Professional Documents
Culture Documents
U
K
R
A
I
N
A
P
O
L
A
C
Y
U
K
R
A
I
C
Y
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
K
POLSKAUKRAINA
POLACYUKRAICY
SPOJRZENIE PRZEZ GRANIC
Raport_PL_UA.indd 1 2013-11-19 12:00:03
2 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Raport_PL_UA.indd 2 2013-11-19 12:00:03
POLSKAUKRAINA
POLACYUKRAICY
SPOJRZENIE PRZEZ GRANIC
Warszawa 2013
Raport_PL_UA.indd 3 2013-11-19 12:00:03
INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH
Program Europejski
Publikacja Polska - Ukraina, Polacy - Ukraicy. Spojrzenie przez granic
powstaa w ramach projektu Wizerunek Polski i Polakw na Ukrainie oraz
Ukrainy i Ukraicw w Polsce sfinansowanego ze rodkw Fundacji PZU.
Redakcja: Magdalena Otlewska (www.bezbledu.pl)
Recenzja: dr Renata Woch
Zdjcie na okadce: Mariusz Gaczyski/EastNews
Przedruk materiaw Instytutu Spraw Publicznych w caoci lub w czci
jest moliwy wycznie za zgod Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywa-
nie danych jest dozwolone z podaniem rda.
Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013
ISBN: 978-83-768-111-8
Wydawca:
Fundacja Instytut Spraw Publicznych
00031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22
tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262
e-mail: isp@isp.org.pl
www.isp.org.pl
Skad, druk i oprawa:
Orodek Wydawniczo-Poligraficzny SIM
00669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11
tel. (22) 629 80 38
www.owpsim.pl
Niniejsza publikacja zostaa wydana przy wsparciu finansowym Komisji Europej-
skiej. Publikacja odzwierciedla jedynie stanowiska autorw i Komisja Europejska
nie ponosi odpowiedzialnoci za umieszczon w nich zawarto merytoryczn.
Raport_PL_UA.indd 4 2013-11-19 12:00:03
SPIS TRECI
Gwne wnioski 7
Wstp 13
rda wiedzy i wyobrae o Polsce i Ukrainie 15
Wyjazdy Polakw na Ukrain i Ukraicw do Polski 16
Kontakty osobiste midzy Polakami a Ukraicami jako rda
wiedzy o kraju ssiada 23
Media i inne rda wiedzy o kraju ssiada 25
Obrazy narodw: Ukraicy s ciepli, Polacy kompetentni 33
Blisko i podobiestwo czy odmienno i dystans 37
Obraz kraju: Polska po janiejszej, Ukraina po ciemniejszej stronie 47
Ukraina, Polska jakie budz skojarzenia 47
Obraz pastwa 52
Opinie o polskich i ukraiskich towarach 56
PolskaUkrainaEuropa 59
Postrzeganie stosunkw polsko-ukraiskich w Polsce i na Ukrainie 60
Polska w relacjach midzynarodowych Ukrainy 65
Rola historii we wzajemnym postrzeganiu Polski i Ukrainy 69
Ukraina midzy Rosj a Europ 72
Podsumowanie 87
Noty o autorach 89
Publikacje ISP o postrzeganiu si spoeczestw 91
Raport_PL_UA.indd 5 2013-11-19 12:00:03
6 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Raport_PL_UA.indd 6 2013-11-19 12:00:03
GWNE WNIOSKI
Polacy czerpi wiedz o Ukrainie z bardziej zrnicowanych rde ni
Ukraicy o Polsce, cho dla obu narodw najpopularniejszym rd-
em s oczywicie media. rednia liczba rde informacji wskazanych
przez Ukraicw wynosia 1,7, przez Polakw za 2,8. Dla Polakw
jednym z najwaniejszych rde wiedzy o Ukrainie s podrczniki
szkolne (mona si domyla, e s to gwnie podrczniki historii). Nic
wic dziwnego, e polsko-ukraiskie konflikty z przeszoci i oglnie
zagadnienia historyczne s istotnym elementem wizerunku Ukrainy
i Ukraicw w oczach Polakw. Wrd Ukraicw znaczenie zarwno
podrcznikw, jako rda wiedzy, jak i historii, jako elementu obrazu
Polski, s nieporwnanie mniejsze. Dla znacznej czci Ukraicw me-
dia s jedynym rdem, z ktrego czerpi wiedz o Polsce.
Mieszkacy obu krajw byli podzieleni w kwestii tego, czy ilo infor-
macji o kraju ssiada w mediach jest wystarczajca, czy te jej brakuje.
Odsetki zwolennikw obu tych opinii byy w jednym i drugim kraju
podobne nieznacznie przewaali ci, ktrym brakowao informacji.
Zarwno wyjazdy do Polski i na Ukrain, jak i osobiste kontakty
z mieszkacami okazay si znaczcymi rdami informacji w tym
sensie, e miay istotny wpyw na postawy Polakw i Ukraicw wo-
bec rozmaitych kwestii dotyczcych kraju ssiadw. Niestety z tych
bezporednich rde korzystao niewielu mieszkacw obu krajw.
Okoo 20% Polakw i 16% Ukraicw odwiedzio ssiadw przynaj-
mniej raz po 1991 roku, natomiast osobiste kontakty z ssiadami zza
polsko-ukraiskiej granicy utrzymywao 23% Polakw i 29% Ukrai-
cw. Polacy, ktrzy byli na Ukrainie, zazwyczaj poprzestawali na jednej
wizycie, Ukraicy za wracali do Polski kilkakrotnie.
W cigu ostatnich trzech lat nastpio zauwaalne oywienie kon-
taktw midzy Polakami a Ukraicami. wiadczy o tym zarwno po-
rwnanie wynikw bada sondaowych prowadzonych na Ukrainie
w 2010 i 2013 roku, jak i statystyki ruchu granicznego. Drugie rdo
pokazuje, e kontakty polsko-ukraiskie maj miejsce najczciej
Raport_PL_UA.indd 7 2013-11-19 12:00:03
8 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
na terytorium Polski przyrost ruchu na granicy w ostatnich latach
by generowany gwnie przez Ukraicw.
Z sondau wynika, e zarwno Ukraicy, jak i Polacy jed do kraju-
-ssiada gwnie w celach turystycznych. W przypadku Ukraicw
jednak niemal rwnie czste s wyjazdy zarobkowe. Wyniki badania
sondaowego pomijaj jednak najczstszych goci naszego kraju, czyli
tych, ktrzy przyjedaj na kilka godzin w celu zrobienia zakupw
stanowi oni ponad 80% wszystkich Ukraicw przekraczajcych
polsko-ukraisk granic.
Niezalenie od tego, e wikszy odsetek Polakw ni Ukraicw ma za
sob co najmniej jedn wizyt w ssiednim kraju (po 1991 r.), w ostat-
nich latach to Ukraicy przejawiaj wiksz aktywno w odwiedza-
niu Polski ni Polacy Ukrainy. Do czsto przyjedaj w poszuki-
waniu zatrudnienia, co jest w Polsce szeroko akceptowane. Jedynie
co jedenasty Polak wyrazi przekonanie, e praca Ukraicw przynosi
Polsce wicej strat ni korzyci. Mapa poziomu akceptacji dla pracy
Ukraicw w Polsce pokrywa si z map dystansu do Ukraicw. Gdzie
dystans mniejszy, tam czciej dostrzega si korzyci pynce z pracy
Ukraicw. I odwrotnie wikszy dystans sprzyja dostrzeganiu strat
z tego wynikajcych.
Polacy widz Ukraicw jako zwykych, prostych ludzi, ze wszyst-
kimi pozytywnymi i negatywnymi stronami tego wizerunku po-
zytywnie nastawionych do ycia, wesoych, towarzyskich, jedno-
czenie szczerych, gocinnych i pracowitych oraz lubicych wypi.
Zupenie nie kojarz im si natomiast z przedsibiorczoci, nowo-
czesnoci czy efektywnoci. Ukraicy z kolei postrzegaj Polakw
jako uosobienie kompetencji: wyksztaconych, nowoczesnych, od-
powiedzialnych, przedsibiorczych i skutecznych. Brakuje im zda-
niem Ukraicw luzu, czyli wesoego usposobienia, gocinnoci
i yczliwoci. Zwraca uwag fakt, e w przypadku obu narodw ich
stereotyp w oczach ssiadw jest zgodny z autostereotypem zapre-
zentowanym w tym badaniu.
Okoo poowy Polakw i Ukraicw podziela przekonanie, e przedsta-
wiciele obu narodw s do siebie podobni pod wzgldem stylu ycia
i wartoci. Polacy rozcigaj przekonanie o podobiestwie rwnie na
etyk zawodow i podejcie do pracy, podczas gdy Ukraicy czciej
dostrzegaj w tym aspekcie rnice. Przekonanie Ukraicw o rni-
Raport_PL_UA.indd 8 2013-11-19 12:00:03
9 Gwne wnioski
cach midzy naszymi narodami w kwestii podejcia do pracy sabnie
jednak w wyniku odwiedzin Polski. Ci, ktrzy byli w naszym kraju, cz-
ciej dostrzegaj podobiestwa. Jest to zmiana opinii na niekorzy
Polakw Ukraicy, ktrzy byli w Polsce, rzadziej uwaaj Polakw za
pracowitych ni ci, ktrzy w Polsce nie byli.
Przekonanie Polakw o podobiestwie obu narodw jest powszech-
niejsze wrd modych ludzi ni wrd starszych, na Ukrainie za za-
leno tych opinii od wieku jest odwrotna to starsi czciej widz
podobiestwa ni modzi.
Niezalenie od dostrzeganych rnic w postawach i wartociach,
zarwno Polacy, jak i Ukraicy odczuwaj bardzo niewielki dystans
w stosunku do siebie nawzajem. Przedstawiciele drugiego narodu
s akceptowani niemal we wszystkich rolach spoecznych, wcznie
z rol przeoonego lub czonka rodziny.
Bezporednie kontakty zmniejszaj dystans, co pokazay m.in. wyniki
tego badania. Dzieje si tak jednak tylko wwczas, gdy kontakty te
prowadz do uzupenienia luk w wiedzy lub do nawizania rzeczy-
wistych relacji znajomoci czy przyjani. W przeciwnym przypadku
dystans ronie. Zapewne z tego wzgldu najwikszy dystans do naro-
du ssiedniego odczuwali mieszkacy regionw przygranicznych po
obu stronach granicy. Naley jednak podkreli, e nawet ten wik-
szy dystans by w istocie bardzo may.
Wyobraenia i skojarzenia Polakw i Ukraicw zwizane z krajem
ssiada okazay si zoone z podobnych elementw, cho waga
przypisywana poszczeglnym elementom rnia si do wyranie.
Polacy koncentrowali si gwnie na wsplnej historii (szczeglnie
jej trudnych, konfliktowych aspektach) oraz z drugiej strony na
ssiedztwie i bliskoci kultury i obyczajw. Wrd Ukraicw aspekt
wsplnoty kultury by dominujcy. Ponadto Polska kojarzya im si ze
smakami produktw ywnociowych, obrazami z filmw, wspomnie-
niami z wyjazdw, a take z krajem sukcesu ekonomicznego i udanej
transformacji. Historia w skojarzeniach Ukraicw schodzia na dalszy
plan. W obu krajach brakowao natomiast odniesie do wspczesnej
kultury i sztuki ssiedniego kraju.
Ocena bilansu krzywd wyrzdzonych sobie nawzajem w przeszoci
przez Polakw i Ukraicw przypomina odbicie w lustrze Polacy
widz wicej winy po stronie Ukraicw, Ukraicy za po stronie
Raport_PL_UA.indd 9 2013-11-19 12:00:03
10 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Polakw. Jednoczenie ponad poowa Polakw przyznaje, e Polacy
rwnie ponosz jak win, Ukraicw za uznajcych win take po
swojej stronie byo wyranie mniej (40%). W obu krajach przekonanie
o wzajemnych winach majcych korzenie w przeszoci byo znacznie
rzadziej podzielane przez modzie ni przez osoby starsze.
W polskich skojarzeniach z Ukrain odrbne i znaczce miejsce zajmo-
way kwestie polityczne: wpywy Rosji, niesprawno pastwa, korup-
cja i bieda. Ukraicy o pastwie polskim myleli znacznie lepiej e to
kraj zachodni, dobrze zarzdzany, europejski.
Ukraicy s dobrego zdania nie tylko o polskim pastwie, lecz take
o polskich produktach informacja o tym, e co zostao wyprodu-
kowane w Polsce, zachciaby do zakupu ponad poow Ukraicw.
Polacy o produktach ukraiskich wiedz niewiele ponad trzy czwar-
te badanych Polakw nie miao w tej sprawie jednoznacznej opinii,
najczciej wybierali wic neutraln konstatacj, e miejsce produkcji
Ukraina ani nie zachca, ani nie zniechca do zakupu.
Polacy, ktrzy byli na Ukrainie, oceniaj ten kraj gorzej ni ci, ktrzy
nigdy go nie odwiedzali. Z kolei przyjazdy Ukraicw do Polski sprzy-
jaj bardziej pozytywnym ocenom wystawianym rnym aspektom
funkcjonowania pastwa polskiego.
Biece stosunki polsko-ukraiskie byy w obu krajach oceniane ra-
czej pozytywnie przez wikszo obywateli, jednak Polacy okazali si
w tej sprawie bardziej krytyczni odsetek odpowiedzi raczej le by
w Polsce prawie trzykrotnie wikszy ni na Ukrainie. Krytyczna ocena
wzajemnych stosunkw okazaa si czstsza wrd Polakw, ktrzy
jedzili na Ukrain, ni wrd tych, ktrzy na Ukrainie nigdy nie byli.
Ukraicy natomiast oceniali wzajemne stosunki inaczej wystawiali
im oglnie wysze oceny, a ci, ktrzy maj kontakty z Polsk i Polaka-
mi, byli skonni to robi nawet czciej.
Stosunki polsko-ukraiskie miay rn wag dla mieszkacw obu
krajw. Polacy najczciej uznawali je za wane, ale nie priorytetowe,
Ukraicy za za priorytetowe. Przy tym mieszkacy graniczcego
z Polsk zachodniego regionu Ukrainy czciej ni w innych regionach
kraju uwaali stosunki z Polsk za priorytetowe, natomiast w Polsce
znaczenie stosunkw z Ukrain najczciej doceniane byo w regio-
nach najbardziej od Ukrainy oddalonych poudniowo-zachodnim
i pnocno-wschodnim.
Raport_PL_UA.indd 10 2013-11-19 12:00:03
11 Gwne wnioski
Wrd mieszkacw Ukrainy od lat utrzymuje si powszechny brak
zdecydowania co do podanego kierunku integracji tego kraju
z Uni Europejsk czy z Rosj, Biaorusi i Kazachstanem. W ostatnim
czasie jednak szala opinii publicznej wydaje si przechyla cho nie
bez oporw na stron Unii Europejskiej.
Wydaje si, e ambiwalentny stosunek Ukraicw do wyborw geopo-
litycznych ma korzenie w niejednoznacznej ocenie skutkw rozpadu
Zwizku Radzieckiego i transformacji, ktra po nim nastpia. Z jed-
nej strony, rozpad ZSRR przynis Ukrainie niepodlego, z drugiej
za, efekty transformacji s wysoce niezadowalajce dla obywateli.
W rezultacie jedynie co czwarty Ukrainiec jest zdania, e rozpad ZSRR
przynis Ukrainie wicej korzyci ni szkody, a 38% uwaa, e wicej
szkody.
Poowa Ukraicw chciaaby, aby Ukraina przystpia do Unii Euro-
pejskiej, a co trzeci obywatel oddaby pierwszestwo integracji z uni
celn Rosji, Biaorusi i Kazachstanu. Polacy zapytani o to, co Ukraina
powinna wybra, zdecydowanie czciej rekomenduj Uni Europej-
sk (68%) ni wspomnian uni celn (8%).
Wielu Ukraicw pozostaje niezdecydowanych w kwestii tego, ktry
z kierunkw integracji jest zgodny z interesami ich kraju: 63% tak s-
dzi o zblieniu z Rosj, a 72% o zblieniu z Uni Europejsk. Blisko
poowa (42%) jest zdania, e zgodne z interesami Ukrainy jest zarwno
jedno, jak i drugie, przy czym najczciej przekonanie takie podzielaj
najmodsi Ukraicy.
Ukraina jest bardzo wyranie podzielona, jeli chodzi o przewaajce
przekonania o bliskoci Unii Europejskiej czy Rosji. Wschd i poudnie
kraju wyranie ci ku Rosji, zachd za i centrum ku Unii Europejskiej.
Mniejszy dystans do Unii Europejskiej, a wikszy do Rosji maj ci
Ukraicy, ktrzy wyjedali kiedykolwiek za granic, w tym do Pol-
ski. Innym czynnikiem zmniejszajcym dystans do Unii jest wiek
najmodsi badani mieszkacy Ukrainy (niezalenie od regionu, w kt-
rym mieszkaj) prezentowali najmniejszy dystans. Jednoczenie ponad
poowa Polakw i Ukraicw zgadzaa si z tym, e Polska przyczynia
si do zacienienia wsppracy midzy Ukrain a Uni Europejsk.
Raport_PL_UA.indd 11 2013-11-19 12:00:03
12 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Raport_PL_UA.indd 12 2013-11-19 12:00:04
WSTP
Badanie postaw spoecznych wobec rnych narodw i pastw ma
w Polsce i na wiecie swoj histori i bogat literatur. Zagadnienie to
byo do niedawna przedmiotem zainteresowania gwnie naukowcw
socjologw, psychologw, specjalistw w zakresie nauk politycznych
i stosunkw midzynarodowych. Wizerunki narodw maj korzenie w po-
strzeganych relacjach midzy krajami
1
i zazwyczaj s zwizane z podzie-
lanymi spoecznie przekonaniami dotyczcymi poziomu ycia i bliskoci
kultury mieszkacw wspomnianych krajw
2
. W ostatnich latach rosnce
zainteresowanie obywateli polityk zagraniczn pastw czego przeja-
wem jest m.in. wzrost znaczenia tzw. dyplomacji spoecznej, czyli midzy-
narodowej aktywnoci wadz samorzdowych
3
i rozmaitych organizacji
spoecznych sprawia, e badanie wizerunkw pastw i narodw nabiera
nowego znaczenia.
W obecnej sytuacji badanie wzajemnego postrzegania si mieszka-
cw Polski i Ukrainy jest interesujce co najmniej z dwch powodw.
Pierwszy z nich zwizany jest z tym, e wzajemne kontakty midzy Po-
lakami a Ukraicami s w pewnym sensie nowe odyy na pocztku
lat 90. ubiegego stulecia po przerwie tak dugiej, e niewielu dzi yj-
cych pamita te dawne relacje z wasnego dowiadczenia. W przekazach
rodzinnych, literaturze i podrcznikach historii w obu krajach pozostay
jednak echa tego wczeniejszego ssiedztwa, ktre czsto byo ssiedz-
twem trudnym. Badanie obrazu Polakw w oczach Ukraicw i obrazu
Ukraicw w oczach Polakw moe pokaza, w jakim stopniu dzisiejsze
stosunki midzy obydwoma narodami ksztatowane s przez sprawy bie-
ce i mylenie o przyszoci, a w jakim znaczenie ma przeszo.
Drugi powd, dla ktrego warto bada polsko-ukraiskie wzajemne po-
strzeganie si, to trwajce niemal od pocztku transformacji zaangaowa-
1 R.K. Herrmann, Image Theory and Strategic Interaction in International Relations, w: Oxford
Handbook of Political Psychology, eds. R. Jervis, D. Sears, L. Huddy, Oxford University Press, New
York 2003, s. 285314.
2 A. Jasiska-Kania, Zmiany postaw Polakw wobec rnych narodw i pastw, w: Studia nad
postawami wobec innych narodw, ras i grup etnicznych, t. 2, Bliscy i dalecy, red. A. Jasiska-Kania,
Instytut Socjologii UW, Warszawa 1992.
3 Patrz np. A. Fuksiewicz, A. ada, . Wenerski, Wsppraca zagraniczna polskich samorzdw.
Wnioski z bada, ISP, Warszawa 2012.
Raport_PL_UA.indd 13 2013-11-19 12:00:04
14 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
nie Polski w sprawy ukraiskie i wspieranie przez Polsk proeuropejskich
de Ukrainy. Zaangaowanie elit politycznych znalazo i wci znajduje
znaczce poparcie polskiego spoeczestwa. Ronie cho nadal pozosta-
wia niedosyt obecno w Polsce ukraiskiej kultury i informacji o Ukrainie
w polskich mediach. Aktywnie dziaaj take polskie instytucje propagujce
kultur polsk na Ukrainie. Badanie opinii publicznej w obu krajach pozwala
z jednej strony pozna odpowied Ukraicw na polsk aktywno w kwe-
stiach ukraiskich, z drugiej za zbada stan poparcia polskiego spoe-
czestwa dla tego rodzaju dziaania polskich elit politycznych.
W niniejszym raporcie prezentowane s wyniki badania sondaowe-
go przeprowadzonego latem 2013 roku w Polsce i na Ukrainie na prbach
reprezentatywnych dla dorosych mieszkacw obu krajw
4
. Cz po-
ruszanych w raporcie zagadnie bya rwnie przedmiotem wczeniej-
szych bada Instytutu Spraw Publicznych: obraz Ukraicw i Ukrainy
w oczach Polakw badano w 2000 roku, wizerunek za Polski i Polakw
w oczach Ukraicw by przedmiotem bada sondaowych w 2000
i 2010 roku. Prezentowane tu analizy porwnawcze odwouj si tak-
e do wynikw innych sonday prowadzonych na Ukrainie m.in. przez
Fundacj im. Stefana Batorego (w 2003 r.) oraz przez Polsk Fundacj
im. Roberta Schumana (w 2005 r.).
Prezentacj obrazu Polski i Ukrainy rozpoczynamy od pokazania r-
de, z jakich mieszkacy obu krajw czerpi wiedz o sobie nawzajem.
Pamitajc o tym, e postawy i opinie dotyczce narodu mog si rni,
a nawet by cakowicie odmienne, od postaw i opinii na temat kraju
5
od-
dzielilimy wyranie te dwie kwestie. Raport przedstawia najpierw wize-
runki narodw, a dopiero po nich ukazuje obrazy pastw Polski postrze-
ganej przez Ukraicw i Ukrainy postrzeganej przez Polakw. W ostatniej
czci prezentujemy, jak Ukraicy widz miejsce swojego kraju na geopo-
litycznej mapie Europy i jakie jest na tej mapie miejsce Polski.
4 Badanie w obu krajach przeprowadzia rma GfK metod wywiadu telefonicznego. Prba liczya
1000 osb, z tym e na Ukrainie zbadano dodatkowo 300 mieszkacw Ukrainy Zachodniej, co
pozwolio na dokadniejsze wnioskowanie o postawach mieszkacw tego regionu.
5 Dowody empiryczne na takie rozdzielenie mona znale m.in. w artykule J. Koniecznej i I. Min-
tusowa, Polacy i Moskale, w: red. A. Jasiska-Kania, Bliscy i dalecy. Studia nad postawami wobec
innych narodw, ras i grup etnicznych, t.2, Wyd. IS UW, Warszawa 1992. W kontekcie polsko-ukrai-
skim pisa o tym m.in. M. Riabczuk w artykule Polski, Polak, Polska prba lologicznego krajoznaw-
stwa, Wi 1998, nr 3, s. 3343.
Raport_PL_UA.indd 14 2013-11-19 12:00:04
RDA WIEDZY I WYOBRAE O POLSCE I UKRAINIE
Wyobraenia i opinie o kraju oraz o jego mieszkacach skadaj si
na wielopaszczyznowy konstrukt, jakim jest spoeczny obraz tego kraju.
Philip Kotler zaproponowa najbardziej dzi rozpowszechnion w litera-
turze definicj wizerunku
6
i okreli go jako sum wiedzy i emocji, ktre
osoba lub grupa wie z jakim obiektem, ktrym moe by kraj (ale take:
produkt, usuga, przedsibiorstwo).
Wydaje si wic, e Polacy i Ukraicy jako narody ssiadujce, a wic
majce dug wspln histori, powinni nawzajem tworzy bogaty i wie-
loaspektowy wizerunek kraju-ssiada. Prezentacj tych wizerunkw po-
przedzimy analiz dostpnych i wykorzystywanych przez oba narody
rde informacji.
Wiedza stanowi, obok emocji, rodzaj fundamentu, na ktrym budowa-
ny jest wizerunek kraju i narodu. W literaturze wskazuje si rne czynniki,
ktre j ksztatuj, a jednym ze sposobw ich kategoryzacji jest odwoanie
si do dwch typw dowiadczenia: (1) osobistego, bezporedniego oraz
(2) zaporedniczonego, czyli pochodzcego z drugiej rki
7
.
Pierwszy przypadek dotyczy takich sytuacji, jak wizyta w kraju ssia-
dw, w szczeglnoci poczona z nawizywaniem lub podtrzymywaniem
relacji o charakterze osobistym zwizkw rodzinnych lub przyjani czy
wsppracy. O znaczeniu tego rodzaju dowiadcze wspominalimy ju
w kontekcie ich wpywu na zmniejszanie dystansu midzy Polakami
a Ukraicami i w tym rozdziale powicimy im wicej miejsca.
Do drugiej kategorii dowiadcze ksztatujcych wiedz o innym kraju
nale informacje czerpane z mediw oraz z ksiek i filmw lub te prze-
kazywane za porednictwem instytucji edukacyjnych albo pojawiajce si
podczas rozmw ze znajomymi.
Blisko geograficzna oraz wsplna historia Polski i Ukrainy sprawiaj,
e katalog rozmaitych rde informacji o ssiednim pastwie, ktre ich
6 P. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdraanie i kontrola, Gebethner i Ska, Warszawa
1994; cyt. za O. Gorbaniuk, D. Radman, Struktura wizerunku kraju i jej pomiar, Studia Socjologicz-
ne 4(203), s. 76.
7 S.U. Yang, H. Shin, J.H. Lee, B. Wrigley, Country Reputation in Multidimensions: Predictors,
Effects, and Communication Channels, Journal of Public Relations Research 2008, nr 20 (4),
s. 421440.
Raport_PL_UA.indd 15 2013-11-19 12:00:04
16 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
mieszkacy maj do dyspozycji, jest do bogaty. Media obu krajw inte-
resuj si informacjami zza miedzy, a skomplikowane relacje historycz-
ne znajduj miejsce w programach i podrcznikach szkolnych.
Analiz tego katalogu rde wiedzy rozpoczniemy od osobistych do-
wiadcze z ssiednim krajem i jego mieszkacami, by nastpnie zaj
si pozostaymi rdami, czyli mediami, podrcznikami, kultur i sztuk.
Wyj azdy Pol akw na Ukr ai n i Ukr ai cw do Pol ski
Bezporednie kontakty Polakw i Ukraicw s moliwe dziki wy-
jazdom, przy czym Polacy okazali si tu bardziej mobilni od Ukraicw.
Po 1991 roku na Ukrainie by co pity Polak, natomiast Polsk odwiedzio
nieco mniej, bo 16% Ukraicw (wykres 1).
Deklarowana struktura czstoci wyjazdw Ukraicw do Polski wska-
zuje, e ci, ktrzy wybior si raz, chtnie do Polski wracaj ponad dwie
trzecie z nich byo w Polsce wicej ni jeden raz. W porwnaniu do bada
ISP z 2010 roku, gdy wizyt deklarowa jeden na dzie-
siciu respondentw, w 2013 roku nastpi wzrost
o 6 punktw procentowych
8
. Wskanik ten wrci za-
tem do wielkoci stwierdzonych w 2000 roku, a wic
do okresu, gdy midzy Polsk a Ukrain obowizy-
wa ruch bezwizowy
9
.
Na ten zauwaalny wzrost czstoci wizyt obywateli ukraiskich
w Polsce mogy mie wpyw co najmniej dwa czynniki. Najwaniejszy
z nich to zwikszajca si z roku na rok migracja zarobkowa Ukraicw
8 J. Konieczna-Saamatin, Coraz dalsi ssiedzi? Wizerunek Polski i Polakw na Ukrainie, ISP, War-
szawa 2011, s. 3.
9 J. Konieczna, PolskaUkraina. Wzajemny wizerunek, ISP, Warszawa 2001, s. 47.
Z badanych Ukraicw
16% odwiedzio Polsk
przynajmniej raz po
1991 roku, natomiast wrd
Polakw odsetek ten
wynis 20%.
Wykres 1.
Odwiedziny Ukraicw
w Polsce i Polakw na
Ukrainie po 1991 roku
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
%
%
6%
/%
11%
_%
8o%
8%
oacy
Uk:acy
oao_:azy z_:azy [eoe:az goy
Raport_PL_UA.indd 16 2013-11-19 12:00:04
17 rda wiedzy i wyobrae o Polsce i Ukrainie
do Polski
10
, bdca m.in. odpowiedzi na wprowadzane przez polski rzd
uatwienia w podejmowaniu pracy w Polsce przez obywateli krajw ssia-
dujcych (oraz Modawii i Gruzji). Ten czynnik ma charakter stay. Dodat-
kowo w 2012 roku mielimy do czynienia ze wzmoonym ruchem przez
granic, ktry wynika z organizacji przez Polsk i Ukrain Mistrzostw Eu-
ropy w Pice Nonej. Podczas tego turnieju wprowadzone zostay pewne
uatwienia w przekraczaniu granicy przez Ukraicw i moliwoci uzyska-
nia polskiej wizy narodowej
11
.
Warto jeszcze doda, e w kwietniu 2013 roku Parlament Europejski
przegosowa poprawk do umowy o maym ruchu granicznym z Ukrai-
n, poprawka ta znacznie uatwia kontakty w obszarach przygranicznych
i znosi opat dla czci aplikantw
12
. Czas, ktry upyn od jej wprowa-
dzenia do realizacji badania (lipiec 2013 r.), nie pozwala jednak na okrele-
nie jej wpywu na oywienie ruchu granicznego.
Zainteresowanie Ukraicw wyjazdami do Polski byo silnie zrnico-
wane regionalnie. Najczciej jedzili mieszkacy zachodniej czci kraju
(36% byo w Polsce przynajmniej raz), a najrzadziej mieszkacy wschod-
niej czci, najbardziej oddalonej od Polski.
Te statystyki wynikaj oczywicie w duej mierze z bliskoci zachod-
niego regionu od granicy z Polsk. Trzeba jednak pamita, e blisko
nie sprowadza si w tym przypadku jedynie do kilometrw. Mieszkacy
regionw przygranicznych s beneficjentami rnych dziaa polskich
wadz majcych uatwi przekraczanie granicy. Chodzi tu przede wszyst-
kim o umow o maym ruchu granicznym (dotyczy osb zamieszkaych
w bezporedniej bliskoci granicy) oraz o moliwo uzyskania wizy na
zakupy (dotyczy mieszkacw wszystkich obwodw graniczcych z Pol-
sk). Zwikszonemu zainteresowaniu przyjazdami do Polski sprzyjaj
take powizania kulturowe z Polsk i Europ, ktre w tej czci kraju s
silniejsze ni gdzie indziej.
10 Powolny, lecz konsekwentny, wzrost migracji zarobkowych z Ukrainy pokazuj m.in. dane o licz-
bie wydawanych zezwole na prac oraz o liczbie rejestrowanych owiadcze o zamiarze powierze-
nia pracy cudzoziemcowi publikowane na stronach Ministerstwa Pracy i Pomocy Spoecznej (http://
www.mpips.gov.pl, dostp z dnia 15.10.2013).
11 Patrz: http://www.polityka.pl/swiat/komentarze/1516030,1,ulatwienia-wizowe-dla-ukraincow.
read, dostp z dnia 25.10.2013.
12 Patrz: http://www.europarl.europa.eu/news/pl/news-room/content/20130416STO07364/
html/U%C5%82atwienia-wizowe-dla-Ukrai%C5%84c%C3%B3w-i-Mo%C5%82dawian, dostp z dnia
15.10.2013.
Raport_PL_UA.indd 17 2013-11-19 12:00:04
18 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
W porwnaniu ze skomplikowan procedur wizow obowizujc
Ukraicw chccych wjecha do Polski i na terytorium UE, Polacy nie do-
wiadczaj adnych formalnych ogranicze. S zwolnieni z obowizku
wizowego, jeeli przebywaj w kraju ssiada nie duej ni 90 dni w cigu
6 miesicy. Co wicej, od 2012 roku wiza na pobyt przekraczajcy 90 dni
jest wydawana bezpatnie
13
.
Te uatwienia nie wpywaj jednak w sposb widoczny na zaintere-
sowanie Polakw wyjazdami na Ukrain. Odsetek Polakw, ktrzy po
1991 roku wyjechali przynajmniej raz na Ukrain, by wprawdzie nieco
wikszy ni Ukraicw, ktrzy byli w Polsce (wykres 1), jednak Polacy naj-
czciej byli w kraju ssiada jeden raz. Ukraicy tymczasem zazwyczaj nie
ograniczali si do jednego wyjazdu, o czym bya ju mowa.
Aby oceni popularno kierunku ukraiskiego w Polsce, warto zba-
da zmiany zachodzce w ostatnich dekadach. Porwnujc niniejsze
badania z wynikami ISP z 2001 roku, widzimy, e procent wyjazdw na
Ukrain wzrs w sposb istotny. O ile w 2000 roku jeden na dziesiciu Po-
lakw (11%) deklarowa, e by co najmniej raz z wizyt w kraju ssiada, to
w 2013 roku ten odsetek wzrs o 9 punktw procentowych.
13 Patrz: http://www.kresy.pl/wydarzenia,ukraina?zobacz/polska-ukraina-nowe-przepisy-wizowe,
dostp z dnia 25.10.2013.
Mapa 1.
Regionalne zrnicowanie
czstoci wizyt w Polsce
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
6%
1%
/%
1o%
Ogoem 1o Uk:acow
byo w osce o 1__1 :
16%
Raport_PL_UA.indd 18 2013-11-19 12:00:04
19 rda wiedzy i wyobrae o Polsce i Ukrainie
Ten wzrost odsetka osb majcych za sob pobyt na Ukrainie po
1991 roku znajduje odzwierciedlenie w zbieranych przez Stra Graniczn
danych dotyczcych osobowego ruchu obywateli RP na granicy z Ukrai-
n. Liczba przekrocze granicy rosa w XXI wieku, osigajc w 2008 roku
prawie 5,5 mln przekrocze dokonanych przez obywateli polskich. Po
2008 roku nastpi gwatowny spadek przepywu przez granic (po stronie
polskiej). Liczba Polakw wjedajcych do Ukrainy spada od tego cza-
su z kadym rokiem w 2012 roku zanotowano niecae 1,3 mln przekro-
cze
14
. Naley wic sdzi, e wzrost odpowiedzi tak, byem na Ukrainie
po 1991 r., dotyczy raczej lat 20012008 ni 20092012.
Przyczyn spadku zainteresowania Polakw wyjazdami na Ukrain
od 2009 roku mona poszukiwa m.in. we wprowadzeniu w ycie umowy
o maym ruchu granicznym, ktra zniosa cz ogranicze spowodowa-
nych przystpieniem Polski do strefy Schengen i utrudniajcych Ukrai-
com uzyskanie polskiej wizy. Jak pokazuj dane GUS, gwnym motywem
przekraczania tej granicy jest handel transgraniczny
15
. Przed 2009 rokiem
towary czciej wozili Polacy, ktrzy mogli przejeda przez granic bez
wiz, pniej rol przewonikw przejli Ukraicy posiadajcy zezwole-
nia na przekraczanie granicy w ramach maego ruchu granicznego.
Zestawiajc dane Stray Granicznej i GUS z danymi naszego sonda-
u, naley pamita, e dotycz one w pewnym sensie rnych populacji.
Ruch przez granic polsko-ukraisk zdominowany jest przez zajmujcych
si handlem mieszkacw przygranicznych miejscowoci. Dane naszego
sondau dostarczaj informacji na temat ogu mieszkacw obu krajw.
Relatywnie najczciej odbywali wizyty na Ukrainie Polacy posiada-
jcy wyksztacenie wysze (27% tej grupy byo na Ukrainie przynajmniej
raz). Dokadnie taki sam wynik odnotowano w bada-
niach ISP z 2000 roku. Wskazywane wwczas przy-
czyny tego stanu rzeczy mona powtrzy i dzi
osoby z wyszym wyksztaceniem atwiej radz
sobie z rozmaitymi formalnociami i barier jzyko-
w
16
. Podobn tendencj obserwowano na Ukrainie.
Zauwaono natomiast rnice w zainteresowaniu wyjazdami do kraju
ssiada w zalenoci od wieku. Wrd Polakw co najmniej jeden wyjazd na
14 Patrz: http://www.strazgraniczna.pl/wps/portal/tresc?WCM_GLOBAL_CONTEXT=pl/serwis-sg/
polskie_formacje_graniczne/statystyki/, dostp z dnia 25.10.2013.
15 Patrz: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_11951_PLK_HTML.htm, dostp z dnia 25.10.2013.
16 J. Konieczna, PolskaUkraina, op. cit., s. 16.
Najwiksz popularno
wyjazdw na Ukrain
odnotowano wrd Polakw
z wyksztaceniem wyszym
oraz wrd majcych obecnie
60 lat i wicej.
Raport_PL_UA.indd 19 2013-11-19 12:00:04
20 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Ukrain miay za sob najczciej osoby najstarsze (wykres 2), w przypadku
Ukraicw najczciej do Polski jedzili respondenci w wieku 3559 lat.
Wydaje si, e fakt, i to przedstawiciele wanie tej, a nie innej grupy
wiekowej najczciej jed na Ukrain, moe wskazywa na to, e s to
podre sentymentalne, powroty do korzeni, miejsc, w ktrych dana oso-
ba si urodzia i w ktrych, by moe, od pokole ya jej rodzina.
Cele wyjazdw do kraju ssiada
Wiedzc, jaki jest odsetek osb, ktre odwiedziy ssiedni kraj, war-
to rwnie przeanalizowa, dlaczego Polacy i Ukraicy decyduj si na
takie wyjazdy.
Najczciej deklarowanym celem wyjazdu, zarwno wrd Polakw,
jak i Ukraicw, jest turystyka (wykres 3). T odpowied wybiera 36%
respondentw ukraiskich i prawie dwa razy tyle (66%) respondentw
polskich. Skd ta rnica? Wynika ona po pierw-
sze z faktu, e obywatele Ukrainy musz pokona
wicej trudnoci, by przyjecha do kraju ssiada,
z powodu obowizku wizowego. To zniechca do
wyjazdw do Polski, ktra nie jest kojarzona z atrakcyjnym miejscem
wypoczynku. Jeli ju trzeba podj wysiek uzyskania wizy, lepiej na
cel spdzania wakacji wybra kraj o wikszych walorach turystycznych,
ewentualnie taki, do ktrego atwiej uzyska wiz (lub w ogle jej nie
Turystyka jest najczstszym
celem wyjazdu Polakw na
Ukrain i Ukraicw
do Polski.
Wykres 2.
Odsetki osb, ktre byy
w Polsce i na Ukrainie,
w grupach wiekowych
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013.
%
%
%
%
%
%
%
o%
%
%
1_z; z__; __;_ _c__ oc a wce[
oosek oakow, ko:zy by
a Uk:ae
oosek Uk:acow, ko:zy by
w osce
c
1c
zc
1cc
c 1c zc _c ;c _c oc /c 8c 1cc
e koaky
Rooza
koaky w osce koaky a Uk:ae
Ne ma zaoego
koaku
:zy[acee,
bscy za[om
Wso:acowcy,
a:e:zy w bzese
oc
Raport_PL_UA.indd 29 2013-11-19 12:00:04
30 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Wykres 9 pokazuje rwnie, e odsetek deklarujcych znajomo jzy-
ka polskiego jest prawie dwukrotnie wyszy wrd osb, ktre miay jaki-
kolwiek osobisty kontakt z tym jzykiem, np. dziki wizycie w Polsce lub
spotkaniu Polakw. Zapewne wynika to m.in. std, e ju samo zetknicie
si z polszczyzn wystarczyo do tego, eby zorientowa si, e jest ona
zrozumiaa nawet dla tych Ukraicw, ktrzy nigdy w sposb formalny si
jej nie uczyli. Naturalnie, blisko obu jzykw sprzyja rwnie szybkiemu
opanowaniu polskiego przez tych, ktrzy s tym jzykiem zainteresowani.
Jak ju wspominalimy, znajomo polskiego najbardziej powszech-
na jest w graniczcym z Polsk regionie zachodnim. Tam te najczciej
mona spotka osoby, ktre nie tylko rozumiej po polsku, ale take s
w stanie rozmawia w tym jzyku.
Dokadniejsze analizy deklaracji znajomoci jzyka polskiego wskazu-
j, e jego popularno na Ukrainie bdzie najprawdopodobniej w przy-
szoci male, cho polski zawsze bdzie w jakim stopniu atrakcyjny jako
jzyk bliski ukraiskiemu i dziki temu atwy do opanowania.
Badanie pokazao, e znajomo polskiego najczciej deklarowali naj-
starsi respondenci. Rwnie poziom znajomoci tego jzyka by w tej grupie
najwyszy znaczny procent badanych po szedziesitce by w stanie roz-
Mapa 2.
Znajomo jzyka
polskiego w regionach
Ukrainy
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
66%
o%
1%
z%
z%
1_%
z%
z8%
o%
66%
ooseek osob oeka:u[cych
za[omosc [zyka oskego
ooseek osob, ko:e o:a
b:ac uoza w :ozmowe
z osobam za[cym
[zyk osk
Raport_PL_UA.indd 30 2013-11-19 12:00:04
31 rda wiedzy i wyobrae o Polsce i Ukrainie
mawia po polsku, niektrzy nawet swobodnie. Im modsi byli respondenci,
tym wikszy by wrd nich udzia osb zupenie nieznajcych polskiego.
Znajomo polszczyzny wrd osb starszych moe pochodzi jesz-
cze z czasw ZSRR, kiedy polska kultura i polskie media byy rodzajem
okna na wiat dla znajdujcych si za elazn kurtyn Ukraicw
24
. Dzi
takie okno jest ju niepotrzebne, a modzi ludzie ucz si jzykw za-
chodnioeuropejskich. Polski nie ma dla nich takiego znaczenia, jak dla ich
rodzicw i dziadkw.
24 Patrz m.in. M. Riabczuk, Polski, Polak, Polska..., op.cit., s. 3343.
Raport_PL_UA.indd 31 2013-11-19 12:00:04
32 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Raport_PL_UA.indd 32 2013-11-19 12:00:04
OBRAZY NARODW: UKRAICY S CIEPLI, POLACY KOMPETENTNI
Rekonstrukcj obrazw Polski i Ukrainy rozpoczniemy od przedsta-
wienia sposobu, w jaki widz siebie nawzajem mieszkacy obu krajw.
W trakcie badania respondenci polscy i ukraiscy zostali poproszeni
o ocen typowych przedstawicieli narodu-ssiada pod wzgldem pitna-
stu przeciwstawnych cech, odnoszcych si zarwno do charakteru i oso-
bowoci, jak i sposobu funkcjonowania w spoeczestwie. Cechy te to:
pracowity leniwy
tolerancyjny nietolerancyjny
nowoczesny zacofany
wyksztacony niewyksztacony
efektywny (skuteczny) nieefektywny (nieskuteczny)
uczciwy nieuczciwy
yczliwy nieyczliwy
schludny zaniedbany
religijny niereligijny
odpowiedzialny nieodpowiedzialny
gocinny niegocinny
nienaduywajcy alkoholu naduywajcy alkoholu
przedsibiorczy nieprzedsibiorczy
wesoy, towarzyski powany, nietowarzyski
szczery faszywy.
Respondenci mieli oceni najpierw typowych przedstawicieli narodu
ssiedniego, a nastpnie wasnego. Porwnanie charakterystyki ssiada
do wasnej ujawnia tre stereotypu upowszechnionego w spoeczestwie.
Z informacji przedstawionych na wykresie 10 mona wywnioskowa,
e Ukraicy w oczach Polakw to proci ludzie z dawnych lat, ktrzy
moe nie zawsze radz sobie w dzisiejszym wiecie, ale ujmuj otwarto-
ci, gocinnoci i pozytywnym nastawieniem do ycia. Ukrainiec, w po-
rwnaniu z Polakiem, jest wesoy i towarzyski, yczliwy, szczery, gocinny,
pracowity, uczciwy i nie wylewa za konierz. Jednym sowem kto,
z kim mona mio spdzi czas.
Raport_PL_UA.indd 33 2013-11-19 12:00:04
34 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
Ukrainiec jest te, zdaniem Polakw, religijny. Ci, ktrzy dobrze zna-
j Ukrain i Ukraicw, byliby zapewne zaskoczeni tym powszechnym
przekonaniem o ich religijnoci, ktra zdaniem Polakw, cechuje Ukrai-
cw w wikszym stopniu ni ich samych. Wynika to co najmniej z dwch
przyczyn. Po pierwsze, religijno jest nieodcznym elementem obrazu
prostego czowieka. Po drugie, ci Ukraicy, ktrych Polacy najczciej
spotykaj sezonowi pracownicy przyjedajcy do Polski rzeczywi-
cie s religijni, w kadym razie chodz do cerkwi, najczciej grekoka-
tolickich, penicych jednoczenie funkcj miejsc spotka i orodkw
ukraiskiej kultury
25
.
* Wykres przedstawia rnice rednich ocen Ukraicw w porwnaniu do rednich ocen Polakw.
Jeli supek jest zwrcony w stron okrelenia wesoy, oznacza to, e Ukraicy s czciej ni Polacy
uwaani za wesoych, jeli za w stron okrelenia zacofany, to znaczy, e Polacy czciej myl
w ten sposb o Ukraicach ni o sobie samych.
25 Wiemy to z wasnych obserwacji oraz wywiadw prowadzonych z imigrantami z Ukrainy.
Wykres 10.
Porwnanie Ukraicw
z Polakami w oczach
Polakw*
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
wesoy
zyczwy
szcze:y
goscy
:eg[y
:acowy
uczcwy
oe:acy[y
oooweozay
skueczy
e aouzywa akohou
:zeosbo:czy
schuoy
wykszacoy
owoczesy
owazy
ezyczwy
eszcze:y
egoscy
e:eg[y
ewy
euczcwy
eoe:acy[y
eoooweozay
eskueczy
aouzywa akohou
e:zeosbo:czy
zaeobay
ewykszacoy
zacoay
Raport_PL_UA.indd 34 2013-11-19 12:00:04
35 Obrazy narodw: Ukraicy s ciepli, Polacy kompetentni
Z kolei w oczach Ukraicw porwnanie wizerunku Polakw z ich
wasnym obrazem prawie we wszystkich aspektach wypada na korzy
Polakw. W rezultacie powstaje obraz Polaka czowieka sukcesu, lepiej
ni Ukrainiec radzcego sobie z wyzwaniami cywilizacyjnymi, ktry do-
datkowo jest religijny. Na marginesie warto podkreli, e tej religijnoci
Ukraicy Polakom zazdroszcz, co ujawniy badania jakociowe prowa-
dzone wrd warstw wyksztaconych w rnych czciach Ukrainy m.in.
przez wspautork niniejszego raportu
26
. Polska religijno tak jak
widz j przedstawiciele ukraiskiej inteligencji to wany czynnik bu-
dujcy wsplnot wartoci i jedno spoeczestwa. Te z kolei s istotne
z punktu widzenia konstruowania i utrzymania narodowej tosamoci.
Z podanej listy cech pozytywnych tylko dwie wskazywano na Ukrai-
nie jako czciej charakteryzujce Ukraicw ni Polakw to gocinno
i bycie wesoym, towarzyskim. Mona to odczyta porednio z wykresu 11:
jeli supki na wykresie s zwrcone w stron niegocinny i nietowa-
rzyski oznacza to, e Ukraicy uwaaj, e te cechy przysuguj Pola-
kom w wikszym stopniu ni im samym. Ukraicy s zatem we wasnych
oczach bardziej gocinni i towarzyscy ni Polacy.
Psychologowie spoeczni badajcy stereotypy narodowe wskazuj,
e kryteria oceny innych ukadaj si zazwyczaj w dwa gwne wymiary:
kompetencji i moralnoci lub kompetencji i ciepa
27
. Oceny w tych dwch
wymiarach kompensuj si nawzajem
28
wyglda to zazwyczaj tak, e
gdy uznajemy wyszo innej grupy na skali kompetencji, wasnej grupie
przypisujemy wicej ciepa, i odwrotnie. Mona zwrci uwag, e za-
rwno oceny Polakw dokonywane przez Ukraicw, jak i oceny Ukrai-
cw dokonywane przez Polakw doskonale wpisuj si w ten schemat
yczliwo, szczero i gocinno przypisywane przez Polakw czciej
Ukraicom ni sobie samym nale do wymiaru ciepa (lub moralnoci,
26 Joanna Konieczna-Saamatin, Soa Dyak i Tarik Cyril Amar prowadzili w latach 20042005
badania jakociowe na Ukrainie. Wyniki tych bada zostay zaprezentowane podczas Second Annual
Danyliw Research Seminar in Ukrainian Studies. Patrz J. Konieczna, Middle Town Ukraine: A Life-
-History Approach to Ukraines Neglected Hinterland (http://www.ukrainianstudies.uottawa.ca/
pdf/P_Konieczna_Danyliw06.pdf, dostp z dnia 25.10.2013).
27 B. Wojciszke, Multiple meaning of behaviour: Constructing actions in terms of competence
and morality, Journal of Personality and Social Psychology 1994, vol. 67, s. 222232; A. Jasi-
ska-Kania, Uwagi w sprawie projektu Postrzeganie Polski, w: Obraz Polski i Polakw w Europie,
red. L. Kolarska-Bobiska, ISP, Warszawa 2003. s. 2234.
28 N. Kervyn i in., Competence and warmth in context: The compensatory nature of stereotypic
views of national groups, European Journal of Social Psychology 2008, vol. 38 (7), s. 11751183;
E.C. Pinel I in., Were warmer (theyre more competent): I-sharing and African-Americans per-
ceptions of the ingroup and outgroup, European Journal of Social Psychology 2008, vol. 38,
s. 11841192.
Raport_PL_UA.indd 35 2013-11-19 12:00:04
36 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
wedug terminologii Bohdana Wojciszke). Niedostatek tych cech u Pola-
kw kompensowany jest jednak przez wyszy poziom kompetencji, do
ktrej nale skuteczno, przedsibiorczo i nowoczesno.
* Wykres przedstawia rnice rednich ocen Polakw w porwnaniu do rednich ocen Ukraicw.
Jeli supek jest zwrcony w stron okrelenia nie naduywa alkoholu, oznacza to, e Polacy s cz-
ciej ni Ukraicy uwaani za nienaduywajcych alkoholu, jeli za supek wskazuje w stron okre-
lenia powany, to znaczy, e Ukraicy czciej myl w ten sposb o Polakach ni o sobie samych.
W wizerunku Polakw w oczach Ukraicw przewaaj cechy nale-
ce do wymiaru kompetencji: nowoczesno, odpowiedzialno, przedsi-
biorczo zdaniem badanych Ukraicw, cechuj one w wikszym stop-
niu Polakw ni ich samych. Za to Ukraicy maj, we wasnych oczach,
wyszy poziom ciepa (moralnoci) uwaaj, e s bardziej weseli
i gocinni ni Polacy.
Warto podkreli zbieno tych stereotypw z autostereotypami
Polacy i Ukraicy zgodni s co do tego, e Polakw w wikszym stopniu
cechuje kompetencja, Ukraicw za ciepo.
e aouzywa akohou
:eg[y
owoczesy
oooweozay
schuoy
uczcwy
oe:acy[y
wykszacoy
:zeosbo:czy
skueczy
:acowy
zyczwy
szcze:y
goscy
wesoy owazy
ezyczwy
eszcze:y
egoscy
e:eg[y
ewy
euczcwy
eoe:acy[y
eoooweozay
eskueczy
aouzywa akohou
e:zeosbo:czy
zaeobay
ewykszacoy
zacoay
Wykres 11.
Porwnanie Polakw
z Ukraicami w oczach
Ukraicw*
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
Raport_PL_UA.indd 36 2013-11-19 12:00:04
37 Obrazy narodw: Ukraicy s ciepli, Polacy kompetentni
Dziki porwnaniu tych wynikw z wynikami badania wizerunku Po-
lakw prowadzonego w 2010 roku na Ukrainie
29
oraz z badaniami wza-
jemnych wizerunkw Polakw i Ukraicw z 2000 roku
30
widzimy, z jednej
strony, proces klarowania si obrazu (zapewne dziki wikszej intensyw-
noci wzajemnych kontaktw i czstszego pokazywania Polski i Ukrainy
w mediach), a z drugiej znaczn stabilno stereotypu. Polacy byli wte-
dy i s dzi zarwno we wasnych oczach, jak i w oczach Ukraicw
bardziej kompetentni i mniej ciepli, Ukraicy za bardziej ciepli
i mniej kompetentni. Jest to sposb widzenia typowy dla sytuacji dys-
proporcji poziomw ycia i przypomina postrzeganie Polakw przez
Austriakw i Niemcw
31
, z tym e w przywoanym zestawieniu to Polacy
s tymi mniej kompetentnymi, za to bardziej ciepymi.
Bl i sko i podobi est wo czy odmi enno i dyst ans
Mimo e zrekonstruowane w poprzednim rozdziale stereotypowe
wizerunki Polakw i Ukraicw s wyranie odmienne, przedstawiciele
obu narodw dostrzegaj wicej podobiestw ni rnic, gdy s proszeni
wprost o porwnanie obu narodw. Okoo poowy Polakw i nieco wi-
cej Ukraicw dostrzega blisko tradycji i stylw ycia. Bardzo podobnie
ukadaj si proporcje przekonania o tym, e Polacy i Ukraicy s bliscy
sobie z punktu widzenia wartoci i postaw. Wiksze zrnicowanie opi-
nii mona zauway w przypadku oceny stosunku do pracy (wykres 12).
W tym ostatnim aspekcie Ukraicy wyranie czciej ni Polacy dostrze-
gaj odmienno midzy obydwoma narodami. Jest to spjne z przedsta-
wionym wyej wizerunkiem Polakw jako bardziej kompetentnych od
Ukraicw. Do pojcia kompetencji naley take pracowito, ktra zda-
niem Ukraicw, w wikszym stopniu cechuje ich zachodnich ssiadw
ni ich samych.
Polacy z kolei w wikszoci widz podobiestwo obu narodw
w podejciu do pracy. Rwnie i to jest spjne z przedstawionym
wczeniej stereotypem Ukraicw. Polacy przypisywali cech pracowi-
toci niemal rwnie czsto wasnej grupie narodowej, jak Ukraicom,
29 J. Konieczna-Saamatin, Coraz dalsi ssiedzi? , op.cit.
30 J. Konieczna, PolskaUkraina. Wzajemny wizerunek, w: Obraz Polski..., op.cit., s. 279344.
31 L. Kolarska-Bobiska, Odmienno oswajana. Obraz Polski w krajach Unii Europejskiej,
w: Obraz Polski..., op.cit., s. 919.
Raport_PL_UA.indd 37 2013-11-19 12:00:04
38 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
co na wykresie porwnujcym cechy obu narodw (wykres 10) objawia
si relatywnie maym supkiem oznaczajcym pracowito.
Opinie o innych narodach i pastwach zale zwykle od takich czynni-
kw, jak dowiadczenia w kontaktach z przedstawicielami tych narodw
oraz poziom wiedzy o politycznej, ekonomicznej i spoecznej sytuacji pa-
nujcej w tych pastwach. Tak byo rwnie w przypadku badanych tu wy-
miarw podobiestwa midzy Polakami a Ukraicami, cho sia zwizku
midzy opiniami o podobiestwie obu narodw a wspomnianymi czyn-
nikami (intensywnoci kontaktw i wiedz) bya bardzo zrnicowana.
Przedstawiony w wykresie 12 rozkad odpowiedzi prawie nie zmie-
nia si, jeli brano pod uwag tylko te osoby, ktre kiedykolwiek od-
wiedzay kraj ssiada. Interesujcy wyjtek stanowiy opinie dotyczce
podejcia do pracy. Wyjazdy Polakw na Ukrain spowodoway, e nie-
co rzadziej dostrzegali oni podobiestwo obu narodw pod tym wzgl-
dem ni ci, ktrzy na Ukrainie nie byli (odpowiednio: 46% i 51%). Z kolei
w przypadku Ukraicw wizyty w Polsce podwyszyy odsetek dostrze-
gajcych podobiestwa obu narodw w kwestii podejcia do pracy (po-
dobiestwa zauwaao 38% tych, ktrzy byli w Polsce, i 30% tych, ktrzy
nie byli). Przy tym bya to zmiana opinii na niekorzy Polakw, gdy za
pracowitych uwaao ich 50% Ukraicw, ktrzy nie byli w Polsce, i 42%
tych, ktrzy byli.
Innym czynnikiem zwizanym z opiniami o podobiestwie Polakw
i Ukraicw by wiek, ktry powodowa wyraniejsze zrnicowanie
Wykres 12.
Dostrzeganie
podobiestwa
i rnic midzy Polakami
i Ukraicami pod wzgldem
stylu ycia, wartoci
i podejcia do pracy
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013.
_%
__%
_o%
_%
_o%
1%
%
8%
6%
8%
%
_/%
%
/%
1%
%
8%
1z%
:uoo oweozec ,:acze[} :oz s s ,:acze[} ooob
:aoyc[e
sy
zyca
wa:osc
osawy
osawy
wobec
:acy
:aoyc[e
sy
zyca
wa:osc
osawy
osawy
wobec
:acy
c
z_
_c
/_
1cc
Raport_PL_UA.indd 38 2013-11-19 12:00:04
39 Obrazy narodw: Ukraicy s ciepli, Polacy kompetentni
a. Tradycje i styl ycia
b. Postawy i wartoci
c. Etyka zawodowa i podejcie do pracy
* Wykres przedstawia odsetki odpowiedzi raczej podobni.
Wykres 13.
Dostrzeganie
podobiestwa Polakw
i Ukraicw pod wzgldem
stylu ycia, wartoci
i podejcia do pracy
w grupach wiekowych*
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
%
o%
%
%
%
%
%
%
%
%
c
1c
zc
_c
;c
_c
oc
1cc
1_z; z__; __;_ _c__ oc a wce[
oe oakow oe Uk:acow
61%
6_%
_/%
%
6%
_%
%
_z%
__%
_%
c
1c
zc
_c
;c
_c
oc
1cc
1_z; z__; __;_ _c__ oc a wce[
oe oakow oe Uk:acow
_z%
_%
_1%
z%
8%
z%
z6% z6%
z%
_%
c
1c
zc
_c
;c
_c
oc
1cc
1_z; z__; __;_ _c__ oc a wce[
oe oakow oe Uk:acow
%
8%
z1%
11% 11%
_6%
1%
1%
c
1c
zc
_c
;c
_c
oc
1cc
omaga a omaga, a
:zeszkaoza
:zeszkaoza
oacy Uk:acy
:uoo
oweozec
omaga a omaga, a
:zeszkaoza
:zeszkaoza
oacy Uk:acy
:uoo
oweozec
_%
%
18%
_%
z%
1%
1_%
z%
1_%
zz%
Oe oakow
Oe Uk:acow
oba a:ooy ma[ wy
Uk:acy ma[, a oacy e ma[
oacy ma[, a Uk:acy e ma[
k e ma w
:uoo oweozec
Raport_PL_UA.indd 70 2013-11-19 12:00:06
71 PolskaUkrainaEuropa
spoeczestwa, lecz take maj bardziej wywaone spojrzenie, gdy do-
strzegaj winy po obu stronach. Jednoczenie im modsi s respondenci,
tym rzadziej s skonni do rozpamitywania win historycznych.
I tak, wrd najstarszych respondentw ukraiskich 42% uwaa, e
zarwno Polacy, jak i Ukraicy maj za co przeprasza swoich ssiadw,
w najmodszej grupie zdanie takie podziela zaledwie 25% respondentw.
Poowa najmodszych Ukraicw uwaa, e ani Polacy nie maj powodw,
by czu si winnymi wobec Ukraicw, ani Ukraicy wobec Polakw.
Natomiast wrd przedstawicieli najstarszej grupy (60 lat i wicej) takie
przekonanie podziela jedynie 16%.
Tendencja ta rwnie wyranie si zarysowuje w przypadku Polski.
O ile wrd najmodszych badanych mieszkacw tego kraju 34% uwa-
a, e zarwno Ukraicy, jak i Polacy maj nawzajem winy historycz-
ne, o tyle w grupie najstarszych Polakw odsetek ten wzrasta nieomal
dwukrotnie do 61%. I odpowiednio im modsi s polscy respondenci,
tym czciej uwaaj, e adna ze stron nie ma powodw czu si win-
na wobec ssiadw (uwaa tak 36% najmodszej grupy respondentw
i zaledwie 5% najstarszej). W Polsce z wiekiem obywateli wzrasta rw-
nie powszechno opinii, e jedynie Ukraicy maj powody, aby prze-
prasza Polakw w zwizku z wydarzeniami historycznymi (zdanie takie
podziela 31% w grupie 5059 lat i 29% w grupie 60+ w porwnaniu do
jedynie 13% wrd najmodszych). Takiej tendencji nie odnotowuje si
w przypadku Ukraicw.
Osoby, ktre odwiedziy Polsk lub maj kontakty w Polsce, wykazuj
wiksz otwarto na punkt widzenia ssiadw. Znacznie czciej uwaa-
j, e winy le po obu stronach 44% wrd osb,
ktre utrzymuj kontakty z ssiadami, w porw-
naniu do 28% wrd osb, ktre takich kontaktw
nie maj, oraz 41% wrd osb, ktre byy w Polsce,
w porwnaniu do 31% wrd osb, ktre tam nie
byy. Podobna tendencja jest zauwaalna w Polsce,
lecz rnice nie s tak znaczce.
Pytanie o winy historyczne nie dotyczyo wprost tzw. rzezi woyskiej,
lecz mona przypuszcza, e znaczna cz polskich respondentw miaa
skojarzenia wanie z tym wydarzeniem historycznym, co, jak si wydaje,
potwierdzaj wyniki pytania o skojarzenia z Ukrain. Jak ju pisalimy,
w zwizku z przypadajc w tym roku 70. rocznic tego tragicznego wy-
Osoby, ktre odwiedziy
Polsk lub maj kontakty
w Polsce, wykazuj wiksz
otwarto na punkt widzenia
ssiadw w sprawach
wsplnej historii.
Raport_PL_UA.indd 71 2013-11-19 12:00:06
72 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
darzenia w mediach polskich oraz w debacie publicznej powicono temu
tematowi duo uwagi. Badanie zostao przeprowadzone ju po debacie
sejmowej w sprawie deklaracji upamitniajcej te tragiczne wydarzenia.
Omwione tu wyniki warto zestawi z wynikami badania przeprowa-
dzonego przez CBOS w lipcu 2013 roku na temat opinii Polakw o moli-
woci pojednania midzy Ukraicami a Polakami. Jedynie jedna trzecia
Polakw gotowa jest zapomnie o winach historycznych w imi budowa-
nia dobrossiedzkich stosunkw, natomiast wikszo spoeczestwa
(58%) jest zdania, e naley dy do ujawnienia caej prawdy na temat
tragicznych wydarze na Woyniu, nie baczc na konsekwencje dla sto-
sunkw midzy dwoma krajami
50
. Biorc pod uwag to, e jedna pita
polskiego spoeczestwa jest przekonana, e winy le jedynie po stronie
ukraiskiej, postawy te nie napawaj optymizmem nie wida moliwo-
ci pojednania polsko-ukraiskiego bez rzetelnej debaty uwzgldniajcej
nie tylko wydarzenia na Woyniu w latach 19431944, lecz take szerszy
kontekst historyczny i geograficzny.
Ukr ai na mi dzy Rosj a Eur op
Prowadzone od lat na Ukrainie badania spoeczne wskazyway na
utrzymujc si ambiwalencj spoeczestwa ukraiskiego i brak zgo-
dy na to, w ktr stron Ukraina powinna zmierza odpowiedzie po-
zytywnie na zabiegi integracyjne Rosji czy te podj wysiek zblienia
si do Unii Europejskiej. Bardzo trafnie wahania te zilustrowa jeszcze
w 2000 roku autor rysunku zamieszczonego na stronach Centrum Razum-
kowa w artykule referujcym postawy opinii publicznej i ekspertw. Rw-
nie wczeniejsze badania Instytutu Spraw Publicznych prowadzone na
Ukrainie (w latach 2000 i 2010) wskazyway z jednej strony na do dale-
ko posunit dezorientacj spoeczestwa (szczeglnie byo to widoczne
w badaniach z 2000 roku), a z drugiej na niech jednoznacznego opo-
wiedzenia si po stronie ktregokolwiek z orodkw integracji Rosji
lub Unii Europejskiej
51
.
50 CBOS, Komunikat nr BS/93/2013 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_093_13.PDF,
dostp z dnia: 25.10.2013).
51 Na ten temat patrz rwnie: J. Konieczna-Saamatin, Ukraina ucieczka od wyboru, Nowa Europa
Wschodnia 2011, nr 34, s. 205215. W tekcie tym referowane s wyniki badania przeprowadzone-
go w 2010 r. przez ISP, ktre nie byy szczegowo omawiane w raporcie z tych bada.
Raport_PL_UA.indd 72 2013-11-19 12:00:06
73 PolskaUkrainaEuropa
Kolejne sondae wskazyway na znaczn stabilno postaw niezde-
cydowanych (niechci do dokonywania jakiegokolwiek wyboru) i wyso-
kie poparcie dla nieokrelonej polityki, nazywanej na Ukrainie polityk
wielowektorow
52
. Poparcie to nadal pozostaje wysokie, jednak wy-
daje si, e szala opinii publicznej przechyla si na korzy zachodniego
wektora integracji.
Zmiany w tym zakresie dokonuj si stopniowo i podlegaj fluktua-
cjom zalenym od rozwoju biecej sytuacji politycznej na Ukrainie i wo-
k niej. W ukraiskim spoeczestwie nie ma zgody
nawet co do tak fundamentalnej kwestii, jak ta, czy
Ukraicy czuj si, czy te nie czuj si Europejczy-
kami. Nie chodzi tu, rzecz jasna, o pojcie czysto
geograficzne, ale o przynaleno do pewnego kr-
gu cywilizacyjno-kulturowego wizanego z Europ.
W maju 2013 roku w badaniu przeprowadzonym przez Centrum Razumko-
wa co dziesity mieszkaniec Ukrainy wyrazi pogld, e nie ma potrzeby,
aby Ukraicy czuli si Europejczykami
53
, a blisko 60% kojarzyo to euro-
pejskie samopoczucie z odpowiednim poziomem materialnego dobro-
bytu, ktrego na Ukrainie brakuje. Unia Europejska nie jest dla Ukraicw
tak oczywistym wyborem, jak bya dla spoeczestw Europy rodkowej.
W omawianym tu sondau Instytutu Spraw Publicznych jedynie
42% badanych popierao ide przyczenia si Ukrainy do Unii Europej-
skiej (za uni celn z Rosj, Biaorusi i Kazachstanem byo 31%). W ka-
52 V. Chudowsky, T. Kuzio, Does public opinion matter in Ukraine? The case of foreign policy, Com-
munist and Post-Communist Studies 2003, nr 36 (3), s. 273290; J. Konieczna-Saamatin, Ukraina
ucieczka od wyboru, op. cit.
53 Badanie Centrum Razumkowa z maja 2013 r. Odpowied t wybrao 10% spord 2010 respon-
dentw, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=895, dostp z dnia 25.10.2013.
Rysunek 1.
Ilustracja ukraiskich
problemw z okreleniem
wasnego miejsca
w Europie
rdo: Centrum
Razumkowa
W ukraiskim spoeczestwie
nie ma zgody co do tak
fundamentalnej kwestii,
jak ta, czy Ukraicy czuj
si, czy te nie czuj si
Europejczykami.
Raport_PL_UA.indd 73 2013-11-19 12:00:06
74 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
dym z tych dwch kierunkw integracji Ukraicy widz plusy i minusy.
Sondae pokazuj jednak
54
, e w ostatnim czasie by moe ze wzgldu
na wzmoon presj ze strony Rosji nieco wicej pozytywnych ocze-
kiwa wi z Zachodem ni ze Wschodem, w szczeglnoci w kwesti
modernizacji kraju: rozwoju gospodarczego, rozwoju nauki i technologii,
a take funkcjonowania demokracji.
Kto auje rozpadu ZSRR?
Charakterystyk pogldw Ukraicw i opinie Polakw na temat po-
danego miejsca Ukrainy w Europie zacznijmy od oceny rozpadu ZSRR
z perspektywy minionych 22 lat. Patrzc z przez pryzmat polskich dowiad-
cze, czy szerzej rodkowoeuropejskich, mona by oczekiwa, e osoby
odczuwajce al z powodu rozpadu ZSRR bd raczej skonne popiera
wschodni wektor integracji Ukrainy ni jej zblienie z Uni Europejsk.
Rzecz jest jednak znacznie bardziej zoona. Stosunek do ZSRR jest tym,
co bardzo rni Polakw i Ukraicw, i rnice te wynikaj zarwno z od-
miennej perspektywy historycznej (Ukraina wsptworzya ZSRR, z punktu
widzenia Ukraicw, nie daje si patrze na ten okres jednoznacznie jako
na czasy si narzuconego porzdku), jak i z odmiennych dowiadcze
okresu transformacji.
Respondenci Instytutu Spraw Publicznych zostali poproszeni o ocen,
czy rozpad ZSRR przynis Ukrainie wicej korzyci czy wicej strat. Roz-
kad odpowiedzi prezentuje wykres 28.
54 Patrz np. inne wyniki cytowanego ju badania Centrum Razumkowa, http://www.razumkov.org.ua/
ukr/poll.php?poll_id=892, dostp z dnia 30.08.2013.
Wykres 28.
Opinie o korzyciach
i szkodach dla Ukrainy
wynikajcych z rozpadu
ZSRR
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
wce[ ko:zysc
z;
ye samo szkooy
ko:zysc
__
wce[ szkooy
_8
:uoo oweozec
_
Raport_PL_UA.indd 74 2013-11-19 12:00:06
75 PolskaUkrainaEuropa
Jedynie co czwarty mieszkaniec Ukrainy widzia w rozpadzie ZSRR
wicej korzyci ni szkd dla Ukrainy, a 35% nie potrafio zdecydowa, co
przewaa. Najczstsz postaw byo przekonanie o tym, e minusy roz-
padu ZSRR przewaaj nad plusami (38%). Warto zwrci te uwag na
bardzo niewielki odsetek osb niemajcych zdania w badanej kwestii, co
w spoeczestwie ukraiskim zdarza si nieczsto.
Postawy te wynikaj najprawdopodobniej z tego, e po rozpadzie ZSRR
nastpi na Ukrainie bardzo wyrany i dugotrway spadek poziomu ycia,
ktremu towarzyszy niezwyky wzrost nierwnoci
spoecznych
55
. Z punktu widzenia przecitnego oby-
watela, nastpio te wyrane pogorszenie jakoci
usug publicznych, przejawiajce si m.in. w sze-
rzeniu si korupcji. Wedug raportu Transparency
International, Ukraina zostaa sklasyfikowana na
144. pozycji wrd 174 krajw. Pozycj t Ukraina
dzieli z takimi krajami, jak: Bangladesz, Kamerun,
Republika rodkowoafrykaska, Republika Kongo i Syria, czyli z pastwa-
mi z zupenie innego krgu cywilizacyjnego
56
. Niezadowolenie obywateli
z dzisiejszego stanu pastwa ukraiskiego wydaje si wic uzasadnione,
a ocena konsekwencji rozpadu ZSRR jest jednym ze sposobw wyraania
tego niezadowolenia (std wanie nieco zaskakujca zaleno oceny
rozpadu ZSRR od wieku oraz nieoczywisty wpyw pogldw w tej kwestii
na postawy wobec Unii Europejskiej, o czym niej).
Czynnikami najsilniej warunkujcymi postawy wobec rozpadu ZSRR
okazay si region zamieszkania oraz jzyk, ktrym badani posuguj si
w rodzinie
57
. Jak wiadomo, rozpad ZSRR przynis jednoczenie Ukrainie
niepodlego. Fakt ten najczciej doceniay osoby w regionie zachod-
nim oraz osoby posugujce si na co dzie jzykiem ukraiskim. Zachd
kraju to jedyny region, w ktrym czciej dostrzegano korzyci z rozpadu
ZSRR ni szkody. W centrum kraju plusy rozpadu widziao mniej wicej tyle
samo osb, ile osb widziao wady. Natomiast na wschodzie i poudniu
55 Wiele bada prowadzonych w dziedzinie nauk politycznych wskazuje na ryzyko delegitymiza-
cji systemu spowodowanej przez nierwnoci spoeczne (patrz np. M.D. Fails, H.N. Pierce, Chan-
ging mass attitudes and democratic deepening, Political Research Quarterly 2010, nr 63 (1),
s. 174187, czy badania prowadzone w latach 20102012 przez orodek Tarki z Budapesztu,
http://www.tarki.hu/en/research/gini/, dostp z dnia 25.10.2013. Ryzyko to wystpuje zarwno
w krajach postkomunistycznych, jak i w demokracjach o dawnych tradycjach.
56 Corruption Perceptions Index 2012, http://cpi.transparency.org/cpi2012/results/, dostp
z dnia 25.10.2013.
57 Te dwa czynniki s ze sob powizane, ale wpyw kadego z nich zosta zbadany odrbnie.
Jedynie co czwarty
mieszkaniec Ukrainy widzi
w rozpadzie ZSRR wicej
korzyci ni szkd dla
swojego kraju, a najczciej
sdzi, e minusy rozpadu
ZSRR przewaaj
nad plusami (38%).
Raport_PL_UA.indd 75 2013-11-19 12:00:06
76 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
blisko poowa badanych (49%) sdzia, e rozpad ZSRR przynis Ukrainie
wicej problemw ni korzyci. Mieszkacy obu tych regionw mieli bardzo
zblione pogldy.
Warto przyjrze si bliej zalenoci opinii o rozpadzie ZSRR od wieku
ankietowanego, bo wskazuje ona na ciekawe procesy zachodzce w spo-
eczestwie ukraiskim. Przede wszystkim okazao si, e zaleno ta jest
saba (znacznie sabsza ni zaleno od regionu) oraz e jej kierunek jest
nieco zaskakujcy. Wbrew oczekiwaniom, al za Zwizkiem Radzieckim,
czyli przekonanie o wynikajcych z jego rozpadu szkodach dla Ukrainy,
by najczciej podzielany nie w najstarszej grupie wiekowej, lecz wrd
osb w wieku 3549 lat. To osoby korzystajce ze swojej kariery zawo-
dowej, majce dorastajce dzieci i niemogce ju na og liczy na po-
moc finansow rodzicw. Osoby z tej grupy wiekowej prawdopodobnie
najsilniej odczuwaj wszystkie wady funkcjonowania obecnego systemu
polityczno-ekonomicznego na Ukrainie
58
.
58 Autorzy zajmujcy si t problematyk s na og zgodni co do tego, e negatywne dowiadczenia
ycia codziennego zwizane z funkcjonowaniem systemu politycznego prowadz do delegitymizacji sy-
stemu B. Wessels, H.-D. Klingemann, Democratic Transformation and the Prerequisites of Democratic
Opposition in East and Central Europe, Wissenschaftszentrum Berlin fr Sozialforschung 1994, FS III,
s. 94201. Przekonanie o szkodach dla Ukrainy wynikajcych z rozpadu ZSRR mona interpretowa
jako przejaw delegitymizacji panujcego na Ukrainie systemu politycznego.
Mapa 5.
Regionalne zrnicowanie
opinii o rozpadzie ZSRR
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
8%
%
8%
1%
1%
8%
18%
%
:ozao ZSRR :zyos
wce[ ko:zysc
:ozao ZSRR :zyos
wce[ szkooy
49%
38%
Raport_PL_UA.indd 76 2013-11-19 12:00:06
77 PolskaUkrainaEuropa
W regionie poudniowo-wschodnim we wszystkich grupach wieko-
wych, poza najmodsz, poowa badanych widziaa wicej szkody ni
korzyci dla Ukrainy wynikajcych z rozpadu ZSRR. Jednoczenie udzia
dostrzegajcych korzyci by stosunkowo najwikszy wrd najmodszych
respondentw i mala wraz z wiekiem, by osign minimum w grupie
5059 lat
59
. W pozostaych regionach centralnym i zachodnim tenden-
cja bya przeciwna: im starsi badani, tym czciej widzieli korzyci dla
Ukrainy wynikajce z rozpadu ZSRR.
Warto przy tym zauway, e najmodsza grupa wiekowa to osoby,
ktre nie miay szans osobicie dowiadczy ycia w ZSRR, poniewa
w wikszoci urodziy si ju po jego rozpadzie, a najstarsze w ostatnich
latach jego istnienia (grup t stanowi respondenci
urodzeni w latach 19891998). W regionie zachodnim
ta wanie grupa wiekowa bya jedyn, w ktrej do-
minowali zwolennicy tezy, e rozpad ZSRR przynis
Ukrainie wicej szkody ni korzyci. To ciekawy wy-
nik, pokazujcy, e dla modego pokolenia, nawet
tego mieszkajcego na zachodzie Ukrainy, niepod-
59 Byo to moliwe dziki zmieniajcemu si odsetkowi odpowiedzi tyle samo szkd, ile korzyci
oraz trudno powiedzie.
Wykres 29.
Opinie Ukraicw
o rozpadzie ZSRR
w grupach wiekowych
w ukadzie regionalnym
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
Dla modego pokolenia
Ukraicw niepodlego nie
jest ju t wartoci, ktra
kompensuje niedostatki
obecnego systemu
politycznego, gdy uwaaj j
za oczywisto.
z%
z%
1%
/%
1%
_%
1%
%
1/%
_%
1_z; z__; __;_ _c__ oc wce[
wce[ szkooy
:ego ouoowowschoo
:ego ce:ay
:ego zachoo
wce[ ko:zysc
wce[ szkooy
wce[ ko:zysc
wce[ szkooy
wce[ ko:zysc
z%
z%
%
z1%
_%
z/%
%
z%
8%
1%
z1%
z/%
z%
z%
zz%
%
_%
z%
/%
z%
c
z_
_c
1cc
z6%
z8%
1%
1o%
1_%
18%
1_%
z%
%
1z%
1_%
16%
zo%
1_z; z__; __;_ _c__ oc a wce[
ezoecyoowa
oc[a ,wschooa"
oc[a zachooa
oc[a ,weoweko:owa"
c
z_
_c
1cc
/_
Raport_PL_UA.indd 83 2013-11-19 12:00:06
84 PolskaUkraina, PolacyUkraicy. Spojrzenie przez granic
bliskoci UE. wiadczy to o wikszym zrnicowaniu opinii dotyczcych
Rosji, a to z kolei o kontrowersyjnoci zagadnienia zblienia z Rosj, pod-
czas gdy w kwestii zblienia z UE panuje wiksza zgodno opinii.
Miary dystansu do Unii Europejskiej oraz Rosji okazay si zrnicowa-
ne zarwno ze wzgldu na region zamieszkania, jak i na grup wiekow.
Na powyszym wykresie przedstawiono wartoci indeksw bliskoci
Unii Europejskiej i Rosji. Linia wyznaczajca przektn wskazuje punkty,
dla ktrych oba indeksy przyjmuj jednakowe wartoci. Punkty lece po-
wyej linii oznaczaj grupy respondentw, dla ktrych Rosja jest blisza
ni Unia Europejska, punkty lece za poniej linii wskazuj na wiksz
blisko Unii Europejskiej ni Rosji.
Zgodnie z powyszym opisem, mieszkacy regionu zachodniego oraz
centralnego, a take prawie wszystkie grupy wiekowe, charakteryzuj
si mniejszym dystansem do Unii Europejskiej ni do Rosji. Mieszkacy
wschodu i poudnia kraju demonstruj mniejszy dystans do Rosji ni do
Unii, natomiast respondenci po szedziesitce maj w przyblieniu jed-
nakowy dystans zarwno do Rosji, jak i do Unii. Zwraca uwag to, e in-
deks bliskoci Unii Europejskiej w najmodszej grupie wiekowej przyjmuje
wartoci bardzo bliskie tym zaobserwowanym w regionie zachodnim, czy-
li najbardziej proeuropejsko nastawionym regionie kraju. Koresponduje
to z omawianym wyej w przewaajcej mierze prozachodnim nastawie-
niem najmodszych Ukraicw.
Wykres 34.
Blisko Unii Europejskiej
i Rosji w zalenoci od
regionu i grupy wiekowej.
Zestawienie odpowiedzi
Ukraicw
rdo: Instytut Spraw
Publicznych, 2013
Wschd
Poludne
6o+
_o-_
_-
z_-
Centrum
1_-z
Zachd ndeks bskosc Un
n
d
e
k
s
b
s
k
o
s
c
R
o
s
|