Motyw labiryntu w różnych tekstach kultury

Labirynt jest wzorem, którym człowiek posługuje się już od czterech tysięcy lat. Występował
niemal w każdej kulturze, która powstała oraz na wszystkich kontynentach. Od cywilizacji Sumerów,
przez średniowiecze aż po współczesność człowiek stworzył wiele labiryntów. Na początku miały one
na celu ochronę królewskich grobowców, następnie stały się ważną częścią gotyckich katedr oraz
ozdobą pałacowych ogrodów. Dziś motyw labiryntu to bardzo ważne narzędzie wyrazu, które stało się
bardzo popularne w literaturze. Szacuje się, że człowiek stworzył nawet kilka tysięcy tekstów kultury,
które zawierały w sobie motyw labiryntu. Ten topos jest przez ekspertów określany mianem jednego
najbardziej rozpowszechnionych wzorów we wspólnym dziedzictwie cywilizacyjnym człowieka. W
dziełach, które powstały na przestrzeni wieków symbolizował on zwykle zamęt, zamieszanie, sytuację
skomplikowaną i bez wyjścia, a także mądrość, marzenia czy podświadomość. Jak widać labirynt jest
symbolem, który posiada wyjątkowo wiele ukrytych znaczeń. Dlatego warto przyjrzeć się kilku tekstom
kultury i rozważyć różnice oraz podobieństwa w zaprezentowaniu tego samego motywu w micie, filmie
oraz wierszu.
Jednymi z najstarszych tekstów kultury, w których wyraźnie przedstawiony został motyw
labiryntu są mity kreteńskie, które można znaleźć w „Mitologii” Jana Parandowskiego. Poznajemy tam
historię Minotaura, który był pół-bykiem i pół-człowiekiem. Został wysłany na Kretę przez Posejdona
aby ukarać władcę wyspy – króla Minosa. Władca obiecał niegdyś bogu mórz, że złoży w ofierze
najpiękniejszego byka, jaki urodził się na wyspie. Kiedy król nie dotrzymał słowa, królowa Krety –
Pazyfae zakochała się w byku, a owocem tej miłości był właśnie Minotaur. Nieślubny syn żony Minosa
miał opinię krwiożerczego stworzenia, które żywi się mieszkańcami Krety. Z tego powodu władca
wyspy zamknął go w labiryncie wybudowanym przez Dedala. Budowniczy po wykonaniu zlecenia
bardzo chciał wrócić do swojej ojczyzny – Aten. Minos z obawy przed jego wiedzą o tajemnicy wyspy
zakazał mu ją opuszczać. Doprowadziło to do tragedii. Dedal wraz z synem Ikarem zbudowali skrzydła
z ptasich piór i wosku, a podczas lotu do ojczyzny Ikar leciał zbyt blisko słońca, jego skrzydła się
rozpadły, a sam utonął w morzu niedaleko Aten. Tymczasem na Krecie Minos przysyłał Minotaurowi
siedmiu chłopców i siedem panien każdego roku w ofierze. Dopiero Tezeuszowi udało się pokonać
potwora. Dobrowolnie zgłosił się jako ofiara, a następnie zabił Minotaura magicznym mieczem. Z
labiryntu udało mu się wydostać za pomocą nici, która podarowała zakochana w nim córka Minosa –
Ariadna. Opisane wydarzenia łączy właśnie topos labiryntu, wokół którego rozgrywają się dramaty
bohaterów. Mity greckie powstawały, aby wyjaśnić miejsce człowieka w świecie, opowiedzieć o
funkcjonowaniu natury oraz przekazywać odbiorcom ważne wartości. Tym razem mit za pomocą
labiryntu pokazał drogę pełną przeszkód oraz skomplikowany problem, który udało się przezwyciężyć
za pomocą wskazówek i drogowskazu, czyli nici Ariadny. Labirynt stanowi tajemnicę, to co
„zasłonięte” i nierozpoznawalne. Historie wszystkich opisanych bohaterów mają miejsce w mitycznym
świecie, w którym sfera sacrum łączy się z profanum. Mamy do czynienia z wspólnym losem bogów,
ludzi i herosów.
Topos labiryntu możemy znaleźć nie tylko w opowieściach o bóstwach i istotach
nadprzyrodzonych, ale także na przykład w krótkometrażowych filmach. Świetnym przykładem takiej
produkcji jest animacja autorstwa Stefana Schabenbecka pod tytułem „Schody”. To parabola ludzkiego
losu, która przedstawia człowieka, wchodzącego po schodach. Bohater filmu nie posiada praktycznie
żadnych cech wyglądu zewnętrznego. To postać z ludzkimi kształtami, zbudowana z ciemnej masy,
która podczas 7 minut trwania filmu wchodzi po schodach. Początkowo schody są ustawione w pewnej
odległości od siebie, a bohater porusza się po nich dość chwiejnie. Stopniowo nabiera wprawy i wchodzi
na górę coraz pewniej, a schody robią się coraz bardziej strome. Następnie wraz z pokonaniem kolejnych
stopni postać traci siły i idzie coraz wolniej. W końcu osiąga szczyt, na którym, ku zdziwieniu odbiorcy,
nic nie ma. Gdy bohater pada z wyczerpania na ostatnim stopniu, sam staje się kolejnym. Można
domyślić się zatem, że wszystkie pokonane przez niego schody były tak naprawdę jego poprzednikami.
S. Schabenbeck w swoim filmie pokazuje nam za pomocą prostej formy jak wygląda życie każdego z
nas. Od momentu pojawienia się na świecie nieuchronnie zbliżamy się do śmierci, co symbolizuje
pokonywanie kolejnych stopni schodów. Każdy człowiek wytycza sobie cele w życiu, a potem w różny
sposób do nich dąży. Film obrazuje nam, że liczy się to, co osiągniemy, czyli droga po schodach, a nie
sam cel pokonywania tej drogi. Jednocześnie odbiorca ma pole do interpretacji ostatniej sceny filmu.
Może ona zarówno oznaczać śmierć, jak i być sugestią, że podczas naszego życia czasem sami stajemy
się następnym schodem i przeszkodą dla innych ludzi. W tym tekście kultury motyw labiryntu ukazany
jest bardzo niekonwencjonalnie. Film pokazuje odbiorcy skomplikowany układ schodów, w którym nie
można znaleźć wyjścia. Za pomocą omawianego w tej pracy uniwersalnego toposu autor próbuje
odpowiedzieć na pytanie o sens ludzkiej egzystencji i porusza temat trudny i kontrowersyjny dla
każdego człowieka. „Schody” to uniwersalny i niezwykle poruszający film, a z jego bohaterem
utożsamić się może każdy z nas.
Oprócz starożytnych mitów i współczesnego filmu warto wspomnieć o wierszu autora, żyjącego
na przełomie XIX i XX wieku. „Nie buduj labiryntów” to wiersz autorstwa Sergiusza Rabinina. Podmiot
liryczny zwraca się za pomocą licznych apostrof do świętego Franciszka, założyciela zakonu
franciszkanów i średniowiecznego misjonarza. Prosi go, aby pomógł mu stworzyć drogę do Boga,
trzymać się chrześcijańskich wartości takich jak przykazania oraz przesłania, płynące z Biblii oraz
nauczyć się traktować życie z szacunkiem. Właściwie labirynt pojawia się tylko w tytule utworu i
sugeruje odbiorcy, że przeciwności, których podmiot liryczny chce uniknąć, można porównać właśnie
do labiryntu. Ponadto po przeczytaniu utworu można odnieść wrażenie, że droga do wiary przypomina
błądzenie i plątaninę.