SLAM V ELM

FLSF ELMLR NAMZD FZLDDN RHMOV

RHMAN V RHM ALLAHIN ADI L

Dnyada faliyyt gstrn missioner tkilatlarnn sadiq tbliatlar,

mslmanlar pak v hqiqi dindn uzaqladrmaq v onlar xristian dinin doru
kmk mqsdil daim bel bir bhy l atrlar:
slam ox gerid 7-ci srd qalmdr. slam, khn fikirlr v saysz-hesabsz
xrafatlara dolu olduundan, mslmanlar z inkiaf yolunu azmlar v bu din,
elm v trqqinin leyhin olduu n, onlar chalt qaranlnda qalaraq, elmi
nailiyytlrdn uzaq dm, masir texnologiyalar mnimsiy bilmmilr!
slamn elm v trqqiy ngl olmas iddias, 19-cu srdn bu yana xristian
tdqiqatlar v missionerlrinin dil gtirdiklri klassik bir iddiadr. Bu iddia
diqqtl thlil edilrs, onun kknd din v elm mnaqisi versiyasnn
dayandn grrik. Amma diqqt edilmsi lazm olan cht budur ki, qrb
dnyasnda yaranm bu fikir, hqiqtd dinl-elmin deyil, xristianlqla-elmin
arasnda yaranm mnaqidn qaynaqlanr. Yni hqiqtd xristianln elml
olan mxalifti, dnyann bir ox mtfkkir v alimlrini bu fikr dmy
vadar etmidir ki, mumiyytl, din v elm bir-biri il dmndir!
Orta srlr boyunca Avropa zrind hegemonluq edn, sarslmaz gc-qvvy
malik olan kilsnin mntiqli dnc v kils etiqadlarndan frqli olan
yozumlara qar qti v amansz mnasibti mhz bu qidnin yaranmasna
gtirib xarmdr.
Demli slam deyil, xristianlq elmin inkiaf v trqqisinin leyhin xaraq,
onunla mbariz aparmdr. Avropann dnyaya bx etdiyi elm trqqi is,
onlarn

xristian

olduqlarna

gr

deyil,

kilsnin

mtlq

hakimiyytindn

qurtulduqdan sonra, ronesans dvrnd ba tutmudur. O dvrd kils

rhbrlrinin Papann bal altlnda trtdiyi dhtli cinaytlr, azad fikirli
ixtira alimlrl amansz davranlar, hl d tarixin yaddanda tssf
dourmaqdadr.
1215-ci ild Papa inkvizisiya adl yeni bir tkilat yaratd. Bu tkilatn
faliyyti (kils leyhin xmaqda ittiham ediln, hqiqtd is azad fikirli, yeni
elmi kflrin sahiblri olan xslri) bidtilri harada olursa olsun tapb,
czalandrmaq idi. Nfuz dairsi taliya, Almaniya, Fransa, Pola, spaniya v s.
lklr aid olan bu tkilat, elm yenilik gtirmk istyn hr bir ksi, kilsnin
mxalifi sayaraq mxtlif ignclrl czalandrrd.

Byk bir qdrt malik olan Papa, Avropann 10-dan artq qdrtli dvlt
xadimi barsind bidt frman yazmd. 1075-ci ild Alman imperatoru 6-c
Henri, 1140-c ild 8-ci Lui v 1205-ci ild ngiltr kral, Papa trfindn onunla
frqli qidsin gr kafir elan edilrk, tvby mcbur edilmilr.
Marsel Kai yazr: nkvizisiya dvrnd Papann frmanna mxalif olamaq
ittiham il be milyon adam qtl yetirilmidir. 1448-1449-cu illr rzind tfti
mhkmsinin

hkm

il

1020

nfr

idri-diri

yandrlm,

6860

nfr

aqqalanm v 97023 nfr ar ignclr nticsind hlak olmular. Orta

srlrd tfti mhkmlrinin hkm il 350 min nfr alim v mtfkkir diridiri yandrlmdr. (slam v Qrb flsfsi, sh.39)
Kils rhbrlri bir alimi ulduzlar haqqnda kilsdn frqli olan nzriyy
yrtdyn gr, baqa birisini qann insan bdnind hrkt etdiyini
syldiyi n czalandrd. Qalileyi Kopernikin nzriyysini mdafi etdiyi v
yerin frlanmasn syldiyin gr zindana salaraq tvby mcbur etdi. Mhz
kils rhbrlri Paskal kafir elan etmidirlr. (slam v Qrb mdniyyti,
sh.39-153).
Mhur filosof Bekon, ngilis kral Edvard trfindn kilsnin tzyiqi il Fransaya
srgn olundu.
Tarixin yaddanda hkk olunmu bir ox faktlar v dlillr, orta srlrd mhz
xristianln

elm

hqiqi

dmn

olduuna

bir

sbutdur.

Yalnz

bunun

nticsind xristian mzhbli elm adamlarnn oxu kilsy-din qar xm v

elmin din il he bir kild uyumayaca qnatin glrk, pozitivist elmianlayn ortaya xarmlar.
slam dinin glinc is, elm-din mnasibtlri dindn elm doru ynldiyin
gr, elm v din ninki he bir probleml zlmir, htta elm dinin saysind
daha byk hmiyyt dayaraq, znmxsus yer tutur. Digr szl desk,
slam fitrtn elm dini, slam mdniyyti is, misilsiz bir elm mdniyytidir.
slam hr bir sahd olduu kimi, elm sahsind d xristianlqdan tam frqli
olaraq, stn v aq dnyagr malikdir. slamn elm barsind olan
qidsini olduu kimi anlamaq n tkc bunu yada salmaq kifaytdir ki,
hzrt Mhmmd (s) Hera danda peymbrlik verilrkn ona nazil olan ilk
aylr Oxu mri il balanmdr:
Oxu! Allahnn ad il ki, (mxluqat) yaratdi. O Allah ki, (insan) qan
laxtasndan yaratd. Oxu v snin Allahn (hamdan) ox krimdir. O
Allah ki, siz qlml yazma yrtdi. nsana bilmdiklrini yrtdi.
(lq sursi, 1-5)

Dinimizin elmi zehniyyti vvlcdn Qurani-krim trfindn aqca ortaya

qoyulmu v tqdir edilmidir. Elm klmsi v ondan alnan isim v fellr
Quranda tqribn 750 df ilnmidir. Elm il yaxndan laqsi olan
hikmt, kitab, dnmk, diqqt etmk v s. bu kimi terminlr bu
rqm aid edilmmidir.
Btn bunlardan lav, Mhmmd (s) peymbrin v hli-beytin () mxtlif
hdislrd elm v savad yrnmy, elm hlin verdiyi yksk dyr v
qiymtlr gz qabandadr.
Beikdn qbr qdr elm yrn-dey mr edn Peymbrimiz (s)
mxtlif dylr, mhariblr zaman sir tutulan kafirlri, pul v mal-dvlt
mqabilind deyil, mhz on nfr mslmana yazb-oxuma yrtmk rti il
azad edirdi.
ziz Peymbrimiz (s) buyurur: Dnya v axirt xyiri elm il yanadr.
Elm yrnn xs gndzlri oruc tutan, gclri is shr kimi
ibadtl keirn xs kimidir. nsann yrndiyi bir elm, bu Qeys da
qdr qzl, mal olub onu Allah yolunda ehsan etmkdn daha
fziltlidir. (Biharl-nvar, c.1, sh-184).
mam li () buyurur: Elm yrnmk n sy ednlr, Allah yolunda
cihad edn xs kimidir... Alimlr dnya durduqca diridir, csdlri
torpaa qarr, zlri is qlblrd yaayr (Biharl-nvar, c.1, sh-147).
mam Zeynl-abidin () buyurmudur: gr insanlar elm ksb etmyin
nec byk dyr malik olduunu bilsydilr, onu htta qanlarn
axtmaqla v tufanl, dalal dnizlri yarmaqla bel ksb edrdilr.
(l-Kafi.c.1, sh-135).
Tarix boyu mslmanlar slamn nurlu gstrilrindn faydalanaraq daim elmi
trqqi v inkiaf yolunda Avropa xalqlarndan irlid olmular. Ronesans
dvrn qdr, htta orta srlr boyu chalt, aznlq batlaqlarnda qrq olan
Avropada mhz slamn v mslmanlarn kmyi saysind elm doru rbt
oyanmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, kitab v kitabxanalarn avropallar n dyrsiz ya
olduu zaman v btn Avropann kils v monastrlarnda cmi 500 dini kitabn
mvcud olduu bir vaxtda, slam lklri zngin kitabxanalar v elm mrkzlri
il bznmidi. Badad hrind Beytl-hikmt adl kitabxanada (215-ci ild
tsis olunub) 4 milyon, amn Qrablos kitabxanasnda 3 milyon, Qahird
Sltnt kitabxanasnda is 1 milyon kitab mvcud idi. Orada mvcud olan

kitablar mxtlif dillrd, o cmldn rb, yunan, fars, latn, suryani, hind v s.
dillrind idi v hnds, tibb, flsf, riyaziyyat v s. elmlri hat edirdi.
slamn ox gerid 7-ci srd qalmas bhsin gldikd is, deysn
missioner tbliatlar xristianln ondan bir ne sr qabaq yarandn (1-ci
sri), unudublar.
Biz msly mntiqi sasla yanasaq, hr hans bir dinin n vaxt v hans
tarixd yaranmas deyil, onun hans dvrn tlblrin, n kild cavab
vermsinin mhm olmasn anlayarq.
slam dini masir dvrmzn mnvi tlabatna cavab ver biln dindir.
Dorudur, digr dinlrd olduu kimi slam dinin mnsub olan xalqlar arasnda
da mxtlif xrafatlar mvcuddur. Amma bunu slama nisbt vermk n az
insafszlq olard.
Xristian dinind mvcud olan xrafatlara gldikd is 16-c srd Lterin
bal altlnda Protestant adl bir mzhbin yaranma sbblrini yada salmaq
kifaytdir. Lter v onun hmfikirlri Cnnt kazlarnn kils trfindn
satlmas v keilrin insanlarn gnahlarn balanmasna qti mxalif idi.
Elm v elm hlin sonsuz dyr v qiymt vern slam dinin dnyaya bx
etdiyi bir ox elmi srlri, kflri siz tqdim etmk istrdik.
Unutmayaq ki, daim chalt qaranlnda olan Avropa z mdni v elmi inkiaf
n yalnz slam v mslmanlara borcludur. Briffolt nsann formalamas
adl kitabnda yazr:
slam mdniyytinin masir dnyaya n byk hdiyysi elmdir!
Avropann inkiafnda slam mdniyytinin v elmin hlledici tsirini
grmdiyimiz he bir pill yoxdur!
Dekort bu bard bel sylyir:
Etiraf etmk lazmdr ki, Avropada yaylan tbit elmlrinin hams
Qurann gstrilrindn bhrlnmidir. Biz mslmanlara borcluyuq,
hqiqtd Avropa bu chtdn slamn bir hri saylr.
El bu sbbdn d, eyx Mhmmd Abdaun deyir:
Avropa z dinini buraxan gndn inkiaf etdi. Biz is z mzhbimizi
buraxan gndn geri qaldq!

Mslman alimlrinin elm qarsnda xidmtlri

1. Snaye:
1-Kaz fabriki.

lk kaz fabriki 794-c ild Badadda Harunr-Ridin vzirinin olu bn Fzl

trfindn quruldu. Bel bir fabriki mslmanlar 800-c ild Misir v 950-ci ild
spaniyada ina etdilr. Avropada is kaz fabriki 1102-ci Siciliyada, 1228-ci ild
Almaniya, 1309-cu ild is ngiltrd qurulmudur.
2-lk saat mslmanlar dzltdilr. Harunr-Ridin Fransa kralna gndrdiyi
n hmiyytli hdiyylrdn biri d zngli saat idi. Tarixi mlumatlara sasn,
Kral v onun yanlar bu i mat-mtl qalmdlar.
2. Tibb:
1-Tibb dedikd hkimlr sultan bn Sina (980-1037) gz nn glir. Onun
Qanun kitab

qrbd Tibbin

incili

kimi tannm, illr boyu

Avropa

universitetlrind drslik olmudur. Bu kitab 15-ci srlrin axrlarnda Avropada

16 df, 16-c srd is 20 dfdn artq ap olunmudur.
2-Mhur mslman tbibi Mhmmd ibn Zkriyya Razi (864-925) ksriyyti
tibb aid olan 200-dn ox kitab yazmdr. O, ik, qzlca v qzdrma
xstliklrini kf etmi v bu mvzuda ilk sri d mhz o yazmdr. Bu srlr
vvlc latnca, 4 sr mddtin is mxtlif Avropa dillrin trcm
edilmidir.
3-bn Sinann Tzkir adl sri yz illrc gz sahsind yegan kitab olaraq
qalmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, gzdki retina tbqsinin funksiyasndan ilk
df bhs edn bn Rddr (1126-1198).
4-Kiik qan dvrann Avropa alimlrindn txminn 300 il vvl bnun-Nfis
(1210-1288) kf etmi v onu incliklrin qdr aqlamdr.
5-brahim Cessar (vfat: 1009 m.) czamn sbb v malicsini gstrmi, elmi
yollarla vbann yolxucu bir xstlik olduunu is bn Hatib (1313-1374) sbut
etmidir.
6-li ibn Abbas (vfat: 994) dvrmzdki masir mliyyatlara uyun bir
trzd xrng qar mliyyat keirmidir. Onun qlm ald Kitabl-Mliki
adl tibb ensiklopediyas indi d, Qrbd heyranlqla oxunmaqdadr.
Btn bunlar o vaxt ba verirdi ki, Avropada hkimi sehrbaz, xstxanan is
eytan yuvas hesab edir, crrah mliyyatlar aparmaq istyn hkimlri tqib
edirdilr.
Qeyd etmk lazmdr ki, lk xstxana is 707-ci ild Vlid bn bdlmlik
trfindn qurulmudur.
3. Riyaziyyat:

E.F.Qautye bu bard bel yazr: Yalnz cbr deyil, digr elmlrini d

Avropa

mslmanlardan

qazanb.

Bu

gnk

masir

riyaziyyat

gerkdn slam riyaziyyatndan baqa bir ey deyildir!

1-Sfr ilk df ildn Xarzmi (780-850) cbr elminin tmlini qoymudur. lk
cbr kitabn l-Cbr vl-mqabele da o yazm v hmn sr bu gn cbr
elminin tmli saylr.
2-Triqonometriyann gerk mnada sasn qoyan Bttanidir (858-929). Sinusu
tapanlar da mslmanlardr. Triqonometriyaya tangens, kotangens v kosekans
bl-Vfa (940-998) qazandrmdr. Triqonometriya il bal ilk elmi v ciddi
sri Nsrddin Tusi (1210-1274) yazmdr.
3-Nyutona aid ediln binom formulunu cbr qazandran is mr Xyyamdr
(vfat: 1123).
Differensional hesab da, Hytondan vvl Sabin Kurra (vfat: 901) trfindn
taplmdr. Geometriyadan ilk istifad d Dekart (1596-1650) deyil, Sabit ibn
Kurradr.
4-dddn v vergldn ilk istifad edn d mslmanlardr.
5-Avropallardan bir ne sr nc funksiya fikrini ilk df bu Reyhan Biruni
ortaya atmdr.
Onluq ksr sistemini tapan, bu mvzuda sr yazan ilk alim is Qiyasddin
Cmiddir (vfat: 1429).
4. Astronomiya:
Mslman alimlrini n ox maraqlandran bir elm sahsi d, astronomiya
olmudur. slam lklrinin demk olar ki, hr byk hrind bir rsdxana
var idi. Cordano Bruno (1546-1601), Kopernik (1743-1543) v Qaliley (15641642) kimi bir ox qrb alimlrin mhz mslmanlarn bu sahdki ld
etdiklri nailiyytlr ilham qayna olmudur.
1-9 v 10-cu srlrd dnyann kr killi olduunu v frlandn Musa
qardalar tsbit etdi. Onlar Sincan shrasn lrk yerin bir drclik
meridiann tsbit etmidilr. Sadc bir qdr yanlaraq ekvatorun uzunluunun
3900 km- yaxn hesablamdlar. (Masir elm is onu 4000 km. hesab edir).
Musa qardalarndan skkiz sr sonra (1736) Madpetlisin rhbrliyi altnda qrb
alimlri bu sahd mvffqiyytlr ld ed bildilr. Florensiyal Qalileo Qaliley
is onlardan drd sr sonra dnyann frlandn iddia etdi.
Bir halda ki, Biruni ondan ne sr vvl yerin hm z oxu trafnda hm d,
gnin trafnda frlandn isbat etmidi.

Qeyd etmk lazmdr ki, Qurani-krim bu bard hl 7-ci srd mlumat

vermidir.
2-Gnin zrindki lklri kf edn Frqaninin astronomiya sahsindki
srlri Avropada 700 il qdr drs kitab olaraq oxunurdu. Tropik yriliklrini
ilk df olaraq o hesablamd.
3-Dnyann mhur astronomu arasnda n crgd yer alan Bttaninin Sabi
cdvllri adlanan astronomiya cdvllri 15-ci sr qdr Avropada sas kimi
qbul edilirdi.
O, gn ilini hl masir texnologiya olmad bir zamanda bu gnkn tam
uyun, yalnz 24 saniy frqli olaraq hesablamdr.
5. Kimya:
1-Vil Dorant yazr: Kimyann elm kimi formalamas mslmanlarn elmi
faliyytlrin baldr. Kimya dedikd, gz nn Cordono Brunonun
dnyann 12 dahisi srasnda yer verdiyi kimyann atas saylan,
mam Sadiqin agirdi Cabir ibn Hyyan glir. O, yaratd z xsi
labaratoriyasnda

bir ox

turular

kf

etmi,

atomun

trafnda

frlanan elektron haqqnda ilkin mlumat vermidir. Avropa alimlri

etiraf edirlr ki, indiydk kf olunan elementlrdn on doqquzunu, o
kf etmidir. O, 500- yaxn kitabn mllfidir.
2-Razi slfat turusunu v saf spirti ilk df ld etmidir.
3-Bart v topdan ilk df mslmanlar istifad etmilr. Bel ki, Havan topu
Fatih Sultann (1432-1481) kfi saylr.
6. Fizika:
1-Yerin cazib qvvsinin Nyton trfindn kf edildiyini dnrk. Halbuki,
Razi v Biruni ne sr nc yerin cazibsini kf etmi, bu sahd nzriyylr
ortaya atmlar.
2-lk uu snan smayl Cvhri (950-1010) hyata keirrk hlak oldu.
Hezarfn hmd lbi is (17-ci sr) ilk uurlu uuu hyata keir bilmidir.
O, taxd qanadlar il stambuldak Qalata qllsindn skdardak Doalara
qdr umudur.
3-lk tyyarni hl 880-c ild bn Firnans adnda bir slam alimi qurmudur. O,
qu tk v qumadan istifad edrk hazrlad tyyarsi il uzun mddt
havada qalm v daha sonra szrk yer enmidir. Qrbd is Oliver Rayt
qardalar 1903-c ild buna nail ola bilmilr.

4-Farabi (870-950) ssin fiziki izahn vermidir. bn Karara (vfat: 1100) ilk torna
dzgahn qurmudur. hmd ibn Musa Mkmml nizamlar adl srind
1000- qdr avtomatik nzart sistemli altin klini kmidir. bu smayl lCzri (vfat: 1206) is Kitabl-hiyl adl mkmml sri il kibernetikann
qurucusu olmudur.
5-Nsirddin Tusinin tlbsi Qtbddin irazi, Dekartdan 300 il nc gy
qura hadissini dzgn bir kild izah etmidir.
6-Atomda byk bir enerjinin olduunu, paralana bilcyini v paraland
zamanda Badad alt-st ed bilck bir gc sahib olduunu irli srn Cabir
ibn Hyyandr (721-805).
7. Corafiya, Botanika v Zoologiya:
1-bu Reyhan Biruni ne sr nc Amerikann mvcudluundan bhs etmidir.
2-Orta srlrd n byk botanik v cza bn Baytar (1190-1248), 1400-
yaxn bitki v drman tsvir edn kitablar il 16-c sr qdr elm mnbyi
olmudur.
8. Sntkarlq:
Doktor Loben deyir: Mslmanlarn kemidn qalan mscid, mdrs,
mehmanxana

digr

tikililrin

baxdqda

slamda

din

il

mdniyytin bir-birin el qaynayb-qardn grrk ki, onlar

ayrmaq mmkn deyildir!
1-Kordovda uzunluu bir ne mil atan da dmli yollar var idi. Halbuki,
London v Paris buna 7 sr sonra nail ola bilmidir. Btn mslman
hrlrind saysz-hesabsz gzl v srarngiz memarlq srlri mvcud idi.
Kordova mscidi v s. buna misal ola bilr. Avropallarn hamamn n olduunu
bilmdiyi bir zamanda mslmanlar eyx Bhann birc amla qzdrd
hamamn hikmtini arayrdlar.
ngilis alimi eber yazr: gr 771-ci ild Tariq ibn Ziyadn bal
altnda

mslmanlar

Cblt-Tariq

boazndan

Avropaya

kemsydilr, biz indiki elm v mdni mvffqiyytlr he vaxt

nail ola bilmzdik. (slam v Qrb mdniyyti,sh.178).
Diqqt etmk lazmdr ki, mslmanlarn btn bu mvffqiyytlri v elmi
nailiyytlri Qurann, Peymbrin (s) v hli-beytin () elm v alim verdiyi
byk qiymt, dyr sahsind olmudur.

Biz tkc mam Sadiqin () br tarixind (4 min tlbsi olan) ilk universitetin
tmlini qoyduunu, dnyaya Cabir ibn Hyyan, Mfzzl Kufi v Hiam ibn
Hkm kimi bnzrsiz xsiyytlr bx etdiyini v elmi dnc tarixind
hquq elmini ilk df sistemldirdiyini, dvltlraras hquq elminin d tmlini
qoyduunu grdkd, tam qtiyytl dey bilrik ki, slam masir dnyamzn
btn istklrin cavab vern mhtm bir dindir!