Dogru Olanlarla Birga

MÜNDӘRİCAT ........................................................................................................................................................
MÜNDӘRİCAT
ÖN SÖZ ....................................................................................................................... 4
MÜQӘDDİMӘ ...................................................................................................... 7
SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRİN QUR’AN BARӘSİNDӘ GÖ-
RÜŞLӘRİ ................................................................................................................... 9
SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRӘ GÖRӘ PEYĞӘMBӘRİN SÜN-
NӘSİ ............................................................................................................................. 14
ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ E’TİQADLAR .............................. 25
ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN ALLAH BARӘDӘ E’TİQADLARI ......................... 26
SÜNNİ VӘ ŞİӘLӘRİN PEYĞӘMBӘRLİK MÖVZUSU BARӘDӘ E’Tİ-
QADLARI ................................................................................................................. 29
ŞİӘLӘR VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ İMAMӘT ................................................. 35
Hansı haqdır? .................................................................................................. 36
Qur’anda imamәt ........................................................................................... 36
Hәzrәti peyğәmbәr (s)-in sünnәsindә imamәt ........................................ 37
Sünnilәrin xilafәt mövzusu barәdә görüşlәri vә bu görüşün tәnqidi .... 41
Qur’ani-kәrimdә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәti ilә әlaqәdar ayәlәr ............ 44
Tәbliğ ayәsi dә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәti ilә әlaqәdardır ...................... 46
“Dini mükәmmәl etmә” ayәsi dә xilafәtlә әlaqәdardır ............................ 63
“Dini mükәmmәl etmә” ayәsinin әrәfә günündә nazil olduğunu irәli
sürәn görüşün tәnqidi .................................................................................... 67
Mübahisәnin әn әsas nöqtәsi ......................................................................... 83
Hәsrәt vә tәәssüf ............................................................................................. 100
Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәtini isbat edәn başqa dәlillәr .............................. 106
Şura ideyasının tәnqidi .................................................................................. 110
“Sәqәleyn” hәdisi haqqında ixtilaf ............................................................... 113
Hәdisin sәhih olub-olmaması barәdә ixtilaf ............................................... 120

MÜNDӘRİCAT ........................................................................................................................................................ 3
MӘZHӘBLӘRİN PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ BARӘDӘ İXTİLAFLARI ... 123
Peyğәmbәrin sünnәsi haqqında sünnilәrlә şiәlәrin ixtilafları .................. 124
ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN QӘZAVÜ-QӘDӘR BARӘSİNDӘ E’TİQADLARI .. 131
Sünnilәrә görә qәzavü-qәdәr ........................................................................ 131
Şiә mәzhәbindә qәzavü-qәdәr ...................................................................... 140
Qәzavü-qәdәr ilә xәlifәlik mәsәlәsi ............................................................. 145
XUMS ......................................................................................................................... 147
TӘQLİD ..................................................................................................................... 150
SÜNNİLӘRİN TӘNQİD ETDİKLӘRİ ŞİӘ E’TİQAD-
LARI .............................................................................................................................. 155
MӘ’SUMLUQ .......................................................................................................... 159
MӘ’SUM İMAMLARIN SAYI ............................................................................. 164
İMAMLARIN ELMİ ............................................................................................... 165
BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ................................................................................................ 169
TӘQİYYӘ MӘSӘLӘSİ .......................................................................................... 174
MÜT’Ә VӘ YAXUD MÜVӘQQӘTİ EVLİLİK ................................................ 182
QUR’ANIN TӘHRİF OLUNMASI MӘSӘLӘSİ .............................................. 189
İKİ NAMAZI BİRDӘN QILMAQ ...................................................................... 196
TORPAQ PARÇASINA SӘCDӘ ........................................................................ 202
RӘC’ӘT .................................................................................................................... 205
ӘHLİ-BEYTİ HӘDDӘN ARTIQ SEVMӘK ..................................................... 209
MӘHDİ MÜNTӘZӘR ( GÖZLӘNİLӘN MӘHDİ ) ....................................... 213

ÖN SÖZ ..................................................................................................................................................................... 4
ÖN SÖZ
Bismillәhir – Rәhmanir – Rәhim
Lәyaqәtli bәndәlәr olmaq üçün bizlәrә hidayәt ne’mәti vә hәr cür xeyir vә
xoşbәxtliyi bәxş edәn alәmlәrin Rәbbinә hәmd olsun. Heç şübhәsiz, Ona tәvәkkül
etmәk vә Ondan yardım dilәmәk kifayәtdir. Çünki Onun özü saleh bәndәlәrini
şeytanların hiylәsindәn qurtarar, yolundan azanları isә alçaldıb zәlil edәr.
Alәmlәrә mәrhәmәtin tәzahürü olaraq göndәrilәn, mәzlumlar vә zülmә mә’ruz
qalanların yardımçısı, Allaha inam gәtirәn yoxsulların sevgilisi Hәzrәti
Peyğәmbәr(s)-ә salam olsun. Bir dә Peyğәmbәr (s)-in pak Әhli-beyt (ә)-inә salam
olsun ki, Allah-tәala onları, doğru yol axtaranlara bәlәdçi vә “qurtuluş gәmisi”
olmaları üçün, başqa bәndәlәrdәn üstün etmişdir. Ona görә dә hәr kim onlardan
uzaqlaşsa, hәlak olar.
Sonra Allahın razılığı vә rizvanı Peyğәmbәr (s)-lә bey’әt edәn, ona yardım edәn,
әhdinә sadiq qalan, ondan sonra da әhdinin üstündә duran, bu yoldan geri
dönmәyәn, daima şükr edәn әshabına vә onlara tabe olan vә qiyamәtә qәdәr
onların göstәrdiyi yol ilә gedәn ilk vә son tәbәәlәrinә olsun.

% & %'
!
"
$#

“Ey Pәrvәrdigar! Köksümü yar, işimi asanlaşdır vә sözümü başa düşsünlәr
deyә dilimdәki düyünü aç”. (Ta-ha surәsi, 25-28-ci ayәlәr)

ÖN SÖZ ..................................................................................................................................................................... 5
Bu kitabdan öncә dәrc edilmiş “Necә hidayәt oldum” adlı kitabım görüş vә
tәnqidlәrini bizdәn әsirgәmәyәn әziz oxucular tәrәfindәn çox bәyәnilmişdir. Buna
görә dә bir çoxları mәndәn sünni vә şiә müsәlmanlar arasında ixtilaflı mövzuları
әtraflı şәkildә şәrh etmәyimi istәdilәr. Mәn dә hәqiqәti düzgün bilmәk istәyәnlәrә
yardımçı olmaq vә dillәrdә dolaşan bir çox sәhvlәri düzәltmәk mәqsәdilә bu kitabı
da hәmin qaydada yazdım. Ümidvaram ki, mәnim tarixi araşdırma vә müqayisә
yolu ilә hәqiqәtә çatdığım kimi insaflı tәdqiqatçılar da, Allahın yardımı ilә әn qısa
yolla hәqiqәtә qovuşa bilәcәklәr.
Әlinizdәki kitabı “Ey iman gәtirәnlәr! Allahdan qorxun vә doğru olanlarla
olun” ayәsindәn iqtibas edәrәk, “Doğru olanlarla birgә” adlandırdım.
Bu kitabda oxuyacağınız fikirlәr mәnim yәqin etdiyim vә hәr vasitә ilә
başqalarına da izah etmәk istәdiyim fikirlәrdir. Mәn bu fikirlәri heç kimsәyә zorla
qәbul etdirmәk istәmirәm vә bütün müsәlman bacı-qardaşlarımın baxışlarına
hörmәt bәslәyirәm. Şübhәsiz, yeganә hidayәt edәn Allahdır vә salehlәrin vәlisi dә
Odur.
Bә’zilәri “Necә hidayәt oldum” kitabından Әhli-beyt mәzhәbinә
inanmayanların “zәlalәt” (sapqınlıq) içәrisindә olduqları mә’nasının çıxdığını irәli
sürәrәk e’tiraz edib, “zәlalәtdәn mәqsәd nәdir?”-deyә sual vermişlәr. Bu e’tiraza
qısa şәkildә bu cavabları verirәm:
Әvvәla, Qur’ani-Kәrimdә “zәlalәt” sözü unutqanlıq vә xәta mә’nasında da
işlәnmişdir. Allah-tәala belә buyurur:
3
0 * / ()

*
+ !,-

. / 0
!'1
2 !&
“Onlara dair bilik yalnız Rәbbimin dәrgahında olan bir kitabdır. Rәbbim xәta
etmәz vә unutmaz.” (Ta-ha surәsi, 52-ci ayә)
Başqa bir ayәdә isә belә buyurur:
…
3 4 * !15 6
7-8 ,.!15
9 )

: ; …
“…Әgәr biri unutsa, o birisi xatırlatsın…” (Bәqәrә surәsi, 282-ci ayә)
Yenә Qur’ani-Kәrimdә “zәlalәt” sözü tәhqiq vә axtarma mә’nasında da
işlәdilmişdir. Allah-tәala Peyğәmbәr (s)-ә xitabәn belә buyurur:

ÖN SÖZ ..................................................................................................................................................................... 6

3 ' . *< != >?
“Sәni şaşqın vәziyyәtdә (Onu ararkәn) görüb yol göstәrmәdimmi?” (Zuha
surәsi, 7-ci ayә)
Yә’ni, biz sәnin hәqiqәti axtardığını gördük vә sәnә onun yolunu göstәrdik.
Mә’lumdur ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) hәlә ona vәhy nazil olmadığı vaxt öz
tayfasından ayrılıb, hәqiqәti axtarmaq üçün Hәra mağarasında gecәlәyirdi. O
Hәzrәtin sözündә dә “zәlalәt” eyni mә’nanı ifadә edir:
!58 4 !5 ? ! " "

@ 1 A 9!= A 1 B C

“Hikmәt mö’minin itirdiyidir, onu harada tapsa götürәr”.
Demәli, әvvәlki kitabımın da adı yuxarıda izah edilәn mә’nanı ifadә edir.
İkincisi, kitabın adı bә’zi oxucuların yozduğu kimi hidayәt olunmayanların
hidayәtә zidd olan “zәlalәt”dә olduqları mә’nasını versә dә, yenә dә Hәzrәti
Peyğәmbәrin aşağıda nәql edәcәyimiz hәdisi ilә tamamilә uyğundur:
G/ %()

: " !1'
/
D ,B H1 : ;
!
,E/ 5
: ,
I
J
!,-
"
E K9 D B E
. F>
!: 3
“Mәn sizin aranızda iki dәyәrli şey qoyub gedirәm: Allahın kitabını vә yaxınlarım olan
Әhli-beytimi. Bu ikisinә sarıldığınız müddәtdә әsla zәlalәtә düşmәzsiniz”.
Bu hәdisdә Qur’an vә Әhli-beyt (ә)-ә birlikdә sarılmayanın bir növ zәlalәtdә
olacağı açıq şәkildә şәrh edilir. Mәnim heç bir şübhәm yoxdur ki, yuxarıda qeyd
olunan hәdisin ifadә etdiyi mә’nada zәlalәtdә idim vә Allah-tәalanın lütfü ilә
Qur’an vә Әhli-beyt (ә)-ә sarılaraq hidayәt olundum. Bizlәri bu yola hidayәt edәn
Allaha hәmd olsun ki, әgәr Allah bizi hidayәt etmәsәydi, biz әsla doğru yolu tanıya
bilmәzdik.
Birinci vә ikinci kitabım Qur’ani-Kәrimdә izah olunan bә’zi әsasları ehtiva edir.
Qur’an әn doğru vә әn gözәl kәlamdır. Bu iki kitabımda yazdıqlarım mütlәq
şәkildә haqq olmasa belә, haqqa çox yaxın şeylәrdir. Çünki әsaslandığım dәlillәr
sünni vә şiә müsәlmanların ikisinin dә qәbul etdiyi vә sәhih olduğuna inandığı
hәqiqәtlәrdir. Mәnә “Necә hidayәt oldum” vә “Doğru olanlarla birgә” adlı
kitablarımı yuxarıda qeyd etdiklәrimә әsaslanaraq hazırlamaq vә mö’min bacı-
qardaşlarımın istifadәsinә vermәk imkanını bәxş edәn Allaha şükr olsun.

MÜQӘDDİMӘ ......................................................................................................................................................... 7
MÜQӘDDİMӘ
Allahın salam vә salavatı peyğәmbәrlәrin әn şәrәflisi, ağamız vә mövlamız
Hәzrәti Mәhәmmәd (s) vә onun pak Әhli-beyt (ә)-inә olsun.
Allah-tәaladan Mәhәmmәd (s)-in ümmәtini hidayәt etmәsini dilәyirәm. Arzum
budur ki, bu ümmәt әn xeyirli ümmәt olsun vә bütün insanları Hәzrәti-Mәhәmmәd
(s)-in bayrağı altında hidayәt vә nura sövq etsin. “Kafirlәr istәmәsә dә Allah
nurunu tamamlayacaqdır”.
Hәr din öz mәnsublarının inandığı bir sıra inamlara vә bu inamların tәşkil etdiyi
qayda vә mәfhumlara әsaslanır. Bu inamlar hamının qәbul etdiyi әqli әsaslara
dayanan açıq vә qәti dәlillәrlә sübuta yetirilmәlidir. Çünki yalnız bu yolla
mö’minlәr başqalarını da özlәrinin inandıqları şeylәrә dә’vәt vә onlarda da bu
yüksәk hissin formalaşmasını tә’min edәrlәr.
Buna baxmayaraq dindә elә düşüncәlәr dә vardır ki, alimlәr dә ilk mәrhәlәdә
onları şәrh etmәkdә çәtinliyә düşürlәr. Mәsәlәn, odun yandırıcı olduğunu ağıl vә
elmin qәbul etmәsinә baxmayaraq, hәmin od Allah-tәalanın әmri ilә Hәzrәti-
İbrahim әleyhissalam üçün soyuq vә fәrәh qaynağı olmuşdur. Hәmçinin Hәzrәti-
İbrahimin tikә-tikә doğrayıb, hәr tikәsini ayrı-ayrı dağların üstünә qoyduğu quşlar,
elmin şәrh edә bilmәmәsinә baxmayaraq, Hәzrәt onları çağırdıqda Allahın әmri ilә
dirilib gәlmişdilәr. Habelә, Hәzrәti-İsa (ә)-nın әlini sürtmәsi ilә anadangәlmә korun
MÜQӘDDİMӘ ......................................................................................................................................................... 8
gözü görür, cüzam xәstәliyi tutmuş adam yaxşılaşır, hәtta ölü dirilir. Halbuki
bugünkü elmlәrlә bunların izahını tapmaq çox çәtindir.
Bütün bunlar Allah-tәalanın peyğәmbәrlәr vasitәsilә hәyata keçirtdiyi
mö’cüzәlәrdir. Belә nümunәlәr müsәlmanlar, yәhudilәr vә xristianların hәr birinin
yanında çoxdur. Allah-tәalanın peyğәmbәrlәrin әli ilә hәyata keçirtdiyi mö’cüzәlәr
insanlara ağıllarının hәr şeyi anlamaqda aciz olduğunu göstәrmәk üçündür. Allah
tәala insanlara çox az bir bilik vermişdir. Bәlkә dә insanların nisbi kamal vә
mәslәhәti dә bundadır. Necә ki, insanların çoxu Allahın ne’mәtinә şükr etmәyib,
hәtta bә’zilәri Onun varlığını danıblar. Bә’zilәri dә ağıl vә elmlә fәxr edәrәk Allah-
tәalanın әvәzinә, bunlara sitayiş edirlәr. Bunların hamısı ağıllarının dayaz vә
elmlәrinin az olmasına baxmayaraq mәğrur olurlar. Allah bilir ki, әgәr bunlara hәr
şeyi dәrk etmәk elmi verilsәydi, onda nә edәrdilәr?!
İnamların müsәlmanlar üçün olduqca әhәmiyyәtli olduğunu bilәrәk, bu kitaba
Qur’ani-Kәrim vә Peyğәmbәr (s)-in hәdislәrindә mövcud olan bir sıra islami inam
vә e’tiqadları daxil etmişәm. Sünnilәr vә şiәlәrin Qur’an vә Peyğәmbәr (s)-in
hәdislәri haqqında etdiklәri e’tiqadları xüsusi bir bölmәdә tәdqiq etdikdәn sonra,
hәr iki mәzhәbin ixtilaf edib bir-birlәrini tәqsirlәndirdiklәri başqa mәsәlәlәrә dә
toxunacağam. Mәqsәdim haqq olduğuna inandığım mövzuları izah etmәk, bu
mövzular barәsindә tәdqiqat aparmaq istәyәnlәrә yardımçı olmaq vә islam
birliyinin sağlam bir düşüncә әsasında qurulması işinә yardımçı olmaqdır.
Allah-tәaladan bizi öz sevdiyi vә razı olduğu yolda müvәffәq etmәsini vә
müsәlmanları birliyә doğru sövq etdirmәsini dilәyirәm. Hәqiqәtәn dә O, әziz vә
qadirdir.
SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRİN QUR’AN BARӘSİNDӘ GÖRÜŞLӘRİ ..................................................... 9
SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRİN QUR’AN
BARӘSİNDӘ GÖRÜŞLӘRİ
Qur’an Hәzrәti Peyğәmbәr (s.ә.v.)-ә nazil olan Allahın kәlamıdır vә heç bir batil ona
yol tapmamışdır. Qur’ani-Kәrim müsәlmanların әhkam, ibadәt vә e’tiqadları ilә bağlı
müraciәt etdiklәri әn üstün vә mükәmmәl qaynaqdır. Hәr kim Qur’ana şәkk etsә vә
yaxud onu tәhqir etsә islamdan çıxmış sayılır. Bütün müsәlmanlar Qur’anın
müqәddәsliyi, hörmәti vә ona әmәl etmәk baxımından hәmfikirdirlәr. Müsәlmanların
fikir ayrılığı Qur’anın tәfsir vә tә’vili ilә bağlıdır. Şiә mәzhәbinin Qur’anın tәfsir vә
tә’vilindә müraciәt etdiyi yeganә mәnbә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vә Әhli-beyt (ә)
imamlarıdır.
Sünnilәrin mәnbәyi isә yenә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn nәql olunan hәdislәrlә,
araşdırmadan sәhabәlәrin vә ya mәhşur dörd mәzhәb imamlarından birinin hәdislәrilә
әlaqәdar tәfsir vә izahlarıdır. Buna görә dә islami mәsәlәlәrdә, xüsusilә dә fiqhi
hökmlәr barәsindә bir çox ixtilaf meydana gәlmişdir. Sünni mәzhәblәrinin öz
aralarında belә, ixtilafları olduğu halda, bu mәzhәblәrlә Әhli-beyt mәktәbi arasında
ixtilafın mövcud olması tәәccüblәndirici deyildir.
Kitabın başlanğıcında qeyd etdiyim kimi ixtilafların sadәcә bir neçәsini izah etmәklә
kifayәtlәnәcәyәm. Çünki, mәqsәdim qısa şәkildә işarә etmәkdir. Daha әtraflı mә’lumat
әldә etmәk istәyәnlәr bu dәrin dәnizә dalmalı vә hәqiqi incilәri oradan tapmalıdırlar.
Hәm şiәlәr, hәm dә sünnilәr e’tiqad edirlәr ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Qur’ani-
Kәrimin bütün hökmlәrini izah vә bütün ayәlәri tәfsir etmişdir. Lakin Peyğәmbәr (s)-
dәn sonra tә’vil vә tәfsir üçün kimә müraciәt etmәk barәsindә fikir ayrılığı mövcuddur.
Sünnilәr bu haqda belә deyirlәr: “Qur’anın tәfsiri haqqında müraciәt edilmәsi zәruri
olan şәxslәr kimliyindәn asılı olmayaraq, bütün sәhabәlәr, onlardan sonra isә dörd
mәzhәb imamları vә digәr islam alimlәrindәn ibarәtdir”.
Amma şiә mәzhәbinә görә bu iş üçün sadәcә Әhli-beyt imam (ә)-ları
sәlahiyyәtlidirlәr. Çünki Allah-tәalanın,
; %1L : * D ,0- ; 6

- 78 5 M %NO!.…
“…Әgәr bilmirsiniz zikr әhlindәn soruşun” 1 ayәsindә nәzәrdә tutduğu “zikr
әhli” dә elә Әhli-beyt (ә)-dir. Allah-tәalanın seçdiyi vә kitabın elmini miras qoyduğu
şәxslәr dә onlardır:
…!P
!Q
"
!0E R
"
89
!,B
!0S HDS
“Sonra kitabı bәndәlәrimizdәn seçdiklәrimizә miras qoyduq…” (Fatir surәsi, 32-
ci ayә)
Elә buna görәdir ki, Peyğәmbәr (s) dә onları Qur’anla eyni sәviyyәdә tutmuş,
müsәlmanların onlara sarılmağını әmr etmiş vә tabe olunması zәruri olan “iki dәyәrli
әmanәt”dәn biri olduqlarını e’lan edәrәk belә buyurmuşdur:
G/M
L / %()

: " !1'
/
D ,B H1 : ;
! T
,E/ 5 M T
: ,
I
J
!,
- "
E K9 D B E
. U
- :
“Sizlәr üçün iki dәyәrli şey qoyub gedirәm: Allahın kitabı vә itrәtim olan Әhli-beytim.
Bunlara sarıldığınız müddәtdә mәndәn sonra әsla azmazsınız”.2
Müslimin nәql etdiyi hәdisdә isә “Allahın kitabı vә Әhli-beytim” ifadәsindәn sonra
üç dәfә:
(T
,E/ 5 T
. I 9 D - - W ) (Sizlәrә Әhli-beytim haqqında Allahı xatırladıram)-deyә
buyurduğu da zikr edilmişdir.3
1 “Nәhl surәsi”, 43-cü ayә; Bax “Tәfsiri-Tәbәri”, c. 14, sәh. 109; “Tәfsir ibn Kәsir”, c. 2, sәh. 570.
2 “Sәhih әt-Tirmizi”, c. 2, sәh. 329; Nisai vә Әhmәd ibni-Hәnbәl dә bu hәdisi nәql ediblәr.
3 “Sәhih Müslüm”, c. 2, sәh. 362.
Mә’lumdur ki, ümmәtin arasında Әhli-beyt (ә) hamıdan bilikli, tәqvalı vә
fәzilәtlidir. Fәrәzdәq onların haqqında belә deyir:
D 5 E
& Y

*
5 E4 " E
& D ' ,H1Z
M %!- TH, 5 M H ;
Tәqvalıları saysalar, onlar (Әhli-beyt) tәqvalıların rәhbәridirlәr. “Yer üzünün әn
yaxşısı kimlәrdir?”-deyә soruşulsa, yenә “onlardır”-deyilәr.
Burada Әhli-beyt (ә) ilә Qur’ani-Kәrim arasında olan әlaqәni xatırlatmaq mәqsәdi
ilә bir neçә ayәni qeyd edirәm:
I H1 *[ b;%0B

+ !,
- T
. [ Fc - b;d I H
[ FDE
\ ; %1L :% FD
I H
[ ]
%^_0 `
&
%1 /
D

& a
.
; _'R 1 9*
“Ulduzların mәnzillәrinә and olsun ki, - kaş bunun nә qәdәr böyük bir and
olduğunu bilәydiniz - çox qiymәtli Qur’andır; Gizli saxlanılmış bir kitabda. Ona
yalnız pak olanlardan başqa kimsә toxunmaz”. (Vaqiә surәsi, 75-79-cu ayәlәr)
Bu ayәlәr, heç şübhәsiz, Әhli-beyt (ә)-in Qur’anın dәrin vә gizli mә’nalarını bildiyini
göstәrir. Çünki әgәr Allah-tәalanın içdiyi andlara diqqәt yetirsәk, Onun әsrә, qәlәmә,
әncirә, zeytuna va başqa şeylәrә and içdiyini görәrik. Amma “ulduzların mәnzilinә”
içdiyi and daha böyük bir anddır. Onun andı bir şeydәn çәkindirmәk üçün deyil, rәdd
vә isbat üçündür. Allah-tәala and içdikdәn sonra “Çox qiymәtli Qur’andır; Gizli
saxlanılmış bir kitabda”-deyә buyuraraq, Qur’anın dәrin hәqiqәtlәrinin gizli saxlanılmış
bir kitabda olduğunu bildirmişdir. Sonra isә “Ona yalnız pak olanlar toxunar”-deyә
buyurur. Demәk ayәdә mövcud olan “” (la) sözü mәnfiliyi göstәrir. Çünki anddan
sonra gәlibdir. “Toxunmaz” sözü isә “dәrk etmәz” vә “anlaya bilmәz” mә’nasındadır
vә bә’zilәrinin güman etdiyi kimi әllә toxunmaq mә’nasında deyildir. Çünki әrәbcәdә
әl vә buna bәnzәr bir şeylә toxunmaq mә’nasında olan “” (lәms) sözü ilә batini vә
ruhi әlaqә mә’nasında olan “” (mәss) sözü arasında böyük bir fәrq vardır. Allah-tәala
bu sözü başqa bir ayәdә dә yenә batini idrak vә tә’sir mә’nasında işlәdәrәk belә
buyurur:
; e

Q D 5 W
!. 9-8 : ;
!REHf "
FgZ
!h D ' H W
% H: " 89 ;9
“Tәqvalılara şeytandan bir vәsvәsә toxunduğu zaman onlar (Allahı) xatırlayıb
düşünәrlәr vә dәrhal görәn olarlar”. (Ә’raf surәsi, 201-ci ayә)
Başqa bir ayәdә isә belә buyurur:
…i1 "
; !REHf I R HQj
,
89 ] %!1- J*
; %%*!/ ; %- N " 89
“Sәlәm yeyәnlәr (qәbrlәrindәn) ancaq şeytanın toxunması ilә ayәli olan kimsә
kimi qalxarlar…” (Bәqәrә surәsi , 275-ci ayә)
Demәk, buradakı “mәss” ağıl vә ruhla әlaqәdardır vә әllә toxunmaq mә’nasında
deyildir. Allah-tәala pak olanlardan başqa heç kәsin Qur’ana toxunmayacağına dair
and içir. Әgәr bundan mәqsәd әllә toxunmaq olsa, Allah-tәala belә bir şeyә and içәrmi?
Tarix kitablarında bә’zi zalım hökmdarların (mәsәlәn bir sıra Әmәvi xәlifәlәrinin)
Qur’anla oynadıqları vә onu parçaladıqları yazılmışdır. Hәmçinin İsrail әskәrlәrinin
Beyrutu işğal etdiklәri vaxt Qur’anı yandırdıqlarını özümüz televiziyada görmüşük.
Buna görә dә Allah-tәalanın bu sözü (Yә’ni “Qur’ana pak olanlardan başqa kimsә
toxuna bilmәz” ayәsi) Qur’an ayәlәrinin mә’nalarını Allahın seçdiyi vә tәrtәmiz etdiyi
bir qrupdan başqa heç kim başa düşә bilmәz anlamındadır.
Ayәdә mövcud olan “mutәhhәrun” sözü qrammatik baxımdan tamamlıq hesab
edilir, yә’ni “tәmizlәnmiş kimsәlәr”. Allah-tәala başqa bir ayәdә dә belә buyurur:
Gk'
R : D - 'R U

EQ 5 i
? D B 0 l
5
8 E
I J
!1H
…
“… Siz ey Әhli-beyt! Allah sizdәn çirkinliyi yox etmәk vә sizi tәrtәmiz, pak etmәk
istәyir”. (Әhzab surәsi, 33-cü ayә)
Demәk, “Ona tәmiz olanlardan başqa kimsә toxuna bilmәz” ayәsi dә, Peyğәmbәr (s)
vә Әhli-beyt (ә)-dәn başqa heç kimsә Qur’anın hәqiqәtlәrini başa düşә bilmәz
mә’nasındadır.
Buna görә, Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) Әhli-beyt (ә) haqqında belә buyurmuşdur:
"
bAE
Q&!', !4W
!. o

a
,
4 *
"
T
,H*
b;!M T
,E/ 5 [ m

n "
Y

*
5 *
b;!M ] %^_0
;
!REHf
p
!e. %,4

L
“Ulduzlar yer üzünün әhalisini qәrq olmaqdan qoruduğu kimi mәnim Әhli-beytim dә
ümmәtimi ixtilaflardan qoruyur. Әrәblәrdәn hәr hansı bir qәbilә onlarla müxalif olsa, şeytanın
hizbindәn olar”.1
Belәliklә, aydın olur ki, Şiә mәzhәbinin bu haqdakı әqidәsi Qur’anın ayәlәrinә vә
hәtta sünnilәrin “sihah” kitablarında nәql olunmuş Peyğәmbәr (s)-in hәdislәrinә
әsaslanır. Biz burada bu barәdә bә’zi misallar vermәklә kifayәtlәndik.
1 Hakim “Müstәdrәk”in 3-cü cildinin 149-cu sәhifәsindә bu rәvayәti İbni Abbasdan nәql edәrәk onun
sәhih olduğunu qeyd etmişdir.

SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRӘ GÖRӘ PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ ........................................................... 14
SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRӘ GÖRӘ
P E Y Ğ Ә M B Ә R İ N S Ü N N Ә S İ.
Peyğәmbәrin sünnәsi o hәzrәtin dediyi sözlәrә, gördüyü işlәrә vә hәr hansı bir
mәsәlәyә münasibәtinә deyilir. Sünnә, müsәlmanların әhkam, ibadәtlәr vә e’tiqadlar
mövzusu ilә bağlı Qur’ani-Kәrimdәn sonra müraciәt etdiklәri ikinci mәnbәdir.
Sünnilәr peyğәmbәrin sünnәsinә Raşidin Xәlifәlәri, yә’ni Әbu-Bәkr, Ömәr, Osman
vә Әli әleyhissalamın sünnәsini dә әlavә edirlәr. Bunu da nәql etdiklәri bu hәdislә
әsaslandırırlar:
8
?
%H0!
/ !'E %_) q
L / "
r
'1 "
s t
!j

AH0O T
,H0
/
D B E
“Mәnim sünnәmә vә mәndәn sonrakı hidayәt olmuş Raşidin Xәlifәlәrin sünnәsinә tabe olun
ki, kamala çatasınız”.1
Bu baradә әn yaxşı misal, onların Peyğәmbәr (s)-in qadağan etdiyi, Ömәrin isә
sünnәyә çevirdiyi “tәravih” namazı qılmalarıdır.2
Bә’zilәri isә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә istisnasız bütün sәhabәlәrin sünnәsini dә
әlavә edirlәr. Buna dәlil olaraq aşağıda nәql etdiyimiz hәdisi göstәrirlәr:
1 “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 4, sәh. 126.

2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 7, sәh. 99, “Allahın әmri üçün qәzәb vә şiddәtin caiz olduğu yerlәr” bölmәsinә
baxın.
D , ,5 D , ,& D '

N/
]
%^_0!- T
/!C

“Әshabım ulduzlar kimidir, hәr birinә tabe olsanız hidayәt olarsınız”.
Vә bu hәdis:
T
,H*
u bA0 M T
/!CM
“Әshabım ümmәtin әminlәridir”.1
İnkar edilmәsi mümkün olmayan hәqiqәt budur ki, “Әshabım ulduzlar kimidir”
hәdisi Әhli-beyt (ә) haqqında rәvayәt olunan bu hәdisin әvәzindә uydurulmuş bir
hәdisdir: “Әhli-beytimin imamları ulduzlar kimidir, hәr birinә tabe olsanız hidayәt olarsınız”.2
Bu hәdis daha ağlabatandır. Çünki, Әhli-beyt imam (ә)-ları tәqva, zöhd, elm vә
pәhrizkarlığın әn üstün örnәklәri idilәr. Bunu yalnız Әhli-beyt (ә)-in ardıcılları deyil,
hәm dә düşmәnlәri e’tiraf ediblәr.
Lakin “Әshabım ulduzlar kimidirlәr” hәdisi sağlam ağlın qәbul edә bilmәdiyi bir
(üzdәniraq) hәdisdir. Çünki, әrәblәr sәhrada sәfәr etdiklәri zaman tәkcә hәr hansı bir
ulduza iqtida etmәklә yollarını tapa bilmirdilәr, әksinә müәyyәn vә adları mәlum olan
ulduzlara tabe olmaqla yolu tapırdılar. Hәmçinin bu hәdis, bәzi sәhabәlәrin
peyğәmbәrin vәfatından sonra etdiklәri әmәllәrlә uyğun gәlmir. Belә ki, әshab arasında
Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra mürtәd olan sәhabәlәr dә olubdur.3 Bundan әlavә,
onların öz aralarında bir çox mәsәlә ilә әlaqәdar ixtilafları var imiş4, hәtta bә’zilәri
digәrlәrini lә’nәtlәyib,5 bә’zilәri dә ziddiyyәtә görә başqalarını öldürüblәr.6 Hәmçinin
bә’zi sәhabәlәrә şәrab içmәk, zina etmәk vә oğurluq etmәk üçün hәdd (cәza) tәtbiq
edilmişdir. Tarixdә buna bәnzәr bir çox hadisә baş vermişdir. Belә olduğu halda, hansı
ağılla bu cür insanlara mütlәq şәkildә tabe olmağı әmr edәn bir hәdisin doğru
olduğunu qәbul etmәk olar?
1 “Sәhih Müslüm”, “Fәzailüs-sәhabә” bölmәsi vә “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 4, sәh. 398.
2 “Dәaimül-İslam”, Qazı nәql etmişdir.
3 Әbu Bәkrin müharibә etdiyi vә “Әhli-riddә” (dindәn çıxan) adlandırdığı kimsәlәr kimi.
4 Sәhabәlәrin çoxunun Osmanı tәnә edib öldürdüyü kimi
5 Müaviyәnin Hәzrәt Әli әleyhissalamı lә’nәt etdiyi kimi.
6 Cәmәl, Sәffeyn, Nәhrәvan vә s. müharibәlәr kimi.
Hәzrәti Әli әleyhissalam ilә müharibә edәn Müaviyә vә onun kimi şәxslәrә tabe
olanların doğru yolda olmaları mümkündürmü? Halbuki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
Müaviyәni “bağilәrin (üsyan edәnlәrin) rәhbәri” adlandırmışdır.1
Habelә Әmәvi hakimiyyәtini güclәndirmәk vә dәstәklәmәk mәqsәdi ilә günahsız
insanları öldürәn Bisr ibni-Әrtat, Müğirә ibni-Şö’bә vә Әmr ibni-Asa tabe olan kimsәlәr
doğru yolda necә ola bilәrlәr?
Sәn ey elmli oxucu! Әgәr “Әshabım ulduzlar kimidir” hәdisini oxusan, özün başa
düşәrsәn ki, bu hәdis qondarmadı. Çünki bu hәdis yaratdığı mә’naya baxmayaraq,
sәhabәlәrә xitab edir. Necә ola bilәr ki, Peyğәmbәr (s) “Ey әshabım, әshabıma tabe
olun!” desin? Amma “Ey әshabım! Әhli-beytimin imamlarına tabe olun. Çünki onlar
mәndәn sonra sizi doğru yola hidayәt edәnlәrdir” hәdisi haqqa daha yaxındır. Çünki,
peyğәmbәr sünnәtindә onu tәsdiq edәn çoxlu sayda şahid var sәhih olduğuna әsla
şübhә etmәk olmaz. Buna görә dә şiәlәr,
q
L / "
r
'1 "
H t
!j
A
H0O T
,H0
/
D B E
“Mәnim sünnәmә vә mәndәn sonrakı hidayәt olmuş Raşidin Xәlifәlәrin sünnәsinә tabe
olun” hәdisindә Әhli-beyt (ә)-dәn olan on iki mә’sum imamın nәzәrdә tutulduğu
әqidәsindәdirlәr. Allahın Peyğәmbәr (s)-i Qur’ana tabe olmağı vacib etdiyi kimi, Әhli-
beyt (ә) imamlarına da tabe olmağı vacib etmişdir.2
Mәn qabaqca da qeyd etdiyim kimi sadәcә sünnilәrin “sihah”ındakı rәvayәtlәrdә
mövcud olan vә şiә mәzhәbinin görüşlәrinin doğru olduğunu isbat edәn dәlillәri nәql
etmәklә kifayәtlәnmәyә çalışıram. Yoxsa şiә mәnbәlәrindә bundan da çox dәlillәr vә
aşkar bәyanlar mövcuddur.3
1 (

) “Әmmarı baği (zülmkar) bir qrup öldürәcәkdir” hәdisinә işarәdir.
2 “Sәhih әt-Tirmizi”, c. 5, sәh. 328; “Sәhih Müslüm”, c. 2, sәh. 362; “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c.1, sәh. 44;
“Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 5, sәh. 189; “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 148; “Әs-sәvaiqu әl-
Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 148; “әt-Tәbәqat әl-Kubra libni Sә’d”, c. 2, sәh. 194; “Tәbәrani”,
c. 1, sәh. 131.
3 Mәsәlәn, Sәduq “Әl-ikmal” adlı әsәrindә Peyğәmbәr(s)dәn belә nәql edir:
!" # ! $ %& ' % !

% & * $+ , %- '*./
0 1234 56 ! 7
“Mәndәn sonra imamlar on iki nәfәrdir. Birincisi Әli, sonuncusu isә Qaimdir. Bunlar mәnim xәlifәlәrim vә
varislәrimdir”.
Qeyd etmәk lazımdır ki, şiәlәr Әhli-beyt imamlar (ә)-ının şәriәt qurma haqqına
sahib olduğunu vә onların sünnәsinin dә ictihadları olduğunu iddia etmirlәr. Şiә
mәzhәbinin görüşü belәdir: İmamların verdiyi bütün hökmlәr Allahın kitabı vә Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in sünnәsindәn ibarәtdir ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Hәzrәti Әli (ә)-yә, o
Hәzrәt (ә) dә övladlarına öyrәtmişdir. Demәk, onlar bu elmin varisidirlәr.
Şiә mәzhәbinin bu barәdә bir çox dәlillәri vardır ki, sünni alimlәr dә öz “Sihah”,
“Müsnәd” vә tarix kitablarında nәql etmişlәr.
Burada qarşımıza belә bir sual çıxır ki, sünnilәr nәyә görә sәhih bildiklәri bu
hәdislәrә әmәl etmәyiblәr?
Başqa bir mәsәlә dә bundan ibarәtdir ki, әvvәlcә izah etdiyimiz kimi şiәlәr ilә
sünnilәrin nәinki Qur’anın tәfsirindә, hәmçinin Peyğәmbәr (s)-in hәdislәrinin tәfsirindә
dә ixtilafları vardır. Mәsәlәn, hәr iki tәrәfin dә qәbul etdiyi hәdisdә mövcud olan
“Raşidin Xәlifәlәri” sözündәn mәqsәd sünnilәrin fikrincә Peyğәmbәr (s)-dәn sonra
gәlәn dörd xәlifәdir, halbuki şiәlәrә görә bu sözdәn mәqsәd Әhli-beyt (ә)-dәn olan on
iki imamdır.
Bu ixtilaf Qur’ani-Kәrim vә ya Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in öydüyü, yaxud
müsәlmanları onlara tabe olmağı әmr etdiyi şәxslәrlә әlaqәdar bütün mövzularda
mövcuddur. Mәsәlәn, aşağıdakı hәdislәrә diqqәt edin:
E
Z O
T
0/ t
!EQ
M "
)
. M T
,H tu !1
“Mәnim ümmәtimin alimlәri Bәni-İsrailin peyğәmbәrlәrindәn üstündürlәr”.
t
!EQ
* A S tu !1L
“Alimlәr Peyğәmbәrlәrin varisidirlәr”.
Sünnilәr bu hәdislәri ümumilәşdirәrәk onun ümmәtin bütün alimlәrinә şamil
olunduğunu söylәyirlәr. Şiәlәr isә bunların yalnız on iki imamdan ibarәt olduğunu irәli
sürürlәr. Buna görә dә şiәlәr on iki imam (ә)-ı, Hәzrәti Mәhәmmәd (s.ә.v.)-i çıxmaq
şәrti ilә, bütün peyğәmbәrlәrdәn üstün sayırlar. Hәqiqәt dә, bundan ibarәtdir ki, ağıl da
bu görüşü qәbul edir. Әvvәla ona görә ki, Qur’ani-Kәrim kitab elmini Allahın seçdiyi
bәndәlәrinә irs qoyduğunu qeyd etmişdir. Bu isә bir növ ixtisaslaşdırmaqdır. İkincisi,
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) öz Әhli-beyt (ә)-inә elә xüsusiyyәtlәr saymışdır ki, heç kim
onlara tay ola bilmәz. Mәsәlәn, onları “qurtuluş gәmisi”, “hidayәt imamları”, “qaranlığı
işıqlandıran mәş’әllәr” vә “iki dәyәrli әmanәtdәn biri” adlandırmışdır.
Bu misallardan belә çıxır ki, sünnilәrin görüşü Qur’ani-Kәrim vә Peyğәmbәr (s)-in
sünnәsinin isbat etdiyi bu xüsusiyyәtlәrlә uyğun deyildir. Bundan әlavә, ağıl da
sünnilәrin bu barәdәki görüşlәri ilә qane ola bilmir. Çünki onların görüşündә Allah-
tәalanın bütün pisliklәri onlardan uzaqlaşdırıb tәrtәmiz etdiyi alimlәrin kimlәr olduğu
bәlli deyildir. Hәmçinin bu alimlәrlә Әmәvi vә Abbasi hökmdarlarına yaltaqlanaraq
islam ümmәtinә zülm edәn alimlәr arasında heç bir fәrq yoxdur. Halbuki Peyğәmbәr
(s)-in varislәri olub, ilahi bir qüvvә ilә elmlәri öz babalarından (Peyğәmbәr (s)-dәn) alan
vә bundan başqa hәr hansı bir ustaddan elm öyrәnmәyәn Әhli-beyt imam (ә)-ları ilә
başqa alimlәrin çox böyük fәrqi vardır. Elә sünni alimlәr dә öz kitablarında
imamlardan, xüsusilә imam Baqir (ә), imam Sadiq (ә) vә imam Riza әleyhissalamdan
maraqlı rәvayәtlәr nәql etmişlәr. Misal üçün, qeyd etmişlәr ki, İmam Riza (ә) uşaq ikәn
Mә’munun mәclisindә zәngin elmi ilә qırx qazını mәğlub etmişdir.1
Әhli-beyti başqalarından ayıran digәr bir üstünlük dә onların, on iki imam (ә)-ın heç
bir mәsәlә haqqında bir-birlәrilә fikir ayrılığı olmamasıdır. Halbuki dörd mәzhәb
imamlarının bir çox fiqhi mәsәlә haqqında baxışları müxtәlifdir. Digәr tәrәfdәn isә әgәr
sünnilәrin qeyd etdiyimiz ayә vә hәdislәri ümmәtin bütün alimlәrinә ümumilәşdirmәk
haqqında görüşlәrini qәbul etsәk, bu görüşlәr әsrlәrdәn sonra mәzhәb vә fikir ayrılığına
yol açaraq minlәrcә mәzhәbin meydana gәlmәsinә sәbәb olar. Bәlkә dә sünni alimlәr bu
görüşün batil vә e’tiqad birliyinә xәlәl gәtirdiyini başa düşdüklәrinә görә ictihad
qapısını bağlamaq mәcburiyyәtindә qalıblar.
Amma şiә inamı Allah-tәala vә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in әmrlәrinә mütlәq şәkildә
tәslim olmaq vә hәr bir dövrdә müsәlmanların möhtac olduğu elmlәrә ilahi iradә ilә
sahib olan imamların әtrafında toplanmaq üsuluna әsaslanır. Elә buna görә dә artıq heç
kim Allah vә Peyğәmbәr (s)-ә yalandan istinad edәrәk yeni bir mәzhәb çıxarda vә xalqı
ona tabe olmağa dә’vәt edә bilmәz. Sünnilәrlә şiәlәrin bu mövzu haqqındakı ixtilafları
bir tәrәfdәn hәr iki firqәnin dә inandıqları Hәzrәti Mәhdi (ә.c.)-nin kim olduğu
1 “әl-Әqd әl-Fәrid” vә “әl-Füsul әl-Mühimmә libni әs-Sabağ әl-Maliki”, c. 3, sәh. 42.

haqqındakı ixtilaflara bәnzәyir. Şiәlәr o Hәzrәti tanıyır vә ata-babasının kim olduğunu
bilirlәr. Amma sünnilәrә görә axır zamanda doğulacaq tanınmamış bir şәxsdir. Buna
görә dә görürük ki, sünnilәrdәn bir çoxu Mәhdi olduqlarını iddia ediblәr. Amma
şiәlәrdәn heç kim belә bir iddiada olmamış vә ola bilmәz. Maraqlıdır ki, sünnilәrin
çoxu uşaqlarının adını Mәhdi qoyur vә ümid edirlәr ki, hәmin uşaq vә’d edilmiş Mәhdi
olacaqdır. Lakin şiәlәr uşaqlarına Mәhdi adını qoysalar da, Mәhәmmәd adını
qoyduqları kimi, yalnız tәbәrrük üçündür vә heç kim hәmin övladın Mәhdi olduğunu
iddia etmir. Çünki Şiә mәzhәbinә görә Hәzrәti Mәhdi (ә.c.) on iki әsr bundan әvvәl
doğulmuş vә hәlәlik qeyb (gizlilik) dövründә olduğuna görә gözlәrә görünmür. Buna
görә dә Hәzrәti Mәhdi (ә.c.)-nin zühuru şiәyә bir növ mö’cüzәdir.
Sünnilәr ilә şiәlәrin bә’zәn dә şәxslәrlә әlaqәsi olmayan hәdislәr barәdә ixtilafları
vardır. Mәsәlәn, (bA1

T
,H o
a
,
4 ‫( )ا‬Ümmәtimin ixtilafı rәhmәtdir) hәdisi.
Sünni alimlәr bu hәdisi belә tәfsir ediblәr: “Hәr bir mәsәlәdә fiqhi hökmlәrin ixtilaflı
olması müsәlmanlar üçün bir rәhmәtdir. Çünki belә olduqda hәr bir müsәlman öz
vәziyyәtinә uyğun hökmü seçә bilәr. Mәsәlәn, әgәr imam Malik bir mәsәlә haqqında
ağır hökm edirsә, amma Әbu Hәnifәnin hәmin mәsәlәyә dair verdiyi hökm asandırsa,
insan maliki olsa belә, hәmin mәsәlәdә Әbu Hәnifәdәn tәqlid edә bilәr”. Şiәlәr isә bu
rәvayәti başqa şәkildә tәfsir edirlәr. Çünki Şiә mәzhәbinin hәdis kitablarında nәql
olunan belә bir hәdis mövcuddur: “İmam Sadiq әleyhissalamdan “Ümmәtin ixtilafları
rәhmәtdir hәdisi barәdә fikiriniz nәdir?”-deyә soruşulduqda o Hәzrәt (ә) belә cavab
verdi: Allahın Peyğәmbәr (s)-i düz deyibdir. Sualı verәn adam tәkrar belә bir sual verdi:
“İxtilafları rәhmәtdirsә, onda birliklәri bәladırmı?”
Hәzrәt cavab verdi: “Yox, sәnin anladığın vә onların (yә’ni sünnilәrin) anladığı kimi
deyil. Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu hәdisdәn mәqsәdi müsәlmanların qarşılıqlı elm
öyrәnmәk üçün bir-birlәrinin yanına getmәyidir.”
Sonra isә bu ayәni oxudu:
D ' 9L D '

E
%L? W
D ' % & 8
0E
"
T
. %'9 ,E
bA Z
!h D ' 0
A+ & .
7- "
* % .…
; 8 C

“…Niyә hәr bir tayfadan bir dәstә elm öyrәnmәk üçün getmәsinlәr ki,
qayıtdıqdan sonra öz tayfalarını qorxutsunlar. Bәlkә, onlar (әldә etdiklәri biliklәr
sayәsindә nalayiq işlәrdәn) çәkinsinlәr”. (Tövbә surәsi, 122-ci ayә)
Daha sonra İmam Cәfәr Sadiq (ә) sözlәrinә belә davam etdi: “Әgәr dindә ixtilafa
düşsәlәr, Şeytanın firqәsi olarlar. Yә’ni hәdisdә mövcud olan “ixtilaf” sözü әrәbcә “gәl-
get etmәk” mә’nasında da işlәnir. Bu hәdisdә isә ümmәtin elm öyrәnmәsi üçün
müsafirәt etmәsi mә’nasındadır”.
Göründüyü kimi bu izahat qaneedicidir vә ayrılığı rәdd edәrәk birliyә çağırır.1
Halbuki sünnilәrin bu hәdisә etdiklәri tәfsir ağlabatan deyildir. Çünki müsәlmanların
dәstә-dәstә olub, müxtәlif mәzhәblәrә bölünmәsinә sәbәb olur. Buna görә dә belә fikir
tәk bir e’tiqad әtrafında toplanmağa dә’vәt edәn Qur’anla uyğun deyildir. Allah-tәala
“Mu’minun” surәsinin 52-ci ayәsindә belә buyurur:
;
%H:!. D B _/ !M b$
bAH D B ,H v
8
5 ;9

“Bu sizin tәk ümmәtinizdir. Mәn dә sizin Rәbbinizәm. Mәnim әzabımdan
qorxun”.
Ali-İmran surәsinin 103-cü ayәsindә dә belә buyurur:
…%&H : * !GLE
1? I
9
QC
/
%1e

,
“Hamınız birlikdә Allahın ipindәn möhkәm yapışın vә ayrılmayın…”
Әnfal surәsinin 46-cı ayәsindә isә belә buyurur:
…D B w
l
5 8 : %f
,. %x !0: * …
“…Bir-birinizlә çәkişmәyin, yoxsa zәiflәyәr vә gücdәn düşәrsiniz…”
Bir ümmәtin fәrdlәrini bir-birlәrinә düşmәn edәn vә nәticәdә bir-birlәrini kafir
olmaqda ittiham etmәyә vә hәtta başqalarının qanını tökmәyi halal saymağa sәbәb olan
tәfriqәdәn vә çәkişmәdәn, yә’ni mәzhәblәrә bölünmәkdәn daha ağır bir tәfriqә
vardırmı? Tarix boyu baş verәn hadisәlәr bunun әn böyük şahidlәridir. Halbuki Allah-
1 Bu ixtilafın kiçik bir nümunәsi budur: Namazda “Bismillah” demәk malikilәrә görә mәkruh, şafeilәrә
görә vacib, hәnәfilәrә görә müstәhәbdir; hәmçinin hәnbәlilәr isә cәhriyyә namazlarında belә sәssiz
oxunmasına inanırlar.
tәala müsәlmanlara bölündüklәri halda qorxunc nәticәlәrlә qarşılaşacaqlarına dair
xәbәrdarlıq etmişdir. Qur’ani-Kәrim Ali-İmran surәsinin 105-ci ayәsindә belә buyurur:
…y
!0EQ D 5 tz !?!
L / "
%,4 %&H : "
89!- %%B: *
“Açıq-aydın dәlillәr gәldikdәn sonra, bir-birindәn ayrılan vә ixtilaf törәdәn
şәxslәr kimi olmayın…”
Әn’am surәsinin 159-cu ayәsindә dә belә buyurur:
…t+ T
. D ' 0
U

!GLE
%!- D ' 0
P %&H . " 89 ;9
“(Ey Peyğәmbәr!) şübhәsiz ki, sәnin firqә-firqә olub dinini parçalayanlarla heç
bir әlaqәn yoxdur…”
Rum surәsinin 31 vә 32-ci ayәlәrindә isә belә buyurur:
; %
. D '
!1/

+ p
(- [ !GLE
%!- D ' 0
P %&H . "
89 "
r
-

f
1 "
%%B: * …
“…Müşriklәrdәn, yә’ni öz dinini parçalayıb firqә-firqә olanlardan olma. Hәr bir
firqә özünün sahib olduğu ilә sevinәr”.
Burada bunu da qeyd edim ki, ayәdә olan “şiyә’әn” (dәstә-dәstә) sözünün,
bә’zilәrinin güman etdiyi kimi, Şiә ilә heç bir әlaqәsi yoxdur. Bir dәfә bir avam adam
gәlib mәnә nәsihәt edәrәk bunları söylәdi: “ Şiәlәri burax! Çünki Allah onları sevmir,
Peyğәmbәrini dә onları sevmәkdәn çәkindirmişdir.”
Ona, “Bu haqda bir dәlilin varmı?” dediyim zaman cavabımda yuxarıda
oxuduğumuz ayәni oxudu.
Ona ayәdә mövcud olan “şiyә’әn” sözünün “dәstә-dәstә” demәk olduğunu
söylәdim vә bu sözün Şiә mәzhәbi ilә heç bir әlaqәsi olmadığını ona başa salmağa
çalışdım. Amma heyf ki, o yenә öz batil sözündә tә’kid etdi. Çünki mәscidin imamı ona
belә öyrәtmişdi vә şiәlәrdәn uzaq durmasını tövsiyyә etmişdi. Halbuki Qur’ani-
Kәrimdә “şiә” sözü bә’zәn mәdh anlamında işlәnmişdir. Mәsәlәn, Saffat surәsinin 83-
cü ayәsnidә Allah-tәala belә buyurur:
D E
5 /*
I
,
L E
"
;9

“Hәqiqәtәn İbrahim Nuhun şiәsindәndir”.
Yә’ni iman vә hidayәtdә ona tabe olanlardandır.

İndi әsl mövzuya qayıtmaq istәyirәm. Mәn hәqiqәti bilmәzdәn әvvәl “Ümmәtin
ixtilafı rәhmәtdir” hәdisini oxuyub Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn nәql olunan
$
J*

!H0 T
.!'(- A# & .
r
L
QO "
E,0S

T
,H m

, ,O
“Yaxında ümmәtim yetmiş iki firqәyә bölünәcәkdir. Onların birini çıxmaqla, qalanları
cәhәnnәmә gedәcәklәr”1 hәdisi ilә qarşılaşdığım zaman heyrәt edir vә öz-özümә
düşünürdüm ki, görәsәn nәyә görә ümmәtin bölünmәsi hәm rәhmәtdir, hәm dә
cәhәnnәmә getmәyә sәbәb olur?
Lakin Hәzrәti imam Sadiq әleyhissalamın hәmin hәdislә әlaqәdar şәrhini
gördükdәn sonra artıq heyrәtim aradan qalxdı. Әhli-beyt imam (ә)-larının hidayәt
imamları vә Qur’an ilә sünnәnin әsl tәfsirçilәri olduqlarını anladım vә başa düşdüm ki,
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) haqq olaraq onların haqqında buyurmuşdur:
%B
' ,. D 5 %H ,: * [ m

{ !'0 g
9j
: " !^ !'Q-
" [
+ % A
0E

- D B E
. T
,E/
5 M K
D B 0
D D'H!
. D 5 %17L : * [ %B
' ,. D ' 0 %9j
,: *
“Mәnim Әhli-beytim sizin aranızda Nuhun gәmisi kimidir. Hәr kim o gәmiyә minsә
qurtular, ondan üz döndәrәn isә boğulub hәlak olar. Onları qabaqlamayın, hәlak olarsınız.
Onlardan dala qalmayın, hәlak olarsınız. Onlara bir şey öyrәtmәyә cәhd göstәrmәyin, çünki
onlar sizdәn daha çox bilirlәr”.2
Hәzrәti Әli әleyhissalam haqq olaraq Әhli-beyt (ә) haqqında belә buyurmuşdur:
T
. D - E
L " [ 3 5 "
D - %?
j
" . D 5 SM %LQH: D ' ,1 O %p
!. D B EQ
U

E/ 5 \
%B
' ,. D ' 0 H4N,: * [%()

,. D 5 %Q

: * [%)' !. %)' ;
[Q!. Q ; !
. [GP
1 “Sünәn ibn Macә” “әl-Fitәn”, c. 2, hәdis 3993; “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 3, sәh. 120; Tirmizi
“İman” kitabı.
2 “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 136 vә 227; “әl-Cami әs-sәğir lis-Süyuti”, c. 2, sәh.
132; “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 3, sәh. 17 vә c. 4, sәh. 366; “Hilyә әl-övliya liәbi-Nәim”, c. 4, sәh.
306; “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 151; “Tәlxisu әz-Zәhәbi” - “әl-Mo’cәm әs-sәğir lil-Tәbәrani”, c. 2,
sәh. 22
“Peyğәmbәrimizin Әhli-beytinә baxın vә onlara sarılın: onlara tabe olun, onlar sizi
hidayәtdәn çıxarmaz vә sizi yamanlığa çevirmәz. Әgәr onlar otursalar, siz dә oturun, әgәr onlar
qalxsalar, siz dә qalxın. Onları qabaqlamayın. Yoxsa azarsınız, onlardan dala qalmayın, yoxsa
hәlak olarsınız”.1
Hәzrәti Әli әleyhissalam Әhli-beyt (ә)-in dәyәrini izah etdiyi başqa bir xütbәdә isә
belә buyurmuşdur:
" D ' ,1

[ D '
0
h
!/ " D 5 5
!} [D '
1

" D ' 1
D - Q
j
[
' ^
y
% D
L
|
E D 5
D '
/
[ ]
!e
, *
~ Z
* [ ]
aO*
D Z
! P D 5 I
E
. ; %
,j
* HC
; %
!j * [ D '

R
0 D
B
A+ !
" % [ I
,
Q0 " I !
` R [ I

! " h
!Q
p [ I
/
!e

_C
P !
bE& I :! FkK

- D
L
$ ;9 !
. [ A+

+ !1O
* A+ !

“Onlar elmin hәyatı, elmsizliyin isә ölümüdürlәr. Onların helmi (hәlimliyi) elmlәrindәn,
onların zahiri batinlәrindәn, onların susmağı isә mәntiqlәrinin hikmәtindәn xәbәr verir. Onlar
haqqa müxalifәt etmәzlәr vә onun haqqında mübahisәyә düşmәzlәr. Onlar İslamın dirәklәri vә
qurtuluş sığınacaqlarıdırlar. Haqq onlar vasitәsi ilә öz kamalına çatdı, batil isә yerindәn
qoparılıb dili kökündәn kәsildi. Onlar dini qorumaq vә tәtbiq etmәk fikri ilә düşünürlәr. Eşitmәk
vә nәql etmәk fikri ilә yox. Elmi nәql edәnlәr çox olar, amma ona riayәt edәnlәr az olar”.2
Bәli, elmin qapısı olan Hәzrәti imam Әli әleyhissalam doğru deyibdir. Hәqiqәtәn dә,
dini qorumaq vә ona riayәt etmәk üçün eşidib düşünәnlә yalnız nәql etmәk üçün qulaq
asanın arasında çox böyük bir fәrq vardır. Qulaq asıb nәql edәnlәr çoxdur. Peyğәmbәr
(s)-in mәclisindә hazır olan o hәzrәtdәn hәdis eşidәn, amma hәdisin mә’nasını düzgün
şәkildә başa düşmәdәn nәql edәn sәhabәlәr az deyildir. Bunlar, bә’zәn dә, o hәzrәtin
mәqsәdinin әksini nәql ediblәr.3 Amma, hәdisi anlayaraq nәql edәnlәr olduqca azdır.
1 “Nәhc әl-Bәlağә”, c. 2, sәh. 190

2 “Nәhc әl-Bәlağә”, c. 3, sәh. 439
3 Misal üçün, Әbu Hüreyrә peyğәmbәrdәn belә bir hәdis rәvayәt edir:

“Hәqiqәtәn dә Allah Adәmi öz surәtindә yaradıb”.
İnsan bә’zәn ömrünü elmә sәrf etmәsinә baxmayaraq ancaq müәyyәn bir fәndә
mütәxәssis olur. Lakin, Әhli-beyt imam (ә)-larının bütün elmlәrin müxtәlif fәnlәrindә
dәrin bir biliyә sahib olduqları tarixi araşdıranlar üçün mә’lum vә isbat olunmuş bir
hәqiqәtdir. Tarix kitabları Hәzrәti Әli әleyhissalamın dәrin ilahi elmini sübuta yetirәn
örnәklәrlә doludur. Bunun başqa bir şahidi dә Hәzrәti imam Mәhәmmәd Baqir (ә) vә
İmam Cә’fәr Sadiq әleyhissalamın tәşkil etdiklәri elmi mәktәblәrdir. Bu mәktәblәrdә
minlәrcә alim yetişdirilmiş, minlәrcә tәlәbә fiqh, kәlam, tәfsir, kimya vә s. fәnlәrdәn
tәhsil almışlar.
Bu hәdisi iki cür başa düşmәk olar. Birincisi yuxarıdakı kimi. İkincisi isә bu cür: Allah Adәmi onun
surәtindә yaradıb.
İmam Sadiq bu hәdisin izahında deyir: “İki şәxs bir-birinә nalayiq sözlәr deyirdilәr. Biri o birisinә dedi:
“Allah sәnin üzünü dә, sәnin üzünә oxşayanı da çirkin etsin”. Peyğәmbәr bu sözü eşidib dedi: “Allah
Adәmi onun surәtindә yaradıb”. Yә’ni “sәn, sәnin üzünә oxşayan” sözünü demәklә Adәmә nalayiq söz
demiş olursan. Çünki, Adәm ona oxşayır”

ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ E‘TİQADLAR ............................................................................................... 25
Ş İ Ә V Ә S Ü N N İ L Ә R Ә G Ö R Ә
E ’ T İ Q A D L A R
ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN ALLAH BARӘDӘ
E’TİQADLARI.
SÜNNİ VӘ ŞİӘLӘRİN PEYĞӘMBӘRLİK

MÖVZUSU BARӘDӘ E’TİQADLARI.
ŞİӘLӘR VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ İMAMӘT.
MӘZHӘBLӘRİN PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ

BARӘDӘ İXTİLAFLARI.
ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN QӘZAVÜ - QӘDӘR

BARӘSİNDӘ E’TİQADLARI.
XUMS.
TӘQLİD.
Şiәlәrin qurtuluş firqәsi olduğuna dair inamımı daha da qüvvәtlәndirәn amil,
onların e’tiqadlarının ağıllı vә dәrrakәli adamlar tәrәfindәn rahatlıqla qәbul oluna
bilmәsidir. Onların nәzәrindә hәr bir mәsәlә vә e’tiqad haqqında Әhli-beyt imam (ә)-
larında tam mә’nası ilә qәnaәtbәxş bir izahat mövcuddur.
Halbuki sünnilәrin vә digәr firqәlәrin bә’zi e’tiqadi mәsәlәlәrә dair açıq-aydın bir
çıxış yolu göstәrmәdiklәrini müşahidә edirik.
Bu bölmәdә әhәmiyyәtli e’tiqadlardan bә’zilәri barәdә hәr iki firqәnin görüşlәrini
açıqlayıb, dәrin tәnqid etmәdәn fikrimi bildirәrәk, bunlardan birini seçmәyi oxucuların
öz öhdәsinә qoyacağam.
Bütün müsәlmanların inandığı bir sıra әsas e’tiqadlar vardır. O cümlәdәn, Allah-
tәalaya, onun mәlәklәrinә, sәmavi kitablara vә peyğәmbәrlәrә inanmaq vә
peyğәmbәrlәrin arasında heç bir fәrq qoymamaq kimi inamla yanaşı, bütün
müsәlmanlar cәnnәtә, cәhәnnәmә vә Allahın ölülәri dirildib hamısından hesab
soruşacağına inanırlar. Habelә, bütün müsәlmanlar Qur’ani-Kәrimә, Hәzrәti
Mәhәmmәd (s)-in son peyğәmbәr olduğuna vә qiblәnin olmasına inanırlar. Amma bu
e’tiqadlardan bә’zisinin şәrhindә ixtilaf vardır vә bu mövzular müxtәlif kәlami, fiqhi vә
siyasi mәktәblәrin ixtilaf sәhnәsinә çevrilmişdir.

ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN ALLAH BARӘDӘ E’TİQADLARI ..................................................................... 26
Ş İ Ә V Ә S Ü N N İ L Ә R İ N A L L A H B A R Ә D Ә
E ’ T İ Q A D L A R I.
Bu mövzuda zikr olunan әn mühüm mәsәlә Allahı görmәk mәsәlәsidir. Әhli-sünnәt
axirәtdә hәr bir möminin Allahı görә bilәcәyini sübut etmәyә çalışır. Buxari, Müslim
kimi sünni sәhih kitablarını oxuduqda, mәcazi şәkildә deyil, hәqiqi görmәyi tә’kid edәn
rәvayәtlәri tapırıq.1 Hәmçinin o kitablarda Allahı oxşatmaq tapırıq. O gülür2, gәlir vә
yeriyir vә dünya sәmasına enir.3 Әlamәt olaraq tanınacağı budunu açır4 vә ayağını
cәhәnnәmә qoyur vә o da dolub deyir: “Bәsdir” vә Allahın uzaq (münәzzәh) olduğu vә
sair sifәtlәr.5
Xatırlayıram, Afrikanın şәrqindә Keniyanın Lamu şәhәrindә olanda, mәscidin
daxilindә namaz qılanlara moizә edәn bir vәhhabi imamı gördüm ki, deyirdi: “Allahın
iki әli, iki ayağı, iki gözü vә bir üzü var” Mәn bunu qәbul etmәdikdә Qur’an ayәlәri
gәtirmәyә başladı:
…;
!,h %Q v / %!& !1/
%0L
D '

M U
9{ bA%n

P %'E U

!&
“Yәhudilәr dedilәr: “Allahın әli bağlıdır”. Dediklәrinә görә onların әli bağlandı
vә lәnәtә gәldilәr. Әksinә, Allahın әllәri açıqdır…” (Maidә surәsi, 64-cü ayә)
…!00
E N/

`
0

“Vә dedi: “Bizim gözlәrimizlә gәmini düzәlt”…” (Hud surәsi, 37-ci ayә)
…
/ I ? 3 Q ;+ !. !'E " (-
“Hәr bir şәxs fanidir, amma rәbbinin üzü baqi qalar…” (Әr-Rәhman surәsi, 27-ci
ayә)
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 2, sәh. 47; c. 5, sәh. 179; c. 6, sәh. 33

2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 4, sәh. 226; c. 5, sәh. 47-48; “Sәhih Müslüm”, c. 1, sәh. 114-122
3 “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 197
5 “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 187 vә 202
Mәn dedim: “Dәlil gәtirdiyin bütün bu ayәlәr mәcazidir”. O cavab verdi ki, “Qur’an
hamısı hәqiqәtdir, orada mәcaz yoxdur.” Mәn soruşdum, bәs bu ayәyә nә deyirsәn?
… 3 1 M $
4
T
. % ' . 3 1 M v
8
5 T
. ; !- "
“Bu dünyada kor olan axirәtdә dә kor olar…” (İsra surәsi, 72-ci ayә)
Bu ayәni hәqiqi mәnayamı yozursunuz? Vә dünyada kor olan axirәtdә dә kor
olacaqmı? O belә cavab verdi: “Biz Allahın әlindәn, gözündәn vә üzündәn danışırıq,
korlarla işimiz yoxdur.”
Mәn dedim: Yaxşı, korları keçәk, bәs bu ayәyә nә deyirsәn?
…
/ I ? 3 Q ;+ !. !'E " (-
“Hәr bir şey fani olacaq, tәkcә rәbbinin üzü qalacaq…” (Әr-Rәhman surәsi, 27-ci
ayә)
O, mәsciddәkilәrә baxıb dedi: “Sizin içinizdә bu ayәni başa düşmәyәn varmı?
Dediyin bu ayә, bu ayә kimi aydındır:”
I ' ? *9 6
F
!5 t+ T (-
“Rәbbinin üzündәn başqa hәr bir şey hәlak olar”. (Qәsәs surәsi, 88-ci ayә)
Mәn dedim: Sәn aranı qarışdırdın. Qardaşım, biz Qur’an barәsindә ixtilafda olduq.
Sәn iddia etdin ki, Qur’anda mәcaz yoxdur, hamısı hәqiqәtdir. Mәn isә belә iddia etdim
ki, Quranda mәcaz var, xüsusәn Allaha cism verәn vә onu başqa bir şeyә bәnzәdәn
ayәlәr. İndi ki, sәn öz rәyinә belә israr edirsәn, onda belә demәlisәn ki, “Onun üzündәn
başqa hәr bir şey hәlak olar” ayәsinin mәnası budur ki, Onun әllәri, ayaqları vә hәr bir
cismi mәhv olub aradan gedәr, ancaq üzü qalar. Allah-tәala belә şeylәrdәn çox ucadır
(uzaqdır). Sonra üzümü orada olanlara tutub dedim: “Sizlәr bunun dediyi ilә razısız?”
Hamı susdu vә hәmin şeyx dә bir söz demәdi. Onlarla vidalaşıb, onlara hidayәt vә
müvәffәqiyyәt arzulayıb onlardan ayrıldım.
Bәli, bu onların sәhih kitablarında vә mühazirәlәrindә olan Allah barәsindәki
әqidәlәridir. Deyim ki, alimlәrindәn bәzilәri bunu inkar edir, lakin әksәriyyәti (çoxu)
qarşısında bulud olmayan on dörd gecәlik ayı gördüklәri kimi axirәtdә dә Allahı
görәcәklәrinә inanırlar vә onlar dәlil olaraq aşağıdakı ayәni gәtirirlәr:

b$ }
! !'/ 3 6
b$ =

! 8+
% Fv%?
“O gün üzlәr tәzә tәr olacaq, öz rәbblәrinә baxacaq”. (Qiyamәt surәsi, 22-23-cü
ayәlәr) 1
Bu xüsusda imamiyyә şiәlәrinin әqidәlәriylә tanış olduqda insan daxilәn rahat olur.
Allaha cism verәn vә Allahı hәr hansı bir mәxluqa bәnzәdәn Qur’an ayәlәrini,
bәzilәrinin güman etdiklәri kimi, hәqiqi mәnaya vә sözlәrin zahirlәrinә deyil, mәcazi
mәnaya izah etdiklәrini qәbul etmәklә insan ağlı razı qalır. İmam Әli (ә) bu barәdә
buyurur:
* FP%?% FUL * FPC

I
,
e

i
E q
89 [ "
R

% { I !0 * D
1 '
L / I -
*
…FP1 b? M * FPC

FU&
“O, elә bir mәbuddur ki, dәrin düşüncәlilәr belә, Onu idrak etmәkdә acizdir. Әql vә fikir
dәryasına dalanlar Onun zatının әslinә vara bilmәz. Elә bir hüdud yoxdur ki, sifәtini әhatә edә
bilsin, bir vәsf (tә’rif) yaradılmayıb ki, zatına layiq olsun. Onun üçün mәhdud bir an yoxdur.
Onun nәzәrindәn kәnarda zaman yoxdur…”
Allahı başqa bir mәxluqa bәnzәdәnlәrin cavabında İmam Baqir (ә) belә demişdir:
…!0E6
FPP !0K
F%0e
Fm%j
% ' . I
E
!L mP M T
. !0
!5 N/
v !p HE ! (- /
“Әksinә, onun әn incә mәnalarında üstün tutduğumuz hәr bir şey, bizim özümüz kimi
mәxluq vә yaradılmışdır, bizim öhdәmizә buraxılmalıdır…”
Dediklәrimizin isbatı üçün aşağıdakı Qur’an ayәlәri kifayәt edәr.
…t T I

K1
- i
E…
“…Ona bәnzәr heç bir şey yoxdur…” (Şura surәsi, 11-ci ayә)
… !e/z I -
: *
“Gözlәr onu (görüb) dәrk etmәz…” (Әn’am surәsi, 102-ci ayә)
1 Bu ayәni Әhli-beyt imam (ә)-ları belә tәfsir etmişlәr ki, o gün üzlәr gözәl vә sevincli olacaq vә
rәbblәrinin rәhmәtinә baxacaqlar.

SÜNNİ VӘ ŞİӘLӘRİN PEYĞӘMBӘRLİK MÖVZUSU BARӘDӘ E’TİQADLARI .......................... 29
Başqa bir ayәdә isә Musa peyğәmbәr Allahdan istәdikdә ki, özünü ona göstәrsin,
belә buyurdu:
…T
: " : 2 !& :
E6
\M T

M 2 !&
“Musa dedi: “Ey rәbbim özünü mәnә göstәr, sәnә baxım”. Allah dedi: “Sәn mәni
әsla görә bilmәzsәn”…”
Ayәdәki " nәhv alimlәrin dediyi kimi әbәdiliyi ifadә edir vә әlbәttә ki, bu elm
mә’dәni, risalәt mözisi, Allahın kitaban elmini miras qoyduğu Әhli-beyt imam (ә)-
larının sözlәrinә әsaslanan şiәlәrin әqidәlәrinin düzgünlüyünә qәti bir dәlildir. Bu
barәdә daha geniş mәlumat әldә etmәk istәyәnlәr Seyyid Şәrәfuddinin “Kәlimәtun
hәulәr ru’yә” kitabı kimi müfәssәl kitablara müraciәt edә bilәrlәr. O ki, qaldı Seyyid
Şәrәfuddinin “Әl Müraciat” kitabına, o elә bir kitabdır ki, şiәnin әqidә vә inancları ilә
tanış olmaq istәyәnlәrin bu kitabı oxuması gәrәkdir.
S Ü N N İ V Ә Ş İ Ә L Ә R İ N P E Y Ğ Ә M B Ә R L İ K
MÖVZUSU BARӘDӘ E’TİQADLARI.
Şiә vә sünnilәrin arasında münaqişәli mәsәlәlәrdәn biri dә “mә’sumluq”
mövzusudur. Şiә mәzhәbinә görә peyğәmbәrlәr (Allahın salamı onlara olsun) elçi
olaraq göndәrilmәzdәn әvvәl dә, sonra da mә’sumdurlar. Amma sünnilәrin fikrincә,
onlar ancaq Allahın kәlamını bәyan edәrkәn mә’sumdurlar, qalan vaxtlarda isә başqa
adamlar kimi sәhv dә edә bilәrlәr.
Bu mәsәlәyә dair sünnilәrin “sihah” kitablarında bir sıra rәvayәtlәr dә vardır ki,
hәmin rәvayәtlәrә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bir neçә dәfә “sәhv elәmiş” vә bә’zi
sәhabәlәr ona düzgün yolu göstәrmişlәr. Misal üçün, Bәdr әsirlәri barәdә guya Hәzrәti
Peyğәmbәr (ә) sәhv elәyib, Ömәr isә düzgün qәrar verib vә әgәr Ömәr olmasaymış
Peyğәmbәr (s) hәlak olacaqmış.1 Nәql elәdiklәri başqa bir rәvayәtә görә isә Hәzrәti
1 Bunu ibni Kәsir “әl-Bidayә vәn-Nihayә” adlı kitabında, İmam Әhmәd Hәnbәl, Müslim, Әbu Davud vә
Tirmizidәn nәql edibdir.

Peyğәmbәr (s) Mәdinәyә gәldiyi vaxt Mәdinә әhalisinin xurma ağaclarını
döllәndirdiklәrini görüb onlara “Ağacları döllәndirmәyә ehtiyac yoxdur, ağaclar öz-
özünә döllәnir vә meyvә verirlәr”-deyibmiş. Lakin xurma ağacları meyvә vermәyir.
Әhali bunu gördükdә Peyğәmbәr (s)-in yanına gәlib vә şikayәt edir. Peyğәmbәr (s) dә
belә deyir:
T0
D - !EP
%N/
D M D ,
“Siz dünya işlәrini mәndәn yaxşı bilirsiniz”.
Başqa bir rәvayәtә görә isә Hәzrәt (ә) belә demişdir:
F f
/ !M !1H!
. M "
t+ f
/
D B : M W
[ v 8j
. D B 0

P "
t+ f
/
D B : M W
F f
/ !M !1H
“Mәn dә insanam. Әgәr dininizlә әlaqәdar bir şeyi әmr etsәm onu әldә edin, әgәr öz
görüşümdәn bir şey nәql etsәm, mәn dә insanam”.1
Sünnilәrin nәql etdiyi başqa bir rәvayәt dә budur: Guya Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-i
sehirlәyiblәr vә o Hәzrәt (s) bir neçә gün sehirlәnmiş vәziyyәtdә qalıb vә gün әrzindә
nә elәdiyini bilmirmiş. Hәtta qadınları ilә әlaqәdә olduğunu güman elәyir2 vә
görmәdiyi bir işi dә gördüyünü xәyal edirmiş.3
Başqa bir rәvayәtә görә isә guya Hәzrәt (s) namaz qılarkәn çaşmış vә neçә rәk’әt
namaz qıldığını bilmәmişdir4 vә ya namazda yuxulamış vә yuxusu o qәdәr dәrin imiş
ki, xorultusunu eşitmişlәr vә oyanandan sonra da dәstәmaz almadan namaz qılmışdır.5
Yenә belә nәql edirlәr ki, guya o Hәzrәt (s) qәzәblәnәr, bә’zәn lә’nәtә layiq olmayan
kimsәlәri dә söyәr, sonra da belә deyәrmiş:
A# 1 $# !-x I I L ? !. I ,QQO M [ I ,0L r

1
1 Hq!. F f
/ !M !1H
HD' J
“Ey Allahım, mәn dә insanam, müsәlmanlardan hәr birini söysәm, ya lә’nәt etsәm, sәn
bunu onun üçün bir sәdәqә vә rәhmәt hesab et”.6
1 “Sәhihi-Müslim”,Әl-Fәzail kitabı, c.7, sәh.95;“Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c.1, sәh.162 vә c.3, sәh.152
4 “Sәhih әl-Buxari”, c. 1, sәh. 123 vә c. 2, sәh. 65
5 “Sәhih әl-Buxari”, c. 2, sәh. 37, 44, 171
6 “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 96; “Sünәn әd-Daremi” “Әr-Riqaq”
Nәql etdiklәri başqa bir rәvayәtә görә guya Hәzrәt (s) Aişәnin evindә uzanıbmış vә
budları görünürmüş. Әbu Bәkr içәri girir, Hәzrәt (ә) elә o vәziyyәtdә onunla danışır.
Sonra da Ömәr içәri girir, Hәzrәt (s) eyni vәziyyәtdә Ömәrlә dә danışır. Amma Osman
içәri girmәk üçün icazә istәyәndә, Hәzrәt (s) qalxıb oturur vә paltarını düzәldir. Aişә
bunun sәbәbini soruşanda, Hәzrәt (s) belә cavab verir:
A B Z
a
1 I 0
T
C
,
: + ? "
T
C
,O M * M
“Mәn mәlәklәrin utandığı şәxsdәn utanmayacağammı?”1
Yenә rәvayәt edirlәr ki, Hәzrәt (s) guya Ramazan ayında cünub olurmuş vә buna
görә sübh namazını qıla bilmirmiş.2
Hәmin mәnbәlәrdә bu kimi ağlabatmayan vә Peyğәmbәr (s)-in mәqamına
yaraşmayan bir çox rәvayәt vardır ki, onları nәql etmәyә lüzum yoxdur.3
Şiәlәrә gәldikdә isә, qeyd etmәk lazımdır ki, onlar Әhli-beyt imam (ә)-larından
aldıqları tә’limә görә peyğәmbәrlәri, xüsusilә dә peyğәmbәrlәrin sonuncusu Hәzrәti
Mәhәmmәd (s)-i bu kimi puç vә şә’nlәrinә yaraşmayan sifәtlәrdәn uzaq bilir vә
Peyğәmbәr (s)-in hәr cür günah, pislik vә sәhvdәn pak olduğuna inanırlar. Şiә
mәzhәbinә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) hәr cür günah, xәta, sәhv, unutqanlıq, sehr vә
ağlı aradan qaldıran bütün tә’sirlәrdәn uzaqdır. Hәtta Hәzrәti Peyğәmbәr (s) yeriyәndә
bir şey yemәk, uca sәslә gülmәk, yersiz zarafat etmәk vә sairә bu kimi xalqın gözündә
eyib sayılan işlәrdәn çәkinirdi. Hәlә qalsın Peyğәmbәr (s)-in başqalarının gözü
qarşısında üzünü arvadının üzünә dayayıb zәncilәrin oynamalarına tamaşa etmәsi.4
Yaxud arvadının da olduğu bir müharibәdә arvadı ilә qaçış müsabiqәsi vermәsi.5
Şiә mәzhәbi Peyğәmbәr (s)-in mә’sumluğu ilә uyğun olmayan bu cür rәvayәtlәrin
Әmәvilәr vә onların nökәrlәri tәrәfindәn uydurulduğuna inanır. Çünki Әmәvilәr
istәyirdilәr ki, bu yolla öz utandırıcı işlәrinә bәhanә quraşdırsınlar.
1 “Sәhih Müslüm”, c. 7, sәh. 117

2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 2, sәh. 232-234
5 “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 6, sәh. 75
Bә’zilәrinin qondarma rәvayәtlәrindә mövzu olan Zeydin arvadı Zeynәbi başını
darayanda gördüyü zaman Peyğәmbәr (s)-in:

% l
7

; !CQO
1
“Qәlblәri dәyişdirәn Allahı günah vә nöqsandan uzaq bilirәm” - dediyi vә ya Aişәyә
meyl edib başqa arvadlarına qarşı әdalәtsiz davrandığını vә buna görә dә başqa
arvadlarının bir dәfә Fatimә (s.ә.) ilә bir dәfә dә Cәhş qızı Zeynәb ilә birlikdә gәlib
ondan әdalәtlә davranmasını istәdiklәrini ifadә edәn rәvayәtlәrin doğru olduğunu
qәbul etsәk2, başqa sözlә desәk, әgәr Peyğәmbәr (s)-in sәhv edib hәvәsinә tabe
olduğunu qәbul etsәk, onda Müaviyyә, Yezid, Mәrvan ibni-Hәkәm, Әmr ibni As kimi
böyük günahlar işlәyәn, Allahın haramını halal edәn, günahsız insanları öldürәn
kimsәlәri qınamaq olmaz.
Şiә imamları olan Әhli-beyt (ә) Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in hәr cürә xәta vә günahdan
uzaq vә mә’sum olduğunu bәyan etmiş vә zahiri anlamı ilә bunun әksini ifadә etdiyi
güman edilәn ayәlәrin tә’vilini (bu ayәlәrdә qәsd edilәn hәqiqi anlamları) izah etmişlәr.
Mәsәlәn, (
3 9% : i
Q ) “Üzünü qırışdırıb döndәrdi” ayәsi kimi zahiri mә’nası ilә
Peyğәmbәr (s)-i bir növ qınadığı güman edilәn vә ya:
H4N:!
Q
W "
] H :! I 9

n E
“Sәnin keçmişdәki vә gәlәcәkdәki günahını bağışlasın deyә” ya da
Q
H0 I 9
!:
“Hәqiqәtәn Allah, peyğәmbәrlәrin tövbәsini qәbul edәr” yaxud da
D ' U
W
M D

0 I 9 !
“Allah sәni bağışlasın, nәyә görә onlara icazә verdin” kimi zahiri mә’nası ilә
Peyğәmbәr (s)-in guya bir növ günah işlәtdiyini göstәrәn ayәlәri Әhli-beyt imam (ә)-
ları Peyğәmbәr (s)-in mә’sumluğunu göstәrәcәk bir şәkildә tә’vil etmişlәr. Çünki bu cür
1 “Cәlaleyn” tәfsiri, “Allahın aşkar etdiyini, öz nәfsindә gizlәdirsәn” ayәsinin tәfsirinә bax.
2 “Sәhih Müslüm”, c. 7, sәh. 136
ayәlәrdә qeyd edilәn әsl mә’na ayәnin zahirindәn başa düşülәn mә’na deyildir vә
çoxunda mәcazi mә’nalar vardır. Bu cür tә’birlәr әrәb dilindә çoxdur. Qur’ani-Kәrimdә
dә bunun nümunәlәri mövcuddur. Bu kimi mövzularda hәqiqәtin nә olduğunu bilmәk
istәyәnlәr şiә alimlәrinin yazdıqları tәfsirlәr, o cümlәdәn Әllamә Tәbatәbainin yazdığı
“Әl-Mizan”, Ayәtullah Xoinin yazdığı “Әl-Bәyan”, Mәhәmmәdcavad Muğniyәnin
yazdığı “Әl-Kaşif” vә Tәbәrsinin yazdığı “Әl-İhticac” kimi tәfsir vә hәdis kitablarına
müraciәt edә bilәrlәr. Mәn dә bu kitabda hәr iki firqәnin e’tiqadlarına qısa şәkildә işarә
edәrәk şәxsәn inandığım e’tiqadları açıqlamaq istәdiyim üçün mә’sumiyyәtlә әlaqәdar
mövzuların tәfәrrüatına girmәkdәn vaz keçdim. Mәn peyğәmbәrlәr vә onlardan sonra
gәlәn varislәrin mә’sum olduğuna inanır vә bu fikri müdafiә edirәm. Elә bu e’tiqad
mәni arxayın etmiş va şübhә ilә heyrәt qapısını üzümә bağlamışdır.
Peyğәmbәrlәrin yalnız Allahın kәlamını tәbliğ etdiklәri vaxt mә’sum olduğunu irәli
sürәn fikir isә heç bir dәlilә әsaslanmayan bir iddiadır. Çünki belә olsa, onda
peyğәmbәrlәrin filan sözünün Allah tәrәfindәn olduğu vә o biri sözünün isә özündәn
olduğunu ayırd etmәk üçün heç bir dәlil gәtirmәk olmaz. Belәliklә, sözlәrinin bә’zisini
mә’sum, bә’zisini isә qeyri-mә’sumdur deyә ayırd etmәk mümkün deyil vә onun
barәsindә xәta ehtimal oluna bilәr. Dinin müqәddәsliyindә şübhә yaradan bu tәzadlı
baxışdan Allaha pәnah aparıram.
Burada hidayәt olduqdan sonra dostlarımla apardığım bir mübahisәni xatırlayıram.
Mәn onlara Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in mütlәq mә’sum olduğunu sübuta yetirmәyә
çalışırdım. Onlar da mәni Peyğәmbәr (s)-in yalnız Qur’anı tәbliğ etdiyi vaxt mә’sum
olduğuna inandırmağa çalışırdılar. Mübahisә etdiyim şәxslәrin arasında Cәrid1
mәntәqәsindәn bir müәllim dә var idi ki, zәkası, elmi vә maraqlı sözlәrilә mәşhur idi.
Hәmin müәllim dostum bir az düşündükdәn sonra dedi: “Dostlar, mәnim bu mövzu
haqqında bir fikrim var”. Hamımız “Buyurun, söylәyin”-deyә sözü ona verdik. O belә
dedi:
“Ticani qardaşımızın Şiә mәzhәbindәn nәql elәdiyi görüş hәqiqәtәn dә haqq vә
doğru bir görüşdür. Bizim dә Peyğәmbәr (s)-in mә’sumluğuna mütlәq inanmağımız
1 Cәrid mәntәqәsi Tunisin cәnubunda Qәfәsә şәhәrindәn 92 kilometr mәsafәdә yerlәşәn bir mәntәqәdir.
lazımdır. Yoxsa Qur’anın özünә belә şübhә edәrik”. Onlar “Nәyә görә?”-deyә
soruşduqda dәrhal bu cavabı verdi: “Görәsәn Qur’anın surәlәrinin hәr hansı birisinin
altında Allahın imzası vardırmı?”
Müәllim dostumuzun imzadan söz açmaqda mәqsәdi yazının sonunda onun kimә
aid olduğunu göstәrәn bir әlamәt idi.
Onun bu maraqlı fikri hamını düşündürdü. Çünki bu sözü ilә incә bir mәtlәbә
toxunmuşdu. Tәәssübü olmayan insaflı bir insan ağlı ilә dәrin düşünsә, bu hәqiqәtlә
qarşılaşacaqdır. Qur’anın Allahın kәlamı olduğuna inanmaq onu çatdıran elçinin bütün
davranışlarında vә sözlәrindә mә’sum olduğuna mütlәq şәkildә inanmağı zәruri edir.
Çünki mütlәq şәkildә mә’sum olmayan bir şәxsin Allah-tәalanın kәlamını duyduğunu
iddia etmәsi vә Cәbraili vәhy nazil edәrkәn gördüyünü irәli sürmәsi, o hәqiqәtlәri
görmәyәn insanlar tәrәfindәn qәbul olunmaz. Başqa sözlә desәk, Peyğәmbәr (s)-in әn
böyük mö’cüzәlәrindәn olan Qur’ani-Kәrim o Hәzrәtin haqq peyğәmbәri olduğunu vә
Qur’anın ilahi bir kitab olaraq, Allah tәrәfindәn nazil olunduğunu isbat etmәk üçün
kifayәtdir. Qur’anda mövcud olan bütün tәfәrrüatların, mәsәlәn hәr hansı bir ayәnin,
sözün vә ya hәrfin Allah tәrәfindәn gәldiyinә vә heç bir hәrfin dәyişmәdiyinә inanmaq
Peyğәmbәr (s)-in mütlәq şәkildә hәr cür böyük vә ya kiçik sәhvdәn mә’sum vә uzaq
olduğuna inanmaqdan asılıdır. Şiә mәzhәbi dә Peyğәmbәrlәr haqqında belә bir inama
malikdir. Sözün qısası, şiә mәzhәbinin mә’sumluq mövzusu barәdә baxışı qәlbi arxayın
edәn, şeytanın vә nәfsin vәsvәsәlәrini mәhv edib fitnә axtaranlar, xüsusilә dә iman vә
dinimizi aradan qaldırmaq, Peyğәmbәr (s)-imizin bir nöqsanı olduğunu “isbat” etmәk
üçün bir bәhanә dalınca olan yәhudi, xristian vә din düşmәnlәrinin qarşısını alan çox
sağlam bir e’tiqaddır. Onlar çox vaxtlar “Sәhih әl-Buxari” vә “Sәhih Müslüm”ün
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә aid etdiklәri davranış vә sözlәri bizim әleyhimizә dәlil
göstәrirlәr. Halbuki Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bu kimi hәrәkәt vә rәftarlardan uzaq vә
pakdır.1
1 Buxari “Sәhih” әsәrinin 3-cü cildinin 152-ci sәhifәsindә ibni Ubey ibni Meymundan nәql edәrәk Aişәnin
belә xәbәr verdiyini yazıbdır: “Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bir gün bir nәfәrin mәsciddә Qur’an oxuduğunu
eşitdiyi vaxt belә buyurdu: “Allah ona rәhmәt elәsin. Filan surәlәrdәn unutduğum üçün söylәmәdiyim
behman ayәlәri mәnә xatırlatdı”.”.

ŞİӘLӘR VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ İMAMӘT .............................................................................................. 35
Әlbәttә, müsәlman olmayanlara Buxari vә Müslimin kitablarında bә’zi zәif
hәdislәrin dә olduğunu inandırmaq çox çәtindir. Çünki onlar dәrhal deyә bilәrlәr ki, bu
kitablar sünnilәr tәrәfindәn qәbul olunan “sәhih” kitablardır.
Sünnilәrә görә Allahın kitabından sonra “Sәhihi әl-Buxari” әn doğru kitabdır.
ŞİӘLӘR VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ İMAMӘT.
Burada imamәtdәn mәqsәdimiz “imamәti-kübra”, yә’ni müsәlmanlara hökumәt,
xilafәt vә rәhbәrlik etmәk mәqamıdır.
Bu kitab şiә vә sünni mәzhәblәrini bir-birilә müqayisә etmәk mәqsәdilә yazıldığı
üçün әvvәlcә hәr iki firqәnin imamәt barәsindәki әsas baxışlarını şәrh etmәliyәm ki,
oxucu hәr ikisini bilsin vә belәliklә, mәni öncәki baxışımı buraxıb, bu yeni görüşü qәbul
etmәyә sövq etdirәn sәbәblәrdәn xәbәrdar olsun.
Şiә mәzhәbinә görә “imamәt” Üsulidindәn (dinin üsulundan) sayılan bir tәmәldir
vә böyük bir әhәmiyyәtә malikdir. Çünki imamәt insanlara vә әn xeyirli ümmәtә
rәhbәrlik etmәk mәsәlәsidir. Bu rәhbәrlik mәqamına layiq ola bilmәk bir sıra fәzilәt vә
üstün qabiliyyәtlәri zәruri edir. Onlardan sadәcә bir neçәsinә toxunacağam:
Rәhbәr olacaq şәxs elmli, şücaәtli, sәbirli, iffәtli, zöhdlü, tәqvalı vә әmәli saleh kimi
xüsusiyyәt vә sifәtlәrә malik olmalı vә pislikdәn uzaq durmalıdır. Şiә mәzhәbinә görә
dә imamәt Peyğәmbәr (s)-dәn sonra insanlara rәhbәrlik etmәk üçün Allah-tәalanın
saleh bәndәlәri arasında seçdiyi insana verdiyi ilahi bir mәnsәbdir. Bu e’tiqada görә
Hәzrәti İmam Әli (ә) dә Allahın tә’yinatı ilә müsәlmanlara imam olmuşdur. Vәhy yolu
ilә aldığı әmr nәticәsindә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә Hәzrәti Әli әleyhissalamı xalqa
rәhbәr olaraq tә’yin etmәk vәzifәsi tapşırılmışdır vә buna görә hәccәtülvida (vida
hәccindәn) qayıdarkәn Qәdir-Xumda Hәzrәti Әli (ә)-nin Allahın әmri ilә imam
olduğunu e’lan etmişdir.
Hәtta orada olan minlәrcә sәhabә bu e’landan sonra Hәzrәti Әli (ә) ilә bey’әt
etmişdilәr. Buraya qәdәr şiә mәzhәbinin nәzәri idi.
Sünnilәr dә ümmәtә rәhbәrlik edәn bir mәqamın, yә’ni imamәtin fәrz olduğuna
inanırlar. Amma onlara görә rәhbәr vә imamı seçmәk haqqı ümmәtin özünә aiddir.
HANSI HAQDIR? ................................................................................................................................................. 36
Buna görә dә Әbu Quhafә oğlu Әbu Bәkr Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra
müsәlmanlar tәrәfindәn seçilmiş vә onlara rәhbәr olmuşdur.
Sünnilәrә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xilafәtlә bağlı mәsәlәdә susmuş vә ümmәtә
bu mövzu barәdә heç bir şey e’lan etmәmiş vә bu işi xalqın öz öhdәsinә qoymuşdur.
Hansı haqdır?
Tәdqiqatçı bir insan tәrәfkeşlik etmәdәn hәr iki firqәnin dә dәlillәrinә baxıb
sözlәrini incәlәsә, şübhәsiz hәqiqәti başa düşәr. Mәn hәmin dәlillәrә qısa şәkildә işarә
edәrәk, özümün çatdığım hәqiqәtlәri sizlәrә tәqdim edәcәyәm.
Qur’anda imamәt.
Allah-tәala Bәqәrә surәsinin 124-cü ayәsindә belә buyurur:
2 !0* 2 !&
,H W "
2 !& [!G!
6

!H0

!?
2 !& H"' H1:N. y
+ !1
B /
I _/ D E
5 /
,/ W

r
1

!9\
'
“İbrahimin Rәbbi onu bir neçә işlә sınadı. O da onları bütünlüklә yerinә yetirdi.
Allah dedi: “Mәn sәni insanların imamı elәdim”. Dedi: “Uşaqlarımı da?” Dedi:
“Mәnim әhdim zalımlara aid olmaz”.”
Allah-tәala bu ayәdә imamәt mәqamının ilahi bir mәqam olduğunu vә bu mәqamı
öz istәdiyi şәxslәrә verdiyini açıqlamışdır. Çünki, bu ayәdә aydın şәkildә qeyd
olunmuşdur ki, İbrahim (ә)-in imamәti Allah tәrәfindәn verilmişdir vә bu mәqamın
Allahın bir әhdi olduğu vә ilahi әhdә layiq olmayan zalımların bundan uzaq qalacağı
açıq şәkildә bildirilmişdir.
Yenә Allah-tәala Әnbiya surәsinin 73-cü ayәsindә belә buyurur:
!0 %!- $
!-Hp tz !,
$
aHe ] !&6
y

Ej
L .
D '
E
!0E M !
N/
; ' A# H1Z
M D 5 !0 L ?
"
/
!
“Biz onları әmrimizlә (insanları) doğru yola gәtirәn imamlar etdik. Biz onlara
xeyirli işlәr görmәyi, namaz qılmağı vә oruc tutmağı vәhy etdik. Onlar yalnız Bizә
ibadәt edirdilәr”.
HANSI HAQDIR? ................................................................................................................................................. 37
Yenә Sәcdә surәsinin 24-cü ayәsindә belә buyurur:
; %0&
% !0:
!
/ %!- Q
!H1 !
N/
; ' A# H1Z
M D ' 0
!0 L ?
“Sәbr etdiklәri vә ayәlәrimizә ürәkdәn inandıqları üçün Biz onlardan әmrimizlә
haqq yolu göstәrәn rәhbәrlәr tә’yin etmişik”.
Qәsәs surәsinin 5-ci ayәsindә isә belә buyurur:
r
S
% D ' L ^
A# H1Z
M D ' L ^
Y

*
. %L
)
,O " 89 H"1 ; M

“Biz dә o yerdә zәif düşüb әzilәnlәrә bol ne’mәt vermәk, onları rәhbәr vә varis
etmәk istәdik”.
Bә’zilәri qeyd etdiyimiz ayәlәrdә mövcud olan “imamәt” sözünün mә’nasının
“peyğәmbәrlik” olduğunu irәli sürüblәr. Halbuki bu fikir sәhvdir vә “imamәt”
sözünün mә’nası ilә uyğun gәlmir. Çünki peyğәmbәr eyni zamanda imamdır, amma
hәr imam peyğәmbәr deyildir.
Buna görә Şiә mәzhәbinin görüşü Qur’anın ifadә etdiyinә daha yaxındır. Çünki bu
ayәlәrdә Allah-tәalanın imamәti istәdiyi kimsәyә verәcәyi vә imamlıq mәqamının
zalımlara nәsib olmayacaq ilahi bir mәnsәb olduğu açıqca qeyd edilmişdir. Digәr
tәrәfdәn isә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in, İmam Әli әleyhissalamı çıxmaq şәrti ilә bütün
mәşhur sәhabәlәri islamdan qabaq bir müddәt müşrik olduqlarına görә zalımlardan
olublar vә buna görә dә Allahın әhdi olan imamәt vә xilafәtә çata bilmәk sәlahiyyәtini
itiriblәr. Verdiyim bu izahatdan ilahi bir mәqam olan imamәtә yalnız Hәzrәti Әli
әleyhissalamın layiq olduğu aydınca görünür.
Hәzrәti Әli (ә) Allahdan başqasına ibadәt etmәmiş vә bir gün belә bütlәrә
tapınmamışdır. Buna görә dә Allah-tәala sәhabәlәrin arasında ona qiymәt vermiş vә
onu üstün etmişdir.
Әgәr bir nәfәr “İslam keçmişi bağışlamışdır”-desә, “Bәli, bu doğrudur”-deyәrik.
Amma yenә dә müşrik olub sonra tövbә edәn şәxslә doğulduğu gündәn tәmiz vә pak
olan vә Allahdan başqasını tanımayan bir şәxs arasında çox böyük fәrq vardır.
Hәzrәti peyğәmbәr (s)-in sünnәsindә imamәt.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) dәfәlәrlә imamәt mövzusuna diqqәt yetirmişdir. Şiә vә sünni
alimlәri öz kitab vә müsnәdlәrindә Peyğәmbәr (s)-in bu mәsәlә ilә bağlı söylәdiyi

HANSI HAQDIR? ................................................................................................................................................. 38
sözlәrini nәql ediblәr. Bә’zәn bu mövzuda “imamәt” sözünü işlәdәrәk işarә etmiş,
bә’zәn dә “xilafәt” sözü ilә, bә’zәn isә “vilayәt” vә ya “imarәt” (әmirlik) sözlәrini
işlәdәrәk bu mövzuya toxunmuşdur.
“İmamәt” sözünün olduğu bir hәdisdә Hәzrәt Peyğәmbәr (s) belә buyurubdur:
"
89 D B ,
H1Z
M
D B E ; %(e
D '
E ; %(e
: D B %_QC

D ' %_QC

: " 89 D B ,
H1Z
M !E
4
D B %0L D ' %0L : D B %)n

Q D ' %)n
Q:
$ aHe D B E
. %!&M !* : 2 !. g

EH!
/ D 5 8 /
!0a. I
9 2 %O ! %!&
“İmamlarınızın (rәhbәrlәrinizin) әn xeyirlisi sizin onlara qarşı sevgi bәslәdiyiniz vә onların
da sizlәrә qarşı sevgi bәslәdiyi vә sizin onlara rәhmәt dilәdiyiniz vә onların da sizlәrә rәhmәt
dilәdiyi kimsәlәrdir. İmamlarınızın әn pislәri isә sizin sevmәdiyiniz vә onların da sizi sevmәdiyi
vә sizin lә’nәt etdiyiniz vә onların da sizә lә’nәt etdiyi imamlardır”.
Bu rәvayәtә görә o Hәzrәtdәn “Belә imamlar ilә müharibә aparaqmı?”-deyә
soruşduqları vaxt Peyğәmbәr (s) belә cavab verdi: “Aranızda namazı bәrpa etdiklәri
zamanadәk yox”.1
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) başqa bir rәvayәtә görә belә buyurmuşdur:
r

h
!EHf
%& D ' /%& b2!?
D '
E
. ] %EO T
,H0
/
; % H0
,* q
'/
; ,' * bAH1Z
M
L / ; %B:
i
;
!1K? T
.
“Mәndәn sonra bә’zi imamlar gәlәcәk ki, mәnim göstәrdiyim yolla getmәyәcәk vә mәnim
sünnәmә tabe olmayacaqlar. Onlardan bә’zilәrinin qәlblәri şeytan qәlbi, amma bәdәnlәri insan
bәdәni olacaqdır”.2
İçindә “xilafәt” sözünün mövcud olduğu başqa bir hәdisә görә isә Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) belә buyurmuşdur:
|
& "
D ' (- A# E
4 f
!0S
D B E ; %B A !s ] %: s, !G1Z
!& " 2 p *
1 “Sәhihi-Müslim”, c. 6, sәh.24.
2 “Sәhih Müslüm”, c. 6, sәh. 20;
HANSI HAQDIR? ................................................................................................................................................. 39
“Bu din qiyamәtә qәdәr qalacaqdır vә heç şübhәsiz Qüreyşdәn olan on iki xәlifә sizә hökm
edәcәkdir”.
Cabir ibni Sәmurә belә deyir: “Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in “On iki xәlifә hökm etdiyi
müddәtdә islam әziz olacaqdır”-deyә buyurduğunu eşitdim. Daha sonra da bir söz
dedi, amma mәn anlamadım. Atamdan Peyğәmbәr (s)-in nә dediyini soruşdum. Atam
“Hamısı da Qüreyşdәndir” -deyә buyurduğunu söylәdi”.1
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in “әmir” sözü olan bir hәdisindә belә buyurduğu nәql
olunmuşdur:
a.M :%!& ` /!: T =

" " B
D O B M "

/ o
" 1 . ; B
0: ; %.
L ,. t ; %B,O
%(
!* : 2 !& D ' :
!
“Yaxında bә’zi әmirlәr hakim olacaqdır. Siz onları tanıyacaq vә inkar edәcәksiniz. Tanıyan
kimsә geri çәkilәcәk, inkar edәn şәxs isә (qarşı çıxan kimsә isә) qurtulacaqdır. Amma onların
hakimiyyәtinә razı olub tabe olanlar hәlak olacaqlar”.
O Hәzrәtdәn “Onlarla müharibә aparaqmı?”-deyә soruşduqları vaxt “Sizin aranızda
namazı bәrpa etdiklәri zamanadәk yox”-deyә buyurdu.2
Bir ayrı rәvayәtә görә isә belә buyurmuşdur:
|
& "
D ' (- Gk f
!0S
; %B
“On iki әmir olacaq ki, hamısı Qureyşdәndir”.3
Başqa bir hәdisdә dә sәhabәlәrә xәbәrdarlıq edәrәk belә buyurduğu rәvayәt
olunmuşdur:
A
!E
]
% A ; %B,O $
!
* ; % C
,O
“Yaxında әmir olmağa tamah edәcәksiniz, amma Qiyamәt günü peşmanlıq duyacaqsınız”.4
“Vilayәt” sözünün mövcud olduğu hәdislәrә gәldikdә isә, onların birindә belә
buyurur:
1 “Sәhih Müslüm”, c. 6, sәh. 3; “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 105-128.

3 “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 127.
HANSI HAQDIR? ................................................................................................................................................. 40
A H0^
I
E I J ] H J*
D '
+ !{%5 y
%1E. r
1
1 "
A# HE
T
2+ "
!
“Müsәlman bir әhaliyә hiylә vә xәyanәtlә rәhbәrlik edәrәk, onlara hiylә vә xәyanәt edәrәk
ölәn bir valiyә Allah-tәala cәnnәti haram etmişdir”.1
“Vilayәt” sözünü xatırladan ayrı bir hәdisdә dә belә buyurur:
|
& "
D ' (- a
# ? f
!0S
D ' _E!!GE=

!

!H0 M 2 p*
“Hamısı Qureyşdәn olan on iki şәxs vilayәt etdiyi (hakimiyyәtdә olduğu) müddәtdә işlәr
xeyirli olacaq”.2
Qur’ani-Kәrim vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsindәn imamәt vә xilafәt mәfhumları ilә
bağlı nәql etdiyimiz bu qısa mә’lumatları tәfsir vә izah etmәyә lüzum görmәdik. Bu
mövzuda heç bir şiә qaynağına da müraciәt etmәdik, sadәcә sünnilәrin sәhih
qaynaqlarından sitat gәtirdik. Çünki bu mövzu, yә’ni “xilafәtin Qüreyşdәn olan on iki
nәfәrә mәxsus olduğu” mövzusu sünnilәrin dә şübhәsiz qәbul etdiklәri bir mövzudur.
Hәtta bә’zi sünni alimlәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in belә buyurduğunu nәql ediblәr:
D
!5 T
0/ "
D ' (- A# E
4 f
!0S
q
L / ; %B
“Mәndәn sonra on iki xәlifә olacaqdır, hamısı da bәni-Haşimdәn”.3
Әş Şә’bi Mәsruqdan nәql elәdiyi bir rәvayәtdә belә deyibdir: “Bir gün İbni
Mәs’udun hüzurundaydıq vә müshәflәrimizi ona tәqdim edirdik. Cavan bir oğlan ona
müraciәt edәrәk soruşdu: “Görәsәn Peyğәmbәr (s)-imiz özündәn sonra neçә xәlifәnin
gәlәcәyinә dair sizә bir şey buyurmuşdumu?” İbni Mәs’ud belә dedi: “Sәn cavansan,
amma bu cür mә’nalı suallar verirsәn, halbuki sәndәn qabaq bu fikir barәdә heç kim
mәndәn bir şey soruşmamışdı. Bәli, Peyğәmbәr (s)-imiz bu mövzu haqqında bizә
buyurmuşdu ki:
E
Z O 6
T
0/ t
!Q P
L /
A# E
? f
!0S6

L / ; %B
“Mәndәn sonra Bәni İsrailin Nәqblәrinin sayı qәdәr, (yә’ni on iki) xәlifә gәlәcәkdir” ”.”.4

3 “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, c. 3, sәh. 104.
4 “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, c. 3, sәh. 105.
SÜNNÜLӘRİN XİLAFӘT MÖVZUSU BARӘDӘ GÖRÜŞLӘRİ VӘ BU GÖRÜŞÜN TӘNQİDİ ........ 41
İndi dә hәr iki firqәnin öz iddialarını isbat etmәk üçün göstәrdiklәri dәlillәrә,
hәmçinin bu mövzu ilә әlaqәdar olan nәslәr (ayә, aşkar sübut) haqqındakı baxışlarına
işarә edәrәk, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәfatından bu günә qәdәr müsәlmanların
bölünmәsinә sәbәb olan bu әhәmiyyәtli mәsәlә barәdәki tә’villәrini araşdırmağa
çalışacağıq.
Müsәlmanlar bir ümmәtdәn olmalarına baxmayaraq, bu mәsәlә barәsindә ayrı-ayrı
nәzәrlәrә malik olduqlarına görә müxtәlif mәzhәblәrә, kәlam vә düşüncә mәktәblәrinә
bölünüblәr. İstәr fiqhdә, istәr Qur’anın tәfsirindә, istәrsә dә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini
anlamaqda müsәlmanların arasında ortaya çıxan müxtәlif fikir ayrılıqlarının әsas
qaynağı “imamәt” vә “xilafәt” mövzusudur. Xilafәt mәsәlәsi sadә bir mәsәlә deyildir.
Bu mәsәlә İslam tarixi boyu doğru hәdislәrin inkar edilmәsinә, hәtta bir çox әsassız
hәdisin qondarılmasına sәbәb olmuşdur.
Bunun sәbәbi isә insanların çoxunun “mövcud vәziyyәti”, “olması lazım olan
vәziyyәt” kimi göstәrmәyә meylli olmalarıdır.
Sünnilәrin xilafәt mövzusu barәdә görüşlәri vә bu görüşün tәnqidi.

Sünnilәrin bu fikirlә bağlı görüşlәri mә’lumdur. Onlara görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
özündәn sonra kimin xilafәt mәqamına çatacağını tә’yin etmәmişdir. Sәhabәlәrin “Әhli
hәll vә әqd” (böyüklәri) olanları Sәqifeyi Bәni Saidә adlı bir yerdә iclas keçirib Әbu
Bәkri, Peyğәmbәr (s)-in yanındakı mәqamını nәzәrә alaraq xәlifәliyә seçiblәr.
Sünnilәrin kitablarında nәql olunan bir hәdisә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xәstәlәndiyi
zaman Әbu Bәkri öz yerinә camaata pişnamazlıq etmәk üçün göndәrmişdi. Buna görә
dә dedilәr: “Peyğәmbәrin dinimiz üçün seçdiyi bir şәxsi biz nәyә görә dünyamız üçün
seçmәyәk?”
Sünnilәrin sözlәrinin xülasәsi belәdir:
1. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) heç kimi açıq-aşkar şәkildә xilafәt mәqamına tә’yin
etmәyibdir.
2. Xәlifә ancaq şura üzvlәri tәrәfindәn seçilә bilәr.
3. Әbu Bәkri sәhabәlәrin böyüklәri xәlifәliyә seçiblәr.

Mәn bu ideyanı Maliki mәzhәbinә mәnsub olduğum vaxt var gücümlә müdafiә edir
vә doğruluğunu sübut etmәk üçün “şura” ilә әlaqәdar olan ayәlәri dәlil olaraq
göstәrirdim.
Hәtta hökumәt sistemi barәdә islam dininin demokratik bir seçki tәklif etdiyini irәli
sürür vә hәmçinin müasir dövrdә inkişaf etmiş ölkәlәrin iftixar etdiklәri bir üsulu islam
dininin әsrlәr öncә hәyata keçirdiyini söylәyәrәk iftixar edirdim.
“Qәrblilәr respublika sistemini tam mә’nası ilә 19-cu әsrdә tanıyıblar. Halbuki islam
6-cı әsrdә bunu hәyata keçirmәyә başlayıbdır”-deyәrdim.
Lakin şiә alimlәri ilә görüşüb kitablarını oxuyaraq qaneedici dәlillәrdәn xәbәrdar
olduqdan sonra, yә’ni açıq-aşkar höccәti görәndәn sonra bu fikirlәrimi dәyişdim vә
inandım ki, ümmәtin Allah vә Peyğәmbәr (s) tәrәfindәn tә’yin olunan bir rәrhbәri
vardır vә bu iş şuranın öhdәsinә qoyulmayıbdır. Çünki Rә’d surәsi, 7-ci ayәdә:
…P+ !5 ]+ % & 7B

F8
0 U
!1H
…
“…Sәn ancaq bir qorxuducusan, hәr bir tayfanın bir hidayәt edәni vardır…”-deyә
buyuran Allah-tәala heç bir ümmәti imamsız vә rәhbәrsiz qoymadığı kimi mәrhәmәtli
Peyğәmbәr (s) dә ümmәtinin başsız qalmasına razı olmazdı.
Hamı bilir ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xüsusilә ümmәtinin bölünmәsindәn,1 әvvәlki
hәyat tәrzinә qayıtmasından,2 dünyaya hәris olmalarından,3 bir-birlәrilә müharibә
edәrәk bir-birlәrinin boyunlarını vurmalarından4 vә nәhayәt, yәhudi vә xristianların
sünnәlәrinә tabe olmalarından5 qorxurdu.
Әbu Bәkrin qızı ümmül mö’minin Aişә, Ömәr yaralandığı vaxt bir nәfәri onun
yanına göndәrib “Özündәn sonra ümmәti-Mәhәmmәd (s)-ә bir xәlifә tә’yin et, onları
başsız qoyma! Çünki mәn onların arasında fitnә qopmasından qorxuram” demişdi.6
1 “Sәhih әt-Tirmizi”;“Sünәn әbi-Davud”;“Sünәn ibn Macә”;“Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 2, sәh. 332.
2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 7, sәh. 209; “Sәhih әl-Buxari”, “Babül-hovz”, c. 5, sәh. 192.
3 “Sәhih әl-Buxari”, “Babül-hovz”, c. 4, sәh. 63.
5 “Sәhih әl-Buxari”, c. 4, sәh. 144 vә c. 8, sәh. 151.
6 “Tarix әl-Xülәfa (әl-imamәti vәs-siyasә) libni Qәtibә әd-Dinuri”, c. 7, sәh. 28.
Vә ya Ömәrin oğlu Abdullah, atası yaralananda onun yanına gedib: “Xalq sәnin öz
yerinә bir nәfәr tә’yin etmәyәcәyini güman edir. Halbuki sәn dәvә, ya qoyun sürüsünü
tapşırdığın çoban, sürünü başsız qoyub gәlәndә çobanın onları tәlәf etdiyini
söylәyirsәn. Әlbәttә ki, xalqı qorumaq daha çox әhәmiyyәtlidir” demişdi.1
Hәtta müsәlmanların şura ilә seçdiklәri birinci xәlifә Әbu Bәkr şura üsuluna da
e’timad etmәyib, özündәn sonrakı xәlifәni özü tә’yin etmişdi ki, ixtilaf, bölünmә vә
fitnәnin qabağını alsın!
Hәzrәti Әli (ә) xәlifә Әbu Bәkrlә bey’әt etmәk üçün Ömәr tәrәfindәn tәzyiqә mә’ruz
qaldığı zaman bu vәziyyәti xәbәr verәrәk belә buyurmuşdu:
G{
E v P P
] % E I P v R
!GQ l

“Sağdığın süddәn, әlbәttә sәnә dә bir pay çatar, bu gün işi onun üçün möhkәmlәndir, sabah
onu sәnә qaytarar”.2
Ömәri xәlifәlik vәzifәsinә namizәd göstәrәn Әbu Bәkrin özü belә şuraya
inanmadığına görә Peyğәmbәr (s)-in öz yerinә heç kimi tә’yin etmәdiyini necә qәbul
edә bilәrik? Görәsәn Peyğәmbәr (s) Әbu Bәkrin, Aişә vә Ömәrin oğlu Abdullahın
bildiklәrini bilmirdi vә xәlifәnin xalq tәrәfindәn seçildiyi tәqdirdә bunun fikir
ayrılığına, hәtta fitnә vә ixtilafa sәbәb olacağından xәbәri yox idimi? Bu mәsәlәdә әn
әhәmiyyәtli mәqamın kimin әlinә keçәcәyini dә yaddan çıxarmamaq lazımdır. Necә ki,
bu bölünmә vә ixtilaf ilk dәfә Sәqifәdә Әbu Bәkrin xәlifәliyә seçilmәsi üçün keçirilәn
yığıncaqda ortaya çıxmışdı. Sәqifәdә Әnsarın böyüyü Sә’d ibni İbadә vә oğlu Qeys ibni
Sә’d, Әli ibni Әbu Talib, Zübeyr ibni Әvvam,3 Abbas ibni Әbdulmütәllib vә digәr Bәni
Haşim böyüklәri vә bә’zi sәhabәlәr Әbu Bәkrin xәlifә olmasına qarşı çıxıb, xәlifәliyin
Hәzrәti Әli (ә)-nin haqqı olduğunu söylәdilәr vә yandırılmaqla tәhdid olunana qәdәr
Hәzrәti Әli (ә)-nin evindә oturub Әbu Bәkrlә bey’әt etmәkdәn imtina etdilәr.4

QUR’ANİ-KӘRİMDӘ HӘZRӘTİ ӘLİ (Ә)-NİN VİLAYӘTİ İLӘ ӘLAQӘDAR AYӘLӘR ............... 44
Şiәlәr isә sünnilәrin әksinә olaraq, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Hәzrәti Әli (ә)-ni öz
xәlifәsi tә’yin etdiyinә vә buna bir çox yerdә, o cümlәdәn Qәdir-Xumda aşkar surәtdә
işarә etdiyinә inanırlar.
Şiә mәzhәbinin bu mәsәlә ilә әlaqәdar irәli sürdüyü dәlillәr asanlıqla göz yumulan,
elә-belә dәlillәr deyildir. Çünki bu mövzu ilә әlaqәdar nazil olunan Qur’an ayәlәri
mövcuddur vә müxtәlif fәnlәrә dair әsәrlәri olan mәşhur alimlәr bu mövzu ilә әlaqәdar
hәdislәri geniş şәkildә nәql edәrәk tarix vә hәdis kitablarını doldurublar. Belәliklә,
nәsildәn nәslә hәdis alimlәrinin qeyd etdiyi bu hәdislәr bütün islam alәminә
yayılmışdır. Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu mәsәlәyә çox әhәmiyyәt verdiyi diqqәtli
tәdqiqatçıların bildiyi bir hәqiqәtdir.
Qur’ani-Kәrimdә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәti ilә әlaqәdar ayәlәr.

Allah-tәala Maidә surәsinin 55 vә 56-cı ayәlәrindә belә buyurur:
I %O I 9 29 % , " ; %L-

D 5 $ !-Hp ; %:@ $ aHe ; %1E
" 89 I %O I 9 D B _E
!1H
; %Q
!n D 5 I
J
p ;9 !
.%0d " 89
“Sizin hami vә dostunuz ancaq Allah, Onun elçisi vә namaz qılarkәn ruku
halında zәkat verәn mö’minlәrdir. Hәr kim Allah, Onun elçisi vә mö’minlәrlә
dostluq etsә, bilsin ki, Allahın firqәsi qәlәbә çalacaqdır”.
İmam Әbu İshaq Sә’lәbi “Әl-Kәbir” adlı tәfsirindә Әbuzәr Qәffaridәn belә bir
rәvayәti nәql edir: “Mәn bu iki qulağımla eşitdim - yalan desәm hәr ikisi dә kar olsun-
vә bu iki gözümlә gördüm-yalan desәm hәr ikisi dә kor olsun-ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
belә buyururdu:
I 8 4 " b28j

[v e
" F%e0 [
$ B :
!& $
Q Z
!& T

“Әli mö’minlәrin rәhbәri, kafirlәri öldürәndir. Ona kömәk edәn (Allahdan) kömәk görәr,
onu yalnız buraxan (Allah tәrәfindәn) yalnız buraxılar”.
Bilin ki, mәn Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-lә birlikdә namaz qıldığım bir gün bir kafir
mәsciddә xalqdan yardım dilәdi. Amma heç kim ona bir şey vermәdi. Hәzrәti Әli (ә) isә
ruku halında idi, çәçәlә barmağını (bir halda ki, onda üzük var idi) ona tәrәf uzatdı.
Hәmin kasıb adam gәlib Hәzrәt (ә)-in barmağından üzüyü çıxartdı. O vaxt Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) Allaha yalvararaq belә dua etdi:
#
x T
L ? [T
% & %' T
!
"
$# q
M T
q

T

6
2 !&

H6
#k
K- > - 8 #k
K-
C
Q
T - [q
M T
. I -
M q
x M I
/
P T
4M ; !5 [T
5 M "
3 O %!
@ O U
E
:M & kG e

/ !0/
U
0-
P !E
T
5 M "
#
x T
L ? [q
M T
q

T

!. [_EQ
> Q TM DH ' 9
q
' } I
/
“Ey Allahım! Qardaşım Musa sәnә dua edәrәk dedi: “Ey Rәbbim, mәnim köksümü aç, işimi
asanlaşdır, dilimdәki düyünü aç ki, sözümü başa düşsünlәr vә mәnim öz әhlimdәn olan qardaşım
Harunu mәnә kömәkçi et, onunla mәni qüvvәtlәndir vә onu mәnim işimә şәrik et ki, sәnә çoxlu
tәsbih vә zikr edәk. Heç şübhәsiz sәn bizim halımızı әn yaxşı görәnsәn”. Sәn isә ona “Ey Musa,
duan qәbul edildi vә istәdiyin verildi”-deyә vәhy etdin.
Ey Allahım, mәn dә sәnin bәndәn vә Peyğәmbәrinәm. Sәn mәnim dә köksümü aç, işimi
asanlaşdır vә mәnim öz әhlimdәn olan Әlini mәnә vәzir (xәlifә, kömәkçi) tә’yin et, onunla mәni
qüvvәtlәndir.” ”
Әbuzәr belә davam edir: “Allaha and olsun ki, hәlә Peyğәmbәr (s) sözünü
qurtarmamışdı ki, Cәbrail (ә) nazil olub bu ayәni gәtirdi:

z 29 % , " ["L -
D 5 $ !-Hp ; %:@ $ a
H ; %1E
"
89 %0 d "
89 I %O
u D B _E
!1H6
; %Q
!n D 5

p
;9
. %0 d "
89 I %O
“Sizin dostunuz ancaq Allah, Onun elçisi vә namaz qılarkәn ruku halında zәkat
verәn mö’minlәrdir. Hәr kim Allah, Onun elçisi vә mö’minlәrlә dostluq etsә, bilsin
ki, Allahın firqәsi qәlәbә çalacaqdır”. ”.
Bu ayәlәrin Hәzrәti Әli (ә) haqqında nazil olunduğu barәdә şiәlәrin arasında ittifaq
vardır. Әhli-beyt imam (ә)-ları tәrәfindәn bu mövzu barәsindә nәql olunan rәvayәtlәr
bir çox e’tibarlı şiә kitablarında mövcuddur. Mәsәlәn:

1. “Biharül-Әnvar” (müәllifi: Әllamә Mәclisi)
2. “İsbatül-Hüda” (müәllifi: Hürri Amuli)
3. “Tәfsir әl-Mizan” (müәllifi: Әllamә Tәbatәbai)
4. “Tәfsir әl-Kaşif” (müәllifi: Mәhәmmәdcavid Müğәnniyә)
5. “Әl-Qәdir” (müәllifi: Әllamә Әmini) vә s.
Bu ayәlәrin Hәzrәti Әli (ә) haqqında nazil olunması bir çox sünni alim tәrәfindәn dә
rәvayәt olunubdur. Biz burada yalnız bu mövzuya işarә edәn sünnilәrin tәfsirlәrini
qeyd edirik:
1. Zәmәxşәrinin “Әl-Gaşşaf” adlı tәfsiri, c. 1, sәh. 649.
2. “Tәfsiri-Tәbәri.” c. 6, sәh. 288.
3. İbni-Cozinin yazdığı “Zadül-mәsir fi elmi tәfsir”, c. 2, sәh. 383.
4. “Tәfsiri-Qürtübi”, c. 6, sәh. 219.
5. “Tәfsiri-Fәxri-Razi”, c. 12, sәh. 26.
6. “Tәfsiri-ibni-Kәsir”, c. 2, sәh. 71.
7. “Tәfsiri-Nәsәfi”, c. 1, sәh. 289.
8. Hәsәkani Hәnәfinin yazdığı “Şәvahidüt-tәnzil”, c. 1, sәh. 161.
9. Siyutinin yazdığı “Dürrül-mәnsur”, c. 2, sәh. 293.
10. Vahidinin yazdığı “Әsbabül-nüzul”, sәh. 148.
11. Cәssasın yazdığı “Әhkamül-Qur’an”, c. 4, sәh. 102.
12. Kәlbinin yazdığı “Әt-tәshil li ülumit-tәnzil”, c. 1, sәh. 181.
Bu hәdis sünni alimlәrә aid bir çox başqa mәnbәdә dә mövcuddur.
Tәbliğ ayәsi dә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәti ilә әlaqәdardır.
Allah-tәala “Maidә” surәsinin 67-ci ayәsindә belә buyurur:

!s0 "

1 e

L I 9 I ,!O
U
n 9/ !1. L : D ;

/ "

E6
2 p
! 7/ 2 %OH !'_!
“Ey Peyğәmbәr! Rәbbin tәrәfindәn sәnә nazil olanı tәbliğ et. Әgәr (bunu)
etmәsәn, Allahın risalәtini yerinә yetirmiş olmazsan. Allah sәni insanlardan
qoruyacaq”.
Bir sıra sünni tәfsirçilәr bu ayәnin be’sәtin ilk zamanlarında Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-
in öldürülmәmәk vә hәmlәlәrdәn qorunmaq üçün mühafizәçi saxladığı günlәrdә nazil

olunduğunu vә “Allah sәni insanlardan qoruyacaq” ayәsi nazil olduqdan sonra isә
mühafizәçilәrә: “Gedin, artıq mәni Allah-tәala qoruyacaqdır” buyurduğunu söylәyirlәr.
İbni Cәrir vә İbni Mәrdәveyhin nәql etdiklәri bir rәvayәtdә Abdullah İbni Şәqiq belә
deyir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in әshabından bә’zilәri o hәzrәtin dalınca gedib, onu
qoruyurdular. “Allah sәni insanlardan qoruyacaqdır” ayәsi nazil olduqda Hәzrәt (s)
belә buyurdu:

!s0 "
T
01 e
& I 9 ;9 !
. D B

a
1 /
%C

!s0 !'_ !
“Artıq evlәrinizә gedin. Allahın özü mәni insanlardan qoruyacaqdır”.”1
Yenә İbni Hәbban vә İbni Mәrdәveyhin nәql etdiklәri başqa bir rәvayәtdә Әbu
Hüreyrә belә deyir: “Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-lә birgә sәfәr edәrkәn әn geniş kölgәliyi o
hәzrәt üçün hazırladıq. Bir gün Peyğәmbәr (s) bir ağacın kölgәsindә oturub qılıncını
ağaca asmışdı. Bir nәfәr gәlib o hәzrәtin qılıncını götürәrәk dedi: “Ey Mәhәmmәd, indi
sәni mәndәn kim qoruya bilәr?”
Hәzrәt (s) buyurdu: “Mәni Allah qoruyar, qılıncını at”. Hәmin adam qılıncı yerә
atdı. Bundan sonra “Allah sәni insanlardan qoruyacaqdır” ayәsi nazil olundu”.2
Tirmizi, Hakim vә Әbu Nәimin nәql etdiklәri bir rәvayәtә görә isә Aişә belә
demişdir: “Allah sәni insanlardan qoruyacaqdır” ayәsi nazil olana qәdәr Peyğәmbәr (s)
mühafizәçilәri tәrәfindәn qorunurdu. Bu ayә nazil olduqdan sonra isә “Artıq gedin,
mәni Allah qoruyacaqdır”-deyә buyurdu.
Yenә Tәbәri, Әbu Nәim, İbni-Mәrdәveyhә vә İbni Kәsirin nәql etdiyi bir rәvayәtdә
dә İbni Abbas belә deyir: “Peyğәmbәri mühafizәçilәr qoruyurdu. Әmisi Әbu Talib hәr
gün Bәni Haşimdәn bir nәfәri Peyğәmbәri qorumaq üçün göndәrirdi. Bir gün Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) әmisinә dedi: “Ey әmi, artıq Allah mәni qoruyur. Sәnin göndәrdiyin
adamlara ehtiyacım yoxdur”.
Nәql etdiyimiz bu hәdislәr vә tәhlillәrә diqqәt yetirin. Düşündükdә onların doğru
olmadığını vә ayәnin ehtiva etdiyi hәqiqi anlamı ilә uyğun olmadığını görürük. Çünki
1 “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, c. 3, sәh. 119.

bu rәvayәtlәrә görә, bu ayә be’sәtin ilk zamanlarında nazil olunubdur. Hәtta bә’zi
rәvayәtlәr bunun Әbu Talibin yaşadığı dövrdә, yә’ni hicrәtdәn neçә il qabaq nazil
olunduğunu iddia edirlәr. Bu isә izah edәcәyimiz kimi, doğru deyildir. Xüsusәn dә
Әbu Hureyrәnin “Peyğәmbәrlә sәfәr edәrkәn onun üçün әn geniş kölgәliyi hazırladıq”-
deyә başlanan hәdisinin qondarma bir hәdis olduğu açıq-aşkardır. Çünki Әbu
Hureyrәnin özünün dә e’tiraf etdiyi1 kimi o, İslamı vә İslam Peyğәmbәri (s)-ni ancaq
hicrәtin yeddinci ilindә tanımış vә inanmışdır. Onda bu hәdis necә doğru ola bilәr?
Şiә vә sünni tәfsirçilәrinin hamısı Maidә surәsinin Mәdinәdә nazil olunduğunu vә
әn son surә olduğunu qәbul edirlәr. Bundan әlavә Әhmәd, Әbu Übeydә (“Fәzail”dә),
Nuhas(“Nasix”dә), Nәsai, İbni Münzir, Hakim, İbni Mәrdveyh vә Beyhәqi (“Sünәn”dә)
nәql etdiklәri bir hәdisdә Cübeyr ibni-Nәfirin belә dediyini qeyd etmişlәr:
“Hәcc sәfәrinә getdiyim vaxt Aişәni görmәyә getdim. O, mәndәn soruşdu: “Ey
Cübeyr, Maidә surәsini oxuyursanmı?” Mәn cavabında “bәli”-dedim. O mәnә belә
dedi: “Bilin ki, Maidә surәsi әn son nazil olunan surәdir. Onda halal olan hәr şeyin
halal, haram olan hәr şeyin isә haram olduğuna inanın”.2
Yenә Әhmәd vә Tirmizinin nәql edib Hakimin tәsdiq etdiyi vә İbni Mәrdәveyh ilә
Beyhәqinin qeyd etdiyi bir hәdisә görә Abdullah İbni Ömәr belә deyibdir: “Әn son
nazil olunan surә Maidә surәsidir”.3
Yenә Әbu Übeydәnin nәql etdiyi bir hәdisdә Mәhәmmәd İbni Kә’b belә deyir:
“Maidә surәsi Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә vida hәccindә (hәccәtülvida) Mәkkә vә Mәdinә
arasında dәvәnin üstündә nazil olundu. (Onda) dәvә çiynini aşağı әydi vә Peyğәmbәr
(s) yerә endi…”4
İbni Cәririn nәql etdiyi bir rәvayәtә görә isә Rәbi İbni Әnәs belә deyibdir: “Maidә
surәsi Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә vida hәcci yolunda dәvәsinә mindiyi bir zamanda nazil
1 “Fәth әl-Bari fi şәrhi Sәhih әl-Buxari”, c. 6, sәh. 31; “әl-Bidayә vәn-Nihayә libn Kәsir”, c. 8, sәh.102;
“Siyәrü Ә’lamün”, c. 2, sәh. 436; “Әl-isabә”, c. 3, sәh. 287.

olundu. Vәhyin ağırlığından o dәvә yerә yatdı vә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-i yerә
endirdi”.1
Yenә Әbu Übeydәnin nәql etdiyi bir hәdisә görә Zәmürәt İbni Hәbib vә Әtiyә İbni
Qeys Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in belә buyurduğunu nәql ediblәr:
!' %H !'a%( N. [#a

p0: ;
d
4
d "
$ Z
!
“Maidә surәsi Qur’anın әn son nazil olunan bölmәsidir, onun halal etdiyi şeylәr halal vә
haram etdiyi şeylәr dә haramdır”.2
Bütün bunlardan sonra hansı insaflı vә ağıllı insan bu ayәnin be’sәtin ilk
zamanlarında nazil olunduğu iddiasını qәbul edә bilәr? Xüsusәn dә, әgәr bu iddia
ayәni әsl mә’nasından uzaqlaşdırmaq üçün olsa!?
Şiә mәzhәbindә Maidә surәsinin әn son surә olmasında vә “tәbliğ” ayәsi deyә
adlandırılan “Ey Peyğәmbәr, sәnә Rәbbindәn nazil olanı tәbliğ et” ayәsinin Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-ә hәccәtül vidadan sonra zilhәccә ayının 18-dә cümә axşamı Qәdir-
Xumda Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Hәzrәti Әli (ә)-ni özündәn sonra xәlifә tә’yin
etmәsindәn qabaq nazil olmasında heç bir ixtilaf yoxdur. Cәbrail (ә) cümә axşamı
gününün ilk saatlarında nazil olub o hәzrәtә müraciәt edәrәk dedi:
"

E6
2 p
M ! 7/ 2 %OH !'_M !) 2 %OH !'_M ! :
2 % ] a
H
Z

z ;9 6
H1C
!
.(

!H0 "

1 e

L
u I ,!O
U
n 9/ !1. L : D ; 6
[/
“Ey Mәhәmmәd, Allah-tәala sәnә salam göndәrib, buyurur ki, “Ey Peyğәmbәr!
Rәbbin tәrәfindәn sәnә nazil olanı tәbliğ et. Әgәr (bunu) etmәsәn Allahın risalәtini
(elçiliyini) yerinә yetirmiş olmazsan. Allah sәni insanlardan qoruyacaq”.”.
Bu ayә açıq şәkildә göstәrir ki, o dövrdә risalәt (Peyğәmbәrlik vәzifәsi) sona çatmaq
halında imiş. Amma xalqa bir hәqiqәt hәlә çatdırılmamışdı. Bu hәqiqәt o qәdәr
әhәmiyyәtli idi ki, onsuz din kamil sayılmırdı.

Bu ayә hәmçinin bu mәsәlәyә işarә edir ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xalqın bu önәmli
mәsәlәni inkar edә bilәcәyindәn nigaran imiş. Lakin Allah- tәala bu mәsәlәnin tәbliğ
olunmasının tә’xirә salınmasına icazә vermәdi.
Belә böyük bir yığıncağın tәzәdәn tәşkil olunması çox çәtin olduğuna vә Peyğәmbәr
(s)-in vәfatına az bir müddәt qaldığına görә bu fürsәt әn әlverişli fürsәt idi. Çünki oraya
cәmlәşәnlәrin qәlblәri vida hәccindә Peyğәmbәr (s)-lә birlikdә olmaq şәrәfinә nail
olduqları üçün yeni bir hәyat qazanmışdı. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vәsiyyәtlәrini
eşitmәyә hazır olan yüz mindәn çox sәhabәyә xitab edәrәk belә buyurur:
l
E
?N. P M T/ 2 %O T :
N ; M
% 85 D B
! L / D - ! * T7L
“Bәlkә bu ildәn sonra sizi tәzәdәn görmәyәcәyәm. Rәbbimin elçisinin gәlib mәni dә’vәt
etmәsi vә mәnim dә bu dә’vәti qәbul etmәyimә az qalıb”.
Qәdir-Xum yolayrıcı olduğu üçün vә oraya yığışanların bu әzәmәtli yığıncaqdan
sonra öz vәtәnlәrinә qayıdacaqlarına görә belә bir yığıncağın tәkrar hәyata keçmәsi
mümkün olmayacaqdı. Buna görә dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bu mühüm mәsәlәni tәbliğ
etmәk üçün bu fürsәti әldәn vermәzdi. Bundan daha әhәmiyyәtlisi dә o idi ki, Allah-
tәala tәrәfindәn mәcburedici kimi vәhy nazil olmuş vә risalәtin hamısının bu mәsәlәni
tәbliğ etmәkdәn asılı olduğunu vә Allahın onu qәsdçilәrdәn qorumaq üçün kifayәt
olduğunu bildirmişdi. Ona görә dә artıq xalqın inkar etmәsi әhәmiyyәtli deyildi.
Ondan qabaq da bir çox peyğәmbәr inkar edilmişdi. Amma bu, onların әmr
olunduqları şeyi tәbliğ etmәlәrinә mane olmamışdı. Allah-tәalanın әvvәlcәdәn onların
bir çoxunun haqqı istәmәdiyini (Zuxruf surәsi, 78-ci ayә) vә onların arasında tәkzib
edәnlәrin olduğunu bilmәsi (Haqqә surәsi, 49-cu ayә) tәbliğin zәruriliyinә bir xәlәl
yetirmir. Çünki Allah-tәala xalqı höccәtsiz buraxmaz:
!G1E
B Gp
p I 9 ; !-
O _ L / bAH^ I
J

!s0
; %B a
9
“Biz Peyğәmbәrlәri müjdә gәtirәn vә әzabla qorxudan kimi göndәrdik ki, daha
insanlar üçün peyğәmbәrlәrdәn sonra Allaha qarşı bir bәhanә yeri qalmasın. Allah
yenilmәz qüvvәt vә hikmәt sahibidir”. (Nisa surәsi, 165-ci ayә)

Bundan әlavә ümmәtlәri tәrәfindәn tәkzib vә inkar olunan keçmiş peyğәmbәrlәrin
vәziyyәti Hәzrәti Mәhәmmәd (s) üçün dә gözәl bir örnәk olaraq Qur’anda qeyd
olunmuşdur. Allah-tәala belә buyurur:
["
!C
M
+ % ] % & D E
5 /6
] % & P %1S P+ !
+ % ] % & D ' Q& U
/89 - . > %/78B ; 6

k
B
; !- g
EB . D ' :8 4 M HDS ["
.
!B
U
E N. 3 O %
78-
“Әgәr sәni tәkzib etsәlәr, sәndәn әvvәl Nuh, Ad vә Sәmud tayfası da
(peyğәmbәrlәrini) tәkzib etmişdi. İbrahim tayfası da, Lut qövmü dә, Mәdyәn әhli dә
(peyğәmbәrlәrini) tәkzib etmişdi. Musa da yalançı sayılmışdı. Kafirlәrә (bir qәdәr)
möhlәt verdim. Sonra onları (әzabla) yaxaladım. Mәnim onları inkar etmәyim necә
oldu!” (Hәcc surәsi, 42-44-cü ayәlәr)
Biz әgәr kor tәәssübdәn әl çәksәk vә hәqiqәti öyrәnmәk üçün araşdırmağa başlasaq,
başa düşәrik ki, elә bu qәdәr izahat kifayәtdir vә ayәnin mә’nası isә ayәnin nazil
olunmasından qabaq vә sonra baş verәn hadisәlәrlә uyğundur.
Bir çox sünni alimi şiә alimlәrlә eyni fikirdәdirlәr vә bu ayәnin Qәdir-Xumda
Hәzrәti Әli әleyhissalamın xәlifәliyә tә’yin olunması әrәfәsindә nazil olunduğunu
qәbul etmiş vә öz sәnәdlәri ilә bu haqda hәdis nәql etmişlәr. Hәtta bu hәdislәrin sәhih
hәdislәr olduğunu qeyd etmişlәr. Burada hәmin alimlәrin vә yazdıqları әsәrlәrdәn bir
neçәsinin adını çәkirәm:
1. Hafiz Әbu Nәim, “Nüzulul-Qur’an” adlı kitabında.
2. İmam Vahidi, “Әsbabün-Nüzul” adlı kitabında, sәh. 150.
3. İmam Әbu İshaq Sә’lәbi, “Әl-Kәbir”adlı kitabında.
4. Hakim Hәskani, “Şәvahidüt-tәnzil li-qәvaidüt-tәfzil” adlı kitabında, c. 1,
sәh. 187.
5. Cәlalәddin Siyuti, “Dürr әl-Mәnsur” adlı tәfsirindә, c. 3, sәh. 117.
6. Fәxri Razi, “Әl-Kәbir” adlı tәfsirindә, c. 2, sәh. 50.
7. Mәhәmmәd Raşid Rza, “Әl-Minar”adlı tәfsirindә, c. 2, sәh. 86 vә c. 6, sәh. 463.
8. İbni Әsakir, “Tarixi-Dәmәşq” adlı kitabında, c. 2, sәh. 86.
9. Şövkani, “Fәthül-Qәdir” adlı kitabında, c. 2, sәh. 60.
10. İbni Tәlhә Şafei, “Mәtalibüs-sәül” adlı kitabında, c. 1, sәh. 44.

11. İbni Sәbbağ Maliki, “әl-Füsulul-mühümmә” adlı kitabında, sәh. 25
12. Qunduzi Hәnәfi, “Yәnabiül-mәvәddә”adlı kitabında, sәh. 120.
13. Şәhristani, “әl-Milәl vә Nihәl” adlı kitabında, c. 1, sәh. 163.
14. İbni Cәrir Tәbәri, “Kitabül-vilayәt” adlı әsәrindә.
15. İbni Sәid Sәcistani, “Kitabül-vilayәt” adlı kitabında.
16. Bәdrәddin Hәnәfi, “Ümdәtül-qari fi şәrhil-Buxari” adlı kitabında, c. 8, sәh. 584.
17. Әbdulvәhab Buxari, “Tәfsirül-Qur’an” adlı tәfsirindә.
18. Alüsin, “Ruhul-mәani” adlı kitabında, c. 2, sәh. 384.
19. Hәmvini, “Fәraidüs-simtәyin” adlı kitabında, c. 1, sәh. 185.
20. Әllamә Seyyid Sadiq Hәsәnxan, “Fәthül-bәyan fi mәqasidül-Qur’an” adlı
kitabında, c. 3, sәh. 63.
Bunlar mәtlәbә işarә edәn sünni alimlәrdәn bir neçәsidir. Әllamә Әmini “Әl-Qәdir”
adlı kitabında bunlardan әlavә bir çox qaynaq da qeyd edibdir.
Görәsәn Hәzrәti Peyğәmbәr (s) “Sәnә nazil olanı tәbliğ et” әmri gәldikdәn sonra nә
etdi?
Şiә deyir ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xalqı Qәdir-Xum adlı bir yerdә toplayıb uzun vә
tә’sirli bir nitq söylәyәrәk onları şahid gәtirdi ki, o Hәzrәt (s) onlardan üstündür. Onlar
da buna şahidlik etdilәr. Bundan sonra Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Әli әleyhissalamın
әlindәn tutub havaya qaldıraraq belә buyurdu:
" 2 8 4 v e
" e
[ v P! " P
! v * " 2
HD' J [ v * % FT
8' . v *% U
0- "
P
E I L HC

P
M I 8 4
“Mәn hәr kimin mövlasıyam, bu Әli dә onun mövlasıdır. Ey Allahım, onu sevәni sev,
onunla düşmәn olana düşmәn ol, ona yardım edәnә yardım et, onu yalqız buraxanı yalqız burax
vә haraya getsә, haqqı onunla bәrabәr et”.
Sonra başındakı әmmamәsini Hәzrәti Әli (ә)-nin başına qoyub ona xüsusi bir çadır
hazırlatdı. Vә әshabından Hәzrәti Әli (ә)-ni, mö’minlәrin rәhbәrliyinә çatdığı üçün,
tәbrik etmәlәrini istәdi. Әshab da, başda Әbu Bәkr vә Ömәr olmaqla, gәlib Hәzrәti Әli
(ә)-ni tәbrik etdi. Hәtta Әbu Bәkr vә Ömәr Hәzrәti Әli (ә)-yә xitabәn,
A+ 0
@ "+
@ 7- % U
E
M U
C
Q
M l
+
!h T
/M " /!
+ / + /
“Xoş halına ey Әbu Talibin oğlu, bizim vә bütün müsәlmanların mövlası oldun”-
dedilәr.1
Tәbrik mәrasimi sona çatdıqdan sonra Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә bu ayә nazil olundu:
…!G0
P ] a
O *
D B U
E
= T
,1 L
D B E U
1 1 :M D B 0
P D B U
1 - M ] % E…
“…Bu gün dininizi kamil edib sizә ne’mәtimi tamamladım vә sizә din olaraq
İslama (bağlanmanıza) razı oldum…” (Maidә surәsi, 3-cü ayә)
Şiә mәzhәbinin görüşü bax budur. Bu hәdis şiәlәr arasında qәti bir şәkildә qәbul
olunur. Şiә alimlәrinin bu haqda heç bir ixtilafı yoxdur. İndi isә sünni alimlәrin bu
hadisәni qeyd edib-etmәdiklәrinә diqqәt yetirәk. Bu mәsәlәni araşdırmağımız ona
birtәrәfli baxmağımıza mane olar vә verәcәyimiz hökmün haqqa uyğun olmasına
kömәk edәr.
Buna görә dә diqqәtli şәkildә mövzunu araşdırıb hәr iki firqәnin dә dәlillәrini
gözdәn keçirmәliyik vә bu işdә yalnız Allahın rizasını mәqsәd seçmәliyik.
İndi әsl mәsәlәyә qayıdaraq, yuxarıdakı suala cavab olaraq deyirәm ki, bәli, bir çox
sünni alimi Qәdir-Xum hadisәsini tәfәrrüatı ilә qeyd etmişdir. Biz misal olaraq
bunlardan bir neçәsini qeyd edirik:
1. Әhmәd İbni Hәnbәl, “Müsnәd” adlı kitabında Zeyd İbni Әrqәmdәn belә nәql
edir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) ilә birlikdә Qәdir-Xum adlanan bir dәrәdә dayandıq.
Peyğәmbәr (s) әmr etdi ki, namaz qılmaq üçün hazırlaşaq, sonra isә günorta çağı o
Hәzrәtlә namaz qıldıq. Daha sonra bir ağacın üstünә parça sәrildi vә o Hәzrәt üçün
kölgәlik düzәldi. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) sözә başladı vә belә buyurdu: “Bilirsinizmi?
Şәhadәt verirsiniz ki, mәn hәr mö’min üçün onun öz nәfsindәn daha üstünәm?”
Camaat “Bәli, sәn daha üstünsәn”-dedi. Sonra Hәzrәt (s) buyurdu:
1 Bu hәm şiә, hәm dә sünni alimlәrinin nәql etdiyi “Qәdir-Xum” hәdisidir. - “Müsnәdu Әhmәd ibni
Hәnbәl”, c. 4, sәh. 281; Tәbәri öz tәfsirindә; Fәxri Razi “Tәfsir әl-Kәbir”, c. 3, sәh. 636; “әs-Sәvaiqu әl-
Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”; Darәqini Beyhәqi “әl-Xutbi әl Bağdadi”; Әş-Şәhristani vә s.

v P ! " P

! v * " 2
HD' 9 [v* % T
L . v * % U
0- " 1 .
“Mәn hәr kimin mövlasıyam, Әli dә onun mövlasıdır. Ey Allahım, onu sevәni sev, onunla
düşmәn olana düşmәn ol”.1
2. İmam Nәsai, “Xәsais” adlı kitabında Zeyd İbni Әrqәmin belә dediyini nәql
edibdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vida hәccindәn qayıtdığı vaxt Qәdir-Xumda dayanıb
kölgәlik bir yerin qurulmasını әmr etdi vә daha sonra belә buyurdu:
T
,E/ 5 M T
: ,

!,-

4 "
Q- M !15 M "
E K9 D B E
. F>
!: T6
U
Q?
N. U
E
P T!-
!M q
* %
z ;9 6
:2 !& HDS [Y% C
HT P
3 H, !&
, " !1' H
. [!1'
E
. T
%
j
: g
E- \ !.
" P
! v * " 2
HD' 9 [I_E
8' . I HE
U
0- " :2 !. T

E/
8 4 M I H6
HDS "+
@ 7- _T

vP!
“Mәn yaxında Rәbbim tәrәfindәn dә’vәt olunacağam vә bu dә’vәtә müsbәt cavab verәcәyәm.
Mәn sizin aranızda iki dәyәrli şeyi qoyub gedirәm ki, birisi o birisindәn daha böyükdür. Allahın
kitabı vә qohumlarımdan olan Әhli-beytimi. Baxın, mәndәn sonra onlarla necә rәftar
edәcәksiniz. Onlar Kövsәr hovuzu başında mәnә qovuşana qәdәr bir-birindәn ayrılmayacaqlar”.
Daha sonra belә buyurdu:
“Allah mәnim mövlamdır, mәn dә bütün mö’minlәrin mövlasıyam”.
Daha sonra da Hәzrәti Әli (ә)-nin әlindәn tutub buyurdu:
“Mәn hәr kimin vәlisiyәm, Әli dә onun vәlisidir. Ey Allahım, onu sevәni sev, onunla
düşmәn olana düşmәn ol”.
Әbültüfeyl deyir ki, Zeyddәn “Bunu Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn eşitdinmi?”-deyә
soruşdum. O mәnim cavabımda dedi: “Nә deyirsәn? Kölgәlikdә olanların hamısı onu
iki gözü ilә gördü vә (bu sözlәri) iki qulağı ilә eşitdi”.”.2

2 “Xәsais әn-Nisai”, sәh. 21.
3. Hakim Neyşaburi Şeyxeynin (Buxari vә Müslimin) sәhih bildiyi iki sәnәdlә Zeyd
İbni Әrqәmdәn belә nәql etmişdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) hәccәtül vidadan qayıdarkәn Qәdir-Xumda enib kölgәlik bir
yerin qurulmasını әmr etdi. Kölgәlik hazır olduqdan sonra belә buyurdu:
T
,E/ 5 M T
: ,

!,-

4 "
Q- M !15 M "
E K9 D B E
. F>
!: T6
U
Q?
N. U
E
P T!-
!M q
* %
z ;9 6
:2 !& HDS [Y% C
HT P
3 H, !&
, " !1' H
. [!1'
E
.
%
j
: g
E- \ !.
v P! " P
! v * " 2
HD' 9[I_E
8' . v * % U
0- " :2 !. T

E/
8 4 M I H6
HDS "+
@ 7- _T

“Yaxında mәn dә’vәt olunacaq vә dә’vәti yerinә yetirәcәyәm. Mәn sizin aranızda iki dәyәrli
şeyi qoyub gedirәm; biri o birisindәn daha böyükdür: Allahın kitabı vә itrәtim (Әhli-beytim).
Baxın, mәndәn sonra onlarla necә rәftar edәcәksiniz? Onlar Kövsәr hovuzu başında tәzәdәn
mәnә qovuşana qәdәr bir-birindәn ayrılmayacaqlar”.
Sonra belә buyurdu:
“Allah-tәala mәnim mövlamdır, mәn dә bütün mö’minlәrin mövlasıyam”.
Daha sonra Әli (ә)-nin әlindәn tutaraq belә buyurdu:
“Mәn hәr kimin mövlasıyam, bu (Әli(ә)) onun mövlasıdır. Ey Allahım, onu sevәni sev,
onunla düşmәn olana düşmәn ol”.” 1
4. Bu hәdisi Müslim dә öz “Sәhih”indә öz sәnәdi ilә Zeyd İbni Әrqәmdәn qısa bir
şәkildә nәql etmişdir. Müslimin nәql etdiyinә görә Zeyd İbni Әrqәm belә demişdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bir gün Mәkkә ilә Mәdinә arasında “Xum” adlanan bir
bulağın qırağında bizә xitabәn nitq söylәyәrәk, Allaha hәmd vә sәna elәdi, öyüd verdi
vә (ilahi cәzanı) bizә xatırlatdı. Sonra belә buyurdu:
!1' H "

E S D B E
. F>
!: !M l
EQ
?!. T/ 2 %O T :
N ; M
% F f
/ !M !1H
.
!H0 !'_M * ML/ !HM
:2 !& HDS I

E
. l
{9
+ !,-
3
9 C
. I
/
%B
1 ,O

!,B
/
8j
. %_0
3 ' I
E
.

!,-
T
,E/
5 M T
.
z D - 7-W M T
,E/
5 T
.
z D - 7-W M T
,E/
5 M T
.
z D - 7-W M T
,E/ 5 M
1 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 109.

“Ey camaat, mәn sadәcә bir bәşәrәm, yaxında Rәbbimin elçisi (mәnim canımı almaq üçün)
gәlәcәk vә mәn dә bunu qәbul edәcәyәm. Mәn sizin aranızda iki dәyәrli şeyi qoyub gedirәm:
onlardan birisi Allahın kitabıdır. Onda hidayәt vә nur vardır. Buna görә Allahın kitabına sarılıb
ondan bәrk yapışın”.
Belәliklә, Allahın kitabına sarılmağa tәşviq etdi. Daha sonra isә belә buyurdu:
“Vә mәnim Әhli-beytim. Әhli-beytim haqqında sizә Allahı xatırladıram. Sizi Allaha and
verirәm ki, Әhli-beytimi unutmayasınız”.” 1
İmam Müslim hadisәni xülasә şәkildә nәql etsә dә, Allaha şükür ki, yenә dә mövzu
heç bir şübhәyә yol vermәyәcәk qәdәr açıq vә aşkardır. Bәlkә dә Qәdir-Xum hәdisini
gizlәmәyi zәruri edәn siyasi şәrait sәbәb olmuşdur ki, Zeyd İbni Әrqәmin özü bu hәdisi
xülasә etsin. Siyasi şәraitin nәticәsindә hәdisin qısaldılması hәdisin özündәn dә
mә’lumdur. Bu barәdә ravi belә deyir: “Mәn vә Hüseyn ibni-Sübrә vә Ömәr İbni
Müslim birlikdә Zeyd İbni Әrqәmin yanına getdik. Oturduqdan sonra Hüseyn ona
xitabәn belә dedi: “Ey Zeyd, hәqiqәtәn dә çox böyük xeyirlәrә çatıbsan; Peyğәmbәri
görüb, onun nitqinә qulaq asıb, onunla cihada gedib vә arxasında namaz qılıbsan.
Hәqiqәtәn dә çox böyük bir xeyrә çatıbsan. Ey Zeyd, Peyğәmbәrdәn eşitdiyin
hәdislәrdәn bizә dә söylә”.
Zeyd isә dedi: “Ey qardaşımın oğlu, and olsun Allaha ki, artıq qocalmışam. Ölmәk
vaxtım çatıb vә Peyğәmbәr (s)-dәn eşidib әzbәrlәdiyim hәdislәrdәn bә’zisini dә
unutmuşam. Sizә nәql etdiyim hәdislәri qәbul edib, onlara әmәl edin. Qabaqca
danışmadığım mövzular haqqında isә mәni mәcbur etmәyin”.
Daha sonra belә dedi:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bir gün Xum bulağı adlanan yerdә bizә xitabәn nitq
söylәyib belә buyurdu… (Yuxarıda qeyd olunan hәdis)” ”
Hәdisin zahirindәn belә mә’lum olur ki, Hüseyn ondan (Zeyd İbni Әrqәmdәn)
orada olanların gözü qabağında Qәdir-Xum hadisәsini açıq-aşkar soruşub. O da bu
suala aşkar cavab verdiyi tәqdirdә xalqı Әli (ә)-ni lә’nәtlәmәyә mәcbur edәn bir
hökumәtin onu da tәzyiqә mә’ruz qoyacağı vә çәtinliyә düşәcәyini bildiyi üçün qocalıb
1 “Sәhih Müslüm”, c. 7, sәh. 122; Bu hәdisi imam Әhmәd, Tirmizi, İbni Әsakir vә başqaları da nәql
ediblәr.
ölmәk vaxtının çatdığını vә әzbәrlәdiyi hәdislәrin bir qismini unutduğunu bәhanә
edәrәk qabaqca nәql etdiyi hәdislәri qәbul etmәlәrini istәyir. Amma bütün bunlara
baxmayaraq, yenә dә Zeyd İbni Әrqәm bir çox hәqiqәtlәri izah etmiş vә Qәdirin adını
olmasa da o hadisәyә toxunmuşdur. Çünki “Bir gün Mәkkә ilә Mәdinә arasında Xum
adlanan bir bulaq qırağında Peyğәmbәr bizә nitq söylәdi” cümlәsi ilә bu hadisәyә işarә
edir. “Әmanәt qoyulan iki dәyәrli şey-Allahın kitabı vә Әhli-beyt” ifadәsi dә Hәzrәti
Әli әleyhissalamın fәzilәtinin nә qәdәr böyük olduğuna, yә’ni Qur’andan sonrakı yerdә
olduğuna işarәdir. Әlbәttә o, hәqiqәtlәri işarәlәrlә bәyan edib vә hәqiqәtlәri başa
düşmәyi işarәdәn qananların öhdәsinә buraxıbdır. Çünki Hәzrәti Әli (ә)-nin
Peyğәmbәr (s)-in Әhli-beyt (ә)-i arasında әn yüksәk mәrtәbәyә malik olduğu
müsәlmanların bildiyi bir hәqiqәt idi.
Hәtta imam Müslimin dә qeyd etdiyimiz hәdisdәn bizim anladığımız mә’nanı
anladığını vә bu hәdisi Hәzrәti Әli (ә)-nin fәzilәtlәrinә ayırdığı bölmәdә qeyd etdiyini1
müşahidә edirik. Halbuki, bu hәdisdә Hәzrәti Әli (ә)-nin adı çәkilmir.
5. Tәbәrani “Mәcmәül-Kәbir” adlı kitabında sәhih sәnәdlәrә әsaslanaraq Zeyd İbni
Әrqәm vә Hüzeyfә İbni Üseydi Qәffaridәn hәrәsinin öz yerindә belә dediyini nәql edir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Qәdir-Xumda ağaclar altında söylәdiyi nitqdә belә
buyurdu:
;%Z
!& D ,M W!1. ; %@
D B H6
b2@
T6
l
E
?N. 3 P M ; M
%
!H0 !'_ M
“Ey camaat, mәnim (Allah tәrәfindәn) dә’vәt olunacağım vә o dә’vәti qә’bul edәcәyim zaman
yaxındadır. Mәnim bir mәs’uliyyәtim var. Sizin dә mәs’uliyyәtiniz var. Nә deyirsiniz?”
Camaat dedi:
# E4
u > p^
. [UC
e y
5 !? U
n 9/ &
HM
“Biz şahidlik edirik ki, sәn tәbliğ etdin, cihad etdin vә öyüd verdin. Allah sәnә yaxşı
mükafat versin”.
Yenә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurdu:
1 “Sәhih Müslüm”, c. 7, sәh. 122, “Babü Fәzaili Әli...”.

y
% 1 ;9 M [ v ! ;9 M I ,H0? ;9 M I %O v Q G H1C
;9 M
u *9 6
I 6
* ; M ; ' f
: i
EM

%Q T
. "
L Q
z ;9 M !'E
. l
* bAE:
d A !H ;9 M [
y% 1 L /
L Q ;9 M
“Siz Allahın tәk olduğuna, Mәhәmmәdin onun bәndәsi vә Peyğәmbәri olduğuna, cәnnәt vә
cәhәnnәmin, ölümün vә ölümdәn sonra yenidәn dirilmәnin haqq olduğuna vә qiyamәt gününün
şübhәsiz olaraq gәlib çatacağına vә Allah-tәalanın qәbirdә olanları yenidәn dirildib, Mәhşәrә
gәtirәcәyinә şәhadәt verirsinizmi?”
Camaat dedi:
.

83z /
' f
3 /
“Bәli, bunların hamısının haqq olduğuna şәhadәt veririk”.
Onda Peyğәmbәr (s) belә buyurdu:
" 1 . D '

M "
D '
/
3 M !M [r0

@ 1 % ! [q* %
z ;9 6

!H0!'_M! :2 !& HDS[' HD' 9
[vP! " P
! v * " 2
HD' 9 – !E
T
0L – v * % 8'3 . v * % U
0-
“Ey Allahım, (bunların şahidliyinә) sәn dә şahid ol.” Sonra isә sözünә belә davam etdi: “Ey
insanlar, Allah mәnim mövlamdır, mәn dә mö’minlәrin mövlasıyam vә mәn onlar üçün onların
öz nәfsindәn daha üstünәm. Mәn hәr kimin mövlasıyam, bu da (Әli (ә) dә) onun mövlasıdır. Ey
Allahım, onu sevәni sev, onunla düşmәn olana düşmәn ol”.
Daha sonra belә buyurdu:
I
E
. [
t!L0
3 6
q
e
/ " E/ ! Y
M FY% [Y% C
HT ; P
D B H6
[DB h . T6

!H0 !'_M!
!1'
E
. T
x %
j
: g
E- [
"E K9 "
HT ; P
: r

D B Z
!O T6
[+AH).
"
;
! & ]%^_0 P
%()

: * I
/
%B
1 ,O !. [DB
N/
I . h 3 !L:

E/
I
.

h l
QO 9 ? Hp

!,-

Q- z
K9
Y
% C
HT P 3 H, !E)

0 " !1' H M k Q
j
g
E
R9 T
NHQ I H!
. T
,E/ 5 M T
: ,
[% Q: *
“Ey insanlar, mәn sizdәn әvvәl gedәcәyәm, siz dә Kövsәr hovuzunda mәnim yanıma
gәlәcәksiniz. Bu hovuzun böyüklüyü Bәsrә ilә Sәn’anın arasında olan mәsafәdәn daha çoxdur.
Orada ulduzların sayı qәdәr gümüş qәdәhlәr vardır. O vaxt mәn sizdәn iki dәyәrli şeylә (mәndәn
sonra) necә rәftar etdiyiniz barәdә soruşacağam. O iki dәyәrli şeyin böyüyü Allahın kitabıdır. O,
bir vәsaildir ki, bir tәrәfi Allahın әlindәdir, o biri tәrәfi isә sizin әlinizdәdir. Ondan bәrk yapışın
ki, azğınlığa düşmәyәsiniz vә onu dәyişdirmәyin. (O biri dәyәrli şey isә) mәnim itrәtim, Әhli-
beytimdir. Lütf edәn vә hәr şeydәn xәbәrdar olan Allahım mәhz xәbәr veribdir ki, onlar Kövsәr
hovuzu başında tәzәdәn mәnә qovuşana qәdәr bir-birlәrindәn ayrılmayacaqlar”.”1
6. İmam Әhmәd dә Burra İbni Azibin vasitәsilә iki sәnәdә әsasәn belә nәql etmişdir:
“Peyğәmbәr (s) ilә birlikdәydik. Qәdir-Xumda endik vә namaz qılmaq üçün bir yerә
yığışmağımız әmr olundu. İki ağacın altı Peyğәmbәr (s)-in namaz qılması üçün
tәmizlәndi. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) günorta namazını qılandan sonra Hәzrәti Әli (ә)-nin
әlindәn tutaraq belә buyurdu: “Bilmirsinizmi ki, mәn mö’minlәrә, onlara onların
özlәrindәn daha layiqәm?”2 Camaat: “Bәli, sәn üstünsәn”-dedilәr.
Sonra Hәzrәti Әli (ә)-nin әlindәn tutub belә buyurdu:
[vP! " P
! v * " 2
HD' 9 [v* % T
L . v * % U
0- "
“Mәn hәr kimin mövlasıyam, Әli dә onun mövlasıdır. Ey Allahım, onu sevәni sev, onunla
düşmәn olana düşmәn ol”.
Ravi deyir ki, bundan sonra Ömәr Hәzrәti Әli (ә) ilә görüşәrәk, “Ey Әbu Talibin
oğlu, mübarәk olsun sәnә, bütün mö’min kişi vә mö’minә qadınların mövlası oldun”-
dedi”.3
Qәdir-Xum hәdisini qeyd etdiyimiz sünni alimlәrdәn әlavә Tirmizi, İbni Macә, İbni
Әsakir, Әbu Nәim, İbni Әsir, Xarәzmi, Siyuti, İbni Hәcәr, Heysәmi, İbni Sәbbağ Maliki,
Qunduzi Hәnәfi, İbni Mәğazili, İbni Kәsir, Himvini, Hәskani, Qәzali vә Buxari kimi
sünni alimlәr dә nәql ediblәr. (Buxari bu hәdisi “Tarix” kitabında qeyd edibdir).
Bunlardan әlavә, “Әl-Qәdir” kitabının müәllifi Әllamә Әmininin apardığı tәdqiqata
görә birinci әsrdәn on dördüncü әsrә qәdәr ayrı-ayrı mәzhәb vә tәbәqәlәrdәn
1 “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 25 (Tәbәrani vә Tirmizidәn nәql olunaraq).
2 Yә’ni peyğәmbәr mö’minlәrin mallarında, canlarında vә dinlәrindә onlara, onların özlәrindәn daha
layiqdir vә tam ixtiyar sahibidir. Bu üzdәn onun bütün dediklәrinә әmәl olunmalıdır.
3 “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, 4-cü cüz, sәh. 81; “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, 15-ci cüz, sәh. 117;
“Fәzailul Xәmsә minәs-sihahis-sittә”, c. 1, sәh. 350

olmalarına baxmayaraq bu hәdisi öz kitablarında qeydә alan sünnü alimlәrin sayı üç
yüz altmışdan çoxdur. Daha әtraflı mә’lumat üçün “Әl-Qәdir” kitabına baxa bilәrsiniz.1
Bütün bunlardan sonra, Qәdir-Xum hәdisinin şiәlәr tәrәfindәn qondarıldığını iddia
etmәk çox gülüncdür.
Amma qәribәdir ki, Qәdir-Xum hәdisindәn bәhs edәrkәn müsәlmanların çoxunun
ondan xәbәrsiz olduqlarını görürük.
Bundan daha tәәcüblәndirici olan hadisә budur ki, sәhih olduğu hamı tәrәfindәn
qәbul olunan bu hәdis var ikәn, sünni alimlәr hansı әsasla Peyğәmbәr (s)-in özünә
xәlifә tә’yin etmәdiyini vә bunu şuranın öhdәsinә qoyduğunu iddia etmәlidirlәr.
Axı xilafәt mövzusunda bu hәdisdәn daha açıq bir söz ola bilәrmi?
Burada mәn Tunisin Zeytunә şәhәrinin alimlәrindәn biri ilә apardığım mübahisәni
xatırlayıram. Mәn ona imam Әli әleyhissalamın Peyğәmbәr (s)-in xәlifәsi olduğunu
isbat etmәk üçün Qәdir-Xum hәdisini irәli sürdüyüm zaman o bu hәdisin sәhih bir
hәdis olduğunu e’tiraf etmәsinә baxmayaraq, yazdığı bir Qur’an tәfsiri kitabında bu
hәdisә toxunduğuna işarә etdi. O, yazdığı tәfsirdә Qәdir-Xum hәdisinin sәhih hәdis
olduğunu qeyd etdikdәn sonra belә yazıbdır:
“Şiәlәr bu hәdisin Hәzrәti Әli әleyhissalamın xilafәtini izah edәn bir dәlil olduğunu
güman edirlәr. Halbuki, bu nöqteyi-nәzәr sünnilәr arasında batil hesab edilir. Çünki bu
iddia da Әbu Bәkr Siddiq, Ömәr Faruq vә Zunnurәyn Osmanın xilafәtә çatmasının
ziddinәdir. Buna görә dә hәdisdә mövcud olan “mövla” sözü “dost vә kömәkçi”
mә’nasınadır. Qur’ani-Kәrimdә dә “mövla” sözü hәmin mә’nalarda işlәnilibdir.
Xülәfai-Raşidin vә sәhabәlәrin, hәmçinin tabein vә alimlәrin bu hәdisdәn başa
düşdüklәri mә’na bundan ibarәtdir. Buna görә dә rafizilәrin bu hәdis haqqında bә’yan
etdiklәri tә’bir vә tәfsir etibarsızdır. Çünki onlar xәlifәlәrin xәlifәliyini qәbul etmir vә
Peyğәmbәrin әshabını tәhqir edirlәr. Bu da onların yalanları vә qondarmalarını rәdd
etmәk üçün kifayәtdir”.
Ona belә bir sual verdim: “Sizin fikrinizcә bu hadisә hәqiqәtәn Qәdir-Xumda baş
veribdirmi?”
1 Әllamә Әmininin “Әl-Qәdir” kitabı 11 cilddәn ibarәtdir vә müәllif әhli sünnәnin kitablarından әl-Qәdir
hәdisinә aid olan hәr bir şeyi orada toplamışdır.

Belә cavab verdi: “Әgәr baş vermәsәydi alimlәr vә hәdisçilәr onu nәql etmәzdilәr”.
Mәn dedim: “Demәk, sizin fikrinizә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) o qızmar günәşin
altında әshabını bir yerә toplayıb ki, onlara Hәzrәti Әli (ә)-nin onların dostu olduğunu
söylәsin?”
Belә cavab verdi: “Sәhabәlәrdәn bә’zilәri Hәzrәti Әli (ә)-dәn şikayәt edib ona qarşı
düşmәnçilik bәslәyirdilәr. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) onların düşmәnçilik duyğusunu
aradan qaldırmaq vә Hәzrәti Әli (ә)-ni sevmәlәrini tә’min etmәk üçün onlara “Әli sizin
dost vә yardımçınızdır”-deyә buyurdu”.
Mәn dedim: “Bu iş üçün onların hamısını gözlәtmәk vә xütbәyә “Mәn sizә sizin öz
nәfsinizdәn daha üstünәm”-deyә başlamağı zәruri edә bilәrdimi? Әgәr mövzu sizin
dediyiniz kimi ancaq bir neçә sәhabәnin Әli (ә)-dәn şikayәtçi olmasından ibarәt olsaydı,
onda Peyğәmbәr (s)-in hәmin adamlara “Әli sizin dostunuz vә kömәkçinizdir” demәsi
kifayәt idi vә belәliklә, mәsәlә hәll olub gedәrdi. Yә’ni, qocalı-cavanlı, arvadlı-kişili yüz
mindәn çox camaatı günәşin istisi altında saxlatdırıb xütbә oxumasına ehtiyac
qalmazdı. Görünür fikir sahibi bir adamı qane etmәk üçün belә bir tәfsir әsla kifayәt
deyildir”.
O da “Heç bir ağıllı adam yüz min sәhabәnin sәnin vә şiәlәrin anladığı mә’nanı başa
düşmәdiyinә inana bilmәz”-deyә cavab verdi.
Mәn dedim: “Әvvәla, onlardan az bir hissәsi Mәdinәdә yaşayırdı. İkincisi, onlar
şübhәsiz mәnim vә şiәlәrin anladığı mә’nanı başa düşmüşdülәr. Bax, elә buna görәdir
ki, alimlәr Әbu Bәkr ilә Ömәrin Hәzrәti Әli (ә)-yә “Xoş halına, ey Әbu Talibin oğlu.
Mәnim vә bütün mö’minlәrin mövlası oldun”-deyәrәk tәbrik etmәlәrini öz kitablarında
qeyd ediblәr”.
O da, “Elәdirsә, nәyә görә Peyğәmbәrin vәfatından sonra Әliyә bey’әt etmәdilәr?”-
deyә soruşdu.
Mәn isә cavab olaraq belә dedim: “Sünni alimlәrin özlәri dә kitablarında
sәhabәlәrdәn bә’zisinin Peyğәmbәr (s)-in әmrlәrinә (hәtta Peyğәmbәrin yaşadığı vә
özünün sağ olduğu vaxt) qarşı çıxdıqlarını nәql etdiklәrinә görә1 Peyğәmbәrin
1 Buxari vә Müslim Hüdeybiyyә sülhü vә sairә hadisәlәrdә әshabın bir çox müxalifәtini öz sәnәdlәri ilә
nәql ediblәr.
vәfatından sonra onun şәrtlәrini yerinә yetirmәdiklәri tәbiidir vә tәәccüblәndirici bir
mәsәlә deyildir. Sәhabәlәrin әksәriyyәti, Peyğәmbәr (s)-in Üsamәni qısa bir müddәt
әrzindә ordu komandanı tә’yin etmәsinә, yaşının az olduğunu irәli sürәrәk, e’tiraz
etmişdilәr. Buna görә dә yaşı az olan Hәzrәti Әli (ә)-nin xәlifә olmasını necә qәbul edә
bilәrdilәr?”
O, çәtinliyә düşәrәk belә cavab verdi: “Әgәr Hәzrәti Әli (ә) Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-
in onu xәlifә tә’yin etdiyinә inansaydı, öz haqqından vaz keçib susmazdı. Çünki o, heç
kimdәn qorxmayan şücaәtli bir insan idi vә sәhabәlәrin hamısı ondan qorxurdu”.
Ona belә dedim: “Bu başqa bir mәsәlәdir, bu mövzuya girmәk istәmirәm. Çünki sәn
sәhih hәdislәrlә qane olmayıb keçmişdәkilәrin kәramәt vә müqәddәsliyini qorumaq
üçün hәdislәri әsl mә’nasından uzaqlaşdırmağa çalışırsan. Buna görә dә Hәzrәti Әli (ә)-
nin susması vә haqqını sübuta yetirmәk üçün müxtәlif tәdbirlәri barәdә sәni necә qane
edә bilәrәm?”
Hәmin adam gülә-gülә belә cavab verdi: “Mәn Hәzrәti Әli әleyhissalamın o
birilәrindәn daha fәzilәtli olduğuna inanıram. Әgәr mәnim әlimdә olsaydı,
sәhabәlәrdәn heç birisini ondan qabağa keçmәyә qoymazdım. Çünki elmin qapısı odur.
Allahın qalib aslanı odur. Lakin iradә Allahındır. O, istәdiyini önә keçirdir vә istәdiyini
geridә qoyur. Ondan nә etdiyi soruşulmaz. Sorğu-suala çәkilәn isә mәxluqlardır”.
Mәn dә gülümsәyәrәk belә dedim: “Bu da başqa bir mәsәlәdir vә qәza-qәdәr
mövzusuna daxil olur. Әvvәllәr dә, bu mәsәlә haqqında mübahisә aparmışdıq. Amma
heç birimiz qarşı tәrәfi qane edә bilmәmişdik vә hәr kәs öz fikrindә qalmışdı. Amma
mәni heyrәtlәndirәn budur ki, bә’zi adamlarla mübahisә aparanda çox vaxt dәlillәrlә
onları sakit etdiyim vaxt tez söhbәti dәyişib mübahisә etdiyimiz mövzu ilә heç bir
әlaqәsi olmayan başqa bir mövzunu irәli sürürlәr”.
O isә “Mәn öz fikrimin üstündә durmuşam vә әqidәmi dәyişmәmişәm”-dedi.
Bundan sonra onunla xudahafizlәşib oradan getdim. Bu mübahisәdәn sonra daima
düşünürdüm ki, görәsәn nәyә görә alimlәrimiz arasında bu mübahisәni sonuna qәdәr
davam etdirәn birisini tapa bilmirәm?
Bә’zilәri mübahisә etmәyә başlayır, amma sözlәrinә dәlil gәtirә bilmәdiklәri vaxt tez:
D ,Q
- ! D B U
Q
- !!' U
4 & bAHM
:
“Onlar keçib getmiş bir ümmәtdir, onların gördüyü işlәr özlәrinә aiddir; siz dә öz
işlәrinizә mәs’ulsunuz”-deyәrәk, mübahisә etmәmәyi üstün tuturlar.
Bә’zilәri dә “Fitnә vә düşmәnçiliyi yenidәn qızışdırmaq bizim vәzifәmiz deyil,
mühüm olan şiә vә sünnilәrin bir Allaha vә eyni Peyğәmbәr (s)-ә inanmalarıdır. Bu
bizim üçün kifayәtdir”-deyirlәr. Bә’zisi dә “Sәhabәlәr barәdә danışmaqdan çәkin.
Allahdan qorx”-deyib mübahisә etmәkdәn qaçırlar.
Görәsәn belә bir vәziyyәtdә vә belә bir nöqteyi-nәzәrlә insan tәdqiqat apara bilәrmi
vә haqqı tapması mümkündürmu?
Görәsәn, bu mövqe,
r
&
P! D ,0- ;
D B !5 / %:!5 &
“De ki, әgәr düz deyirsinizsә, dәlilinizi göstәrin”-deyәrәk xalqı dәlil gәtirmәyә
dә’vәt edәn Qur’anın mövqeyi ilә uyğundurmu? Bunun әksinә onlar hәr yerdә şiәnin
adı çәkilәndә vә düzgün dәlillәr göstәrildiyi vaxt hәr cürә ittiham vә yalana әl atırlar.
“Dini mükәmmәl etmә” ayәsi dә xilafәtlә әlaqәdardır.
Allah-tәala Maidә surәsinin 3-cü ayәsindә belә buyurur:
…!G0
P ] aO*
D B U
E
=
,1 L
D B E U
1 1 : D B 0
P D B U
1 - ] % E…
“…Bu gün dininizi tamamlayıb mükәmmәl etdim, sizә olan ne’mәtimi başa
çatdırdım vә bir din kimi sizin üçün islamı bәyәnib seçdim…”
Şiәlәr bu ayәnin Qәdir-Xumda Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in İmam Әli (ә)-ni
müsәlmanların xәlifәsi tә’yin etdikdәn sonra nazil olunduğuna inanırlar vә bu mövzu
haqqında Әhli-beyt imamları (ә)-ndan nәql olunan rәvayәtlәrә әsaslanırlar.
Sünni alimlәrdәn bir çoxu da bu ayәnin Qәdir-Xumda Hәzrәti Әli әleyhissalamın
xәlifәliyә tә’yin olunmasından sonra nazil olunduğunu rәvayәt ediblәr. Biz hәmin
alimlәrdәn bә’zisinin adını aşağıda qeyd edirik:
1. İbni Әsakir yazdığı “Tarixi-Dәmәşq” adlı kitabında, c. 2, sәh. 75.
2. İbni Mәğazili Şafei yazdığı “Mәnaqibi Әli ibni Әbu Talib” adlı әsәrindә, sәh. 19.
3. Xәtib Bağdadi yazdığı “Tarixi-Bağdad” adlı kitabında, c. 8, sәh. 290.

4. Siyuti yazdığı “İtqan” adlı kitabında, c. 1, sәh. 31.
5. Xarәzmi Hәnәfi yazdığı “Mәnaqib” adlı әsәrindә, sәh. 80.
6. Sibt İbni Cozi yazdığı “Tәzkirәtül-xәvas” adlı kitabında, sәh. 30.
7. İbni Kәsir yazdığı “Tәfsir”indә, c. 2, sәh. 14.
8. Alusi yazdığı “Ruhul-Mә’ani” adlı tәfsirindә, c.6, sәh. 55.
9. İbni Kәsir Dәmәşqi yazdığı “Әl-bidayәtü vәn-nәhayә” adlı kitabında, c.5, sәh.213
10. Siyuti yazdığı “әd-Dürr әl-Mәnsur” adlı tәfsirindә, c. 3, sәh. 19.
11. Qunduzi Hәnәfi yazıdığı “Yәnabi әl-Mәvәddә” adlı kitabında, sәh. 115.
12. Hәskani Hәnәfi yazdığı “Şәvahidüt-tәnzil”adlı kitabında, c. 1, sәh. 157.
Bununla belә sünni alimlәr sәhabәlәrin kәramәti qorunsun deyә, ayәni başqa cür
tә’vil vә tәfsir etmәk mәcburiyyәtindә qalıblar. Yoxsa, bu ayәnin Qәdir-Xum günündә
nazil olunduğunu e’tiraf etsәlәr, onda Hәzrәti Әli әleyhissalamın vәliliyini e’tiraf etmiş
vә Allahın bu vәliliklә dini mükәmmәl etdiyi vә ne’mәtini müsәlmanlara
tamamladığını qәbul etmiş olarlar. Bu da Әli (ә)-dәn әvvәl xәlifәliyә çatan üç xәlifәnin
xilafәtini danmaq vә sәhabәlәrin әdalәtinә şübhәlәnmәk vә bir çox hәdisin suda әriyәn
duz kimi әriyib getmәyi demәkdir. Bu isә böyük bir müsibәtdir. Çünki belәliklә, böyük
bir ümmәtin e’tiqadına, tarixinә, alimlәrinә, şәxsiyyәtlәrinә göz yumulmalıdır!
Hәmçinin bu ayәnin Әrәfә axşamı (cümә günü) nazil olunduğunu nәql edәn Buxari vә
Müslim kimi şәxsiyyәtlәrin sözlәrinә dә şübhә edilmәlidir. Buna görә dә ilk rәvayәtlәr
vә hәdislәr şiәlәrin uydurması hesab olunmuş vә şiәlәri danlamaq sәhabәlәri
danlamaqdan üstün tutulmuşdu. Sünnilәrә görә sәhabәlәr heç bir günah etmәyәn
әdalәtli adamlardırlar vә heç kimin onları tәnqid etmәyә haqqı yoxdur.1
Hәtta bә’zilәri şiә mәzhәbini zәrdüştlük vә kafirlikdә ittiham etmiş vә belә iddia
ediblәr ki, bu mәzhәbin banisi Abdullah İbni Sәbadır.2
1 Çünki sünnilәrin fikrincә sәhabәlәr ulduzlar kimidirlәr. Hәr birinә tabe olsanız doğru yolu taparsınız.
2 Qeyd etmәk lazımdır ki, tarixi kitablara görә Abdullah İbni Sәba adlı bir şәxs yox imiş. Vә bu iddia
tәhrif vә yalançılıqla mәşhur olan Seyf İbni Ömәr Tәmiminin qondardığı yalanlardan biridir. Abdulla
İbni Sәbanın mövcud olmadığını bilmәk üçün Әllamә Әskәrinin “Abdulla İbni Sәba” adlı kitabını oxu.
Taha Hüseynin “әl-Fitnәtul Kubra” vә Doktor Mustafa Kamil әş-Şeybinin “әs-Silәtu beynәt-tәsәvvüf vәt-
tәşәyyü” kitabı.
Mә’lum olduğu kimi birinci әsrdәn e’tibarәn müsәlmanlara hakim olan hökmdarlar
Hәzrәti Әli (ә) vә o Hәzrәtin övladlarının mәqamını xalqın gözündә kiçiltmәk üçün
sәhabәlәrә hörmәt etmәk vә onları sevmәk siyasәtini tә’qib ediblәr. Hәtta minbәrlәrdә
Әhli-beyt (ә)-ә açıq-aşkar lә’nәt oxutdurulub vә şiәlәr ölüm vә sürgünә mәhkum
olublar. Nәhayәt, Müaviyәnin xәlifәliyi dövründә tәbliğat vasitәlәrinin yaydığı Şiә
mәzhәbi әleyhinә yalan şayiәlәr nәticәsindә bu cür tәbliğatların tә’siri altında qalan
müsәlmanlar arasında şiәlәrә qarşı nifrәt vә düşmәnçilik hissi oyanmışdı.
Şiәlәr Qur’an vә Әhli-beyt (ә)-in әmrlәri istiqamәtindә tarix boyu zalımlara qarşı
әbәdi mübarizә apardıqlarına görә hәmişә zalım hökmdarlar tәrәfindәn tәzyiqә mә’ruz
qalaraq, yox olmağa mәhkum olunmuş bir әks cәbhә kimi hesab ediliblәr.
Buna görә, o әsrlәrdә yaşayan tarixçi vә yazıçılar belә hakimiyyәtә yaxın ola bilmәk
üçün yazdıqları kitablarda şiәlәri Rafizi adlandırıb, kafir bilib vә qanlarını halal
bilmişlәr.
Әmәvi dövlәti devrildikdәn vә Abbasi dövlәti qurulduqdan sonra bir sıra tarixçinin
әvvәlki yolu davam etmәlәrinә baxmayaraq, bir qrupu da Әhli-beyt (ә)-in hәqiqi
mәqamını başa düşüb, insaf yolunu seçdilәr vә Hәzrәti Әli (ә)-ni xülәfayi-raşidindәn
biri hesab etmәyә çalışdılar. Amma yenә dә Hәzrәti Әli (ә)-nin hәqiqәtәn belә bir
mәqama sahib olduğunu açıq şәkildә e’lan etmәkdәn qorxurdular. Buna görә dә
onların yazdıqları “Sihah” kitablarında Hәzrәti Әli (ә)-nin fәzilәtlәrindәn ancaq o
Hәzrәtdәn әvvәl xәlifәliyi әlә keçirәnlәrin ziddinә olmayan az bir qisminә yer
verilibdir. Bә’zilәri dә Hәzrәti Әli (ә)-nin dilindәn Әbu Bәkr, Ömәr vә Osmanın
fәzilәti haqqında üzdәniraq hәdislәr uyduraraq, öz xәyallarında Hәzrәti Әli (ә)-nin
daha fәzilәtli olduğuna inanan şiәlәri çıxılmaz vәziyyәtdә qoymaq istәdilәr.
Mәn apardığım tәdqiqatlar әsasında bu nәticәyә gәldim ki, o zamanlarda
şәxsiyyәtlәrin şöhrәt vә böyüklüyü onların Hәzrәti Әli (ә)-yә qarşı düşmәnçiliklәri ilә
ölçülürmüş. İstәr Әmәvilәr, istәrsә dә Abbasilәr dövründә Hәzrәti Әli (ә) ilә düşmәn
olan, dili vә ya qılıncı ilә o Hәzrәtә vә onun şiәlәrinә qarşı әks mövqe tutan şәxslәrә
dövlәt aparatında әhәmiyyәtli vәzifәlәr verilirdi.
Buna görә dә çoxları sәhabәlәrdәn bә’zisinin rütbәsini xalqın nәzәrindә ucaldır,
bә’zisinin dәyәrini dә alçaldırdılar. Bә’zi şairlәrә saysız-hesabsız mal verildiyi halda,

Әhli-beyt (ә)-i müdafiә edәn şairlәr öldürülürdü. Bәlkә dә Ümmül-mö’minin Aişә dә
Hәzrәti Әli (ә) ilә düşmәn olub o Hәzrәtlә müharibә aparmasaydı, bu qәdәr
yüksәlmәzdi.1
Elә buna görәdir ki, Abbasilәrin Buxari, Müslüm vә İmam Malikin mәqamlarını
ucaltdığını müşahidә edirik. Çünki, onlar Hәzrәti Әli (ә)-nin fәzilәtlәrindәn çox az bir
qisminә işarә ediblәr. Hәtta onların kitablarında Hәzrәti Әli (ә)-nin xüsusi bir fәzilәt vә
imtiyazı olmadığına dair hәdis dә mövcuddur. Mәsәlәn, Buxari “Sәhih”indә, “Osmanın
mәnaqibi” bölmәsindә İbni Ömәrin belә dediyini nәql edir:
“Biz Hәzrәti Peyğәmbәrin zamanında heç kimi Әbu Bәkrin sәviyyәsindә
görmürdük. Hәmçinin, Ömәr ilә Osmandan başqa Peyğәmbәrin o biri sәhabәlәrini eyni
sәviyyәdә görür vә heç kimi başqasından üstün hesab etmirdik”.2 Bu sözә görә saysız-
hesabsız fәzilәtlәrә sahib olan Hәzrәti Әli (ә) sıravi bir müsәlman imiş.
Hәzrәti Әli (ә) vә övladlarının imamlığına inanmaq tarix boyu adamları dövlәt
idarәsindә әhәmiyyәtli bir mövqeyә sahib olmaqdan mәhrum edirdi. Necә ki,
әsrimizdә irs, yaxud seçkilәr yolu ilә hakimiyyәtә keçәnlәr Әhli-beyt (ә)-in xilafәtinә
inanmaqdan xoşlanmırlar. Onlar Şiә mәzhәbindә olan imamәt e’tiqadını teokratik bir
görüş adlandırır, ona istehza da edirlәr. Xüsusilә Şiә mәzhәbinin qeybdә olan bir
İmamın varlığına dair e’tiqadını qәbul edә bilmirlәr. Onların әsas sәhvlәri ilahi bir
hadisәni öz kiçik mәntiqlәrinin ölçülәrilә hәzm etmәyә çalışmalarıdır.
Bәli, Şiә mәzhәbi heç bir tәrәddüdә düşmәdәn, Hәzrәti Mәhdi әleyhissalamın zühur
edib yer üzünü zülm vә işgәncәylә dolduqdan sonra, tәkrar әdalәtlә dolduracağına
inanır.
1 Aişә Hәzrәti Әli (ә)-nin adının çәkilmәsinә belә dözә bilmirdi. (“Sәhih әl-Buxari”, c. 1, sәh. 162; c. 7, sәh.
18; c. 5, sәh. 140) Tarixçilәrin yazdığına görә, Hәzrәti Әli (ә)-nin şәhid olunması xәbәrini alandan sonra,
şükür sәcdәsi edib bu barәdә bir şe’r dә yazdı.

2 “Sәhih әl-Buxari” (c. 4, sәh. 191 vә sәh. 201) hәmçinin 4-cü cildin 195-ci sәhifәsindә Hәnәfiyyәyә
mәnsub etdiyi bir rәvayәtdә belә deyir:
“Atamdan (Hәzrәti Әlidәn) soruşdum ki, Peyğәmbәr (s)-dәn sonra kim daha üstündür. O belә cavab
verdi: “Әbu Bәkr”. Mәn: “Sonra kim?”-deyә soruşdum. “Sonra Ömәr”-dedi. Daha sonra Osman
demәsindәn qorxduğum üçün, “sonra sәnsәn?” deyә soruşdum. “Mәn ancaq müsәlmanlardan
birisiyәm”-deyә cavab verdi”.

İndi, yenidәn әsas mövzumuza qayıdaq vә tәәssübdәn uzaq bir şәkildә “dini
mükәmmәl etmә” ayәsinin hansı münasibәt vә sәbәbә görә nazil olunduğunu, hәr iki
tәrәfin dә bu mövzu haqqındakı sözlәrini dәyәrlәndirәrәk, araşdıraq. Onun-bunun razı
qalıb-qalmaması bizi maraqlandırmır. Çünki mәqsәdimiz Allahın rizasıdır. Mәqsәdimiz
“Nә mal-dövlәt, nә dә övladın bir fayda vermәdiyi bir gündә; ancaq sağlam, tәmiz bir
qәlblә Allahın hüzuruna” (Şuәra surәsi 88-89-cu ayәlәr) gәlәrәk, Onun әzabından
qurtulmaqdır.

8L %&8. D B
!
L / D : - M D ' 5 %? y
HP% O "
89 !HN. Fv%? _P%
: Fv%? _EQ: ] %
;
!4!'E
. D 5 I
9 A
1
. D ' 5 %? U
H)E/ "
89 !HM [; B : D ,0- !1/
“Bә’zi üzlәrin ağ, bә’zi üzlәrin isә qara olacağı gündә (Qiyamәt günündә) üzü
qara olanlara: “İman gәtirәndәn sonra kafirmi oldunuz? İndi kafir olduğunuza görә
dadın әzabı!”-deyilәcәkdir. Üzü ağ olanlar isә Allahın mәrhәmәti içәrisindә olub
orada (cәnnәtdә) hәmişәlik qalacaqlar”. (Ali-İmran surәsi, 106-107-ci ayәlәr)
“Dini mükәmmәl etmә” ayәsinin әrәfә günündә nazil olduğunu irәli sürәn
görüşün tәnqidi.
Buxari “Sәhih” adlı kitabının 5-ci cildinin 127-ci sәhifәsindә belә yazmışdır:
“Mәhәmmәd İbni Yusif Qeys İbni Müslimdәn, o da Tariq İbni Şәhabdan belә nәql
etmişdir ki, yәhudilәrdәn bir qrup müsәlmanlara belә dedilәr: “Әgәr bu ayә bizә nazil
olsaydı, biz o günü bayram edәrdik”. Ömәr onlardan “Hansı ayә?”-deyә soruşdu.
Onlar: “ “Bu gün sizә dininizi mükәmmәl edib ne’mәtimi sizә tamamladım vә bir din
kimi sizin üçün islamı bәyәnib seçdim”. ayәsi”-deyә cavab verdilәr. Ömәr dedi-“Mәn o
ayәnin harada nazil olunduğunu bilirәm. O ayә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Әrәfә çölündә
olduğu vaxt nazil olundu”.
İbni Cәririn nәql etdiyi bir hәdisdә dә İsa İbni Harisә Әl-Әnsari belә deyir:
“Darül-imarәdә oturduğumuz vaxt bir nәfәr xristian bizә xitabәn: “Ey müsәlmanlar,
sizә bir ayә nazil olunub ki, әgәr bizә nazil olunsaydı, bizdәn iki nәfәr yer üzündә
qalıncaya qәdәr o günü vә o saatı bayram edәrdik”. O ayә,
…D B 0
P D B U
1 - ] %E…
“…Bu gün dininizi mükәmmәl etdim…” (Maidә surәsi, 3-cü ayә) ayәsidir.
Bizdәn heç kim ona cavab vermәdi. Mәn Mәhәmmәd İbni Kә’b Qәrtәni ilә görüşüb
әhvalatı ona danışdım. O dedi, “Nә üçün o xristianın cavabını vermәdiniz? Ömәr İbni
Xәttab bu ayә haqqında belә deyibdir: “Bu ayә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә Әrәfә günündә
Әrәfat dağının üstündә durduğu vaxt nazil olunub”. Müsәlmanlar isә bu günü bayram
edirlәr vә bu barәdә heç bir ixtilafları yoxdur”.”1
Bu rәvayәtlәrdәn belә aydın olur ki, müsәlmanlar әvvәlcә o günün hansı tarixdә
olduğunu bilmir vә ona әhәmiyyәt vermirmişlәr. Necә ki, bir dәfә yәhudilәr, bir dәfә
dә xristianlar onlara “Әgәr bu ayә bizә nazil olunsaydı, o günü bayram edәrdik”-
dediklәri vaxt, Ömәr onlardan hansı ayәdәn danışdıqlarını soruşanda onlar “Bu gün
dininizi mükәmmәl edib… ayәsi”-deyә cavab verdiklәrindә, Ömәr onlara belә dedi:
“Mәn bu ayәnin harada nazil olunduğunu bilirәm; Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Әrәfә
çölündә olduğu vaxt bu ayә nazil olunub”.
Biz bu hәdisin uydurma olduğu qәnaәtindәyik. Görünür Buxarinin zamanında
Ömәrin dilindәn bu rәvayәti uyduranlar bu mühüm günün bayram olmasının qarşısını
almağa cәhd edirmişlәr. Buna görә dә bunu yәhudi vә xristianlara mәnsub etmiş vә
belәliklә, әhәmiyyәtli günün xatirәlәrdәn silinmәsini istәmişlәr. Halbuki, bu hәdisә
görә o gün müsәlmanların әn böyük bayramlarından biri olmalı imiş. Çünki o gündә
Allah-tәala dinlәrini mükәmmәl edәrәk ne’mәtini tamamlayıb vә onlar üçün din olaraq
islam dinini seçibdir.
Buna görә dә ikinci rәvayәtdә bir xristianın “Ey müsәlmanlar, sizә bir ayә nazil
olunubdur ki, әgәr bizә nazil olunsaydı, o günü bizdәn yer üzündә iki nәfәr qalıncaya
qәdәr bayram edәrdik”-demәsinә baxmayaraq ravinin “Bizdәn heç kim ona cavab
vermәdi”-dediyini müşahidә edirik. Bu isә onların hәmin günün tarixi әhәmiyyәtini,
böyüklüyünü bilmәdiklәrini göstәrir. Әgәr hәmin gün müsәlmanlar arasında bayram
kimi qәbul olunmuş bir gün olsaydı, heç bir ravidәn gizli qalmazdı. Halbuki, onlar
müsәlmanların iki bayramı, yә’ni Fitr vә Qurban bayramlarından xәbәrdar idilәr. Hәtta
Buxari vә Müslim kimi alim vә hәdisçilәr öz kitablarında “Kitabül-eydeyn” (iki bayram
1 “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, c. 3, sәh. 18

kitabı), “Sәlatül-eydeyn” (iki bayram namazı) vә “Xütbәtül-eydeyn” (iki bayram
xütbәsi) kimi mövzulardan bәhs etmişlәr, amma üçüncü bir bayramın varlığından
danışmayıblar.
Çox böyük bir ehtimal var ki, xәlifәni seçmәkdә, şura üsuluna inananlar Hәzrәti Әli
(ә)-nin Qәdir-Xum günü imamlığa tә’yin olunması haqda nazil olunan bu ayәnin ayrı
bir mәqsәdlә nazil olunduğunu demәk üçün, Әrәfә gününün buna uyğun olduğunu
görüb bu gündә nazil olunduğunu söylәyiblәr. Çünki Qәdir-Xumda yüz min nәfәrdәn
çox toplanıbmış. Vida hәccindә isә, Qәdir-Xum gününü çıxmaqla, belә bir әzәmәtli
yığıncaq ancaq Әrәfә günündә olurmuş. Çünki hacılar ancaq әrәfә günü bir yerdә
olurlar. Hәccin digәr günlәrindә isә ayrı-ayrı qruplar halında hәrәkәt edәrlәr.
Bu ayәnin Әrәfә günündә nazil olduğunu irәli sürәnlәr әrәfә günü ilә Qәdir-Xum
günü arasında mövcud olan bәnzәrliklәrdәn istifadә edәrәk, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in
Әrәfәdә oxuduğu mәşhur xütbәsindәn dәrhal sonra bu ayәnin nazil olduğunu iddia
edirlәr.
Hәzrәti Әli әleyhissalamın xilafәtini e’lan edәn vә tәkzib olunmaz dәlillәri
görmәyәn, Sәqifeyi Bәni Saidәdә yığışıb Әbu Bәkrә bey’әt etmәklә xalqı, o cümlәdәn
Hәzrәti Әli (ә) vә onunla bәrabәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә qüsl vermәklә mәşğul olan
şәxslәri görülüb qurtarmış bir işlә qarşı-qarşıya qoyanlar hәqiqәtәn Qәdir-Xum hәdisini
heçә sayaraq onu ört-basdır ediblәr. Belә bir mәfkurәnin hökm sürdüyü bir dövrdә
kimsә bu ayәnin Qәdir-Xum günündә nazil olduğunu söylәyә bilәrdimi? Halbuki, bu
ayә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәt vә hakimiyyәtә sahib olduğunu bildirmәk mәqsәdindә
Qәdir-Xum hәdisindәn daha açıq deyildir. Çünki bu ayә yalnız o gündә dinin
mükәmmәl olunduğunu, ne’mәtin tamamlandığını vә Allahın buna razı olduğunu
bildirir. Eyni zamanda dinin kamala çatmasına sәbәb olan bir hadisәnin bu gündә baş
verdiyinә işarә etsә dә, yenә dә Qәdir-Xum hәdisi qәdәr açıq deyildir.
Qәdir-Xum hәdisini inkar edәn vә ya tә’vil yolu ilә özlәrini görmәmәzliyә vuranlar
üçün dә bu ayәnin Qәdir-Xumda nazil olduğunu inkar etmәk, әlbәttә ki, daha asandır.
İbni Cәririn Qübeysә İbni Әbu Züveybdәn nәql etdiyi rәvayәt bu fikrimizin
doğruluğuna dair olan inamımızı daha da qüvvәtlәndirir. Hәmin rәvayәt belәdir:

Kә’b bizә dedi: “Әgәr bu ümmәtdәn başqa bir ümmәtә bu ayә nazil olunsaydı, onda
nazil olunduğu günü bayram edәr vә hәmişә o günü qeyd edәrdilәr”. Ömәr ondan
“Hansı ayәni deyirsәn?”-deyә soruşdu. Kә’b dedi:
…D
B 0
P D B U
1 - ] % E
“Bu gün sizә dininizi mükәmmәl etdim… ” ayәsini deyirәm”. Ömәr isә dedi: “Mәn
bu ayәnin nazil olunduğu günü dә, nazil olunduğu yeri dә bilirәm. Bu ayә Әrәfә
gününün cümә gününә düşdüyü gündә nazil olundu. Allaha şükür ki, bu günlәrin hәr
ikisi dә bizim üçün bayramdır”.1
“Bu gün sizә dininizi mükәmmәl etdim…” ayәsinin Әrәfә günü nazil olunduğunu
iddia edәn әqidә baxımından “tәbliğ” ayәsi deyә tanınan, yә’ni Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә
çox mühüm bir mövzunu tәbliğ etmәk öhdәliyini tapşıran “Ey peyğәmbәr! Sәnә Rәbbin
tәrәfindәn nazil olanı tәbliğ et” ayәsi ilә uyğun gәlmir. Çünki bu ayәnin vida hәccindәn
sonra Mәkkә ilә Mәdinә arasında nazil olunduğunu keçәn bәhsdә izah etmiş vә bunu
yüz iyirmidәn çox sәhabә ilә üç yüz altmışdan çox sünni alimin rәvayәt etdiyini
görmüşdük. Belә olan tәqdirdә necә ola bilir ki, Allah-tәala bir tәrәfdәn Әrәfә günündә
dini mükәmmәl edib, ne’mәtini tamamladığını bildirir, digәr tәrәfdәn isә hәlә bir hәftә
keçmәmiş, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Mәdinәyә qayıdanda başqa bir ayә nazil olur vә
risalәtin hәlә tamamlanmadığını vә bu iş üçün ona nazil olunan çox mühüm bir
mövzunu tәbliğ etmәsinin zәruri olduğunu bildirir?
Bundan әlavә, hәr kәs Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Әrәfә günü söylәdiyi xütbәsinә
diqqәt yetirsә, orada müsәlmanların bilmәdiyi vә tәbliğ olunması dinin mükәmmәl
olub, ne’mәtin tamamlanmasına sәbәb ola bilәcәk yeni bir hökmün mövcud olmadığını
görәr. Çünki, xütbәdә Qur’ani-Kәrimin vә Peyğәmbәr (s)-in bir çox münasibәtlәrlә
әlaqәdar qeyd etdiyi vә Peyğәmbәr (s)-in Әrәfә günü yenidәn tә’kid etdiyi bir sıra
vәsiyyәtlәrdәn başqa bir şey yoxdur. Buna әmin olmağınız üçün hәmin xütbәnin
müxtәlif ravilәr tәrәfindәn nәql olunan mәtnini dәrc edirik:
“Bu gün vә bu ayınız haram ay vә günlәrdәn olduğu kimi Allah-tәala qanınızı vә
malınızı da bir-birinizә haram etmişdir”.
1 “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, bu ayәnin tәfsiri.

“Allahdan qorxun vә xalqın malını çәkdiyiniz vә ölçdüyünüz zaman azaltmayın.
Yer üzündә fitnә-fәsadı yaymayın. Hәr kimin yanında bir әmanәt vardırsa, onu
sahibinә versin!”
“İslamda xalqın hamısı bәrabәrdir, bir әrәbin bir әcәmә üstünlüyü yoxdur, üstünlük
ancaq tәqva ilәdir”.
“Cahiliyyәt dövründә qәrarlaşdırılmış hәr qan vә hәr sәlәm ayaqlarımın altındadır”.
“Ey camaat! “nәsi”1 etmәk küfrü (kafirliyi) çoxaltmaq demәkdir. Bilin ki, (bu gün)
zaman eynәn Allah-tәalanın göylәri vә yeri yaratdığı gündәki halını alıbdır”.
“Allahın yanında ayların sayı on ikidir vә bunu öz kitabında qeyd etmişdir.
Onlardan dördü haram olan aylardır”.
“Sizlәrә qadınlara qarşı әn yaxşı şәkildә rәftar etmәyi tövsiyә edirәm. Onları Allahın
әmanәti olaraq alırsınız vә Allahın kitabı ilә onlarla evlәnmәk sizә halal olubdur”.
“Sizlәrә sahib olduğunuz kölәlәrlә yaxşı davranmağı tövsiyә edirәm; özünüz
yediyiniz yemәklәrdәn onlara yedirdin vә özünüz geydiyiniz paltarlardan onlara
geydirin”.
“Müsәlman müsәlmanın qardaşıdır, ona kәlәk gәlmәz, xәyanәt etmәz. Müsәlmanın
canı vә malı az da olsa, başqa müsәlmanlara haramdır. Bundan sonra şeytan artıq
kimsәnin ona sitayiş edәcәyindәn ümidini kәsmişdir; amma әhәmiyyәt vermәdiyiniz
işlәrinizdә ona itaәt olunacaqdır”.
“Allahın әn böyük düşmәni adam öldürmәyәn kimsәni öldürәn, vurmayan kimsәni
vurandır. Öz böyüklәrinin ne’mәtinә nankor olan şәxs Allahın Mәhәmmәdә nazil etdiyi
dinә kafir olar. Özünü atası olmayan birisinә mәnsub edәnә Allahın, mәlәklәrin vә
bütün xalqın lә’nәti olsun”.
“Mәnim vәzifәm “La ilahә illәllah” demәdiklәri vә mәnim peyğәmbәrliyimә
şahidlik etmәdiklәri zamana qәdәr xalqla müharibә etmәkdir. Bu işlәri gördüklәri
zaman isә özlәri vә var-dövlәtlәri mәnim pәnahımdadır vә yalnız haqqa aid olandan
başqa heç bir şey onlardan alınmaz. İnsanların hesabı isә Allaha aiddir”.
1 “Nәsi” haram olan Rәcәb, Mәhәrrәm, Zilqә’dә vә Zilhәccә aylarından birini haram saymamaq vә gәlәn
il ondan sonrakı ayı haram hesab etmәmәkdir.

“Mәndәn sonra doğru yoldan azaraq vә bir-birinizin boynunu vuraraq yenidәn
küfrә düşmәyin”.
Bәli, bunlar vida hәccinin Әrәfәsindә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in söylәdiyi xütbәnin
tam mәtnidir. Bu xütbәnin heç bir bölmәsinin gözdәn yayınmaması üçün bütün e’tibarlı
mәnbәlәrә müraciәt edib xütbәnin bütün bölmәlәrini toplayaraq bir yerdә nәql etdim.
Göründüyü kimi bu xütbәdә sәhabәlәrin bilmәdiyi vә yeni sayılacaq bir hökm yoxdur.
Çünki bu xütbәdә mövcud olan hökmlәrin hamısı Qur’anda qeyd edilmiş vә
Peyğәmbәr (s)-in sünnәsindә açıqlanmışdır. Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu hökmlәri
yenidәn söylәmәsi vә onlara tә’kid etmәsinin sәbәbi isә budur ki, belә әzәmәtli bir
yığıncaq o hәzrәtin be’sәtindәn sonra bәlkә dә ilk dәfә hәyata keçirilirdi. Çünki hәccә
hәrәkәt etmәzdәn әvvәl onlara bu hәccin vida hәcci olduğunu bildirmişdi. Buna görә
dә bu hәccdә çoxlu camaat iştirak etmişdi. Belә olduğu halda isә onlara bu tövsiyәlәri
bir daha söylәmәyin önәmli tә’siri olardı.
Amma ikinci görüşü, yә’ni ayәnin Qәdir-Xumda Hәzrәti Әli (ә)-nin xәlifә vә
mö’minlәrin әmiri (Әmirәl-mö’minin) olaraq tә’yin olunmasından sonra nazil
olunduğunu qә’bul etsәk, onda ayәnin mә’nası hәmin hadisә ilә sәslәşәr.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn sonra xәlifәnin kim olacağı çox әhәmiyyәtli bir mәsәlә
idi. Allah-tәalanın öz bәndәlәrini başsız buraxması qeyri-mümkündür. Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) belә sәhabәlәrdәn birisini öz yerinә qoymadan Mәdinәdәn çıxmazdı.
Belә olduqda necә inana bilәrik ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) öz yerinә birisini tә’yin
etmәdәn mәlәkuti-ә’laya getmişdir?
Bu әsrdә yaşayan qeyri-müsәlmanlar da hökmdarın әhәmiyyәtinә inanıb, xalqın
işlәrini idarә etmәk üçün hәtta, hökmdarın ölümündәn әvvәl onun yerinә birisini tә’yin
edir vә xalqın bir gün belә başsız qalmasını istәmirlәr. Buna görә Allah-tәalanın bütün
şәriәtlәrin axırıncısı olaraq göndәrdiyi әn mükәmmәl din olan islam dinindә bu
mәsәlәnin hәll olunmaması ağlabatan bir şey deyildir.
Kitabın qabaqkı bölmәlәrindә Aişә, ibni-Ömәr, hәtta Әbu Bәkr vә Ömәrin dә belә
rәhbәrin yerini tutacaq bir kimsәnin tә’yin olunmasının әhәmiyyәtini bildiklәrinә,
yoxsa fitnәnin baş verәcәyini anladıqlarına vә bu haqda tövsiyә etdiklәrinә işarә
etmişdim.
Onlardan sonra gәlәn xәlifәlәr dә bunun zәruri olduğunu başa düşüb özlәrinә
canişin tә’yin etmişdilәr. Bәs necә deyә bilәrik ki, Allah vә Peyğәmbәr (s) bu mәsәlәni
bilmәyiblәr?!
Hәqiqәt bundan ibarәtdir ki, Allah-tәala öz Peyğәmbәrinә vida hәccindәn sonra,
Mәkkәdәn Mәdinәyә qayıdarkәn vәhy nazil etmiş vә Hәzrәti Әli (ә)-nin xәlifә tә’yin
olunmasını әmr etmişdir. Yә’ni belә buyurmuşdur:

!H0 "

1 e

L
u I ,!O
U
n 9/ !1. L : D ; 6

/ "

E6
2 p
M ! 7/ 2 %OH !'_M !
“Ey Peyğәmbәr, sәnә Rәbbin tәrәfindәn nazil olanı tәbliğ et! Әgәr bunu etmәsәn
Rәbbinin risalәtini tәbliğ etmәmiş olarsan. Allah sәni xalqdan qoruyacaqdır”.
(Maidә surәsi, 67-ci ayә)
Yә’ni, ey Mәhәmmәd, Әlinin sәndәn sonra mö’minlәrin vәlisi vә әmiri olduğuna
dair әmrimi tәbliğ etmәsәn, hәyata keçirmәk üçün peyğәmbәrliyә seçildiyin mәqsәdi
mükәmmәl etmәmiş olarsan. Çünki, dinin imamәt ilә mükәmmәl olduğunu ağıl
sahiblәrinin tamamilә qәbul etdiklәri bir hәqiqәtdir. Eyni zamanda bu ayәdәn belә
nәticә hasil olur ki, Peyğәmbәr (s) xalqın müxalifәt, yaxud tәkzib etmәsindәn dә
çәkinir. Bә’zi hәdislәrdә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in belә buyurduğu nәql olunubdur:
l
+
!h T
/M " / HT
;9 M :P % O M
E/M 9 - D
M
' f
1 85 T
. ] %&M ; M T/ " E
Z 3 Q? T
M &
$
K- r

H,1 A
9
/
T
1 L

T/ T
T
L ,
; M E
Z 3 Q? U
N
. [q
L / ] !
T
, E
4 TE

T
4M
!#WM T
% H1O 3 H, I
E T
!Q& 6
$
H
T
L
T
, x a
$
KB
r
1
Z
a
9 T
"
W@ 1
“Cәbrail Rәbbim tәrәfindәn göndәrilәrәk, mәnә bu camaat içәrisindә qalxıb, bütün ağ vә
qaralara Әli İbni Әbu Talibin mәnim qardaşım, varisim, xәlifәm vә mәndәn sonra imam
olduğunu e’lan etmәyimi әmr etmişdir. Mәn Cәbraildәn rәbbimin mәni bununla bağlı üzürlü
saymasını istәdim. Çünki tәqvalıların az olduğu vә Әli ilә maraqlandığım tәqdirdә mәnә әziyyәt
edib, qınayanların çox olacağını bilirdim. Hәtta, onlar mәnә “üzün” (yә’ni hәr sözә qulaq asan
vә qәbul edәn) lәqәbini dә verdilәr. Allah-tәala belә buyurur:
…D B + E4 ; W & b;W % 5 ; %% H Q

H0 ; W @ "
89 D ' 0
“İçlәrindә Peyğәmbәri incidib, “O hәr sözә qulaq asıb qәbul edәn bir qulaqdır”-
deyәnlәr dә var. De ki: “O qulaq sizin üçün bir ne’mәtdir”…” (Tövbә surәsi, 61-ci
ayә)
I
E
. T
nE
Q,/
*9 6

u Y
D . [U H B : & D 5

,

/
T0B
U
L D '
E 29 P M D '
E1O M ; M U

%
+ M 7- 3 I , !h Y

. !G!6
!#sE
D B I Qe
&
z ;9 M

!H0
!L %1 !.
Әgәr istәsәm onları adları ilә söylәyib kimlәr olduqlarını açıqlayaram. Lakin onları
gizlәmәklә öz kәramәtimi qoruyuram. Amma Allah-tәala bu mәsәlәni tәbliğ etmәkdәn vaz
keçmәyimә razı olmadı. Ey camaat! Bilin ki, Onu (Әlini) Allah-tәala sizlәrә vәli vә imam seçmiş
vә ona tabe olmağı hamıya vacib etmişdir”.1
Cәlalәddin Siyuti dә “әd Dürr әl-Mәnsur” adlı әsәrinin 2-ci cildinin 298-ci
sәhifәsindә bu mә’nanı ifadә edәn bir xütbә nәql edibdir.
Demәk Allah-tәala tәbliğ ayәsini Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә nazil edәrkәn ona әmr
edibdir ki, Rәbbinin әmrinә dәrhal itaәt edib, Hәzrәti Әli (ә)-nin xәlifәliyә tә’yin
olunmasını vә әshabına da әmirәl-mö’minin seçilmәsinә görә, Әli (ә)-ni tәbrik
etmәlәrini söylәsin. Bundan sonra isә Allah-tәala “Bu gün sizә dininizi mükәmmәl
edib ne’mәtimi sizә tamamladım vә sizә din olaraq islamı seçdim” ayәsini nazil
etmişdir.
Bundan әlavә bә’zi sünni alimlәrin dә tәbliğ ayәsinin Hәzrәti Әli (ә)-nin imamlığı ilә
bağlı nazil olduğunu açıq-aşkar e’tiraf etdiklәrini görürük. İbni Mәrdәveyh İbni
Mәs’uddan belә nәql edibdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәrin zamanında biz tәbliğ ayәsini belә oxuyur vә anlayırdıq:
I ,!O
U
n 9/!1. L : D ;
( r
0
@ 1 % !E
;9
)
H/ "

E
2 p
! 7/ 2 %OH !'_!

!H0 "

1 e

L I 9
1 Hafiz İbni Cәrir Tәbәri, “Kitabül-vilayә”; “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, c. 2,
sәh. 298
“Ey Peyğәmbәr, sәnә Rәbbin tәrәfindәn-Әlinin mö’minlәrin mövlası olduğuna
dair-nazil olan әmri tәbliğ et. Әgәr bunu etmәsәn onun risalәtini tәbliğ etmәmiş
olarsan. Şübhәsiz ki, Allah sәni xalqdan qoruyar”.”1
Bütün bunlara şiәlәrin mә’sum Әhli-beyt imamlar (ә)-ından nәql etdiklәri
rәvayәtlәri dә әlavә etsәk, onda Allah-tәalanın “imamәt” ilә dinini mükәmmәl etdiyi
bizim üçün aydınlaşar. Elә buna görә dә Şiә mәzhәbindә imamәt üsuli-dindәn (dinin
әsaslarından) sayılır.
Belәliklә, Allah-tәala Hәzrәti Әli (ә)-nin imamlığı ilә müsәlmanlara ne’mәtini
tamamlayıb vә onları çobansız qoyunlar kimi buraxmayıbdır ki, müxtәlif hәvәslәrlә vә
fitnәlәrlә üzlәşmәyib, ikitirәlik yaratmasınlar. Bununla da, islamı onlara din olaraq
seçmişdir. Allah-tәala Qәdir-Xumda tәrtәmiz vә pak etdiyi, kitabının elmini bağışladığı
imamları Hәzrәti Mәhәmmәd (s)-in varislәri vә müsәlmanların rәhbәri tә’yin etmişdir.
Buna görә dә müsәlmanların Allahın hökmünә vә seçdiyinә razı olaraq, tәslim olmaları
gәrәklidir. Çünki islamın ümumi anlamı da, Allaha tәslim olmaqdır. Allah-tәala Qәsәs
surәsinin 68, 69 vә 70-ci ayәlәrindә belә buyurur:
_"B
: ! D L
_/ ; %-
f
!H1 3 !L:

; !CQO $ Ej

D ' ; !-! !, tu !f ! j

_/
; %L? : I
E6
D B C
I $
4
3 u T
. 1 C
I % 5 *9 6
I 6
*
u % 5 ; %0
L ! D 5

“Rәbbin istәdiyini yaradar vә (istәdiyini dә) seçәr. Onların (bәndәlәrin
istәdiklәrini etmәyә) heç bir ixtiyarı yoxdur. Allah pak vә müqәddәsdir vә
müşriklәrin Ona şәrik qoşduqları bütlәrdәn ucadır. Sәnin Rәbbin onların
ürәklәrinin gizli saxladığı vә aşkar etdiyi hәr şeyi bilir. Allah Odur. Allahdan başqa
heç bir tanrı yoxdur. Dünyada da, axirәtdә dә hәmd-sәna Ona mәxsusdur. Hökm
Onundur. Siz Onun hüzuruna qaytarılacaqsınız”.
Buradan mә’lum olur ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (ә) Qәdir gününü bayram etmişdir.
Çünki imam Әli әleyhissalamı öz canişini etdikdәn vә “Bu gün dininizi mükәmmәl
etdim” ayәsi nazil olunduqdan sonra belә buyurmuşdur:
1 Şövkani, “Fәthül-qәdir” tәfsiri, c.3, sәh. 57; “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, c. 2, sәh.
298 (ibni-Abbasdan nәql edәrәk).

"
l
+
!h T
/M "
/ T
A
* T
,!O
/
_H T =

[
A1 L 0 ]
!1:6
[
" 2
!1- 6
3 I
9
1 C

q
L /
“Dini mükәmmәl edәn, ne’mәtini tamamlayan vә mәndәn sonra Әli ibni Әbu-Talibin
vilayәtinә razı olan Allaha hәmd vә şükür olsun”.1
Daha sonra Hәzrәti Әli (ә)-nin tәbrik olunması üçün xüsusi bir mәrasim tәşkil
etdirdi. Bir çadırda oturub, Hәzrәti Әli (ә)-ni dә öz yanında oturtdu vә müsәlmanlara, o
cümlәdәn öz arvadlarına әmr etdi ki, gәlib Hәzrәti Әli (ә)-ni әmirәlmö’minin
seçilmәsinә görә salamlayıb tәbrik etsinlәr. Orada olan sәhabәlәr dә bu әmri yerinә
yetirib, Hәzrәti Әli (ә)-ni tәbrik etdilәr. Hәzrәti әmirәlmö’minin Әli әleyhissalamı tәbrik
edәnlәrin arasında Әbu Bәkr vә Ömәr dә var idi. Onlar gәlib Hәzrәti Әli (ә)-ni tәbrik
edәrәk,
A+ 0
@ "+
@ 7- 3 % !* % U
E
M U
C
Q
M l
+
!h T
/M " / !
/ /
“Xoş halına, xoş halına ey Әbu Talibin oğlu, artıq bizim vә bütün mö’minlәrin
mövlasısan”-dedilәr.2
Hәssan İbni Sabit Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu gündә olan fәrәh vә sevincini
görәndә o Hәzrәtin yanına gәlib, “Bu mәnzildә bir neçә beyt şe’r söylәmәyimә icazә
verirsinizmi?”-deyә soruşdu.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) ona belә buyurdu: “Allahın bәrәkәtilә söylә ey Hassan,
dilinlә bizә yardımçı olduğun zamana qәdәr Ruhulqudus tәrәfindәn tә’yid
olunacaqsan”.
O da başlayıb aşağıdakı şe’rlәri oxudu:
!GP
!0 2
%OH !
/ ` 1 O !. Dj
/
D ' _EQ

n ] % D '

P!0
1 Hakim Hәskaninin Әbu Sәid Xüdridәn bu ayәnin tәfsiri ilә әlaqәdar nәql etdiyi hәdis; vә Hafiz Әbu
Nә’im İsfahani “Qur’ani-Kәrimdә Әli ilә әlaqәdar nazil olan ayәlәr” kitabı.
2 “Sirr әl-alәmin lil-İmam әl-Ğәzzali”, sәh. 6; “Müsnәdu Әhmәd ibni-Hәnbәl”, c. 4, sәh. 281; Tәbәri,
“Tәfsir”, c. 3, sәh. 428; Qeyd etdiyimiz müәlliflәrdәn әlavә Beyhәqi, Sә’lәbi, Fәxri Razi, İbni Kәsir vә
başqaları da bu hadisәni rәvayәt ediblәr.

“Qәdir günü Peyğәmbәrlәri onlara sәslәnirdi,
Xumda dinlә, eşit Elçi nida edirdi”.
Bu şe’r olduqca uzun bir şe’rdir vә tarixçilәr öz kitablarında onu nәql ediblәr”.1
Lakin bunlara baxmayaraq, yenә dә Qüreyş bu tә’yinatla razı olmadı vә öz başçısını
seçәrәk, Ömәrin Abdullah İbni Abbasa açıqca dediyi kimi, hәm peyğәmbәrliyin, hәm
dә xәlifәliyin Bәni Haşimdә olması vә onların bununla fәxr etmәsini qәbul edә
bilmәdi”.2
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in tәşkil elәdiyi bu ilk tәbrik mәrasimindәn bir il sonra artıq
heç kimdә bu bayramı qeyd etmәk cür’әti qalmamışdı. Hәmçinin müşahidә edirik ki,
Әli әleyhissalamın canişin seçilmәsinә dair bәyan olunan nәssdәn (açıq hökm) yalnız iki
ay keçmәsinә baxmayaraq qorxu vә terror ab-havası yaradaraq, hәmin nәssi
unutdurmağa vә yaddaşlardan sildirmәyә çalışdılar vә daha heç kimdә bu barәdә
danışmaq cәsarәti qalmadı. Belә bir vәziyyәtdә tәbii idi ki, Qәdir-Xum hadisәsinin il
dönümündәn iki ay deyil, bir il keçdiyinә görә hәmin bayramın adı belә çәkilmәsin.
Belәliklә, illәr bir-birini әvәz etdi. Nәhayәt, 25 ildәn sonra haqq öz әhlinә qayıtdı vә
hakimiyyәt Әli әleyhissalamın әlinә keçdi. İmam Әli (ә) bu bayramı bәrpa etdi vә bu iş
üçün Qәdir-Xumda olan vә Peyğәmbәr (s)-in xütbәsini eşidәn sәhabәlәrdәn istәdi ki,
camaatın qarşısında dayanıb hәmin tarixi gün haqqında şahidlik etsinlәr. Sәhabәlәrdәn
otuz nәfәr (bu otuz nәfәrdәn on altı nәfәri Bәdr müharibәsindә iştirak edәnlәrdәn
idilәr) ayağa qalxıb şahidlik etdilәr”.3
Unutduğunu iddia edәrәk şahidlik etmәyәn Malik İbni Әnәs isә Hәzrәti Әli
әleyhissalamın “Әgәr doğru demirsәnsә, xalqdan gizlәdә bilmәyәcәyin bir bәlaya düçar
olasan” mә’nasındakı qarğışına tutularaq, yerindәn qalxmadan cüzam xәstәliyinә düçar
1 Hafiz Әbu İsfahani, “Qur’anda Әli haqqında nazil olunan ayәlәr” adlı kitabında; “әl-Mәnaqib lil-
Xarәzmi”, sәh. 80; Әl Gәnci Şafei, “Әl-Talib”; Cәlalәddin Siyuti vә s.

2 “Tarix әt-Tәbәri”, c. 5, sәh. 31; “Tarix ibn әl-Әsir”, c. 3, sәh. 31; “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә libn Әbil-Hәdid”,
c. 2, sәh. 18.
3 “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 1, sәh. 119 vә c. 4, sәh. 370; “Xәsais әn-Nisai”, sәh. 19; “Kәnz әl-
Ümmal lil-Hindi”, c. 6, sәh. 397; “Tarix ibn Kәsir”, c. 5, sәh. 211; İbni Әsir, “Usd әl-Ğabә”, c. 4, sәh. 28;
Süyuti “Cәmül-cәvami”; “әl-İsabә libn Hәcәr әl-Әsqәlani”, c. 2, sәh. 408.

oldu. O, sonralar ağlaya-ağlaya “Saleh bәndәnin qarğışına tutuldum. Mәn onun
haqqında şahid olduğumu gizlәtdim”-deyәrdi.1
Belәliklә, Hәzrәti İmam Әli (ә) bu ümmәtә höccәti tamamladı vә o vaxtdan bu günә
qәdәr, bu gündәn dә qiyamәtә qәdәr şiәlәr Qәdir-Xum gününü (Zilhәccә ayının 18-ci
gününü) bayram etmiş, edir vә edәcәkdir vә bu bayram şiәlәrә görә әn böyük
bayramdır. Әn böyük olmalıdır da. Çünki o gün Allah-tәalanın bizә dinini mükәmmәl
edib ne’mәtini tamamladığı vә bizlәrә din olaraq islamı seçdiyi gündür. O gün hәm
Allahın, hәm Peyğәmbәr (s)-in, hәm dә mö’minlәrin yanında şan-şәrәfli bir gündür. Bir
sıra sünni alimlәrin Әbu Hüreyrәdәn nәql etdiklәri bir rәvayәtә görә Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) Hәzrәti Әli (ә)-nin әlindәn tutub “Mәn hәr kimin mövlasıyam Әli dә
onun mövlasıdır”-deyә buyurdu. Bundan sonra Allah-tәala “Bu gün sizә dininizi
mükәmmәl edib…” ayәsini nazil etdi. Әbu Hüreyrә deyir: “O gün, Qәdir-Xum
günüdür. Hәr kim Zilhәccә ayının on sәkkizinci gününü oruc tutsa, ona altmış ayın
orucunun savabı yazılar”.2
Hәmin günün fәzilәtlәrilә әlaqәdar şiәlәrin Әhli-beyt imamlar (ә)-ından nәql
etdiklәri rәvayәtlәr saysız-hesabsız deyilәcәk qәdәr çoxdur.
Allaha şükür olsun ki, bizi hidayәt edib, Hәzrәti Әli әleyhissalamın vilayәtinә
sarılan vә Qәdir-Xumu bayram edәnlәrdәn qәrar vermişdir.
Sözün qısası “Mәn hәr kimin mövlasıyam, Әli dә onun mövlasıdır”-deyә başlanan
Qәdir hәdisi islam ümmәtinin nәql etmәklә ittifaq etdiyi çox mühüm bir hәdis vә daha
doğrusu әzәmәtli bir tarixi hadisәdir. Üç yüz altmışdan çox sünni alimin bu hәdisi öz
mühüm әsәrlәrindә nәql etdiklәrini bundan qabaq demişdik. Bu hәdisi nәql edәn şiә
alimlәrinin sayı isә daha çoxdur. Bu haqda daha çox tәdqiqat aparmaq istәyәnlәr
Әllamә Әmininin yazdığı “Әl-Qәdir” kitabına müraciәt edә bilәrlәr.
İşarә etdiyim bu mübahisәlәrdәn sonra islam ümmәtinin Sünni vә Şiә adlandırılan
iki qrupa bölünmәsi heç dә tәәccüblәndirici deyildir. Sünnilәr Sәqifeyi Bәni-Saidәdә
1 “Mәcmә әz-Zәvaid lil-Heysәmi”, c. 9, sәh. 106; “Tarix ibn Kәsir”, c. 5, sәh. 211; İbni Әsir, “Usd әl-Ğabә”,
c. 3, sәh. 321; “Hilyә әl-övliya liәbi-Nәim”, c. 5, sәh. 26; “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 1, sәh. 119.
2 “әl-Bidayә vәn-Nihayә libn Kәsir”, c. 5, sәh. 214.
qurulan şuraya әsaslanaraq bu mövzu haqqında mövcud olan aydın hökmlәri tә’vil
ediblәr.
Şiәlәr isә mövcud olan nәsslәrә1 әsaslanaraq Әhli-beytdәn olan on iki imama
yönәlmiş vә onlardan üz çevirmәmişdir.
Hәqiqәt bundan ibarәtdir ki, Sünni mәzhәbi barәdә tәdqiqat apardığımız zaman
görürük ki, bir çox mәsәlә, xüsusilә dә xilafәt mövzusundakı mәsәlәlәr güman vә
ictihada әsaslanaraq yaradılıbdır. Axı seçki üsulunda bu gün seçdiyimiz şәxsin o
birilәrindәn üstün olduğuna dair qәti bir dәlil mövcud deyildir. Çünki qәlblәrin
içәrisindәn xәbәrimiz yoxdur vә ümumiyyәtlә insanlar nәfslәrindәki gizli olan bir sıra
duyğular, istәklәr vә xudbinliyin tә’sirindә qalarlar. Buna görә dә bir şәxsin
hakimiyyәtә çatmasında seçicilәrin iradәsindәn asılı olduğu tәqdirdә ruhda mövcud
olan bu amillәr tә’sirli olarlar. Xәlifәni seçki yolu ilә tә’yin etmәk ideyasını tәdqiq
edәnlәr bilirlәr ki, bu qәdәr tә’riflәnәn bu görüş heç bir zaman hәqiqi mә’nada bir
müvәffәqiyyәt әldә edә bilmәyib vә әsla müvәffәqiyyәtә çatmayacaqdır.
Şuranın öncülü olan Әbu Bәkrin özü seçki vә şura ilә hakimiyyәt başına keçmәsinә
baxmayaraq, ölümünün yaxınlaşdığını hiss edәn kimi şura üsulundan istifadә etmәdәn
tez Ömәri öz yerinә xәlifә tә’yin etdi. Әbu Bәkrin xәlifәliyә çatmasında böyük rolu olan
Ömәr isә Әbu Bәkrin ölümündәn sonra açıq-aşkar xalqın hüzurunda belә demişdi:
“Әbu Bәkrә olunan bey’әt tәdbirsiz vә düşünüb-daşınmadan birdәn-birә görülәn bir iş
idi. Allah-tәala müsәlmanları onun şәrindәn qorusun”.2
Sonra Ömәr, yaralanıb әcәlinin yaxın olduğunu başa düşәn kimi altı nәfәri seçdi ki,
öz aralarından bir nәfәri xәlifә tә’yin etsinlәr. Amma eyni zamanda qәti bir şәkildә
bilirdi ki, uzun müddәt Peyğәmbәr (s)-lә birlikdә olmalarına, islamı digәrlәrindәn
әvvәl qәbul etmәlәrinә vә keçmişdә yüksәk bir tәqva vә zühdә sahib olmalarına
baxmayaraq, mә’sumlardan başqa kimsәnin qurtula bilmәdiyi bәşәri hisslәrdәn
bunların çoxu qurtula bilmәyәcәkdir. Bu isә onların ikitirәliyә düşmәlәrinә sәbәb
olacaqdır. Ömәr zahirdә ixtilafın qabağını almaq üçün Әbdürrәhman İbni Ovfun
olduğu tәrәfi üstün tutaraq “Fikir ayrılığı yarandıqda Әbdürrәhman İbni Ovfun olduğu
1 Nәss – açıq hökm, aşkar dәlil.

tәrәfә tabe olun”-deyirdi. Şura Hәzrәti Әli әleyhissalamı seçir. Amma onunla belә şәrt
edirlәr ki, Allahın kitabı, Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi vә Şeyxeynin (Әbu Bәkr ilә Ömәrin)
sünnәsinә uyğun olaraq, aralarında hökm etsin. Lakin Hәzrәti Әli әleyhissalam
Şeyxeynin sünnәsinә bağlı qalmaq şәrtini rәdd edir.1 Osman isә bu şәrtlәri qәbul edir vә
onlar Osmana xәlifәlik bey’әti edirlәr. Hәzrәti Әli әleyhissalam bu haqda belә
buyurmuşdur:
T0B
[
Z
!\H0 v
8
5 3 6
; & M y

H, D ' 0
2
Hz ` HT.
l
H Y
, , 3 %_f
% '
9
!E.
H"5 H"5 ` v

' e

4 2 ! I
0
n )

D ' 0
b? 3n e
. [!h W 6
y
h
%(O M W6
U
O M
“Ey Allahım, tәşkil etdiklәri şuraya qarşı sәndәn yardım dilәyirәm. Mәni o birincisi ilә necә
bәrabәr sandılar vә mәnim haqqımda şübhә oyatdılar ki, bu gün bu adamlarla eyni sәviyyәli
olmuşam? Lakin yenә dә dözdüm vә eniş-yoxuşlarda onlara tabe oldum. Sonra onların arasında
әn paxıl vә kinli olanı, (Sә’d ibni Әbi Vәqqas) batil yoluna addım atdı. O birisi isә öz kürәkәninә
görә mәndәn uzaqlaşdı. Qalan iki nәfәrin dә adını çәkmәk belә ayıbdır”.2
Müsәlmanların “görkәmli” vә “seçilmiş” şәxsiyyәtlәri sayılanlar, bu şәkildә
hisslәrinә qapılanda vә paxıllıq, tәәssüb vә qohumbazlıqları bu dәrәcәdә qüvvәtli
olanda, onda başqa adamlardan nә gözlәmәk olar? Gәrçi Әbdürrәhman İbni Ovf bir
müddәtdәn sonra Osmanı seçmәkdә peşman oldu vә onu xәyanәtdә ittiham etdi. Buna
görә dә sәhabәlәrin böyüklәri onun yanına gәlib dedilәr: “Ey Әbdürrәhman! Bu sәnin
öz işin idi”. Әbdürrәhman isә onlara “Mәn onun belә olduğunu bilmirdim. Amma
Allaha and içirәm ki, artıq onunla danışmayacağam”-deyә, cavab vermiş vә Osmanın
әlindәn narahat olduğu halda dünyadan getmişdir. Hәtta Әbdürrәhman xәstәlәndiyi
zaman Osman onu görmәyә gәlәndә üzünü divara çevirib, Osmanla danışmadığı
rәvayәtlәrdә qeyd olunub.3
Daha sonra, o mә’lum hadisәlәr baş verdi vә xalq Osmanın әleyhinә qiyam etdi vә
mәsәlә Osmanın ölümü ilә nәticәlәndi.
1 “Tarix әt-Tәbәri” vә “Tarix ibn әl-Әsir”, Ömәrin ölümü vә Osmanın xәlifә seçilmәsi bölmәsi.
2 “Şәrh nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, c. 1, sәh. 88
3 Tәbәri vә İbni Әsirin “Tarix” kitablarının 36-cı hicri ilindә baş verәn hadisәlәri ehtiva edәn bölmәsi vә
“Şәrh nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, c. 1, sәh. 88

Nәhayәt, bu hadisәlәrdәn sonra ümmәt yenidәn seçki yolu ilә Hәzrәti Әli (ә)-ni
seçdi. Amma artıq gec olmuşdu vә ümmәt gec tәrpәnmişdi. Çünki artıq islam dövlәti
sarsılmışdı vә münafiqlәr, zalımlar, islam düşmәnlәri vә nәyin bahasına olursa olsun
xәlifәliyi istәyәnlәr üçün meydan hazırlanmışdı. Allah ilә Peyğәmbәr (s)-in hökmlәri bu
iyirmi beş il әrzindә dәyişdirilmişdi vә islam dövlәti, Hәzrәti Әli әleyhissalama tufanlı
bir dәniz vә qaranlıq buludlar arasında görünürdü. O Hәzrәtin xәlifәliyi başdan-başa
“Nakisin” (әhdi pozanlar), “Qasitin” (tüğyan edәnlәr) vә “Mariqin” (dindәn
uzaqlaşanlar) ilә müharibәlәrdә keçdi vә ancaq şәhid olduğu vaxt bu meydanlardan
çıxa bildi. Allahın salam vә salavatı ona olsun!
Hәzrәti Әli (ә) ümmәtin düçar olduğu bu hala tәәssüf edirdi. Mәkkә fәthinә qәdәr
islama qarşı müharibә aparan vә Mәkkә fәth olandan sonra atası ilә birlikdә sәrbәst
buraxılan Müaviyә İbni Әbu Süfyan, Әmr İbni As, Müğeyrә İbni Şö’bә, Mәrvan İbni
Hәkәm vә bunlar kimi bir çoxları islamdan pay almaq sevdasına düşdülәr.
Belәliklә, Mәhәmmәd (s)-in ümmәti qan dәryasında qәrq oldu vә alçaq adamlar
müsәlmanlara hakim oldular. Bu kimi insanların ümmәt arasında bir vәzifәyә çatmaları
әsasәn şura yolu ilә xәlifәni seçmәk mәntiqinә dayanırdı. Bir müddәt keçdikdәn sonra
isә şura sistemi zülmkar monarxiyaya çevrildi. Xülәfayi Raşidin dövrü deyә
adlandırdıqları dörd xәlifәnin dövrü Hәzrәti Әli әleyhissalamın şәhid edilmәsi ilә sona
çatdı…
Amma hәqiqәtdә bu dörd xәlifәnin arasında yalnız Әbu Bәkr vә Hәzrәti Әli (ә) şura
vә seçki ilә xәlifә olmuşdular. Әbu Bәkrin bey’әti dә birdәn-birә vә bu günün istilahı
(termini) ilә desәk, müxalifәtin xәbәri olmadan baş vermişdi. Demәk, şura vә sәrbәst
seçki ilә xәlifәliyә seçilәn yalnız Hәzrәti Әli (ә) idi. Müsәlmanlar Hәzrәti Әli (ә) ilә, (o
Hәzrәtin istәmәmәsinә baxmayaraq) bey’әt etdilәr vә sәhabәlәrdәn bey’әt etmәyәnlәr
dә heç zaman tәhdid edilmәdilәr. Allah-tәala da belә iradә etmişdi ki, Әli İbni Әbu
Talib ilahi nәss vә müsәlmanların seçmәsi ilә xәlifәliyә çatsın. Bütün müsәlmanlar
Hәzrәt Әli әleyhissalamın xәlifәliyini qәbul edirlәr, lakin mә’lum olduğu kimi
başqalarının xәlifәliyi barәdә ixtilaf vardır.
Bu vәziyyәt olduqca acınacaqlı bir vәziyyәtdir. Әgәr onlar Allah- tәalanın onlar
üçün seçdiyini qәbul edib razı olsaydılar, onda başlarının üstündәn vә ayaqlarının
altından onlar üçün ilahi ne’mәtlәr axardı vә Allah-tәala onlara göydәn bәrәkәt nazil
edәrdi. Әgәr Onun әmrinә itaәt etsәydilәr, onda Allah-tәalanın iradә etdiyi vә
r
0
@ D ,0- ;
; % * D ,
“Vә sizlәr ucasınız, әgәr mö’min olsanız” ayәsindә buyurduğu kimi bu gün
müsәlmanlar bütün alәmin ağası olardılar. Lakin aşkar düşmәnimiz olan lә’nәtli şeytan
Haqq-tәalaya xitabәn demişdir ki,
D '

!1M " D '

4 "
D '

M "
E/ "
D ' H0E:
HDS[DE
,
1
h

D ' ;9 L & z T
0,% { M !1Q
.
"
-
! D 5 K- M ^

: * D '

Z
!1 "
“Sәn mәni azdırıb yoldan çıxartdığın üçün mәn dә Sәnin düz yolunun üstündә
oturub insanlara mane olacağam. Sonra onların qarşılarından vә arxalarından,
sağlarından vә sollarından gәlәcәyәm vә Sәn onların әksәriyyәtini şükr edәn
görmәyәcәksәn”. (Ә’raf surәsi, 16-17-ci ayәlәr)
Bugünkü müsәlmanların vәziyyәtinә bir baxın, zәif olurlar vә heç bir şeyә güclәri
çatmır, hәtta bu zәifliklәri ucbatından bir sıra kafir dövlәtlәrdәn belә dilәnirlәr. İsraili
tanıdıqlarına baxmayaraq, İsrail onların varlığını tanımağı rәdd edir. Hәtta özünә
paytaxt etdiyi Qüds şәhәrinә әsla girmәlәrinә icazә vermir. İslam dövlәtlәrinin yox,
Amerikanın ya da Rusiyanın himayәsi sayәsindә hәyatlarına davam edirlәr. İslam
millәtlәrini kasıblıq, aclıq vә xәstәlik tәhdid edir. Halbuki, Avropanın itlәri müxtәlif әt
vә balıqlarla bәslәnirlәr.
Ümmәtin bu acı taleyinә Hәzrәti Fatimә (ә) Әbu Bәkrә qarşı Mühacir vә Әnsar
qadınlarının arasında söylәdiyi xütbәsindә işarә etmişdi:

j > !05 [#E
Q !#.!x !#RE
Q !#P l

L
z
%Q, 6
HDS [~,
0:!1K b$ \ 0. U
C
q
1 L !M
[#!N? A
0,

%_01 h !#M D - !EP " %QHEh HDS [;%Hz I H M ! Hl{
; %!H, o

L ; %R
Q1
#E
5x D B E.
r
1

!9\ "
P+ Q,
O [+
!
+ 5 D+
!{ ,L $+ % R O ]+
! g
+ E
/
f
/M
; %5
!- !' D ,M !5%1B p
M D B E U
E1 & [DB /
3 HM [DB $#
!E. #E
e D B L 1 ?
“And olsun ki, artıq (fitnә dәvәsi) boğaz olub, bu yaxınlıqda doğacaqdır, gözlәmәk lazımdır.
Sonra qablar dolusu tәzә qan vә hәlakedici zәhәrlәr sağacaqsınız. Bax, o vaxt batilә gedәnlәr zәrәr
edәcәkdir vә gәlәcәkdәkilәr әvvәldәkilәrin gördüklәri işin nәticәsini anlayacaqlar. Hәlәlik dünyanı
әldә etdiyinizә görә şad olun, amma fitnәyә düşәcәyinizdәn könlünüz әmin olsun. Sizә iti
qılıncların, zülmkar vә tәcavüzkarların hakimiyyәtinin, yayğın qarışıqlığın vә zalımların
zorakılığının müjdәsini verirәm. Var-dövlәtinizi mәhv edәcәk vә cәmiyyәtinizi kökündәn
biçәcәkdir. Çox böyük bir peşmanlıq sizi gözlәyir. Amma heç bir iş görә bilmәzsiniz. Çünki
hәqiqәti görә bilmirsiniz. İstәmәmәnizә baxmayaraq sizi mәcbur edәcәyikmi?”1
Ey alәmlәrin qadınlarının әn üstünü, ey Peyğәmbәr (s)-in yadigarı, ey Fatimeyi
Zәhra (s.ә.), hәqiqәtәn dә verdiyin xәbәrlәr düz çıxdı. Necә ola bilәrdi ki, düz çıxmasın?
Çünki bu, peyğәmbәrlik silsilәsindәn vә risalәt qaymağından axan bir xәbәr idi.
Doğrudan da Hәzrәti-Fatimә salamullah әleyhanın bu sözlәri islam ümmәtinin
keçmiş vә bugünkü tarixindә tamamilә baş verib vә baş verir. Kim bilir, bәlkә dә
gәlәcәk daha ağır olacaqdır. Çünki onlar Allahın nazil etdiyindәn üz döndәrdilәr. Allah
da onların әmәllәrini alçaldıb puç etdi.
Mübahisәnin әn әsas nöqtәsi
Bütün bu bәhslәrdә zәrurәtlә diqqәt yetirilәn incә bir mә’na qalıbdır. O da bundan
ibarәtdir ki, bә’zi düşmәnlәr Әli әleyhissalamın xәlifәliyә tә’yin olunması barәdә
mövcud olan açıq-aşkar nәsslәri rәdd edә bilmәdiklәri üçün özlәrini heyrәtlәnmiş kimi
göstәrib dedilәr ki, Әli (ә)-nin xәlifә tә’yin olduğu gün orada yüz mindәn çox sәhabә
var idi. Necә ola bilәr ki, bu sәhabәlәrin hamısı Әli (ә)-dәn üz çevirib onun әleyhinә
dәsisә qursunlar. Tәdqiqata başladığım ilk zamanlarda, bu mәsәlә mәnim özümü dә,
şübhәyә salmışdı.
Әgәr mәsәlә bu şәkildә irәli sürülsә, onda hәmin düşmәnlәrin sözlәri qaneedici
görünә bilәr! Lakin bu mәsәlәni hәrtәrәfli bir şәkildә araşdırdıqda onun heyrәtlәndirici
olmadığı başa düşülәr. Mәsәlәni hәrtәrәfli araşdırmaq üçün bu suala diqqәt edәk:
Yüz minә yaxın sәhabәnin Peyğәmbәr (s)-in әmrindәn çıxdığını söylәmәk doğru
deyilsә, onda hadisә necә olmuşdur?
1 Tәbәri, “Dәlailül-imamә”; İbni Tәyfur, “Bәlağatün-Nisa”; Ömәr Rza Kәxxalә, “Ә’lamün-nisa”, c.4, sәh.
123; İbni Әbil Hәdid, Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә libn Әbil-Hәdid”.

Birincisi, Qәdir-Xum bey’әtindә olanların hamısı Mәdinәdә yaşamırdı. Orada
olanlardan әn çox üç va ya dörd min nәfәri Mәdinәdә yaşayırdı. Digәr tәrәfdәn isә
bunların çoxunun da kölәlәr vә Әhli Süffә kimi Mәdinәdә kimsәsi olmayan vә müxtәlif
yerlәrdәn Peyğәmbәr (s)-in yanına gәlmiş adamlar olduğunu nәzәrә alsaq, onda hәmin
dörd min nәfәrin yarısını da hesabdan çıxmalıyıq. Yerdә qalan iki min nәfәr dә
cәmiyyәtdәki sistemә uyğun olaraq, mәnsub olduqları qәbilәnin başçılarına tabe idilәr.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) dә mәslәhәtә görә cәmiyyәtdәki bu sistemi aradan
qaldırmamışdı vә hәr bir qrup o hәzrәtin yanına gәlәndә onların böyüklәrini onlara
rәhbәr tә’yin edirdi. Buna görә islam tarixindә onlara “Әhli-hәll vә әqd” deyilirdi.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra tәşkil olunan “Sәqifә” yığıncağının
tәşkilini araşdırdığımız zaman Әbu Bәkri xәlifә tә’yin edәn bu yığıncaqda әn çox yüz
nәfәrin iştirak etdiyi müәyyәn olur. Çünki Mәdinә әhalisi olan Әnsardan yalnız
böyüklәr bu yığıncaqda var idi. Mәkkә әhalisindәn olan vә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-lә
birlikdә Mәdinәyә mühacirәt edәn Mühacirlәrdәn isә yalnız Qüreyşin nümayәndәsi
olan üç vә ya dörd nәfәr bu yığıncaqda iştirak etmişdi. Buna dәlil olaraq, Sәqifәnin
(yә’ni tavanı olan bir yerin) nә böyüklükdә ola bilәcәyini tәsәvvür etmәk kifayәtdir.
Çünki o zamanın şәraitini nәzәrdә tutduğumuz zaman Sәqifәnin bir yığıncaq meydanı
olmadığı vә normal bir ev olduğu mә’lum olur. Hәtta Sәqifeyi Bәni-Saidәdә belә yüz
nәfәrin toplandığını söylәmәmiz bir şişirtmәdir. Amma mә’lumdur ki, orada yüz min
nәfәr yox idi. Xalq hәmin yığıncaqda baş verәnlәr haqqında bir müddәt keçәndәn sonra
xәbәrdar ola bildi. Bu da onunla bağlıdır ki, o dövrdә indiki kimi kütlәvi informasiya
vәsaiti yox idi.
Xәzrәc qәbilәsinin böyüyü vә eyni zamanda Әnsarın görkәmli şәxsiyyәtlәrindәn
olan Sә’d İbni Übadә vә oğlu Qeysin әks mövqedә olmalarına baxmayaraq
yığıncaqdakılar Әbu Bәkrin xәlifә olması barәdә hәmfikir oldular. Amma indiki
terminlә desәk, orada olanların böyük әksәriyyәtinin ona bey’әt etmәsi müsәlmanların
әksәriyyәtinin olmadığı bir şәraitdә hәyata keçirildi. Çünki onların bir qismi
Peyğәmbәr (s)-i qüsl vә kәfәn etmәklә mәşğul idi. Digәr bir qismi isә Peyğәmbәr (s)-in
vәfat etmәsi xәbәrindәn sarsılmışdılar. Ömәr İbni Xәttab da onları “Peyğәmbәr (s)
öldü”-demәk ilә qorxutmuşdu.1
Bundan әlavә sәhabәlәrin çoxunu Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Üsamәnin ordusu ilә
göndәrmişdi. Buna görә dә onların әksәriyyәti Mәdinәnin çölündә Cürüf adlı bir yerdә
idilәr vә Sәqifә yığıncağında iştirak edә bilmәdilәr. Bütün bunları nәzәrә alaraq qәbilә
üzvlәrinin öz böyüklәri tәrәfindәn verilәn qәrara qarşı çıxmaları ağlabatandırmı?
Xüsusilә dә әgәr bu qәrar bütün qәbilәlәrin әldә etmәyә cәhd göstәrdiyi mühüm bir
mövqeyә sahib olmaqla әlaqәdar olsa? Çünki xәlifәliyin әsl qanuni sahibi qırağa
qoyulub vә iş şuranın öhdәsinә qoyulduqdan sonra artıq bir gündә bütün
müsәlmanların başçısı olmaq şәrәfi onlara da nәsib ola bilәrdi. Belә olduğu tәqdirdә
onlar nәyә görә buna sevinmәsinlәr vә nәyә görә onu himayә etmәsinlәr?
İkinci mәsәlә budur ki, Mәdinәdә oturanların verdiyi qәrara Әrәbistan
yarımadasının başqa mәntәqәlәrindә yaşayan vә mәrkәzdәn uzaq olanların qarşı
çıxması da demәk olar ki, qeyri-mümkün idi. Çünki o zamanlar kommunikasiya
vasitәlәri yox idi. Bundan әlavә, onlar belә düşünürdülәr ki, Mәdinә әhalisi Peyğәmbәr
(s)-lә eyni şәhәrdә yaşadıqlarına görә Peyğәmbәr (s)-ә nazil olan hökm vә әmrlәri daha
yaxşı bilirlәr. Hәtta yeni hökmlәri ehtiva edәn vәhyin hansı saat vә hansı gündә nazil
olduğundan da xәbәrdardırlar.
Bundan әlavә, mәrkәzdәn uzaq olan bir qәbilә başçısı xilafәt mәsәlәsilә
maraqlanarmı? Ona görә Әbu Bәkrin, Әli (ә)-nin vә ya başqasının xәlifә olması
vәziyyәti dәyişdirmәzdi. Onu qәbilәsinin başçılıq vәzifәsini qorumaq vә heç kimin
onun işlәrinә müdaxilә etmәmәsi maraqlandırırdı. Digәr tәrәfdәn isә, bәlkә dә
onlardan bә’zisi mәsәlәni soruşub hәqiqәtdәn xәbәrdar olmaq istәyiblәr. Amma
başdakılar ayrı-ayrı yollarla onları susdurublar. Hәtta Әbu Bәkrә zәkat vermәkdәn
boyun qaçıran Malik İbni Nüveyrә haqqında deyilәn әhvalatda, belә şeylәrin olduğunu
görmәk mümkündür.
Buna görә dә Әbu Bәkr zamanında zәkat vermәkdәn boyun qaçıranlarla aparılan
müharibә zamanı baş verәn hadisәlәri araşdıran kimsә bu әhvalatların bir çox

ziddiyyәti ehtiva etdiyinin vә sәhabәlәrin, xüsusilә dә hökmdar olanların hörmәtini
qorumaq mәqsәdilә bә’zi tarixçilәrin bu mәsәlәni tәhrif etdiklәrinin şahidi olacaq vә
hәmin yazıların adamı qane etmәdiyini görәcәkdir.
Üçüncü mәsәlә isә bu hadisәnin birdәn-birә baş vermәsi, xalqı olub qurtarmış bir
işlә qarşı-qarşıya qoymaqdan ibarәt idi. Çünki Sәqifә yığıncağı Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-i
torpağa tapşırmaq işlәrilә mәşğul olan sәhabәlәrdәn xәbәrsiz tәşkil olunmuşdu. Hәmin
sәhabәlәrin arasında Hәzrәti İmam Әli (ә), Abbas, Miqdad, Sәlman, Әbuzәr, Әmmar,
Zübeyr vә başqaları var idi.
Sәqifәdә yığışanlar oradan çıxıb Әbu Bәkri tәmtәraqla mәscidә aparmaq vә xalqın
ona ümumi bey’әt etmәsini istәdiklәri, xalqın da ona istәyәrәk yaxud da zorla bey’әt
etdiklәri zaman әxlaqi keyyfiyyәtlәrә malik olan Hәzrәti Әli (ә) vә mәslәkdaşları
mәşğul olduqları müqәddәs vәzifәni hәlә başa çatdırmamışdılar. Onlar Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-i qüslsuz, kәfәnsiz vә dәfn etmәdәn xәlifәlik üçün Sәqifәyә qaçıb gәlә
bilmәzdilәr. Onlar öz vәzifәlәrini yerinә yetirdiklәri zaman isә artıq Әbu Bәkr xәlifәliyә
seçilmiş vә iş-işdәn keçmişdi. Buna qarşı çıxıb müsәlmanların arasında ikitirәlik
yaratmaq istәyәnlәr fitnәkar olaraq qiymәtlәndirilir vә müsәlmanların bunlara qarşı
müqavimәt göstәrmәlәri, lazım gәlәrsә, bunların öldürülmәlәri belә irәli sürülürdü.
Elә buna görә dә Ömәr, Sә’d İbni Ubadәni Әbu Bәkrә bey’әt etmәdiyi üçün ölümlә
tәhdid edәrәk “Öldürün onu, o fitnәkardır”1 -deyirdisә, Hәzrәti Әli (ә)-ni vә onun
evindә olanları isә yandırmaqla hәdәlәyirdi.
Xüsusilә, Ömәrin bey’әt mövzusu haqqında olan fikrini anlayandan sonra bu
mövzu ilә әlaqәdar olan bir çox mәsәlә dә hәll olar. Çünki Ömәr belә inanırdı ki,
bey’әtin düzgün vә sәhih olması üçün bir nәfәr müsәlmanın onu tәsdiq etmәsi
kifayәtdir vә qalan müsәlmanlar ona tabe olmalıdırlar. Hәr kim bu işdәn boyun qaçırsa,
dindәn çıxıb (mürtәd olub) vә öldürülmәlidir!! Burada Ömәrin bey’әt mövzusu barәdә
olan sözlәrini “Sәhih әl-Buxari”dәn nәql edirik. Ömәr Sәqifәdә baş verәn hadisәlәr
haqqında belә deyibdir:
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 26; “Tarix әt-Tәbәri”; “Tarix әl-Xülәfa (әl-imamәti vәs-siyasә) libni Qәtibә
әd-Dinuri”.
“Hay-küy vә bağırmalar o qәdәr çoxaldı ki, mәn ixtilaf olacağından qorxdum. Buna
görә tez dedim: “Ey Әbu Bәkr, әlini mәnә ver”. Әbu Bәkr dә әlini uzatdı vә mәn ona
bey’әt etdim. Mühacirlәr1 vә Әnsar da bey’әt etdilәr. Sonra Sә’d İbni Ubadәyә hücum
etdik. Onlardan birisi “Sә’d İbni Übadәni öldürün”-dedi. Mәn dә “Sә’d İbni Ubadәni
Allah öldürsün”-dedim. Allaha and olsun ki, gördüyümüz heç bir iş Әbu Bәkrin bey’әti
qәdәr çәtin deyildi. Qorxduq ki, bey’әt alınmadan yığıncaq başa çatar vә camaat gedib
başqa bir nәfәrlә bey’әt edәr. O vaxt isә biz ya istәmәdiyimiz bir şәxsә bey’әt etmәk,
yaxud da müxalifәtdә durmaq mәcburiyyәtindә qalardıq vә fitnә-fәsad törәnәrdi”.2
Demәk, Ömәrin fikrincә xәlifәlik mәsәlәsi seçki vә şuraya aid olan bir mәsәlә
deyildir vә müsәlmanlardan birisinin qabağa düşüb bey’әt etmәsi vә bu işin qalan
müsәlmanlara höccәt (sübut) olması kifayәtdir. Elә buna görә dә Әbu Bәkrә “Uzat
әlini”-deyir. Әbu Bәkr әlini uzatdığı vaxt da mәslәhәtlәşmәdәn ona bey’әt edir. Ömәr
bu nöqteyi-nәzәri belә izah edir:
“Qorxduq ki, bey’әt alınmadan yığıncaq başa çatar vә camaat gedib başqa bir
nәfәrlә bey’әt edәr. O vaxt isә biz ya istәmәdiyimiz bir şәxsә bey’әt etmәk, yaxud da
müxalifәtdә durmaq mәcburiyyәtindә qalardıq vә fәsad törәnәrdi”.
Mә’lum olur ki, Ömәr Әnsarın öz aralarından birisini seçib ona bey’әt etmәlәrindәn
qorxurmuş. Ömәrin yuxarıda nәql etdiyimiz sözlәri mәsәlәni daha da aydınlaşdırır.
Amma hökm vermәkdә insaflı vә tәdqiqatda diqqәtli olmağımız üçün bunu da
e’tiraf etmәliyik ki, Ömәr hәyatının son günlәrindә xәlifәlik barәdә fikrini dәyişmişdi.
Sonuncu hәccindәn qayıtdığı gün Әbdürrәhman İbni Ovfun yanında ikәn bir nәfәr
gәlib ona belә dedi: “Ey әmirәlmö’minin, filankәs deyir: “Әgәr Ömәr dünyadan getsә,
biz filankәs ilә bey’әt edәrik. Çünki Allaha and olsun Әbu Bәkr ilә bey’әt etmәk dә
tәlәm-tәlәsik bir iş idi ki, baş tutdu”. Sәn onun haqqında nә deyirsәn?” Bunu eşidәn
Ömәr bәrk hirslәndi vә Mәdinәyә çatan kimi xalqı toplayıb onlarla danışdı. Ömәrin
sözlәrinin bir qismi belәdir:
1 Bütün tarixçilәr qeyd etmişlәr ki, Sәqifәdә ancaq 4 nәfәr mühacir iştirak etmişdir. Ömәrin “beyәt etdim
vә mühacirlәr beyәt etdi” sözü, hәmin xütbәdә dediyi – “Әli (ә) vә Zübeyr vә onlarla olanlar bizimlә
müxalifәt etdilәr” sözü ilә uyğun gәlmir”. Bax: “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 26
“Mәnә xәbәr veriblәr ki, sizlәrdәn birisi deyib: “Әgәr Ömәr ölsә, mәn filankәsә
bey’әt edәcәyәm”. Heç kim “Әbu Bәkrin bey’әti dә tәlәm-tәlәsik olmuşdu vә sonradan
baş tutmuşdu”-deyә özünü aldatmasın. Bәli, belә olmuşdu. Lakin Allah şәrini
uzaqlaşdırdı. Hәr kәs müsәlmanlarla mәslәhәtlәşmәdәn birisinә bey’әt etsә, nә ona
bey’әt olunar, nә dә bey’әt etdiyi kimsәyә. Hәr ikisi dә öldürülmәlidir (ya da hәr ikisi
dә öldürülә bilәr)”.1
Kaş Ömәr İbni Xәttab Sәqifә günü bu fikrә sahib olub, özünün dә şahidlik etdiyi
kimi, tәlәm-tәlәsik alınan bey’әtә camaatı mәcbur etmәyәydi. Amma Ömәr o günü bu
fikrә necә sahib ola bilәrdi? Axı bu görüşә görә hәm özünün, hәm dә yoldaşının
öldürülmәsi zәruri idi. Çünki yeni görüşündә belә deyir:
“Hәr kәs müsәlmanlarla mәslәhәtlәşmәdәn birisinә bey’әt etsә, nә ona bey’әt
olunar, nә dә bey’әt etdiyi kimsәyә, hәr ikisi dә öldürülmәlidir”.2
İndi isә görәk nәyә görә Ömәr ömrünün axırlarında fikrini dәyişdirib. Halbuki,
onun özü hamıdan yaxşı bilirdi ki, onun bu yeni görüşü Әbu Bәkrә olunan bey’әti
sarsıda bilәr. Çünki onun özü müsәlmanlarla mәslәhәtlәşmәdәn Әbu Bәkrә bey’әt
etmişdi. Bu görüş onun öz xәlifәliyinin tәnqid olunmasına da sәbәb olardı. Hәtta
müsәlmanlardan bә’zisi gәlib Әbu-Bәkrә e’tiraz etmişdilәr ki, niyә daş qәlbli bir nәfәri
onlara hökmdar edibdir.3 Ömәr Әbu Bәkrin yazısını xalqa oxumaq istәdiyi vaxt bir
nәfәr ona belә sual vermişdi: “O yazıda nә yazılıb ey, Әbu Hәfs”. Ömәr isә belә cavab
vermişdi: “Bilmirәm, amma onu eşidib itaәt edәn birinci adam mәnәm”. Sonra hәmin
adam belә demişdi: “Allaha and olsun ki, mәn onda nә yazıldığını bilirәm. Әvvәlcә sәn
onu xәlifә etdin, indi dә o sәni xәlifә edir”.4
Hәzrәti Әli әleyhissalam da Ömәr camaatı Әbu Bәkrә bey’әt etmәyә mәcbur elәdiyi
vaxt buna bәnzәr bir söz buyurmuşdu:
… G{
E v P P v M ] % E I P [ v R
!GQ l


2 “Tarix әt-Tәbәri”, c. 5; “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә libn Әbil-Hәdid”, c. 1.
3 “Tarix әt-Tәbәri”, c. 3, sәh. 428.
“Sağdığın bu süddәn sәnә dә bir pay çatar, bu gün işi onun üçün möhkәmlәndir, sabah onu
sәnә qaytarar…” 1
Mühüm olan budur ki, Ömәrin bey’әt barәdәki fikrini dәyişmәsinin sәbәbini
araşdıraq. Mәnim fikrimcә sәbәblәrdәn biri budur ki, Ömәr Peyğәmbәr (s)-in
ölümündәn sonra sәhabәlәrdәn bә’zisinin Hәzrәti Әli (ә)-yә bey’әt etmәk istәdiyini hiss
etmişdi. Ömәr isә bunu әsla istәmirdi vә ona görә dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәfatının
yaxınlaşdığını hiss edib vәsiyyәtnamә yazdırmaq istәdikdә Ömәr mane olmuşdu.2
Çünki bu vәsiyyәtnamәdә yazılanların nә olacağını tәxmin edirdi. Buna görә dә hәtta
Peyğәmbәr (s)-in sayıqladığını bәhanә gәtirәrәk, ciddi-cәhdlә bu vәsiyyәtnamәnin
yazılmasına mane oldu vә xalqın Hәzrәti Әli (ә)-yә bey’әt etmәsinin qarşısını almaq
üçün Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in ölüm xәbәrini yaymaq istәmәyәnlәri ölümlә hәdәlәdi.3
Digәr tәrәfdәn isә Әbu Bәkrә bey’әt etmәyi irәli sürüb xalqı ona bey’әt etmәyә mәcbur
etdi vә bu işdәn boyun qaçırmaq istәyәnlәri öldürmәklә hәdәlәdi.4
Bu işlәrin hamısı Hәzrәti Әli әleyhissalamı xәlifәlik vәzifәsindәn uzaqlaşdırmaq
üçün görülürdü. Belә olduğu halda Ömәr bir adamın “Ömәr ölәndәn sonra mәn
filankәsә bey’әt edәcәyәm”-demәyinә necә razı ola bilәrdi?
Kim olduğu tarixdә qeyd olunmayan, amma şübhәsiz sәhabәlәrdәn biri olan hәmin
adam Ömәrin Әbu Bәkrә bey’әt aldığı әhvalata istinad edәrәk deyir: “And olsun Allaha
ki, Әbu Bәkrin bey’әti dә tәlәm-tәlәsik olmuşdu. Amma sonradan baş tutdu”-yә’ni
onun bey’әti müsәlmanlarla mәslәhәtlәşmәdәn hәyata keçirilibdir. Әgәr Ömәrin Әbu-
Bәkrә aldığı bey’әt doğrudursa, onda başqasına bey’әt almaqda hәmin metodu hәyata
keçirmәk niyә doğru olmasın? Digәr tәrәfdәn isә bu adamın, hәmçinin bey’әt etmәk
istәdiyi şәxsin adları hәm İbni Abbas, hәm Әbdürrәhman İbni Ovf, hәm dә Ömәr
tәrәfindәn gizli saxlanılıb. Lakin Ömәrin bu sözdәn bәrk hirslәndiyi vә tez xalqa
müraciәt edәrәk xәlifәlik mәsәlәsinә toxunması bu iki şәxsin müsәlmanlar arasında
әhәmiyyәtli bir mövqeyә sahib olduqlarını göstәrir. O, tәlәm-tәlәsik xәlifә seçmәk

2 “Sәhih Müslüm”, c. 5, sәh. 75; “Sәhih әl-Buxari”, c. 7, sәh. 9.
4 “Sәhih әl-Buxari”, c. 8, sәh. 28; “Tarix әl-Xülәfa libni Qәtibә әd-Dinuri”, c. 1, sәh.19.
hadisәsinin tәkrar olunmasının qarşısını almaq istәyib. Çünki bu dәfә onun istәmәdiyi
bir şәxs xәlifәlik vәzifәsini әldә edә bilәrdi.
İşarә etdiyimiz bәhslәrdәn mә’lum olduğu kimi bu söz tәkcә o şәxsin sözü deyildi,
әksinә sәhabәlәrin әksәriyyәti hәmin fikirdә idi. Buna görә dә Buxarinin bunları
yazdığını müşahidә edirik: “Ömәr hirslәndi, sonra belә dedi: “Mәn hәlә ölmәmişәm,
xalqın işlәrini qәsb etmәk istәyәnlәr çәkinmәlidirlәr”.”1
Demәk, Ömәr ona görә fikrini dәyişibdir ki, onun sözlәrilә desәk, xalqın işlәrini
qәsb edib onun istәmәdiyi bir şәxsә, mәsәlәn Hәzrәti Әli (ә)-yә bey’әt etmәk
istәyәnlәrin qarşısını alsın. Çünki o, inanırdı ki, xәlifәlik Әli (ә)-nin haqqı deyil vә bu
mәsәlә xalqın sәlahiyyәtindәdir. Belә olduğu tәqdirdә bu sual cavabsız qalır ki, Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra Ömәr nәyә görә müsәlmanlarla mәslәhәtlәşmәdәn
Әbu Bәkrә bey’әt etdi?
Mә’lum olduğu kimi Ömәr çalışırdı ki, hansı yolla olursa olsun Әli (ә)-nin xәlifәlik
mәqamına çatmasına mane olsun. Bu nәticә nәinki Ömәrin qeyd etdiyimiz xütbәsindәn,
hәmçinin bütün tarix kitablarından әldә edilir. Tarix kitablarını araşdıran hәr bir şәxs
bilir ki, hәtta Әbu Bәkrin xәlifә olduğu vaxt da hәqiqi hökmdar Ömәr idi. Elә buna görә
dә Әbu Bәkr Üsamә İbni Zeyddәn istәmişdi ki, Ömәri müharibәyә aparmasın. Çünki
xәlifәlik işlәrindә ondan mәslәhәt alırdı.2
Digәr tәrәfdәn isә görürük ki, Hәzrәti Әli (ә) uzun bir müddәt, yә’ni Әbu Bәkr,
Ömәr vә Osmanın xәlifә olduğu müddәtdә heç bir vәzifә vә mәs’uliyyәtә sahib
olmayıb. Halbuki Hәzrәti Әli әleyhissalamı hamı böyük şәxsiyyәt kimi tanıyırdı.
Bundan daha da heyrәtlәndirici hadisә budur ki, Ömәr ölümü yaxınlaşdığı vaxt öz
yerinә xәlifә tә’yin etmәk üçün Әbu Ubeydә İbni Cәrrah ya da Әbu Hüzeyfәnin qulu
Salimin sağ olmadıqlarına tәәssüflәnibdir.
Şübhәsiz Ömәr bey’әtlә bağlı әvvәlki düşüncәsini dәyişәrәk, mәslәhәtlәşmәdәn
alınan bey’әti xalqın haqqını qәsb etmәk kimi qiymәtlәndiribdir. Buna görә dә orta bir
yol tapmalı idi ki, heç kim xalqı özünün bey’әt etdiyi şәxsә bey’әt etmәyә mәcbur edә
bilmәsin. Digәr tәrәfdәn isә o, xәlifә seçmәk işini tamamilә xalqın iradәsinә buraxa

2 “әt-Tәbәqat әl-Kubra libni Sә’d” vә tarix kitablarının әksәriyyәti.
bilmәzdi. Çünki onun özü Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra Sәqifә
yığıncağında iştirak etmiş vә görmüşdü ki, fikir ayrılığı qan axıtmaq mәrhәlәsinә qәdәr
böyüyә bilәr. Buna görә dә nәhayәt, altı nәfәrdәn ibarәt bir şura müәyyәnlәşdirdi ki,
hәmin şura gәlәcәk xәlifәni seçsin. Qalan müsәlmanların isә bu işә qarışmaq haqqı yox
idi. Digәr tәrәfdәn, Ömәr bilirdi ki, bu altı nәfәrin arasında da ixtilaf yaranacaq. Buna
görә dә vәsiyyәt etdi ki, ixtilaf yarandığı tәqdirdә Әbdürrәhman İbni Ovfun tәrәfini
saxlasınlar vә lazım olsa qalan üç nәfәri öldürsünlәr. Әlbәttә bu vәziyyәt onların üç
nәfәrdәn ibarәt iki hissәyә bölündüklәri zaman yaranardı. Halbuki bu qeyri-mümkün
idi. Çünki Ömәr bilirdi ki, Sә’d İbni Vәqqas ilә Әbdürrәhman İbni Ovf eyni qәbilәyә –
Bәni-Zöhrә qәbilәsinә mәnsubdurlar vә bir-birinin әmioğlusudurlar. Sә’d isә Әli (ә)-ni
sevmәzdi vә Әli (ә)-yә qarşı ürәyindә kin bәslәyirdi. Çünki Hәzrәti Әli (ә) onun Әbdüş
Şәms qәbilәsindәn olan dayılarını öldürmüşdü. Ömәr hәmçinin bilirdi ki,
Әbdürrәhman İbni Ovfun arvadı Osmanın bacısıdır, yә’ni Әbdürrәhman Osmanın
yeznәsidir. Habelә bilirdi ki, Tәlhә Osmanı himayә edir. Çünki bә’zi ravilәrin nәql
elәdiyinә görә onunla Osman arasında sәmimiyyәt var imiş. Bundan әlavә Tәlhәnin Әli
(ә)-yә deyil, Osmana sәs vermәsi üçün onun Teym qәbilәsinә mәnsub olması kifayәt
edәrdi. Çünki Teym ilә Bәni Haşim qәbilәlәri arasında Әbu Bәkrin xәlifә olmasına görә
düşmәnçilik var idi.1
Ömәr bunların hamısını yaxşı bilirdi. Belәliklә, Ömәr bu altı nәfәri şuranın üzvü
seçdi. Bu altı nәfәrin altısı da mühacirlәrdәn idi. Әnsardan bir nәfәr dә şuranın
üzvlüyünә seçilmәdi.
Onların hamısı nüfuz vә әhәmiyyәtә malik qәbilә başçıları idilәr:
1. Әli İbni Әbu Talib; Bәni-Haşim qәbilәsinin başçısı.
2. Osman İbni Әffan; Bәni-Ümәyyә qәbilәsinin başçısı.
3. Әbdürrәhman İbni Ovf; Bәni-Zöhrә qәbilәsinin başçısı.
4. Sә’d İbni Әbu Vәqqas; Bәni-Zöhrә qәbilәsinә mәnsub idi, ana tәrәfindәn isә Bәni-
Ümәyyә qәbilәsinә.
5. Tәlhә İbni Übeydullah; Bәni-Teym qәbilәsinin başçısı.
1 “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, c. 1, sәh. 88.

6. Zübeyr İbni Әvam; Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bibisi Sәfiyyәnin oğlu vә Әbu
Bәkrin qızı Әsmanın әri idi.
Bu altı nәfәr “әhli hәll vә әqd” sayılır vә verdiklәri hökm vә fikirlәri bütün
müsәlmanlar tәrәfindәn, istәr Mәdinәdә, istәrsә dә başqa şәhәr vә mәntәqәlәrdә qәbul
olunurdu. Müsәlmanlar heç bir e’tiraz etmәdәn itaәt etmәli idilәr. Buna qarşı çıxan
şәxsin qanı da halal olmuşdu. Buradan Qәdir-Xum hәdisinin nәyә görә üstü örtülü
qaldığı da aydınlaşır.
Digәr tәrәfdәn isә deyә bilәrik ki, Ömәr bu altı nәfәrin necә düşündüklәrini vә hansı
hәdәfi tutduqlarını bildiyinә görә, Osman İbni Әffanın xәlifәliyә çatması üçün zәmin
yaradırdı. Çünki o, әn azı bilirdi ki, bunlar Hәzrәti Әli (ә)-nin xәlifә olmasına razı
olmazdılar. Yoxsa hansı haqqa әsaslanaraq Әbdürrәhman İbni Ovfun tәrәfini Hәzrәti
Әli (ә)-dәn üstün tutdu? Halbuki, müsәlmanların arasında Hәzrәti Әli (ә) ya da Әbu
Bәkrin daha fәzilәtli olduğu barәdә ixtilaf olsa da, Hәzrәti Әli (ә) ilә Әbdürrәhman İbni
Ovfun bir-birilә müqayisә olunması indiyә qәdәr eşidilmәyib.
Burada şura üsulunu müdafiә edәn sünni qardaşlarıma bu sualı vermәk lazımdır ki,
görәsәn bu altı nәfәrdәn ibarәt hey’әti hәqiqi şura hesab etmәk olarmı? Axı bu altı
nәfәri müsәlmanlar deyil, Ömәrin özü seçmişdi. Onun özünün xәlifәliyә çatması
müsәlmanlarla mәslәhәtlәşmә olmadan, yә’ni tә’yinlә olduğu halda, o hansı üsul, ya da
haqqa dayanaraq müsәlmanları onlardan birinә boyun әymәyә mәcbur edә bilirdi?
Görünür, Ömәr xәlifәliyin yalnız mühacirlәrin haqqı olduğuna vә heç kimin bu
mövzu barәdә onlarla mübarizә aparmaq haqqına sahib olmadığına inanırdı. Hәtta o
da, Әbu Bәkr kimi, xәlifәliyin ancaq Qüreyşә aid olduğuna inanırdı. Buna görә dә
Salmani Farsi, Әmmar Yasir, Bilal Hәbәşi, Süheybi Rumi, Әbuzәri Qәffari vә Qüreyş
qәbilәsindәn olmayan minlәrlә sәhabәnin xәlifәlik vәzifәsinә çatmaq haqqı yox idi.
Bunlar dәlilsiz bir müddәa deyildir vә hәdisçilәrin onların özlәrindәn nәql etdiklәri
sözlәri ilә sübuta yetirilir. Burada Buxari vә Müslimin “Sәhih” kitablarında qeyd
etdiklәri xütbәyә qayıdaq. Ömәr belә deyir:
“Danışmaq istәyirdim. Әbu Bәkrin qarşısında söylәmәk üçün xoşuma gәlәn bir
xütbә dә hazırlamışdım. Lakin ondan çәkinirdim. Danışmaq istәdiyim vaxt Әbu Bәkr
mәnә “yavaş ol”-dedi. Mәn isә onu hirslәndirmәk istәmәdim. Әbu Bәkr danışmağa
başladı. O mәndәn daha dözümlü vә daha vüqarlı idi. Allaha and olsun ki, mәnim
hazırladığım sözlәrin hamısına bәnzәr, ya da daha yaxşısını özünün hazırlıqsız
nitqindә söylәdi. Sonra susub Әnsara xitabәn dedi: “Özünüz haqqında qeyd etdiyiniz
hәr bir xeyrin әhlisiniz. Amma xәlifәlik yalnız Qüreyş qәbilәsinә yaraşır”.1
Belәliklә, mә’lum olur ki, Әbu Bәkr ilә Ömәr şura üsuluna, sözün әsl mә’nasında
inanmırdılar. Әlbәttә bә’zi tarixçilәr Әbu Bәkrin Әnsar qarşısında Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-in “xәlifәlik Qüreyşdәndir”-deyә buyurduğuna istinad etdiyini yazırlar. Bu hәdis
şübhәsiz ki, doğrudur. Bunu Buxari vә Müslim öz “Sәhih” kitablarında qeyd ediblәr.
Hәmçinin başqa sünni vә şiә kitablarında da vardır. Bu hәdisdә Hәzrәti Peyğәmbәr
(s) belә buyurubdur:
|
& "
D ' (- f
!0S
q
L / "
tu !¡

“Mәndәn sonra xәlifәlәr on iki nәfәrdir. Hamısı da Qüreyşdәndir”.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) başqa bir hәdisdә mәsәlәni daha açıq buyurmuşdur:
;
!0S

!H0 "
T
/ ! | & T
. * 85 2 p *
“Bu iş, insanlardan ancaq iki nәfәr belә qalsa, Qüreyşdә olacaqdır”. 2
Peyğәmbәrin bu sözlәri dә hәmin mә’nanı ifadә edir:
Hf
Ej
T. |
+
F`Q:
!H0
“Camaat hәm xeyirdә, hәm şәrdә Qüreyşә tabedir”. 3
Әgәr bütün müsәlmanlar bu hәdislәrә inansalar, o zaman kim iddia edә bilәr ki,
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xәlifәliyin taleyini şuraya tapşırmışdır? Ey düşüncә sahiblәri, bu
paradoksdur.
Peyğәmbәrin özündәn sonrakı xәlifәlәri, sayları vә adları ilә birlikdә tә’yin etdiyini
tә’kid edәn Әhli-beyt imamlar (ә)-ı vә şiә alimlәri ilә bә’zi sünni alimlәrin fikrini qәbul
etmәyincә bu paradoks vә tәzaddan qurtarmaq mümkün deyildir.
1 “Sәhih -Müslüm”, Babül-Vәsiyyәt.

Bu izahatlarımızdan Ömәrin xәlifәlik mәqamını Qüreyşlә mәhdudlaşdırmasının
әsas sәbәbini anlaya bilәrik. Ömәr hәtta Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in sağlığında da
nәsslәrә qarşı ictihad etmәklә mәşhur idi. Bunun әn açıq nümunәlәrini Hüdeybiyyә
sülhü1, münafiqlәrә namaz qılmaqda2, Cümә axşamı müsibәtindә3 vә behişti
müjdәlәmәyә4 mane olmaqda müşahidә edirik.
Buna görә dә Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra o Hәzrәtin xәlifәlik haqqındakı
hәdisinә qarşı çıxması, o Hәzrәtin Әli әleyhissalamın xәlifә olması barәdә buyurduğu
sözlәrini Әli (ә)-nin yaşı hamıdan az olduğuna görә qәbul etmәmәsi vә Qüreyş sözünü
ümumi bir şәkildә ehtiva edәn hәdislә kifayәtlәnmәsi heç dә tәәccüblәndirici deyildir.
Ömәri vәfatından qabaq Qüreyşin böyüklәrindәn altı nәfәri şura üzvlәri olaraq tә’yin
etmәyә sövq etdirәn dә budur. Belәliklә, Peyğәmbәr (s)-in hәdislәrilә özünün xәlifәliyi
ilә bağlı Qureyşin haqqına inanması arasında bir növ uyğunluq yaratmaq istәmişdir.
Bәlkә dә xәlifә seçilmәyәcәyini bildiyi halda Hәzrәti Әli әleyhissalamı hәmin şuraya
daxil etmәsi dә bir növ siyasәt imiş. Çünki belәliklә Hәzrәti Әli (ә)-nin daha üstün
olduğuna inanan dostlarının artıq heç bir bәhanәsi qalmayacaqdır. Hәzrәti Әli (ә) isә
xalqın qarşısında söylәdiyi xütbәsindә bu siyasәtin mahiyyәtini izah etmişdi. O Hәzrәt
(ә) belә buyurmuşdu:
[D5 M TM D
x A+ !1? T
. !'L ? I

E
Q

3)
W6
3 H, [
A0C
1
$
H
$
H1 2
%h 3 y
Qe
.
T0B
[
Z
!\H0 v
8
5 3 6
; & M y

3 H, D ' 0
2
Hz ` HT.
l
H Y
, 3, [3 %_f
I
9
!E.
…H"5 H"5 ` v

' e

4 2 ! [I0n)
D ' 0
b? 3 n e
. [!h W 6
y
h
%(O M W 6
U
O M
“Müddәtin uzun vә möhnәtin ağır olmasına baxmayaraq, sәbr etdim. Hәtta o (Ömәr)
dünyadan köçmәk istәyәndә xәlifәlik (seçmәk) işini bir qrupun öhdәsinә qoydu. Belәliklә, mәnim
dә onlardan biri olduğum zәnn olundu. Ey Allahım, şuraya bax! Onlardan birincisilә
müqayisәdә nәyә görә mәnә şübhә olundu ki, indi bu şәxslәrlә bәrabәr hesab olunum. Lakin eniş-
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 2, sәh. 81; “Sәhih Müslüm”, “Hüdeybiyyә sülhü” babı.

yoxuşlarda (islamın mәslәhәtinә görә) onlarla yoldaşlıq etdim. Sonra onlardan biri qәlbindәki
kinә qulaq asdı, o birisi dә öz kürәkәninә meyl elәdi vә…”1 (xütbәnin davamı var)
Dördüncü hәqiqәt bundan ibarәtdir ki, Hәzrәti Әli әleyhissalam hәr yolla adamlara
dәlil gәtirdi. Amma bunun heç bir faydası olmadı. Çünki onlar ya Allahın Әli (ә)-yә
ehsan etdiyi mәqama görә o Hәzrәtә paxıllıq edirdilәr, ya da Qüreyş qәbilәsinin
şöhrәtli pәhlәvanlarını öldürüb şücaәtilә islam düşmәnlәrinin burnunu yerә sürtdüyü
vә onları tәslim olmağa mәcbur etdiyi üçün qәlblәrindә Hәzrәti Әli (ә)-yә qarşı kin vә
düşmәnçilik bәslәyirdilәr. Buna görә dә o Hәzrәtdәn üz çevirib, başqalarına meyl
etmişdilәr. Belә adamlara dәlil gәtirmәyin faydası ola bilәrmi? Amma bütün bunlara
baxmayaraq, yenә dә Hәzrәti Әli (ә) bir dağ kimi dayanmış vә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in
gәtirdiyi din ilә qoyduğu sünnәni müdafiә etmişdi. Nә qınayanların qınaması, nә dә
dünyanın mal vә vәzifәsi onun iradәsinә xәlәl gәtirә bilmәdi.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bunu bilirdi. Buna görә dә Hәzrәti Әli (ә)-nin mәhәbbәtini
insanların qәlbinә yerlәşdirmәk mәqsәdilә hәr bir münasibәtlә camaata qardaşı vә
әmioğlusu Әli (ә)-nin fәzilәtlәrini xatırladırdı:
Fm!
I )
n / b;! 6
T7 _l
“Әlini sevmәk iman, düşmәnçilik isә nifaqdır”.2
T
"
!M T0
T

“Әli mәndәndir, mәn dә Әlidәnәm”.3
q
L / "+
@ 7- T
_T

“Әli mәndәn sonra bütün mö’minlәrin vәlisidir”.4
q
%/M T
1
A
0

!/ T

“Әli mәnim elm şәhәrimin qapısı vә övladlarımın atasıdır”.5
1 “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, c. 1, sәh. 87.

4 “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 5, sәh. 25; “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 124.
r

H^C
1 n Z
!& r

H,1 ] !6
r
1

1 EO T

“Әli müsәlmanların ağası, tәqvalıların imamı vә nurüzlülәrin rәhbәridir”.1
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kәlamlar Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in sözlәrindәn bә’zi
nümunәlәrdir. Amma heyif ki, bu sözlәr bir çox adamların qәlbindә paxıllıq vә
düşmәnçilikdәn başqa bir şey artırmadı. Buna görә dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
ölümündәn qabaq onu çağırıb, boynuna sarılıb belә buyurdu:
*9 6
Q& !. > %L!/ ;
. .q
L /
!' ' \ o
% O ]+ % &

T
. " Z
!n=

;9 D M T6
:_T
!
!#%\ T
! : 3 H, Q

!.
“Ey Әli, mәnim bu qövmümün sәnә qarşı bәslәdiyi kindәn xәbәrim var. Mәndәn sonra
kinlәrini sәnә aşkar bildirәcәklәr. Әgәr onlar sәnә bey’әt etsәlәr qәbul et. Әks tәqdirdә mәzlum
olaraq mәnimlә görüşәcәyin vaxta kimi sәbr et”.2
Beşinci mövzu bundan ibarәtdir ki, adam Qur’anı oxuyub ayәlәrinә diqqәt yetirdiyi
vaxt görür ki, keçmiş ümmәtlәr arasında da buna bәnzәr bir sıra ixtilaflar mövcud olub.
Mәsәlәn, Qabil qardaşı Habili haqsızlıqla öldürür. Hәzrәti Nuh min ilә yaxın bir zaman
cihad etsә dә qövmündәn bir neçә nәfәri çıxmaqla, heç kim ona tabe olmur vә arvadı ilә
oğlu belә kafirlәr tәrәfdә olurlar. Allah Lut peyğәmbәrin yaşadığı şәhәri uçurtmaq
istәdiyi vaxt yalnız bir evin adamları mö’min idilәr. Yer üzündә zülm edib xalqı özünә
kölә edәn Fir’onun qövmündә imanını gizlәdәn bir nәfәrdәn başqa mö’min yox idi.
Yaqub peyğәmbәrin oğlanları özlәrini güclü bilib kiçik qardaşları Hәzrәti Yusifin
atalarının gözündә daha әziz olduğuna dözә bilmәyib, heç bir günahı olmayan Hәzrәti
Yusifi öldürmәyi planlaşdırırlar. Allah-tәala Bәni-İsraili Hәzrәti Musanın әlilә qurtarıb,
dәnizi onların keçә bilmәsi üçün ikiyә böldü vә düşmәnlәri olan Fir’onu orada boğub
hәlak etdi. Amma bu mö’cüzәlәrә şahid olan Bәni-İsrail dәnizdәn tәzәcә çıxmış
olmalarına baxmayaraq, bütlәrә sitayiş edәn bir qövmü görәn kimi Hәzrәti Musaya
“Onların sitayiş etdiklәri bütlәr kimi bizә dә sitayiş etmәyimiz üçün bütlәr qәrar ver”-
dedilәr. Hәzrәti Musa onlara “Siz cahil bir qövmsünüz”-dedi. Hәzrәti Musa Rәbbi ilә
1 “Müntәxәbi Kәnz әl-ümmal”, c. 5, sәh. 34.

2 “әr-Riyaz әn-Nәzirә lit-Tәbәri fi mәnaqibül-әşәrә”, Babi-fәzaili Әli İbni Әbu Talib.
görüşmәyә getdiyi vaxt qardaşı Harunu onlara rәhbәr tәyin etdi. Ancaq onlar onun
әleyhinә dәsisәlәr yaratdılar vә az qaldı onu öldürsünlәr. Nәhayәt, kafir olub buzova
sitayiş edir vә sonralar bir çox peyğәmbәri öldürürlәr. Bu barәdә Allah-tәala “Bәqәrә”
surәsinin 87-ci ayәsindә Bәni-İsrailә xitabәn belә buyurur:
; %, : !#
. D ,/89 - !#
. D : QB ,O D B
M
3 % ' : * !1/
b2%O D - tz !? !19B .M
“Hәr dәfә ürәyinizә yatmayan bir әmrlә gәlәn peyğәmbәrә tәkәbbür
göstәrmәdinizmi? Mәhz buna görә dә onların bir qismini tәkzib etdiniz, bir qismini
isә öldürdünüz”.
Yәhya ibni Zәkәriyya peyğәmbәr olduğu halda başı kәsilir vә Bәni İsrail
zalımlarından birinә hәdiyyә olunur. Yәhudilәr ilә xristianlar Hәzrәti İsanı çarmıxa
çәkib öldürürlәr.
Müsәlmanlara gәldikdә isә, islam ümmәtindәn sayılanlar Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in
әtirli çiçәyi vә cәnnәt gәnclәrinin ağası İmam Hüseyn (ә) ilә yetmiş iki nәfәrdәn ibarәt
olan әshabını öldürmәk üçün ordu hazırlayıb Kәrbalada Peyğәmbәr (s)-in Әhli-beytini
mühasirәyә aldılar vә Hәzrәti Hüseyn (ә)-lә bütün әshabını (süd әmәn körpәyә kimi)
qılıncları ilә doğradılar.
Bütün bunlar nәzәrdә tutulsa, onda xәlifәlik mәsәlәsindә baş verәn hadisәlәrin
heyrәtlәndirici bir cәhәti qalmaz. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) dә ümmәti haqqında belә
buyurubdur:
:%!& [v%1, 4 l=

C
? %4 P % 3H,
+ 8
/
!#W
+ Qf

/
# Q
D B Q& ; !- " " 0O ; %LQ
H,,O
;W 6
" 1 . :2 !& 3 !eH0 P %'E D 5 :M
“Çox keçmәdәn özünüzdәn әvvәlki ümmәtlәrin sünnәsini, qarış-qarış vә addım-addım tә’qib
edәcәksiniz; onlar kәrtәnkәlә yuvasına belә girmiş olsalar, siz dә hәmin yuvaya girәcәksiniz”.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn, “Әvvәlki ümmәtlәrdәn yәhudilәr vә xristianları qәsd
edirsinizmi?”-deyә soruşdular. O Hәzrәt (s) belә cavab verir: “Әlbәttә ki, onları qәsd
edirәm”.1

Belә olduğu tәqdirdә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) buyurmuşdur:
b$
bA& .
*9 6

!H0 T
. !'(- A# & .
r
L
QO ¢

a
S 3 6
T
,HM m

, ,O
“Mәnim ümmәtim yetmiş üç firqәyә bölünәcәk ki, hәmin firqәlәrdәn yalnız biri cәnnәtә
girәcәk, qalanı isә cәhәnnәmә daxil olacaqdır”.1
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) başqa bir yerdә belә buyurmuşdur:
! :2 %&N. [

!H0 6
2 !E. "M 3 6
2 %&N. 2
!1f y

W 3 6
A
!E
] % T
/!C
N/
3 :@
v M * q
L / 2 H/ " 1
!#CO :2 %&N. :>
L / "
%S M ! q
: *
H6
:2 !E. T
/!C
M t
* @ 5
D
L H0
1 5 K
*9 6
D ' 0
£
j

“Әshabım qiyamәt günündә sol tәrәfә doğru aparılacaqdır. O zaman mәn “haraya?”-deyә
soruşacağam. “And olsun Allaha ki, cәhәnnәmә”-deyә cavab verilәcәk. O zaman mәn “Ey
Rәbbim, bunlar mәnim әshabımdır”-deyәcәyәm. “Bunların sәndәn sonra nә etdiklәrini, nә
bid’әtlәr çıxardıqlarını bilmirsәn”-deyә cavab verilәcәkdir. O zaman mәn deyәcәyәm: “Mәndәn
sonra dindә bid’әt çıxaranlar Allahın rәhmәtindәn uzaq olsunlar”. Onlardan sürüdәn ayrılıb
itәn dәvә kimi yalnız bir neçәsi qurtulacaqdır”.2
Bizim gizli sirlәrimizdәn xәbәrdar olan Allah-tәala belә buyurmuşdur:
r
0

@ 1 /
U

%

!H0 K- M!
“Sәn çox istәsәn dә, yenә dә insanların әksәriyyәti iman gәtirmәz”. (“Yusif”
surәsi, 103-cü ayә)
; %5
!- C

D 5 K- M C
!
/ D 5 tz !? /…
“…Xeyir, o haqq olan Qur’anla onlara gәlibdir. Lakin әksәriyyәti haqqı istәmәz”.
(“Mö’minun” surәsi, 70-ci ayә)
; %5
!- C

D 5 K- M " B
C
!
/ D - !0?

1 “Sünәn ibn Macә”, c. 2, 3993 nömrәli hәdis; “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 3, sәh. 120; Tirmizi
“İman”.
2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 7, sәh. 209; “Sәhih Müslüm”, Babül-hovz.
“Hәqiqәtәn dә sizә haqqı gәtirdik, amma әksәriyyәtiniz haqqı istәmirsiniz”.
(“Zuxruf” surәsi, 78-ci ayә)
; %1L * D 5 K- M H"B

I
9 ;9
* M
“Bilin ki, Allahın vә’di heç şübhәsiz hәqiqәtdir. Amma çoxları bilmәz”. (“Yunus”
surәsi, 55-ci ayә)
; %O
!. D 5 K- M D ' /%& 3 /N : D '
5
%.N/
D B %= …
“…Onlar sizi dәlillәrilә razı etmәyә çalışırlar, amma qәlblәri bunu rәdd edir,
onların çoxu da fasiqdir”. (“Tövbә” surәsi, 8-ci ayә)
; Bf
* D 5 K- M H"B

!H0 + )
. 8 I 9 ;9
…
“…Allah insanlara lütf vә ehsan edir. Amma onların çoxu şükür etmәz”. (“Yunus”
surәsi, 60-cı ayә)
; .
!B D 5 K- M !' B
0 HDS I
9 A 1 L
; %.
L
“Onlar Allahın ne’mәtlәrini bildikdәn sonra onu inkar edәrlәr, çoxu da kafirdir”.
(“Nәhl” surәsi, 83-cü ayә)
G%- *9

!H0 K- M /N. -9 89 E
D ' 0E/ v !0. H

“And olsun ki, Biz düşünüb ibrәt alsınlar deyә onu (suyu) olduqları yerlәrә
axıtdıq. Amma çoxu nankor oldu”. (“Furqan” surәsi, 50-ci ayә)
; %-
f
D 5 J*
I
9!
/ D 5 K- "
@ !
“Onların çoxu ancaq şәrik qoşaraq Allaha inanarlar”. (“Yusif” surәsi, 106-cı ayә)
; %=
L D ' . HC
; %1L * D 5 K- M /…
“…Onların әksәriyyәti haqqı bilmәzlәr vә üz çevirib gedәrlәr”. (“Әnbiya” surәsi,
24-cü ayә)
;
!O D ,M ; %BQ:* ; %BC
) : ; %Q^
L :

C 85 " 1
.M
“İndi siz bu kәlama tәәccübmü edirsiniz? Hәm dә gülürsünüz, heç ağlamırsınız!
Qәflәt içindә qalıbsınız”. (“Nәcm” surәsi, 59-61-ci ayәlәr)

QUR’ANİ-KӘRİMDӘ HӘZRӘTİ ӘLİ (Ә)-NİN VİLAYӘTİ İLӘ ӘLAQӘDAR AYӘLӘR ............. 100
Hәsrәt vә tәәssüf
Bu hәqiqәtlәri oxuyan hәr bir müsәlman Hәzrәti Әli әleyhissalamın Peyğәmbәr (s)-
in tә’yin etdiyi xәlifәlik mәnsәbindәn uzaqlaşdırılması ilә islam ümmәtinin o Hәzrәt
(ә)-in hikmәtli rәhbәrliyi vә misilsiz elmindәn mәhrum qalmasına necә
tәәssüflәnmәsin?
Әgәr hәr bir müsәlman tәәssüb vә hissiyyatdan uzaq bir şәkildә mәsәlәni araşdırsa,
başa düşәr ki, Hәzrәti Әli (ә) Peyğәmbәr (s)-dәn sonra әn bilikli insan olub. Tarix
şahiddir ki, sәhabәlәrin alimlәri qarşılaşdıqları çәtin mәsәlәlәri hәll etmәk üçün Hәzrәti
Әli (ә)-yә müraciәt edәrmişlәr. Ömәr İbni Xәttab yetmiş dәfәdәn çox deyibdir ki,
1
' T
* %
“Әgәr Әli olmasaydı, Ömәr hәlak olardı”.1
Halbuki, o Hәzrәt (ә) kimsәyә bir sual belә vermәyibdir. Yenә tarix şahidlik edir ki,
Hәzrәti Әli (ә) sәhabәlәrin arasında әn şücaәtli vә әn güclü şәxs idi. Bir çox yerlәrdә
qorxmaz sәhabәlәr müharibәdәn qaçdıqları halda, o Hәzrәt (ә) bütün müharibәlәrdә
sonadәk sarsılmadan iştirak etmişdir. Bunu sübuta yetirmәk üçün Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-in Xeybәr müharibәsindә Hәzrәti Әli (ә) haqqında buyurduğu bu söz kifayәtdir:
I Q &
u " C
, 6
#H . i
E FH - I %O
u I _QC

I %O
z _lC

+ ? 3 6
T
, #{ H"ER
u
;
!¤

“Sabah bayrağı elә bir kişinin әlinә verәcәyәm ki, Allahı vә Peyğәmbәrini sevir, Allah vә
Peyğәmbәri dә onu sevir. O, durmadan düşmәnә hәmlә edir vә әsla düşmәnin qabağından
qaçmaz. Allah onun qәlbini imanla imtahan edibdir”.2
Bunu eşidәn sәhabәlәrdәn hәr biri istәyirdi ki, bayraq ona verilsin. Amma Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) bayrağı Hәzrәti Әli (ә)-yә verdi.
Sözün qısası Hәzrәti Әli әleyhissalama xass olan elm, qüdrәt vә cәsarәt hәm şiәlәrin,
hәm dә sünnilәrin qәbul etdiyi açıq-aşkar bir hәqiqәtdir. Hәzrәti Әli әleyhissalamın
1 “әl-Mәnaqib lil-Xarәzmi”, sәh. 48; “Әl-İsti’ab”, c. 3, sәh. 39; “Tәzkirәtüs-sibt”, sәh. 87; “Mәtalibüs-sul”,
sәh. 13; “Tәfsiri Nişaburi”, “Әhqaf” surәsinin tәfsirindә; “Feyzül-Qәdir”, c. 4, sәh. 357.
2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 4, sәh. 5 vә sәh. 12; c. 5, sәh. 76-77; “Sәhih Müslüm”, c. 7, sәh. 121.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn sonra onun varisi vә xәlifәsi, müsәlmanların da imamı
olduğuna birbaşa, ya da dolayı şәkildә dәlalәt edәn hәdislәri nәzәrdә tutmasaq da belә,
Qur’ani-Kәrimin rәhbәrlik vә imamlığın ancaq elm, cәsarәt vә qüdrәtә malik olan bir
şәxsin haqqı olduğunu bәyan etdiyini görә bilәrik. Allah-tәala “Yunus” surәsinin 35-ci
ayәsindә alimlәrә tabe olmağın vacib olduğu barәdә belә buyurur:
; %1B C
: g
E- D B !1.3 ' ; M J*

' * " HM ` QH, ; M _ M C

' " 1 .M…
“…Doğru yola yönәldәn kәs ardınca gedilmәyә çox layiqdir, yoxsa doğru yol
göstәrilmәdikcә özü onu tapa bilmәyәn kәs? Necә muhakimә yürüdürsünüz?”
Bilikli, güclü vә şücaәtli olana itaәt etmәyin vacib olduğu haqqında da “Bәqәrә”
surәsinin 247-ci ayәsindә belә deyilir:

z ;9 6
:2 !& [
2!1 "
A# L O y
@ D I 0

1 !
/ _ M " C
!0E
1 I ; %B 3 HM %!&…
FDE
FÒ

u tu !f " I B T
:@
u [
D
^
D
L
T
. A# R
/ v P x D B E v !R
6
“…(İnanmayanlar) Biz hökmdarlığa daha layiq ikәn vә ona var-dövlәt
verilmәdiyi halda, o, necә bizә padşah ola bilәr?”-deyә cavab verdilәr. Peyğәmbәr
onlara dedi: “Allah sizdәn ötrü onu (bәyәnib) seçmiş, elm vә bәdәncә (qüvvәtcә) ona
üstünlük vermişdir. Allah öz mülkünü (hökumәtini) istәdiyinә verәr. Allahın
(qüdrәti) genişdir. Allah (hәr şeyi) bilәndir”.”
Allah-tәala sәhabәlәr arasında Hәzrәti Әli әleyhissalama elmdә üstünlük vermişdi.
O, haqlı olaraq elm şәhәrinin qapısı idi. Buna görә dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in
vәfatından sonra sәhabәlәrin hәll edә bilmәdiklәri hәr bir mәsәlәni hәll etmәk üçün
müraciәt etdiklәri yeganә şәxs Hәzrәti Әli (ә) idi. Onlar bir mәsәlәni hәll edә
bilmәdikdә belә deyәrdilәr: “Bunu ancaq Әli hәll edә bilәr”.1
Allah-tәala fiziki cәhәtdәn dә Hәzrәti Әli (ә)-yә üstünlük vermişdi. Buna görә dә o
Hәzrәtә “Allahın qәlәbә çalan şiri” deyilirdi. Onun qüvvәt vә şücaәti nәsildәn-nәsilә
keçәrәk dillәr әzbәri olmuşdur. Hәtta tarixçilәr o Hәzrәtdәn bu mövzuda bir çox
kәramәtlәr nәql ediblәr. Bununla bağlı iyirmi sәhabәnin tәrpәdә bilmәdiyi Xeybәr
1 “әl-Mәnaqib lil-Xarәzmi”, sәh. 58; “Tәzkirәtüs-Sibt”, sәh. 87; İbni Mәğazili, “Tәrcümәtü Әli”, sәh. 79.
qapısını qopartmaq,1 Kә’bәnin üstündәn böyük bir büt olan “Hübәli” qopardıb atmaq2,
bir ordunun hәrәkәt etdirә bilmәdiyi bir qayanı yerindәn oynatmaq3 vә sair bu kimi
mәşhur rәvayәtlәr mövcuddur.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) hәr bir münasibәtdә әmioğlusu Hәzrәti Әli (ә)-nin
fәzilәtlәrini xalqa deyәr, xüsusiyyәt vә üstünlüklәrini söylәyәrdi. Mәsәlәn, belә
buyurubdur:
%LEh
M I %L1 O !. q
L / "
T
, E
4 TE

T
?M 853z ;9 6
“Bu mәnim qardaşım vә mәndәn sonra varisim vә xәlifәmdir, onu eşidin vә ona itaәt edin”.4
q
L / HTQ
* I HM *9 6
3 O % "
; !5 A
p
01 /
T0
U
M
“Sәnin mәnә olan nisbәtin Harunun Musaya olan nisbәti kimidir. Ancaq mәndәn sonra
peyğәmbәr yoxdur”.5
T
/M " / HT
72% ,E . T/ T
T,
9
^
A H0? " B
T
:% y
%1 [T
:!E !EC
; M P M "
A+ a
=
T
. D B 4
" [G5 "
D B ?
j
" I H
. l
+
!h
“Hәr kim mәnim kimi yaşamaq, mәnim kimi ölmәk, Rәbbinin mәnә vә’d etdiyi hәmişәlik
cәnnәtdә sakin olmaq istәyirsә, Әli İbni Әbu Talibin vilayәtini qәbul etsin. Çünki o, sizi әsla
doğru yoldan çıxarmaz vә әsla azğınlığa yönәltmәz”.6
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in hәyatını tәdqiq edәn hәr şәxs o Hәzrәt (ә)-in yalnız bu
sözlәri demәklә kifayәtlәnmәyib tutduğu mövqe vә әmәllәrilә dә Hәzrәti Әli
әleyhissalamın sәhabәlәr arasında üstün bir mövqeyә sahib olduğunu sübuta
yetirmişdir. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) heç vaxt heç bir sәhabәni Hәzrәti Әli (ә)-yә
komandir tә’yin etmәmişdi. Halbuki, sәhabәlәrdәn bә’zisini bә’zisinә komandir
etmişdi. Mәsәlәn, Zatüs-sәlasil müharibәsindә Әmr İbni Ası Әbu Bәkr ilә Ömәrin
1 “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә libn Әbil-Hәdid”, “Müqәddimә”.

4 “Tarix әt-Tәbәri”, c. 2, sәh. 319; “Tarix ibn әl-Әsir”, c. 2, sәh. 62.
6 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 128 vә c. 5, sәh. 24; әt-Tibrani “әl-Kәbir”.
komandiri etmişdi.1 O Hәzrәt (s) ölümündәn az bir müddәt әvvәl cavan bir oğlan olan
Üsamә İbni Zeydi isә bunların hamısına komandir tә’yin etmişdi. Amma Hәzrәti Әli (ә)
göndәrildiyi yerlәrin hamısında komandir olaraq göndәrilmişdir. Hәtta Hәzrәti Әli (ә)
vә Xalid İbni Vәlidin komandirliyi altında iki qoşun göndәrdiyi zaman Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) belә buyurmuşdu:
I
7- |E^
T
L . D ,E , W6
I
f

E? 3 +
(B . D ,& ,. W6
“Ayrıldığınız vaxt hәrәniz öz qoşununa komandirlik edәcәkdir. Amma bir yerdә olduğunuz
halda iki qoşundan ibarәt bütün qoşunun komandiri Әlidir”.
Qeyd etdiklәrimizdәn mә’lum olur ki, Peyğәmbәr (s)-dәn sonra mö’minlәrin vәlisi
Әli (ә)-dir vә heç kimin o Hәzrәt (ә)-dәn qabağa getmәk haqqı yoxdur. Amma әfsus ki,
müsәlmanlar Hәzrәti Әli әleyhissalamın haqqını özünә qaytarmadıqlarına görә böyük
zәrәr çәkdilәr. Elә bir zәrәr ki, onun yük vә ağırlığını bu günә qәdәr daşımaq
mәcburiyyәtindә qalıblar vә öz әllәrilә әkdiklәri xardal ağacının acı meyvәsini bu gün
dә dadmaqdadırlar.
Әgәr bu ümmәt Allah vә onun Peyğәmbәr (s)-inin seçdiyini qәbul etsәydilәr, onda
Peyğәmbәr (s)-in heç bir dәyişikliyә yol vermәdәn ümmәtә rәhbәrlik etdiyi kimi
Hәzrәti Әli (ә) dә otuz il islam ümmәtinә eyni şәkildә rәhbәrlik edәrdi. Belәliklә, bu
ümmәt arasındakı ixtilaflar yaranmazdı. Çünki Әbu Bәkr vә Ömәr xәlifә olduqları
zaman açıq-aşkar nәsslәrin qarşısında öz ictihadları vә düşündüklәri kimi hәrәkәt
edәrәk, bir çox dәyişikliklәrә sәbәb oldular. Camaat da onların әmәllәrini vacib bir
sünnә kimi qәbul etdi.
Osman xәlifә olduqda isә hökmlәri o qәdәr dәyişdi ki: “O Allahın kitabı,
Peyğәmbәrin sünnәsi vә Әbu Bәkr ilә Ömәrin sünnәsilә müxalifdir”-söylәnildi. Bu da
sәhabәlәrin e’tiraz etmәsi vә nәhayәt, Osmanın öldürülmәsilә nәticәlәnәn xalq
qiyamına vә indiyә qәdәr yarası sağalmayan böyük fitnәlәrә sәbәb oldu.
Amma Hәzrәti Әli әleyhissalam yalnız Allahın kitabı vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә
bağlı qalıb bir iynә ucu qәdәr onlardan kәnara çıxmadı. Bunun әn böyük dәlili isә o
Hәzrәt (ә)-in xәlifә olduğu tәqdirdә Allahın kitabına Peyğәmbәr (s)-in sünnәsilә yanaşı
1 “әs-Sirә әl-Hәlәbiyyә”, sәh. 231; “әt-Tәbәqat әl-Kubra libni Sә’d”.

Әbu Bәkr ilә Ömәrin sünnәsini nәzәrә alıb, hökm edәcәyi tәqdirdә xәlifәliyi qәbul
etmәmәsidir.
Buradan belә bir sual yaranır ki, Әbu Bәkr, Ömәr vә Osman ilahi hökmlәri
dәyişmәyә mәcbur olduqları halda nәyә görә Hәzrәti Әli (ә) bu çәrçivәdәn kәnara
çıxmır?
Cavab bundan ibarәtdir ki, Hәzrәti Әli (ә) onların sahib olmadığı elmlәrә sahib idi.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) tәkcә bir dәfәsindә Hәzrәti Әli (ә)-yә min elmin qapısını
(üsulunu) öyrәtmişdir ki, onların hәrәsindәn dә min qapı açılırdı.1 Buna görә dә Hәzrәti
Әli (ә) haqqında belә buyurmuşdur:
q
L / I
E
. %,4 !
,H*
" EQ: _T
! U
M
“Ey Әli, mәndәn sonra mәnim ümmәtimә ixtilafa düşdüklәri mövzuları sәn izah
edәcәksәn”.2
Digәr xәlifәlәrә gәldikdә isә onlar nәinki Qur’anın tә’vilini, hәtta bir çox zahiri
hökmlәri belә bilmirdilәr. Buxari vә Müslim “Sәhih” kitablarında belә bir rәvayәti nәql
edirlәr: “Bir nәfәr Ömәr xәlifә olduğu vaxt ondan soruşdu: “Ey Әmirәlmö’minin, mәn
cünub olub, su da tapa bilmәdiyim tәqdirdә nә edim?” Ömәr ona belә cavab verdi:
“Namaz qılma”.”
Hәmçinin, ölәnә qәdәr “kәlalә”3 nin hökmünü bilmәdiyi vә “kaş peyğәmbәr (s)-dәn
soruşaydım”-dediyi nәql olunubdur. Halbuki, kәlalәnin hökmü Qur’ani-Kәrimdә qeyd
edilibdir. Bax, sünnilәrin ilham yolu ilә elm qazandığına inandıqları Ömәrin elmi
sәviyyәsi bu qәdәrdir!
Belә bir sual verilsә ki, “Әgәr vәziyyәt belә olubsa, onda nәyә görә Peyğәmbәr (s)-
dәn sonra Hәzrәti Әli (ә) müsәlmanların fikir ayrılığına düşdüklәri mövzuları izah
etmәdi?” Belә cavab vermәliyik ki, Hәzrәti Әli (ә) hәmişә belә ixtilaflı mәsәlәlәri izah
1 “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c. 6, sәh. 392, 6009 nömrәli hәdis; “Hilyә әl-övliya liәbi-Nәim” vә “Yәnabi
әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 73 vә 77; “Tarix Dәmәşq libn Әsakir”, c. 2, sәh. 483.
2 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 122; “Tarix Dәmәşq libn Әsakir”, c. 2, sәh. 488
3 Kәlalәnin mә’nası barәdә ixtilaf vardır, ata-ana vә uşaqdan başqa olan varis demәkdir. (İkinci dәrәcәli
varis)
edirdi. O, sәhabәlәrin qarşılaşdıqları çәtinliklәri hәll etmәk üçün müraciәt etdiklәri şәxs
idi. Hәzrәti Әli (ә) heç vaxt haqqı izah vә bәyan etmәk vә ümmәtә öyüd vermәkdәn vaz
keçmәdi. Lakin onlar hәmin öyüdlәrdәn yalnız xoşları gәlәnlәri vә siyasәtlәrinә uyğun
olanları qәbul edir vә belә olmayanları kәnara atırdılar. Tarix bu fikrimin әn böyük
şahididir.
Hәqiqәt bundan ibarәtdir ki, әgәr Hәzrәti Әli (ә) vә onun nәslindәn olan imamlar
olmasaydılar, insanlar din haqqında әsaslı bir biliyә sahib olmazdılar. Lakin Qur’ani-
Kәrimin buyurduğu kimi insanların çoxu haqqı sevmәzlәr. Bu arada bә’zilәri öz
adlarına ictihad edib fәtva verәrәk, zamanın zalım hökmdarları tәrәfindәn zülm vә
tәzyiqә mә’ruz qalan Әhli-beyt imamları (ә)-nın qarşısında üzdәniraq mәzhәb qurmağa
çalışdılar.
Hәzrәti Әli (ә) minbәrә çıxıb xalqa “Mәni itirmәdәn әvvәl istәdiyiniz hәr şey
haqqında mәnә sual verin”-deyirdi. Yә’ni başqalarının nöqsanlı vә mәhdud elmlәrinin
әksinә olaraq, Әhli-beyt imamları (ә)-nın elmi mükәmmәl idi. Çünki elm şәhәrinin
qapıları onlardan başqa kimsә deyildi. Hәzrәti Әli әleyhissalama bu kifayәtdir ki,
“Nәhcül-bәlağә” kimi hikmәt qaynağı olan bir kitabı bizә yadigar qoymuşdur. O biri
Әhli-beyt imam (ә)-larına da bu kifayәtdir ki, kitablara sığmayan elmlәri var vә istәr
sünni, istәrsә dә şiә alimlәri buna şahidlik edirlәr.
Yenә dә әsas mәsәlәyә qayıdaq: Әgәr Hәzrәti Әli (ә) islam ümmәtinә otuz il
Peyğәmbәr (s)-in metodu әsasında rәhbәrlik etsәydi, İslam daha da genişlәnәr, xalqın
qәlbindә әbәdilәşәr vә dәrinlәşәrdi. Böyük-kiçik fitnәlәr vә Kәrbәlada Aşura hadisәsi
baş vermәzdi. Әgәr Hәzrәti Әli (ә)-dәn sonra da üç әsr boyu digәr on bir mә’sum imam
da (Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәsiyyәt etdiyi kimi) islam ümmәtinә rәhbәrlik etsәydilәr,
onda yer üzündә müsәlman olmayan bir yer qalmazdı vә dünya bu gün
gördüyümüzdәn daha fәrqli bir şәkildә olar vә hәyatımız sözün hәqiqi mә’nasında
düzgün bir hәyat olardı. Amma Allah-tәala “Әnkәbut” surәsinin 2-ci ayәsindә belә
buyurmuşdur:
; %0, * D 5 !s0 d %% ; M %- , ; M

!H0 l

M ¥
HӘZRӘTİ ӘLİ (Ә)-NİN VİLAYӘTİNİ İSBAT EDӘN BAŞQA DӘLİLLӘR ..................................... 106
“İnsanlar yalnız, “İman gәtirdik” – demәlәrilә onlardan әl çәkilib imtahan
olunmayacaqlarınımı sanırlar?”
Müsәlmanlar Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn sonra xәlifәlik mәsәlәsindә imtahan
olundular vә qabaqkı ümmәtlәr yaxşı imtahan vermәdiklәri kimi, islam ümmәti dә
yaxşı imtahan verә bilmәdi. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) dә müxtәlif münasibәtlәrdә bu
fәlakәtlәrin baş verәcәyini xәbәr vermişdi.1
Qur’ani-Kәrim dә bunu bir çox ayәlәrindә bildiribdir. Mәsәlәn, “Ali-İmran”
surәsinin 144-cü ayәsindә belә buyurur:
…D B /
! M D ,Q ,
& M y
! ; !
.M…
“…Әgәr O (Peyğәmbәr), ölsә vә ya öldürülәrsә siz gerimi dönәcәksiniz?…”
Hәmçinin “Furqan” surәsinin 30-cu ayәsindә belә buyurur:
G%^' ; d 85 8j

H:
% & ;9
! 2 %OH 2 !&
“Peyğәmbәr dә “Ey Rәbbim! Hәqiqәtәn qövmüm bu Qur’anı tәrk etmişdi”-
deyәcәk”.
Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәtini isbat edәn başqa dәlillәr.

Allah-tәala müsәlmanları Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәtini qәbul edib-etmәdiklәrilә
imtahan etmişdir vә hәlә dә imtahan edir. Әslindә, mәzhәblәrlә әlaqәdar ixtilaflar da,
ümumiyyәtlә bu böyük imtahan qarşısında bir çoxlarının müvәffәq olmamasından
qaynaqlanıb. Amma Allah-tәala bәndәlәrinә bәslәdiyi sonsuz mәhәbbәtinә görә
sonrakıları әvvәlkilәrin gördüklәri işlәr üçün cәzalandırmır. Buna görә dә üstün
hikmәtilә Hәzrәti Әli (ә)-nin xәlifәliyә tә’yin olunmasını mö’cüzәyә bәnzәyәn bir sıra
әhәmiyyәtli hadisәlәr vә aşkar nişanәlәrlә qüvvәtlәndirmiş vә unudulmasına, yaxud
unutdurulmasına mane olmuşdur. Bu hadisәlәrә şahid olanlar bunları sonrakılara tә’rif
etmәk mәcburiyyәtindә qalmış vә belәliklә, sonradan gәlәnlәr üçün araşdırma vә
tәdqiq yolu ilә haqqı tapmaq imkanı yaranmışdır.
1 Mәsәlәn, bundan әvvәl qeyd etdiyimiz “Yәhudi vә xristianların sünnәsinә tabe olmaq” hәdisi,
hәmçinin “Hovz” hәdisi.

Birinci dәlil: Hәzrәti Әli әleyhissalamın imamlıq vә vәliliyini inkar edәn kәslәrә
nazil olan әzabla әlaqәdardır. Bu hadisә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Qәdir-Xumda
Hәzrәti Әli (ә)-ni müsәlmanlara xәlifә tә’yin etmәsini vә sonra da orada olanların
öhdәsinә bu hadisәni orada olmayanlara çatdırması vәzifәsini qoymasından sonra baş
vermişdir.1 Әhvalat belәdir: Haris İbni Nü’mani Fihri Qәdir-Xumda Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-in nә dediyini eşitsә dә, o sözlәr xoşuna gәlmәdi. Buna görә dәvәsinә minib
Peyğәmbәr (s)-in mәscidinә tәrәf hәrәkәt etdi vә oraya çatdıqda dәvәsini mәscidin
qarşısında bir yerә bağlayaraq Peyğәmbәr (s)-in hüzuruna gәldi vә o Hәzrәt (ә)-ә
xitabәn belә dedi: “Ey Mәhәmmәd! Bizә әmr etdin ki, Allahın birliyinә vә sәnin Onun
peyğәmbәri olduğuna şahidlik edәk. Bizә gündә beş vaxt namaz qılmağı, Ramazan
ayında oruc tutmağı, hәcc üçün Beytullaha getmәyi vә malımızdan zәkat vermәyi әmr
etdin. Biz bunları da qәbul etdik. Sonra bunlarla kifayәtlәnmәyib indi dә әmioğlunun
әlini qaldırıb “Mәn hәr kimin mövlasıyam, Әli dә onun mövlasıdır”-deyәrәk onu
hamıdan üstün tutursan. Bu sәnin öz hökmün idi, yoxsa Allah tәrәfindәn gәlәn bir әmr
idi?” Bu sözlәri eşidәn Peyğәmbәr (s)-in gözlәri narahatlıqdan qızardı vә üç dәfә
buyurdu: “Bir olan Allaha and olsun ki, bu mәndәn deyil Allahdandır”.
Sonra Haris, “Ey Allahım, әgәr Mәhәmmәdin dediyi haqdırsa, bizә göydәn daş
yağdır, ya da başqa bir әzab göndәr”-dedi vә qalxıb oradan getdi.
Ravi belә deyir: “Allaha and olsun ki, hәlә Haris dәvәsinә çatmamışdı ki, Allah-tәala
göydәn bir daş endirdi vә hәmin daş onun başına düşüb arxasından çıxdı vә Haris
oradaca öldü. O zaman Allah-tәala bu ayәni nazil etdi:
F`.
P I i
E "
.
!B
`+ &

+ 8L/
bZ
!O 2 NO
“Sual edәn biri ona әzab enmәsini istәdi. Belә bir әzabı kafirlәrdәn heç kim
uzaqlaşdıra bilmәz”. (Mәaric surәsi, 1-2-ci ayәlәr)
1 Bu әhvalatdan başa düşürük ki, Mәdinәnin bayırında yaşayan bә’zi әrәblәr, Mәhәmmәd peyğәmbәri
sevmәdiklәri kimi, Әlini dә sevmirmişlәr. Buna görә dә görürük ki, bu tәrbiyәsiz kişi Peyğәmbәrin
yanına gәlib, salam vermәdәn deyir: “Ey Mәhәmmәd!... Allah-tәala haqq olaraq buyurub: “Әrәblәrin
küfr vә nifaqı daha çoxdur vә Allahın Peyğәmbәrә nazil etdiyini bilmәmәyә layiqdirlәr”.”
Bu hadisәni sünni alimlәrindәn bir çoxu nәql ediblәr.1
İkinci dәlil: Qәdir-Xumda baş verәn hadisәyә şahidlik etmәkdәn boyun qaçırdıqları
üçün Hәzrәti Әli (ә)-nin qarğışı ilә әzab düşәn sәhabәlәrlә әlaqәdardır.
Hәzrәti Әli (ә) xәlifәlik dövründә xalqın toplandığı әhәmiyyәtli günlәrin birindә
minbәrә çıxaraq, xalqa belә xitab etmişdi: “Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Qәdir-Xum
günündә “Mәn hәr kimin mövlasıyam, Әli dә onun mövlasıdır”-deyә buyurduğunu
eşidәn hәr bir müsәlmana Allahı şahid gәtirirәm ki, qalxıb eşitdiyinә dair şahidlik etsin.
Bu hadisәni öz gözlәrilә görmәyәn vә öz qulaqları ilә eşitmәyәn qalxmasın”.
O zaman on altı nәfәri Bәdr müharibәsindә iştirak edәn sәhabәlәr olmaqla otuz
sәhabә qalxıb Peyğәmbәr (s)-in Hәzrәti Әli (ә)-nin әlindәn tutaraq xalqa xitabәn,
“Mәnim mö’minlәrә öz nәfslәrindәn daha üstün olduğumu bilirsinizmi?”-deyә
soruşduğu, camaatın da “Bәli, bilirik”-deyә cavab verdiyi, sonra da Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-in, “Mәn hәr kimin mövlasıyam, Әli dә onun mövlasıdır. Ey Allahım, onu sevәni
sev, onunla düşmәn olana düşmәn ol”-deyә buyurduğuna dair şahidlik etdilәr.
Amma Qәdir-Xumda odan bә’zi sәhabәlәr Hәzrәti Әli (ә)-yә paxıllıq vә düşmәnçilik
etdiklәrinә görә şahidlik etmәdilәr. Bunlardan biri Әnәs İbni Malik idi. Hәzrәti Әli (ә)
minbәrdәn enib ondan, “Ey Әnәs, nәyә görә Peyğәmbәr (s)-in sәhabәlәri kimi sәn dә
şahidlik etmәdin”-deyә soruşduqda, Әnәs belә cavab vermişdi: “Ey Әmirәlmö’minin,
artıq qocalmışam vә eşitdiklәrimi unutmuşam”. Hәzrәti Әli (ә) isә onu “Әgәr yalan
danışırsansa, Allah sәni sarığınla gizlәdә bilmәyәcәyin bir ağlığa (xәstәliyә) düçar
etsin”-deyә qarğışlamışdı. Bu sözdәn sonra Әnәs İbni Malik hәlә yerindәn qalxmamış
cüzam xәstәliyi tutdu vә xәstәliyә görә üzü ağardı. Sonralar Әnәs ağlayaraq “Mәni
saleh bәndәnin qarğışı bu hala saldı. Axı mәn şәhadәti gizlәtdim”-deyәrdi.
Bu mә’lum bir әhvalatdır. İbni Qüteybә “Әl-maarif” adlı kitabında xәstәliyә düçar
olan mәşhur adamları sayarkәn Әnәsin dә cüzam xәstәliyinә düçar olduğunu,
hәmçinin bu әhvalatı nәql edibdir (sәh. 251). Bu әhvalatı Әhmәd İbni Hәnbәl dә
“Müsnәd” adlı kitabında nәql edәrәk: “Üç nәfәrdәn başqa hamısı şahidlik etdilәr.
1 Hәskani, “Şәvahidül-tәnzil”, c. 2, sәh. 286; “Tәfsiri-Sә’lәbi”; “Tәfsiri-Qurtubi”, c. 18, sәh. 287; Raşid Rza,
“Tәfsiri әl-Minar”, c. 6, sәh. 464; “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 328; “әl-Müstәdrәk lil-
Hakim”, c. 2, sәh. 502; “әs-Sirәtu әl-Hәlәbiyyә”, c. 3, sәh. 275; “Tәzkirә әl-Xәvass libn әl-Cәuzi”, sәh. 37.
Şahidlik etmәyәn üç nәfәr isә İmam Әli әleyhissalamın bәd duasına tutuldu”-deyә
yazmışdır (c. 1, sәh. 119).
Burada Әhmәd İbni Hәnbәlin Әl-Bәlazüriyә1 istinad edәrәk qeyd etdiyi hәmin üç
nәfәrin adlarını yazmaq yerinә düşәrdi. O, deyir ki, “Minbәrin altında bu üç nәfәr
oturmuşdu: Әnәs İbni Malik, Bürra İbni Azib vә Cәrir İbni Abdullah әl-Bәcli Hәzrәti
Әli (ә)-nin istәyini tәkrar etmәsinә baxmayaraq, bu üç nәfәrdәn heç biri qalxıb şahidlik
etmәdi. Bu vaxt Hәzrәti Әli belә dedi: “Allahım, bu şahidliyi bildiyi halda gizlәdәn kәsi
elә bir bәlaya düçar et ki, hәmin bәla ilә tanınsın vә bәlaya düçar olmadan canını
alma”.” Ravi belә deyir: “Әnәs İbni Malik cüzam xәstәliyinә düçar oldu. Bürra İbni
Azib kor oldu, Cәrir İbni Abdullah әl-Bәcli isә hicrәt etdiyi halda tәkrar bәdәvi hәyatına
qayıtdı vә Әş-Şәrat mәntәqәsinә gedib anasının evindә öldü”. Bu әhvalat bir çox tarixçi
tәrәfindәn nәql olunan mәşhur bir әhvalatdır.2 İbrәt alın ey ağıl sahiblәri!
Hәr bir tәdqiqatçı üstündәn iyirmi beş il keçmiş, unudulmaqda olan vә Hәzrәti Әli
(ә)-nin yenidәn dirçәltdiyi bu hadisәni araşdırarkәn, o Hәzrәt (ә)-in nә qәdәr böyük
dәyәr, әzәmәt, yüksәk hümmәt vә tәmiz qәlbә sahib olduğunu anlayar. Hәzrәti Әli
әleyhissalam Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra sәbr edәrәk, islamın
mәnfәәtinә xeyir verәn mәsәlәlәrdә Әbu Bәkr, Ömәr vә Osman ilә әmәkdaşlıq edirdi.
Amma bununla yanaşı Qәdir-Xum hadisәsini hәyatı boyu tam mә’nası ilә qәlbindә
saxlamış vә onu yenidәn bәyan vә bәrpa etmәk üçün әlverişli bir fürsәt axtarırdı. Buna
görә dә yeri gәlәndә bu hadisәni xatırladırdı. Müsәlmanların bir yerә toplandıqları
zaman onları bu hadisәyә şahidlik etmәyә çağırması da bunun bir nümunәsidir.
Bu mübarәk hadisә ilә bağlı böyük hikmәtә bax ki, İmam (ә) onu bәrpa etmәk üçün
bütün müsәlmanlara, istәr Qәdir günündә olanlara, istәrsә dә olmayanlara söhbәti
tamamladı. Әgәr Hәzrәti Әli (ә)-nin özü “Peyğәmbәr (s) Qәdir günündә mәni xәlifә
seçdi”-desәydi, eşidәnlәrә dәrin tә’sir bağışlamazdı. Hәtta ona “Niyә uzun bir müddәt
susdun?”-deyә e’tiraz edәrdilәr. Amma “Qәdir-Xum günündә Peyğәmbәr (s)-in
1 “Әnsabül-Әşraf”, c.1 vә c. 2, sәh. 152.

2 “Tarix Dәmәşq libn Әsakir”, c. 2, sәh. 7 vә c. 3, sәh. 150; “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә libn Әbil-Hәdid”, c. 19,
sәh. 217; “Әbәqatül-әnvar”, c. 2, sәh. 309; İbni Mәğazili Şafei, “Mәnaqibü Әli İbni Әbu Talib”, sәh. 23; “әs-
Sirә әl-Hәlәbiyyә”, c. 3, sәh. 337.

sözlәrini eşidәn hәr müsәlman şәxsi Allaha and verirәm ki, qalxıb şahidlik etsin”-
demәsilә bu hadisәni on altı nәfәri Bәdr müharibasindә iştirak etmiş sәhabәlәr olmaqla
otuz sәhabә nәql etdilәr vә ona şahidlik etdilәr. Bununla da tәkzib edәnlәrin, şәkk-
şübhә edәnlәrin, ötәn dövr әrzindә o Hәzrәtә susduğu üçün e’tiraz edәnlәrin yolunu
bağladı. Çünki bu otuz nәfәrin dә susmasının aşkar bir sәbәbi var idi: Vәziyyәtin
tәhlükәli olması vә bu susmağın islamın mәslәhәtinә uyğun olması. Bu da göstәrir ki, o
dövrdә bu hәqiqәti aşkar etmәk üçün lazımi şәrait yox imiş.
Şura ideyasının tәnqidi.
Keçәn bәhslәrimizdә qeyd etdik ki, Şiә mәzhәbinә görә xәlifә Allah tәrәfindәn
seçilir. Belә ki, Allah seçdiyi şәxsin kim olduğunu Peyğәmbәr (s.ә.v.) yolu ilә bildirir,
Peyğәmbәr (s) dә onu e’lan edir. Bu görüş islamın bütün hökm vә qanunları ilә
uyğundur. Çünki Allah-tәala “Qәsәs” surәsinin 68-ci ayәsindә belә buyurur:
…$ Ej

D ' ; !-! !,j tu !f ! j
…
“…İstәdiyini yaradan vә istәdiyini seçәn Odur. Onların seçmәk haqqı yoxdur…”
Allah-tәala Peyğәmbәr (s)-in ümmәtinin әn yaxşı ümmәt olmasını istәyirdi. Buna
görә dә bu ümmәtin rәhbәri hikmәt sahibi, alim, tәqvalı, şücaәtli, zahid vә mükәmmәl
bir imana sahib olmalı idi. Digәr tәrәfdәn bu sifәtlәr Allah-tәalanın özünün seçdiyi vә
rәhbәrlik üçün zәruri olan sifәtlәrlә tәchiz etdiyi kimsәdәn başqa heç kimdә ola bilmәz.
Allah-tәala “Hәcc” surәsinin 75-ci ayәsindә belә buyurur:
Fke

/ FÈ
1O I 9 ;9

!H0 "
a
# O A
B Z
a1 "
T
R e
I 9
“Allah mәlәklәr vә insanlar arasından elçilәri seçәr. Allah eşidәn vә görәndir”.
Allah-tәala peyğәmbәrlәri seçdiyi kimi varislәri (xәlifәlәri) dә seçәr. Hәzrәti
Mәhәmmәd (s) belә buyurubdur:
l
+
!h T
/M " / _T
!M TsE

[ T

TQ
7B
“Bütün Peyğәmbәrlәrin bir vәsisi (özündәn sonra işlәri idarә edәn) vardır. Mәnim vәsim dә
Әli İbni Әbu Talibdir”.1
1 “Tarix libn Әsakir”, c. 3, sәh. 5; “әl-Mәnaqib lil-Xarәzmi”, sәh. 42; “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-
Hәnәfi”, sәh. 79.

Hәzrәt (s) başqa bir hәdisdә dә belә buyurubdur:
t
!E

* D :!4 T
t!E
Q* D :!4!M
“Mәn peyğәmbәrlәrin sonuncusuyam, Әli dә vәsilәrin sonuncusudur”. 1
Şiәlәr, qeyd etdiyimiz cәhәtlәrә әsasәn, cәmiyyәtә rәhbәrlik etmәk işini Peyğәmbәr
(s)-in öhdәsinә qoyublar. Buna görә dә onların arasında xәlifәlik iddiası edәn, yaxud bu
vәzifәyә meyl edәn kimsә olmayıbdır.
Bütün şiәlәr inanırlar ki, Peyğәmbәr (s)-in özü Allahın әmrilә xәlifәlәri adları ilә
birlikdә e’lan edibdir vә bunlar on iki imamdan ibarәtdirlәr. Belәliklә, nәsslәr seçki
yolunu açıq-aşkar rәdd edibdir. Buna görә dә Şiә mәzhәbindә hәr kim xәlifәlik iddiası
etsә, fasiq vә dindәn çıxmış sayılır.
Lakin sünnilәr xәlifәliyi seçki vә şura ilә әldә olunan bir vәzifә hesab edirlәr.
Belәliklә, onlar bu ümmәt içindә heç kimin üzünә bağlanması mümkün olmayan bir
qapı açıblar. Belә ki, uzaq vә ya yaxın olmasına baxmayaraq, hәr cürә adam bu vәzifәyә
göz dikibdir. Hәtta xәlifәlik Qüreyş qәbilәsinin әlindәn çıxıb kölәlәrin, farsların,
türklәrin vә monqolların da әlinә keçmişdir. Belәcә dә, xәlifәlik üçün zәruri olan
xüsusiyyәt vә sifәtlәr dә әhәmiyyәtini itirdi. Çünki mә’sum olmayan bir insan hissiyat
vә qәrizәsinin tә’siri altındadır. Buna görә dә hakimiyyәtә çatdığı zaman bütün
dәyәrlәri tapdalaya bilәr. İslam tarixi bu iddiamızın әn yaxşı şahididir.
Bә’zi oxucular mәnim bu mәsәlәni şişirtdiyimi düşünә bilәrlәr. Bu cür düşünәnlәr
Әmәvi, Abbasi vә başqa hökmdarların tarixini oxuyub görsünlәr ki, üzdәniraq
“Әmirәlmö’minin” adlandırılan Әmәvi vә Abbasi xәlifәlәri camaatın gözü qabağında
şәrab içib, meymunlarla oynayır vә onların әyninә qızıldan işlәnmiş paltarlar
geydirirdilәr. Bu üzdәniraq “Әmirәlmö’minin”lәrin bә’zisi kәnizlәrinә öz paltarlarını
geydirib, camaata pişnamazlıq etmәyә göndәrirdilәr vә s.
İslam alәminә Peyğәmbәr (s)-in üzdәniraq xәlifәsi adı ilә rәhbәrlik edәn bu kimi
sultanlar hәqiqәtәn dә zalım şahlardan başqa bir şey deyildilәr. Bunu sünnilәrin
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn nәql etdiklәri aşağıdakı hәdis dә göstәrir:
1 “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, c. 2, sәh. 3; “әl-Mәnaqib lil-Xarәzmi”, “Zәxairül-üqba”.

!G=%) !#B ; %B: HDS !G! ; %SaS q

L / "
A .a
j
“Mәndәn sonra xәlifәlik otuz il çәkәcәkdir. Ondan sonra zalım padşahlar hökm sürәcәkdir”.
Bu padşahların nә etdiklәri haqqında daha әtraflı mә’lumat әldә etmәk üçün Tәbәri,
İbni Әsir, Әbül Fida, İbni Qüteybә vә başqalarının yazdıqları tarix kitablarına müraciәt
edә bilәrsiniz.
Biz burada yalnız seçki üsuluna e’tiqad edәnlәrin fikirlәrinin nöqsanlarına işarә
edәrәk hәmin fikrin kökündәn yalnış bir fikir olduğunu qeyd etmәk istәyirik. Çünki bu
gün bәyәnib seçdiyimiz birisilә sabah düşmәn oluruq vә seçkidә sәhv etdiyimizi başa
düşürük. Bu vәziyyәt Әbdürrәhman İbni Ovf üçün dә yaranmışdı. O, әvvәlcә Osmanı
xәlifәlik vәzifәsinә seçdiyi halda, sonra bu işindәn peşman olmuşdu. Amma artıq
peşmançılığının heç bir faydası yox idi. Sәhabәlәrin böyüklәrindәn sayılan Osman
Әbdürrәhman İbni Ovfla etdiyi әhd-peymana sadiq qalmırsa, yaxud Әbdürrәhman İbni
Ovf kimi sәhabә xәlifәni seçmәkdә sәhv edirsә, onda seçki üsulunun doğruluğuna necә
e’tibar etmәk olar? Buna görә ağıllı insanlar әvvәlindәn iflas edәn vә müsәlmanlara
artıq yük olan seçki üsuluna necә razı ola bilәr? Özü dә elә bir seçim ki, iztirabın,
sabitsizliyin vә qanların tökülmәyinә sәbәb olur. Ömәrin dә dediyi kimi, Әbu Bәkrә
beyәt olunmaq düşünülmәdәn, sәhvәn, ani olan bir iş olmuşdursa, Allah bunun (bu
işin) şәrrini müsәlmanlardan uzaq etdi vә bundan sonra Әli (ә)-yә olan bey’әt ümmәtin
rәislәriylә olmuşdusa, bәzi sәhabәlәr beyәti sındırdılar vә bu Cәmәl, Siffeyn, Nәhrivan
müharibәlәrinә gәtirib çıxartdı, günahsız qanlar axıdıldı. Tәcrübәdәn keçib, elә
әvvәldәn zәifliyi üzә çıxan, dәyişdirmә vә xilafәtdәn uzaqlaşdıra bilmәdiklәri xәlifәnin
әmәlinin pis nәticәsi olan bu qaydaya ağıllı insanlar necә rahat ola bilәrlәr.
Müsәlmanlar Osmanı xilafәtdәn uzaqlaşdırmağa çalışmışlar, lakin o belә demişdir:
“Allahın mәnә geydirdiyi köynәyi әsla çıxarmaram”.
Bu nәzәriyyәyә qarşı bizdә olan ikrah hissini daha da artıracaq işlәrdәn biri dә
dövlәt başçısı seçmәkdә demokratiya iddiası edәn qәrb dövlәtlәrindә bu gün
gördüklәrimizdir. Müxtәlif partiyalar nәyin bahasına olursa olsun hakimiyyәtә gәlmәk
üçün bir-birlәri ilә yarışır vә bu yolda küllü miqdarda pul xәrclәyirlәr. Bu pulların
hamısı tәbliğat vasitәlәrinә mәxsusdur vә kasıb camaatın hesabına çoxlu sayda

vәrәqlәr, plokatlar hәdәr edirlәr. Hansı ki, bu camaatın maddi vә mәnәvi qayğıya daha
çox ehtiyacı var. Hakimiyyәtә gәldikdә isә qohum-әqrәbalarını, dostlarını, partiya
üzvlәrini mәs’ul vәzifә başına gәtirir, digәrlәrinin öhdәsinә isә işlәmәk qalır. Nә çox
insani dәyәrlәr var ki, aşağı düşmüşdür vә nә çox şeytani alçaqlıq var ki, azadlıq vә
demokratiya adı ilә vә parlaq şüarlar altında ucalmışdır, livat vә zina evlilik әvәzinә
qanuni bir hal olmuşdur.
Seçki üsulunun bu nöqsanlarını nәzәrә alan Şiә mәzhәbinin xәlifәliyin üsulu dindәn
olduğuna vә bu mәqamın Allah-tәalanın seçmәsilә birisinә vermәsinin zәruriliyinә
inanmasının әhәmiyyәti aydınlaşır.
“Sәqәleyn” hәdisi haqqında ixtilaf.
Keçәn bölmәlәrdә Şiә vә Sünni mәzhәblәrinin xәlifәlik mәsәlәsi barәdәki ideyalarını
vә hәr iki mәzhәbә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu haqda vәsiyyәt vә әmrinin nә
olduğunu izah etdik. İndi isә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in başqa bir әhәmiyyәtli mәsәlә
haqqında vәsiyyәt vә әmrinin nә olduğunu araşdıracağıq. O da ixtilafları aradan
qaldırmaq üçün müraciәt olunan şey haqqındadır. Allah-tәala Qur’ani-Kәrimdә belә
buyurur:

v _P . t+
. D , x !0: ;
. [DB 0

*
M 2 %OH %LE
hM I 9 %LE
hM %0 d "
89 !'_ !
a
#
N : "
M F E4

W3
4
]
% E I
9!
/ ; %0
@ : D ,0- ;
2
%OH I
9
“Ey iman gәtirәnlәr, Allaha itaәt edin vә Onun rәsuluna vә sizdәn olan әmr
sahibinә (vәliyi-әmrә) dә itaәt edin. Әgәr Allaha va qiyamәt gününә inanırsınızsa,
bir işdә ixtilafa düşdüyünüzdә Allaha va Onun rәsuluna müraciәt edin. Bunda sizin
xeyriniz var. Bunun nәticәsi daha yaxşıdır”. (“Nisa” surәsi, 59-cu ayә)
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) öz ümmәti arasında istinad edәcәklәri vә әtrafında
toplanacaqları bir әsas qoyub getmişdir. Çünki O, alәmlәrә rәhmәt olaraq
peyğәmbәrliyә seçilmiş vә özündәn sonra ümmәtinin ixtilafa düşmәyib xeyirli bir
ümmәt olmasını istәyirdi. Hәdisçilәrin ardıcıl sәnәdlәrlә nәql etdiklәri bir hәdisdә
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurubdur:

"
,E/ 5 M
: ,
I
9
!,-
[G/M q
L / %()

: " [!1
'/
D ,B H1 : ;
! [
"E K9 D B E
. U
- :
!1
'E
. T
%j
: g
E- \!. [ Y
% C
HT P
3 H, !&
,
“Mәn sizin aranızda iki dәyәrli әmanәt qoyuram. Mәndәn sonra onlardan bәrk yapışdığınız
müddәtdә әsla azğınlığa düşmәzsiniz. Onlar Allahın kitabı vә mәnim itrәtim olan Әhli-
beytimdir. Bu iki şey Kövsәr hovuzunda mәnimlә qovuşana qәdәr bir-birlәrindәn әsla
ayrılmazlar. Baxın görün mәndәn sonra onlarla necә rәftar edәcәksiniz”.1
Bu hәdis hәm şiә, hәm dә sünni hәdisçilәrin nәql etdiklәri sәhih bir hәdisdir. Bunu
hәdisçilәr öz “müsnәd” vә “sәhih”lәrindә otuzdan çox sәhabәdәn nәql ediblәr.
Mübahisә vә dәlil gәtirmәk mәqamında olduğuma görә bu hәdisin doğruluğunu
sübuta yetirmәk üçün şiә kitablarına, ya da şiә alimlәrin sözlәrinә istinad etmәyib, bu
hәdisi nәql edәrәk doğruluğunu e’tiraf edәn sünni alimlәrin adlarını qeyd etmәklә
kifayәtlәnәcәyәm (Gәrçi insaf vә әdalәt bu mövzuda şiә qaynaqlarına da işarә etmәyi
zәruri edir).
Aşağıda hәmin hәdisi nәql edәn sünni alimlәrin vә yazdıqları kitabların adlarını
qeyd edirik:
1. Müslüm, “Sәhih”, (Kitabü fәzaili Әli İbni Әbu Talib), c. 7, sәh. 122.
2. Tirmizi, “Sәhih”, c. 5, sәh. 328.
3. İmam Nәsai, “Әl-Xәsais”, sәh. 21.
4. İmam Әhmәd İbni Hәnbәl, “Müsnәd”, c. 3, sәh. 17.
5. Hakim, “Müstәdrәk”, c. 3, sәh. 109.
6. “Kәnz әl-ümmal”, c. 1, sәh. 154.
7. İbni Sә’d, “Әt-tәbәqatül-kübra”, c. 2, sәh. 194.
8. İbni Әsir, “әl-Camiül-üsul”, c. 1, sәh. 187.
9. Siyuti, “әs-Camius-sәğir”, c. 1, sәh. 353.
10. Heysәmi, “Mәcmәüz-zәvaid”, c. 9, sәh. 163.
11. Nәbәhani, “әl-Fәthül-kәbir”, c. 1, sәh. 451.
12. İbni Әsir, “Üsdül-ğabә fi mә’rifәtis-sәhabә”, c. 2, sәh. 12.

13. İbni Әsakir, “Tarix”, c. 5, sәh. 436.
14. İbni Kәsir, “Tәfsir”, c. 4, sәh. 113.
15. “әt-Tacul cami lil üsul”, c. 3, sәh. 308.
Yuxarıda qeyd etdiklәrimizdәn әlavә İbni Hәcәr “әs Sәvaiqül-mühriqә” adlı
kitabında bu hәdisi qeyd etmiş vә sәhih olduğunu e’tiraf etmişdir. Yenә Zәhәbi “Әt-
tәlxis” adlı kitabında bu hәdisi nәql edib vә Şeyxeynin şәrtlәrinә görә sәhih olduğunu
söylәyibdir. Yenә Xarәzmi Hәnәfi vә İbni Mәğazili Şafei vә Tәbәrani “Әl-mö’cәm” adlı
kitabında vә “Әs-sirәtül-hәlәbiyyәnin” müәllifi bu kitabının haşiyәsindә vә “Yәnabiül-
mәvәddә” kitabının müәllifi vә başqaları da bu hәdisi nәql ediblәr.
Bütün bunlardan sonra “Allahın kitabı vә mәnim itrәtim olan Әhli-beytim”-deyә
tanınan Sәqәleyn hәdisini sünnilәrin qәbul etmәdiyini vә şiәlәrin uydurduğu bir hәdis
olduğunu iddia etmәk, iddia edәnin biliksiz, yaxud inadcıl olduğunu göstәrir. Allah-
tәaladan dilәyirәm ki, biliksizlikdәn yaranan tәәssüb vә inadı qәlblәrdәn uzaqlaşdırsın.
Bә’zi adamlar şiәlәrlә sünnilәrin qәbul etdiyi bu hәdisi “Allahın kitabı vә mәnim
sünnәm” hәdisinә çevirmәk istәyirlәr. Mәsәlәn, “Miftahü Künuzissünnә” adlı kitabın
müәllifi, kitabının 478-ci sәhifәsindә Buxari, Müslüm, Tirmizi vә İbni Macәdәn nәql
edәrәk “Peyğәmbәrin Allahın kitabı vә öz sünnәsi haqqında vәsiyyәti” başlığı altında
bir bölmә ayırmışdır. Halbuki, hәmin dörd kitabı araşdırdığınız tәqdirdә onun nәql
etdiyi hәdisin bu kitablarda mövcud olmadığını görәrsiniz.
Bәli, Buxarinin kitabında “Kitabul-e’tisam Bil-Kitab vәs-sünnә” adlı bir bölmә
vardır. Amma orada belә bir hәdis mövcud deyildir. “Sәhihi-Buxari” vә qeyd etdiyimiz
kitablarda belә bir hәdis vardır: “Tәlhә İbni Müsәrrif belә deyir: “Abdullah İbni
Übeyddәn “Görәsәn Peyğәmbәr (s) bir vәsiyyәt etdimi?”-deyә soruşdum. O, belә dedi:
“Xeyr”. Onda mәn dedim: “Belә olduğu halda xalqa necә vәsiyyәt etmәk әmr
olunubdur?” O, belә cavab verdi: “Peyğәmbәr (s) Allahın kitabını vәsiyyәt etdi”.”.”1
Göründüyü kimi Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in “Mәn sizin aranızda iki dәyәrli әmanәt
qoyuram. Allahın kitabı vә mәnim sünnәm”-kimi bir hәdisi yoxdur vә әgәr bә’zi
kitablarda belә bir hәdis olsa da e’tibarsızdır. Çünki nәql etdiyimiz kimi, icma bunun
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 3, sәh. 186; “Sәhih әt-Tirmizi” (Kitabül-vәsaya); “Sәhih Müslüm” (Kitabül-vәsaya);
“Sәhihi İbni Macә” (Kitabül-vәsaya).

xilafınadır. Bundan әlavә әgәr “Allahın kitabı vә mәnim sünnәm”-deyә nәql olunan
hәdisә diqqәt yetirilsә bu “hәdis”in әqli vә nәqli dәlillәrә zidd olduğu görünәr. Belә bir
hәdisi bir neçә dәlil ilә rәdd etmәk mümkündür.
Birinci dәlil: Bütün tarixçilәrin vә hәdisçilәrin yazdıqlarına görә Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-in sağlığında hәdislәr qeydә alınmayıb. Heç kim dә iddia etmәyib ki, Peyğәmbәr (s)-
in sağlığında o Hәzrәtin sünnәsini toplayıb yazırmış. Onda necә ola bilәr ki, o Hәzrәt
(s) “Mәn sizin aranızda iki dәyәrli әmanәt qoyuram, Allahın kitabı vә mәnim sünnәm”-
desin? Çünki Allahın kitabı hәm yazılır, hәm dә әzbәrlәnirdi. Amma Peyğәmbәr (s)-in
zamanında o hәzrәtin sünnәsi yazılmırdı. Buna görә dә o Qur’an ilә yanaşı camaatın
müraciәt etmәsi üçün әmanәt qoyula bilmәzdi. Çünki mә’lum olduğu kimi Peyğәmbәr
(s)-in hәdislәri, әmәllәri vә tәsdiq etdiyi şeylәr Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi adlanır ki,
bunların arasında әn әhәmiyyәtlisi o Hәzrәt (ә)-in hәdislәridir.
Mә’lumdur ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) müntәzәm olaraq sәhabәlәrinә öz sünnәsini
öyrәtmirdi. O Hәzrәt (s) müxtәlif münasibәtlәrdә vә ayrı-ayrı mәsәlәlәr barәdә
danışardı. Belә vәziyyәtlәrin çoxunda sәhabәlәrdәn bir, yaxud bir neçә nәfәri
Peyğәmbәr (s)-in yanında olurdu. Belә vәziyyәtdә peyğәmbәr (s)-in “Mәn sizlәrә öz
sünnәmi әmanәt qoyuram”-demәsi mümkündürmü?
İkinci dәlil: Mә’lum olduğu kimi Hәzrәti Peyğәmbәr (s) xәstәliyi ağırlaşan zaman
(ölümündәn üç gün qabaq) müsәlmanların sonralar azğınlığa düşmәsinә mane olmaq
üçün bir vәsiyyәtnamә yazdırmaq istәyirdi. Amma Ömәr “Peyğәmbәr sayıqlayır, bizә
Allahın kitabı kifayәtdir”-deyәrәk bu işә mane olmuşdu.1 Әgәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
daha әvvәl onlara “Mәn sizin aranızda Allahın kitabı vә öz sünnәmi qoyuram” desәydi,
onda peyğәmbәr vәsiyyәt yazdırmaq istәyәrkәn, Ömәrin “Bizә Allahın kitabı
kifayәtdir” demәsi düzgün olmazdı. (yә’ni Ömәr, “Bizә Allahın kitabı vә Peyğәmbәrin
sünnәsi kifayәtdir”-demәli idi) Çünki, bu sözü demәklә o özü vә onun sözünü
dәstәklәyәn sәhabәlәr Peyğәmbәr (s)-ә qarşı çıxmış olurdular. Düşünmürәm ki, әhli
sünnә buna razı olsun. Buna görә dә aydın olur ki, bu hәdisi Әhli beyt (ә)-ә
düşmәnçilik edәnlәr saxtalaşdırmışlar. Xüsusәn dә onları xilafәtdәn uzaqlaşdırdıqdan
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 5, sәh. 138; “Sәhih Müslüm”, c. 2, sәh. 16.

sonra. “Sәqәleyn” hәdisini saxtalaşdıran sanki elә hesab etmişdir ki, insanlar Allahın
kitabına sarılıb, Peyğәmbәr (s)-in itrәtini tәrk edәcәk vә başqalarının yoluyla
gedәcәklәr. Sanki, hәdisi saxtalaşdırmaqla elә bilmişdir ki, etdiklәri әmәllәri düzgün
qәlәmә verәcәk, peyğәmbәr vәsiyyәtinә әmәl etmәyәn sәhabәlәrә olan tәnqid vә
bәdnamlığı onların üzәrindәn götürәcәkdi.
Üçüncü dәlil: Mә’lum olduğu kimi Әbu Bәkrin xәlifә olduğu dövrdә baş verәn
hadisәlәrdәn biri dә Ömәrin e’tiraz edib, Peyğәmbәr (s)-in “Hәr kim La ilahә ilәllah,
Mәhәmmәdәn rәsulullah desә, haqqından başqa mal vә canını mәndәn qorumuş olur,
onun hesabı isә Allaha aiddir” hәdisini dәlil göstәrmәsinә baxmayaraq, Әbu Bәkrin
zәkat vermәyәnlәrlә müharibә etmәyә qәrar vermәsidir. Әgәr Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi
xalq arasında yayılıb vә xalqı hidayәt etmәk üçün kifayәt etsәydi onda hamıdan qabaq
Әbu Bәkr bu hәdisi bilmәli vә ona әmәl etmәli idi. Çünki o, bir xәlifә olaraq sünnәni
hamıdan artıq bilmәli vә hәyata keçirmәli idi.
Әlbәttә, axırda Ömәr dә Әbu Bәkrin “Zәkat da bir növ haqdır”-şәklindә hәdisin
tәfsir etmәsinә razı olub müharibә etmәyi qәbul etdi. Amma onların bu cür hәrәkәt
etmәlәri Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in tәfsir oluna bilmәyәn başqa bir sünnәsilә uyğun
deyildi. Çünki Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in zamanında Sә’lәbә adlı bir şәxs zәkat
vermәkdәn boyun qaçırtmışdı vә onun haqqında Qur’anda ayә nazil olunmuşdu. Lakin
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) nә onunla müharibә etmiş, nә dә onu zәkat vermәyә mәcbur
etmişdi.
Onların bu hәrәkәti Üsamә İbni Zeydin başına gәlәn bir hadisә ilә bağlı Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in buyurduğu söz ilә dә uyğun deyil. Üsamә müharibәlәrdәn birindә
düşmәn mәğlub olub qaçmağa üz qoyanda bir nәfәri tә’qib etmiş vә o adamın “La ilahә
illәllah”-demәsinә baxmayaraq, onu öldürmüşdü. Bu xәbәri eşidәn Peyğәmbәr (s)
Üsamәyә e’tiraz edәrәk demişdi: “Onu La ilahә illәllah demәsinә baxmayaraq öldürdün
ey Üsamә”. Ravi deyir: “Bundan sonra Üsamә Allaha yalvararaq günahının
bağışlanmasını istәrdi” Hәtta Üsamә belә deyәrdi: “Ey kaş o günәcәn müsәlman
olmayaydım”.1

Dördüncü dәlil: Mә’lumdur ki, Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra әshabın
bir çox hәrәkәtlәri o hәzrәtin sünnәsinә zidd oldu. Bu sәhabәlәr ya o hәzrәtin sünnәsinә
bilә-bilә, yaxud Hәzrәt (s)-dәn nәql olunan nәsslәr qarşısında ictihad edәrәk
Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә qarşı çıxırdılar. Bu tәqdirdә Qur’anın aşağıda qeyd
etdiyimiz ayәsi sanki bunlara xitabәn nazil olunmuşdur:

z £

L " [D5

M "
$ Ej

D ' ; %B ; M # M I %O
u )& W6
A+ 0
@ * "+
@ 1
; !- !
!G0E
Q *# a
=
9 =
. I %O
“Allah vә onun Peyğәmbәri bir işi hökm etdiyi zaman, heç bir mö’min kişiyә vә
qadına öz işlәrindә başqa yol seçmәk yaraşmaz. Allah vә onun Peyğәmbәrinә
günahkar olan kәs, şübhәsiz ki, haqq yoldan açıq-aydın azmışdır”. (Әhzab surәsi, 36-
cı ayә)
Ya da onlar Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini bilmәdiklәrinә görә belә rәftar edirdilәr. Bu
tәqdirdә isә Peyğәmbәr (s)-in onlara “Mәn sizin aranızda sünnәmi әmanәt qoyuram”-
demәsi mümkündürmü? Çünki Peyğәmbәr (s)-ә zaman vә mәkan baxımından әn yaxın
adamlar olan әshab sünnәni bilmirdi. Belә olan halda o zaman yaşamayan vә
Peyğәmbәr (s)-i görmәyәnlәrin vәziyyәti necә ola bilәr?
Beşinci dәlil: Mә’lum olduğu kimi sünnәnin toplanıb, yazılması işi Abbasilәrin
dövründә başlanıb vә sünnilәrin arasında yazılan ilk hәdis kitabı imam Malikinin
yazdığı “Әl-mәvәddә” adlı kitabdır. Bu isә böyük fitnә, Hәrrә hadisәsi vә Mәdinә
әhalisinin qırğına mә’ruz qalmasından sonra meydana gәlmişdir. Hәmin hadisәlәr
әsnasında sәhabәlәr zalımcasına qәtlә yetirildilәr. Vәziyyәt bu şәkil aldığı zaman insan,
dünya malına çatmaq mәqsәdilә sultanlara yaxınlaşmağa çalışan ravilәrә necә e’tibar
edә bilәr?
Bax elә buna görәdir ki, hәdislәrdә ziddiyyәt vә ixtilaf yaranıb vә islam ümmәti
ayrı-ayrı mәzhәblәrә bölünübdür. Belә ki, bir mәzhәbә görә doğru sayılan bir hәdis
başqa bir mәzhәb tәrәfindәn tәkzib olunur. Belәdirsә Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in “Mәn
sizin aranızda Allahın kitabını vә öz sünnәmi qoyuram”-demiş olmasını necә qәbul edә
bilәrik? Halbuki o Hәzrәt (s) özündәn sonra münafiqlәrin vә satqınların bir çox yalan
şeylәri ona istinad edәcәklәrini bilirdi vә bu haqda belә buyururdu:


!H0 "
v L MH%Q,E . HT
8
- " 1 . A /J8B HT y
K-
“Mәnә yalan bir şey istinad edәnlәr çoxalıblar. Mәnә yalan bir şey istinad edәn şәxs
cәhәnnәmdә yerini hazırlasın”.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in sağlığında da o Hәzrәt (s)-ә yalan şeylәr istinad edәnlәrin
çox olduğunu nәzәrә alaraq o Hәzrәt (s) vәfatından sonra sünnәsinә tabe olmağı
müsәlmanların öhdәsinә necә qoya bilәrdi? Halbuki, bizlәrin bu hәdislәrin sәhihliyinә
yәqinimiz (elmimiz) yoxdur.
Altıncı dәlil: Sünni alimlәr öz “Sәhih” kitablarında Peyğәmbәr (s)-in öz ümmәtinә
iki dәyәrli әmanәt buraxdığını vә bunların bә’zәn Allahın kitabı ilә Peyğәmbәr (s)-in
sünnәsi olduğunu, bә’zәn dә o hәzrәtin, “Mәndәn sonra mәnim sünnәm üzrә olan
Xülәfayi-Raşidinin sünnәsinә sarılın”-deyә buyurduğunu rәvayәt edirlәr. Mә’lumdur
ki, bu hәdisdә “Allahın kitabı vә Peyğәmbәrin sünnәsinә” xәlifәlәrin sünnәsi dә әlavә
olunubdur. Bu hәdisә görә islam ehkamının mәnbәyi iki şey yox, üç şeydir. Bunlar da
hәm sünnilәrin, hәm dә şiәlәrin doğruluğunu qәbul etdiklәri “Sәqәleyn” (Allahın kitabı
vә mәnim Әhli-beytim) hәdisilә ziddiyyәt tәşkil edir. Halbuki, “Sәqәleyn” hәdisi
haqqında işarә etmәdiyimiz şiә mәnbәlәrindәn başqa iyirmidәn çox sünni mәnbәyindә
dә bәhs olunub vә doğruluğuna tә’kid olunubdur.
Yeddinci dәlil: Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) qәtiyyәtlә bilirdi ki, әshabından bir çoxu
Qur’anın, öz dillәrincә nazil olmasına baxmayaraq, bir çox ayәsinin tәfsir vә tә’vilini
bilmirlәr. Demәk, onlardan sonra gәlәnlәr (tabein) va ya islamı qәbul edәn rumlar,
farslar, hәbәşlәr vә әrәbcә bilmәyәn bütün başqa müsәlmanların Qur’anın tәfsir vә
tә’vilini düz-әmәlli bilmәyәcәklәri açıq bir hәqiqәtdir.
Bә’zi sәhih hәdislәrdә Әbu-Bәkrdәn “Әbәs” surәsinin 31-ci ayәsinin ( !/M A# ' -
!. )
mә’nasının nә olduğu soruşularkәn belә cavab verdiyi qeyd edilir:
“Allahın kitabı barәdә bilmәdiyim bir şey söylәsәm, hansı göy mәnә kölgә salar vә
hansı yer mәni üstündә daşıyar”.1
1 Qәstәlani, “İrşadüs-sari”, c. 10, sәh. 298; İbni-Hәcәr, “Fәthülbari”, c. 13, sәh. 230.
Ömәr dә bu ayәnin mә’nasını bilmirdi. Әnәs ibni-Malikdәn belә bir rәvayәt nәql
olunub:
“Ömәr ibni-Xәttab bir gün minbәrin üstündә “Әbәs” surәsinin 27-31-ci ayәlәrini:
!/ A# ' -
!. !GQ { Z
a
#j !G%,x !GQ)
& !GQ0
!Q !'E
. !0,QN.
oxuyandan sonra belә dedi:
“Bunların hamısını bildik, amma ( _Mz ) (әbb) nә demәkdir? And olsun Allaha, bu
tәkәllüfә әmr etmәkdir. “Әbb” sözünün mә’nasını bilmәsәn nә olar? Qur’ani-Kәrimin
sizә açıqlanan bölmәsinә әmәl edin, bilmәdiyiniz hissәsini isә Allaha hәvalә edin” ”.1
Qur’ani-Kәrimin tәfsiri barәdә deyilәn bu sözü Peyğәmbәrin sünnәsi barәdә dә
demәk olar. Bir çox hәdisin üstündә sәhabәlәr, mәzhәblәr vә o cümlәdәn sünnilәrlә
şiәlәr arasında fikir ayrılığı yaranıbdır. Bu ixtilaflar hәm hәdisin doğru olub-olmadığı,
hәm dә tәfsir vә tә’vili ilә bağlı meydana gәlibdir. Bununla әlaqәdar bir neçә misala
diqqәt yetirәk.
Hәdisin sәhih olub-olmaması barәdә ixtilaf.
Misal üçün Әbu-Bәkrin xәlifә olduğu ilk günlәrdә Hәzrәti Fatimә (s.ә.) gәlib ondan
Fәdәki geri vermәsini istәmiş vә demişdi ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) sağlığında Fәdәk
bağını ona hәdiyyә veribdir. Amma Әbu Bәkr bunu rәdd etmişdir. Hәzrәti Fatimә (s.ә.)
atasının mirasını istәyәndә isә Әbu Bәkr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in “Biz peyğәmbәrlәr
miras qoymarıq. Bizdәn sonra qalan hәr şeyimiz sәdәqәdir.”-deyә buyurduğunu irәli
sürmüş vә Hәzrәti Fatimә (s.ә.)-nin istәyini rәdd etmişdir. Hәzrәti Fatimә (s.ә.) Әbu
Bәkrin Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә istinad etdiyi bu sözün yalan olduğunu e’lan etmiş vә
bu sözün Qur’ani-Kәrimә zidd olduğunu bildirmişdir. Ölәnә qәdәr Xanım Zәhra (s.ә.)
Әbu Bәkrlә ixtilafda oldu vә ona qәzәbli olub, onunla danışmadı.
Başqa bir misal isә Ümmül-Mö’minin Aişәnin Ramazan ayında sәhәr azanına qәdәr
cünub halda qalıb qüsl etmәyәn kimsәnin orucu barәdә Әbu-Hüreyrә ilә olan
1 “Tәfsiri ibni-Cәrir”, c. 3, sәh. 38; “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c. 1, sәh. 287; “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”,
(“Tәlxisu әz-Zәhәbi”), c. 2, sәh. 14; “Tarixi әl-Xәtib”, c. 11, sәh. 468; “Tәfsiri-kәşşaf”, c. 3, sәh. 253;
“Üsulu-Tәfsir”, sәh. 30; Xazin öz tәfsirindә, c. 4, sәh. 374; “Tәfsiri ibni-Kәsir”, c. 4, sәh. 473
ixtilafıdır. Aişә belә bir şәxsin orucunun sәhih olduğunu söylәrkәn, Әbu-Hüreyrә belә
bir şәxsin orucunu yemәsinin gәrәkli olduğunu iddia etmişdir. Әhvalat belәdir:
İmam Malikin “Әl-mәvәddә” adlı әsәrindә vә Buxarinin “Sәhih” adlı kitabında
qeyd etdiklәri bir rәvayәtә görә Ümmül-mö’minin Aişә ilә Ümmü-Sәlәmә belә deyirlәr:
“Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) ramazan ayında cima sәbәbilә cünub olduğundan sәhәr
azanına qәdәr qüsl etmәdәn qalır vә o günü oruc tuturdu”.
Әbu-Bәkr ibni-Әbdürrәhman da belә deyir: “Mәn vә atam Mәdinәnin әmiri olan
Mәrvan ibni-Hәkәmin yanında idik. Atam ona dedi: “Әbu-Hüreyrәnin e’tiqadına görә
hәr kim sәhәr azanına qәdәr cünub qalsa o günü orucunu yemәk mәcburiyyәtindәdir.”
Bunu eşidәn Mәrvan, “Ey Әbdürrәhman, Allaha and verirәm, gedin bu mәsәlәni
Ümmül-mö’minin Aişә vә Ümmü-Sәlәmәdәn soruşun”. Әbdürrәhman ilә mәn birlikdә
Aişәnin yanına getdik. Әbdürrәhman ona salam verib dedi: “Ey Ümmül-mö’minin, biz
Mәrvan ibni-Hәkәmin yanında idik ona Әbu-Hüreyrәnin sәhәr azanına qәdәr cünub
qalan şәxsin o günü oruc tuta bilmәyәcәyi barәdә e’tiqadı bildirildi.” O zaman Aişә belә
dedi: “Әbu-Hüreyrәnin dediyi şәkildә deyildir. Ey Әbdürrәhman Peyğәmbәr (s)-in
gördüyü işlә müxalifәt etmәk istәyirsәnmi?” Әbdürrәhman, “And olsun Allaha ki,
yox”. O zaman Aişә dedi: “Mәn şahidlik edirәm ki, Peyğәmbәr (s) cima sәbәbilә cünub
olanda sәhәr azanına qәdәr qüsl etmәdәn qalırdı vә o günü oruc tuturdu.”
Sonra oradan çıxıb Ümmü-Sәlәmәnin yanına getdik. Әbdürrәhman ondan da hәmin
mәsәlәni soruşdu. O da Aişәnin verdiyi cavabı verdi. O zaman Mәrvan Әbdürrәhmana
dedi: “Mәnim qapıdakı dәvәmә min vә bunu Әbu-Hüreyrәyә xәbәr ver. O, Әqiq
mәntәqәsindәki tarlasındadır.” Әbdürrәhman ilә birlikdә dәvәyә minib Әbu-
Hüreyrәnin yanına getdik. Әbdürrәhman onunla bir qәdәr söhbәt etdikdәn sonra,
mәsәlәni ona danışdı. Әbu-Hüreyrә dedi: “Mәnim bundan xәbәrim yoxdur, bir nәfәr
mәnә belә demişdi”.”1
Әziz oxucu! Sünnilәrә görә islamın ravisi olan Әbu-Hüreyrәnin dini hökmlәri izah
etmәkdә zәnnә әsaslandığı vә hәtta kimin ona xәbәr verdiyini belә bilmәdәn bir hökmü
Peyğәmbәr (s)-ә mәnsub etdiyini gör vә ibrәt al.
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 2, sәh. 232; “Müvәttә әl-İmam Malik”, c. 1, sәh. 272

Әbu-Hüreyrәnin özünün dandığı başqa bir hadisә. Abdullah ibni-Mәhәmmәd
Hişam ibni-Yusifdәn, o da Müәmmәrdәn, o da Zühridәn, o da Әbu-Mәslәmәdәn, o da
Әbu-Hüreyrәdәn Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in belә buyurduğunu nәql etmişdir:
“Xәstәlik heç bir heyvan ya insandan, başqa bir heyvana vә ya insana sirayәt etmәz.
Qarında olan qurd vә uğursuz quş deyilәn bir şey yoxdur” Bu zaman bәdәvi
әrәblәrdәn biri Peyğәmbәr (s)-dәn soruşdu: “Onda nәyә görә qumlar üstündә ceyran
kimi oynayan bir dәvәni qotur dәvә ilә bir yerdә saxlayanda әvvәlki dәvә dә qotur
olur?” Buna cavab olaraq Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurdu: “Onda o әvvәlki dәvәni
kim bu xәstәliyә düçar edib?”
Әbu-Sәlәmә belә deyir: “Mәn daha sonra Әbu-Hüreyrәdәn Peyğәmbәrin “Yoluxucu
xәstәliyi olan sağlam olanların arasına getmәsin”-deyә buyurduğunu eşitdim.” Әbu-
Hüreyrә әvvәlki hәdisini isә danırdı. Ona dedilәr ki, “Sәn әvvәllәr Peyğәmbәrin
“yoluxucu xәstәlik yoxdur”-deyә buyurduğunu iddia etmirdin?” Әbu Hüreyrә isә bu
e’tiraza qaşrı Hәbәşi dilindә bir şeylәr söylәdi. Әbu-Sәlәmә deyir ki, “Әbu-Hüreyrәnin
bu hәdisdәn başqa bir hәdisi unutduğunu daha görmәdim”.1
Aişә ilә ibni Ömәrin ixtilafı. İbni-Cüreyc Әtadan, o da Ürvә ibni-Zübeyrdәn belә
nәql etmişdir:
“Mәn vә Abdullah ibni-Ömәr, Aişәnin otağının yanında durmuşduq. Biz onun
dişini fırçalamasının sәsini belә eşidirdik. Bu vaxt mәn ibni-Ömәrdәn “Ey
Әbdürrәhmanın atası, görәsәn Peyğәmbәr (s) Rәcәb ayında ömrә (hәccinә) getdimi?”-
deyә soruşdum. “Bәli”-dedi. O zaman mәn Aişәyә sәslәnәrәk, “Ey ana, Әbdürrәhmanın
atasının nә dediyini eşidirsәnmi?” -deyә soruşdum. Aişә “Nә deyir?”-dedi.
“Peyğәmbәrin Rәcәb ayında ömrә (hәccinә) getdiyini söylәyir”-dedim. O zaman Aişә
belә dedi: “Allah Әbu-Әbdürrәhmanı bağışlasın. And olsun ki, Peyğәmbәr Rәcәb
ayında ömrә (hәccinә) getmәyibdir. Peyğәmbәrin getdiyi bütün ömrәlәrdә Әbu-
Әbdürrәhman da onunla birlikdә idi”.”
Ravi belә deyir: “Bunu ibni-Ömәr dә eşidirdi. Amma heç bir şey demәyib
susmuşdu”.2

MӘZHӘBLӘRİN PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ BARӘDӘ İXTİLAFLARI .......................................... 123
MӘZHӘBLӘRİN PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ
BARӘDӘ İXTİLAFLARI.
Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi haqqında Әbu Bәkr ilә Ömәrin1, Hәzrәti Fatimә (s.ә.) ilә
Әbu Bәkrin2 vә Peyğәmbәr (s)-in arvadları arasında3 ixtilaf vardır. Hәmçinin Әbu
Hüreyrә kimi şöhrәtli bir ravi bir-birilә uyğun olmayan rәvayәtlәr nәql etmiş vә sünnә
haqqında Aişә ilә ixtilafa düşmüşdür.4 Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi haqqında ibni-Ömәr
ilә Aişә5, Abdullah ibni-Abbas ilә ibni-Zubeyr6, Hәzrәti Әli ilә Osman7 vә başqa
sәhabәlәrin arasında ixtilaf var imiş.8 Bu mәsәlә ilә bağlı Tabein arasında isә ixtilaflar o
qәdәr çoxalmışdı ki, nәhayәt yetmişdәn çox mәzhәb meydana gәldi. İbni-Mәs’udun bir
mәzhәbi var idi, ibni-Ömәrin bir ayrı mәzhәbi vә nәhayәt ibni-Abbas, ibni-Zübeyr, ibni-
Üyeynә, ibni-Cüreyc, Hәsәnül-Bәsri, Süfyani-Sövri, Malik, Әbu-Hәnifә, Şafei, Әhmәd
ibni-Hәnbәl vә daha bir çoxlarının ayrı-ayrı mәzhәblәri var idi. Әlbәttә siyasi amillәrin
tә’siri nәticәsindә sünni mәzhәblәrdәn yalnız dördü rәsmi olması bir çox sünni
mәzhәbinin aradan getmәsinә sәbәb olmuşdur. Bu dörd mәzhәbin arasında da fiqhi
mәsәlәlәrin çoxunda ixtilaf vardır. Bu ixtilafların sәbәbi isә onların sünnә haqqındakı
ixtilaflarıdır.
1 Zәkat vermәyәnlәrlә müharibә etmәk haqqında Әbu-Bәkrlә Ömәrin arasında mövcud olan ixtilafa
işarәdir.
2 Fәdәk әhvalatına vә “biz peyğәmbәrlәr miras qoymuruq” hәdisi barәdә ixtilafı.
3 Aişәnin nәql etdiyi vә Peyğәmbәrin o biri arvadlarının müxalifәt etdiyi böyüklәrә süd vermәk
әhvalatına işarәdir.
4 Peyğәmbәrin ramazan ayında cünub olaraq gecәlәdiyi vә o günü oruc tutduğunu bildirәn hәdisinә
işarәdir.
5 Aişәnin tәkzib etdiyi, ibni Ömәrin Peyğәmbәrin Rәcәb ayında Ömrәyә getdiyinә dair nәql etdiyi
hәdisinә işarәdir.
6 Müt’әnin halal olub-olmadığı haqqındakı ixtilaflarına işarәdir. Bax: “Sәhih әl-Buxari”, c. 6, sәh. 129
7 Hәcc müt’әsinin halal olub-olmadığı haqqındakı ixtilaflarına işarәdir. Bax: “Sәhihi-Buxari”, c.2, sәh. 153
8 Dәstәmaz vә müsafir namazında “bismillah” deyilib-deyilmәmәsi haqqındakı ixtilafları ilә saysız bir
çox fiqhi mәsәlәlәrә işarәdir.

PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ HAQQINDA SÜNNİLӘRLӘ ŞİӘLӘRİN İXTİLAFLARI .................. 124
Peyğәmbәrin sünnәsi haqqında sünnilәrlә şiәlәrin ixtilafları.

Şiәlәr ilә sünnilәrin arasında Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi haqqında mövcud olan
ixtilafların iki mühüm amili vardır.
Birinci amil: Hansı hәdisin sәhih sayıldığı vә hansı hәdisin sәnәdi baxımından
sәhih sayılmadığı barәdә fikir ayrılığıdır. Şiә mәzhәbi “Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi” adı
altında tәqdim olunan bir çox hәdisin sәnәdsiz olduğu vә nәticә e’tibarilә sәhih
olmadığını irәli sürür.
Başqa sözlә desәk, şiә mәzhәbi bir sıra hәdislәrin sәhih olduğu iddiasına e’tiraz
edәrәk hәmin hәdislәri rәvayәt edәnlәrin sәhabәlәrdәn olmalarına baxmayaraq әdalәtli
olmadıqlarını söylәyir. Çünki şiәlәr, sünnilәrin әksinә olaraq, bütün sәhabәlәrin әdalәtli
olmasına inanmırlar. Belә fikirlәr indi әhli sünnәnin әqidәsindә dә mövcuddur.
Bundan әlavә, şiәlәr әgәr bir hәdis Әhli-beyt imam (ә)-larından gәlәn rәvayәtlәrlә
uyğun olmasa, hәmin hәdisin doğru bir hәdis olmadığına inanırlar. Şiә mәzhәbinә görә
ravinin dәrәcәsi nә qәdәr yüksәk olsa da, әgәr rәvayәt etdiyi hәdis Әhli-beyt (ә)-in
rәvayәti ilә uyğun olmasa, onda Әhli-beyt (ә)-in rәvayәtini me’yar götürmәk vacibdir.
Onların bu haqda Qur’an vә hәtta müxaliflәrcә belә doğruluğu qәbul olunan sünnәdәn
bir çox dәlillәri vardır. Bunlardan bә’zisinә qabaqca işarә etmişdik.
İkinci amil: Hәdisi başa düşmәkdә әmәlә gәlәn ixtilafdır. Yә’ni bir hәdisi sünnilәr
bir cür başa düşürlәr, şiәlәr isә başqa bir cür. Misal üçün daha әvvәl işarә etdiyimiz:
bA1 T
,H o
a
,
4
“Ümmәtimin ixtilafı rәhmәtdir” hәdisini sünnilәr “dörd mәzhәbin fiqhi hökmlәrdә
ixtilafı müsәlmanlar üçün rәhmәtdir”-deyә tәfsir edirlәr, halbuki şiәlәr hәmin hәdisi
“Ümmәtin bә’zisinin başqa bә’zisinin yanına gedib elm öyrәnmәsinә rәhmәt vardır.”-
deyә tәfsir edirlәr; Yә’ni “ixtilaf” sözünün “dolanmaq” vә “get-gәl etmәk” mә’nasında
olduğunu söylәyirlәr.
Bә’zәn dә şiә ilә sünnilәrin fikir ayrılığı, hәdisin mә’nası barәdә deyil, hәdisdә
göstәrilmiş olan şәxslәrin kimliyi barәdәdir. Misal üçün, sünnilәr Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-dәn nәql olunan:

"

H t
!j
A
H0O T
,H0
/
D B E
“Mәnim sünnәmә vә mәndәn sonra gәlәn Xülәfayi-Raşidinin sünnәsinә sarılın” hәdisindә
dörd xәlifәnin nәzәrdә tutulduğunu irәli sürürlәr. Lakin şiәlәr bu hәdisdә hәzrәti İmam
Әlidәn başlayaraq Hәzrәti İmam Mәhdidә sona çatan on iki imamın nәzәrdә
tutulduğuna inanırlar.
Yenә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in:
| & "

D ' (- f
!0S q
L / "
tu !j

“Mәndәn sonrakı xәlifәlәr on ikidir: hamısı da Qureyşdәndir” hәdisindәn mәqsәd şiә
mәzhәbinә görә Әhli-beyt imam (ә)-larıdır. Sünnilәr isә bu hәdisә qәnaәtlәndirici bir
tәfsir irәli sürә bilmәyiblәr.
İslam ümmәti arasında hәtta Peyğәmbәr (s)-lә әlaqәdar olan tarixi hadisәlәrdә belә,
fikir ayrılığı vardır. Mәsәlәn sünnilәr Rәbiül-әvvәl ayının on ikisini Peyğәmbәr (s)-in
doğum günü olaraq bayram edirlәr, şiәlәr isә hәmin ayın on yeddisini Peyğәmbәr (s)-in
doğum günü olaraq bayram edirlәr.
Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in özü kimi hamı tәrәfindәn qәbul olunan bir rәhbәr
olmadığı tәqdirdә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsindә ixtilaf olacağı tәbii bir hadisәdir. O
Hәzrәtdәn sonra da İslam ümmәtinin arasında belә bir şәxs olmalıdır ki, Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) kimi ixtilafı mәhv edib, Allah-tәalanın nazil etdiyi şәkildә hökm etsin.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu hәqiqәti görmәmәsi qeyri-mümkündür. Çünki, ondan
sonra, Qur’anı tә’vil edәrәk islam ümmәtinin ayrı-ayrı firqәlәr vә mәzhәblәrә
bölünәcәyini bilirdi. Şiә mәzhәbinin e’tiqadına görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Allahın
әmrilә özündәn sonra müsәlmanların ixtilaflarını hәll etmәk mәqsәdilә iki dәyәrli
әmanәt qoyub getmişdir. Bunlardan birincisi Qur’an, o birisi isә Әhli-beytdir.
Müsәlmanlar bunlara tabe olduqları tәqdirdә azğınlıqdan qurtularlar, bunların
birindәn ayrı düşmәk o birisindәn dә ayrı düşmәk demәkdir. Çünki bunlar qiyamәtә
qәdәr bir-birlәrindәn ayrılmayacaqlar. (Bax: “Sәqәleyn hәdisi”)
Әhli-beyt imamlarının birincisi Hәzrәti Әli (ә)-dir. Peyğәmbәr (s)-in özündәn sonra
müsәlmanların rәhbәri olaraq tә’yin etdiyi Әli (ә) dünyaya gәldiyi gündәn kamala
çatana qәdәr Peyğәmbәr (s)-in xüsusi tәrbiyyәsi altında olmuşdur. Hәzrәti Peyğәmbәr
(s) özü ilә Әli (ә)-nin munasibәtini Hәzrәti Musa ilә Harunun münasibәti kimi
olduğunu söylәmişdir. O Hәzrәt (s) hәmçinin belә buyurubdur:
I

N: D ' :
!: U
M ;
d

p0: 3 D ' :
!&M !M
“Mәn onlarla Qur’anın nazil olunması üçün müharibә aparıram, sәn (ey Әli) onlarla
Qur’anın tә’vili üçün müharibә aparacaqsan.” 1
Hәmçinin belә buyurmuşdur:
q
L / "
I
E
. %,4
!
,H*
u " EQ: _
! U
M
“Ey Әli, sәn mәndәn sonra ümmәtimin ixtilafa düşdüklәri mәsәlәlәri izah edәcәksәn”.2
Qur’ani-Kәrim samit (danışmayan) bir kitab olduğundan, ayrı-ayrı mövzulara ayrıla
bilәcәyindәn, batini vә zahiri olduğundan (yә’ni tәfsir edilmәyә möhtac olduğundan)
onun tә’vili uğrunda müharibә edәn ilahi bir rәhbәrә ehtiyac vardır. Digәr tәrәfdәn
sünnәnin dә belә bir rәhbәrә möhtac olduğu aşkardır. Kitab vә sünnәnin vәziyyәti belә
ikәn Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in danışa bilmәyәn iki höccәti qoyub getmәsi qeyri-
mümkündür. Çünki qәlblәrindә sapqınlıq olanların öz hәdәflәri istiqamәtindә bunları
tә’vil etmәlәri, fitnә çıxartmaq vә dünyanı әldә etmәk mәqsәdilә mütәşabihata tabe
olmaları, sonra da әmәllәrini doğru göstәrmәk mәqsәdilә Qur’an vә sünnәdәn bә’zi
dәlillәr uydurmaları hәmişә mümkün olan bir hadisәyә çevrilәrdi. Bu da sonradan
gәlәnlәrin әvvәlkilәrin әdalәtli olduğuna e’tiqad edib yanlış yola davam etmәlәrinә
sәbәb olardı. Nәticәdә qiyamәt günündә әmәllәrindәn peşman olardılar:
!0:P !O !0L h M !H6

!0H/ %!& [*%OH !0L h M
z !0L h M !0,E ! ; %%
!H0 T
. D ' 5 %? l
9 : ] %
#k
Q- !G0L D ' 0L

8L "
"
E L =

D '
:
d !0H/ [aE
QH !%(=
N. !tz Q-
1 “әl-Mәnaqib lil-Xarәzmi”, sәh. 44; “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 233; “Әl-isabә”, c. 1,
sәh. 25; “Kafiyәtül-talib”, sәh. 334; “Müntәxәbi Kәnz әl-ümmal”, c. 5, sәh. 36; “İhqaqül-hәqq”, c. 6, sәh. 37
2 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 122; “Tarix Dәmәşq libn Әsakir”, c. 2, sәh. 488; “әl-Mәnaqib lil-
Xarәzmi”, sәh. 236; “Kәnzül-hәqaiq”, sәh. 203; “Müntәxәbi Kәnz әl-ümmal”, c. 5, sәh. 33; “Yәnabi әl-
Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 182.

“Üzlәri odda o tәrәf-bu tәrәfә çevrildiyi (haldan -hala düşdüyü) gün onlar, “Kaş
Allaha tabe olardıq, Peyğәmbәrә itaәt edәrdik!”-deyәcәklәr. Onlar deyәcәklәr:
“Pәrvәrdigara! biz ağalarımıza, böyüklәrimizә itaәt etdik, onlarsa bizi haqq yoldan
azdırdılar. Pәrvәrdigara! Onlara ikiqat әzab ver, onları böyük bir lә’nәtә düçar et!” ”
(Әhzab surәsi, 66-68-ci ayәlәr)
!%(=
M t
* @ 53 !0H/ [D5 * u D 5 4 M U
!& !GLE
1? !'E
. %- HP W6
3 H, !',4 M U
0L bAHM U
4 P !19-
; %1L : * " B
3 FgL =

¦B
2 !& [
!H0 "
!#L=

!#/8 D '
:
.
“Hәr ümmәt (oda) girdikdә öz dindaşına lә’nәt oxuyacaq. Nәhayәt, hamısı
birlikdә cәhәnnәmdә toplandığı zaman sonra gәlәnlәr (tabe olanlar) әvvәl gәlәnlәr
(tabe olduqları) barәsindә deyәcәklәr: “Ey Rәbbimiz! Bizi azdıran bunlardır. Bunlara
ikiqat cәhәnnәm әzabı ver”. Allah buyuracaq: “Hamınızı ikiqat әzab gözlәyir, lakin
siz bilmirsiniz”.” (Ә’rәf surәsi, 38-ci ayә)
Allah-tәalanın peyğәmbәr göndәrәrәk doğru yolu göstәrmәdiyi bir ümmәt yoxdur.
Lakin onlar peyğәmbәrlәrindәn sonra Allahın kәlamını tә’vil etmәyә vә dәyişmәyә
başlayıblar. Heç bir ağıllı adam Hәzrәti İsanın öz ümmәtinә “Mәn Allaham”-demiş
olmasını qәbul edә bilәrmi? Yox, Hәzrәti İsa, Qur’ani-Kәrimin buyurduğu kimi “Onlara
mәnә әmr olunandan başqa bir şey söylәmәdim”-deyir. Amma dünya sevgisi vә
arzular xristianları e’tiqadi baxımdan bu yerә gәtiribdir. Görәsәn Hәzrәti İsa vә ondan
әvvәl Hәzrәti Musa Hәzrәti Mәhәmmәd (s)-in gәlәcәyini müjdә vermәmişdilәrmi?
Amma onlar Mәhәmmәd (s)-in adını dәyişdirib “Qurtarıcı” qoydular.
Görәsәn, İslam ümmәtinin-bir firqәsini çıxmaqla-hamısı cәmisi yetmişә yaxın olan
firqәyә bölünmәsinin sәbәbi tә’vil olubdur? Biz dә bu gün o firqәlәr arasında yaşayırıq.
Görәsәn öz firqәsinin doğru yoldan azdığını qәbul edәn bir şәxs vardırmı? Başqa sözlә
desәk, görәsәn Allahın kitabı vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә zidd hәrәkәt etdiyini qәbul
edәn bir islam mәzhәbi vardırmı? Әksinә, hәr bir islam mәzhәbindәn soruşsan,
özünün Allahın kitabı vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә әmәl etdiyini iddia edәr. Bu halda
çıxış yolu nәdir?
Görәsәn, çıxış yolunun nә cür olduğunu Peyğәmbәr (s) vә daha doğrusu Allah-tәala
(nәüzü billah) bilmirmiş? Bu sözdәn Allaha pәnah aparıram. Allah-tәala bәndәlәrinә

qarşı böyük lütf sahibidir. O, bәndәlәrinin xeyrini istәyir. Buna görә dә Allah-tәala
hәlak olanın da doğru yolu gördükdәn sonra, yә’ni dәlil vә sübut üstündә hәlak olması
vә qurtulanın da dәlil vә sübut ilә qurtulması üçün hidayәt yolunu aşkar edibdir.
Allah-tәala bәndәlәrini özbaşına, vilayәtsiz buraxmaz.
Buna görә dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in müsәlmanlar arasında Allahın kitabı ilә öz
sünnәsini әmanәt qoyduğunu buyurması, islam ümmәtinin qarşılaşacaqları ixtilafların
hәlli vә çıxılmaz vәziyyәtlәrin aradan qaldırılması üçün qәti bir çıxış yolu deyildir.
Çünki tә’vil yolunu nәinki kәsmir, әksinә daha da açır. Xaricilәrin imamlarına qarşı
çıxmaq istәdiklәri zaman “Ey Әli! hökm sәnin deyil, yalnız Allah-tәalanın haqqıdır”
şüarından yapışdıqlarını görmürsәnmi? Bu şüar olduqca aldadıcı bir şüar idi. Bunu
eşidәn kimsә bu şüarı irәli sürәnin bәşәrin hökm etmәsini rәdd edәrәk Allahın
hökmlәrini istәdiyini zәnn edәr. Halbuki hәqiqәt bunun tamamilә әksinә idi. Allah-
tәala Bәqәrә surәsinin 204-cü ayәsindә belә buyurur:
]
!ej

_M % 5 [
IQ
&
.! I J'
f
!E_ $
!EC
. I % &
Q^

L "

!s0 "

“Bu dünyada elә insan vardır ki, Allahı öz әqidәsinin doğruluğuna şahid gәtirәr
vә onun dünya hәyatı haqqındakı sözlәri sәni tәәccüblәndirәr. Halbuki o
düşmәnlәrin әn inadçısıdır”.
Bәli, çox vaxt belә şüarların arxasında nәlәr olduğunu bilmәdәn aldanırıq. Lakin
“elm şәhәrinin qapısı” olan Hәzrәti-Әli (ә) bunu bilirdi. Buna görә dә xaricilәrin verdiyi
şüara belә cavab verdi:
h
!Q !'/
P A 1
- !'H
“Haqq sözdür, amma bunun vasitәsilә batil nәzәrdә tutulmuşdur”.
Batil yaradan haqq sözlәr olduqca çoxdur. Xaricilәr Hәzrәti Әliyә “Hökm sәnә deyil,
Allaha mәxsusdur”-dediklәri zaman görәsәn, Allah-tәalanın (bu sözlә Allaha pәnah
aparıram) yer üzünә gәlib onların ixtilafları barәdә hökm etmәsini istәyirdilәrmi?
Yoxsa onlar Allahın Qur’anda buyurduğu hökmlәri daha yaxşı bilirdilәr vә Hәzrәti Әli
(ә)-nin bu hökmlәri öz görüşünә görә tә’vil etdiyinә inanırdılar? Bu barәdәki dәlillәri
nә idi? Allahın hökmünü onların bildiklәrini, Әli (ә)-nin isә bilmәdiyini kim qәbul
edәr? Axı Әli (ә) onlardan daha alim, daha düz danışandır. Bu onlardan qabaq
müsәlman olubdur. Mәgәr islam onun getdiyi yoldan başqa bir yol idi?
Buna görә dә onların şüarı sadә insanları aldadaraq Hәzrәti Әli (ә)-yә qarşı
apardıqları müharibәyә cәlb etmәk mәqsәdilә irәli sürülәn aldadıcı bir şüardan başqa
bir şey deyildi.
Bu gün tarix tәkrar olunur. İnsan hәmin insandır. Hiylә vә aldatmaq yollarından
istifadә edәnlәr bu gün dә vardırlar vә demәk olar ki, daha da çoxalıblar. Çünki, bu
günün hiylәgәrlәri keçmişdәkilәrin tәcrübәlәrindәn dә bәhrәlәnirlәr. Demәk, bu gün dә
bir çox haqq söz vardır ki, onlarda gizli batil qәsd yaşayır. Bu gün vәhabilәrin ortaya
atdıqları tövhid çağrışı vә şirkә qarşı irәli sürdüklәri şüarları bunun açıq-aşkar
nümunәlәridir. Hansı müsәlman prinsipcә bunları qәbul etmәz? Amma dәrin
düşüncәyә sahib olan insanlar yaxşı bilirlәr ki, bu sözlәrdә başqa mәqsәd gizlәnir.
Allahın salamı sәnә olsun ey Әli. Sәnin bu hikmәtli sözün әsrlәr boyu qulaqlarda
sәslәnib, sәslәnir vә sәslәnәcәkdir: “Bir çox haqq söz var ki, onlardan batil nәzәrdә tutulur”.
Bir “ruhani” minbәrә çıxıb әn uca sәslә, “Kim mәn şiәyәm”-desә, biz ona “sәn
kafirsәn”-deyәrik; vә hәr kim “mәn sünniyәm”-desә, biz ona “sәn kafirsәn”-deyәrik.
“Biz nә şiәyik, nә dә sünniliyin tәrәfdarıyıq, biz yalnız islamı istәyirik”. Mәncә onun
sözü dә batil güdәn bir haqq sözdür. Görәsәn bu “ruhani” hansı islamı istәyir? Bu gün
bir neçә növ islam anlayışı vardır. Hәtta birinci әsrdә belә islam müxtәlif mәzhәblәrә
bölünmüşdür. O zamandan bәri bir tәrәfdә Hәzrәti Әli (ә)-nin, o biri tәrәfdә isә
Müaviyәnin müdafiә etdiyi islam vardır. Hәtta iş müharibәyә qәdәr gәlib çatmışdı.
Daha sonrakı dövrdә bir tәrәfdә Hәzrәti Hüsey (ә)-nin bayraqdarı olduğu İslam, o biri
tәrәfdә dә islam adına Әhli-beyt (ә)-i öldürәn, Hüseyn (ә)-in onun әleyhinә qiyam
etdiyi üçün İslamdan çıxdığını iddia edәn, şәrab içәn vә meymun oynadan Yezidin
islamı vardı. Yenә bir yanda Әhli-beyt imam (ә)-ları ilә onların tәrәfdarlarının müdafiә
etdiyi islam anlayışı, digәr yanda da hökmdarlarla onlara tabe olanların islam anlayışı
var idi. Belәliklә, görürük ki, tarix boyu müsәlmanlar arasında ixtilaf mövcud olub.
Qeyd etdiyimiz bәhslәrdәn sonra mәn Hәzrәti Peyğәmbәr (ә)-in “Mәn sizin
aranızda Allahın kitabı ilә sünnәmi әmanәt qoyuram”-deyә buyurduğunu qәbul edә
bilmәrәm. Hәqiqәt bundan ibarәtdir ki, bütün müsәlmanların doğru olduğunu qәbul
etdiklәri ikinci hәdis, yә’ni “Mәn sizin aranızda iki dәyәrli әmanәti, Allahın kitabını vә Әhli-
beytimi qoyuram” hәdisi sәhih vә düzgündür. Çünki, bu hәdis bütün mәsәlәlәri hәll edir.
Artıq Peyğәmbәr (s)-in müraciәt etmәyimizi әmr etdiyi Әhli-beyt (ә)-ә üz tutduqdan
sonra isә Qur’andan bir ayәnin tә’vil vә tәfsirindә bir ixtilaf, hәm dә sünnәdәn bir
hәdisin tәfsir, ya tәshihindә düzәliş vermәk üçün bir mәsәlә qalmır. Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-in müraciәt etmәk üçün tә’yin etdiyi o şәxsiyyәtlәrin bu mәqama layiq vә bu işin
әhli olduqlarını da bilirik. Çünki heç bir müsәlman bu şәxsiyyәtlәrin yüksәk elm, zöhd
vә tәqvalılığına şәkk etmir. Allah-tәala onlardan hәr cür pisliyi uzaqlaşdıraraq, onları
pak-pakizә edib vә onlara kitab elmini bәxş etmişdir. Onlar nә Qur’anla müxalif olarlar,
nә dә onun haqqında fikir ayrılığına düşәrlәr, nә dә qiyamәtә qәdәr ondan ayrılarlar.
Necә ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Sәqәleyn hәdisindә belә buyurubdur:
" !1' H

. [T
,E/ 5 M T
: ,
Y

z 6
t
!1H "
FP1 bQ

!,-
[
"E, E
4 D B E
. F>
!: T6
Y
% C
HT P
3H, !&
,
“Mәn aranızda iki xәlifә qoyuram: Allahın kitabı ki, göydәn yerә sallanan bir ipdir vә
mәnim Әhli-beytim. Onlar (Kövsәr) hovuzun başında mәnimlә qovuşana qәdәr bir-birlәrindәn
ayrılmayacaqlar”.1
Bax, bu hәqiqәtlәri nәzәrә alaraq doğru olanlarla birlikdә olmağın yolunu bu
hәqiqәtlәri heç kimdәn çәkinmәdәn söylәmәkdә görürәm. Mәqsәdim başqalarını razı
etmәkdәn әvvәl Allahın razılığını qazanmaq vә öz vicdanımı razı etmәkdir.
Sözün qısası, bu mövzuda Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in vәsiyyәtinә tabe olan şiә
mәzhәbi haqqdır. Şiәlәr hәqiqi mә’nada Әhli-beyt (ә)-ә tabe olmaqla, onları öz rәhbәr
vә imamları qәbul etmәklә, onları sevmәklә, onlara iqtida etmәklә Allah-tәalaya
yaxınlaşırlar. Belәliklә Peyğәmbәr (s)-in hәdisindә dә vә’d olunduğu kimi Allahın izni
ilә dünya vә axirәtdә sәadәtә çatmaq lәyaqәtini әldә edirlәr.
1 “Müsnәdu Әhmәd ibni Hәnbәl”, c. 5, sәh. 122; “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, c. 2,
sәh. 60; “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c. 1, sәh. 154; “Mәcmә әz-Zәvaid lil-Heysәmi”, c. 9, sәh. 162; “Yәnabi
әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 38 vә 183; “Әqәbatul Әnvar”, c. 1, sәh. 16; “әl-Müstәdrәk lil-
Hakim”, c. 3, sәh. 148.

SÜNNİLӘRLӘ GÖRӘ QӘZAVÜ-QӘDӘR .................................................................................................. 131
Qiyamәt günündә hәr kәs öz sevdiyi ilә mәşhәrә gәlәcәkdir. Demәk, Әhli-beyt (ә)-i
sevәnlәr dә onlarla mәhşur olacaqlar. Zәmәxşәrin bu haqda bir şe’ri vardır ki,
mәzmunu budur:
“Şübhә vә ixtilaflar çoxalıb, hamı da
Özünün doğru yolda olduğunu iddia edir.
Mәn isә la ilahә illәllah ilә
Әhmәd ilә Әliyә olan sevgimә sarılmışam.
Bir it Әshabi-Kәhfi sevmәklә sәadәtә çatdı.
Peyğәmbәrin Әhli-beytini sevmәklә necә şәqavәt (bәdbәxtçilik) әhli olaram”.
Ey Allahım, bizi dә onların vilayәt ipindәn tutanlardan, onların yolu ilә
gedәnlәrdәn, onların gәmisinә minәnlәrdәn, onların imamlığına inananlardan vә
onlarla birlikdә mәhşәrә gedәnlәrdәn qәrar ver! Sәn, hәqiqәtәn dә istәdiyinә doğru
yolu göstәrәrsәn. (Amin ya Rәbbil-Alәmin)
Ş İ Ә V Ә S Ü N N İ L Ә R İ N Q Ә Z A V Ü - Q Ә D Ә R
B A R Ә S İ N D Ә E’TİQADLARI
Sünnilәrә görә qәzavü-qәdәr.

Әvvәllәr qәzavü-qәdәr mәsәlәsi mәnim üçün çox çәtin vә başa düşülmәyәn bir
mәsәlә idi. Fikrimi rahat edib, qәlbimi qane edәcәk bir tәfsir tapa bilmirdim. Bu mәsәlә
haqqında çaşıb qalmışdım. Bir tәrәfdәn sünni mәktәbindә öyrәnmişdim ki, insan
tәbiәtinә uyğun olan әmәllәrә sövq etdirilir vә Allah-tәala insan övladına, anasının
bәtnindә ikәn, iki mәlәk göndәrir vә bu mәlәklәr onun әcәli, ruzisi, әmәli vә şәqavәt
(bәdbәxtçilik), ya sәadәt әhli olacağını yazırlar.1 Digәr tәrәfdәn dә ağlım ilә vicdanım
Allahın әdalәtli olduğunu vә bәndәlәrinә zülm etmәdiyini söylәyirdi. Axı necә ola bilәr
ki, Allah özünün yazdığı vә sövq etdirdiyi әmәllәrә görә insanlardan hesab çәksin?
Başqa müsәlman gәnclәr kimi mәn dә fikri baxımdan tәzadlar içindә yaşayırdım.
Bir tәrәfdәn düşünürdüm ki:

; %N
D 5 L !H1 2 N
*
“Allah gördüyü işlәr barәsindә sorğu-sual olunmaz”. (Әnbiya surәsi, 23-cü ayә)

!1
b2!HL. % 5
“O, istәdiyini edәndir”. (Buruc surәsi, 16-cı ayә)
O mәxluqatı yaratdı, bir qismini cәhәnnәmdә qәrar verdi, digәr bir qismini isә
cәnnәtdә. Digәr tәrәfdәn dә deyirdim ki:
$+ HW 2 !K
D
\ *
z ;9 6
“Hәqiqәtәn, Allah (heç kәsә) zәrrә qәdәr zülm etmәz”. (Nisa surәsi, 40-cı ayә)

E
QL
]+ a
9 \ /

_/ !
“Sәnin Rәbbin bәndәlәrinә zülm edәn deyildir”. (Fussilәt surәsi, 46-cı ayә)
; %1
\ D '
M
!H0 H"B
3 !#E
!H0 D
\ *
z ;9 6
“Allah insanlara heç zülm etmәz, ancaq insanların özü bir-birlәrinә zülm
edәrlәr”. (Yunus surәsi, 44-cü ayә)
Vә hәdisdә dә deyildiyi kimi, “O, mәxluqatına bir ananın uşağına bәslәdiyi mәhәbbәtdәn
daha çox mәhәbbәt bәslәyәr”.1
Bә’zәn bu mövzu ilә әlaqәdar Qur’an ayәlәrini oxuyanda belә ziddiyyәtli
mәfhumlarla qarşı-qarşıya qalırdım. Bә’zәn insanın öz әmәllәrinin mәs’ulu olduğunu
anlayırdım.
v #s $+ HW 2 !K

1 L " v # E4 $+ HW 2 !K
1 L " 1 .
“Kim zәrrә qәdәr yaxşı iş görsә, onun xeyrini görәcәkdir. Kim zәrrә qәdәr pis iş
görsә, onun zәrәrini görәcәkdir”. (Zәlzәlә surәsi, 7-8-ci ayәlәr)
Bә’zәn dә insanın müәyyәn bir cәhәtә sövq etdirildiyini, heç bir qüdrәti olmadığını
vә özünә bir fayda, ya zәrәr vermәyә vә ruzi qazanmağa qadir olmadığını anlayırdım:

u tu !f ; M *9 6
; §!f: !

“Allah istәmәsә, siz istәyә bilmәzsiniz”. (İnsan surәsi, 30-cu ayә)
tu !f " q
' tu !f " ()

z ;9
.
“Allah istәdiyini yoldan çıxardar, istәdiyini dә doğru yola salar”. (Fatir surәsi, 8-
ci ayә)
Yalnız mәn deyil, demәk olar ki, müsәlmanların әksәriyyәti bu fikri paradoksu
tәcrübә edirlәr. Elә buna görә dә alimlәrin çoxundan qәzavü-qәdәr mәsәlәsini
soruşduğun vaxt görürsәn ki, verdiklәri cavab özlәrini belә, qane etmir. Buna görә dә
“bu mәsәlә barәdә çox fikirlәşmәmәlisәn”, ya “bu mәsәlә barәdә bәhs etmәk
haramdır”, ya da “hәr müsәlman qәzavü-qәdәrә inanmalı vә xeyir-şәrin Allah
tәrәfindәn olduğunu qәbul etmәlidir” vә sairә bu kimi sözlәr deyәrәk cavab vermәkdәn
boyun qaçırırlar.
Onlardan “Necә olar ki, Allah-tәala bir bәndәsini günah etmәyә mәcbur etdikdәn
sonra onu cәhәnnәmә atsın?”-deyә soruşulduğu vaxt da cavab vermәk әvәzindә sual
verәni kafir, zindiq olmaq vә dindәn çıxmaqda ittiham edirlәr. Buna görә dә ağıllar
daşlaşıb vә artıq camaat evlәnmәyin, boşanmağın vә hәtta zinanın da qәzavü-qәdәr
olduğuna inanırlar. Hәtta deyirlәr ki, yemәk vә içmәk dә insanın iradәsindәn asılı
deyildir vә Allahın bizim üçün yazdığı şeydәn başqa, heç bir şey yeyib içә bilmәrik.
Yә’ni bir nәfәr şәrab içsә dә, adam öldürsә dә bunu seçmәyibdir.
Belә sözlәri bir-birinin ardınca söylәyәn alimlәrimizdәn birinә belә dedim: “Axı
Qur’an sizin iddialarınızı tәkzib edir. Dediklәrinizdә hәdisә әsaslanırsınızsa, onda
hәmin hәdislәr yalandır. Çünki, Peyğәmbәr (s)-in hәdisi Qur’ana zidd ola bilmәz.
Allah-tәala Qur’anda belә buyurur:
…t
!0 "
D B
!h! %CB
!.…
“…Bәyәndiyiniz qadınlarla evlәnin…” (Nisa surәsi, 3-cü ayә)
Bu ayә arvadı seçmәkdә insanın azad olduğuna dәlalәt edir.
Allah-tәala talaq barәsindә isә belә buyurur:
…;+ !!
/
F¨

: M o
+ L 1 /
F>!!
. [
;!:H m
a9R
“(Ric’i) talaq vermә (boşanma) iki dәfә mümkündür, ondan sonra yaxşı
dolanmaq, ya da xoşluqla ayrılmaq gәrәkdir…” (Bәqәrә surәsi, 229-cu ayә)
Burada da insan seçmәkdә azaddır.
Zina barәsindә isә İsra surәsinin 32-ci ayәsindә belә buyurur:
a
# E
QO tz !O A# f

!. ; !- I H
!p %/ :*
“Zinaya da yaxın düşmәyin. Çünki o, çox çirkin bir әmәl vә pis bir yoldur”.
Bu ayә göstәrir ki, zinaya yaxın düşmәk, ya da düşmәmәk adamın öz әlindәdir.
Şәrab barәsindә dә Maidә surәsinin 91-ci ayәsindә belә buyurur:
"
I
9
- W
" D - He

E1
1 j

. tz !)n Q $ L D B 0E/ ` &
% ; M ; !REHf
!1H
; %',0 D ,M ' . $

aHe
“Şübhәsiz ki, şeytan içki vә qumarla aranıza әdavәt vә kin salmaq, sizi Allahı
yada salmaqdan vә namaz qılmaqdan ayırmaq istәr. Artıq bu işә son
qoyacaqsınızmı?”
Bu ayәdә dә insanın azad olduğu açıqca bәyan olunubdur.
Adam öldürmәyә gәldikdә isә, Allah-tәala bu haqda Әn’am surәsinin 151-ci
ayәsindә belә buyurur:
...C
!
/ J*
I 9 ] H
,9 i
H0 %, :*...
“…Allahın (qәtlini) haram buyurduğu şәxsi haqsız yerә öldürmәyin…”
Hәmçinin Nisa surәsinin 93-cü ayәsindә belә buyurur:
!G1E
M !G/8 I H M I 0L I
E I 9 l
)

{ !'E
. G
!4 D H0' ? v § p^
. G1L , !G0
@ , "
“Hәr kәs bir mö’min şәxsi qәsdәn öldürsә onun cәzası әbәdi qalacağı
cәhәnnәmdir. Allah ona qәzәb vә lә’nәt edәr, onun üçün şiddәtli әzab hazırlar”.
Bu ayә dә insanın öldürmәk mövzusunda azad olduğunu göstәrir.
Allah-tәala hәtta yemәk vә içmәk barәdә dә bizә yol göstәrib vә Ә’raf surәsinin 31-ci
ayәsindә belә buyurub:
r
.

1 _lC

* I H
%.

: * %/ %- ...
“…Yeyin vә için: amma israf etmәyin O israf edәnlәri sevmәz”.
Bu ayә dә insanın azad olduğuna dәlalәt edir. ”
Bu ayәlәri misal gәtirәndәn sonra hәmin alimdәn soruşdum: “Bәs siz Allahın insanı
müәyyәn bir tәrәfә yönәltdiyini necә söylәyә bilirsiniz?” O belә cavab verdi: “Kainatda
tәsәrrüf edәn yalnız Allahdır” vә dәlil olaraq Ali-İmran surәsinin 26-cı ayәsini qeyd
etdi. Hәmin ayәdә Allah-tәala belә buyurur:
tu !f: " (28

: tu !f: " _pL
: tu !f: " H1

1
p
0: tu !f: "
1 y

@ :

1

! HD' 9
&
F
& t+ T 7- 3
H6
Ej
>
E/
“De ki, Ey mülkün sahibi olan Allah! Sәn mülkü istәdiyin şәxsә verәr, istәdiyin
şәxsdәn alarsan, istәdiyin şәxsi yüksәldәr vә istәdiyin şәxsi alçaldarsan. Xeyir yalnız
Sәnin әlindәdir. Hәqiqәtәn, Sәn hәr şeyә qadirsәn”.
Mәn ona belә cavab verdim: “Aramızda Allahın iradәsi barәdә vә Allah-tәalanın bir
iş görmәk istәdiyi tәqdirdә insanların, cinlәrin vә başqa mәxluqların bunun qabağını
almaq imkanı olmadıqları haqqında heç bir ixtilaf yoxdur. İxtilafımız bәndәlәrin
әmәllәri haqqındadır. Belә ki, bәndәlәr gördüklәri әmәllәrindә azaddırlar, yoxsa
Allahın iradәsilә bu işlәr baş verir”.
Mәnim bu sözümә qarşı, “Sizin dininiz sizә, mәnim dinim dә mәnәdir”-cavabını
verdi vә mübahisәdәn boyun qaçırdı.
İki gün sonra tәzәdәn onun yanına gedib soruşdum: “Sizin e’tiqadınıza görә hәr işi
Allah-tәala görür vә bәndәnin heç bir seçmә haqqı yoxdur. Elәdirsә, onda nәyә görә
xilafәt mövzusu haqqında (olan haqq) sözü demirsiniz? Yә’ni nә üçün xәlifәni
seçmәkdә dә istәdiyini yaradan vә istәdiyini seçәn odur; bәndәlәrin seçmә haqqı
yoxdur demirsiniz vә xәlifәnin müsәlmanlar tәrәfindәn seçilmәsinә inanırsınız?”
O, belә cavab verdi: “Bunu xәlifәlik haqqında da söylәyirәm. Çünki Әbu Bәkri,
sonra Ömәri, sonra Osmanı, sonra da Әlini xәlifәliyә seçәn Allah-tәaladır. Әgәr Allah-
tәala Әlinin birinci xәlifә olmasını iradә etsәydi, cinlәr ya insanlar buna mane ola
bilmәzdilәr”.
Mәn isә ona belә dedim: “İndi çıxılmaz vәziyyәtә düşdün”. O, “necә?”-deyә
soruşdu.
Mәn isә belә dedim: “Ya Allah-tәalanın dörd Xülәfayi-Raşidini seçdiyi, onlardan
sonra isә xәlifә seçmәk işini xalqın öz öhdәsinә qoyduğunu, ya da Allah-tәalanın bu işi
xalqın öhdәsinә qoymayıb Peyğәmbәr (s)-in vәfatından sonra qiyamәt gününә qәdәr
bütün xәlifalәri Özü seçdiyini qәbul etmәlisәn”.
O dedi, “İkinci nöqteyi-nәzәri qәbul edirәm”. Sonra da bu ayәni oxudu:
…tu !f: " H1

1
p
0: tu !f: "
1 T
:@ :

1

! HD' 9
&
“Dedi: Ey Allahım, ey mülkün sahibi, mülkü istәdiyinә verirsәn, istәdiyindәn dә
mülkü alırsan…”
Ona belә dedim, “Demәk, padşahlar ilә hökmdarların әlilә islamda hәyata keçirilәn
azğınlıqlar vә cinayәtlәr dә Allah-tәalaya aiddir. Çünki Allah hәmin adamları
müsәlmanlara hakim edibdir”.
Belә cavab verdi: “Bәli belәdir. Saleh adamlardan birisi:
!'E
. , ! M A# &

' ; M !P W

Vә әgәr bir şәhәr (әhalisini) hәlak etmәk istәsәk, onların zәnginlәrinә әmr edәrik.
ayәsindә mövcud olan “َْ َ ‫( ”َأ‬әmәrnә: әmr edәrik) sözünü “ َْ ‫( ” َأ‬әmmәrna: hökmdar
edәrik) şәklindә oxuyubdur”.
Mәn dedim: “Demәk, Hәzrәti Әli (ә) vә Hәzrәti Hüseyn (ә)-in şәhid olunması da
Allahın istәyi ilә olmuşdur?”
O isә belә cavab verdi: “Bәli, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Hәzrәti Әli (ә)-nin başına vә
saqqalına işarә edәrәk belә buyurduğunu eşitmәmisәnmi?
v
8
5 H,Q: H, v
8
5 3
/
)
q
89 "
4 M
“Ey Әli, sәnin burana (başına) vurub, buranı (saqqalını) qana bulayan şәxs sonradan
gәlәnlәrin әn şәqavәtlisidir (bәdbәxtidir)”.
Hәzrәti Hüseyn (ә)-in Kәrbәlada şәhid olacağını da Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bilirdi.
Bunu Ümmü-Sәlәmәyә dә xәbәr vermişdi. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) hәmçinin Hәzrәti
Hәsәn әleyhissalamın iki böyük islam firqәsi arasında sülhü bәrpa edәcәyini dә bilirdi.
Demәli, hәr şey әzәldәn yazılıbdır. İnsanın başqa bir yolu yoxdur. Demәk, çıxılmaz
vәziyyәtdә mәn deyilәm sәnsәn”.

Bir müddәt susub ona baxdım. O isә dediyi sözlәrdә gәtirdiyi dәlillәrlә mәni
susdurduğunu zәnn edirdi. Mәn dә Allahın baş verәcәk hadisәlәri qabaqca bilmәsi
mövzusu ilә mәxluqları mәcbur etmәk mövzusunu bir-birinә qarışdırmaması üçün onu
necә qane edәcәyimi düşünürdüm. Tәzәdәn ona belә bir sual verdim: “Demәk keçmiş
vә indiki bütün hökmdarları, islam vә müsәlmanlarla müharibә aparanları belә, Allah-
tәala tә’yin edibdir?” “Heç şübhәsiz”-deyә cavab verdi.
Mәn tәzәdәn soruşdum: “Tunis vә Әlcәzairi işğal edib müstәmlәkәyә çevirәn Fransa
hökumәtini dә Allah tә’yin edib?”
O, belә cavab verdi: “Bәli, özün dә gördün ki, qabaqcadan müәyyәn olunmuş vaxt
qurtaran kimi dә bu ölkәlәrdәn çıxdı”.
Mәn isә belә bir sual verdim: “Sәn әvvәllәr sünnilәrin Peyğәmbәr (s)-dәn sonra
xәlifә seçmәk işinin şura öhdәsinә qoyulduğu haqqında e’tiqadını müdafiә
etmirdinmi?”
“Bәli, indi dә bu e’tiqadı müdafiә edirәm, gәlәcәkdә dә müdafiә edәcәyәm”-deyә
cavab verdi.
Tәzәdәn ona başqa bir sual verdim: “Onda Allahın seçmәsilә insanların şura ilә
seçmәsi arasında necә uyğunluq yaradırsan?”
O, “Müsәlmanların Әbu Bәkri seçmәlәri Allahın seçmәsi demәkdir”-deyә cavab
verdi.
Mәn dedim: “Allah-tәala Sәqifәdә onlara Әbu Bәkri seçmәlәri üçün vәhy nazil
etmişdimi?”
O belә cavab verdi: “Әstәğfurullah, Hәzrәti Mәhәmmәd (s)-dәn sonra artıq heç kimә
vәhy nazil olmayıb. Bu şiәlәrin görüşüdür”. Mә’lum olduğu kimi, şiәlәrin belә bir
görüşü yoxdur vә bu bә’zilәrinin şiә mәzhәbinә etdiklәri iftiradan başqa bir şey
deyildir.
Ona dedim ki, “Hәlәlik şiәlәrlә işimiz yoxdur, mәni öz e’tiqadınla qane et! Әbu
Bәkrin Allahın tәrәfindәn seçildiyini necә bildin?”
O, belә cavab verdi: “Әgәr Allahın iradәsi bunun әksinә olsaydı, onda müsәlmanlar
bu işi görә bilmәzdilәr. Әslindә bütün alәm yığışsa Allahın iradәsinin әksinә bir iş görә
bilmәz”.
Bәli, göründüyü kimi belә bir fikir hәqiqәtәn insanın düşüncәsini çıxılmaz
vәziyyәtdә qoyar vә onun tәdqiq vә düşüncә qabiliyyәtini korlayar. Belәliklә, insan
Qur’ani-Kәrimin ayәlәrini düzgün bir şәkildә araşdırmaqdan uzaqlaşar vә nәticәdә heç
bir elmi-fәlsәfi nәzәriyyәni qәbul edә bilmәz.
Burada başqa bir әhvalatı xatırlayıram. Bir gün bir dostumla birlikdә çoxlu ağacı
olan xurmalıqların içindә yeriyir vә qәzavü-qәdәr mәsәlәsi barәdә danışırdıq. Bu vaxt
yetişmiş bir xurma meyvәsi ağacdan yerә düşdü vә mәn onu otların üstündәn götürüb
yemәk istәdim. Dostum dedi: “Allahın sәnә yazdığından başqasını yemirsәn: bu xurma
sәnin üçün yerә düşdü”. Ona, “İndi ki, sәn bunun mәnә yazıldığına inanırsan, mәn dә
onu yemәyәcәyәm”.-deyib xurmanı ağzımdan çıxartdım. Dostum dedi: “Sübhanәllah,
әgәr bir şey sәnә yazılmayıbsa, Allah onu sәnin qarnından belә çıxardar”.
Ona, “Elәdirsә yemәyәcәyәm”-dedim vә dostuma xurmanı yemәkdә vә ya
yemәmәkdә azad olduğumu isbat etmәk mәqsәdilә xurmanı tәzәdәn ağzıma qoyub
çeynәmәyә başladım. Mәn xurmanı çeynәyib udana qәdәr dostum mәnә baxırdı.
Udandan sonra isә belә dedi: “And olsun Allaha ki, sәnin üçün bu xurma dәnәsi
yazılmışdı”. Belәliklә, mәni “mәğlub” etdi. Axı mәn artıq xurmanı qarnımdan çıxarda
bilmәzdim!
Bәli, çoxlarının qәbul etdiyi vә mәnim dә sünni olduğum vaxt inandığım qәzavü-
qәdәr haqqındakı e’tiqad bu idi. Bu e’tiqad ilә fikri böhran vә iztirab içindә qalmaq çox
tәbiidir. Çünki belә bir e’tiqada sahib olan şәxs bir iş görmәk istәdiyi zaman gözlәyәr
ki, Allah-tәala vәziyyәti dәyişsin. Belәliklә dә insan mәs’uliyyәt altından qaçar vә
mәs’uliyyәti Allahın boynuna yıxar. Demәk, zina vә oğurluq edәn, yaxud bir qız
uşağını qaçırdıb tәcavüz etdikdәn sonra öldürәn adama e’tiraz edib, ondan nәyә görә
bu işlәri gördün deyә soruşsan, cavabında belә deyәr: “Allah mәnә mane olmağa
qadirdir. Allah bu işlәri görmәyi mәnim alnıma yazıbdır”.
Hәqiqәtәn dә belәdirmi? Yә’ni Allah-tәala hәm qız uşaqlarını diri-diri basdırmağı
insanın qәdәrinә yazır, hәm dә “hansı günaha görә öldürüldü”-deyә bu işi görәnlәrdәn
hesab çәkir. Axı bu ağlabatan bir şeydir? Ey Allahım, heç şübhәsiz, Sәn bu kimi
böhtanlardan uzaqsan.
Belә bir e’tiqada görә dünya alimlәri bizi alçaldar vә bu e’tiqadı nadanlıq vә geri
qalmışlığımızın әn mühüm nişanәsi hesab edәrlәr.
Tәdqiqatçılar bilirlәr ki, bu e’tiqad Әmәvilәrin dövründә uydurulub. Çünki
Әmәvilәr belә bir şayiә düzәltmişdilәr ki, guya Allah-tәala mülk vә hökumәti onlara
verib, buna görә dә camaat onlara tabe olmalı vә hökmdarlara qarşı üsyan etmәmәlidir.
Çünki onlara tabe olmaq Allaha tabe olmaq, onlara qarşı qiyam etmәksә Allaha qarşı
qiyam etmәk demәkdir. Buna görә dә qiyam edәnlәr qәtlә yetirilmәlidirlәr. Tarixdә
bunun bir çox nümunәsi vardır. Misal üçün Osman ibni-Әffandan xәlifәlikdәn әl
çәkmәsini istәdiklәri vaxt bu istәyi rәdd edәrәk belә demişdi: “Mәn Allahın mәnә
geydirdiyi köynәyi çıxartmaram”.1 Bu sözdәn belә çıxır ki, Osmana görә xәlifәlik
Allahın ona geydirdiyi bir köynәkdir vә Allahdan başqa heç kәsin dә bu köynәyi onun
әynindәn çıxartmağa haqqı yoxdur. Yә’ni ölәnә qәdәr bu köynәk onun әlindә
qalmalıdır.
Müaviyә isә xalqa belә deyirdi: “Mәn sizinlә oruc tutasınız vә zәkat verәsiniz deyә
müharibә etmәdim. Mәn sizlәrә hökm etmәk üçün müharibә etdim. Sizin istәmәmәnizә
baxmayaraq Allah bu mәqamı mәnә verdi”.
Göründüyü kimi Müaviyә Osmandan da irәliyә gedib Allahı ona yardım etmәkdә
ittiham etdir. Müaviyәnin bu xütbәsi mәşhur bir xütbәdir.2 Müaviyә hәtta xalqın
istәmәdiyinә baxmayaraq oğlu Yezidi vәliәhd etmәsinin dә Allahın iradәsilә olduğunu
iddia etmişdi. Tarixçilәrin yazdığına görә ayrı-ayrı müsәlman mәntәqәlәrә Yezid bey’әt
toplamaq üçün mәktublar göndәrir vә o vaxt Mәdinә valisi olan Mәrvan ibni Hәkәmә
yazdığı mәktubda isә “Allahın Yezidә bey’әt etmәyi, qәdәr tә’yin etdiyindәn”
danışırdı.3 Hәzrәti Hüseyn әleyhissalamın Şәhid olunmasından sonra O Hәzrәt (ә)-in
oğlu Hәzrәti Zeynülabidin әleyhissalamı zәncirlә bağlanmış bir halda әsir olaraq Kufә
valisi ibni Ziyadın mәclisinә gәtirdiklәri zaman o mәl’un, Hәzrәti Zeynülabidin (ә)-i
göstәrәrәk “kimdir bu”-deyә soruşmuşdu. Ona “bu Hüseynin oğlu Әli (Zeynülabidin)-
1 “Tarix әt-Tәbәri”, (Hisari-Osman bölmәsi); “Tarix ibn әl-Әsir”.

2 “Mәqatilüt-Talibiyyin”, sәh. 70; “Tarix ibn Kәsir”, c. 8, sәh. 131; “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә libn Әbil-Hәdid”,
c. 3, sәh. 16.
3 “Tarix әl-Xülәfa (әl-imamәti vәs-siyasә), c. 1, sәh. 151.
ŞİӘ MӘZHӘBİNDӘ QӘZAVÜ-QӘDӘR ..................................................................................................... 140
dir”-deyә cavab verilәn kimi, “Allah Hüseynin oğlu Әlini öldürmәdimi?”-deyә
soruşmuşdu. Bu sözü eşidәn imam Zeynülabidin (ә)-in bibisi Zeynәb (s.ә.) o mәl’una
“Yox, onu Allahın vә Peyğәmbәr (s)-in düşmәnlәri öldürdü” cavabını vermişdi. O
zaman mәl’un ibni-Ziyad Hәzrәti Zeynәb (s.ә.)-ә xitabәn, “Allahın sәnin ailәnin başına
gәtirdiyi bәla haqqında nә düşünürsәn?”-deyә soruşdu. Hәzrәti Zeynәb (s.ә.) isә belә
cavab verdi: “Mәn gözәllikdәn vә yaxşılıqdan başqa bir şey görmәdim. Bunlar Allahın,
şәhid olmağı onlara qәdәr tә’yin etdiyi bir qrup idilәr. Buna görә dә döyüşüb şәhid
oldular. Çox yaxında Allah sәninlә onları bir yerә toplayacaq vә o zaman mühakimә
olunacaqsan. O gün bax gör kim qurtulacaqdır. Anan sәnin yasına otursun, ey
Mәrcanәnin oğlu!”1
Sözün qısası bu e’tiqad (yә’ni insanın işlәrindә mәğlub olmasına e’tiqad etmәk)
Әmәvilәr vә onlara yardım edәnlәrin uydurduğu bir e’tiqaddır ki, şiә mәzhәbindәn
başqa bütün islam mәzhәblәrinә müxtәlif formalarda sirayәt edibdir.
Şiә mәzhәbindә qәzavü-qәdәr.

Şiә alimlәrilә tanış olub kitablarını oxuduğum zaman qәzavü-qәdәr haqqında sanki
yeni bir elm әldә etdim.2 Bir nәfәr Hәzrәti Әli әleyhissalamdan qәzavü-qәdәr haqqında
soruşduğu vaxt, o Hәzrәt (ә) belә buyurubdur:
% ª
O [!L

%K9 R Q

83 - ; !- % [#!1
:! #& !#
x* t© !)& U
00}
9L
C

3 R M [#k
g
7B D #k
g
9- [#
8C
: D 5 !' [#k
Ej
: v P !Q
M I !CQO
z ;9 6
. E
%
P
!Q
L
l
,B 2
p
0 D [#!Q
L tz !EQ
z
O
D [#!5 B ` R D [#!/%n £
L D [#k
K-
E

"
- "
89
b% . - "
89 _"}

W3 ) .a
# h
!/ !1' 0E/ ! Y
z y

!1H 4 * [#!KQ
(
!H0
1 “Mәqatilül-Talibiyyin”, (mәqtәlül-Hüseyn).
2 Mәhәmmәd Baqir Sәdr, Ayәtullahül-üzma Xoyi, Ayәtullah Hәkim, Әllamә Tәbatәbai vә başqa alimlәr
bu haqda mәnә çox yardım etdilәr.

“Allah sәnә rәhm elәsin: sәn qәzavü-qәdәrin qәti vә mütlәq bir şey olduğunu sanırsanmı?
Belә olsaydı artıq savab vә cәzanın heç bir mә’nası olmazdı vә yaxşılığa çığırmaqla yamanlıqdan
uzaqlaşdırmaq boş şeylәr olardı. Allah-tәala öz bәndәlәrinә әmr etmiş vә onları çәkindirmişdir,
amma seçmәkdә onları azad qoymuşdur. Onların tәkliflәrini asan etmiş vә çәtinlәşdirmәmişdir.
Az bir әmәlin qarşılığında çox savab vermişdir. Allah-tәalaya qarşı mәğlubdur deyә üsyan
edilmәyib, zorla da kimsәni itaәt etmәyә mәcbur etmәyib. Peyğәmbәrlәri oyuncaq olsunlar deyә
göndәrmәyib, kitabları da bihudә nazil etmәyib, göylәri, yeri vә onların arasında olan mәxluqları
da boş-boşuna yaratmayıb. Bu kafirlәrin xәyalıdır. Cәhәnnәm odunda yanacaqlarına görә vay bu
kafirlәrin halına”.1
İmam (ә)-ın bu bәyanı nә qәdәr aşkardır. Bu mövzu haqqında bundan daha açıq bir
söz vә bundan daha möhkәm bir dәlil oxumamışdım. Bu sözlәri oxuyan hәr bir
müsәlman әmәllәrindә azad olduğuna inanar. Çünki Allah-tәala bizә әmr edib, amma
seçmәk azadlığını da bizә bәxş edibdir. Hәzrәti Әli әleyhissalamın:
GkE
j
: v P !Q M I 9 ;9
“Allah-tәala öz bәndәlәrinә әmr etmiş vә çәkindirmişdir, amma seçmәkdә onları azad
qoymuşdur”-deyә buyurduğu sözün mә’nası da budur. Daha sonra Hәzrәti Әli
әleyhissalam bu mövzunu daha artıq izah edәrәk belә buyurmuşdur: “Allah-tәalaya
qarşı mәğlubdur deyә üsyan edilmәyib”. Bu sözün mә’nası bundai ibarәtdir ki, Allah-
tәala insanları bir işi görmәyә mәcbur etmәk istәsәydi, onda bәndәlәri birlәşsәydilәr
belә, yenә dә Allahın işinә qalib gәlә bilmәzdilәr. Bu isә Allah-tәalanın bәndәlәrinә itaәt
ilә üsyan arasından birini seçmәk azadlığını verdiyini göstәrir. Bunu Allah-tәala Kәhf
surәsinin 29-cu ayәsindә belә izah edir:
... B E . tz ! " "

@ E . tz ! " 1 . D B / "
_C

&
“De ki, haqq Rәbbinizdәndir. Kim istәyir iman gәtirsin, kim dә istәyir kafir
olsun…”
Ondan sonra, Hәzrәti Әli (ә) insan vicdanının dәrinliklәrinә xitab edәrәk,
bә’zilәrinin inandığı kimi, insanın öz işlәrindә mәcburi olduğu fikrini rәdd etmәk üçün
1 “Şәrh nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, c. 4, sәh. 673

möhkәm dәlillәr göstәrir. Çünki әgәr insanın gördüyü işlәr mәcburi olsaydı, onda
peyğәmbәrlәr vә sәmavi kitablar göndәrmәk yersiz vә dәyәrsiz işlәr olardı. Allah-tәala
isә bu kimi әmәllәrdәn uzaqdır. Peyğәmbәr ilә sәmavi kitablar ona görә göndәriliblәr
ki, xalqı islah edib qaranlıqdan nura doğru aparsınlar. Onların nәfsani xәstәliklәrini
sağaltsınlar vә sәadәtli hәyatın yolunu onlara göstәrsinlәr. Allah-tәala İsra surәsinin 9-
cu ayәsindә belә buyurur:
...] % & 5

,9

' ; d 85 ;9
“Hәqiqәtәn, bu Qur’an xalqı әn doğru yola yönәldir…”
Daha sonra Hәzrәti Әli (ә) sözünü fatalizmә inanmağın göylәrin, yerin vә bu ikisi
arasında olan varlıqların batil yerә yaradıldığına inanmağı zәruri etdiyini açıqlayaraq
sona çatdırır.
Bir qrupun fatalizmә, digәr qrupun isә azadlığa inandığı bir vәziyyәtdә şiә
mәzhәbinin qәzavü-qәdәr haqqındakı e’tiqadını tәdqiq etdiyimiz zaman bu e’tiqadın
çox düzgün bir e’tiqad olduğu mә’lum olur. Әhli-beyt imam (ә)-larının varlığı da islami
inam vә mәfhumları islah etmәk vә bu yoldan azanları yenidәn doğru yola aparmaq
üçündür. Bu hәdәflә Әhli-beyt imam (ә)-ları açıqca belә buyurublar:
"
M " E/ F M " B
3

% : * Q? *
“Nә fatalizm (mәcburiyyәt) düzgündür nә dә azadlıq, (hәqiqәt) bu ikisinin arasındadır”.
Bu mәfhum Hәzrәti imam Sadiq (ә) hәr kәsin öz ağlı ilә başa düşә bilәcәyi sadә bir
misalla izah etmişdir. Bir nәfәr İmam әleyhissәlama belә sual verdi: “ “Nә fatalizm, nә
dә azadlıq, (hәqiqәt) bu ikisinin arasındadır”-demәklә nәyi nәzәrdә tutursunuz?” O
Hәzrәt (ә) belә cavab vermişdir: “Sәnin yer üzündә yerimәyin onun üstünә düşmәyin
kimi deyildir”.
Bunun mә’nası bundan ibarәtdir ki, biz yeriyәnda öz iradәmizlә bu işi görürük,
amma yıxılmağımız öz iradәmizdәn asılı deyildir. Demәk, qәzavü-qәdәr ilә әlaqәdar
doğru görüş fatalizmlә azadlıq arasında bir görüşdür. Yә’ni bir sıra işlәr bizim öz
әlimizdәdir vә hәmin işlәri görmәk ya görmәmәkdәn birini seçmәkdә azadıq. Amma
bә’zi işlәr bizim nә әlimizdә deyil vә bizdәn asılı olmayaraq baş verir; biz isә bu kimi
işlәrә qarşı boyun әymәliyik. Biz seçmәkdә azad olduğumuz işlәr haqqında sorğu-suala
çәkilәrik, lakin bizim iradәmizdәn asılı olmayan işlәr barәdә bizdәn hesab çәkilmәz.
Demәk insan eyni zamanda hәm azaddır, hәm dә mәcburdur:
1 – Düşündükdәn sonra görmәk, ya görmәmәk barәsindә qәrar verdiyi işlәrdә
azaddır. Allah-tәala Şәms surәsindә buna işarә edәrәk belә buyurubdur:
!5!HOP "
!4 & !5!9-x " ¨ . M & [!5% : !5 %^. !'1' N. !5H%O ! i
+
“And olsun nәfsi yaradana; sonra da ona günahlarını vә pis әmәllәrdәn
çәkinmәsini öyrәdәnә ki, nәfsini tәmizlәyәn mütlәq nicat tapacaqdır. Onu batıran
isә, әlbәttә, ziyana uğrayacaqdır”.
Demәk, nәfsin tәmizlәnmәsi vә batırılması insanın öz әlindәdir vә insan bu
ikisindәn birini seçmәkdә azaddır; nicat tapmaq, yaxud ziyana uğramaq da bu
seçmәyin qәti vә әdalәtli nәticәsidir.
2 – Onu әhatә edәn Allah-tәalanın iradә vә mәşiyyәtinә (istәyinә) boyun әyibdir.
Yә’ni bütün kainata hakim olan qanunlar qarşısında mәcbur vәziyyәtindәdir. İnsan
özünün kişi vә ya qadın olmasını, hansı irqdәn olmasını, hansı ata-anadan dünyaya
gәlmәsini vә hәtta cismi xüsusiyyәtlәrini seçә bilmәz. Bundan әlavә genetik xәstәliklәr
kimi, iradәsindәn asılı olmayaraq onun әleyhinә, ya lehinә olan bir sıra tәbilğ qanunlara
boyun әymәk mәcburiyyәtindәdir. İnsan yorulduğu vaxt yatar; yorğunluğunu alandan
sonra da oyanar; acdığı vaxt xörәk yeyәr, susadığı vaxt su içәr, sevindiyi vaxt gülәr,
qәmlәndiyi vaxt ağlayar. Bәdәn fabrikindә ayrı-ayrı hormon, hüceyrә vә böyümәk
qabiliyyәti olan rüşeymlәr istehsal olunur. Lakin onun özü bunlardan xәbәrsizdir vә
bilmir ki, ilahi qayğı hәmişә, hәtta ölümündәn sonra bela, onunladır vә onu әhatә
etmişdir. Allah-tәala bu haqda belә buyurur:
I 0
L ^
.
3 H%
. j
. A# ; !- HDS [ 03 1 T0
"
A# R
D M [GO > , ; M ; !
l

C M
3 :% 1 T E
C
; M 3 + P
!/

W3 i
EM 3 Ku - 89 "
E? Hp
“Mәgәr insan elә güman edir ki, o, başdıbaşına buraxılacaq? Mәgәr o, tökülәn bir
qәtrә nütfә deyildimi? Sonra laxtalanmış qan oldu vә Allah onu yaradıb surәt verdi.
Sonra da ondan biri kişi, biri qadın olmaqla iki cift (hәmtay) yaratdı. Elә isә o Allah
ölülәri diriltmәyә qadir deyildirmi?” (Qiyamәt surәsi, 36-40-cı ayәlәr)

Bәli ey Rәbbimiz! Sәn hәr bir nöqsandan uzaqsan vә bütün hәmdlәr sәnә
mәxsusdur. Ey Pәrvәrdigar! Yaradan sәnsәn; tәqdir edәn, hidayәt edәn, öldürüb
dirildәn dә sәnsәn, bәrәkәtlәr sәndәdir; sәn ucasan; sәninlә müxalif olan, sәni haqq
olaraq tanımayan uzaq olsun.
Bu bәhsimizi hәlә on dörd yaşı tamamlanmamış, zәmanәsinin әn alim şәxsiyyәti
sayılan, sәkkizinci imam, Hәzrәti-Riza әleyhissalamın sözlәrilә bitirmәk yerinә
düşәrdi.1 O Hәzrәtә İmam Sadiq әleyhissalamın:
"
M " E/ F M /

% : * Q? *
“Nә fatalizm doğrudur, nә dә azadlıq, (hәqiqәt) bu ikisinin arasındadır”-deyә buyurduğu
sözün mә’nası barәdә sual verilәndә, Hәzrәti Riza (ә) belә buyurmuşdu:
“Hәr kәs belә güman etsә ki, Allah-tәala özü bizim әmәllәrimizi edir, sonra da bizi
hәmin әmәllәrә görә әzablandırır, fatalizmә (cәbrә) inanıbdır; hәr kәs Allah-tәalanın
ruzini vә bәndәlәrinin işlәrini höccәtlәrinin öhdәsinә qoyduğunu güman etsә azadlığa
(tәfvizә) inanıbdır. Bunlardan birincisi kafir, ikincisi isә müşrikdir. Amma “Hәqiqәt bu
ikisinin arasındadır” cümlәsinin mә’nası “Allahın әmr etdiyi şeyi edib, çәkindirdiyi
şeydәn boyun qaçırmağın bir yolu olduğuna inanmaq”dan ibarәtdir. Yә’ni Allah-tәala
insanı xeyir iş görmәyә, yaxud görmәmәyә qadir etdiyi kimi, şәr görüb, yaxud
görmәmәyә dә qadir etmişdir. Xeyrә әmr edib, şәrdәn isә çәkindirmişdir”.
And olsun ki, bu söz istәr ali tәhsilli, istәrsә savadsız adamların başa düşә bildiyi
qaneedici bir izahatdır. Hәqiqәtәn Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in Әhli-beyt (ә) haqqında
buyurduğu söz nә qәdәr doğrudur:
D B 0
D M D ' H
. D 5 %17L : * %B
' ,. D ' 0 e
: * %B
' ,. D 5 %H ,: *
“Onları qabaqlamayın, yoxsa hәlak olarsınız; onlardan dala da qalmayın, yoxsa yenә dә
hәlak olarsınız. Onlara elm öyrәtmәyә dә cәhd etmәyin, çünki onlar sizdәn daha biliklidirlәr”.2
1 “әl-Әqd әl-Fәrid libni Әbdi Rәbbi”, c. 3, sәh. 42

2 “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 148; “Mәcmә әz-Zәvaid lil-Heysәmi”, c. 9, sәh.
163; “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 41; “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-
Süyuti”, c. 2, sәh. 69; “Kәnz әl-ümmal lil-Hindi”, c. 1, sәh. 168; “Üsd әl-Ğabә”, c. 3, sәh. 137; “Әbәqatul-
әnvar”, c. 1, sәh. 184.

QӘZAVÜ-QӘDӘR İLӘ XӘLİFӘLİK MӘSӘLӘSİ .................................................................................... 145
Qәzavü-qәdәr ilә xәlifәlik mәsәlәsi.

Maraqlıdır ki, sünnilәr Allah-tәalanın bәndәlәrini әmәllәrindә mәcbur etdiyi vә
onların hәqiqi mә’nada azad olmadığını iddia etmәlәrinә baxmayaraq deyirlәr ki,
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vәfat edәndә xәlifәlik mәsәlәsini xalqın öhdәsinә qoymuşdu ki,
onlar şura yolu ilә bir nәfәri seçsinlәr.
Şiәlәr isә bunun әksinә inanırlar. Onlar insanın öz әmәllәrini seçmәkdә azad
olduğunu irәli sürmәlәrinә baxmayaraq, xәlifәlik mәsәlәsindә insanların seçmәk
azadlığı olmadığına inanırlar. Bu da ilk baxışda ziddiyyәtli görünür. Amma belә
deyildir. Әksinә, sünnilәrin Allah-tәalanın öz bәndәlәrini әmәllәrindә mәcbur etdiyinә
dair görüşlәri, qabaqca da izah etdiyimiz kimi, hәqiqәtlә ziddir. Çünki sünnilәrin
e’tiqadına görә seçmәk haqqına sahib olan yalnız Allahdır; insanlar isә seçmәk
azadlığına sahib olduqlarını güman edirlәr. Elә isә bu e’tiqada görә, misal üçün Әbu-
Bәkri Sәqifә günü әvvәlcә Ömәrin, sonra isә digәr sәhabәlәrin seçmәsi yalandan bir
seçmәdir vә onlar güman edirlәr ki, onu seçiblәr. Bu e’tiqadıi hәqiqәtә uyğun olmadığı
aşkardır.
Lakin şiәlәr Allah-tәalanın öz bәndәlәrini әmәllәrini seçmәkdә azad qoyduğuna
inanırlar. Bu inam isә Allahın xәlifәni seçdiyi inamı ilә әsla zidd deyildir.
$ Ej

D ' ; !-![!,j
tu !f
! j

_/
“Vә sәnin Rәbbindir ki, istәdiyini yaradar, istәdiyini seçәr, onların seçmә haqqı
yoxdur”.
Çünki xәlifәlik dә peyğәmbәrlik kimi bәndәlәrin öhdәsinә qoyula bilәn bir şey
deyildir. Allah-tәala peyğәmbәrini xalqın arasından özü seçib göndәribdir. Xәlifәlik dә
eyni ilә belәdir. İnsanlar isә hәyatları boyu Allahın әmrinә itaәt etmәk, yaxud üsyan
etmәkdәn birini seçmәkdә azaddırlar. Buna görә insan ya öz istәyilә Allahın seçdiyini
qәbul edәr vә ona boyun әyәr, ya da öz istәyilә ona qarşı çıxar. Saleh vә mö’min şәxs
Allahın seçdiyini qәbul edәr. Allahın ne’mәtinә qarşı çıxan isә Allahın seçdiyini rәdd
edәr.
Allah-tәala belә buyurur:

QӘZAVÜ-QӘDӘR İLӘ XӘLİFӘLİK MӘSӘLӘSİ .................................................................................... 146
] % v f
C !#B0=
A# f
E
L I ;9
. q
- W
" Y
M " [ 3 f
* ()

a
. q
5 ` QH: " 1 ....

83 - [!',E
0. !0:!M
,:M

83 - 2 !& [#k
e/ U
0- & 31 M T
0: f
D
2 !&[ 31 M A
!E

3
0: ] % E
“…Hәr kәs mәnim haqq yolumu tutub getsә, nә yolunu azar, nә dә bәdbәxt olar.
Hәr kәs mәnim öyüd-nәsihәtimdәn (zikrimdәn) üz döndәrsә, güzәranı daralar vә Biz
qiyamәt günü onu mәhşәrә kor olaraq gәtirәrik. O belә deyәr: “Ey Rәbbim! Nә üçün
mәni mәhşәrә kor olaraq gәtirdin, halbuki mәn (dünyada) görürdüm”. Allah
buyurar: “Elәdir, amma sәnә ayәlәrimiz gәldi, sәn isә onları unutdun. Bu gün elәcә
dә sәn unudulacaqsan”.” (Taha surәsi, 123-126-cı ayәlәr)
Sünnilәrin bu mәsәlә barәdәki e’tiqadı nәzәrdә tutulsa, heç kim mәs’uliyyәt
daşımaz. Çünki xәlifәlik haqqında yaranan ixtilafları, baş verәn bütün hadisәlәri vә
tökülәn bütün qanları Allahın istәyinә mәnsub edirlәr! Alim olduğunu iddia edәn
onlardan birisi mәnә belә dedi:
v %L . !
_/ tz !%
“Әgәr Rәbbin istәsәydi o işlәr baş tutmazdı”.
Lakin şiә mәzhәbi azğınlığa sәbәb olan vә Allahın әmrinә qarşı çıxan hәr şәxsi
mәs’ul hesab edir, hәmçinin ona tabe olanların etdiklәri günahların da onun boynunda
olduğuna inanır.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurub:
I
,
HE
" b2@
D B (-
+ D B (-
“Hamınız sürü sahibisiniz vә hәr kәs dә öz sürüsünün mәs’uludur”.
Allah-tәala da belә buyurur:
; %@
D ' H
D 5 %&

“Onları yubadıb saxlayın, çünki sorğu-sual olunacaqlar”. (Saffat surәsi, 24-cü
ayә)
XUMS ...................................................................................................................................................................... 147
XUMS
Xums mәsәlәsi dә sünnilәrlә şiәlәr arasında ixtilaflı mәsәlәlәrdәn biridir. Bir qrupun
әleyhinә, digәr qrupun isә lehinә hökm vermәzdәn әvvәl bu mәsәlә haqqında qısa bir
şәkildә izahat vermәk lazımdır. Әvvәl Qur’anla başlayaq. Allah-tәala Qur’ani-Kәrimin
Әnfal surәsinin 41-ci ayәsindә belә buyurur:
…

E
QH "
/ r

-
!1 3 !,E /
8
2
%OH
I
1 4 I
9
;9 !
.t+ "
D ,1 0
{ !1H %1
“Bilin ki, әlә keçirdiyiniz hәr hansı qәnimәtin (qazandığınız hәr şeyin) beşdә biri
Allahın, Peyğәmbәrin, onun qohum-әqrabasının, yetimlәrin, yoxsulların vә yolda
qalanlarındır…”
Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) dә belә buyurubdur:
D ,1 0
{ ! i
1 4 I
9
_P@ : ; M ; !) ] !E
$
!-Hp tz !,
$
%3 He ] !&
I
9!
/ ; !
* : `+ / N/
D - M
“Mәn sizә dörd şeyi әmr edirәm: Allaha iman gәtirmәyi, namaz qılmağı, zәkat vermәyi,
Ramazan ayında oruc tutmağı vә qazandığınızın beşdә birini (xumsunu) Allaha vermәyi”.1
Mәnim fikrimcә, şiәlәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in әmrinә itaәt edәrәk hәr il, il boyu
qazandıqlarının xumsunu (beşdә birini) verirlәr. Çünki qeyd etdiyimiz ayә vә hәdisdә
mövcud olan “qәnimәt” sözünün әrәbcәdә mütlәq qazanc mә’nasında olduğuna
inanırlar. Amma sünnilәr hәmin sözün müharibәdә әlә keçirilәn qәnimәt mallar
mә’nasında olduğunu irәli sürәrәk xumsun yalnız müharibә qәnimәtlәrinә mәxsus
olduğuna inanırlar.
Sünnilәr ilә şiәlәrin Xums mәsәlәsi haqqında görüşlәri qısaca bundan ibarәtdir. Bu
mәsәlә barәsindә hәr iki mәzhәbin alimlәri tәrәfindәn bir çox kitablar yazılıbdır. Mәn
bilmirәm sünnilәrin görüşünü necә qәbul edim vә ya başqasını bunu qәbul etmәyә necә
qane edim. Çünki bu görüş, mәnim fikrimcә Müaviyә başda olmaqla Әmәvi
hökmdarlarının sözlәrindәn qaynaqlanıbdır.
Xums ilә әlaqәdar ayәni müharibәdә әlә keçirilәn mallara mәxsus hesab etmәk heç
dә tәәccüblәndirici deyildir. Çünki bu ayә müharibә ayәlәrinin arasındadır. Çoxları bu

XUMS ...................................................................................................................................................................... 148
ayәni tәfsir edәrkәn ondan qabaqkı ya sonrakı ayәlәrin üslubuna әsaslanır vә istәdiklәri
kimi onu tәfsir edirlәr. Necә ki, Tәthir ayәsinin dә Peyğәmbәr (s)-in xanımlarına
mәxsus olduğunu iddia edirlәr. Çünki hәmin ayәdәn әvvәlki vә sonrakı ayәlәr
Peyğәmbәr (s)-in xanımları haqqındadır. Hәmçinin:
D+ E
M
+ 8L/
D 5 fQ. I
9
E
QO .
!'%
0 * A H)
l
5 89 ; p0B " 89...
“…Qızıl-gümüş yığıb Allah yolunda xәrclәmәyәnlәri şiddәtli bir әzabla müjdәlә”
(Tövbә surәsi, 34-cü ayә) - ayәsinin әhli kitaba (yәhudilәrlә xristianlara) mәxsus
olduğunu söylәyirlәr. Әbuzәr bu ayә haqqında Müaviyә vә Osman ilә mübahisә etdiyi
üçün Rәbәzә çölünә sürgün olunmuşdu. Әbuzәr bu ayәyә әsaslanaraq onların qızıl-
gümüş yığmalarını qınamışdı. Osman isә öz әmәlinә bәraәt qazandırmaq mәqsәdilә bu
mәsәlәni Kә’bül-Әhbardan soruşmuşdu. Әbuzәr hirslәnib Kә’bül-Әxbara “Anan sәnin
yasına otursun, ey yәhudi uşağı dinimizi bizә sәn öyrәdәcәksәnmi?”-deyә e’tiraz
etmişdi. Bundan sonra Osman Әbuzәri dünyanın әn pis yeri hesab etdiyi Rәbәzә çölünә
sürgün etmişdi. Әbuzәr o çöldә vәfat etmişdi vә yanında olan qızı onu qüsl vermişdir.
Göründüyü kimi Qur’an vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini tә’vil etmә üslubu bә’zi
mәzhәblәr üçün mәşhur bir üsluba çevrilibdir. Onlar Qur’an vә sünnәnin açıq
nәsslәrini tә’vil etmәklә bә’zi sәhabә vә xәlifәlәrә tabe olublar.1 Әgәr bu tә’villәr
haqqında tәfsilatı ilә danışmaq istәsәk, onda ayrıca bir kitab yazmaq lazım olar.
Bir tәdqiqatçının Qur’an ayәlәrini vә Peyğәmbәr (s)-in hәdislәrini öz istәyi kimi,
yaxud mәzhәbinә uyğun şәkildә tә’vil etmәyә haqqı yoxdur.
Sünnilәr öz “Sәhih” kitablarında xumsun müharibә qәnimәtlәrindәn başqa şeylәrdә
olduğunu da qeyd ediblәr. “Sәhih әl-Buxari”nin “Fir-rikazәl-xums” adlı fәslindә belә
yazılıbdır: “Malik vә ibni-İdrisә görә rikazda (yә’ni cahiliyyәt dövründә basdırılmış
dәfinәlәrdә), istәr az olsun, istәr çox, xums vacibdir. Mә’dәn isә rikaz sayılmaz. Çünki
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) buyurubdur ki:
i
1 j
x
!- T
. F!Q? ;
L 1 T
.
1 İmam Şәrәfüddin “Әn-nәssü vәl-ictihad” adlı kitabında sünnilәrin tә’vil etdiyi yüzdәn çox açıq nәslәrә
işarә edibdir. Tәdqiqat aparan bacı-qardaşlara hәmin kitabı oxumağı tövsiyә edirәm.
XUMS ...................................................................................................................................................................... 149
“Mә’dәndә bir şey yoxdur, rikazda isә xums vardır”.”1
Dәnizdәn çıxardılan sәrvәtlәr haqqında isә belә yazılıbdır: “İbni-Abbas deyir ki,
“Әnbәr rikazdan sayılmaz, o yalnız dәnizdә basdırılmış bir şeydir”. Hәsәn isә belә
deyir: “Hәm әnbәrdә, hәm dә mirvaridә xums vacibdir. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) yalnız
rikazda xumsu vacib etmişdir, suda olan şey isә rikaz deyildir”.”2
Bu hәdislәrdәn mә’lum olur ki, Allahın xumsu vacib etdiyi qәnimәtdәn mәqsәd
yalnız müharibәdә әlә keçirilәn mallar deyildir. Çünki Rikaz yerdәn çıxardılan bir
dәfinәdir, onu hәr kim çıxartsa sahibi olar, amma xumsunu vermәlidir, çünki
qәnimәtdir. Hәmçinin dәnizdәn çıxardılan әnbar vә mirvarinin dә xumsunu vermәk
lazımdır, çünki bunlar da qәnimәtdir. Demәk, Buxarinin nәql etdiyi bu hәdislәrdәn
xumsun yalnız müharibә qәnimәtlәrinә mәxsus olmadığı mә’lum olur. Belәliklә şiәlәrin
görüşünün doğru olduğu ortaya çıxır. Çünki şiәlәr bütün hökm vә inamlarında Allahın
tәrtәmiz etdiyi imamlarına müraciәt edirlәr. Bu imamlar Allahın kitabı ilә bәrabәrdirlәr.
Onlara sarılan azğınlığa düşmәz vә onlara pәnah aparan әmin-amanlıqda olar. İslam
hökumәtinin әsas gәlirinin müharibәlәrdә әldә olunan qәnimәtlәrdәn ibarәt olduğunu
da söylәmәk doğru deyildir. Çünki bu fikir islamın sülhsevәr özәyi ilә ziddir. İslam
dövlәti millәtlәri әsir edib, qaynaqlarını istismar edәn müstәmlәkәçi bir dövlәt deyildir.
Digәr tәrәfdәn iqtisadiyyat hәyatın şah damarı kimidir. İslam iqtisadi nәzәriyyәsi dә
müasir istilahla desәk “ictimai tәhlükәsizliyi” tә’min edәrәk yoxsul vә işlәmәk
qabiliyyәti olmayanların da şәrәfli yaşamasını nәzәrdә tutmuşdur. Buna görә dә islam
dövlәti iqtisadiyyatını sünnilәrin “zәkat” adlandırdıqları vә 2.5 faizdәn az olan bir
gәlirә әsasәn idarә edә bilmәz. Çünki bu gәlir islam dövlәtinin öhdәsindә olan işlәrin
qarşısında çox azdır. İslam dövlәti bununla tә’lim-tәrbiyә, sәhiyyә va yol çәkmәk kimi
xidmәtlәrin mәsrәfini belә, ödәyә bilmәz, o ki, qaldı hәr bir ehtiyaclı fәrdin ehtiyacını
ödәmәyә.
Bәli, Әili-beyt imamlar (ә)-ı Qur’anın hәdәf vә mәqsәdlәrini hamıdan yaxşı bilirlәr
vә әgәr onlara itaәt olunsaydı islam dövlәti üçün zәruri olan iqtisadi vә ictimai üsulları
tәsbit edib hәyata keçirәrdilәr. Amma heyf ki, hakimiyyәt başqalarının әlindәydi vә

TӘQLİD .................................................................................................................................................................. 150
hakimiyyәt başında olanlar (Yezid kimi) saleh insanları öldürәrәk xәlifәlik mәqamını
qәsb edib, Allahın hökmlәrini öz siyasi vә dünyәvi mәnafelәrinin zәruri etdiyi
istiqamәtdә dәyişiblәr. Belәcә dә hәm özlәri azğınlığa düşüblәr, hәm dә başqalarını
doğru yoldan azdırıblar vә ümmәti bu günә qәdәr dә tә’siri davam edәn bir alçaqlığa
sövq etdiriblәr. Buna görә dә Әhli-beyt imamlarının tә’limlәri yalnız şiәlәrin inandıqları
nәzәriyyәlәr halında qalıbdır. Şiәlәr hәmin nәzәriyyәlәri icra etmәk üçün can atdılar,
amma Әmәvi vә Abbasi hökumәtlәri onların qarşısını almaq üçün әllәrindәn gәlәni
әsirgәmәdilәr vә şiәlәri müxtәlif tәzyiqlәrә mә’ruz qoydular. Amma bu dövlәtlәr
devrildikdәn sonra şiәlәr yığışıb vә var-dövlәtlәrinin xumsunu gizlincә Әhli-beyt imam
(ә)-larına göndәrmәyә başladılar. Onlar bu gün dә mallarının xumsunu tәqlid etdiklәri
müctehidә verirlәr. Müctehidlәr dә bunu xumsun mәsrәfi üçün tә’yin olunan yerlәrdә
xәrclәyirlәr. Misal üçün mәdrәsәlәr, xeyriyyә mәrkәzlәri, ümumi kitabxanalar vә
yetimxanalar açırlar vә dini mәdrәsәlәrdә tәhsil alan tәlәbәlәrә aylıq maaş verirlәr.
Buna görә dә şiә alimlәri hökumәtdәn asılı deyillәr. Yә’ni saraylardan maaş almır vә
şahların vә başqa hökmdarların әmrinә tabe deyillәr. Çünki xumsdan gәlәn gәlir onun
ehtiyaclarını tә’min edir. Amma sünni alimlәri hökmdarlara möhtacdırlar vә
vәzifәlәrini rәsmәn onlardan alırlar. Buna görә dә hökumәt başçıları istәdiklәri alimә
yüksәk vәzifә verir, istәmәdiklәrini isә vәzifәdәn uzaqlaşdırırlar. Bu onların hökumәt
başçılarının xeyrinә fәtva verib-vermәmәlәrindәn asılıdır. Hәqiqәtәn dә birinin vәzifә
başına keçmәsi onun elmi sәviyyәsindәn daha çox hökumәtә tabe olması ilә
әlaqadardır. Bu da onların xums üsuluna Әhli-beyt imamlarının bildirdiklәri şәkildә
әmәl etmәmәlәrindәn ortaya çıxan qorxunc nәticәlәrdәn biridir.
TӘQLİD
Şiә mәzhәbinә görә insan namaz, oruc, zәkat vә hәcc kimi ibadәtlәrin hökmlәrindә
aşağıda qeyd etdiyimiz üç yoldan birinә әmәl etmәlidir:
1. Ya özü – әgәr lәyaqәti olsa – müctehid olub hökmlәrin dәlilini tәdqiq etmәlidir.
2. Ya bütün әmәllәrindә – әgәr bacarığı varsa – ehtiyat etmәlidir.

TӘQLİD .................................................................................................................................................................. 151
3. Ya da bütün şәrtlәrә malik olan diri, ağıllı, әdalәtli, alim, pәhrizkar, tәqvalı,
nәfsani istәklәrә zidd vә Allahın әmrinә tabe olan bir müctehiddәn tәqlid etmәlidir.
İkinci dәrәcәli (fәr’i) hökmlәrdә ictihad etmәk bütün müsәlmanlara vacibi-kәfaidir.
Bütün şәrtlәrә malik olan bir şәxs (müctehidi-camiüiş-şәrait) bu vәzifәni öhdәsinә
aldığı zaman bu vacib әmәl) o biri müsәlmanların öhdәsindәn götürülәr vә onlar yalnız
hәmin müctehiddәn tәqlid etmәlidirlәr. Çünki ictihad mәqamı (müctehidlik) hәr kәsin
çata bilәcәyi bir mәqam deyildir. Bu mәqama çata bilmәk üçün uzun bir müddәt çox
dәrin bir elmi әldә etmәk lazımdır. Bu da ancaq ömrünü tә’lim-tәrbiyә yoluna hәsr
edib, sәbrlә ağır zәhmәtlәrә tab gәtirәnlәr üçün mümkündür. İctihad mәqamına ancaq
böyük nәsibi olanlar çata bilәrlәr. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bu haqda belә buyurubdur:
"

. I ' 9 . G E4 I
/
I 9 P "
“Allah hәr kәsin xeyrini istәsә, onu dindә fәqih edәr”.
Şiәlәrlә sünnilәrin bu mövzu haqqındakı görüşü, müctehidin diri olması şәrtini
çıxmaqla, eynidir. Bu mәzhәblәrin ixtilafı tәqlidә әmәl etmәklә bağlıdır. Şiә mәzhәbinә
görә hәmin şәrtlәrә malik olan bir müctehid Hәzrәti imam Mәhdi әleyhissalamın
qeyblik zamanında Hәzrәtin naibi vә canişinidir. Buna görә dә bir çox şiә aliminin
nәzәrincә müctehid hәm fәtva vermәk vә qazılıq mәqamına sahibdir, hәm dә
müsәlmanların vilayәti (idarәsi) onun haqqıdır vә müctehidi rәdd edәn imamı rәdd
etmiş kimi olar.
Buna görә dә müqәllidlәr (tәqlid edәnlәr) hökumәt işlәri başda olmaqla aralarında
olan bütün mәsәlәlәri hәll etmәk üçün müctehidә müraciәt etmәli vә mallarının
xumsunu da ona vermәlidirlәr. Müctehid dә o malı, zamanın imamı Hәzrәti Mәhdi (ә)-
nin naibi olaraq, şәraitә vә şәriәtә görә xәrclәyәr.
Amma sünnilәrә görә müctehid belә bir mәqama sahib deyildir. Onlar yalnız fiqhi
mәsәlәlәrdә mәzhәb sahiblәri olan dörd imamdan birinә, yә’ni Әbu Hәnifә, Malik, Şafei
vә yaxud Әhmәd ibni Hәnbәlә müraciәt edәrlәr. Müasir sünni alimlәrdәn bә’zilәri isә
bu dörd imamdan yalnız birindәn tәqlid etmәk әvәzinә, bә’zi hökmlәrdә birindәn,
başqa hökmlәrdә isә o birisindәn tәqlid edirlәr. Misal üçün Seyid Sabiq bu metodu
tәtbiq edәrәk dörd mәzhәbin fiqhlәrindәn seçdiyi yeni bir fiqhi kitabı yazıbdır. Çünki
TӘQLİD .................................................................................................................................................................. 152
sünnilәr belә inanırlar ki, ixtilafda rәhmәt vardır. Buna görә dә mәsәlәn Maliki
mәzhәbinә inanan şәxs hәmin mәzhәbә görә hәll edә bilmәdiyi mәsәlәni Hәnәfi
mәzhәbinә görә hәll edir.
Bu haqda Tunisin mәhkәmәlәrindәn birindә baş verәn bir hadisәni nәql etmәk,
güman edirәm ki, faydalı olar. Hadisә bundan ibarәtdir:
“Bir qız sevdiyi bir cavan oğlana әrә getmәk istәyirmiş. Amma onun atası buna razı
olmur. Qız isә evdәn qaçır vә atasının icazәsi olmadan hәmin cavan oğlana kәbin
kәsdirәrәk әrә gedir. Qızın atası mәhkәmәyә әrizә verәrәk şikayәt edir. Qız ilә әri
mәhkәmәyә gәtirilirlәr vә hakim qızdan nәyә görә evdәn qaçıb atasının icazәsi
olmadan әrә getdiyini soruşur. Qız isә belә cavab verir: “Mәn iyirmi beş yaşında bir
insanam. Bu cavan oğlana Peyğәmbәrin sünnәsinә uyğun olaraq әrә getmәk istәyirdim.
Amma atam mәni sevmәdiyim başqa bir adama vermәk istәyirdi. Buna görә mәn
mәcbur qalıb Әbu Hәnifәnin fәtvasına uyaraq әrә getdim. Çünki mәn artıq hәddi-
buluğa çatmışam”.”
Bu hadisәni hakimin özü mәnә danışdı, sonra da belә dedi: “Mәnbәlәrә baxdığımız
zaman qızın haqlı olduğunu öyrәndik. Elә güman edirәm ki, bilikli alimlәrdәn biri bu
fәtvanı ona öyrәdibmiş. Buna görә dә atasının şikayәtini rәdd edib, hәmin evliliyin
doğru olduğuna hökm verdik. Atası hirsli-hirsli mәhkәmәni tәrk etdi. Qızı Malik
mәzhәbini buraxıb Әbu Hәnifәyә tabe olmuşdu. Bu isә atasına görә bağışlanmaz bir
günah idi”.
Belә hadisәlәr mәzhәblәrin arasında mövcud olan ixtilaflara görә baş verir. Maliki
mәzhәbinә görә bakirә bir qız ancaq vәlisinin icazәsilә әrә gedә bilәr vә hәtta bakirә
olmasa belә yenә dә vәlisi onun әrә getmәsinә nәzәr vermәk haqqına sahibdir. Hәnәfi
mәzhәbi isә hәddi-buluğa çatmış bir qıza, istәr qız olsun istәrsә dul, özbaşına әrә
getmәk, hәtta öz kәbinini kәsmәk haqqını verir.
Mәzhәblәr arasında mövcud olan bu cür ixtilaflar az deyildir vә bunlar bә’zәn
müsәlmanların arasında tәfriqә vә toqquşmaya sәbәb olur. Misal üçün yuxarıda qeyd
etdiyimiz hadisәyә bәnzәr hadisәlәrdә, ümumiyyәtlә ata öz övladını irsdәn mәhrum
edir, bu da qızla qardaşları arasında düşmәnçiliyә sәbәb olur. Elә buna görә dә
ümmәtin ixtilafı, tәfriqә amili olduqu üçün, rәhmәt deyildir.

TӘQLİD .................................................................................................................................................................. 153
Ölüdәn tәqlid etmәk mәsәlәsinә gәldikdә isә qeyd etmәk lazımdır ki, sünnilәr neçә
yüz il bundan qabaq ölmüş imamlarından tәqlid edirlәr. Sünnilәrin fikrincә onların
hökm çıxarma qapısı (ictihad) bağlanıbdır. Onlardan sonra gәlәn alimlәr yalnız dörd
mәzhәbin fiqhini mәnsur yaxud mәnzum şәkildә nәql vә şәrh etmәklә kifayәtlәniblәr.
Amma bir sıra müasir sünni alimlәr deyirlәr ki, ictihad qapısı yenidәn açılmalı vә
zamanın mәslәhәtini nәzәrә alaraq yeni yaranmış mәsәlәlәrin hökmü haqqında ictihad
edilmәlidir.
Amma şiә mәzhәbinә görә ölü bir müctehiddәn tәqlid etmәk caiz deyildir. Buna
görә dә şiәlәr әlaqәdar bütün mәsәlәlәrdә, әvvәlcә qeyd etdiyimiz şәrtlәrә malik olan,
diri bir müctehiddәn tәqlid edirlәr vә bir şeyin hökmü barәdә danışdıqları zaman
hәmin müctehidә istinad edirlәr. Amma sünnilәr hәmin hökm barәdә danışdıqlarında
12 әsr bundan qabaq ölmüş bir mәzhәb imamının fәtvasına istinad etmәk
mәcburiyyәtindәdirlәr. Çünki Hәnәfi, Şafei, Maliki vә Hәnbәli mәzhәblәrinin imamları
tәxminәn on iki әsr bundan әvvәl yaşayıb vә bir-birlәrindәn dәrs alıblar.
Sünnilәr hәmçinin bu imamların mә’sum olduqlarını da irәli sürmürlәr. Onların
özlәri dә belә bir iddia etmәyiblәr. Sünnilәrә görә bu imamların sәhv etmәlәri dә
mümkündür, lakin deyirlәr ki, onlar ictihadları üçün mükafatlanırlar. Yә’ni әgәr doğru
fәtva vermiş olsalar ikiqat savab apararlar, lakin әgәr yanlış fәtva vermiş olsalar onlar
üçün bir savab yazılar.
On iki imamlı şiә mәzhәbindә isә tәqlidin iki mәrhәlәsi olub. Birinci mәrhәlә on iki
imamın dövrüdür ki, tәxminәn 250 il davam etmişdir. Bu dövrdә şiәlәrin müraciәt
etdiyi imamlar (Әhli-beyt imam (ә)-ları) öz görüşlәri vә mülahizәlәrinә görә ictihad
etmәyib babaları Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-dәn irs apardıqları elm vә rәvayәtlәrә әsasәn
ictihad edirdilәr. Buna görә dә bә’zәn görürük ki, bir imam (ә) belә hökm edir:
“Atam babamdan, o da Cәbraildәn, o da Allah-tәaladan belә rәvayәt etmişdir ki,…”
İkinci mәrhәlә isә bu günә qәdәr davam edәn qeyblik dövrüdür. Bu dövrdә şiәlәr
yaşayan bir müctehidә – mәsәlәn Ayәtullah Xoi, yaxud imam Xomeyniyә-1 görә filan
şeyin hökmü belәdir deyәrlәr.
1 Bu kitab İmam Xomeyni vә Ayәtullah Xoinin sağlığında yazılıbdır. M.

TӘQLİD .................................................................................................................................................................. 154
Şiәlәrin qeyblik dövründә istinad etdiklәri әn әsas qaynaq Qur’ani-Kәrim vә Әhli-
beyt imam (ә)-larından bu günә qәdәr gәlib çatan hәdislәrdәn ibarәtdir. İkinci dәrәcәdә
isә әdalәtli sәhabәlәrin nәql etdiklәri sünnәyә istinad edirlәr. Yә’ni bu mәnbәlәrә
asaslanaraq ictihad edirlәrsә heç vaxt şәxsi mülahizәlәrә әsaslanmırlar. Çünki şiә
mәzhәbinә görә Allah bütün mәsәlәlәrin hökmünü tә’yin edibdir.
Demәk, müctehidin bir mәsәlәnin hökmünü tapa bilmәmәsi hәmin mәsәlәnin
hökmsüz olduğu demәk deyillir. Bir şeyi bilmәmәk onun olmadığına dәlalәt etmәz. Bu
sözümüzün dәlili Allah-tәalanın Әn’am surәsinii 38-ci ayәsindә belә buyurduğudur:
...t+ "

!,B

. !0h H .! ...
“…Biz Kitabda (Qur’anda) heç bir şeyi nәzәrdәn qaçırmadıq…”
SÜNNİLӘRİN TӘNQİD ETDİKLӘRİ ŞİӘ ETİQADLARI ..................................................................... 155
SÜNNİLӘRİN TӘNQİD ETDİKLӘRİ
ŞİӘ E’TİQADLARI.
MӘ’SUMLUQ.
MӘ’SUM İMAMLARIN SAYI.
İMAMLARIN ELMİ.
BӘDA’ MӘSӘLӘSİ
TӘQİYYӘ MӘSӘLӘSİ.
MÜT’Ә VӘ YAXUD MÜVӘQQӘTİ EVLİLİK.
QUR’ANIN TӘHRİF OLUNMASI MӘSӘLӘSİ.
İKİ NAMAZI BİRDӘN QILMAQ.
TORPAQ PARÇASINA SӘCDӘ.
RӘC’ӘT.
ӘHLİ-BEYTİ HӘDDӘN ARTIQ SEVMӘK.
MӘHDİ MÜNTӘZӘR (GÖZLӘNİLӘN MӘHDİ)
Sünnilәrin şiә mәzhәbi haqqında etdiklәri tәnqidlәrin әksәriyyәti Әmәvi vә Abbasi
dövlәtlәrinin iyrәnc tәәssübündәn qaynaqlanmışdır. Onlar Hәzrәti Әli әleyhissalama
qarşı kin vә düşmәnçilik bәslәyirdilәr. Hәtta o Hәzrәtә qırx il minbәrlәrdә lә’nәt
oxutdurdular. Buna görә o Hәzrәtin tәrәfdarlarına (şiәlәrә) qarşı әllәrindәn gәlәni
әsirgәmәmәlәri, hәr cürә iftira vә töhmәti vurmaları heç dә heyrәtlәndirici deyildir.
Әmәvi vә Abbasi hökumәtlәrinin yeritdiyi bu çirkin siyasәtin nәticәsindә iş o yerә
çatmışdı ki, әgәr onlardan birinә yәhudi deyilsәydi bu sözdәn şiә deyilmәsindәn daha
az narahat olardı. Onlardan sonra gәlәn nәsil dә elә bu tәrbiyә әsasında yetişdi.
Belәliklә sünnilәrin e’tiqadına müxalif olan vә onların camaatından sayılmayan şiәlәr
müxtәlif iftiralara mә’ruz qaldılar. Onlar şiәlәrә istәdiklәri töhmәt vә iftiranı vurur vә
hәtta onlara “әhli-bid’әt” deyirdilәr. Bә’zilәri hәtta rәftar vә sözlarindә belә şiә
mәzhәbinә müxalif görünmәyә xüsusi diqqәt yetirirdilәr. Misal üçün tanınmış sünni
alimlәrindәn bәzilәri belә deyiblәr: “Sağ әlә üzük taxmaq Peyğәmbәr (s)-in sünnәsidir.
Lakin bu işi tәrk etmәk lazımdır. Çünki şiәlәr bunu öz şüarları ediblәr”.1
Höccәtül-islam Әbu-Hamid Qәzali isә belә deyir: “Әslindә qәbirlәri hamarlamaq
dinin hökmüdür, lakin rafizilәr (dindәn çıxanlar – şiәlәr) bunu özlәrinә şüar etdiklәri
üçün, biz qәbri ucaltmağı üstün tuturuq”.
Bә’zilәrinin “Mücәddid” lәqәbini verdiklәri ibni-Tәymiyyә dә belә deyir: “Bә’zi
alimlәr bir sıra müstәhәblәri şiәlәr tәrәfindәn şüar olunduqları üçün tәrk etmәyә fәtva
veriblәr. Hәmin müstәhәblәri tәrk etmәk bu dәlilә görә vacib olmasa da sünnini
rafizidәn ayırd etmәk üçün onları tәrk etmәk lazımdır. Çünki onlardan ayrılmağın vә
onlarla müxalif olmağın xeyri bu müstәhәblәri yerinә yetirmәkdәn daha çoxdur”.2
Hafizi-İraqidәn әmmamәnin necә asılacağı barәdә soruşulduğu zaman belә cavab
veribdir: “Mәn Tәbәrinin nәql etdiyi zәif bir hәdisdәn başqa sağ tәrәfdәn asılmasına
dәlalәt edәn bir hәdis görmәmişәm. Bu hәdis doğru ola bilәr vә mümkündür ki,
Peyğәmbәr (s) dә әmmamәsini sağ tәrәfdәn asıb sol çiyninin üstünә qoyurmuş. Amma
bu imamiyyәnin (şiәnin) şüarı olduğuna görә, onlara bәnzәmәmәk üçün tәrk
olunmalıdır”.3
Sübhanәllah; ey Allahım, sәnә pәnah aparıram. Baxın görün bir sıra üzdәniraq
alimlәr şiәlәrә bәnzәmәmәk üçün Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini tәrk etmәyi belә rәva
görürlәr vә bunu açıqca e’tiraf etmәkdәn dә çәkinmirlәr. Görәsәn, bunlar şiәlәrin
Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә tabe olmağı özlәrinә şüar etdiyini aşkar şәkildә e’tiraf
etmәk deyildirmi? Görәsәn, Әhli-beyt imam (ә)-ları ilә onların şiәlәrinә müxalifәt
etmәk hәdәfilә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini tәrk etdikdәn sonra kimin sünnәsinә tabe
olmaq lazımdır? Görәsәn bu, Müaviyәnin sünnәsini üstün tutmaq sayılmazmı? Bu
haqda Zәmәxşәrinin Peyğәmbәr (s) sünnәsinә zidd olaraq sol әlinә üzük taxan ilk
şәxsin Müaviyә olduğuna dair şahidliyi kifayәtdir.
1 “Әl-Hidayә” adlı kitabın müәllifi Zәmәxşәri dә “Rәbiül-әbrar” adlı kitabında belә yazıbdır:
“Peyğәmbәrin sünnәsinin әksinә sol әlinә üzük taxan birinci şәxs Müaviyә ibni Әbu-Süfyan idi”.
2 “Minhac әs-sünnә әn-Nәbәviyyә libn Teymiyyә”, c. 2, sәh. 143.
3 Zәrqani, “Şәrhül-mәvahib”, c. 5, sәh. 13.
Onlar hәmçinin nafilә namazlarını hәr kәsin öz evindә fәrdi olaraq qılmasını әmr
edәn Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinin әvәzindә Ömәrin tәravih namazını camaatla qılmaq
barәdәki sünnәsinә tabe olublar. Bunu Buxari qeyd edibdir (“Sәhih”, c. 7, sәh. 99); Hәtta
Ömәrin bunu bir bid’әt olaraq qondardığına dair fikrini dә söylәyib (c. 2, sәh. 252).
Buxari qeyd etdiyi bir hәdisdә Әbdülrәhman ibni-Әbdülqaridәn belә nәql edibdir:
“Ramazan ayının gecәlәrindәn birindә mәscidә getmişdik. Gördük ki, müsәlmanlar
orada dağınıq halda namaz qılırlar vә hәr kәs özü üçün namaz qılır. Bu vәziyyәti görәn
Ömәr dedi: “Әgәr bunları bir pişnamazın arxasında toplasam daha yaxşı olar”. Sonra
da Übeyy ibni-Kә’bi onlara pişnamaz etdi. Ondan sonra mәscidә getdiyimiz vaxt Ömәr
dedi: “Nә gözәl bid’әtdir bu bid’әt”.” Ömәr bu işi Peyğәmbәr (s)-in rәdd etmәsinә
baxmayaraq gözәl bir iş hesab edibdir.
Peyğәmbәr (s)-in zamanında sәhabәlәr o Hәzrәtin qapısına gedib Ramazan ayının
nafilә namazlarında onlara pişnamazlıq etmәsini istәmişdir. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) isә
onlara belә buyurmuşdu:
A
/%,B 1 $ aHe *9
I
,
E/ T
. t
1 $
a

E4 ;9 !
. D B :
%E/ T
. $
aHe!
/ D B E
“Gedin evinizdә namaz qılın. Çünki vacib namazdan başqa әn fәzilәtli namaz insanın öz
evindә qıldığı namazdır”.1
Onlar hәmçinin sәfәrdә müsafir namazı qılan Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini tәrk
ediblәr vә onun yerinә Osmanın sәfәrdә namazını tam qılmaq sünnәsinә tabe olublar.2
Әgәr Peyğәmbәrin sünnәsinә müxalif olaraq başqalarının sünnәsinә tabe olduqları
mәsәlәlәr barәdә yazmaq istәsәk, onda ayrıca bir kitab yazmaq lazım gәlәcәkdir.
Görәsәn bundan sonra da bә’zi cahillәr “şiәlәr Әli ibni Әbu-Talibә tabe olublar,
halbuki o biri müsәlmanlar Peyğәmbәr (s)-ә tabe olublar” deyә bilәrlәrmi? Görәsәn
onlar iddia edә bilәrlәr ki, Hәzrәti Әli (ә) dә başqaları kimi, әn kiçik bir mövzu
haqqında belә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә qarşı çıxıbdır? Belә bir iddia Qur’an vә
sünnә başda olmaqla aşkar dәlillәrin heç birisilә düz gәlmir. Çünki Hәzrәti Әli (ә)

Peyğәmbәrin sünnәsinin tәfsirçisi vә ilk amilidir (әmәl edәni). Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
onun haqqında belә buyurubdur:
/ "
T
,p
01 /
T0
T

“Әlinin mәnә olan yaxınlığı mәnim Rәbbimә olan yaxınlığım kimidir”.1
Yә’ni, Allah-tәalanıi tәbliğçisi yalnız Hәzrәti-Mәhәmmәd (s) olduğu kimi, Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in dә tәbliğçisi yalnız Hәzrәti Әli (ә)-dir. Amma Hәzrәti Әli (ә)-nin
günahı özündәn qabaqkı xәlifәlәrin haqq olduqlarını e’tiraf etmәmәsi, şiәlәrin günahı
isә ona tabe olub Әbu-Bәkr, Ömәr vә Osmanın xәlifәliyini rәdd etmәlәridir. Buna görә
dә onlara “rafizi” lәqәbini vermişdilәr.
Sünnilәrin şiә e’tiqadlarını qәbul etmәmәlәrinin iki sәbәbi vardır:
1. Әmәvilәrin yalan vә uydurma hәdislәrә әsaslanan tәbliğatının nәticәsindә
yaranan düşmәnçilik.
2. Şiәlәrin Әmәvi hökmdarları başda olmaqla zülmkar xәlifәlәri vә onların nәsslәrә
qarşı ictihadlarını (çıxardıqları hökmlәrini) tәsdiq etmәmәlәri.
Hәr bir tәdqiqatçı burada başa düşәr ki, şiә ilә sünni arasındakı ixtilaf “Sәqifә” günü
yaranıb vә o gündәn sonra tәdricәn daha da şiddәtlәnib. Demәk, “Sәqifә” bütün
ixtilafların qaynağı vә mehvәridir. Bununla bağlı әn aşkar nümunә bundan ibarәtdir ki,
sünnilәrin öz şiә qardaşlarını tәnqid etdiklәri әn mühüm mövzular xәlifәlik mәsәlәsilә
әlaqәdar olan mövzulardır. Misal üçün imamların sayı, imamlığın nәss ilә olması,
mә’sumluq, imamların elmi, bәda, tәqiyyә, vә’d olunmuş Mәhdiyyә inanmaq vә s.
Biz әgәr hissiyyata qapılmadan hәr iki mәzhәbin görüşlәrini tәdqiq etsәk, görәrik ki,
onların inamları arasında o qәdәr dә ayrılıq yoxdur. Lakin sünnilәrin şiәlәrә iftira
yağdıran kitablarını oxuyanda adama elә gәlir ki, şiәlәr islama müxalif olub, şәriәt
hökmlәrini tapdalayıb vә yeni bir din düzәldiblәr. Halbuki hәr bir vicdanlı tәdqiqatçı
müşahidә edәr ki, şiә e’tiqadları Qur’ani-Kәrim vә sünnәyә әsaslanır. Hәtta şiә
mәzhәbini tәnqid edәnlәrin öz kitabları belә şiә e’tiqadlarının tәmәlini tәşkil edәn
üsulların dәqiq vә düzgün olduğunu tәsdiq edir. Şiә e’tiqadlarında әqli, nәqli vә әxlaqi
1 “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 106; “Zәxairul Üqba”, sәh. 64; “әr-Riyaz әn-
Nәzirә lit-Tәbәri”, c. 2, sәh. 215; “İhqaqul Hәqq”, c. 7, sәh. 217.

MӘ’SUMLUQ ........................................................................................................................................................ 159
cәhәtlәrә zidd heç bir şey yoxdur. Hörmәtli oxuculara bu iddiamızın doğruluğunu
sübut etmәk üçün sünnilәrin tәnqid etdiyi mәsәlәlәri bir-bir araşdırıb izah edәcәyik.
MӘ’SUMLUQ
Şiәlәrin e’tiqadına әsasәn Әhli-beyt imamları, Peyğәmbәr kimi, dünyaya gәldiklәri
vaxtdan vәfat etdiklәri günәdәk, istәr açıq-aydın olsun, istәrsә gizli; istәr qәsdәn
işlәnmiş olsun, istәrsә sәhvәn, bütün günahlardan uzaq vә mә’sumdurlar. Şiәlәr habelә
peyğәmbәrlәr vә imamların xәta vә unutqanlıqdan uzaq olduqlarına inanırlar. Çünki
imamlar şәriәtin qoruyucusu vә hökmlәri hәyata keçirәnlәrdirlәr vә onların mövqeyi
Peyğәmbәr (s)-in mövqeyi kimidir. Buna görә dә peyğәmbәrlәrin mә’sum olduqlarına
inanmağımızı zәruri edәn dәlillәr eyni şәkildә imamların da mә’sum olduqlarına
inanmağımızı zәruri edir.1
Bu şiәlәrin mә’sumluq haqqındakı e’tiqadıdır. Onda Qur’an vә sünnәyә zidd olan
bir şey varmı? Bu әqli baxımdan qeyri-mümkündürmü? Yaxud, islama bir ziyan
yetirirmi? Ya da Peyğәmbәr vә imamın qәdr-qiymәtini azaldırmı?
Bu e’tiqadı Allahın kitabı vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsi tәsdiq edir vә sağlam ağılla
da uyğundur. Bu barәdәki bәhsimizi Qur’ani-Kәrimin ayәlәrini araşdırmaqla başlayaq.
Allah-tәala Әhzab surәsinin 33-cu ayәsindә belә buyurur:
Gk'
R : D - 'R U

EQ 5 M i
? D B 0 l
5
8 E
I 9
!1H
...
“Siz ey (Peyğәmbәrin) Әhli-beyti! Allah sizdәn hәr cürә pisliyi yox etmәk vә sizi
tәrtәmiz, pak etmәk istәyir…”
Bu ayәdә mövcud olan “hәr cürә pisliyi yox etmәk” ibarәsi Әhli-beyt imam (ә)-
larının hәr cürә günah vә bütün pisliklәrdәn tәrtәmiz olduqlarına, yә’ni mә’sum
olduqlarına dәlalәt etmirsә, onda nәyә dәlalәt edir?
Allah-tәala Ә’raf surәsinin 201-ci ayәsindә belә buyurur:
; e

Q D 5 W
!. -9 8 : ;
!REHf "
FgZ
!h D ' H W
% H: "
89 ;9
1 “Әqaidül-imamiyyә”, sәh. 67.

MӘ’SUMLUQ ........................................................................................................................................................ 160
“Allahdan qorxanlara Şeytandan bir vәsvәsә toxunduğu zaman Allahı
xatırlayarlar. Çünki görüb anlayan insanlardırlar”.
Demәk Allah-tәala tәqvalı (Allahdan qorxan) bir mö’mini belә, Şeytan doğru yoldan
azdırmaq istәdikdә Şeytanın hiylәlәrindәn qoruyur. O da Allahı xatırlayıb haqqa tabe
olur. Onda Allah-tәalanın seçib hәr cürә pislikdәn tәrtәmiz etdiyi şәxslәrin daha ali
keyfiyyәtlәrә malik olmaları heç dә tәәccüblәndirici deyildir.
Allah-tәala Fatir surәsinin 32-ci ayәsindә belә buyurur:
...!P
!Q
"
!0E R
M "
89
!,B
!0S M HDS
“Sonra kitabı bәndәlәrimizdәn seçdiklәrimizә miras qoyduq…”
Heç şübhәsiz, Allahın seçdiyi şәxslәr mә’sumdurlar. Әhli-beyt imamlarından olan
Hәzrәti İmam Riza (ә) Abbasi xәlifәlәrindәn olan Mә’munun tәşkil etdiyi yüksәk
sәviyyәli elmi yığıncaqda alimlәrә yuxarıda qeyd etdiyimiz ayәni dәlil olaraq göstәrib
vә ayәdә nәzәrdә tutulan şәxslәrin Әhli-beyt imamları olduğunu sübuta yetiribdir.
Yığıncaqda olan alimlәr dә bunu e’tiraf ediblәr.1
Bu ayәlәr imamların mә’sum olduğunu isbat edәn ayәlәrdәn bә’zilәridir. Bu
hәqiqәti sübuta yetirәn:
...!
N/
; ' bAH1Z
D ' 0
!0 L ?
“Onları bizim әmrimizlә doğru yolu göstәrәn imamlar etdik...” (Sәcdә surәsi, 24-
cü ayә) ayәsi kimi başqa ayәlәr dә mövcuddur. Lakin sözün uzanmaması üçün bununla
kifayәtlәnirik.
İndi isә bu mövzu ilә әlaqadar Peyğәmbәr (s)-in sünnәsini araşdıraq. Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) belә buyurubdur:

,E/ 5 M
: ,
I
9
!,-
%()

: " I
/
D :8 4 ;
! D B E
. F>
!: T

!s0 !'_!
“Ey insanlar, mәn sizin aranızda elә bir şey qoyub gedirәm ki, әgәr onlara sarılsanız heç vaxt
doğru yoldan azmazsınız. Allahın kitabı vә mәnim itrәtim olan Әhli-beytim”.2
1 “әl-Әqd әl-Fәrid ibni Әbdi Rәbbi”, c. 3, sәh. 42

2 “Sәhih әt-Tirmizi”, c. 5, sәh. 328; “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 148; “Müsnәdu Әhmәd ibni-
Hәnbәl”, c. 5, sәh. 189.

MӘ’SUMLUQ ........................................................................................................................................................ 161
Göründüyü kimi bu hәdis Әhli-beyt imam (ә)-larının mә’sum olduğuna dәlalәt edir.
Çünki әvvәla Allahın kitabı mә’sumdur, hәr hansı xәtadan qorunubdur vә heç bir batil
ona yol tapa bilmәz, o, Allahın kәlamıdır vә hәr kim ona şәkk etsә kafir olar. Әhli-beyt
(ә) dә bu hәdisdә Allahın kitabı ilә eyni sәviyyәdә qeyd olunublar.
İkincisi, hәdisdә deyilir ki, hәr kәs bu ikisinә (Qur’an vә Әhli-Beytә) sarılsa
azğınlığa düşmәz. Demәk bu hәdis Qur’anla Әhli-beytin sәhvdәn uzaq vә mә’sum
olduqlarını bildirir. Çünki insan ancaq mә’suma tabe olduğu zaman azğınlıqdan uzaq
ola bilәr.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) başqa bir hәdisdә isә belә buyurubdur:
m

{ !'0 g
9j
: " [!^ !'Q-
" [
+ % A
0E
O
K1 - D B E
. T
,E/
5 M K !1H
“Mәnim Әhli-beytim sizin aranızda Nuhun gәmisi kimidir. Gәmiyә minәn qurtular, ondan
üz döndәrәn isә qәrq olar”.1
Göründüyü kimi bu hәdisdә dә Әhli-beyt imam (ә)-larının mә’sum olduqları açıq
şәkildә qeyd olunubdur. Buna görә dә onların gәmisinә minәnlәr qurtular, ondan ayrı
düşәnlәr isә azğınlıqda boğulub hәlak olar.
Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) başqa bir hәdisdә dә belә buyurubdur:
29 % ,E . [
j
A H0? T 5
[T/ T
T
,9 A H0^
4 T
,,E
y
%1 T
:!E !EC
; M Hl M "
A+ a
=
!/ D - %4
" G5
!/ D - %?
j
" D ' H
. v

L / "
I ,H W !#sE

“Hәr kәs mәnim kimi yaşamaq, mәnim kimi olmaq vә Rәbbinin mәnә vә’d etdiyi Xüld
cәnnәtinә girmәk istәyir, Әlinin vә ondan sonrakı zürriyyәtinin (nәslinin) vilayәtini qәbul etsin.
Çünki onlarla olsanız heç vaxt doğru yoldan çıxıb azğınlığa düşmәzsiniz”.2
Bu hәdisdә qeyd olunubdur ki, Әhli-beyt imam (ә)-ları onlara tabe olanları heç vaxt
doğru yoldan azdırmazlar. Halbuki sәhv edә bilәn bir şәxsin xalqı hәr cürә azğınlıqdan
1 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 2, sәh. 343; “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c. 5, sәh. 95; “әs-Sәvaiqu әl-
Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 184.

2 “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c. 6, sәh. 155; “Mәcmә әz-Zәvaid lil-Heysәmi”, c. 9, sәh. 108; “әl-İsabә libn
Hәcәr әl-Әsqәlani”; “әt-Tәbәrani fil-Cami әl-Kәbir”; “Tarix ibni Әsakir”, c. 2, sәh. 99; “әl-Müstәdrәk lil-
Hakim”, c. 3, sәh. 128; “Hilyә әl-övliya liәbi-Nәim”, c. 4, sәh. 349; “İhqaqül-haqq”, c. 5, sәh. 108.
MӘ’SUMLUQ ........................................................................................................................................................ 162
uzaq bir hidayәtә aparması qeyri-mümkündür. Yenә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә
buyurubdur:
q
L / "
; ,' 1
,' _T
!
/
[q
P!' FT
8
01 !M
“Mәn çәkindirәnәm, Әli isә hidayәt edәndir. Mәndәn sonra ey Әli, hidayәtә çatmaq
istәyәnlәr sәninlә hidayәtә çatacaqlar”.1
Bu hәdis dә Hәzrәti Әli әleyhissalamın mә’sum olduğunu aşkar şәkildә göstәrir.
Hәzrәti Әli (ә) dә hәm özünün, hәm dә onun nәslindәn olan imamların mә’sum
olduqlarını söylәyibdir. O Hәzrәt (ә) Әhli-beytә işarә etdiyi bir xütbәdә belә
buyurubdur:
/ [ D B /
v !, " N. bA/%e0 !01 [ bAC
= y
! bA1 Z
!& ] a
N;%B.@ : sM ; %Q58: " N.
D 5 %p N. [ m

e A H0_ [ "
] aM [ sC
A xM D 5 D B EQ
$ ,
D B 0E/ ; %'1 L : g
E-
I 9 9
r
EQ
H0 D
:!4 "
!584
!H0 !'_ [

!RL D '
E
P D 5 _P ;
d 2 x
!0 "
N/
* !1/
%%: a
. [+2!Q/
i
E !H0
3 / " 3 Q [+UE1 /
i
E !H0
y
! " y
%1 I H
D 9O I

d I
E

7K
!/ D B E
. 1 M D M [%5 !M I
E D B A H^ * " 8 [ ; B 0: !1Q
. sC
K- M ;9 !
. ; %.
L :
… ;
!*
A D B E
. y
p - [ n
z 7K D B E
. > :M Q- *
“Haraya gedirsiniz? Haraya yönәlirsiniz? Bayraqlar dalğalanıb, nişanәlәr aşkardır,
әlamәtlәr tikilibdir. Bәs nәyә görә yolunuzu azırsınız. Halbuki Peyğәmbәrinizin Әhli-beyti sizin
aranızdadır. Onlar xalqın qabaqcılları, dinin rәhbәrlәri vә hәqiqәtin dәlillәridirlәr. Onlara
Qur’anın әn ali sәviyyәsindә yer verin (Qur’ana tabe olduğunuz kimi onlara da tabe olun) vә
susuz dәvәlәrin suya tәrәf qaçıb getdiyi kimi onlara tәrәf gedin. Ey insanlar, bu sözlәri, bu inamı
1 “Tәfsiri-Tәbәri”, c. 13, sәh. 108; “Tәfsiri-Razi”, c. 5, sәh. 271; “Tәfsir ibn Kәsir”, c. 2, sәh. 502; “Tәfsiri-
Şövkani”, c. 3, sәh. 70; “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”, c. 4, sәh. 45; “Nurul-әbsar”,
sәh. 71; “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 129; “Tәfsiri ibni-Cәuzi”, c. 4, sәh. 307; “Şәvahid әt-Tәnzil lil-
Hәsәkani әl-Hәnәfi”, c. 1, sәh. 293, “әl-Füsul әl-Mühimmә libni әs-Sabağ әl-Maliki”; “Yәnabi әl-Mәvәddә
lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, sәh. 130

MӘ’SUMLUQ ........................................................................................................................................................ 163
peyğәmbәrlәrin sonuncusundan alın, bilin ki, bizdәn olan ölsә belә, ölü deyildir vә bizdәn olan
çürüyüb getsә belә, çürümәyibdir. Bilmәdiyiniz bir şeyi danışmayın. Çünki haqqın çoxu sizin
inkar etdiyiniz şeylәrdәdir. Әleyhinә heç bir dәliliniz olmayan şәxsi üzrlü sayın, hәmin şәxs
mәnәm. Mәn sizin aranızdan böyük siqlә (Qur’ana) görә әmәl etmәdimmi? Mәn sizin aranızda
kiçik siqlә (Әhli-beyti) qoymadımmı? Mәn sizin aranızda iman bayrağını
dalğalandırmadımmı?…” 1
Әhli-beyt imam (ә)-larının mә’sum olduğuna dәlalәt edәn bu qәdәr Qur’an ayәsi,
Peyğәmbәr (s)-in hәdisi vә Hәzrәti Әli (ә)-nin sözlәrindәn sonra görәsәn ağıllı vә insaflı
bir insan Allah-tәalanın xalqı hidayәt etmәk üçün seçdiyi imamların mә’sum olduğunu
rәdd edә bilәrmi? Ağıl vә insaf belә bir şeyi nәinki rәdd edә bilmir, üstәlik mә’sum bir
ilahi rәhbәrin qiyamәtә qәdәr yer üzündә olmasını da zәruri hesab edir. Çünki
insanlara rәhbәrlik vә onları hidayәt etmәk vәzifәsini öhdәsinә alan şәxs xәta,
unutqanlıq vә günahlar altında әzilәn bir nәfәr olmamalıdır. O özü belә olduqda isә
insanların azmasına sәbәb ola bilәr.
Bәli, belә bir şәxs insani fәzilәtlәr baxımından başqaları ilә müqayisә edilmәyәcәk
dәrәcәdә bir üstünlüyә sahib olmalıdır. Bu sifәtlәrә malik olan şәxs xalqın gözündә
rütbәsini yüksәldib özünә hörmәt qazandıracaq, nәticәdә isә heç bir qorxu va hiylәyә
meydan vermәdәn xalqın itaәtini tә’min edәcәkdir. Vәziyyәt belә ikәn bu e’tiqada sahib
olanlara nә üçün bu qәdәr hәmlә olunur? Әgәr sünnilәrin mә’sumluq haqqındakı
tәnqidlәrini eşitsәn, ya oxusan, güman edәrsәn ki, şiәlәr istәdiklәri şәxsa mә’sumluq
möhrü vurublar vә mә’sumluğa inanmaq bir növ küfrdür. Halbuki şiә mәzhәbinә görә
mә’sum olan şәxs ilahi bir qayğı nәticәsindә şeytanın hiylәlәrindәn vә tamahın ağıla
qәlәbә çalmasından qorunub vә qorunur.
Qabaqca da işarә etdiyimiz kimi Ә’raf surәsinin 201-ci ayәsindә qeyd olunubdur ki,
Allah-tәala tәqvalı (Allahdan qorxan) bәndәlәrini belә, bundan mәhrum etmәyibdir:
;
eQ D 5 W
!. -9 8 : ;
!REHf "
FgZ
!h D ' H W
% H: "
89
1 “Şәrh nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, c. 1, sәh. 155. Bu xütbәnin şәrhindә belә deyilir: “Әhli-beyt
imamlarından ölәm meyyit hәqiqәtdә meyyit deyil. Çünki, zühur alәmindә onun ruhu nur saçan halda
qalır.
MӘ’SUM İMAMLARIN SAYI ......................................................................................................................... 164
“Allahdan qorxanlara Şeytandan bir vәsvәsә toxunduğu zaman Allahı
xatırlayarlar. Çünki görüb anlayan insanlardırlar”.
Әlbәttә, bu ayәdә nәzәrdә tutulan günahdan qurtulmaq ümumi mә’nadakı
mә’sumluq deyildir. Buna görә dә Allah-tәalanın müәyyәn hallarda bәndәlәrinә ehsan
etdiyi bu müvәqqәti günahdan qorunma, bәndәnin tәqvalı olduğu müddәtdә davam
edәr. Tәbiidir ki, bir bәndәnin tәqvası olmasa Allah-tәala da onu qorumaz. Amma
Allahın özünün seçdiyi imam heç vaxt tәqvadan ayrılmaz. Buna görә dә hәmişә Allahın
әmri vә Ruhul-qudusun vasitәsilә hәr cürә pislik vә günahdan qorunar. Qur’ani-
Kәrimdә mövcud olan Hәzrәti-Yusifin әhvalatı da bu ilahi qayğının bir nümunәsidir.
Allah-tәala Yusif surәsinin 24-cü ayәsindә belә buyurur:
"
I H
tz !fC tz %_ I 0 o

e
0

83 - [
I/ ; !5 /
3 M ; M * % !'/
HD5 I
/
U
H15
r
e

j
1 !P
!Q

“Doğrudan da, qadın ona meyl salmışdı. Әgәr Rәbbinin dәlilini görmәsәydi,
Yusif dә ona meyl edәrdi. Biz pisliyi vә biabırçılığı ondan sovuşdurmaq üçün belә
etdik. O, hәqiqәtәn bizim sadiq bәndәlәrimizdәndir”.
Bә’zi tәfsirçilәrin yazdığı kimi Hәzrәti Yusif zina etmәyә meyl etmәmişdi, Allahın
peyğәmbәrlәri, belә pis әmәllәrdәn uzaqdırlar. Әksinә әgәr zәruri olsaydı da o qadını
vurub rәdd etmәyi qәrara almışdı, lakin Allah-tәala onu belә bir xәtaya düşmәkdәn dә
qorudu. Çünki әgәr onu vursaydı, onda ona lәkә vurmaq asan olardı vә o qadın
Hәzrәti-Yusifin әleyhinә daha tutarlı bir dәlil әldә edәrdi. Allah-tәala Hәzrәti Yusifi
bundan da qorudu.
MӘ’SUM İMAMLARIN SAYI
Şiә mәzhәbinә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn sonra gәlәn mә’sum imamlar on iki
nәfәrdirlәr. Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in özü onların sayını vә adlarını qeyd etmişdir.1
Onların adları sıra ilә bunlardan ibarәtdir:
1 “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”, üçüncü hissә, sәh. 99.

İMAMLARIN ELMİ ............................................................................................................................................ 165
1. Hәzrәti Әli ibni Әbu-Talib (ә)
2. Hәzrәti Hәsәn ibni-Әli (ә)
3. Hәzrәti Hüseyn ibni-Әli (ә)
4. Hәzrәti Әli ibni-Hüseyn, Zeynülabidin (ә)
5. Hәzrәti Mәhәmmәd ibni-Әli, Baqir (ә)
6. Hәzrәti Cә’fәr ibni-Mәhәmmәd, Sadiq (ә)
7. Hәzrәti Musa ibni-Cә’fәr, Kazim (ә)
8. Hәzrәti Әli ibni-Musa, Riza (ә)
9. Hәzrәti Mәhәmmәd ibni-Әli, Cәvad (ә)
10. Hәzrәti Әli ibni-Mәhәmmәd, Hadi (ә)
11. Hәzrәti Hәsәn ibni-Әli, Әskәri (ә)
12. Hәzrәti Mәhdi ibni-Hәsәn, imam-Zaman (ә)
Şiәlәrin mә’sum olduqlarına inandıqları imamların adlarını ona görә qeyd etdik ki,
bu haqda heç kim sәhv etmәsin vә heç kim müsәlmanları aldada bilmәsin. Şiә
mәzhәbinә görә Hәzrәti-Peyğәmbәr (s), O Hәzrәt (s)-in dünyaya gәlmәmişdәn qabaq
adlarını qeyd etdiyi on iki imam vә Hәzrәti Fatimә (ә)-dәn başqa heç kәs mә’sum
deyildir.
Әvvәlcә dә qeyd etdik ki, sünni alimlәrdәn bә’zilәri Әhli-beyt imamlarının adlarını
әks etdirәn hәdislәr nәql ediblәr. Buxari ilә Müslim isә öz “Sәhih”lәrindә imamların on
iki nәfәr vә hamısının da Qureyşdәn olduqlarını qeyd ediblәr.1
Bu hәdislәr ancaq imamiyyә şiәsinin inandığı Әhli-beyt imamlarına işarә edir.
Sünnilәrә gәldikdә isә, onlar hәlә dә öz “Sәhih”lәrindә qeyd olunan on iki imamın
kimlәr olduğu barәdә qәti bir nәticәyә gәlmәyiblәr.
İMAMLARIN ELMİ
Sünnilәrin şiәlәri tәnqid etdiklәri bir mövzu da onların bu e’tiqadıdır ki, Allah-tәala
Әhli-beyt imam (ә)-larına heç kәsә vermәdiyi, xüsusi bir elm vermişdir vә imam

İMAMLARIN ELMİ ............................................................................................................................................ 166
zәmanәsinin әn alim şәxsi olub, heç kimin sualı qarşısında aciz qalmaz. Görәsәn bu
iddianın bir dәlili vardırmı? Bu kitabdakı üslubumuza sadiq qalaraq әvvәlcә Qur’an
ayәlәrini araşdırmaqla bәhsә başlayırıq. Allah-tәala Fatir surәsinin 32-ci ayәsindә belә
buyurur:
...!P
!Q
"
!0E R
" 89
!,
B !0S M HDS
“Sonra kitabı bәndәlәrimizdәn seçdiklәrimizә miras qoyduq…”
Allah-tәala bu ayәdә açıq-aşkar qeyd edibdir ki, bәndәlәri arasında bir qrupu seçib
vә onlara kitab elmini miras qoyubdur. Demәk Allahın seçdiyi hәmin bәndәlәri
tanımaq lazımdır.
Bir az әvvәl bildirmişdik ki, sәkkizinci imam Hәzrәti Riza әleyhissalam bu ayәnin
onlar haqqında nazil olduğunu Mә’munun tәşkil etdiyi vә qırx qazının iştirak etdiyi
yığıncaqda e’lan etmişdir. İmam Riza (ә) hәmin yığıncaqda onların hazırladığı bütün
suallara cavab verәrәk onları susdurmuşdu, onlar da o hәzrәtin “Ә’lәm” (әn bilikli
alim) olduğunu e’tiraf etmişdilәr.1 Hәlә on dörd yaşı olmayan sәkkizinci imam ilә
fәqihlәr arasında baş verәn bu mübahisәnin nәticәsindә o zamanın әn böyük alimlәri
belә, o Hәzrәt (ә)-in әn bilikli alim olduğunu e’tiraf etmişdilәr. Belә olan halda şiәlәrin
Әhli-beyt imam (ә)-larını әn bilikli alim hesab etmәlәri heç dә tәәccüblәndirici deyildir.
Çünki Әhli-beyt imamlarının hamıdan bilikli olduqlarını sünnilәrin böyük alim vә
rәhbәrlәri dә e’tiraf ediblәr.
Әgәr qeyd etdiyimiz ayәni Qur’ani-Kәrimin özünә әsaslanıb tәfsir etmәk istәsәk,
onda bir çox ayәdә görәrik ki, Allah-tәala Әhli-beyt imam (ә)-larını hidayәt imamları vә
qaranlıqlara nur saçan bir işıq etmәk üçün onlara, üstün bir hikmәtә görә, öz
mәrtәbәsindәn bir elm (lәddünni elm) bәxş etmişdir. Allah-tәala Bәqәrә surәsinin 269-
cu ayәsindә belә buyurur:

!Qz %M *9 6
-9 8 ! #k
K- # E4 T :
M . A 1 B C

y
@ " tu !f " A 1 B C

:@
“Allah istәdiyi şәxsә hikmәt bәxş edәr. Kimә hikmәt bәxş edilmişsә, ona çoxlu
xeyir verilmişdir. Bunu ancaq ağıllı adamlar dәrk edәrlәr”.
1 “әl-Әqd әl-Fәrid”, c.3, sәh. 42.

İMAMLARIN ELMİ ............................................................................................................................................ 167
Vaqiә surәsinin 75-79-cu ayәlәrindә isә belә buyurur:
*9 6
I _1 * ;+ %0B
+ !,-
T
. Fc
- b;d I H6
FDE
\ ; %1L : % FD
I H6
[
]%^_0 `
&
%1 /
D

& M a
.
; H'R 1
“Ulduzların mәnzillәrinә and olsun ki, kaş bunun nә qәdәr böyük bir and
olduğunu bilәydiniz-(bu kitab) çox qiymәtli Qur’andır. O, qorunub-saxlanılan bir
kitabdadır. Ona yalnız pak olanlar toxunar”.
Allah-tәala bu ayәlәrdә, böyük bir andla, Qur’ani-Kәrimin bir çox gizli saxlanılmış
batini mә’naları olduğunu vә pak insanlardan başqa heç kimin bu mә’na vә hәqiqәtlәri
bilmәyәcәyini izah etmişdir vә onlar Allah-tәalanın onlardan riczi (çirkinliyi) apardığı
vә mütәhhәr (pak) etdiyi imamlardır (Әhli-beyt (ә)-dir). Bu ayә eyni zamanda Qur’ani-
Kәrimin yalnız Peyğәmbәr (s) vә Әhli-beyt imam (ә)-larının bildiyi bir sıra batini
mә’naları olduğunu vә başqa adamların ancaq onların vasitәsilә hәmin mә’nalardan
xәbәrdar ola bilәcәyini qeyd etmişdir. Elә buna görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) hәmin
hәqiqәtә toxunaraq belә buyurubdur:
D B 0
D M D ' H
. D 5 %17L : * [%B
' ,. D ' 0 e
: * %B
' ,. D 5 %H ,: *
“Onları qabaqlamayın, yoxsa hәlak olarsınız, onlardan geri dә qalmayın, yenә hәlak
olarsınız. Onlara bir iş öyrәtmәyә dә cәhd etmәyin, onlar sizdәn daha çox bilirlәr”.1
Hәzrәti-Әli әleyhissalamın özü isә belә buyurubdur:
!!R M [D' L =

u !0L . ;M !0E !#En/ !#/8-
!0P D
L
T
. ; %jO
H D ' HM %1 x "
89 " M
%O { |
+ & "
A H1Z
z ;9 6
.. 1 L T^
,
3' TRL ,
!0/
[ D ' ? 4 M !04 P M [D'
D 5
E{ "
$ * % ¨ e
: * D 5 %O
3 ¨ e
: * D+
!5 "
"
R Q 85 T
.
1 “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 148; “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur
lis-Süyuti”, c. 2, sәh. 60; “Kәnz әl-Ümmal lil-Hindi”, c. 1, sәh. 168; “Usd әl-Ğabә fi mәrifәt әs-
sәhabә”, c. 3, sәh. 137.

İMAMLARIN ELMİ ............................................................................................................................................ 168
“Elmdә bizdәn daha bilikli olduqlarını güman edәnlәr haradadırlar? Allah bizi ucaldıb,
onları isә alçaldıbdır. Bizә (elm vә fәzilәt) verib, onları isә mәhrum edibdir; bizi (öz feyzinә) daxil
edib, onları isә bayıra salıbdır. Bizim vasitәmizlә (layiq adamlara) hidayәt ehsan olunar vә kor
olanlar görәr. Qüreyşdәn olan imamlar Haşim nәslindәn yetişiblәr. İmamlıq onlardan başqa heç
kim üçün uyğun deyildir vә onlardan başqa heç kim saleh rәhbәr ola bilmәz”.1
Allah-tәala Nәhl surәsinin 43-cü ayәsilә Әnbiya surәsinin 7-ci ayәsindә belә
buyurur:
; %1L :* D ,0- ;

- 78 5 M %O !.
“Әgәr bilmirsinizsә, zikr әhlindәn soruşun”.
Bu ayә dә Әhli-beyt (ә) haqqında nazil olunubdur2 vә Peyğәmbәr (s)-dәn sonra
İslam ümmәtinin hәqiqәtlәri öyrәnmәk üçün Әhli-beyt (ә) imamlarına müraciәt
etmәlәrinin zәruriliyini ifadә edir. Sәhabәlәr dә başa düşmәdiklәri mәsәlәlәr barәdә
Hәzrәti Әli әleyhissalama müraciәt edәrdilәr. Xalq tarix boyu halal vә haramı bilmәk,
islam tә’limlәrini öyrәnmәk vә elm ilә әxlaq barәsindә mә’lumat әldә etmәk üçün Әhli-
beyt imam (ә)-larına müraciәt edәrmişlәr. Әbu-Hәnifәnin “Әgәr o iki il olmasaydı,
Nü’man hәlak olardı”- dediyi bunun bir nümunәsidir. Onun nәzәrdә tutduğu iki il
imam Cә’fәr-Sadiq (ә)-dәn dәrs aldığı iki ildir.
Malik ibni-Әnәsin dә “Fәzilәt, tәqva, elm, ibadәt vә zöhd baxımından Cә’fәr-
Sadiqdәn daha üstün bir adamı heç bir göz görmәyib, heç bir qulaq eşitmәyib vә heç bir
bәşәrin qәlbindәn belә keçmәyib”-demәsi dә bunun başqa bir nümunәsidir.3
Sünni imamlarının bu e’tirafları vә İslam tarixinin Әhli-beyt imamlarının öz
zәmanәlәrinin әn bilikli alim olduqlarını sübuta yetirmәsindәn sonra bu qәdәr e’tiraz
vә әks mövqedә durmağın sәbәbi nәdir? Bu dәlillәrә baxdıqdan sonra, Allah tәalanın
1 “Şәrhu Nәhc әl-Bәlağә li-Muhәmmәd Әbduh”, 143-cü xütbә; “Nәhc әl-Bәlağә”, c. 2, sәh. 143.
2 “Tәfsiri-Tәbәri”, c. 14, sәh. 134; “Tәfsir ibni Kәsir”, c. 2 sәh. 570; “Tәfsiri-Qurtubi”, c. 11, sәh. 272;
“Şәvahid әt-Tәnzil lil-Hәsәkani әl-Hәnәfi”, c. 1, sәh. 334; “İhqaqül-haqq”, c. 3, sәh. 482; “Yәnabi әl-
Mәvәddә lil-Qunduzi әl-Hәnәfi”.

3 “Mәnaqibü Ali-Әbi Talib” kitabının “İmam Cәfәr Sadiq” bölmәsi.
BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ............................................................................................................................................ 169
dini elmi vә hikmәti, övliyalarından (dostlarından) seçdiklәrinә miras qoyub, onları
möminlәrә nümunә vә müsәlmanlara imam qoymasında nә qәribәlik var?!
Әgәr müsәlmanlar bir-birlәrinin dәlillәrini (faktlarını) araşdırıb tәdqiq etsәydilәr
onda hamısı Allahın vә Peyğәmbәr (s)-in әmrinә itaәt edib bir-birlәrinә yardımçı olan
yeganә bir ümmәtә çevrilәrdilәr vә ixtilaflarla ayrı-ayrı mәzhәblәr aradan qalxardı.
Әlbәttә, Allahın varlığı әsasında vacib işlәrin görülmәsi üçün bunların hamısının
olması lazım idi ki,
FDE
FÈ
1
I J ;9
A+ 0E/ " HT " !EC
A+ 0E/ "
5 "

' E
...
“…Hәlak olan aşkar bir dәlillә hәlak olsun, sağ qalan da aşkar bir dәlillә sağ
qalsın. Hәqiqәtәn, Allah eşidәn vә bilәndir”. (Әnfal surәsi, 42-ci ayә)
BӘDA’ MӘSӘLӘSİ
Şiә mәzhәbindә bәda’, qısa şәkildә desәk, qәzavü-qәdәrin ilahi iradә ilә dәyişilmәsi
demәkdir. Allah-tәala Qur’ani-Kәrimin Rә’d surәsinin 39-cu ayәsindә belә buyurur:

!,B
_] v 0
U
Q
K tu !f ! I 9 %C1
“Allah istәdiyi şeyi mәhv edәr, istәdiyini dә dәyişmәz saxlayar. Kitabın әsli Onun
yanındadır”.
Amma nadanlıqları ucbatından bә’zi adamlar bu mәsәlәni yanlış tәfsir edәrәk belә
iddia edirlәr ki, Allah tәrәfindәn nisbәt verilәn bәda’ da, insanlarda olduğu kimi, guya
yaranan yeni vәziyyәtә görә Allahın öz fikrini dәyişmәsi vә әvvәlki әzminin әksinә bir
iş görmәsi demәkdir. Sünnilәrdәn bә’zilәri şiә mәzhәbinin bu mә’nada bәda’ya
inandığını iddia edir vә bunun Allah-tәalaya cahillik vә әskiklik gәtirmәk anlamında
olduğuna görә şiәlәrә e’tiraz edirlәr. Halbuki bәda’ e’tiqadının hәm bәndә, hәm dә
Allahda eyni mә’nada olduğunu irәli sürmәk doğru deyildir. Şiә mazhәbinin belә bir
şeyә inandığını iddia edәn şәxs şiә mәzhәbinә iftira atır. Şiә mәzhәbinin keçmişdәki vә
indiki sözlәri aşkar vә mә’lumdur.

BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ............................................................................................................................................ 170
Şiәlәrin böyük alimlәrindәn biri olan Şeyx Mәhәmmәd Müzәffәr “Әqaidül-
imamiyyә” adlı әsәrindә belә yazır: “Bu mә’nada olan bәda’ etiqadını Allah-tәalaya
istinad etmәk doğru deyildir. Çünki bu cahillik vә әskiklikdir vә bunu Allaha istinad
etmәk qeyri-mümkündür. Şiә mәzhәbi dә belә bir şeyә inanmır”.
Hәzrәti imam Sadiq (ә) belә buyurubdur:
D
E
\L I
J!
/ F .
!-! 0
% ' . A+ tz / t+ T
. I / !L: I 9 ;9 M D x "
“Hәr kәs güman etsә ki, Allah-tәala hәr hansı bir şey haqqında peşman olub vәziyyәti
dәyişdirir, bizim nәzәrimizdә Allah-tәalaya kafir olub”.
Başqa bir yerdә isә belә buyurub:
I 0
M /N. i

M I 1 L D t+ T
. I / I 9 ;9 M D x "
“Allah-tәalanın hәr hansı bir şey haqqında dünәn bilmәdiyini bu gün bildiyini zәnn edәn
şәxsdәn uzağam”.
Buna görә şiәlәrin inandığı bәda’ Allah-tәalanın Rә’d surәsinin 39-cu ayәsindә,

!,B
_]M v 0
U
Q
K tu !f !
u %C1
“Allah istәdiyi şeyi mәhv edәr, istәliyini dә dәyişmәz saxlayar. Kitabın әsli Onun
yanındadır”-deyә izah etdiyi çәrçivәdәn kәnara çıxmır bu isә hәm sünnilәrin, hәm dә
şiәlәrin inandığı bir mövzudur. Görünür ki, bu ayәdә izah olunan hökmә inandığı üçün
şiә mәzhәbinә e’tiraz edәn sünnilәr dә onlar kimi Allahın hökm, әcәl vә ruzilәri
dәyişdirdiyinә inanırlar, yә’ni bu mәsәlәdә şiәlәrlә hәmfikirdirlәr.
İbni-Mәrdәveyh vә ibni-Әsakirin nәql etdiklәri bir rәvayәtdә belә deyilir:
“Hәzrәti Әli (ә) Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn yuxarıda qeyd etdiyimiz ayә haqqında
soruşduğu zaman o Hәzrәt belә buyurmuşdur: “Hәm sәnin, hәm dә mәndәn sonra
ümmәtimin gözünü bu ayәnin tәfsirilә açacağam. Sәdәqә vermәk, ata-anaya yaxşılıq
etmәk vә yaxşı işlәr görmәk şәqavәti sәadәtә çevirәr, ömrü uzadar vә adamı pis
hadisәlәrdәn qoruyar”.”
İbni Münzir, ibni Әbi-Hatәm vә Beyhәqinin (“Әş-Şә’b” kitabında) nәql etdiklәri
başqa bir hәdisә görә isә Qeys ibni-Übbad Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in belә buyurduğunu
rәvayәt etmişdir:
BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ............................................................................................................................................ 171
“Haram ayların onuncu gecәsindә Allahın bir әmri vardır. Rәcәb ayının onuncu
gecәsindә dә istәdiyini mәhv edib, istәdiyini dә sabit saxlayar”.
Әbd ibni-Hәmid, ibni-Cәrir vә ibni Münzirin nәql etdiyi bir rәvayәtә görә dә Ömәr
ibni-Xәttab beytullahı tәvaf edәrәk belә deyibdir:
“Ey Allahım, әgәr mәnim üçün bir şәqavәt vә ya bir günah yazıbsansa onu mәhv et.
Çünki Sәn istәdiyini mәhv edәr, istәdiyini dә sabit saxlayarsan. Kitabın әsli Sәnin
yanındadır vә onu mәnim üçün sәadәt vә bağışlanma qәrar ver”.1
Buxari isә öz “Sәhih” adlı әsәrindә Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in me’raca getmәsi ilә
әlaqәdar nәql etdiyi bir hekayәdә bәda’ e’tiqadını tәsdiq etmişdir. Hәmin hekayә
belәdir:
“Sonra mәnә gündә әlli vaxt namaz qılmaq vacib oldu. Qayıdıb Musanın yanına
gәldikdә isә mәndәn “Nә etdin?”-deyә soruşdu. Dedim ki, “Mәnә gündә әlli vaxt
namaz qılmaq vacib oldu”. Musa dedi: “Mәn xalqı sәndәn daha yaxşı tanıyıram. Gör
Bәni-İsrail üçün nә qәdәr zәhmәt çәkdim. Sәnin ümmәtin buna dözә bilmәz. Qayıt
Rәbbindәn bu vaxtın azalmasını istә”. Mәn dә qayıdıb Allahdan asanlaşdırmasını
istәdim. Allah gündә qırx vaxt namaz qılmağı vacib etdi. Sonra Musa ilә eyni
mәzmunda söhbәt etdim. Mәn yenә qayıtdım. Rәbbim gündә otuz vaxt namaz qılmağı
vacib etdi. Buna bәnzәr bir vәziyyәtdәn sonra gündә iyirmi vaxt namaz qılmağı vacib
etdi. Sonra Musanın yanına gәldim. O, qabaqkı sözünü dedi. Bu dәfә Allah gündә beş
vaxt namaz qılmağı vacib etdi. Sonra Musanın yanına gәldim. O yenә dә “Nә etdin?”-
deyә soruşdu. “Allah-tәala gündә beş vaxt namaz qılmağı vacib etdi”-deyә cavab
verdim. O yenә dә “qayıt asanlaşdırmasını istә”-dedi. Mәn dedim ki, “yox, mәn әmrә
tәslimәm”. Bizә 3 dәfә Allah tәrәfindәn belә bir nida gәldi: “Mәn hökmümü verdim vә
bәndәlәrimin işini asan etdim. Bir xeyir qarşısında da ona on qat mükafat verәcәyәm”.2
Buxarinin nәql etdiyi başqa bir hәdisә görә isә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) namazın
gündә beş vaxt qılınmasının vacib olunduğunu Musaya dedikdәn sonra hәdis belә
davam edir:

BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ............................................................................................................................................ 172
“Hәzrәti Musa Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-ә deyir ki, “Ümmәtin gündә beş vaxt namaz
qılmağa dözmәyәcәkdir. Qayıt Allahdan daha da asanlaşdırmasını istә”. Lakin Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) “Artıq mәn Rәbbimdәn utanıram”-deyә cavab verdi”.1
Bәli әziz oxucu! Oxu vә әhli sünnәtin ravilәrinin (hәdis rәvayәt edәnlәr) inandıqları
bu әqidәlәrdәn tәәccüb et. Özlәrinin bu әqidәlәrә sahib olmaqlarına baxmayaraq, bәda
mәsәlәsindә Әhli-beytә tabe olan şiәlәrә tәnә edirlәr. Әhli-sünnәt ravilәri bu rәvayәtdә
bu inancdadırlar ki, Allah-tәala Mühәmmәd Peyğәmbәr (s)-ә әlli namaz vacib etmişdir.
Sonra Mühәmmәd (s) onu qırx etmәsini ondan istәdikdәn sonra Allah-tәala bәda etdi,
yә’ni birinci rәydәn dönüb, yeni bir rәy qәbul etdi. Sonra ikinci dәfә namazlarının
sayını otuz etmәsini istәdikdә, yenidәn bәda etdi (rәydәn döndü). Vә belәcә üçüncü,
dördüncü vә beşinci dәfә namazların sayının azalmasının azalmasını istәyir vә hәr dәfә
dә Allah-tәala bәda edir, öncәki rәydәn dönür. Sözün qısası bәda’ e’tiqadı islam dini ilә
bağlı mәfkum vә Qur’anın ruhuna uyğun olan doğru bir e’tiqaddır. Allah-tәala belә
buyurur:
D '

N/
! En H, ]+ % /
! En * I 9 ;9
“Allah bir qövmün vәziyyәtini onlar özlәri özlәrini dәyişdirmәdikcә
dәyişdirmәz”.
Әslindә istәr şiәlәr, istәrsә sünnilәr Allah-tәalanın qәzavü-qәdәri dәyişdirmәsinә
inanmasaydılar, onda namaz vә duanın nә faydası var idi? Bizim hamımız Allah-
tәalanın peyğәmbәrlәrә görә hökmlәrini dәyişdirib şәriәtlәri nәsx (lәğv) etdiyinә vә
hәtta Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in şәriәtindә, belә nasix vә munsuxun mövcud olmasına da
inanmırıq. Buna görә bәda’ya inanmaq nә küfrdür, nә dә dindәn çıxmaqdır. Sünnilәrin
bu mәsәlәyә görә şiәlәrә e’tiraz etmәk haqqı olmadığı kimi, şiәlәrin dә bu barәdә
sünnilәrә e’tiraz etmәk haqları yoxdur. Mәn bir neçә dәfә qeyd etdiyim me’rac
hekayәsinә istinad edәrәk sünnilәrin dә bәda’ya inandığını söylәdiyim üçün onlardan
bә’zilәri bu hәdisin bәda’ e’tiqadını sübuta yetirmәdiyini irәli sürürdülәr. Buna görә dә
mәn “Sәhih әl-Buxari”dә nәql olunan vә içәrisindә “bәda” sözü mövcud olan aşağıdakı

BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ............................................................................................................................................ 173
hәdisi dәlil olaraq göstәrdikdә onlar artıq susmaq mәcburiyyәtindә qaldılar. Hәmin
hәdisә görә Әbu-Hüreyrә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in belә buyurduğunu nәql etmişdir:
“Bәni-İsraildәn biri cüzamlı, biri kor, biri dә keçәl olan üç nәfәri imtahan etmәk
Allaha bәda’ oldu. Bunun üçün bir mәlәk göndәrdi. Mәlәk cüzamlının yanına gәlib
soruşdu: “Sәnin әn çox sevdiyin şey nәdir?” O, “gözәl bir rәng vә gözәl bir dәri. Çünki
xalq mәndәn iyrәnir”-dedi. Mәlәk onu mәsh etdi vә cüzamlının rәngi vә dәrisi düzәldi.
Sonra soruşdu “hansı malı daha çox sevirsәn?” O, “Dәvәni daha çox sevirәm”-dedi.
Ona on aylıq boğaz bir dәvә verdi. Sonra keçәlin yanına gәlib soruşdu: “Sәn daha çox
nәyi sevirsәn?” O, “gözәl bir saç. Çünki camaat mәndәn iyrәnir”-dedi. Mәlәk onu da
mәsh edәrәk ona gözәl bir saç verdi. Sonra “mallardan hansını daha çox sevirsәn?”-
dedi. O, belә cavab verdi, “İnәyi daha çox sevirәm”. Ona da boğaz bir İnәk verdi.
Sonra korun yanına gәlib soruşdu: “Sәn daha çox nәyi sevirsәn?” O, “Allahın
gözlәrimi mәnә qaytarmasını”-deyә cavab verdi. Mәlәk onu mәsh etdi vә Allah onun
gözlәrini qaytardı. Sonra “hansı malı daha çox sevirsәn?”-dedi. O, “Qoyun”-dedi. Ona
da balalayan bir qoyun verdi. Daha sonra bu adamların dәvә, inәk vә qoyunu çoxaldı
vә hәrәsinin bir sürüsü oldu. Bu vaxt mәlәk tәzәdәn onların yanına gәldi vә onlardan
sahib oduqları şeylәri ona vermәsini istәdi. Cüzamlı vә keçәl bunu rәdd etdilәr. Allah
da onları әvvәlki hallarına qaytardı. Kor isә sahibi olduğu maldan mәlәyә verdi. Allah
onun malını daha da çoxaltdı vә gözlәrini elәcә görәn etdi”.1
Burada bu ayәni qeyd etmәk mәqsәdәuyğundur. Allah-tәala Hucurat surәsinin 11-ci
ayәsindә belә buyurur:
; M 3
t+ !
"
t!
* [D' 0
# E4 %%B ; M 3
]+ % & "
F]% & j
* %0 d "
89 !'_M !
D " ;
!
L / m
% D O
i
/

!z !
/ p/!0: * D B
M p1
: * H"' 0
# E4 H"B
; %1
!9\ D 5

3 N. l
,
“Ey iman gәtirәnlәr! Bir qövm digәrini lağa qoymasın. Bәlkә, lağa qoyulanlar lağa
qoyanlardan daha yaxşıdırlar. Qadınlar da bir-birlәrinә istehza elәmәsinlәr. Bәlkә,

TӘQİYYӘ MӘSӘLӘSİ ....................................................................................................................................... 174
rişxәnd (istehza) olunanlar rişxәnd edәnlәrdәn daha yaxşıdırlar. Bir-birinizә tә’nә
etmәyin, eyb tutmayın vә bir-birinizi pis lәqәblәrlә çağırmayın. İman gәtirdikdәn
sonra fasiq adını qazanmaq necә da pisdir. Mәhz tövbә etmәyәnlәr zalımlardır”.
Sәmimi-qәlbdәn arzu edirәm ki, müsәlmanlar mә’nasız tәәssübü buraxsınlar vә
düşmәnlәrilә mübahisә etdikdә hissiyyata qapılmayıb mәntiqә әsaslansınlar vә daha
yaxşı mübahisә etmәk metodunu Qur’andan öyrәnsinlәr. Necә ki, Peyğәmbәr (s)-ә
düşmәnlәrinә buyurması üçün belә vәhy olunmuşdu:
r
+ Q
2+ a
=

. M G5 3 L D - !s
M!H
...
“…Doğru yolda olan, yaxud açıq-aşkar azan ya bizik, ya da siz”. (Sәba surәsi, 24-
cü ayә)
Allahın Peyğәmbәr (s)-i müşriklәrә belә dәyәr verib, insafı öyrәtmәk üçün mübahisә
zamanı özünü onlarla eyni sәviyyәyә endirir vә onlar düz dedikdә dәlil gәtirmәlәrini
istәyir. İnsanlar bu üstün әxlaqi cәhәtdәn necә dә uzaq qalıblar.
TӘQİYYӘ MӘSӘLӘSİ
Sünnilәrin e’tirazına sәbәb olan mәsәlәlәrdәn biri dә tәqiyyә mәsәlәsidir. Onlar bu
haqda şiәlәri tәnqid edir vә tәqiyyәni bir növ nifaq hesab edirlәr. Çünki onlara görә
tәqiyyә edәn şәxs özünün hәqiqi mahiyyәtini gizlәdәrәk onun tam әksini göstәrir. Mәn
apardığım bir çox mübahisәdә bә’zi adamları bu barәdә qane etmәk istәmişәm ki,
tәqiyyә münafiqlik deyildir. Amma bu cәhdlәrimin heç bir faydası olmayıb. Hәtta bә’zi
adamlar bunu bir növ bid’әt hesab edirlәr. Amma adam insaflı tәdqiqat apardığı zaman
bu e’tiqadın islamda mövcud olduğunu, Qur’ani-Kәrim vә Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә
әsaslandığını görür vә anlayır ki, sadәlik dini olan islamın şәriәti ancaq bu e’tiqadla
möhkәm ola bilәr.
Tәәccüblәndirici haldır ki, sünnilәr özlәrinin inandıqları e’tiqadları danırlar.
Halbuki özlәrinin “Sәhih” vә “Müsnәd”lәri hәmin e’tiqadı tәsdiq edir. Sünnilәrin
tәqiyyә haqqındakı e’tiqadlarını birlikdә oxuyaq:

İbni-Cәrir vә ibni Әbi-Hatәm, Ovfanın vasitәsilә ibni-Abbasın ( $# !: D ' 0

%H,: ; M *9 6
)
Onlardan sizә bir qorxu olmayınca (Ali-İmran surәsi, 28-ci ayә) ayәsinin tәfsiri
barәdә nәql etdiyi bir hәdisdә belә dediyini qeyd ediblәr:
“Tәqiyyә dil ilә olar. Әgәr aranızdan bir nәfәr xalqın qorxusundan Allaha üsyan
etmәk hesab olunan bir söz demәk mәcburiyyәtindә qalsa, amma ürәyindә imanına
arxayın olsa, hәmin adama bir zәrәr toxunmaz (onun üçün bir günah yazılmaz) Çünki
bu dil ilә olunan bir tәqiyyәdir”.1
Hakimin “Müstәdrәk” adlı әsәrindә vә Beyhәqinin “Sünәn” adlı әsәrindә İbni-
Abbasdan nәql etdiklәri bir hәdisdә dә hәmin ayә barәsindә belә yazılıbdır: “Tәqiyyә
qәlbin imanlı olduğu halda dil ilә (әksini) söylәmәkdir”.
Әbu ibni-Hәmidin Hәsәndәn nәql etdiyi bir hәdisdә isә belә deyilibdir: “Qiyamәt
gününә qәdәr tәqiyyә caizdir”.2
Әbdürrәzzaq ibni-Sә’d, ibni-Cәrir vә ibni Әbi-Hatәmin nәql, Hakimin “Müstәdrәk”
adlı әsәrindә sәhih bildiyi vә Beyhәqinin “Dәlail”dә yazdığına görә, müşriklәr Әmmar
ibni Yasiri tuturlar vә ancaq Peyğәmbәr (s)-ә yaman dediyi vә onların tanrılarını
tә’riflәdiyindәn sonra onu sәrbәst buraxırlar. Әmmar azad olandan sonra Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in yanına gәlir vә o Hәzrәt (s) ondan soruşur: “Nә xәbәr?” Әmmar
deyir: “Şәrr! Sizә yaman dedikdәn vә bütlәrini tә’riflәdikdәn sonra mәni sәrbәst
buraxdılar”. Hәzrәt (s) buyurdu: “Qәlbindә nә var?” Әmmar “İmanımdan әminәm”-
deyә cavab verdi. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) isә belә buyurdu: “Әgәr onlar tәzәdәn sәni
tutsalar yenә hәmin işi gör”. Elә bu vaxt bu ayә nazil olundu:
…;
!
!
/ "
1 R I Q & v
- M " *9
“Qәlbi imanla sabit olduğu halda, mәcbur edilәn şәxs istisna olmaqla…” (Nәhl
surәsi, 106-cı ayә)
İbni Sә’din Mәhәmmәd ibni-Sirindәn belә bir hәdis nәql edibdir:
1 “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti”.

“Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) Әmmar ilә görüşәndә o ağlayırdı. Hәzrәt (s) onun gözlәrini
silәrәk belә buyurdu: “Kafirlәr sәni aparıb suya soxdular, sәn dә o sözlәri demәk
mәcburiyyәtindә qaldın. Әgәr onlar qayıtsalar, sәn o sözlәri yenidәn söylә”.1
İbni-Cәrir, ibni-Münzir, ibni Әbi-Hatәm vә Beyhәqi öz “Sünәnin”dә Әlinin
vasitәsilә ibni-Abbasın Nәhl surәsinin 106-cı ayәsinin tәfsiri haqqında belә dediyini
nәql ediblәr:
“Allah-tәala iman gәtirәndәn sonra tәzәdәn kafir olana qәzәb etdiyini vә onun üçün
böyük bir әzabın olduğunu xәbәr vermişdir. Amma әgәr bir nәfәr düşmәnindәn
qurtulmaq üçün qәlbәn müxalif olduğu halda dili ilә bә’zi şeylәr demәk
mәcburiyyәtindә qalsa, onun üçün bir günah yazılmır. Çünki Allah-tәala bәndәlәrini
qәlbәn inandıqları şeylәr haqqında sorğu-suala çәkәr”.2
İbni Әbi-Şeybә, ibni-Cәrir, ibni-Münzir vә ibni-Әbi-Hatәmin nәql etdiklәri bir
rәvayәtә görә isә Mücahid belә deyibdir:
“Bu ayә Mәkkә әhalisindәn olan bir qrup haqqında nazil olubdur. Mәdinәdә olan
bә’zi sәhabәlәr onlara belә yazmışdılar: “Hicrәt edin, siz bizim yanımıza gәlmәk üçün
hicrәt etmәdiyiniz müddәtdә biz sizi özümüzdәn saya bilmәrik”. Onlar da Mәdinәyә
getmәk üçün Mәkkәdәn çıxdıqları vaxt Qüreyş kafirlәri yolda onları tutub işgәncәyә
mә’ruz qoymuşdular. Onlar da, istәmәdiklәri halda, zahirdә kafir olduqlarını söylәmәk
mәcburiyyәtindә qalmışdılar. “Qәlbi imanla sabit olduğu halda, mәcbur edilәn şәxs
istisna olmaqla…” ayәsi dә onların haqqında nazil olmuşdu”.3
Buxarinin “Sәhih” adlı kitabının “Xalqla keçinmәk” bölmәsindә nәql etdiyi bir
rәvayәtә görә Әbi-Dәrda belә deyibdir: “Biz bir çox qövmün üzünә gülürük, amma
qәlbimiz onlara lә’nәt edir”.4
Hәlәbinin “Sirә” adlı әsәrindә isә belә bir rәvayәt vardır:
“Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) Xeybәr qalasını fәth etdikdә Hәccac ibni-Әllat “Ey
Peyğәmbәr, mәnim Mәkkәdә mülk vә ailәm vardır. Onlara baş çәkmәk istәyirәm. Sizin
1 “әt-Tәbәqat әl-Kubra libni Sә’d”.

2 Beyhәqi, “Sünәn”.
әleyhinizә bә’zi sözlәr demәyimә icazә verirsinizmi?”-dedi. Hәzrәt (s) isә ona istәdiyi
sözlәri demәk icazәsini verdi”.1
İmam Qәzzalının “Ehyaül-ülum” adlı kitabında isә belә yazılıbdır:
“Müsәlman qanının axıdılmasının qabağını almaq vacibdir. Әgәr zalım bir adam bir
müsәlmanın qanını axıtmaq istәsә, (onu qurtarmaq üçün) yalan danışmaq vacibdir”.
Cәlalәddin Siyuti dә “Әşbahü vәn-nәzair” adlı kitabında belә bir rәvayәt nәql
edibdir:
“Aclıqdan murdar әti yemәk vә tikәni şәraba batırmaq, yaxud mәcbur qalıb küfrlü
sözlәr demәk caizdir. Әgәr yer üzündә haram mal çoxalsa vә halal mal olduqca azalsa,
onda ehtiyac qәdәrindә haram mallardan götürmәk caizdir”.
Әbu-Bәkr Razi isә “Әhkamül-Qur’an” adlı әsәrindә Nәhl surәsinin 106-cı ayәsini
tәfsir edәrkәn belә yazmışdır: “Yә’ni canınızı, yaxud bә’zi üzvlәrinizi itirmәkdәn
qorxduğunuz tәqdirdә, qәlbәn inanmadığınız halda, onların xoşuna gәlәni söylәmәklә
özünüzü qorumağınızın heç bir eybi yoxdur. Alimlәrin әksәriyyәti dә bunu qәbul
edir”.
Qutadә dә:
...I
9 ;
P "
tz !E
"
.
!B ; %0
@ 1 8 j

H,*
“Mö’minlәr Allahın yerinә kafirlәri özlәrinә dost etmәsinlәr…” ayәsinin
tәfsirindә belә yazmışdır: “Mö’min bir şәxsin öz dinindә bir kafiri vәli etmәsi caiz
deyildir. Lakin,
...$# !: D ' 0

%H,: ; J*6
...
“…Onlardan (kafirlәrdәn) sizә bir qorxu olmayınca…” buyurduğu yerdә isә belә
çıxır ki, tәqiyyә zamanı özünü yalandan kafir göstәrmәk caizdir”.2
Buxari “Sәhih” adlı kitabında Qüteybә ibni-Sәiddәn, o da Süfyandan, o da ibni-
Mükәndәrdәn nәql etmişdir ki, Ürvә ibni-Zübeyr Aişәnin ona belә dediyini nәql
edibdir:
1 “Sireyi-Hәlәbiyyә”, c. 3, sәh. 61.

2 Razi, “Әhkamül Qur’an”, c. 2, sәh. 10.
“Bir gün bir nәfәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn (görüşmәk üçün) icazә istәdi. Hәzrәt
(s) dedi: “Ona icazә verin gәlsin. O, qәbilәsinin әn pis övladıdır.” Hәmin adam Hәzrәtin
yanına gәldikdә Hәzrәt (s) onunla yumşaq bir dillә danışdı. Sonra mәn o Hәzrәtә
dedim: “Ey Peyğәmbәr bir yandan o sözü dedin, digәr yandan isә onunla belә yumşaq
tәrzdә danışdın!” O Hәzrәt (s) mәnә belә cavab verdi: “Ey Aişә, Allahın yanında әn pis
adam o adamdır ki, başqaları onun pis danışdığı üçün ondan çәkinirlәr”.”1
Tәqiyyәnin caiz olduğunu isbat etmәk üçün bu qәdәr mә’lumat kifayәtdir.
Sünnilәrin dә Qiyamәtә qәdәr tәqiyyәnin caiz olduğuna inandıqlarını gördük.
Qәzalinin sözlәrilә desәk, bә’zi yerlәrdә yalan danışmaq әslindә vacibdir, yaxud Әbu-
Bәkr Razinin e’tiraf etdiyi kimi, alimlәrin hamısı belә, e’tiqad edirlәr ki, ağır
vәziyyәtlәrdә küfrlü söz danışmaq caizdir. Buxarinin sözlәrilә desәk, zahirdә üzünә
gülüb batindә lә’nәt etmәk dә әshabın sünnәsinә zidd deyildir. “Sireyi-Hәlәbiyyә”nin
müәllifinә görә mal vә can qorxusu olduğu zaman Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-ә bir sıra
şeylәr nisbәt vermәk, Siyutinin fikrincә isә xalqdan qorxulduğu vaxt Allahın әmrinә
qarşı çıxmağı zәruri edәn sözlәr söylәmәk caizdir.
Elә isә sünnilәrin özlәrinin e’tiqad edib, caiz vә vacib belә, olduğunu öz “Sihah” vә
“Müsnәd”lәrindә nәql etdiklәri bir imana görә şiәlәrә e’tiraz etmәk haqları yoxdur.
Şiәlәrin bu barәdәki imanına sünnilәr dә inanırlar. Ancaq şiәlәr, Әmәvi vә Abbasi
hökumәtlәri tәrәfindәn gördüklәri zülm vә tәzyiqlәrә görә, buna daha çox әmәl etmәk
mәcburiyyәtindә qalıblar. Hәmin hökumәtlәr zamanında bir nәfәrin zalım hökmdarlar
tәrәfindәn әn ağır şәkildә öldürülmәsi üçün onun Әhli-beyt (ә)-ә olan mәhәbbәtinin
aşkar olunması kifayәt idi. Buna görә dә onlar Әhli-beyt imam (ә)-larının әmrinә uyğun
olaraq, tәqiyyә ilә әmәl etmәk mәcburiyyәtindә idilәr. İmam Sadiq әleyhissalamdan
belә bir hәdis nәql olunubdur:
T
Z!/d "
P T
0
P A HE
H,
“Tәqiyyә mәnim vә ata-babalarımın dinidir”.
O Hәzrәt (ә) hәmçinin belә buyurubdur:

I "
P* I A HE
: * "
“Tәqiyyәsi olmayanın dini dә olmaz”.
Tәqiyyә Әhli-beyt imam (ә)-larının tәhlükәni özlәrindәn vә ya dostlarından
uzaqlaşdırmaq, canlarını qorumaq vә e’tiqadlarına görә Әmmar Yasirin mә’ruz qaldığı
işgәncәdәn daha ağır işgәncәyә mә’ruz qalan mö’minlәri qurtarmaq üçün istifadә
etdiklәri bir silahdır. Amma sünnilәr belә mәsәlәlәr ilә heç zaman qarşılaşmayıblar.
Çünki onlar ümumiyyәtlә başdakı hökmdarlarla keçiniblәr. Yә’ni heç kim sünni
mәzhәbinә inandığı üçün zalım hökmdarlar tәrәfindәn sorğu-suala çәkilmәyib, vә
tәhdid, işgәncә vә bu kimi şeylәrdәn uzaq qalıbdır. Buna görә dә onların tәqiyyәni rәdd
edib, ona әmәl edәnlәrә dә e’tiraz etmәlәri heç dә tәәccüblәndirici deyildir. Әmәvi vә
Abbasi hökmdarlarının da şiәlәri bu sәngәrlәrindәn çıxarmaq üçün onlara bu e’tiqada
görә istehza etmәsi dә tәbiidir.
Amma Allah-tәalanın özü Qur’anda bunu әmr edib vә tәqiyyәnin, tabe olunması
zәruri olan bir hökm olduğunu qeyd edibdir. “Sәhih әl-Buxari”-dәn nәql etdiyim kimi
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in özü dә bununla әmәl edib vә Әmmara kafirlәr yenidәn
işgәncә verdiklәri tәqdirdә küfürlü sözlәr demәk, hәtta özünә yaman demәk icazәsini
vermişdi. İslam alimlәrinin dә Qur’an vә sünnә işığında buna icazә verdiklәrinә görә
bu e’tiqad üçün şiәlәri tәnqid etmәk mә’nasızdır.
Hәzrәti Әli әleyhissalama lә’nәt etmәkdәn boyun qaçıran hәr kәsi öldürәn Müaviyә,
Yezid, ibni-Ziyad, Hәccac, Әbdülmәlik ibni-Mәrvan vә bu kimi zalım hökmdarların
zamanında böyük sәhabәlәr tәqiyyә ediblәr. Әgәr sәhabәlәrin tәqiyyә etmәsindәn
nümunәlәr qeyd etmәk istәsәk, onda ayrı bir kitab yazmaq lazım olar. Zәnn edirәm ki,
sünnilәrin öz kitablarından bu mәsәlә barәsindә nәql etdiyim dәlillәr kifayәtdir.
Burada mәnimlә bir sünni alim arasında keçәn maraqlı bir әhvalatı danışmaq
istәyirәm. Hәmin alimlә tәyyarәdә tanış olmuşdum. İkimiz dә İngiltәrәdә tәşkil olunan
bir islami konfransa dә’vәt olunmuşduq. Tәyyarәdә keçәn iki saat әrzindә şiә vә
sünnilik haqqında danışdıq. O, islam birliyinin tәrәfdarı idi, buna görә dә mәnim
xoşuma gәlmişdi. Amma “şiәlәrin islam birliyini zәdәlәyәn bә’zi e’tiqadlarını artıq
buraxmalarının zәruri olduğu” haqqındakı sözlәri mәnә ağır gәldi. Ondan “Mәsәlәn
hansı e’tiqadlar?”-deyә soruşdum. Tez “Mәsәlәn müt’ә vә tәqiyyә”-deyә cavab verdi.
Onu müt’әnin şәriәtә uyğun müvәqqәti bir evlilik, tәqiyyәnin isә ilahi bir icazә olduğu
barәdә qane etmәyә çalışsam da, zәhmәtimin heç bir faydası olmadı. O belә deyirdi:
“Bu sözlәrinin hamısı haqdır, amma daha әhәmiyyәtli bir mәslәhәtә sahib olan İslam
birliyindәn ötrü artıq bunları buraxmaq lazımdır”. Mәn İslam birliyinin hәyata keçmәsi
üçün Allahın hökmlәrindәn bir qisminii tәrk olunmasının zәruri olduğunu müdafiә
edәn bu mәntiqdәn heyrәtlәnmişdim. Amma yenә dә zarafatla ona dedim: “Әgәr İslam
birliyi bununla hәyata keçә bilsә, buna riayәt edәn birinci adam mәn olaram”.
London aeroportunda endik. Mәn onun dalınca gedirdim. Aeroportdakı polis
İngiltәrәyә nәyә görә gәldiyini soruşdu. O da: “müalicә üçün gәlmişәm”-dedi. Mәn isә:
“dostlarımı görmәyә gәlmişәm”-dedim. Belәcә heç bir çәtinliklә qarşılaşmadan oradan
keçdik vә mәn yavaşca dostuma dedim: “tәqiyyәnin faydalı bir hökm olduğunu
gördünmü?” Dostum “Necә?” –dedi. Mәn belә cavab verdim: “İkimiz dә polisә yalan
dedik. Mәn dostlarımı görmәyә gәldiyimi söylәmәklә, sәn dә müalicә üçün gәldiyini
söylәmәklә yalan danışdıq. Halbuki biz konfransda iştirak etmәk üçün gәlmişik”.
Dostum onun yalan danışdığını bildiyimi başa düşәn kimi, gülәrәk dedi: “İslam
konfranslarında nәfslәrimizi müalicә etmirikmi?” Mәn dә gülә-gülә dedim: “Hәlә
dostlarımızla da görüşürük”.
Yenidәn әsl mәsәlәyә qayıdaq. Tәqiyyә sünnilәrin iddia etdiyi kimi bir növ
münafiqlik deyildir. Әksinә, tәqiyyә imanın özüdür. Çünki münafiqlik özünü zahirdә
imanlı göstәrmәk, batindә isә kafir olmaq demәkdir. Halbuki tәqiyyә imanı gizlәdәrәk
küfrü, yaxud inanmadığı başqa bir e’tiqadı dillә izhar etmәkdir. Bu ikisinin arasında
çox böyük bir fәrq vardır.
Allah-tәala münafiqlik haqqında belә buyurur:
; %Zp
' ,
" C
!1H
D B L !H
%!& D '
0
E
h!E 3
%4 W
[!H0 d %!& %0 d "
89 % W

“İman gәtirәnlәrlә görüşdükdә “İman gәtirdik”-deyәrlәr. Şeytanları ilә yalnız
qaldıqda isә “Biz sizinlәyik, biz ancaq lağa qoyuruq”.” (Bәqәrә surәsi, 14-cü ayә)
Belәliklә, aşkar iman + batini küfr (kafirlik) = nifaq (münafiqlik)
Tәqiyyә haqqında isә belә buyurur:

… I !
D ,B ; % .
2
d "
F"
@ b? 2 !&
“Vә Fir’on ailәsindәn olan vә imanını gizlәdәn bir mö’min dedi…” (Ğafir surәsi,
28-ci ayә)
Belәliklә, aşkar küfr + batini iman = tәqiyyә
Demәk zahirdә küfrü (kafirliyi) göstәrib, imanı gizlәtmәk tәqiyyәdir. Fir’on
ailәsindәn olan mö’min adam imanını gizlәdir. Xalqın qarşısında Fir’onun dinindә
olduğunu söylәyir, imanını isә Allahdan başqa hamıdan gizlәdir. Buna görә dә Allah-
tәala onun Allah dәrgahında yüksәk mәqama sahib olduğunu göstәrmәk üçün
kitabında onu yad etmişdir.
Ey әziz oxucu, artıq bu kimi iftiralara inanmamağın üçün şiә mәzhәbinin tәqiyyә
haqqındakı e’tiqadlarını onların öz kitablarından nәql edirәm.
Şeyx Mәhәmmәd Müzәffәr “Әqaidül-imamiyyә” adlı kitabında bu mövzu barәdә
belә yazıbdır:
“Tәqiyyәnin hökmü zәrәr-ziyan qorxusuna görә dәyişә bilәr. Tәqiyyә hәr yerdә vә
hәr vәziyyәtdә vacib olmaz. Tәqiyyә bә’zәn caiz hökmünü alır. Bә’zәn dә tәqiyyә
etmәmәk vacib olur. Misal üçün әgәr haqqı aşkar etmәk dinә yardım, islama xidmәt
etmәk vә islam yolunda cihad sayılsa, belә hallarda, malı vә canı fәda etmәk belә,
yerinә düşür. Bә’zәn tәqiyyә etmәk haram olur. Mәsәlәn, әgәr tәqiyyә etmәk güclü bir
nәfsin öldürülmәsinә, batilin genişlәnmәsinә, dindә fәsad çıxmasına, müsәlmanlara
әhәmiyyәtli bir zәrәrin dәymәsinә ya da onların azğınlığa düşüb zülm vә tәcavüzün
çoxalmasına sәbәb olursa, onda tәqiyyә haramdır”.
Sözün qısası, hәqiqәti qәbul etmәk istәmәyәn bir sıra şiә düşmәnlәrinin söylәdiyi
kimi şiә mәzhәbinә görә tәqiyyәnin mә’nası nә gizli bir tәxribatçı tәşkilat yaratmaq, nә
dә din vә dini hökmlәri gizli sinflәrә çevirmәkdir. Bu necә ola bilәr? Mәgәr
görmürsünüz ki, şiә alimlәrinin dini hökm, fiqh, inam vz kәlam sahәlәrindә yazdıqları
kitablar dünyanın hәr yerindә yayılıbdır?
Göründüyü kimi tәqiyyәdә hәr hansı nifaq aldatmaq, yalan vә hiylә yoxdur. Әksinә,
dinin gәtirdiyi bir hökmdür.

MÜT’Ә VӘ YAXUD MÜVӘQQӘTİ EVLİLİK ........................................................................................... 182
MÜT’Ә VӘ YAXUD MÜVӘQQӘTİ EVLİLİK
Müt’ә vә yaxud müvәqqәti evlilik qabaqcadan tә’yin olunmuş bir müddәti olan
evlilikdir. Bu cürә evlәnmәdә dә daimi evlilik kimi, icab vә qәbuldan ibarәt olan
müәyyәn bir kәbin kәsilmәlidir. Yә’ni arvad bir kәbin qarşılığında tә’yin olunmuş
müәyyәn müddәt üçün әrә getmәsi mә’nasında olan aşağıdakı әqdi oxuyandan sonra
kişinin onu qәbul etdiyi mә’nasında olan qәbul әqdini oxuması lazımdır.
Arvad belә deyәr:
]
%L 1
Q1 !
/ A
%L 1 $
H1
. T

,L H,
]
%L 1
Q1 !
/ A
%L 1 $
H1 T
. T

,? Hx
“Mәttә’tükә nәfsi filmüddәtil-mә’lumәti bil-mәblәğil-mә’lum. Zәvvәctükә nәfsi
filmüddәtil-mә’lumәti bil-mәblәğil-mә’lum”.
Kişi dә belә deyәr:
]
%L 1
Q1 !
/ A
%L 1 $
H1 T
. T
0
` E
,1 H, U
Q
&
]
%L 1
Q1 !
/ A
%L 1 $
H1
. ~
p , U
Q
&
“Qәbiltüt-tәmti’ә linәfsi filmüddәtil-mә’lumәti bil-mәblәğil-mә’lum. Qәbiltüt-
tәzvicә filmüddәtil-mә’lumәti bil-mәblәğil-mә’lum”.
Bu cür evlәnmәnin kәbin, müddәtin bәlli olması, arvadın әri olmaması, iddә
müddәtinin qurtarması vә s. şәraiti vardır ki, şiә mәzhәbinin fiqhi kitablarında da
yazılıbdır. İstәyәnlәr hәmin kitablara baxa bilәrlәr.
Müt’ә şәklindә әrә gedәn arvad kәbindә müәyyәn olunmuş müddәt qurtarandan
sonra iki aybaşı, әri öldüyü zaman isә dörd ay on gün iddә saxlamalıdır. Müvәqqәti
evlilikdә nәfәqә vә irs yoxdur, lakin hәmin evlәnmә nәticәsindә әgәr bir uşaq dünyaya
gәlsә, hәmin uşaq irs vә nәfәqә haqqı olmaqla bütün maddi vә mә’nәvi haqlarda da
daimi evlәnmә nәticәsindә dünyaya gәlәn uşaq kimidir. O da atasına tabedir. Müt’ә,
yaxud müvәqqәti evlәnmәnin ümumi şәrait vә çәrçivәsi yuxarıda qeyd etdiklәrimizdәn

ibarәtdir. Göründüyü kimn bә’zi adamların iddia etdiyinii әksinә müt’әnin zina ilә heç
bir yaxınlığı yoxdur.
Sünnilәr dә, şiә qardaşları kimi, müvәqqәti evlәnmәnin әslinin Nisa surәsinin 24-cü
ayәsindә tәşri’(şәriәt hökmlәrinә daxil) olunduğuna inanırlar. Allah-tәala hәmin ayәdә
belә buyurur:
[
A)

L / "
I
/
D ,E=
: !1E
. D B E
!0? * A# )

. H"5 %?M H"5 %: N . H"' 0
I
/
D ,L ,1 ,O !1....
!G1E
B !1G E
; !- I 9 ;9
“…Qadınlardan biri ilә istәyәrәk, öz malınızdan kәbin verib, zina etmәdәn
evlәnsәniz, sizә halaldır. Faydalandığınız qadınların kәbinlәrini vermәyiniz
vacibdir. Vә müәyyәn kәbindәn sonra ikinizin dә razı olduğunuz bir şeyi qәbul
etmәyinizdә heç bir günah yoxdur. Şübhәsiz Allah bilәn vә hikmәt sahibidir”.
Hәm şiәlәr, hәm dә sünnilәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu cür evlәnmәyә icazә
verdiyi vә o Hәzrәtin zamanında müvәqqәti evlәnmәnin mövcud olduğu barәdә
hәmfikirdirlәr. Şiәlәrlә sunnilәr arasında mövcud olan ixtilaflar bu cür evlәnmәnin nәsx
olub, yoxsa olmadığı haqqındadır. Sünnilәrin e’tiqadına görә bu hökm nәsx vә
müvәqqәti evlәnmә haram olunubdur; bunu nәsx edәn isә Qur’an deyil, Peyğәmbәrin
sünnәsidir. Lakin şiәlәrin e’tiqadına görә hәmin hökm nәsx olunmayıb vә müt’ә
qiyamәtә kimi halaldır. Demәk ixtilaf yuxarıda qeyd etdiyimiz ayәnin nәsx olunması,
yoxsa olunmaması barәdәdir. Hәqiqәti tapmaq üçün heç bir hissiyyat vә tәәssübә
qapılmadan hәr iki mәzhәbin dә sözlәrini araşdırmaq lazımdır.
Hәmin ayәnin nәsx olunmayıb qiyamatә qәdәr müt’әnin halal olduğunu irәli sürәn
şiә mәzhәbinin dәlili bundan ibarәtdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in müt’әni qadağan etmәsi bizә isbat olunmayıb. Әhli-beyt
imam (ә)-ları da hәmin hökmün qüvvәdә olduğunu buyurublar. Әgәr Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) Allahın kitabında mövcud olan bu hökmü nәsx etsәydi bunu hamıdan
qabaq Hәzrәti Әli (ә) başda olmaqla Әhli-beyt imam (ә)-ları bilәrdilәr. Çünki onlar
Peyğәmbәr (s)-in irs qoyduğu iki dәyәrli әmanәtdәn biridirlәr. Әsas mәsәlә bundan
ibarәtdir ki, sünni alimlәrin dә şahidlik etdiyi kimi, Allahıi kitabında sabit olan müt’ә
hökmünü qadağan edәn ikinci xәlifә Ömәr olub. O, öz ictihadına әsaslanaraq bu işi
görübdür. Biz isә Ömәrin şәxsi ictihadına görә ilahi bir hökmü buraxmarıq”.
Şiәlәrin bu sözlәri doğru vә haqdır. Çünki müsәlmanın borcu Allah vә Peyğәmbәr
(s)-in hökmlәrinә tabe olmaqdır vә başqa adamlar nә vәzifәdә olursa olsun, fәrq etmәz,
Qur’an vә sünnәdәn qabağa keçә bilmәzlәr.
Sünnilәrә gәldikdә isә, onlar müvәqtәti evlәnmәnin Qur’anda halal oduğunu,
Peyğәmbәr (s)-in buna izn verdiyini vә sәhabәnin dә buna әmәl etdiklәrini bildiklәri
halda müt’әnin daha sonra nәsx edildiyini irәli sürüblәr, amma nәsx (lәğv) edәnin kim
olduğu barәdә ixtilafa düşüblәr. Bә’zilәri Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in vәfatından qabaq,
onu nәsx etdiyini iddia edir, bә’zilәri dә Ömәrin onu qadağan etdiyini irәli sürür vә
Ömәrin sözünün dә höccәt olduğunu iddia edirlәr. Çünki Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn
nәql etdiklәri bir hәdisdә belә deyilibdir:
8
?
%0!
/ !'E %_) q
L / "

H t
!j
A
H0O T
,H0
/
D B E
“Mәnim vә mәndәn sonra hidayәtedici xәlifәlәrin sünnәsinә sarılın vә onu dişlәrinizlә bәrk
tutun”.
Ömәrin sözlәrinin dә hәyata keçirilmәsi zәruri olan bir sünnә olduğunu iddia
edәrәk Ömәrin qadağan etmәsinә әsaslanıb müt’әni haram bilәn sünnilәrin e’tiqadına
bir sözümüz yoxdur. Çünki bu yalnız bir tәәssüb vә mәcburiyyәtdәn başqa bir şey
deyildir. Axı müsәlman bir şәxs necә bә’zәn sәhv edib, bә’zәn dә doğru söylәyәn bir
müctehidin sözünә әsaslanaraq Allah vә Peyğәmbәrin sözünü buraxa bilәr? Bu mövqe
Kitab vә sünnәdә aşkar bir nәss olmadığı tәqdirdә qәbul oluna bilәr. Lakin aşkar bir
nәssin mövcud olduğu tәqdirdә heç kәsin seçmәk haqqı yoxdur. Allah-tәala Әhzab
surәsinin 36-cı ayәsindә belә buyurur:

z £

L " D 5

M "
$ Ej

D ' ; %B ; M # M I %O
u )& W6
A+ 0
@ * "+
@ 1
; !- !
!#0E
Q *# a
= 9 =
. I %O
“Allah ve Peyğәmbәri bir işi hökm etdiyi zaman heç bir mö’min kişiyә vә qadına
öz işlәrindә başqa yol seçmәk yaraşmaz. Allah vә Onun Peyğәmbәrinә asi olan şәxs,
şübhәsiz ki, haqq yolundan açıq-aydın şәkildә azmışdır”.

Bu haqda mәnimlә hәmfikir olmayan şәxs islam şәriәti haqqında mә’lumatını
tәkmillәşdirmәli vә Qur’an ilә sünnәni öyrәnmәlidir. Qur’ani-Kәrim yuxarıda qeyd
etdiyimiz ayәdә mәsәlәni әn yaxşı şәkildә izah etmişdir. Qur’an vә Peyğәmbәrin
sünnәsinә sarılmayanların azdığını göstәrәn bir çox ayә vardır.
Peyğәmbәrin sünnәsindәn olan dәlillәrә gәldikdә isә, qeyd etmәk lazımdır ki,
burada da dәlillәr çoxdur. Burada yalnız Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in bu sözü ilә
kifayәtlәnirik:
A
!E
]
%
F] I A
!E
]
%
b2a
+ H1C
2 a

“Mәhәmmәdin halalı qiyamәt gününә qәdәr halaldır. Haramı da qiyamәt gününә qәdәr
haramdır”.
Buna görә dә heç kәsin Allah ya Peyğәmbәrin tәrәfindәn açıq-aşkar bir nәsslә halal,
yaxud haram olan bir şeyi halal, ya haram etmәyә haqqı yoxdur.
Xülәfayi-raşidinin işlәri vә ictihadlarının bizim üçün hәyata keçirilmәsi lazım olan
hökmlәr olduğuna inanan vә bizi dә inandırmaq istәyәn şәxslәrә Bәqәrә surәsinin 139-
cu ayәsini cavab olaraq söylәmәkdәn başqa çarәmiz yoxdur:
; %e
j
I " C
D B !1 M D B !0!1 M !0 D B _/ !0_/ % 5

T
. !0%_?!C:M
“De ki: Siz Allah barәsindә bizimlә mübahisә edirsinizmi? Halbuki, O hәm sizin,
hәm dә bizim Rәbbimizdir. Sizin әmәllәriniz sizә, bizim әmәllәrimiz isә bizә aiddir.
Ona sadiq olan bizik”.
Biz burada yalnız bu hökmün Peyğәmbәr (s) tәrәfindәn lәğv olunduğuna, yә’ni
sünnәnin Qur’anı nәsx etdiyinә inananlara xitab edirik. Müslim öz “Sәhih” adlı
kitabında Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in müt’әni nәsx etdiyini nәql etsә dә, bu qrupun
sözlәri ziddiyyәtlidir vә doğru-düzgün bir dәlilә әsaslanmır. Çünki әgәr bu hökmü
nәsx etmiş olsaydı, onda Әbu-Bәkrin zamanında vә Ömәrin xәlifә olduğu dövrün bir
qismindә müsәlmanlar arasında müt’әyә әmәl olunmazdı.1 Başqa sözlә desәk, әgәr
Peyğәmbәr (s) müvәqqәti evlәnmәni qadağan etmiş olsaydı, o Hәzrәtdәn sonra
müvәqqәti evlәnәn sәhabәlәr dә bu qadağanı bilmәli idilәr.

Әta belә deyir: “Cabir ibni-Abdullah Ömәrin yanından qayıtmışdı. Onu görmәyә
getdik. Dostlarım ona bir neçә sual verdilәr vә söz gәlib müt’әyә çatdı. Cabir dedi:
“Bәli, biz hәm Peyğәmbәr zamanında, hәm dә Әbu-Bәkr ilә Ömәr zamanında müt’әyә
әmәl edәrdik”.” Demәk әgәr Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) müt’әni qadağan etmişdisә, onda
sәhabәlәri Әbu-Bәkr vә Ömәr zamanında müt’әyә әmәl edә bilmәzdilәr. Hәqiqәt
bundan ibarәtdir ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) müt’әni qadağan vә haram etmәyibdir vә
“Sәhih әl-Buxari”nin dә qeyd etdiyi kimi Ömәrin zamanında qadağan olubdur.
Müsәddәdin Yәhyadan, o da İmran Әbu-Bәkrdәn, o da Әbu-Rәcadan, o da İmran
ibni-Hüseyndәn belә bir rәvayәt nәql etmişdir: “Müt’ә ayәsi Allahın kitabında vardır.
Biz dә Peyğәmbәrlә birlikdә ona әmәl etdik. Qur’an onu haram etmәdi, Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) dә onu qadağan etmәdi. Sonra birisi çıxıb bu barәdә öz әqidәsinә görә
istәdiyini söylәdi. Hәmin şәxsin Ömәr olduğu irәli sürülür”.1
Әziz oxucu! Görürsәn ki, sәhabәnin dә aşkar şәkildә bәyan etdiyi kimi, Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) müt’әni lәğv etmәyibdir. Bu sәhabә, Ömәrin müt’әni haram etmәsini dә
bәyan etmәkdәn çәkinmir.
Cabir ibni-Abdullah Әl-Әnsari isә belә deyir: “Ömәr Әmr ibni-Hüreys hadisәsindә
müt’әni qadağan edәnә kimi Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vә Әbu-Bәkrin zamanında bir ovuc
xurma vә un qarşılığında müt’ә edirdik”.2
Sәhabәlәrdәn bә’zilәri dә Ömәrlә hәmfikir idilәr. Bu heç dә tәәccüblәndirici
deyildir. Çünki “cümәaxşamı faciәsi” hadisәsindә nәql etdiyim kimi sәhabәlәrdәn
bә’zilәri, Ömәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s) haqqında “Sayıqlayır, bizim üçün Allahın kitabı
kifayәtdir”-dediyi zaman onunla hәmfikir idilәr. Belә olduğu halda nәyә görә hәmin
ictihadda onu himayә etmәsinlәr?
Hәmin sәhabәlәrdәn biri belә deyir: “Mәn Cabir ibni-Abdullahın yanındaydım. Bir
nәfәr gәlib ona ibni-Abbas ilә ibni-Zubeyrin arasında iki müt’ә (hәcc müt’әsi ilә
qadınların müt’әsi) haqqında ixtilaf yarandığını xәbәr verdi. Cabir belә dedi: “Ömәr
onları qadağan etdikdәn sonra biz dә artıq onlara әmәl etmәdik”.”3
1 “Sәhihi-Buxari”, c. 5, sәh. 158.

Buna görә mәnә elә gәlir ki, sәhabәlәrdәn bә’zilәri Ömәrin mövqeyini
möhkәmlәtmәk vә ona qarşı baş verә bilәn e’tirazların qabağını almaq üçün Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in müt’әni qadağan etdiyini iddia ediblәr. Çünki Hәzrәti Peyğәmbәr (s)
Qur’anın halal etdiyi bir şeyi әsla haram etmәz. Necә ki, biz İslam hökmlәri arasında elә
bir hökm görmürük ki, Allah halal, Peyğәmbәr isә haram etmiş olsun. Hәtta әgәr fәrz
etsәk ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) müt’әni haram etmişdir, onda o Hәzrәtin yaxın adamı
olan vә dini hökmlәri hamıdan yaxşı bilәn Hәzrәti Әli (ә) bunun әksini söylәmәzdi.
Hәzrәti Әli (ә) belә buyurur:
T
*9
!x ! 1 3 ' * % [ v P !Q
!'/
I 9 D
bA1 A L ,1 ;9
“Müt’ә Allahın öz bәndәlәrinә bәxş etdiyi bir rәhmәtdir. Әgәr Ömәr onu qadağan etmәsәydi,
cinayәtkarlardan başqa heç kim zina etmәzdi”.1
Bundan әlavә Ömәrin özü dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in müt’әni qadağan etdiyini
iddia etmәyib vә açıq-aşkar belә e’lan etmişdir: “İki müt’ә Peyğәmbәrin zamanında
halal idi. Man bu iki müt’әni qadağan edirәm vә onlara әmәl edәnlәri
cәzalandıracağam. Bu iki müt’ә hәcc müt’әsi ilә qadınların müt’әsidir”.2
İmam Әhmәd ibni-Hәnbәlin yazdığı “Müsnәd” adlı kitabı sünnilәrin arasında müt’ә
haqqında ixtilaf olduğunu açıqca göstәrir, bә’zilәri Peyğәmbәrә tabe olub müt’әni halal
bilirlәr; bә’zilәri isә Ömәrә tabe olub müt’әni haram sanırlar.
Әhmәd ibni-Hәnbәlin nәql etdiyi bir hәdisә görә “ibni-Abbas deyir: “Allahın
Peyğәmbәri müt’ә etdi”. Ürvә ibni-Zübeyr isә deyir: “Әbu-Bәkr ilә Ömәr müt’әni
qadağan ediblәr”. Bunu eşidәn ibni-Abbas narahat olub belә dedi: “Bu kişi nә deyir”.
Bir nәfәr dedi: “Deyir ki, Әbu-Bәkr ilә Ömәr müt’әni qadağan ediblәr”. İbni-Abbas isә
dedi: “Yaxında bu qövmün hәlak olacağını görәcәyәm. Mәn “Peyğәmbәr dedi”-
deyirәm, onlar isә “Әbu-Bәkr ilә Ömәr dedilәr”-deyirlәr”.”3
Sünnilәr qadınların müt’әsindә Ömәrә tabe olsalar da, hәcc müt’әsindә onun
qadağan etmәsinә müxalif oldular. Halbuki, qabaqca da qeyd etdiyimiz kimi Ömәr hәr
1 Sә’lәbi, “Tәfsir әl-Kәbir”; Tәbәri, “Tәfsir әl-Kәbir” müt’ә ayәsinin tәfsiri bölmәsi.
2 Fәxri-Razi, “Tәfsir әl-Kәbir”.
3 “Müsnәdu Әhmәd ibni-Hәnbәl”, c. 1, sәh. 337
iki müt’әni qadağan etmişdir. Burada әhәmiyyәtli olan bundan ibarәtdir ki, Әhli-beyt
imam (ә)-larının Ömәrlә müxalif olaraq hәr iki müt’әnin qiyamәtә qәdәr halal
olduğunu bildirmәlәridir. Sünni alimlәrdәn bә’zilәri dә onlara tabe olub hәr iki
müt’әnin halal olduğunu qәbul ediblәr. Hәmin alimlәrdәn biri Әz-Zeytuni
Universitetinin direktoru tunisli alim Şeyx Tahir ibni-Aşurdur ki, yazdığı tәfsir
kitabında “Faydalandığınız qadınların kәbinlәrini vermәyiniz vacibdir” ayәsini tәfsir
edәrkәn müt’әnin halal olduğunu qeyd edibdir.1
Bәli, alimlәr vә fәqihlәr öz e’tiqadlarını bәyan etmәkdә azad olmalı, hissiyyat vә
tәәssübә qapılmamalı va Allah yolunda hәrәkәt etdiklәrindә onları qınayanlardan
qorxmamalıdırlar.
Bu qısa bәhsdәn sonra güman edirәm ki, sünnilәrin müt’әnin halal olunması barәdә
şiәlәrә e’tiraz etmәlәrinin dәlilsiz olduğu sübuta yetirilmişdir. Bütün müsәlmanlar
Hәzrәti-Әli әleyhissalamın bu sözlәrini yadda saxlamalıdırlar: “Müt’ә Allahın öz
bәndәlәrinә bәxş etdiyi bir rәhmәtdir”.
Doğrudan da hansı rәhmәt bundan daha әhәmiyyәtli ola bilәr? Çünki müt’ә insanı,
istәr kişi olsun, istәr arvad, yırtıcı heyvana çevirәn ehtiras alovunu söndürәr.
Nәhayәt, başda gәnclәr olmaqla bütün müsәlmanlar bilmәlidirlәr ki, Allah-tәala
zina edәnin cәzasını bә’zi hallarda şallaqlanmaq, bә’zi hallarda isә daşqalaq olunaraq
öldürülmәk tә’yin etmişdir. İnsanları vә onların nәfsani istәklәrini yaradan da Allahdır.
Buna görә dә rәhmәt yolunu açmadan onlara ağır cәzalar tә’yin etmәz. Buna görә dә
Rәhman vә Rәhim olan Allah öz bәndәlәrinә rәhm edәrәk müt’әni halal etmişdir ki,
cinayәtkarlardan başqa heç kәs zina etmәsin. Necә ki, oğrunun әlinin kәsilmәsini әmr
edibdir, lakin digәr tәrәfdәn dә yoxsul vә möhtac adamların ehtiyaclarının
beytülmaldan tә’min olunmasını da әmr edibdir ki, cinayәtkarlardan başqa heç kәs
oğurluq etmәsin.
1 Tahir ibni-Aşur, “Әt-tәhrirü vәt-tәnvir”, c. 3, sәh. 5.

QUR’ANIN TӘHRİF OLUNMASI MӘSӘLӘSİ ......................................................................................... 189
QUR’ANIN TӘHRİF OLUNMASI MӘSӘLӘSİ
Qur’anın tәhrif olunduğunu iddia stmәk heç bir müsәlmanın tәrәfindәn qәbul oluna
bilmәyәn çirkin bir iddiadır. Çünki Allah-tәalanın özü Qur’anı qoruduğunu qeyd
etmişdir:
; %\.
!C I !s
- 78 !0Hp " C
!H
“Qur’anı biz nazil etdik, biz dә onu qoruyuruq”. (Hicr surәsi, 9-cu ayә)
Demәk, heç kim Qur’anın bir hәrfini belә azaldıb çoxalda bilmәz. Qur’an Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in әbәdi mö’cüzәsidir ki, hikmәt sahibi Allah tәrәfindәn nazil olub vә
heç bir batil ona yol tapa bilmәz.
Hәqiqәt bundan ibarәtdir ki, Qur’anı tәhrif etmәk qeyri-mümkündür. Çünki qeyd
etdiyimiz dәlillәrdәn başqa, sәhabәlәrin çoxu Qur’anı әzbәr bilir, onu әzbәrlәmәkdә
bir-birlәrilә yarışırdılar vә onların dövründәn e’tibarәn bu günә qәdәr uşaqlara Qur’an
әzbәrlәtmәk әn’әnәyә çevrilibdir. Buna görә dә heç bir şәxs, qrup, yaxud dövlәt Qur’anı
tәhrif etmәyә qadir deyildir.
Әgәr cәnubdan şimala qәdәr vә qәrbdәn şәrqә qәdәr bütün dünyanı gәzsәk hәr
yerdә Qur’anın eyni olduğunu vә heç bir artıq, yaxud әksiyi olmadığını görәrik.
Müsәlmanlar ayrı-ayrı mәzhәblәrә bölünsәlәr dә Qur’ani-Kәrim onların hamısını bir
yerә cәmlәşdirәn möhkәm bir әsasdır. İslam ümmәti arasında Qur’an haqqında heç bir
ixtilaf yoxdur; ixtilaflar ancaq Qur’anın tәfsiri vә mә’nası barәdәdir.
Şiәlәrin Qur’anı tәhrif etdiklәrini iddia etmәk әsassız bir töhmәtdәn başqa bir şey
deyildir. Şiә e’tiqadları arasında belә bir şey yoxdur. Şiәlәrin Qur’anla әlaqәdar
e’tiqadlarını oxuduğumuz zaman şiә alimlәrinin Qur’ani-Kәrimin hәr cürә tәhrifdәn
uzaq olduğuna inandıqlarını görürük. “Әqaidül-imamiyyә” kitabının müәllifi Şeyx
Müzәffәr bu haqda belә deyir:
“Biz inanırıq ki, Qur’ani-Kәrim Allah-tәala tәrәfindәn Peyğәmbәr (s)-in dilinә nazil
olunan vәhydәn ibarәtdir vә onda hәr şey bәyan olubdur. O, bәlağәt, fәsahәt vә ehtiva
etdiyi üstün mә’rifәt vә hәqiqәtlәr baxımından bütün insanları (onun kimi bir söz ifadә
etmәkdә) aciz qoyan Peyğәmbәrin әbәdi mö’cüzәsidir. Onda heç bir dәyişdirmә vә
tәhrif ola bilmәz. Bu gün әlimizdә olan vә oxuduğumuz Qur’an Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-
ә nazil olan Qur’anın özüdür. Bunun әksini iddia edәn şәxs ya ağlını әldәn veribdir, ya
da hiylә vә oyun dalıncadır. Çünki bu iddia hәqiqәt vә hidayәtdәn uzaqdır. Qur’an nә
önündәn, nә dә sonundan batilin ona yol tapa bilmәdiyi Allahın kitabıdır”.
Bundan әlavә şiәlәrin yaşadığı mәntәqәlәr vә onların fiqhi hökmlәri mә’lumdur vә
әgәr bu Qur’andan başqa bir Qur’anları olsaydı xalq ondan xәbәrdar olardı.
Heç yadımdan çıxmaz ki, birinci dәfә şiәlәrin mәntәqәsinә getdiyim zaman bu kimi
şayiәlәrin tә’siri altında olduğum üçün hәr yerdә qalın bir kitab görәndә tez götürüb
baxırdım ki, bәlkә bu xәyali Qur’anı tapım. Amma çox keçmәdi ki, bu xәyal әriyib getdi
vә başa düşdüm ki, bu, xalq arasında şiәlәrә qarşı nifrәt hissi oyatmaq üçün onlara
vurulmuş töhmәtdәn başqa bir şey deyildir. Amma yenә dә şiәlәri ittiham etmәk vәsaiti
olaraq 1320-ci hicri ilindә vәfat edәn Mәhәmmәdtağı Nurinin yazdığı vә Qur’anın tәhrif
olunduğunu iddia edәn “Fәslül-Xitab fi İsbati Tәhrifi-Kitabi-Rәbbil-Әrbab” adlı kitabı
irәli sürülür. Çünki hәmin adam şiәdir. Bә’zilәri dә bu kitabın mәs’uliyyәtini şiәnin
boynuna qoymaq istәyirlәr. Amma bu iş insafdan uzaqdır. Çünki hәr bir kitab yalnız
onun müәllifinin görüşünü әks etdirir. Belә kitablar bütün islam mәzhәblәrindә vardır.
Görәsәn demәk olar ki, Qur’anın tәhrif olunduğu haqqında “Sәhih әl-Buxari” vә “Sәhih
Müslüm”dә nәql olunan rәvayәtlәr sünnilәrin e’tiqadıdır?1
Biz yenә dә yamanlığa yaxşılıqla cavab veririk vә bu kimi töhmәtlәrdәn vaz keçirik.
Bu barәdә Әl-Әzhәr Universitetinin Şәriәt Fakültәsinin dekanı çox gözәl deyibdir:
“Şiәlәrin guya Qur’anın azaldılmasına dair e’tiqadına gәldikdә isә, әsla belә
deyildir. Bu iddia bizim kitablarımızda nәql olunduğu kimi onların kitablarında da
nәql olunubdur. Hәr iki tәrәfin dә tәdqiqatçı alimlәri bu rәvayәtlәri zәif hesab edir vә
batil olduqlarını e’lan ediblәr. Buna görә nә sünnilәrin, nә şiәlәrin, nә zeydiyyәlәrin
arasında Qur’anın tәhrif olunmasına dair heç bir e’tiqad yoxdur. Bizim söylәmәk
istәmәdiyimiz bu hәdislәrdәn bә’zi nümunәlәr görmәk istәyәnlәr Siyutinin yazdığı
“Әl-İtqan fi ülumil-Qur’an” adlı kitaba baxa bilәrlәr.”
1 “Fәslül Xitab” kitabı şiәnin әqidәsindәn sayılmaz. Qur’anın azaldılması vә çoxaldılması barәdә “Sәhih
әl- Buxari”, “Sәhih Müslüm”, “Müsnәdu Әhmәd ibni-Hәnbәl” vә s. bu kimi Әhli-sünnәtin sәhih
kitablarında rәvayәt vardır.

Bir nәfәr misirli 1498-ci ildә bu kimi uydurma vә rәdd edilәn yalan hәdislәri
sünnilәrin mәnbәlәrindәn toplayaraq “Әl-furqan” adlı bir kitab yazmışdı ki, Әl-Әzhәr
Universiteti hәmin kitabda olan batil cәhәtlәri elmi dәlillәrlә izah edәrәk bu kitabın
yayılmasının dövlәt tәrәfindәn qadağan olunmasını tә’min etdi. Kitabın müәllifi dövlәt
orqanlarına şikayәt etsә dә heç bir nәticә almadı. Görәsәn, burada demәk olar ki, bir
nәfәrin yazdığıı bir kitaba görә sünnilәr Qur’anın müqәddәsliyini danırlar? Bu mәsәlә
şiәlәr üçün dә eynidir. Yә’ni onlarda da bizdә olduğu kimi, Qur’anın tәhrif edildiyinә
dair bir sıra rәvayәtlәr nәql olunubdur. Altıncı әsrdә (hicri tarixi ilә) yaşayıb yaratmış
böyük şiә alimi Әllamә Әbulfәzl ibni-Hәsәn Әt-Tәbәrsi yazdığı “Mәcmәül-bәyan fi
ülumil-Qur’an” adlı әsәrindә bu mövzu haqqında belә deyir:
“Qur’anın artırıldığı iddiasına gәldikdә, qeyd etmәk lazımdır ki, bu iddia bütün
islam ümmәti tәrәfindәn batil bir iddia hesab edilir. Qur’anın azaldıldığına gәldikdә
isә, bunu bizim әshabdan bә’zisi vә sünnilәrin bir qrupu nәql etsәlәr dә, bizim hәqiqi
mәzhәbimiz Qur’anda heç bir azaltma baş vermәdiyinә inanır. Bu görüşü 4-cü әsr (hicri
tarixi ilә) şiә alimlәrindәn olan Seyyid Murtәza tәsdiq edib vә “Tәrablisiyyat
mәsәlәlәri” adlı kitabında bu mәsәlәni kifayәt qәdәr izah edibdir”.
Burada Qur’anı azaltmaq, ya çoxaltmaq ittihamının sünnilәrә daha çox yaraşdığını
göstәrmәk üçün sünni mәnbәlәrindә mövcud olan rәvayәtlәrdәn bir neçәsinә işarә
edirәm. Әslindә bu mәsәlә mәni bütün e’tiqadları tәzәdәn gözdәn keçirmәyә sövq
etdirәn sәbәblәrdәn biri idi.
Sünni alimlәrindәn Tәbәrani vә Beyhәqinin nәql etdiklәri bir ravayәtdә belә qeyd
olunubdur:
Qur’anıi iki surәsi daha var idi ki, onlardan biri belә idi:
Bismillahir-Rәhmanir-Rәhim. “Hәqiqәtәn biz sәndәn yardım dilәyirik, Sәnә İstiğfar
edirik. Bütün xeyirlәrdә Sәni hәmd edirik. Sәni inkar etmirik. Sәnә asi olan kimsәdәn
qopub ayrılırıq”.
İkinci surә isә belәdir:
Bismillahir-Rәhmanir-Rәhim. “Ey Allahımız, yalnız sәnә ibadәt edirik. Sәnә namaz
qılırıq. Sәnә sәcdә edirik. Sәnә çatmaq üçün cәhd göstәririk. Sәnә itaәt edir, Sәnin
rәhmәtinә Ümid bağlayır, Sәnin hәqiqi әzabından qorxuruq. Hәqiqәtәn dә Sәnin әzabın
kafirlәri bürüyәcәkdir”.
Rağib “mühazәrat” adlı kitabında bu iki surәni “iki qunut surәsi” adlandırıb deyir
ki, “Ömәr İbni-Xәttab bu iki surәni qünutda oxuyardı. Bu surәlәr ibni-Abbas vә Zeyd
ibni-Sabitin müshәflәrindә mövcud idi”.
Göründüyü kimi “qunut surәlәri” adlandırılan bu iki “surә” Qur’ani-Kәrimdә
mövcud deyildir. Bu isә ibni-Abbas ilә Zeyd ibni-Sabitin müshәflәrinin azaldıldığı
demәkdir vә göstәrir ki, әlimizdә olan müshәfdәn (Qur’andan) başqa müshәflәr dә var
imiş.1 Bu iki surәni bә’zi sünnilәr namazlarının qunutunda oxuyurlar. Mәnim özüm dә
bunları әzbәrlәmişdim vә bә’zi namazlarda qunutda oxuyurdum.
Әhmәd ibni-Hәnbәl Übeyy ibni-Kә’bdәn belә bir hәdis nәql etmişdir.
“Übeyy ibni-Kә’b belә bir sual verdi: “Siz Әhzab surәsini neçә ayә ilә
oxuyursunuz?” Ona belә cavab verildi: “Tәxminәn yetmiş neçә ayә” Übeyy ibni-Kә’b
belә dedi: “Mәn onu (Әhzab surәsini) Peyğәmbәrlә birlikdә Bәqәrә surәsi qәdәr vә ya
daha çox oxuyardım. Onda Rәcm ayәsi dә var idi”.2
Әhmәd ibni-Hәnbәlin nәql etdiyi bu rәvayәtә görә Әhzab surәsinin dörddәn üçü
azalıbdır. Çünki Bәqәrә surәsi 286 ayәdәn ibarәtdir, halbuki Әhzab surәsi 73 ayәdәn
ibarәtdir; başqa sözlә desәk, әgәr Qur’anı hizblәrә bölsәk Bәqәrә surәsinin beşdәn çox
hizbә bölündüyünü görәrik, halbuki Әhzab surәsi yalnız bir hizb sayılır. Digәr
tәrәfdәn isә Übeyy ibni-Kә’bin Hәzrәti Peyğәmbәr (s) zamanında Qur’anı әzbәrlәyәn
әn mәşhur hafizlәrdәn biri olduğunu vә Ömәrin onu tәravih namazında camaata
pişnamaz seçdiyini nәzәrә alsaq onda onun bu sözü şübhә vә tәrәddüd yaradar.3
Әhmәd ibni-Hәnbәl öz “Musnәd”indә Übeyy ibni-Kә’bdәn belә bir rәvayәt dә nәql
olunub:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurdu: “Allah-tәala mәnә әmr etmişdir ki, Qur’anı
sәnә oxuyum”. Sonra da ( …

!,B

5 "
- "
89 "
B D ) (Әhli-kitabdan kafir
1 Cәlalәddin Süyuti, “әl-İtqan” vә “әd-Dürr әl-Mәnsur fit-tәfsir vәl Mә’sur lis-Süyuti” kitabları.
2 “Müsnәd”, c. 5, sәh. 132.
olanlar…)1 surәsini oxudu vә bu surәnin içinә bunları da әlavә etdi: “Әgәr insan oğlu
bir dәrә dolusu mal istәsә vә ona verilsә ikincisini dә istәyәr vә әgәr ona ikincisi dә
verilsә, üçüncüsünü dә istәyәr. İnsan oğlunun qarnını torpaqdan başqa heç bir şey
doyurmaz. Allah tövbә edәnlәrin tövbәsini qәbul edәr. Allahın nәzәrindә sağlam vә
doğru din hәnif (islam) dinidir, müşriklik, yәhudilik vә xristianlıq deyil. Hәr kәs
xeyirli bir iş görsә, o, mükafatsız qalmaz”.2
Hafiz ibni-Әsakir isә öz “Tarix”indә Ubeyy ibni-Kә’b ilә әlaqәdar bölmәdә belә
yazıbdır:
“Әbu-Dәrda Şam әhalisindәn bir qrupla birlikdә Mәdinәyә gәlib Ömәrin
hüzurunda bu ayәni oxudu: “Kafirlәrin qәlbindә cahiliyyәtin tәәssübü yerlәşdirilibdir.
Әgәr siz dә onlar kimi tәәssübә qapılsanız Mәscidül-hәram fәsada düçar olar”. Ömәr
onlardan “sizә bu ayәni kim belә oxudu?”-deyә soruşdu. Onlar “Ubeyy ibni-Kә’b”-
deyә cavab verdilәr. Ömәr onu çağırdı vә onlara “o ayәni oxuyun”-dedi. Onlar yenә
dә hәmin ayәni oxudular. Bu vaxt Übeyy ibni-Kә’b dedi: “Bәli, mәn onlara belә
oxumuşdum”. Ömәr bu dәfә Zeyd ibni-Sabitә “sәn oxu”-dedi. Zeyd isә camaatın
oxuduğu kimi oxudu. (Yә’ni göstәrdi ki, Şam әhalisinin oxuduğu “ayә” Qur’anda
yoxdur) Bu vaxt Ömәr belә dedi: “Ey Allahım, mәn bu şәkildәn (Zeydin oxuduğu
şәkildәn) başqasını tanımıram”. Übeyy ibni-Kә’b isә belә cavab verdi: “Ey Ömәr, and
olsun Allaha ki, sәn mәnim Peyğәmbәrin hüzurunda olduğumu bilirsәn vә bilirsәn ki,
onlar olmazdılar. Mәn Peyğәmbәri görürdüm, onlar görmәzdilәr. And olsun Allaha ki,
әgәr sәn istәsәn mәn evimdә qalaram vә bundan sonra ölәnә qәdәr heç kimә belә
oxumaram”. Ömәr isә belә dedi: “Allahım, bizi bağışla. Sәnin özün bilirsәn ki, Allah
sәnә elm bәxş etmişdir. Elә isә bildiyini xalqa da öyrәt”.”
Başqa bir rәvayәtdә isә belә qeyd olunub:
“Bir gün Ömәr gördü ki, bir cavan oğlan Qur’anın bir ayәsini, belә oxuyur:
“Peyğәmbәr (s) mö’minlәrә onların öz nәfslәrindәn daha üstündür. Xanımları isә
onların analarıdır, o da onların atasıdır”. Ömәr ona e’tiraz edәrәk soruşdu: “Bunu
haradan gәtiribsәn?” Hәmin cavan dedi: “Übeyy ibni-Kә’bin müshәfindә belә
1 Bәyyinә surәsi, 1-ci ayә.

2 “Müsnәd”, c. 5, sәh. 131.
yazılıbdır”. Ömәr gedib mәsәlәni Übeyy ibni-Kә’bdәn soruşdu. Übeyy ibni-Kә’b ona
belә cavab verdi: “Sәn bazarda al-ver ilә mәşğul olanda mәn Qur’anla mәşğul idim”.1
Bunun bәnzәri ibni-Әsirin “Camiül-üsul” adlı kitabında, Әbu-Davudun “Sünәn”
adlı kitabında vә Hakimin “Müstәdrәk”indә qeyd olunubdur.
Әziz oxucu, görürsәn ki, bu kimi rәvayәtlәr sünnilәrin kitablarını doldurduğu
halda, onlar buna göz yumub şiәlәrә e’tiraz edirlәr. Halbuki, şiәlәrin kitabında olan bu
kimi rәvayәtlәr sünnilәrin kitablarında olanların ondan-biri qәdәr dә deyildir. Bә’zi
inadçı adamlar bu rәvayәtlәri rәdd edib Әhmәd ibni-Hәnbәlin “Müsnәd”i ilә Әbu-
Davudun “Sünәn”-inin sünnilәrә görә “Sәhih әl-Buxari” vә “Sәhih Müslüm” kimi
dәyәrli olmadığını iddia edә bilәrlәr. Lakin bu kimi rәvayәtlәr hәmin kitablarda da
vardır. Buxari öz “Sәhih”indә – Әmmar va Hüseyfәnin mәnaqibi bölmәsindә –
Әlqәmәdәn belә nәql edir:
“Şam şәhәrinә getmişdim. İki rәk’әt namaz qıldıqdan sonra “Allahım, mәnә saleh
bir dost bәxş et”-deyә dua etdim. Sonra bir neçә nәfәrin yanına gedib oturdum. Bu
arada bir qoca kişi gәlib mәnim yanımda oturdu. Soruşdum: “Bu kimdir?” Mәnә belә
cavab verdilәr: “Әbu-Dәrdadır”. Mәn ona “Allahdan saleh bir dost göndәrmәsini
istәmişdim. Allah sәni göndәrdi”-dedim. O, mәnim haralı olduğumu soruşdu. Mәn
Kufәli olduğumu söylәdim. O dedi: “Peyğәmbәrin ibriq, yastıq vә başmaqlarının
sahibi olan sizin aranızda deyilmi? Allahın Peyğәmbәrin dililә şeytandan qoruduğu
kimsә aranızda deyilmi? Peyğәmbәrin sirlәrini ondan başqa heç kәs bilmәyәn sirdaşı
aranızda deyilmi?” Daha sonra soruşdu: “Sәn ( 3 f

n W

E9 )2 ayәsini necә
oxuyursan?” Mәn belә oxudum:
3 K * - 89 3 9^

: W

!'H0 3 f
n W

E9
O dedi “And olsun Allaha ki, Peyğәmbәr (s) dә öz ağzı ilә mәnә belә oxumuşdu”.3
1 “Tarix Dәmәşq libn Әsakir”, c. 2, sәh. 228.

2 Leyl surәsi, 1-ci ayә.
3 “Sәhih әl-Buxari”, c. 4, sәh. 215-218.
Başqa bir rәvayәtdә isә belә әlavә etmişdir: “Mәnimlә o qәdәr danışdılar ki, az qala
Peyğәmbәrdәn eşitdiyimi unudacaqdım”.
Bu rәvayәtlәrdәn elә çıxır ki, biz müsәlmanların әlindә olan Qur’ana hәmin surәyә
(
4 ! )” ibarәsi әlavә olunubdur.
Buxari “Sәhih”inin başqa bir yerindә isә ibni-Abbasdan Ömәr ibni-Xәttabın belә
dediyini nәql edibdir: “Allah haqq olaraq Mәhәmmәd (s)-i peyğәmbәrliyә seçdi vә ona
Qur’anı nazil etdi. Nazil etdiyi ayәlәr arasında Rәcm (daşqalaq) ayәsi dә mövcuddur.
Biz onu oxuduq, anladıq vә dәrk etdik. Peyğәmbәr (s) bu ayәyә әsaslanaraq rәcm etdi.
Biz dә ondan sonra rәcm etdik. Mәn qorxuram ki, uzun bir zaman keçәndәn sonra
camaat “biz rәcm ayәsini Allahın kitabında görmürük”-deyәrәk, Allahın nazil etdiyi
bu fәrizәni tәrk etsinlәr. Halbuki Allahın kitabında bu hökm vardır ki, şahidin şahidlik
etmәsi ilә, yaxud öz e’tirafı ilә zina etmәsi isbat olunan әrdә olan qadın, yaxud arvadı
olan kişi rәcm olunmalıdır. Biz Allahın kitabında bu ayәni dә oxuyurduq:
“Atalarınızdan üz döndәrmәyin, çünki sizin üçün küfr sayılar”.”1
Müslim dә “Sәhih”in “İnsan oğlunun әgәr iki dәrәsi olsa da yenә üçüncü dәrәni
istәr” bölmәsindә belә bir rәvayәt nәql edibdir:
“Әbu-Musa Әş’әri Bәsrә qarilәrini (Qur’an oxuyanlarını) dә’vәt etdi. Onun yanında
üç yüz Qur’an qarisi toplandı. Әbu-Musa onlara xitabәn belә dedi: “Siz Bәsrә
әhalisinin әn görkәmli şәxsiyyәtlәri vә qarilәrisiniz. Qur’an oxuyun, amma dünya
hәyatı sizә çox gәlmәsin ki, sizdәn qabaqkıların qәlbi qaraldığı kimi sizin dә qәlbiniz
qaralar. Biz әvvәllәr uzunluq va şiddәt baxımından Bәra’әt surәsinә bәnzәyәn bir surә
oxuyardıq. Amma mәn hәmin surәdәn bir azını xatırlayıram ki, belәdir: “Әgәr insan
oğlunun iki dәrә dolusu malı olsa da, üçüncü dәrәni istәr. İnsan oğlunun qarnını
torpaqdan başqa bir şey doyurmaz” Hәmçinin müsәbbihat surәlәrinә bәnzәyәn bir
surә oxuyardıq ki, onu da unutmuşam vә yalnız bir ayәsini xatırlayıram ki, belәdir:
“Ey iman gәtirәnlәr, nәyә görә görmәdiyiniz işlәri söylәyirsiniz? O ki, әleyhinizә
şahidlik olunur, qiyamәt günü ona görә sorğu-suala çәkilәcәksiniz”.”.”2

İKİ NAMAZI BİRDӘN QILMAQ .................................................................................................................. 196
Әbu-Musa Әş’әrinin biri 129 ayәdәn ibarәt olan Bәra’әt surәsinә, o birisi isә
tәxminәn 20 ayәdәn ibarәt olan müsәbbihat surәlәrinә bәnzәtdiyi bu iki surә әlimizdә
olan Qur’anda mövcud deyildir.
Bәli, bunları heyrәt vә tәәccüb içәrisindә oxumaqdan başqa adamın әlindәn nә
gәlir? Sünnilәrin müxtәlif kitabları Qur’anın “azaldılıb çoxaldığını” göstәrәn bu kimi
rәvayәtlәr ilә dolu olduğu halda bu iddianın doğru olduğunu tamamilә rәdd edәn
şiәlәrә nә üçün bu qәdәr töhmәt vururlar? Şiәlәrin arasında Qur’anın tәhrif olduğunu
iddia edәn “Fәslül-xitab” adlı kitabın müәllifi 1320 hicri ilindә vәfat edibdir vә bu
kitabı tәxminәn yüz il bundan qabaq yazıbdır. Halbuki Әl-Әzhәr universitetindә Şәriәt
fakultәsinin dekanı olan şeyx Mәhәmmәd Әl-Mәdinәnin dediyi kimi sünni
alimlәrindәn olan “Әl-Furqan” kitabının müәllifi ondan 400 il әvvәl bu iddianı irәli
sürübdür. Mühüm olan budur ki, hәm sünni, hәm dә şiә alimlәr bu kimi rәvayәtlәrin
batil vә nadir olduğunu e’lan edәrәk әlimizdә olan bu Qur’anın Hәzrәti Peyğәmbәr
(s)-ә nazil olan Qur’an olduğunu vә onda heç bir tәhrif olmadığını sübuta yetirsinlәr.
Biz sünnilәrin kitablarında Qur’anın azaldılmasına dair mövcud olan rәvayәtlәrә
çox narahatçılıq vә tәәssüflә işarә etmәk mәcburiyyәtindә qaldıq. Әgәr arxalarında
dәsisә vә hiylә planları olan, xüsusilә dә İran İslam İnqilabının qәlәbә çalmasından
sonra çoxalan şiәlәrә qarşı töhmәtlәr olmasaydı, biz bu gün sünnilәrin mәnbәlәrindә
mövcud olan bu kimi hәdislәri kәnara qoyar vә üstünü vurmazdıq. Mәn, mәnsub
olduğu mәzhәbdәn asılı olmayaraq, bütün müsәlman qardaşlarıma xitab edәrәk
deyirәm ki, qardaşlarınız (nahaq deyәrkәn) haqqında Allahdan qorxun. “Hamınız
Allahın ipinә sarılın vә ayrılmayın. Xatırlayın Allahın sizә olan ne’mәtini ki, bir-
birinizә düşmәn olduğunuz halda, O, sizin qәlblәrinizi bir-birinә yaxınlaşdırdı vә siz
Onun ne’mәti sayәsindә bir-biriniz ilә qardaş oldunuz”.
İKİ NAMAZI BİRDӘN QILMAQ
Şiәlәrә e’tiraz etmәk bәhanәlәrindәn biri dә şiәlәrin günorta namazı ilә ikindi
namazını, hәmçinin axşam namazı ilә xüftәn namazını birdәn qılmalarıdır. Sünnilәr bu
haqda şiәlәri tәnqid edir vә özlәrinin namazı qoruyub mühafizә etdiklәrini irәli
sürürlәr. Çünki Allah-tәala Qur’ani-Kәrimdә belә buyurur:
!#:%&% !G/!,-
r
0

@ 1 U
!-$%3 He ;9
...
“…Hәqiqәtәn dә namaz mö’minlәrә müәyyәn vaxtlarda yazılan bir fәrizәdir”.
(Nisa surәsi, 103-cü ayә)
Bir qrupun lehinә ya әleyhinә hәr hansı bir hökmü vermәzdәn әvvәl, mәsәlәni
hәrtәrәfli şәkildә araşdıraraq iki tәrәfin dә bu mәsәlә haqqındakı sözlәrinә qulaq
asmaq lazımdır.
Sünnilәrin e’tiqadına görә Әrәfәdә günorta namazı ilә ikindi namazını birdәn
qılmaq olar vә bunu “cәm’i-tәqdim” adlandırırlar; onlar hәmçinin axşam namazı ilә
xüftәn namazını Müzdәlәfәdә birdәn qılmağın da doğru olduğuna inanır vә bunu
“cәm’i-tә’xir” adlandırırlar. Әlbәttә bu e’tiqad bütün müsәlmanların arasında-istәr
sünni, istәrsә şiә-mövcuddur. Şiәlәrlә sünnilәrin arasındakı fikir ayrılığı sәfәrdә
olmağın heç bir tә’siri olmadan ilin bütün günlәrindә günorta namazı ilә ikindi
namazını vә axşam namazı ilә xüftәn namazını birdәn qılmağın caiz olub-olmadığı
barәdәdir. Amma Hәnәfilәr hәtta sәfәrdә dә bu namazları birdәn qılmağın caiz olduğu
barәdә mövcud olan nәsslәrә baxmayaraq, bütün müsәlmanlarla, istәr sünni, istәrsә
şiәlәrlә müxalifәt edirlәr. Maliki, Şafei vә Hәnbәlilәr isә hәmin namazların müsafirәtdә
birdәn qılınmasını caiz bilirlәr; lakin qorxu, xәstәlik, yağış vә torpaq fırtınası kimi
hallarda bu namazların birdәn qılınmasının caiz olması barәdә onların arasında ixtilaf
vardır.
İmamiyyә şiәlәri isә bu barәdә Әhli-beyt imam (ә)-larının söylәdiklәri rәvayәtlәrә
әsaslanaraq, müsafirәt, xәstәlik, yağış vә qorxu kimi bәhanәlәri qәbul etmәdәn hәmin
namazları birdәn qılmağın caiz olduğuna inanırlar.
Mәn birinci dәfә şәhid Mәhәmmәd-Baqir Sәdrin arxasında günorta namazı ilә
ikindi namazını birdәn qıldım. O günü heç unutmuram. Axı mәn hәtta Nәcәfdә
olduğum vaxt da günorta namazı ilә ikindi namazını ayrı-ayrı qılırdım. Amma hәmin
mübarәk gündә şәhid Sәdr ilә birlikdә onun evindәn çıxıb pişnamazlıq etdiyi mәscidә
gәldik. Mәsciddә olanlar mәnә hörmәt edib Mәhәmmәd-Baqir Sәdrin arxasında mәnә
yer verdilәr. Günorta namazı qurtarandan sonra camaat ikindi namazını qılmağa
başlamaq istәdiyi vaxt sıradan çıxmaq istәdim. Amma iki dәlilә görә qalxıb getmәdim.
Әvvәla, rәhmәtlik Sәdrin әzәmәti mәni әfsunlamışdı; namazı elә gözәl vә vüqarlı
qılırdı ki, qurtarmasını istәmirdim. İkincisi, hiss edirdim ki, ona әn yaxın yerlәrdәn
birindә olduğum üçün, sanki bir qüvvә mәni ona sarı çәkirdi. İkindi namazı
qurtarandan sonra camaat onun әtrafına yığışıb müxtәlif suallar vermәyә başladılar.
Mәn da әvvәlki yerimdә, onun arxasında idim. Sonra mәni nahar yemәyi üçün evinә
apardı. Mәn bu fürsәtdәn istifadә edib iki namazı birdәn qılmaq barәdә ona belә bir
sual verdim: “İki namazı birdәn qılmağın caiz olduğu barәdә dәliliniz nәdir?” Seyid
Mәhәmmәd-Baqir Sәdr belә cavab verdi: “İmamlardan bir çox hәdis bizә gәlib
çatmışdır ki, hәmin hәdislәrә görә Peyğәmbәr (s) müsafirәt, yaxud qorxu kimi zәruri
bir hal mövcud olmadığı halda günorta ilә ikindi, hәmçinin axşam ilә xüftәn
namazlarını birgә qılmışdır. O Hәzrәtin yeganә hәdәfi ümmәtinin rahatlığını tә’min
etmәk idi. Allaha şükür ki, bu mәsәlә imamların vasitәsilә, bizim üçün sabitdir. Sizin
üçün dә dәyişmәzdir.
“Mәn bu cavabdan çox heyrәtlәndim. Bu bizim üçün necә sabit ola bilәr? Axı mәn
indiyә qәdәr belә bir şey eşitmәmişәm vә sünnilәrdәn bir nәfәrin belә buna әmәl
etmәsini görmәmişәm. Әksinә, onlar ikindi vә xüftәn namazlarının azandan bir dәqiqә
әvvәl qılındığı tәqdirdә batil olduğunu irәli sürürlәr. Hәlә qalsın ikindi namazının
ikindi azanından saatlarla qabaq, yә’ni günorta namazı ilә birgә qılınması. Yaxud
xüftәn namazının axşam namazı ilә birgә qılınması”.
Şәhid Sәdr mәnim heyrәtlәndiyimi görüb, orada olanlardan bir nәfәrin qulağına nә
isә dedi. O, tez gedib iki dәnә kitab gәtirdi. Mәn gördüm ki, gәtirdiyi kitablar “Sәhih
әl-Buxari” vә “Sәhih Müslüm”dür. Mәhәmmәd-Baqir Sәdr hәmin adamdan xahiş etdi
ki, iki namazın birdәn qılınması ilә әlaqәdar olan hәdislәri mәnә göstәrsin. Mәn özüm
“Sәhih әl-Buxari”dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in günorta ilә ikindi vә axşam ilә xüftәn
namazlarını birdәn qıldığına dair hәdislәri oxudum. Hәtta “Sәhih Müslüm”dә Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in hәr hansı bir qorxu vә yağış olmadan, hәzәr halında (müsafirәtdә
olmamaq halında) bu namazları birdәn qıldığı haqqında olan hәdislәri vә hәtta hәmin
kitabda bu barәdә bir fәslin mövcud olduğunu gördüm. Ürәyimdә “onların әlindә
olan “Sәhih әl-Buxari” vә “Sәhih Müslüm” kitabları tәhrif olunmuş ola bilәr”-deyә
şübhә yaransa da heyrәtimi gizlәdә bilmәdim. Amma qәrara gәldim ki, hәmin
kitablara Tunisdә dә bir dәfә baxım. Şәhid Mәhәmmәd-Baqir Sәdr bu dәlillәri
görәndәn sonra nә fikirdә olduğumu soruşdu.
Mәn belә cavab verdim: “Siz haqlısınız, amma başqa bir sual soruşmaq istәyirәm”.
O “buyur”-dedi.
Mәn belә bir sual verdim: “Bizdә әgәr bir nәfәr gecә çağı sәfәrdәn qayıtsa, günorta,
ikindi, axşam vә xüftәn namazlarının qәzasını birdәi qılar. Görәsәn bu caizdir?” O “bu
caiz deyildir”-deyә cavab verdi.
Mәn dedim ki, “Bayaq dediniz ki, Hәzrәti Peyğәmbәr namazlarını hәm ayrı-ayrı,
hәm dә birdәn qılırmış”.
O, belә cavab verdi, “Günorta namazı ilә ikindi namazının müştәrәk bir vaxtı
vardır ki, günortadan başlayaraq günbatana qәdәr davam edәr. Axşam namazı ilә
xüftәn namazının da müştәrәk vaxtları vardır ki, gün batandan (bir az sonra)
başlayaraq gecә yarısına qәdәrdir. Sәhәr namazının isә özünәmәxsus bir vaxtı vardır
ki, dan zamanından günçıxana qәdәrdir. Bu vaxtlara riayәt etmәyәnlәr “Namaz
mö’minlәrә müәyyәn vaxtlarda yazılan bir fәrizәdir” ayәsinin әksinә getmiş olar.
Demәk nә sәhәr namazını dan zamanından qabaq vә ya gün çıxandan sonra qıla
bilәrik, nә dә günorta ilә ikindi namazını günortadan qabaq, ya gün batandan sonra
qıla bilәrik, axşam namazı ilә xüftәn namazını da gün batandan qabaq yaxud gecә
yarısından sonra qıla bilmәrik”.
Seyyid Mәhәmmәd Baqir Sәdrә tәşәkkür etdim. Amma qane olsam da, Tunisә
qayıdıb mәsәlәni tam şәkildә öyrәnәnә qәdәr hәmin namazları birdәn qılmadım. Şәhid
Mәhәmmud-Baqir Sәdr ilә mәnim aramda iki namazı birdәn qılmaqla әlaqәdar baş
verәn әhvalat bundan ibarәt idi. Bunu nәql etmәkdәn mәqsәdim sünni qardaşlarıma
hәqiqәtәn peyğәmbәrlәrin elmi vә әxlaqi varislәri olan tәvazökar alimlәrin
әxlaqiyyatının necә olduğunu izah etmәklә yanaşı, öz sәhih qaynaqlarımızda mövcud
olmasına vә hәmin qaynaqların doğruluğuna imanmağımıza baxmayaraq, onlardan
xәbәrsiz qaldığımız üçün başqalarına e’tiraz etdiyimizi göstәrmәk idi.

Әhmәd ibni-Hәnbәl “Müsnәd” adlı әsәrindә İbni-Abbasdan belә bir hәdis nәql
edibdir: “Hәzrәti Peyğәmbәr (s) Mәdinәdә sakin olub sәfәr etmәdiyi halda sәkkiz
rәk’әt ilә yeddi rәk’әti birdәn qıldı”.1
İmam Malik isә “Әl-Müvәttә” adlı kitabında ibni-Abbasdan belә bir rәvayәt nәql
edibdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bir qorxu vә müsafirәtdә olmadığı halda günorta namazı
ilә ikindi namazını vә axşam namazı ilә xüftәn namazını birdәn qıldı”.2
Müslim isә “Sәhih” adlı әsәrinin “Müsafir olmadan iki namazı birdәn qılmaq” adlı
fәslimdә ibni-Abbasdan belә bir rәvayәt nәql edibdir:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bir qorxu vә müsafirәt olmadan günorta ilә ikindi namazını
vә axşam ilә xüftәn namazını birdәn qıldı”.3
İbni-Abbasdan nәql etdiyi başqa bir rәvayәtdә isә belә yazıbdır:
“Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) Mәdinәdә bir qorxu vә yağış olmadığı halda günorta ilә
ikindi vә axşam ilә xüftәn namazını birdәn qıldı”. Ravi deyir: “İbni-Abbasdan onun
nәyә görә belә etdiyini soruşarkәn belә cavab verdi: “Ümmәtinin bir çәtinliyә
düşmәmәsi üçün belә etmişdi”.”4
Peyğәmbәr (s)-in bu sünnәsinin әshabın arasında yayıldığını vә ona әmәl
etdiklәrini göstәrәn dәlillәrdәm birisi dә hәmin fәsildә nәql olunan bu rәvayәtdir:
Ravi belә deyir: “Bir gün ikindi çağından sonra ibni-Abbas bizә nitq elәmәyә
başladı. Amma günәşin batması vә ulduzların çıxmasına baxmayaraq nitqinә davam
edirdi. Camaat “namaz, namaz” demәyә başladı. Bu arada Bәni-Tәmim qәbilәsinә
mәnsub olan bir nәfәr dә dalbadal “namaz, namaz” deyirdi. İbni-Abbas ona xitab
edәrәk dedi: “Ay yazıq, mәnә sünnәni öyrәdәcәksәnmi?” Sonra isa belә davam etdi:
“Mәn Hәzrәti-Peyğәmbәr (s)-in günorta ilә ikindi vә axşam ilә xüftәn namazlarını
birdәn qılmasını görmüşәm”. Başqa bir rәvayәtdә isә ibni-Abbasın hәmin adama belә

2 “Müvәttә әl-İmam Malik”, c. 1, sәh. 161.
dediyini nәql etmişdir: “Ay zavallı, bizә namazı öyrәdәcәksәnmi? Halbuki biz
Peyğәmbәr zamanında iki namazı birdәn qılırdıq”.1
Buxarinin “Axşam namazının vaxtı” fәslindә nәql etdiyi bir hәdisә görә ibni-Abbas
belә deyibdir: “Hәzrәti-Peyğәmbәr (s) yeddi rәk’әti (axşam ilә xüftәni) vә sәkkiz
rәk’әti (günorta ilә ikindini) birdәn qıldı”.2
“Sәhih әl-Buxari”nin “İkindi namazının vaxtı” bölmәsindә isә Әbu-Ümamәdәn
belә bir hәdis nәql olunub:
“Biz günorta namazının Ömәr ibni-Әbdülәziz ilә qıldıqdan sonra Әnәs ibni-
Malikin yanına gәlәrkәn onu ikindi namazını qılarkәn gördük. Mәn “Әmi, nә namazı
qılırsan?”-deyә soruşdum. O belә cavab verdi: “Bu ikindi namazı idi. Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-lә namaz qıldığımız zaman da belә qılardıq”.”3
Hәdislәrin bu qәdәr açıq-aşkar olmasına baxmayaraq, bu mәsәlә haqqında şiәlәrә
e’tiraz edәnlәrin hәlә dә var olduğunu görәcәksәn. Mәn öz mәmlәkәtimdәn bir
nümunә gәtirәcәyәm. Tunisin Qafsә şәhәrinin pişnamazı bizi pislәmәk mәqsәdilә
camaata xitabәn belә demişdi: “Bunların gәtirdiklәri yeni dini görürsünüzmü? Onlar
günorta namazı qılandan sonra dәrhal ikindi namazını qılmağa başlayırlar. Bu yeni bir
dindir. Hәzrәti Mәhәmmәd (s)-in dini deyildir. Bunlar bu hәrәkәtlәrilә “Namaz
mö’minlәrә müәyyәn vaxtlarda yazılan bir fәrizәdir” ayәsinә qarşı çıxırlar”.
Mәdәniyyәtli vә bilikli cavanlardan birisi gәlib әhvalatı mәnә danışdı. Mәn ona
“Sәhih әl-Buxari” ilә “Sәhih Müslüm”-ü verdim. İstәdim ki, hәmin namazları birdәn
qılmağın sәhih olduğunu vә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in sünnәsinә uyğunluğunu
pişnamaza bildirsin. Çünki özüm onunla mübahisә etmәk istәmirdim. Bir gün
namazdan sonra pişnamaz dәrs vermәk üçün oturduqda, mәnim hәmin cavan dostum
iki namazı birdәn qılmaq mәsәlәsini ondan soruşur. Pişnamaz “Bu şiәlәrin
bid’әtlәrindәndir”-deyә cavab verir. Dostum ona deyir: “Amma bu “Sәhih әl-Buxari”
vә “Sәhih Müslüm”dә dә vardır”. Pişnamaz “bu doğru deyildir”-deyәn kimi dostum
hәmin kitabları çıxardıb hәmin mәsәlә ilә әlaqәdar olan fәsillәri ona göstәrir vә
1 “Sәhih Müslüm”, “Müsafir olmadan iki namazı birdәn qılmaq” fәsili.

TORPAQ PARÇASINA SӘCDӘ ..................................................................................................................... 202
oxumasını istәyir. Dostum deyir ki, “Pişnamaz hәmin fәsillәri oxuyandan vә dәrsinә
qulaq asanların qarşısında hәqiqәti görәndәn sonra kitabları qatlayıb mәnә verdi.
Sonra isә belә dedi: “Bu Hәzrәti-Peyğәmbәrә mәxsusdur. Sәn dә Peyğәmbәr (s)-in
dәrәcәsinә çatdığın zaman birdәn qıla bilәrsәn”.”
Mәn dostuma dedim ki, yenә dә pişnamazın yanına gedib ibni-Abbas, Әnas ibni
Malik vә bir çox sәhabәnin dә belә qıldıqlarını, yә’ni bunun yalnız peyğәmbәr (s)-ә
mәxsus olmadığını ona desin. Bundan әlavә mәgәr Hәzrәti Peyğәmbәr (s) bizim üçün
gözәl bir örnәk deyildirmi? Amma dostum bu işdәn boyun qaçıraraq dedi:
“Peyğәmbәrin özü dә gәlsә, yenә dә inanmaz.”1
Allaha şükür ki, iki namazı birdәn qılmağın caiz olduğunu öyrәnәndәn sonra
namazı tәrk edәn bir çox cavan tәzәdәn namaz qılmağa başladılar. Çünki onlar
әvvәllәr namazları vaxtında qıla bilmir vә hamısını gecә çağı birdәn qılırdılar. Bu da
onların qanını qaraldırdı. Belәliklә, iki namazı birdәn qılmağın hikmәtini anladılar.
Çünki bu hökmün sayәsindә işçilәr, tәlәbәlәr vә bir sözlә hamı namazları vaxtında qıla
bilirlәr.
TORPAQ PARÇASINA SӘCDӘ
Şiә alimlәri Әhli-beyt imam (ә)-larının Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn nәql etdiklәri
aşağıdakı hәdislәrә әsaslanaraq, torpağa sәcdә etmәyin daha fәzilәtli olduğuna
inanırlar. Hәmin hәdislәr bunlardan ibarәtdir:
Y

* P
%^_ )
.
“Әn fәzilәtli sәcdә torpağa olunan sәcdәdir”.

+ %Q * 2+ %-N E{ Y
* U

,Q !M Y

* J*
P %^_ x %^ *
1 Belә bir nağıl vardır ki, iki nәfәr ova çıxırlar. Uzaqdan bir qaraltı görürlәr. Biri deyir: “qarğadır”. O
birisi isә bunu qәbul etmәyib deyir: “Yox, keçidir”. Onların ikisi dә israrla öz sözünün üstündә durur.
Birdәn ona yaxınlaşdıqları vaxt qarğa qorxub uçur. Qaraltının qarğa olduğunu bilәn adam dostuna
deyir: “Sәnә demәdim qarğadır?” Dostu yenә dә öz nәzәrinin üstündә israr edib deyir: “Sübhanәllah,
keçi dә uçarmış!”
“Sәcdә ancaq yerә vә yerin bitirdiyi yeyilәcәk vә geyinilәcәk olmayan şeylәrә caizdir.
(icazәlidir)”.
“Vәsailüş-şiә” kitabının müәllifi şeyx Hürr Amilinin Hüşam ibni Hәkәmdәn nәql
etdiyi bir hәdisә görә Hәzrәti İmam Cәfәr Sadiq (ә) belә demişdir:
9 ? Hp I
9

%)j
`
=
% H, T
. / I H*
z )
. Y

* P %^_
“Torpağa sәcdә etmәk daha fәzilәtlidir. Çünki bu Allahın qarşısında daha çox tәvazö vә
xüzunun (boyun әymәyin) nişanәsidir”.
Başqa bir rәvayәtdә isә belә deyir: “İshaq ibni-Fәzl imam Cәfәr-Sadiq
әleyhissalamdan qamışdan toxunmuş hәsirә sәcdә etmәk haqqında sorşudğu zaman o
Hәzrәt (s) belә buyurdu:
_lC

; !- D 9O I

d I
E
u 9

2 %O ;9
. [ HT6
_l M Y

z ^
; M [
N / *
D 9O I

d I
E
u 9

2 %O I _QC

; !- !
_l
M !N. [
Y z "
I ,' Q? " 7B1 ; M[
W
“Bunuç heç bir eybi yoxdur. Amma torpağa sәcdә etmәk mәnim üçün daha sevimlidir.
Çünki Hәzrәti Peyğәmbәr (s) dә alnının yerә toxunmasını sevәrdi vә mәn Peyğәmbәr (s)-in
sevdiyi şeyi sәnin üçün dә sevirәm”.”
Sünni alimlәri isә hәsirә sәcdә etmәyi üstün tutsalar da xalı vә xalçanın üstünә
sәcdә etmәyi dә caiz bilirlәr. “Sәhih әl-Buxari” vә “Sәhih Müslüm”dә nәql olunan bir
sıra rәvayәtlәrdә dә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in xurma ağacı yarpaqlarından toxunmuş
kiçik bir hәsiri (xümrәsi) olduğu vә onun üstünә sәcdә etdiyi qeyd olunubdur.
“Sәhih Müslüm” kitabının “Heyz” fәslindә Aişәdәn belә bir hәdis nәql olunubdur:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) mәnә dedi: “Sәcdә etdiyim hәsiri (xümrәni) mәsciddәn
mәnә gәtir”. Mәn dedim: “Aybaşı halındayam”. Peyğәmbәr (s) buyurdu: “Aybaşı ki,
әlinin içindә deyil”.”
Müslüm daha sonra belә yazmışdır: “Xümrә sәcdә etmәyә istifadә olunan kiçik bir
sәccadәdir”.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in yerin (torpağın) üstünә sәcdә etmәyi sevdiyini göstәrmәk
üçün Buxarinin Әbu-Said Xüdridәn nәql etdiyi bir hәdisi nәql edirik:
“Hәzrәti Peyğәmbәr (s) ramazan ayının ortasındakı on günü e’tikaf edәrdi
(mәsciddә qalıb ibadәtlә mәşğul olardı). Bir il e’tikafının onuncu günü, yә’ni ramazan
ayının iyirmi birinci gecәsindә belә buyurdu: “Mәnimlә e’tikaf edәn şәxslәr ramazan
ayının qalan on gününü dә e’tikaf etsinlәr. Mәn bu gecәni yuxuda görmüşdüm, amma
sonra unutmuşdum. Hәmin gecәnin sabahısı yuxuda gördüm ki, su vә torpağa sәcdә
edirәm. Onu sonuncu on gündә axtarın vә tәk günlәrdә tapın”.1
Ravi deyir: “O gecә yağış yağdı. Mәscidin tavanından su damlamağa başladı. Vә
iyirmi birinci günün sәhәrindә öz gözlәrimlә gördüm ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in
alnında su vә torpaq izi vardır”.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in zamanında sәhabәlәr yerә (torpağa) sәcdә etmәyi fәzilәtli
bilirdilәr. Bunu isbat edәn dәlillәrdәn biri Nәsainin nәql etdiyi bu hәdisdir:
“Cabir ibni-Abdullah belә deyir: “Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-lә günorta namazı
qıldığım zamanlar әlin içi qәdәr bir daşı götürüb soyudurdum ki, sәcdә zamanı alnımı
hәmin daşın üstünә qoyum”.”2
Bunlardan әlavә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurubdur:
G%'h G^

Y
* T
U
L
?
“Yer mәnim üçün sәcdәgah vә pakedici qәrar verilibdir”.3
O Hәzrәt (s) hәmçinin belә buyurubdur:
G%'h !0 !',/ : U

L
? G^

!'(- Y
* !0 U
L
?
“Yerin hamısı bizim üçün sәcdәgah vә torpağı da pak edici qәrar verilmişdir”.4
Elә isә nәyә görә şiәlәrә qarşı tәәssüb göstәrib, xalı әvәzindә torpaq üstünә sәcdә
etdiklәri üçün onlara e’tiraz edirlәr vә Әrәbistanda şiәlәrin cibindә möhür tapdıqları
vaxt onları döyürlәr? Görәsәn müqәddәs İslam dini Hәzrәti Mәhәmmәd (s)-in Allahın
Peyğәmbәri olduğuna şahidlik edib, namaz qılan, zәkat verәn, oruc tutan vә hәcc üçün
Allahın evini tәvaf edәn müvәhhid bir müsәlmana hörmәt bәslәmәyi әmr etmirmi? Vә

2 “Sünәn әn-Nisai”, c. 2, sәh. 204.
RӘC’ӘT .................................................................................................................................................................. 205
müsәlmanların bir-birlәrinә әziyyәt vermәlәrini qadağan etmirmi? Görәsәn, bu ağır
zәhmәtlәrә dözәrәk vә bu qәdәr pul xәrclәyәrәk hәccә gәlәn bir şiәnin daşa sitayiş
etmәsini iddia etmәk ağlabatan bir iddiadırmı? Görәsәn, sünnilәri birinci kitabım olan
“Necә hidayәt oldum” adlı әsәrimdә şәhid Mәhәmmәd-Baqir Sәdrdәn nәql etdiyim bu
söz qane etmirmi? Mәn o rәhmәtlikdәn torpaq parçasına sәcdә etmәk mәsәlәsini
soruşduqda belә cavab vermişdi: “Biz Allah üçün torpağa sәcdә edirik. Torpağa sәcdә
etmәklә torpaq üçün sәcdә etmәk ayrı-ayrı şeylәrdir”. Görәsәn, sәcdәsinin pak vә
Allahın yanında mәqbul olması üçün Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vә imam (ә)-ların әmrinә
itaәt edәrәk yumşaq xalçaların әvәzinә torpağa sәcdә edәn şiәlәri, batil bir şübhәyә
әsaslanaraq, kafir olmaqda ittiham etmәk doğrudurmu? Vә görәsәn bizim belә bir
haqqımız vardırmı?
Bizim zamanımızda mәscidlәr bahalı xalılarla vә yaxud başqa yumşaq döşәmәlәrlә
döşәnibdir vә bәlkә hәmin döşәmәlәrdә elә maddәlәr vardır ki, onlara sәcdә etmәk
caiz deyildir. Dini mәsәlәlәrә xüsusilә dә dinin dirәyi olan namaza o qәdәr әhәmiyyәt
verәn şiәlәri lağa qoymaq doğrudurmu?
Ey Allah bәndәlәri, Allahdan qorxun vә düz söz danışın.
I % : W
[ FDE
\ F8 I
E
. D ,)
.M! D B H1 $
4
!E_
. I ,1 D B E I
9 )
. * %
FDE
\ I
9 0
% 5 !0GE5 I %Q

C : FD
I
/
D B i
E ! D B 5
%. N/
; %%: D B ,
0

N/
“Әgәr Allahın dünyada vә axirәtdә sizә ne’mәti vә mәrhәmәti olmasaydı, o yalan
sözünüzә görә sizә şiddәtli bir әzab olunardı. O zaman ki, siz yalanı dilinizә gәtirir,
bilmәdiyiniz sözü ağzınıza alır vә onu yüngül, asan bir şey sanırsınız. Halbuki, bu
Allah yanında çox böyük bir günahdır”. (Nur surәsi, 14-15-ci ayәlәr)
RӘC’ӘT
Rәc’әt ölümdәn sonra yenidәn dünyaya qayıtmaq demәkdir. Bu yalnız şiәlәrә
mәxsus olan bir e’tiqaddır. Mәn sünnilәrin kitablarını çox axtardım, amma rәc’әtlә bağlı
bir şey tapa bilmәdim.

RӘC’ӘT .................................................................................................................................................................. 206
Şiәlәr bu barәdә Әhli-beyt imam (ә)-larından nәql olunan vә axirәtdәn qabaq
dünyada da mö’minlәrin Allahın düşmәni olan zülmkarlardan intiqamının alınması
üçün Allah-tәalanın bә’zi mö’minlәrlә bә’zi zalımları yenidәn dirildәcәyini bildirәn
hәdislәrә әsaslanırlar. Şiәlәrin fikrincә sәhih vә ardıcıl olan bu hәdislәri Әhli-beyt imam
(ә)-larının öz ulu babaları Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn nәql etmәlәrinә baxmayaraq
bundan xәbәrsiz olan bә’zi sünnilәrin buna inanmamaları çox tәbii haldır.
Biz bu bәhsimizdә tәәssübdәn uzaq vә insaflı olmağı qәrara aldığımıza görә onları
mövcud olmayan şeylәrә inanmağa mәcbur etmirik. Şiә mәzhәbi heç kәsi bu rәvayәtlәri
qәbul etmәyә mәcbur etmir vә bunları tәkzib edәnlәri dә kafir saymır. Elә isә şiәlәrә bu
qәdәr hәmlә vә e’tirazın heç bir mә’nası yoxdur.
Hәr halda bә’zi ayәlәr da bu mә’naya uyğun olaraq tәfsir olunubdur. Misal üçün
Nәml surәsinin 83-cü ayәsi.
; %x % D ' . !0:

!
/
78B " H1
!G?% . A+ H 7- "
f
C ] %
“O gün hәr ümmәtdәn ayәlәrimizi tәkzib edәn bir dәstәni yığarıq. Sonra onlar bir
yerә cәm edilib mәşhәrә sürüklәnәrlәr”.
“Tәfsiri-Qummi”dә Hәmmadın imam Sadiq әleyhissalamdan nәql etdiyi belә bir
hәdis vardır:
İmam Sadiq (ә) mәndәn camaatın “O gün hәr ümmәtdәn ayәlәrimizi tәkzib
edәnlәri…” ayәsi haqqında nә dediyini soruşdu. Mәn dedim ki, bu ayәni qiyamәtlә
әlaqәdar bir ayә hesab edirlәr. İmam (ә) dedi: “Yox, elә deyildir. Bu ayә rәc’әt
haqqındadır. Allah-tәala qiyamәt günü hәr ümmәtdәn bir qrupunu mәhşәrә
sürüklәyib, qalanlarını öz halına buraxacaqmı? Allah-tәala qiyamәt haqqında belә
buyurur:
#M D ' 0

P
!n D . D 5 ! f
...
“…Onların hamısını bir yerә toplayacağıq”. (Kәhf surәsi, 47-ci ayә) ”.
Şeyx Mәhәmmәd Müzәffәr “Әqaidül-imamiyyә” adlı kitabında belә yazıbdır:
“İmamiyyә şiәsi Әhli-beyt imamlarından gәlәn hәdislәrә әsaslanaraq belә inanır ki,
Hәzrәti imam Mәhdi (ә) zühur etdiyi zaman Allah-tәala bir qrupu әvvәlki surәtlәrilә
yenidәn dünyaya qaytaracaqdır. Onlardan bir qismini әziz, bir qismini dә zәlil
RӘC’ӘT .................................................................................................................................................................. 207
edәcәkdir. O zaman haqlılar haqsızlardan vә mәzlumlar zalımlardan haqlarını
alacaqlar. Әlbәttә, imanda yüksәk dәrәcәyә çatanlarla fәsadda son dәrәcәyә çatanlar
rәc’әt edәcәklәr vә sonra da yenidәn ölәcәklәr, daha sonra isә haqları olan savab ya
әzabla qiyamәt günündә mәhşәrә gedәcәklәr.
+ E
QO "

+ 4 3 6
' . !0/
%8 /
!0. , !. "
E,0S6
!0,EE M "
E,0S6
!0H, M !0H/ %!&
“Onlar deyәcәklәr: “Ey Rәbbimiz! Sәn bizi iki dәfә öldürüb iki dәfә diriltdin. Biz
öz günahlarımızı e’tiraf etdik. İndi buradan çıxmağa (qurtuluş üçün) bir yol
vardırmı?” ”( Mö’min surәsi, 11-ci ayә)
Allah-tәala bu ayәdә bir dәfә rәc’әt edib islah olmayan, buna görә dә Allahın
әzabına düçar olanların bir dәfә dә rәc’әt etmәk istәdiklәrini açıqlayır”.1
Әlbәttә, sünni mәzhәbinә bağlı olan müsәlmanlar da Әhli-beyt imam (ә)-ları
tәrәfindәn izah olunan hәqiqәt vә mәrifәtlәrdәn mәhrum qaldıqları üçün rәc’әtә
inanmasalar da bu tәbii haldır. Amma onlar rәc’әtә möhkәm dәlillәrә әsaslanaraq
inanan şiәlәrә hәmlә etmәk haqqına sahib deyillәr. Çünki bilmәyәnin bilәnlә vә cahilin
alimlә bir höccәti olmaz. Bir mәzhәb bir şeyә inanmasa, bu hәmin şeyin batil olduğuna
dәlalәt etmәz. Rәc’әtә gәldikdә isә bu barәdә hәm Qur’anda, hәm dә sünnәdә müxtәlif
dәlillәr mövcuddur vә bu Allah üçün qeyri-mümkün bir şey deyildir. Allah-tәala
Bәqәrә surәsinin 259-cu ayәsindә belә buyurur:
]+ ! A Z!

u I :!N. !':
% L /
u T
EC
3 HM :2 !& [!'
3 bA
!4 T 5
A+ & 3 H q
89!- M
...I KL / HDS

“Damları çökmüş, divarları uçulmuş bir kәndin yanından keçәn şәxs “Allah bu
kәndi ölümündәn sonra necә dirildәcәk?”-demişdi. Allah da onu yüz il ölü halında
saxladı, sonra yenidәn diriltdi…”
Bәqәrә surәsinin 243-cü ayәsindә isә belә buyurur:
...D 5 !E M HDS %:%

u D ' 2 !. y

% 1 8 Fo%M D 5 D 5

!P
"
%? 4 "
89 6+ : D M
1 “Әqaidül-imamiyyә”, sәh. 80
RӘC’ӘT .................................................................................................................................................................. 208
“Minlәrlә adamın ölüm qorxusu ilә öz yurdlarını tәrk edib getdiklәrini
görmәdinmi? Allah da onlara “Ölün!”-dedi vә sonra da (yenidәn) diriltdi…”
D - !0KL / HDS [; \ 0: D ,M A

!He D B :8 4 N. $# ' ?
z 3 H,
"
@ " 3 O % ! D , & W 6

; B f
: D B 9L D B :
%
L / "
“Vә yadınıza salın ki, siz: “Ya Musa, Allahı aşkar surәtdә görmәyincә, heç vaxt
sәnә inanmayacağıq”-dediyiniz zaman, gözünüz görә-görә sizi ildırım vurmuşdu.
Bәlkә şükr edәsiniz deyә biz sizi sonra yenidәn diriltdik”. (Bәqәrә surәsi, 55-56-cı
ayәlәr)
Hәmçinin üç yüz ildәn artıq bir vaxtda mağaralarda ölülәr kimi qalan Kәhf Әshabı
(Әshabi-kәhf) haqqında Kәhf surәsinin 12-ci ayәsindә belә buyurur:
#M %KQ
!1
3 e
M "
E/p C

HqM D L 0
D 5 !0KL / HDS
“Sonra iki tayfadan hamısının onların (mağarada) qaldıqları müddәti daha
düzgün hesabladıqlarını bilmәk üçün onları oyatdıq”.
Qur’ani-Kәrimin keçmiş ümmәtlәrdә dә rәc’әtin baş verdiyini qeyd etmәsindәn
mә’lum olur ki, bunun islam ümmәtindә dә baş vermasi qeyri-mümkün deyildir.
Bunun baş verәcәyini Әhli-beyt imam (ә)-ları da qeyd ediblәr. Onlar isә hәm alim, hәm
dә düz danışandırlar.
Bә’zi adamların rәc’әtin mülhidlәrin (ateistlәrin) inandıqları tәnasüx әqidәsi (ölmüş
bir insanın ruhunun başqa bir diri insan vә ya heyvanın bәdәninә keçmәsi) kimi bir
әqidә olduğunu iddia etmәlәrinә gәldikdә isә, bunun aşkar bir yalan olduğu
mә’lumdur. Onlar bu iddianı irәli sürәrәk şiәlәri pislәmәk istәyirlәr. Tәnasüxә
inananlar adamın ruh, bәdәn vә bütün hәqiqәtlәrilә yenidәn dünyaya qayıdacağını irәli
sürmürlәr. Onlar ölәn bir adamın ruhunun tәzәcә doğulmuş başqa bir insan, ya da bir
heyvanın bәdәninә köçmәsinә inanırlar. Bu da qәbirdә olanların ruhu vә bәdәnlәrilә
birlikdә Allahın yenidәn dirildәcәyinә inanan müsәlmanların e’tiqadından fәrqlidir.
Demәk rәc’әtin tәnasüxlә heç bir әlaqәsi yoxdur. Bu söz heç bir şey bilmәyәn cahil vә
tәqvasız adamların sözüdür.

ӘHLİ-BEYTİ HӘDDӘN ARTIQ SEVMӘK ................................................................................................. 209
ӘHLİ–BEYTİ HӘDDӘN ARTIQ S E V M Ә K
Hәddәn artıq sevmәkdә mәqsәdimiz haqq çәrçivәsindәn çıxaraq sevgiliyә sitayiş
etmәk vә hәvәsә tabe olmaq deyildir. Çünki bu şübhәsiz küfr vә şirkdir vә Hәzrәti
Mәhәmmәd (s)-in peyğәmbәrliyinә inanan bir müsәlman buna e’tiqad etmәz. Hәzrәti
Peyğәmbәr (s) bunu qadağan edibdir. O Hәzrәt (s) Hәzrәti Әli (ә)-yә xitabәn belә
buyurubdur:
2+ !& Fn
Q 2+ !{ lC

;
!0S
E
.
5
“Sәndә iki qrup hәlak olacaqdır, sәni hәddәn artıq sevәn vә sәninlә düşmәn olub sәndәn üz
döndәrәn”.
Başqa bir yerdә isә belә buyurubdur:
v %p 3 H,
3 !eH0 I HQ M I H %,' / 3 H, P %'E I ,)
n / D "
/ E
"
a
# K
E
. ;9
_
!
!'
/ i
E T
,9 A
p
01 !
/
“Ey Әli, sәninlә İsa arasında bir bәnzәrlik vardır. Yәhudilәr ona düşmәn oldular vә hәtta,
anasına iftira dedilәr. Xristianlar isә onu mәqamından daha çox sevdilәr”.1
Şiәlәr Hәzrәti Әli (ә) vә onun nәslindәn olan imamları sevmәkdә hәddi aşmayıblar.
Şiә mәzhәbindә Әhli-beyt imam (ә)-larına Hәzrәti Peyğәmbәr (s) tәrәfindәn tә’yin
olunmuş mәqam vә dәrәcәyә uyğun münasibәt bәslәnilir. Şiәlәrә görә imamlar Hәzrәti
Peyğәmbәr (s)-in vәsi vә xәlifәlәridirlәr. Cә’fәri mәzhәbinә bağlı olan şiәlәr imamların
nәinki ilah olmalarına, hәtta peyğәmbәr olmalarına da inanmırlar. Şiәlәrin Hәzrәti Әli
(ә)-ni tanrı saydıqlarını iddia edәn fitnәkarların sözlәri yalandır. Әgәr belә bir şәxs
tapılsa, onu nәinki şiә, hәtta dindar da hesab etmәk olmaz, onları xәvaricdәn dә
saymaq olmaz. Allahın vә Peyğәmbәrin dә’vәtini yerinә yetirmәk istәyәn şiәlәrin nә
günahı vardır? Allah-tәala Şura surәsinin 23-cü ayәsindә belә buyurur:
1 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 123; “Tarix Dәmәşq libn Әsakir”, c. 2, sәh. 234; Buxari, “Tarixi-
Kәbir”, c. 2, sәh. 281; “Tarix әl-Xülәfa lis-Süyuti”, sәh. 173; “Xәsais әn-Nisai”, sәh. 27; “Zәxairül-üqba”,
sәh. 92; “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 74.

...«
. $ HP% 1 J*
G ? I
E D B OM* &...
“…De ki, mәn sizdәn bunun (risalәtin) müqabilindә qohumluq mәhәbbәtindәn
başqa bir şey istәmirәm…”
Mә’lum olduğu kimi bu ayәdә mövcud olan “‫( ” َ َدت‬mәvәddәt) sözü mәhәbbәtdәn
daha güclü bir sevgiyә deyilir. Allah da Peyğәmbәr (s)-in risalәti qarşılığında onun
yaxınlarını belә bir mәhәbbәtlә sevmәyi әmr etmişdir.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurmuşdur:

QE
Q T
0)
n /M .
)
n /M " T
0HQ M .
HQ M " $
4
T
. FEO !E_ T
. FEO U
M _T
!

)
n /M " 1
%

E
n/
)
E
n/

l
E
Q
“Ey Әli, sәn dünya vә axirәtdә ağasan. Hәr kim sәni sevsә, mәni sevibdir vә hәr kim sәninlә
düşmәn olsa, mәnimlә düşmәn olubdur. Sәnin dostun Allahın dostu vә sәnin düşmәnin Allahın
düşmәnidir. Sәninlә düşmәn olanın vay halına”.1
Hәmçinin belә buyurmuşdur:
Fm!
I )
n / b;!
T _l
“Әlinin mәhәbbәti iman, düşmәnçiliyi isә nifaqdır”.2
O Hәzrәt (s) hәmçinin buyurmuşdur:
* M [I #%n y
! + H1C
2
d l 3 y
! " * M [#E
' y
! + H1C
2
d l 3 y
! "
1 B ,
!#0
@ y
! + H1C
2
d l 3 y
! " * M [#!Q
Z!: y
! + H1C
2
d l 3 y
! "
..A
H0^
!
/ y

% 1
v Hf/ + H1C
2
d l 3 y
! " * M ;
!

“Bilin ki, hәr kәs Ali-Mәhәmmәdin (Әhli-beytin) mәhәbbәtilә ölsә, şәhid olaraq ölübdür.
Bilin ki, hәr kәs Ali-Mәhәmmәdin mәhәbbәtilә ölsә bağışlanmış olaraq ölübdür. Bilin ki, hәr kәs
Ali-Mәhәmmәdin mәhәbbәtilә ölsә, tövbә etmiş olaraq ölübdür. Bilin ki, hәr kәs Ali-
1 “әl-Müstәdrәk lil-Hakim”, c. 3, sәh. 128; “Nurul-әbsar”, sәh. 73; “Yәnabi әl-Mәvәddә lil-Qunduzi әl-
Hәnәfi”, sәh. 205; “әr-Riyaz әn-Nәzirә lit-Tәbәri”, c. 2, sәh. 165.

2 “Sәhih Müslüm”, c. 1, sәh. 48; “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, sәh. 73; “Kәnz әl-
Ümmal lil-Hindi”, c. 15, sәh. 105.

Mәhәmmәdin mәhәbbәtilә ölsә, imanı kamil olan mö’min olaraq ölübdür. Bilin ki, hәr kәs Ali-
Mәhәmmәdin mәhәbbәtilә ölsә ölüm mәlәyi ona cәnnәt müjdәsi verәr”.1
Hәzrәt Peyğәmbәr (s)-in Hәzrәti Әli (ә) haqqında:
I %O I 9 I _QC

I %O I 9 _lC

+ ? 3
T
, H"ER
* G{
“Sabah bayrağı elә bir kişinin әlinә verәcәyәm ki, O, Allahı vә Peyğәmbәri sevәr, Allah vә
Peyğәmbәri dә onu sevәr”2 -deyә buyurduğu bir şәxsә mәhәbbәt bәslәmәyin bir eybi
varmı? Demәk, Әlini sevәn Allahı vә Peyğәmbәri sevәr vә hәqiqi mö’mindir. Әli ilә
düşmәn olan isә Allah vә Peyğәmbәrilә düşmәn vә münafiqdir.
İmam Şafei Әhli-beyt mәhәbbәti haqqında belә deyir:
I p M ;
d T
. I
9 "
FY . D B _Q I
9 2
%O U

E/ 5M!
I $ a* D B E 7e

D " D B HM
)
D
E
\ "
D - !-
“Ey Peyğәmbәrin Әhli-beyti, sizi sevmәk Allah tәrәfindәn Qur’anda vacib olubdur. Sizә bu
qәdәr böyüklük vә fәzilәt kifayәtdir ki, sizә salavat göndәrmәyәnin namazı batildir”.
Fәrәzdәq isә öz “Mimiyyә” adlı qәsidәsindә onların haqqında belә yazıbdır:
“Elә bir qrup ki, onları sevmәk iman, onlarla düşmәnçilik isә küfrdür.
Onlara yaxınlaşmaq da qurtuluşa sәbәb olar.
Әgәr tәqva әhlini saysalar, rәhbәrlәri onlardır.
Әgәr “Yer üzünün әn xeyirli adamları kimlәrdir?”-deyә soruşulsa, “Onlardır”-deyilәr”.
Demәk, şiәlәr Allah vә Peyğәmbәri (s)-ni sevdiklәri üçün Peyğәmbәrin Әhli-beytini
(Fatimә, Әli, Hәsәn vә Hüseyni) sevmәk dә onlara vacib edilibdir. Bu haqda mövcud
olan hәdislәr o qәdәr çoxdur ki, saymaqla qurtarmaz. Sünni alimlәr dә hәmin hәdislәri
öz sәhih kitablarında nәql ediblәr ki, burada hәmin hәdislәrdәn bir neçәsini nәql etdik.
İndi ki, Әhli-beyti sevmәyin Allah vә Peyğәmbәrini sevmәk olduğu mә’lum oldu,
gәrәk bu sevginin hәdd-hüdudunu öyrәnәk vә görәk ki, şiәlәr bu hәddi aşıblar, ya yox.
Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurubdur:
1 Sә’lәbi, “Tәfsiri-Kәbir”, Mәvәddәt ayәsinin tәfsiri; Zәmәxşәri, “Әl-Kәşşaf” (tәfsiri); Fәxri-Razi, “Tәfsiri-
Kәbir”, c. 7, sәh. 405; “İhqaqül-haqq”, c. 9, sәh. 489.

2 “Sәhih әl-Buxari”, c. 4, sәh. 20 vә c. 5, sәh. 76; “Sәhih Müslüm”, c. 7, sәh. 120.
r
L
1 ? M

!s0 v

v

"
I
E
Hl M ; %-M 3 H, D - M "
@ *
“Mәn sizdәn bir nәfәrә onun öz uşaqlarından, atasından vә bütün insanlardan daha sevimli
olmasam, hәmin adam mö’min sayılmaz”.1
Buna görә müsәlman olan şәxs Hәzrәti Әli (ә) vә onun nәslindәn olan pak imamları
öz ailәsi va uşaqları vә bütün xalqdan daha çox sevmәlidir. İman ancaq bu şәkildә
mükәmmәl olar.
Demәk şiәlәr burada hәddi aşmırlar. Әksinә, onlar hәr haqq sahibinә öz haqqını
verirlәr. Hәzrәti Peyğәmbәr (s) vә Hәzrәti Әli (ә)-nin mәqamını başın bәdәnә olan
mәqamı vә iki gözün başa olan mәqamı kimi qiymәtlәndiribdir. Görәsәn, başından vә
iki gözündәn keçәn bir nәfәr tapıla bilәrmi?
Amma digәr tәrәfdәn görürük ki, sünnilәr sәhabәlәrin mәhәbbәtindә hәddi aşaraq
onları layiq olduqları mövqedәn daha yüksәk mövqeyә çıxarlırlar. Görünür, bu da
bütün sәhabәlәrin әdalәtinә inanmayan şiәlәrә qarşı bir növ әks-әmәldir. Mәsәlәn,
Әmәvilәr sәhabәlәrin dәrәcәlәrini yüksәldәrәk Әhli-beytin dәrәcәsini alçaltmağa
çalışırdılar. Onlar hәtta salavat çevirdiklәri zaman Hәzrәti Mәhәmmәd (s) vә Әhli-
beytdәn sonra bütün sәhabәlәri dә qeyd edirdilәr. Çünki Әhli-beytә salavat göndәrmәk
elә yüksәk bir fәzilәt idi ki, sәhabәlәri dә onlara tay etmәk istәyirdilәr. Onlar bilmirdilәr
ki, “Sәhih әl-Buxari”, “Sәhih Müslüm” vә sairә mәnbәlәrdә mövcud olan qәti bir hәdisә
görә Allah-tәala sәhabәlәr başda olmaqla bütün müsәlmanlara vacib etmişdir ki,
Mәhәmmәd, Әli, Fatimә, Hәsәn vә Hüseynә salavat göndәrsinlәr. E’tibarlı hәdislәrә
görә әgәr bir nәfәr yalnız Hәzrәti Mәhәmmәdә salavat göndәrib Әhli-beytә salavat
göndәrmәsә, namazı batildir.
Buna görә Allah vә Peyğәmbәrinin şahidlik etdiyi kimi sәhabәlәrin arasında fasiq,
münafiq vә mürtәdlәrin olmasına baxmayaraq, bütün sәhabәlәrin әdalәtinә inanan
sünnilәr hәddi aşıblar.
Hәddi aşdıqları bu sözlәrindәn dә mә’lum olur ki, deyirlәr: “Peyğәmbәr sәhv edir
vә bir sәhabә onun sәhvini düzәldir”, yaxud “şeytan Peyğәmbәrin hüzurunda oynayır,
amma Ömәrdәn qaçır”.
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 1, sәh. 9; “Sәhih Müslüm”, c. 1, sәh. 49; “Sәhih әt-Tirmizi”.

MӘHDİ MÜNTӘZӘR (GÖZLӘNİLӘN MӘHDİ) ..................................................................................... 213
Onların hәddi aşdıqları buradan da mә’lum olur ki, Peyğәmbәrin sünnәsini buraxıb,
qabaqca qeyd etdiyimiz kimi, sәhabәlәrin, xüsusәn dә xülafayi-raşidinin sünnәsinә tabe
olurlar. Sünnilәr hәddi o qәdәr aşıblar ki, sәhabәlәri tәnqid etmәyә belә, icazә
vermirlәr.
MӘHDİ MÜNTӘZӘR (GÖZLӘNİLӘN MӘHDİ)
Sünnilәrin şiәlәrә qarşı tәnqid şәklindә irәli sürdüklәri mәsәlәlәrdәn biri dә
gözlәnilәn Mәhdi (ә) mәsәlәsidir. Çünki onların fikrincә bir nәfәrin 12 әsr boyu xalqın
gözündәn uzaq yaşaya bilmәsi qeyri-mümkündür. Hәtta müasir yazıçılardan biri belә
yazıbdır: “Şiәlәr gözlәnilәn imam düşüncәsini uydurublar. Çünki müxtәlif dövrlәrdә
ayrı-ayrı hökmdarlar tәrәfindәn zülm vә tәzyiqә mә’ruz qaldıqlarından özlәrinә
toxtaqlıq vermәk üçün yer üzünü әdalәtlә dolduracaq bir imamın gәlәcәyinә inanıblar”.
Son illәrdә, xüsusilә dә İran İslam İnqilabının qәlәbә çalmasından sonra gözlәnilәn
Mәhdi (ә) haqqında mübahisә çoxalıbdır vә hәr yerdә müsәlmanlar, xüsusәn dә
mәdәni gәnclәr gözlәnilәn Mәhdi e’tiqadının hәqiqәtәn nә olduğunu vә islami bir
e’tiqad olub olmadığını soruşmağa başlayıblar.
Mәhdi mövzusu haqqında keçmiş vә müasir şiә alimlәri tәrәfindәn çoxlu kitablar
yazılmasına1 vә bә’zi münasibәtlәrdә tәşkil olunan müxtәlif konfranslarda alimlәr
tәrәfindәn verilәn izahlara baxmayaraq bu mәsәlә hәlә dә sünnilәrin әksәriyyәtinin
düz-әmәlli baş tapmadıqları bir mövzu kimi qalıbdır. Bunun sәbәbi isә onların bu
barәdәki hәdislәri oxumağa adәt etmәdiklәridir.
İslam e’tiqadları arasında Hәzrәti Mәhdi (ә) e’tiqadının hәqiqәt vә yeri nәdәn
ibarәtdir. Bu mövzunu iki bölmәdә araşdıracağıq:
1. Kitab vә sünnәdә Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin yeri;
2. Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin hәyatı, qaibliyi vә zühuru.
1. Hәm şiәlәr, hәm sünnilәr qә’bul edirlәr ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s) onun gәlәcәyini
müjdә verib vә әshabına belә buyurubdur:
1 Misal üçün, şәhid Mәhәmmәd Baqir Sәdrin yazdığı “Mәhdi haqqında tәdqiqat” adlı kitab.
“Allah-tәala onu axır zamanda zahir edәcәkdir”.
İmam Mәhdi (ә) haqqında olan hәdislәri şiәlәr vә sünnilәr öz “sәhih” vә
“müsnәd”lәrindә nәql ediblәr. Mәn dә, söz verdiyim üçün, bu barәdә sünnilәrin sәhih
vә sabit hesab etdiklәri hәdislәrә istinad edәcәyәm.
Әbu-Davudun “Sünәn”indә bu barәdә Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn belә bir hәdis
nәql olunubdur:
I 1 O tu T
h% T
,E/ 5M "
a
# ?
L Q 3 H, ] % E

W3 I 9 2 H%R F
F]% J*
!E_ "
Q D %
G% ? !G1 } U

!1- *# !#R
&
Y
* N1 T
/M I
E
/M D O [
“Әgәr dünyanın axırına bir gün belә qalsa, Allah-tәala o günü uzadacaq vә mәnim Әhli-
beytimdәn adı mәnim adım, atasının adı da mәnim atamın adı olan bir nәfәri göndәrәcәkdir. O,
yer üzünü zülm vә tәcavüzlә dolduqdan sonra yenidәn әdalәt vә bәrabәrliklә dolduracaqdır”.1
Başqa bir rәvayәtә görә o Hәzrәt (s) belә buyurubdur:
[G
R : [G
t© a/ q
L / ; % EO T
,E/ 5 M ;9
[!E_ $ 4
!0 I 9 !,4
U
+ E/ 5 M !s
[; e

,0E. ; %:
!E. I % R L a. Ej
; %N
E. FP%O Fy! D ' L m

f
1
Q&
"
F]% & T
:N 3 H,
G% ? U

!1- !#R
&
!5@1 E.
,E/
5 M "
+ ? 3
!'%L. 3 H, [I%Q a. .%NO ! ; % R L E.
“Biz elә bir Әhli-beytik ki, Allah tәala dünya әvәzindә axirәti bizim üçün seçmişdir. Mәndәn
sonra mәnim Әhli-beytim şiddәtli bәla vә zülmlә qarşılaşacaqlar. Sonra şәrqdәn qara bayraqları
olan bir qövm gәlәcәkdir. Onlar xeyri tәlәb edәcәklәr, amma onlara verilmәyәcәk. Onlar
müharibә edib qәlәbә çalacaqlar. O zaman onların istәdiklәri şeyi verәcәklәr, amma onlar qәbul
etmәyәcәklәr. Onlar onu (qara bayrağı) mәnim Әhli-beytimdәn olan bir nәfәrә verәcәklәr. O da
yer üzünü zülmlә dolduğu kimi әdalәtlә dolduracaqdır”.2
İbni Macәnin nәql etdiyi başqa bir hәdisә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә
buyurubdur:
1 “Sünәn әbi-Davud”, c. 2, sәh. 422.

2 “Sünәn ibn Macә”, c. 2, 4082 nömrәli hәdis.
A 1 h
!.
"
_q
' 1 [ U

EQ
5 M !H0
_q
' 1
“Mәhdi biz Әhli-beytdәndir, Mәhdi Fatimә övladlarındandır”.
Yenә ibni-Macәnin nәql etdiyinә görә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә buyurubdur:
!'- M
:@ : (ª& !'K
D L
0: D A# 1 L
,HM !'E
. D L
0: F`
,
. *9 6
.F`Q
. e
& ; 6
._
' 1
,HM
. ; %B
8 4 :2 %E.
0R
M _
' ! :2 %E. ? H ] %E. .
+ - 8

% 2 !1 .!#E I 0
4
H:*
“Ümmәtimdә Mәhdi olacaqdır. Әgәr hökumәti qısa müddәtli olsa yeddi il vә әgәr uzun
müddәtli olsa doqquz il olacaqdır. O zaman ümmәtimә verilmәmiş bir ne’mәt verilәcәkdir. Yer
üzü bütün sәrvәtlәrini vә ne’mәtlәrini aşkar edәcәk vә heç bir şeyi gizlәtmәyәcәkdir. O zaman
mal ayaqaltına tökülәcәkdir. Biri gәlib “Ey Mәhdi, mәnә ver”-dediyi zaman “al”-deyәcәkdir”.1
“Sәhihi-Tirmizi”-dә bu haqda Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn belә bir hәdis nәql
olunubdur:
] % E

W3
u 2 _%R F
F]% *9 6
!E_ "
Q D % .
1O I 1 O ¬ h
%
,E/
5 M "
b?

.
3 H,
“Adı mәnim adım olan Әhli-beytimdәn bir nәfәr hökmdarlığa çatacaqdır. Әgәr dünyanın
ömründәn bir gün belә, qalmış olsa, Allah hәmin günü onun hökmdar olması üçün
uzadacaqdır”.2
Tirmizinin nәql etdiyi başqa bir hәdisә görә isә Hәzrәti Peyğәmbәr (s) belә
buyurubdur:

1O I 1 O [ tu
h% T
,E/
5 M "
b?
L

1 3 H, !E_ l
5 8 :*
“Әrәblәrә mәnim Әhli-beytimdәn olan vә adı mәnim adım olan bir nәfәr hökmdarlıq edәnә
qәdәr dünyanın ömrü sona çatmayacaqdır”.
Buxari dә öz “Sәhih”-indә Әbu Hüreyrәdәn Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-in belә
buyurduğunu nәql edibdir:
1 “Sünәn ibn Macә”, c. 2, 4086 nömrәli hәdis.

2 Tirmizi, “Camiüs-sәhih”, c. 9, sәh. 74-75.
D B 0
D B !
D B E
. D " / 2 p W
D ,M g
E-
“Mәryәmin oğlu sizә nazil olduğunda vә imamınız da sizdәn olduğunda necә bir vәziyyәtdә
olarsınız”. 1
“Qayәtül-mә’mul” adlı kitabın müәllifi belә deyir: “Sәlәf vә xәlәf alimlәri arasında
axır zamanda Әhli-beytdәn Mәhdi adlı bir nәfәr zühur edәcәyi mәşhurdur. Mәhdi
haqqında olan hәdislәri görkәmli sәhabәlәr nәql ediblәr. O cümlәdәn Әbu-Davud,
Tirmizi, ibni-Macә, Tәbәrani, Әbu-Yә’la, Bәzzaz, Әhmәd ibni-Malik vә Hakim kimi
böyük hәdisçilәr bu haqda mövcud olan hәdislәri öz kitablarında nәql ediblәr. Demәk
Mәhdi ilә әlaqәdar olan hәdislәrin hamısını zәif sayan şәxs sәhv edir”.
Hafiz “Fәthül-bari” adlı kitabında belә deyir: “Mәhdinin bu ümmәtdәn olduğu vә
İsa ibni-Mәryәmin enib onun arxasında namaz qılacağı haqqında hәdislәr
mövcuddur”.2 (Mütәvatirdir)
İbni-Hәcәr Heysәmi dә “Sәvaiqül-mühriqә” adlı kitabında bunları qeyd edir:
“Mәhdinin zühur edәcәyi haqqında hәdislәr çoxdur vә ardıcıldır”.3 (Mütәvatirdir)
İbni-Xәldun da “Müqәddimә”-sindә belә yazmışdır: “Bilmәlisәn ki, әsrlәr boyu
bütün islam әhli arasında axır zamanda Әhli-beytdәn bir nәfәrin zühur edib dini tәsdiq
edәrәk әdalәti yayacağı vә onun Mәhdi deyә adlandırılacağı mәşhur bir mövzudur”.4
Müasir alimlәrdәn dә İxvanül-müsliminin müftisi Seyyid Sabiq “Әqaidül-
islamiyyә” adlı kitabında Mәhdi (ә) ilә әlaqәdar hәdislәr nәql edәrәk, Mәhdi
düşüncәsini tәsdiq olunması zәruri olan islami düşüncәlәrdәn biri kimi qeyd etmişdir.
Şiә kitablarında isә Mәhdi (ә) ilә әlaqәdar hәdislәrә geniş yer verilmişdir. Hәtta
deyilir ki, Hәzrәti Peyğәmbәr (s)-dәn heç bir mәsәlә barәdә bu mövzu ilә әlaqәdar
söylәdiyi hәdislәr qәdәr hәdis nәql olunmayıbdır. “Müntәxәbül-әsәr”in müәllifi
Lütfüllah Safi hәmin kitabında Mәhdi (ә) ilә әlaqәdar hәdislәri altmışdan çox sünni
1 “Sәhih әl-Buxari”, c. 4, sәh. 143, “İsa ibni Mәryәmin nazil olması” fәsli.
2 “Fәthül-Bari”, c. 5, sәh. 362.
3 “әs-Sәvaiqu әl-Muhriqә libni Hәcәr әl-Heysәmi”, c. 2, sәh. 211.
4 İbni Haldun, “Müqәddimә”, sәh. 367.
mәnbәyindәn, o cümlәdәn Sihahi-Sittәdәn vә doxsandan çox şiә mәnbәyindәn, o
cümlәdәn Kütubi-Әrbәәdәn nәql etmişdir.
2. İkinci bölmә, yә’ni Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin doğumu, hәyatı, qeybliyi vә hәyatda
olması mәsәlәsinә gәldikdә isә qeyd etmәk lazımdır ki, sünni alimlәrdәn bir qrup
Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin Әhli-beyt imam (ә)-larından on ikincisi, Hәzrәti İmam Hәsәn
Әskәri (ә)-nin oğlu vә dünyaya gәlib hәlә dә hәyatda olduğuna, axır zamanda zühur
edәrәk yer üzünü әdalәt vә bәrabәrliklә dolduracağına vә Allahın o Hәzrәtin әlilә
dinini qalib edәcәyinә inanırlar vә bu haqda şiәlәrlә hәmfikirdirlәr. Hәmin alimlәrdәn
bә’zilәri bunlardırlar:
1. “Fütuhati-Mәkiyyә” adlı kitabın müәllifi Mühyiddin Әrәbi.
2. “Tәzkirәtül-xәvas” adlı kitabın müәllifi Sibtülcövzi.
3. “Әqaidül-әkabir” adlı kitabın müәllifi Әbdülvahab Şә’rani.
4. “Tәvarixü mәvalidil-ә’immә vә vәfayatihim” adlı kitabın müәllifi ibni-Xәşşab.
5. “Fәslül-xitab” adlı kitabın müәllifi Mәhәmmәd Buxari Hәnәfi.
6. “Әl-hәdisül-mәtәsәlsil” adlı kitabın müәllifi Әhmәd ibni-İbrahim Bәlaziri.
7. “Füsulul-mühümmә” adlı kitabın müәllifi ibni-Sabbağ Maliki.
8. “Mә’rifәtül-әsrar” adlı kitabın müәllifi Arif Әbdürrәhman.
9. “Mәtalibüs sual fi mәnaqibi Alir-rәsül” kitabının müәllifi Kәmalәddin ibni Tәlhә.
10. “Yәnabiül-mәvәddә” adlı kitabın müәllifi Qunduzi Hәnәfi.
Әgәr adam tәdqiqat aparsa görәr ki, Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin doğulduğuna vә Allahın
onu zahir edәcәyi zamana qәdәr hәyatda olduğuna inanan sünni alimlәrinin sayı qeyd
etdiklәrimizdәn daha çoxdur. Әlbәttә, sünni alimlәri arasında Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin
dünyaya gәldiyini vә bu qәdәr uzun zaman yaşadığını inkar edәnlәr dә vardır. Amma
mә’lumdur ki, onlar o Hәzrәtin dünyaya gәlib yaşadığına inananların әleyhinә bir dәlil
vә höccәt sayılmır.
Qur’ani-Kәrimdә şiә e’tiqadlarını rәdd edәn bir ayә belә, yoxdur. Hәtta Qur’anın
bә’zi ayәlәri bu e’tiqadın sәhih vә doğru olmasına dәlalәt edir. Allah-tәala çoxlu
misallarla Allahın hәr şeyә qadir olduğunu göstәrmiş vә belәliklә, insanları mәsәlәlәrә
dayaz düşüncә ilә baxmaqdan çәkindirmişdir. Buna görә dә qәlbi iman nuru ilә dolu
olan bir müsәlman Allah-tәalanın Üzeyir peyğәmbәri öldürüb yüz il sonra yenidәn
diriltmәsini, onun ulağını sümüklәri belә, çürümüş olmasına baxmayaraq, yenidәn
diriltmәsini vә bu müddәt içәrisindә xörәyinin hәlә dә çürümәmiş olaraq qalmasını
Qur’ani-Kәrimdә oxuyandan sonra Allahın hәr şeyә qadir olduğuna inanmazmı?!
Qur’ana inanan bir müsәlman Hәzrәti İbrahim әleyhissalamın bir neçә quşu
öldürüb doğrayaraq әtlәrini bir-birinә qarışdırlıqdan sonra parçalarını bir neçә dağın
başına qoyduğunu vә daha sonra onları çağırdığı vaxt quşların dirilib uçaraq o
Hәzrәtin yanına gәldiyini Qur’ani-Kәrimdә oxuyanda bu hadisәni tәәccüblәndirici vә
qәribә hesab etmәz. O, hәmçinin Hәzrәti-İbrahim әleyhissalamın tonqala atıldığı zaman
yanmamasından tәәccüblәnmәz, çünki Allah-tәala oda demişdir: “Soyuq vә salamat ol”
Müsәlman olan şәxs, Hәzrәti İsa әleyhissalamın atasız bir şәkildә anasından
doğulmasına, bu günә qәdәr yaşadığına vә yenidәn qayıdacağına şübhә etmәz.
Müsәlman olan şәxs Hәzrәti İsa әleyhissalamın ölülәri diriltmәsinә, anadangәlmә
korları sağaltdığına inanar. Müsәlman olan şәxs dәnizin Hәzrәti Musa (ә) vә Bәni
İsrailin keçmәsi üçün yarıldığına, Hәzrәti Musanın әsasının ilana çevrilmәsi vә Nil
suyunun qana çevrilmәsinә heç şübhә etmәz. Müsәlman olan şәxs Hәzrәti Süleymanın
quşlar, cinlәr vә qarışqalarla danışdığına vә Bilqeysin taxtını yelә daşıdaraq bir göz
qırpımında gәtirtdiyinә inanır. Allah-tәalanın Әshabi-Kәhfi 309 il yuxulatdıqdan sonra
yenidәn oyatdığını heç bir müsәlman inkar etmәz, hәmçinin, Hәzrәti Musa ilә minlәrlә
il bundan әvvәl görüşәn Xizr nәbinin hәlә dә diri olduğunu heç bir müsәlman yalan
saymaz. Hәmçinin hәr bir müsәlman inanır ki, mәl’un Şeytan, Hәzrәti Adәm
әleyhissalamdan qabaq yaradılmasına baxmayaraq, hәlә dә diridir vә heç onu görmәsә
dә çirkin әmәllәrinin nәticәsini müşahidә edir.
Bütün bu qeyd etdiklәrimizә inanan bir şәxs Allah-tәalanın, istәdiyi bir hikmәtә
görә müәyyәn bir müddәt üçün Hәzrәti imam Mәhdi (ә)-nin qeybdә yaşamasına heyrәt
vә tәәccüb edәrmi? Halbuki, buna dair açıq-aydın dәlillәr mövcuddur.
Әslindә burada qeyd etdiklәrimiz Qur’anda mövcud olanların kiçik bir hissәsidir.
Bu mövzuların әsas xüsusiyyәti insanlardakı tәbii gücü aşması vә xarici mövzular
olmasıdır. Belә ki, әgәr adamların hamısı da yığışsa hәmin işlәrdәn birini belә görmәyә
güclәri çatmaz. Onlar ancaq yerdә bu işdә hәr şeyә qadir olan Allah-tәalanın qüdrәtilә
hәyata keçiblәr. Bir nәfәrin müsәlman ola bilmәsi üçün Qur’anın gәtirdiyi hәr şeyә
istisnasız inanması lazımdır. Buna görә dә müsәlmanlar Qur’anda mövcud olan bu
mәsәlәlәrә inanırlar. Burada bunu da qeyd etmәk lazımdır ki, şiәlәrin Mәhdi (ә) ilә
әlaqәdar mövzuları daha yaxşı bilmәlәri tәbii bir haldır. Çünki o Hәzrәt (ә) onların
imamıdır. Onlar o Hәzrәti vә onun ata-babası olan digәr imamları özlәrinә rәhbәr
olaraq qәbul etmiş vә hәmişә onların hüzurunda vә әmrlәri uğrunda yaşayıblar,
yaşayırlar vә yaşayacaqlar. Şiәlәr Әhli-beyt imam (ә)-larına dәrin hörmәt bәslәyirlәr.
Onlar hәtta Әhli-beyt imam (ә)-larının mәzarlarını әn gözәl şәkildә düzәldib vә hәmişә
ziyarәt vә tәbәrrük üçün oralara gedirlәr vә bunu özlәri üçün borc hesab edirlәr. Әgәr
on ikinci imam olan Hәzrәti Mәhdi (ә) vәfat etmiş olsaydı, onda o Hәzrәtin dә mә’lum
bir qәbri olardı. Buna görә dә şiәlәrin o Hәzrәtin yenidәn dirilib qiyam edәcәyinә
inanması da düzdür. Çünki onlar rәc’әtә dә inanırlar. Halbuki şiәlәr Hәzrәti Mәhdi (ә)-
nin diri olduğunu israrla tә’kid edirlәr vә belә e’tiqad edirlәr ki, o Hәzrәt (s) Allahın
istәdiyi bir hikmәtә görә qeybdә yaşayır. Onlar namazlarında Allaha yalvararaq o
Hәzrәtin zühurunun yaxınlaşdırmasını istәyirlәr. Çünki o Hәzrәtin zühur etmәsilә
müsәlmanlar izzәt, sәadәt va zәfәrә çatacaqlar vә Allah-tәala kafirlәr istәmәsәlәr dә,
onun vasitәsilә nurunu mükәmmәl edәcәkdir. Sünnilәrlә şiәlәr arasında Hәzrәti Mәhdi
(ә) haqqında mövcud olan ixtilaflar o qәdәr dә köklü deyildir. Çünki hәr iki qrup o
hәzrәtin axır zamanda zühur edәcәyinә, Hәzrәti İsanın nazil olub o Hәzrәtin arxasında
namaz qılacağına, zülmlә dolu olan yer üzünü yenidәn әdalәt vә bәrabәrliklә
dolduracağına, onun zamanında islamın bütün dünyaya hakim olacağına inanırlar.
İxtilafları olduğu yeganә mәsәlә bundan ibarәtdir ki, şiәlәr o Hәzrәtin dünyaya
gәldiyinә inanırlar, amma sünnilәr daha sonra dünyaya gәlәcәyini iddia edirlәr. Amma
hәr iki qrup da o Hәzrәtin axır zamanda qiyam edәcәyinә inanır. Buna görә dә lazımdır
ki, hәm şiәlәr hәm dә sünnilәr haqq kәlmәsinin üstündә toplanaraq namazlarında,
dualarında sәmimi-qәlbdәn Allaha yalvarıb o Hәzrәtin zühurunu yaxınlaşdırmasını
istәsinlәr. Çünki islam ümmәti Hәzrәti Mәhdi (ә)-nin zühuru ilә qurtulacaq vә qәlәbә
çalacaqdır. Son sözümüz budur ki, bütün hәmdlәr alәmlәrin Rәbbi olan Allaha
mәxsusdur. Allahın rәhmәti peyğәmbәrlәrin әn böyüyü vә sonuncusu olan ağamız
Hәzrәti Mәhәmmәdә vә onun pak Әhli-beytinә olsun!
Mәhәmmәd Ticani Sәmavi.

Dogru Olanlarla Birga

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dogru Olanlarla Birga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MÜNDӘRİCAT ........................................................................................................................................................

SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRİN QUR’AN BARӘSİNDӘ GÖ-

SÜNNİLӘR VӘ ŞİӘLӘRӘ GÖRӘ PEYĞӘMBӘRİN SÜN-

ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ E’TİQADLAR .............................. 25

ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN ALLAH BARӘDӘ E’TİQADLARI ......................... 26

SÜNNİ VӘ ŞİӘLӘRİN PEYĞӘMBӘRLİK MÖVZUSU BARӘDӘ E’Tİ-

ŞİӘLӘR VӘ SÜNNİLӘRӘ GÖRӘ İMAMӘT ................................................. 35

Hansı haqdır? .................................................................................................. 36

Qur’anda imamәt ........................................................................................... 36

Hәzrәti peyğәmbәr (s)-in sünnәsindә imamәt ........................................ 37

Sünnilәrin xilafәt mövzusu barәdә görüşlәri vә bu görüşün tәnqidi .... 41

Qur’ani-kәrimdә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәti ilә әlaqәdar ayәlәr ............ 44

Tәbliğ ayәsi dә Hәzrәti Әli (ә)-nin vilayәti ilә әlaqәdardır ...................... 46

“Dini mükәmmәl etmә” ayәsi dә xilafәtlә әlaqәdardır ............................ 63

“Dini mükәmmәl etmә” ayәsinin әrәfә günündә nazil olduğunu irәli

sürәn görüşün tәnqidi .................................................................................... 67

Mübahisәnin әn әsas nöqtәsi ......................................................................... 83

Hәsrәt vә tәәssüf ............................................................................................. 100

Şura ideyasının tәnqidi .................................................................................. 110

“Sәqәleyn” hәdisi haqqında ixtilaf ............................................................... 113

Hәdisin sәhih olub-olmaması barәdә ixtilaf ............................................... 120

MӘZHӘBLӘRİN PEYĞӘMBӘRİN SÜNNӘSİ BARӘDӘ İXTİLAFLARI ... 123

Peyğәmbәrin sünnәsi haqqında sünnilәrlә şiәlәrin ixtilafları .................. 124

ŞİӘ VӘ SÜNNİLӘRİN QӘZAVÜ-QӘDӘR BARӘSİNDӘ E’TİQADLARI .. 131

Sünnilәrә görә qәzavü-qәdәr ........................................................................ 131

Şiә mәzhәbindә qәzavü-qәdәr ...................................................................... 140

Qәzavü-qәdәr ilә xәlifәlik mәsәlәsi ............................................................. 145

XUMS ......................................................................................................................... 147

TӘQLİD ..................................................................................................................... 150

SÜNNİLӘRİN TӘNQİD ETDİKLӘRİ ŞİӘ E’TİQAD-

LARI .............................................................................................................................. 155

MӘ’SUMLUQ .......................................................................................................... 159

MӘ’SUM İMAMLARIN SAYI ............................................................................. 164

İMAMLARIN ELMİ ............................................................................................... 165

BӘDA’ MӘSӘLӘSİ ................................................................................................ 169

TӘQİYYӘ MӘSӘLӘSİ .......................................................................................... 174

MÜT’Ә VӘ YAXUD MÜVӘQQӘTİ EVLİLİK ................................................ 182

QUR’ANIN TӘHRİF OLUNMASI MӘSӘLӘSİ .............................................. 189

İKİ NAMAZI BİRDӘN QILMAQ ...................................................................... 196

TORPAQ PARÇASINA SӘCDӘ ........................................................................ 202

RӘC’ӘT .................................................................................................................... 205

ӘHLİ-BEYTİ HӘDDӘN ARTIQ SEVMӘK ..................................................... 209

MӘHDİ MÜNTӘZӘR ( GÖZLӘNİLӘN MӘHDİ ) ....................................... 213

Bismillәhir – Rәhmanir – Rәhim

şeytanların hiylәsindәn qurtarar, yolundan azanları isә alçaldıb zәlil edәr.

Alәmlәrә mәrhәmәtin tәzahürü olaraq göndәrilәn, mәzlumlar vә zülmә mә’ruz

qalanların yardımçısı, Allaha inam gәtirәn yoxsulların sevgilisi Hәzrәti

uzaqlaşsa, hәlak olar.

onların göstәrdiyi yol ilә gedәn ilk vә son tәbәәlәrinә olsun.

deyә dilimdәki düyünü aç”. (Ta-ha surәsi, 25-28-ci ayәlәr)

tәnqidlәrini bizdәn әsirgәmәyәn әziz oxucular tәrәfindәn çox bәyәnilmişdir. Buna

da hәmin qaydada yazdım. Ümidvaram ki, mәnim tarixi araşdırma vә müqayisә

yolla hәqiqәtә qovuşa bilәcәklәr.

Әlinizdәki kitabı “Ey iman gәtirәnlәr! Allahdan qorxun vә doğru olanlarla

olun” ayәsindәn iqtibas edәrәk, “Doğru olanlarla birgә” adlandırdım.

Bu kitabda oxuyacağınız fikirlәr mәnim yәqin etdiyim vә hәr vasitә ilә

qәbul etdirmәk istәmirәm vә bütün müsәlman bacı-qardaşlarımın baxışlarına

hörmәt bәslәyirәm. Şübhәsiz, yeganә hidayәt edәn Allahdır vә salehlәrin vәlisi dә

Bә’zilәri “Necә hidayәt oldum” kitabından Әhli-beyt mәzhәbinә

inanmayanların “zәlalәt” (sapqınlıq) içәrisindә olduqları mә’nasının çıxdığını irәli

sürәrәk e’tiraz edib, “zәlalәtdәn mәqsәd nәdir?”-deyә sual vermişlәr. Bu e’tiraza

qısa şәkildә bu cavabları verirәm:

Әvvәla, Qur’ani-Kәrimdә “zәlalәt” sözü unutqanlıq vә xәta mә’nasında da

işlәnmişdir. Allah-tәala belә buyurur:

!58 4 !5 ? ! " "

I H1 *[ b;%0B