>> ‹çindekiler

CHIP Workshop Klasörü

Kesin, biriktirin,
kendi arflivinizi oluflturun

CHIP WORKSHOP’da BU AY

StudioWeb
❿Server-tarafl› uygulama
CHIP Workshop
gelifltirme programlar› Klasörü’nü
ayraçlar›yla
❿Web tasar›m›’nda alt›n kurallar birlikte siparifl
Flash Serisi edebilir ve
ActionScripts – Basic Actions kendi arflivinizi
Photoshop Serisi
oluflturabilirsiniz.
Gerçekçi Nesneler Yaratmak
Fiyat: 9.000.000 TL
Excel Serisi (KDV ve gönderim ücreti dahil)
D›flar›dan veri almak - 1

Nas›l Çal›fl›r? Siparifl için:

‹flletim Sistemi Nas›l Çal›fl›r?
http://abone.vogel.com.tr

Devam› eCHIP’te
Farkl› konulardaki di¤er kurslar› ve
Web adresi tan›t›mlar›n› eCHIP’te bulunan
Suxxess, PC Online ve Computer Easy isimli
Dijital Dergilerde bulabilirsiniz.

Suxxess
StudioWeb+:
‹leri düzey kullan›c›lar için
Web programlama
ASP Kursu PC Online
XML Kursu Ay›n Web Siteleri:
Marjial: CHIP editörlerinin sizler
Profesyonel kullan›c›lar için seçti¤i en iyi web
için makaleler siteleri
Oyun Programlama Serisi ‹nternet makaleleri
Access Kursu
HTML Kursu
Computer Easy
Bilgisayar & Elektronik Kursu
Bilgisayar ve ‹nternet Sözlü¤ü

Sunucu tarafl› uygulama
gelifltirme programlar›
Dinamik içerikli web siteleri oluflturmak amac›yla kullanabilece¤iniz sunucu tarafl› uygulama pro-
gramlar›ndan hangisini seçmeli? ‹flte en popüler programlar›n art› ve eksileri. Karfl›laflt›rmas›n›
yap›n, kendinize en uygun olan› seçin.
B
Geçen say›m›zda girifl yapt›¤›m›z ve
sözünü verdi¤imiz üzere bu ay sunu-
cu tarafl› uygulama programlar›
üzerinde duracak, bu teknolojilerden en
popülerlerinin art› ve eksilerini inceleyece-
¤iz. Böylece bu teknolojilere yabanc› olan
okurlara bunlar› tan›tmay›, web sitelerinde
kullanmak üzere bu teknolojiler aras›nda
bir seçim yapmak zorunda kalan daha de-
neyimli okurlara ise yeni ipuçlar› verebil-
meyi umuyoruz.
Sunucu-tarafl› teknolojiler, tamam›yla
istemci ortam›ndan ba¤›ms›z çal›fl›p, bü-
tün program mant›¤› sunucu taraf›nda yü-
rütülmekte ve elde edilen dinamik içerik
saf HTML kodlar› olarak istemciye gönde-
rilmektedir. Bu bak›mdan ziyaretçi olarak
bilgisayar›n›zda ne tip donan›m, yaz›l›m ya
da web taray›c› kullan›rsan›z kullan›n, su-
nucu taraf›ndan gelen kodlar standart
HTML kurallar›na uyduklar› sürece ekran›-
n›zda ayn› flekilde görünecekler ve ifllevle-
rini yerine getireceklerdir. Sunucu tarafl›
uygulamalar›n temel ifllevi ekran›n›zda gö-
rünen sayfan›n kaynak kodlar›n› dinamik
olarak oluflturmak oldu¤undan, bu uygula-
malar›n jenere ettikleri kodlar sadece
HTML ile s›n›rl› kalmak zorunda da de¤il-
lerdir. JavaScript, CSS, DHTML gibi istemci
taraf›ndan yorumlanabilen tüm kodlar bu
programlarla oluflturulabilir. Mesela belli
ziyaretçileriniz için sayfan›z›n kullanaca¤›
CSS stil dosyas›n›n di¤er bir ziyaretçiniz
için kullan›lacak olandan farkl› olmas› ge-
rekebilir. Ya da diyelim ki login ifllemini ba-
flar›yla gerçeklefltiren ziyaretçinizin kulla-
naca¤› DHTML menüsünün, baflar›s›z giri-
flimde bulunan ziyaretçilerin kullanaca¤›n-
dan farkl› olmas›n› isteyebilirsiniz. Bu du-
rumda program›n›z›n flarta ba¤l› olarak
farkl› CSS ve JavaScript kodlar› üretmesini
sa¤layabilirsiniz.
Temelde ayn› görevi üstlenmifl olan su-
nucu aplikasyonlar› çal›flma flartlar›, per-
formanslar›, çal›flabildikleri sunucu ortam-
lar›, programlanma zorluklar› ve fiyatlar›
✂
Web Programc›l›¤›
gibi konularda farkl›l›klar arz ederler. Yeni
olan her fleyi ö¤renmek zahmetli olabilir.
Buna bilgisayar teknolojileri de dahil elbet-
te. Sunucu tarafl› bir teknolojiyi ö¤renmek
ve kullanmaya karar vermek zaman, iflgü-
cü ve maddi aç›dan yat›r›m demektir. Bir-
birlerine alternatif olan teknolojilerden
hangisine bu yat›r›m› yapaca¤›n›za karar
vermeden önce iyice düflünmemiz gerekir.
Hangi teknoloji?
‹flte bu karar› vermede size yard›mc›
olabilecek bir kaç ipucu. fiu sorular› kendi-
nize sorun:
❿ Hangi programlama/scripting dilinde
kendimi daha rahat hissediyorum? Bu
programlama diliyle uygulama yazabilece-
¤im sunucu aplikasyonlar› hangileri?
❿ Bu aplikasyonlarda kullanmak üzere
kendimi gelifltirece¤im dil(ler)i ileride fark-
l› alanlarda da kullanabilir miyim? Yani bu
dili ö¤renmek benim için ileriye dönük bir
yat›r›m olabilir mi?
❿ Piyasada bu dillerden hangileri geçerli
ve gelecek vaat ediyor?
❿ Kullanaca¤›m aplikasyon program›
farkl› sunucu platformlar›nda kullan›labili-
yor mu? Hizmet ald›¤›m sunucu ya da host
firmas›nda bir de¤ifliklik yaparsam, apli-
kasyonumda da de¤ifliklikler yapmak zo-
runda kal›r m›y›m?
❿ Yazaca¤›m aplikasyonlar› çal›flt›rabile-
ce¤im sunucular için host hizmeti veren
kurumlar var m›? Fiyatlar› ne?
❿ Kullanaca¤›m ürün ne kadar güvenli?
Ya tercih etti¤im ürün hacker’lar›n da en
çok tercih ettiklerindense?
❿ Kullanaca¤›m ürünün performans› ne
kadar iyi (olmal›)? Bu konuda benim ya da
ileride olabilecek muhtemel müflterileri-
min beklentileri ne olabilir?
❿ ‹leride yapaca¤›m uygulamalar›n bo-
yutlar› ne kadar olabilir? Küçük boyutlu uy-
gulamalar› ne derece pratik yaz›p çal›flt›ra-
bilirim? Büyük boyutlu uygulamalar yapa-
caksam bunlar› ne derece kolay kontrol
<<
INFO
» Sunucu tarafl›
teknolojilerle neler
yap›labilir?
❿ Her tür B2B, B2C, transaksiyon ve e-ti-
caret uygulamas›,
❿ Web tabanl› içerik yönetimleri,
❿ Sunucuda sürücü, klasör ve dosya yö-
netimi,
❿ Her türlü hesaplama uygulamas›,
❿ Veritaban› ba¤lant›l› uygulamalar, ara-
ma,
❿ Tart›flma grubu uygulamalar› (forum-
lar),
❿ Ziyaretçi defterleri,
❿ Harici içerik ekleme,
❿ Yönlendirme,
❿ Ziyaretçi sayaç uygulamalar›,
❿ Arfliv ve istatistik uygulamalar›,
❿ XML içeri¤i ile çal›flabilme. (Baz›lar›yla)
❿ Dinamik grafik oluflturma. (Baz›lar›yla)
❿ Dinamik doküman oluflturma. Web
üzerinde bir içerik Word, Excel gibi farkl›
program dokümanlar› olarak ta sunulabi-
lir. (Baz›lar›yla)
❿ Bilgi validasyonu. (Girilen bilgilerin
do¤rulu¤unun ve geçerli formatta olup ol-
mad›¤›n›n kontrolü.)
❿ E-mail gönderme. Form bilgilerinin, si-
parifllerin ve konfirmasyonlar›n e-mail yo-
luyla gönderilmesi,
❿ Web üzerinden doküman gönderme ve
indirme yönetimi. Resim, özgeçmifl, ürün
foto¤raf› gibi dosyalar›n formlara eklene-
bilmesi,
❿ Cookie ve Session uygulamalar›: Ziya-
retçilerin tan›n›p en son kald›klar› durum
bilgisine ulafl›m,
❿ Üyelik sistemleri, login prosedürleri ve
flifreli web uygulamalar›, intranet, extra-
net...
7 • CHIP Workshop >>
 >> Web Programc›l›¤›
Ürün Bilgileri: Al›flverifl sitelerinin hepsi
ürün bilgilerini içeren veritabanlar›na
ulafl›m için sunucu tarafl› teknolojilerden
faydalan›rlar.
edebilirim ve sorunsuzca güncelleyebili-
rim? Ayn› kodlar› farkl› uygulamalar›mda
da kullanabilir miyim?
❿ Kullanaca¤›m aplikasyonu bilgisaya-
r›mda gelifltirmek ve çal›flt›rabilmek için ek
yaz›l›mlara ihtiyac›m olacak m›? Bunlar üc-
rete tabi mi? Fiyatlar› ne?
❿ Hangi dil hakk›nda kaynak bulabilmem
daha kolay olur? Bunlarla ilgili kendimi ge-
lifltirebilece¤im kitap, internetten bulabi-
lece¤im ders, örnek vs. hangi dil için daha
fazla ?
❿ Seçim yapaca¤›m uygulama ve prog-
ram dili belli bir firmaya özgün bir ürün
mü? Yoksa evrensel kullan›ma sahip mi?
Peki bu firma batarsa ya da bu ürün üzeri-
ne yat›r›m›n› durdurursa ne olacak?
“Farkl› kullan›c›lar›n, ayn› anda, farkl› isteklerine göre perfor-
mans›n› yayabilmesinden dolay› web sunucularda daha çok
Unix iflletim sistemi tercih edilmektedir.”
Herkesin kendi flartlar›na göre de¤ifl-
kenlik gösterebilecek bu seçimi sa¤l›kl› ya-
pabilmek için üzerinde düflünmemiz gere-
ken bu sorulardan sonra gelelim alternatif-
lerimizin ne oldu¤una.
CGI
CGI (Common Gateway Interface) temelde
iste¤in, sunucuda cgi-bin ad› verilen dizin-
de yer alan harici bir program› çal›flt›rmas›
ve elde edilen içeri¤i istemciye aktarmas›
üzerine kurulu arabirimlere verilen genel
add›r. CGI programlar› (ki bunlar script ola-
rak da adland›r›labilmektedir) ço¤u Perl
programlama diliyle yaz›l›rlar. Klasik CGI
programlar› sunucu-tarafl› uygulamalar›n
ilkidir. Bir CGI dosyas› oluflturmak için Per-
l’in d›fl›nda C++, Visual Basic ve hatta Java
gibi farkl› bir programlama dilleri de kulla-
n›labilir.
CGI programlar›n›n avantajlar› hemen
her sunucuda ve platformda çal›flabilecek
<< CHIP Workshop • 8
versiyonlar›n›n bulunabilmesidir. CGI
script’lerinin farkl› platformda çal›flabilme-
si demek, bir platform için yaz›lm›fl her-
hangi bir script’in bir di¤erinde aynen çal›-
flabilmesi anlam›na gelmez. Elbette bu du-
ruma istisna olabilecek Perl ve Java ile ya-
z›lm›fl uygulamalar›n bulunabilece¤ini he-
men ifade edelim. Form bilgilerini e-mail
ile gönderme gibi ihtiyaç duyabilece¤iniz
haz›r CGI script’lerini internette bulabilir
ya da host firman›z›n size sundu¤u baz›
script’lerden istifade edebilirsiniz. Ama bu
script’leri kendiniz oluflturmak isterseniz
CGI için iflin rengi biraz farkl› olacakt›r. CGI
script’leri yazabilmek belli bir seviyede Perl
bilgisi gerektirebilir.
Modern uygulama programlar›yla karfl›-
laflt›r›ld›¤›nda CGI’›n bir çok dezavantaj› da
bulunmaktad›r. CGI programlar›, yerleflti-
rildikleri web sunucusunda her istekte ayr›
ve yeni bir harici süreç bafllat›rlar. Çal›flan
her bir program, sunucunun haf›zas›nda
önemli say›labilecek bir alan› meflgul eder.
Bu da ayn› anda çok say›da ziyaretçinin ifl-
lem görmesi halinde web sunucuya büyük
yük getirir. Bu bak›mdan CGI script’leri ça-
l›flt›ran web sunucular›n ayn› anda hizmet
verebilecekleri ziyaretçi say›s› s›n›rl›d›r.
CGI’lerin önemli say›labilecek bir di¤er de-
zavantaj› ise dinamik içeri¤in statik HTML
kodlar›ndan ayr›lmas›ndaki zorlu¤udur.
Yani kompleks bir tasar›ma sahip olan ve
CGI taraf›ndan oluflturulan dinamik bir
sayfadaki kodlar›n sonradan güncellenme-
si hiç de pratik de¤ildir.
ColdFusion
Sunucu tarafl› programlar›n yine ilklerin-
den olan ColdFusion, Allaire firmas› tara-
f›ndan gelifltirildi. (Not: Geçti¤imiz y›l için-
de Allaire ile Macromedia firmalar› birleflti.
Allaire ColdFusion art›k Macromedia Cold-
Fusion MX olarak an›lmakta.) ColdFusion,
kendine has HTML benzeri tak›-bazl› mar-
kup diliyle (CFML/ColdFusion Markup Lan-
guage) sunucu aplikasyonlar› içerisinde
belki de en kolay olan› ve en az programc›-
l›k deneyimi gerektirenidir. Elektronik tica-
ret siteleri oluflturmada ihtiyaç duyulabile-
cek tüm ifllevsellikleri bünyesinde bar›nd›-
ran ColdFusion yaz›l›m paketi, bir sunucu
ve bu sunucuda çal›flt›raca¤›n›z uygulama-
lar› gelifltirebilece¤iniz bir editörle (ColdFu-
CFML: ColdFusion’da kullan›lan CFML
asl›nda HTML benzeri tak› bazl› bir markup
dilidir.
sion Studio) birlikte sunulmaktad›r.
Flash ile entegrasyonu sa¤lanan Cold-
Fusion, ActionScript deste¤i sayesinde
Flash gelifltiricilerinin sahip olduklar› biri-
kimleri server-tarafl› uygulamalarda da
kullanabilmelerine imkan tan›may› hedef-
lemifl durumda.
ColdFusion’un dezavantaj olarak nite-
lendirilebilecek en önemli özelli¤i, alterna-
tifi olan programlar›n hiç birine benzeme-
mesidir. Di¤er program dillerine yapaca¤›-
n›z yat›r›m› ve deneyimi bir di¤erinde kul-
lanabilmeniz söz konusuyken, bu duru-
mun ColdFusion için geçerli oldu¤unu pek
de söyleyemeyiz.
Unix, Linux ve Windows’ta çal›flabilen
ColdFusion’›n bugünkü fiyat› 800 USD ci-
var›nda.
Servlet’ler
Servlet’ler aynen CGI script’leri gibi sunu-
cuda çal›flan ve dinamik web içeri¤i olufl-
turmaya yarayan saf Java programlar›d›r.
Java programlama dilinin yarat›c›s› Sun
Microsystems’in klasik CGI programlar›na
alternatif olarak gelifltirmifl oldu¤u serv-
let’lerin bu programlara karfl› çok önemli
avantajlar› bulunmaktad›r. Servlet’ler ça-
l›flt›klar› sunucunun haf›zas›na yük getir-
mezler. HTTP protokolünü destekledikle-
rinden web tabanl› uygulamalar gelifltir-
mek için idealdirler. Gücünü Java program-
lama dilinin özelliklerinden alan servlet’ler
alternatiflerine göre daha güçlü, güvenli,
esnek, kararl› ve ucuzdurlar. Platform-ba-
¤›ms›zd›rlar. Yani bir iflletim sistemi için
yaz›lm›fl bir servlet bir di¤erinde de aynen
çal›fl›r.
Bunlara karfl›n statik ve dinamik içeri¤in
yan yana ayn› sayfada yer almas› konusun-
da CGI’lerin sahip olduklar› dezavantajlar
servlet’ler için de geçerlidir. Servlet’lerle
çal›flabilmek iyi bir Java bilgisi gerektirir.
Servlet’leri test edebilmek için servlet’ler-
den anlayabilen bir sunucuya ihtiyac›n›z

JSP: Yeni ve gelecek vadeden bir Java
teknolojisi ürünü.
olacakt›r. Apache Tomcat, Macromedia
JRun gibi ticari performansa sahip sunucu-
lar›n yan› s›ra bilgisayar›n›zda servlet’leri-
nizi test etmek için JSWDK gibi küçük, basit
ve bedava bir servlet sunucusundan da
faydalanabilirsiniz.
ASP
Statik içeri¤i dinamik içerikle ayn› sayfada
yan yana kullanabilen yap›s›yla ve Win-
dows iflletim sistemi kullananlar›n hiç bir
ek yaz›l›ma gerek duymadan rahatl›kla bil-
gisayarlar›nda deneme yapabilmelerini
sa¤layabilmesi sayesinde, popüler sunucu
aplikasyonlar›ndan biri ASP olmufltur. AS-
P’de dinamik içerik oluflturabilmek için su-
nucu taraf›ndan yorumlanacak kodlar <%
%> ay›raçlar›yla belirlenen alanlar›n içerisi-
ne genellikle VBScript ile yaz›l›rlar. Prog-
ramlamada JavaScript de kullan›labilir.
ASP konusunda kaynak bulabilmek hiç
sorun de¤ildir. Yazaca¤›n›z uygulamalar›-
n›z için host hizmeti verecek bir kurum bul-
makta da bir sorun yaflanmayacakt›r.
Microsoft ASP’nin önemli bir dezavan-
taj› sadece Microsoft IIS server’›nda çal›fla-
bilmesi olarak gösterilebilir. IIS’lar›n hacker
sald›r›lar›na en çok maruz kalan sunucular
olmas› ve kaynak kodunun aç›k olmamas›
güvenlik konusunda kafalarda soru iflaret-
leri oluflturabilmektedir. (Hat›rlayacaks›n›z
bu sebepten dolay› Alman Savunma Ba-
kanl›¤› haberleflmede kullan›lan sistemle-
rinde Windows’tan Unix’e geçifl yapm›flt›!)
Java’n›n yarat›c›s› Sun Microsystems’e ait
Chili!Soft yaz›l›m firmas› taraf›ndan farkl›
sunucu ve platformlarda çal›flabilmesi
amac›yla gelifltirilen Chili!Soft ASP, Micro-
soft ASP’nin bir türevi olup, farkl› sunucu-
larda, Windows, Unix ve Linux gibi plat-
formlarda çal›flabilen versiyonlara sahiptir.
Sun ONE ASP olarak yeniden isimlendirilen
Chili!Soft ASP ile Microsoft ASP birbirlerine
çok benzemelerine karfl›n birbirleriyle yüz-
de 100 uyumlu de¤ildir. Buna karfl›n her iki
versiyonun da destekledi¤i temel ifllevlere
✂
Web Programc›l›¤›
<<
sahip uygulamalar› rahatl›kla Windows ta-
banl› PC’nizde yaz›p, test edebilir, Unix ya
da Linux tabanl› sunucuza göndererek ya-
y›nlayabilirsiniz. Günümüzde amatör web
programc›lar›n›n ço¤unun faydaland›klar›
host kurumlar›, Chili!Soft ASP kullanmak-
tad›r.
JSP
Temeli servlet’lere dayanan JSP, yeni ve ge-
lecek vadeden bir Java teknolojisi ürünü Sun ONE: Chili!Soft ASP, bundan böyle
olup, ASP’ye çok benzeyen bir yap›ya sa- Sun ONE ASP olarak an›lacak
hiptir. Baz›lar›n›n ifadesiyle “ASP’nin Java
ile yaz›lan versiyonudur”. Aynen ASP’de ol- sayar›n›zda çal›flabilmek için Java derleyici-
du¤u gibi dinamik kodlar statik içerikten si JSDK’yi (Java Software Development Kit)
<% %> tak›lar›yla ayr›l›r. Ancak JSP’de prog- yüklemeniz zaruridir.
ramlama dili olarak temelde Java kullan›l›r.
Alternatif olarak JavaScript kullan›labilirse PHP
de Java gibi güçlü bir dilden faydalanmak Sunucu tarafl› uygulama gelifltirebilmek
bir avantajd›r. JSP de avantajlar›n› aynen için kullan›labilecek oldukça kapsaml› ko-
servlet’ler gibi Java’n›n gücünden al›r. Yani mut setlerine haiz bir di¤er popüler scrip-
güvenli, esnek, kararl› ve platform-ba¤›m- ting dili PHP’dir. Aç›k ad› Hypertext Prepro-
s›zd›r. Apache, JRun, BEA WebLogic, IBM cessor olan PHP’nin temeli 1994 y›l›na da-
WebSphere gibi popüler sunucularda ve yanmakta. Perl ve C dillerine benzeyen ya-
farkl› iflletim sistemlerinde güvenle çal›fla- p›s›yla, eski bir aç›k kaynak script dili olan
bilir. JSP ile oluflturulan uygulamalarda PHP/FI’ye (Hypertext Preprocessor and
(ColdFusion benzeri) kendinizin ya da bafl- Form Interpretation) dünyan›n çeflitli böl-
kalar›n›n tan›mlad›¤› özgün tak›larla çal›- gelerinden program gelifltiricilerin katk›la-
flabilme imkan›n›z vard›r. Mesela bir veri- r›yla PHP bugünkü halini ald› ve k›sa za-
taban› ba¤lant›s›n› tek bir tak›y› sayfan›za manda en çok tercih edilen sunucu uygula-
ekleyerek oluflturabilir, böylece tekrar tek- ma programlar›ndan biri oldu.
rar kullanabilece¤iniz uygulama bileflenleri Di¤er aç›k kaynak yaz›l›mlar olan Apac-
oluflturabilirsiniz. he web sunucu ve performans aç›s›ndan
JSP sahip oldu¤u genifl imkanlar aç›s›n- en iyi veritaban› yaz›l›mlar›ndan olan
dan daha çok profesyonellere uygun bir su- MySQL ile gayet uyumlu çal›flabilen PHP,
nucu tarafl› scripting’dir. Servlet’leri des- genifl platformlarda en ucuza oluflturulabi-
tekleyen hemen tüm sunucular JSP’yi de lecek web sistemleri için tercih edilebilir.
desteklerler. Bu bak›mdan JSP ve servlet’le-
rin ayn› uygulama içerisinde birbirleriyle Numan Pekgöz
etkileflim içerisinde kullan›lmalar› da söz numanp@chip.com.tr
konusu olabilir. Bu tarz
çal›flmalarda hem
program mant›¤› sta-
tik içerikten mümkün
oldu¤unca soyutlana-
bilmekte, hem de gör-
sel içeri¤in kontrolü ve
güncellenebilmesi ba-
sitli¤i koruyabilmekte-
dir.
JSP’nin dezavantaj
olarak görülebilecek
yan› ise, JSP’yi tüm im-
kanlar›yla kullanabil-
mek için Java gibi ge-
liflmifl bir programla-
ma dili hakk›nda fikir
sahibi olman›z›n ge- Jakarta Tomcat: Java bazl› programlar› destekleyen Apache
aplikasyon sunucusu Jakarta Tomcat.
reklili¤idir. JSP ile bilgi-
9 • CHIP Workshop >>
 >> Web Programc›l›¤›
Web tasar›m›’nda
alt›n kurallar
‹yi bir tasar›m, yeni ve özgün bir fikir, web sitenizin web’i dolduran vasat y›¤›nlar›n aras›ndan
s›yr›lmas›n› sa¤layabilir.
‹
yi bir web sitesi oluflturmada, en az içe-
rik kadar o içeri¤in nas›l sunulaca¤› da
önem tafl›r. Web tasar›mc› ve gelifltirici-
ler olarak sitede yer alacak içeri¤in ne olaca-
¤›n› belirlemek her zaman elinizde olmasa
da bu içeri¤in nas›l sunulaca¤›n› belirlemek
kendi elinizdedir. Dahas› tasar›m, siteyi
oluflturanlar taraf›ndan at›lm›fl imzad›r. Zi-
yaretçilere (ya da müflterilere) web konu-
sundaki bilgi, birikim ve anlay›fl›n›z›n en so-
mut yans›mas›d›r. Dolay›s›yla imajd›r, pres-
tijdir. Siteniz içerik ve teknik aç›dan çok iyi
haz›rlanm›fl olsa da kötü bir tasar›m, ziya-
retçiler üzerindeki prestijinizi yok edebilir.
Bu bölümde web tasar›m›n›n temelleri üze-
rinde duracak ve tasar›m konusunda çok
önemli noktalara dikkat çekece¤iz.
‹yi bir web tasar›m› yapabilmek veya iyi
bir web tasar›mc›s› olabilmek web’i tan›-
makla mümkündür. Bu da belli bir seviyede
teknik bilgi gerektirir. Bir web tasar›mc›s›n›
“Ölçeklenebilirlik sayfa içeri¤inizin, içinde görünece¤i taray›c›
penceresinin boyutlar›na uyum sa¤layabilmesidir.”
masaüstü tasar›mc›lardan ay›ran en önemli
özellik, bu yeni ortam›n imkan ve s›n›rlama-
lar›n›n bilincinde olabilmekte yatar. ‹flte size
iyi bir web tasar›m› yapabilmenin ard›nda
yatan baz› ipuçlar›...
Çözünürlük, çözünürlük, çözünürlük
Web tasar›m›n›n bir numaral› kural›, çal›fla-
ca¤›n›z ve hedefledi¤iniz ortam›n çözünür-
lük oran›n›n bilincinde olmakt›r. Çözünürlük
konusunda en ufak ihmal, yapaca¤›n›z çal›fl-
malar›n tamam›na yak›n›n›n çöpe gitmesi-
ne ve tüm grafikleri yeniden oluflturmak zo-
runda kalman›za yol açabilir.
Çözünürlük (resolution), temelde, kulla-
n›lan ekran›n piksel (nokta) cinsinden göste-
rebilece¤i bilgi say›s›n› verir. Bu de¤er ekra-
n›n fiziksel boyutu de¤ildir. Zaten web tasa-
r›mc›lar› ve web gelifltiricilerini yak›ndan il-
gilendiren bilgi, ekran›n fiziksel boyutundan
ziyade, ekranda gösterilebilecek nokta say›-
s›d›r. Zira 19 inçlik bir ekranda 800x600 pik-
<< CHIP Workshop • 10
sellik çözünürlük kullan›l›yorsa, ekran›n eni-
nin tümü 800 adet piksele bölünmüfl de-
mektir. Bu da ekrandaki bilginin az, web
sayfas›n›n elemanlar›n›n görüntüsünün ise
kocaman oldu¤u anlam›na gelir. Sonuç ola-
rak e¤er tasar›m›n›z 800x600 pikselden da-
ha büyükse kullan›c›n›z fiziksel olarak ne
denli büyük bir ekran kullan›rsa kullans›n,
tasar›m›n›z ekran›na s›¤mayacakt›r. Peki çö-
zünürlük konusunda bir standart var m›?
Varsa ne? diye soracak olursan›z, cevab›m›z
flu olacak. Çözünürlü¤ün bir standard› yok-
tur, çünkü çözünürlük tamamen kiflisel bir
tercihtir. Yo¤un bir bilgisayar kullan›c›s›n›n
ekranda küçük olsa da mümkün oldu¤unca
çok bilgi görebilmek için tercih etti¤i çözü-
nürlük, internete merakl› olan anneannele-
rimizin ekrandaki yaz›lar› ve flekilleri daha
kolay görebilmeleri için tercih edecekleri çö-
zünürlükten farkl› olmas› sizi flafl›rtmazd›
herhalde. O zaman web sayfalar›m›z› yapar-
ken kullanaca¤›m›z ve göz önünde bulun-
duraca¤›m›z çözünürlük nedir? Bunun ceva-
b›n› verebilmek için tek hareket noktam›z
istatistiklerdir.
Günümüzde en çok kullan›lan oran (% 50
civarlar›nda) 800x600’dür. ‹nternet kullan›-
c›lar›n›n bir o kadar› da (%40) 1024x768 ora-
n›n› tercih etmektedirler. Taray›c› ekran›n-
daki URL çubu¤u, kayd›rma çubu¤u gibi gra-
fiksel pencere elemanlar›n› da hesaba kata-
cak olursak, tasar›m›n›z›n bütününün ek-
randa görünebilmesi için ba¤l› kalman›z ge-
reken kutsal de¤er 776x431’dir.
Ölçeklenebilirlik (Scalability)
Web sitenizi tasarlamadan önce kendinize
sorman›z gereken önemli sorulardan biri de
flu: E¤er tasar›m›m› 800x600’e göre yap›yor-
sam, di¤er çözünürlük varyasyonlar›n› kul-
lanan ya da sayfam› daha küçük bir taray›c›
penceresinde görmek isteyen ziyaretçiler,
ekranlar›nda nas›l bir manzara ile karfl›lafla-
‹STAT‹ST‹K
» En çok tercih edilen
çözünürlük oranlar›
≥1024 x 768 % 41
800 x 600 % 51
640 x 480 % 3
Di¤er ya da bilinmeyen % 5
caklar? Bu durumda sayfa tasar›m›n›z›n ne
derece ölçeklenebilir oldu¤u önem kazan›r.
Ölçeklenebilirlik sayfa içeri¤inizin, içinde
görünece¤i taray›c› penceresinin boyutlar›-
na uyum sa¤layabilmesidir. Her tasar›m öl-
çeklenebilen esnek yap›ya sahip de¤ildir.
Kompleks ve hassas yap›ya sahip tasar›mla-
r›n boyutlar› çokça sabit k›l›n›rlar. Bu da
pencere boyutu ne olursa olsun tasar›m›n
boyutunun ayn› kalmas› anlam›na gelir.
Sabit geniflli¤e sahip tasar›mlar›n
800x600’den daha düflük ekranlarda görü-
nebilmesi için kayd›rma çubuklar›n›n kulla-
n›lmas› gerekecektir. Bu elbette kullan›c›n›n
kendi tercihi olup, tasar›mc›n›n bu boyutlar-
dan daha küçük bir alana uyabilecek iyi bir
tasar›m yapmas› beklenmemelidir. Zira içe-
ri¤in bu boyutlara s›¤abilece¤i, etkili bir ta-
sar›m gerçeklefltirmek hiç de kolay bir ifl de-
¤ildir.
As›l göz önünde bulundurulmas› gere-
ken konu, daha büyük çözünürlü¤ü kulla-
nan ekranlarda sitenin durumudur. Ölçekle-
nebilir tasar›mlarda içerik bütün ekran› dol-
duracakt›r. Maksimum geniflli¤i 776 piksel-
de sabitlenmifl tasar›mlarda ise ekranda
boflluk olmas› kaç›n›lmaz bir durumdur. Bu
durumda bu bofllu¤un, göze hofl gelen bir
flekilde ekrana da¤›t›lmas› gerekir.
Sayfan›z›n dosya a¤›rl›¤›
ve okunabilirlik
Özene bezene yapt›¤›n›z grafiklerinizi site-
nizin ana sayfas›na yerlefltirdiniz. Öyle ki bir
magazin kapa¤›n› aratmayacak derecede
(size göre) renkli ve çekici. Peki ama hiç say-
fan›z›n KB cinsinden dosya a¤›rl›¤›n› hesap-
lad›n›z m›? Acaba sayfan›z› görmek isteyen

ziyaretçiler, sayfan›n yüklenebilmesi için ne
kadar beklemek zorunda kalacaklar? Afla¤›-
daki tablo bu konuda size bir ipucu verebilir.
Bir araflt›rmaya göre bir ziyaretçinin (ya
da daha önemlisi bir müflterinin) bir sayfay›
bekleme konusundaki sabr›, 8 saniye ile s›-
n›rl›! Buradan ç›karabilece¤imiz sonuç flu:
Sitenizdeki içeri¤i mümkün mertebe farkl›
sayfalara da¤›t›n. Sitenizdeki en önemli say-
fa olan ana sayfan›z›n 60 KB’›, çok özgün ise
100 KB’› geçmemesine dikkat edin. Yapabili-
yorsan›z sitenizin ilk sayfas›n›n boyutunu
küçük tutun.
Grafiksel resimlerden oluflan tekstlerin
yüksek çözünürlükte okunabildi¤inden
emin olmal›s›n›z. 1024x768 çözünürlü¤ü
kullanan 15 inçlik bir monitör, bu testi yap-
man›zda size yard›mc› olacakt›r. Ayn› font
büyüklü¤ünün IE ve NS’te farkl›, PC’de ve
Macintosh’ta farkl› görünebilece¤ini akl›-
n›zda bulundurun.
Hedefledi¤iniz kitleyi tan›y›n
Web herkes için olsa da, sitenizde hedefledi-
¤iniz kitle spesifik olabilir. Bu durumda site-
nizde kullanaca¤›n›z içerik, tasar›m ve tek-
nik de¤iflkenlik gösterecektir. Bir tasar›m
bürosunun web sitesi, devlet kurumlar›n›n
birine ait siteden farkl› olacakt›r. Tasar›m
bürosu olarak vizyonunuzu gözler önüne se-
rebilecek plug-in gerektiren güncel teknikle-
ri kullanmak durumunda olabilirken, SSK
kurumunun sitesinin içeri¤inin mümkün ol-
du¤unca çok say›da kifli için ulafl›labilir cins-
ten olmas› beklenir. Sitenizde kullanaca¤›-
n›z teknik, tasar›m›n›zla yak›ndan ilgilidir.
Buna en çarp›c› örnek menülerdir. Flash,
DHTML ve Java applet’leriyle oluflturulabile-
cek menüler internete ba¤l› her bilgisayar
taraf›ndan desteklenmeyebilir.
Web sitenizde kullanabilece¤iniz özgün
olanaklarla, sitenizin ulafl›labilirli¤i ters
orant›l›d›r. Bu nitelik-nicelik aras›ndaki kla-
sik iliflkinin bir sonucudur. Yani sadece stan-
dart HTML kullan›larak haz›rlanm›fl bir site-
nin ulafl›labilirli¤i maksimumken, sitenin
teknik aç›dan olanaklar› s›n›rl›d›r. Hedefle-
nen ziyaretçi kitlesine göre en son istatistik-
ler de göz önüne al›narak, ulafl›labilirlik ve
olanaklar aras›nda belli bir denge kurulabi-
lir. Bu bak›mdan taray›c› ve platform fakl›-
SAN‹YE C‹NS‹NDEN YÜKLENME SÜRES‹
Dosya a¤›rl›¤› 14.4 Modem 28.8 Modem 56 Modem One ISDN B
25K 13.89 6.94
50K 27.78 13.89
100K 55.56 27.78 14.29
200K 111.11 55.56 28.57
✂
Web Programc›l›¤›
Ölçeklenebilir bir web sitesi: Site içeri¤i
taray›c› ekran›n›n boyutlar›na uyum sa¤l›yor.
Bu bak›mdan gereksiz boflluk kalm›yor.
l›klar›n›n belirlenmesi, ona uygun olarak ta-
sar›m›n gerçeklefltirilmesi önemlidir.
Günlük hayatta karfl›lafl›labilecek küçük
bir örnek: Müflteriniz sizden eski taray›c›lar›
kullanan müflterilere de ulaflabilmek için si-
tesinde CSS kullan›lmamas›n› istedi. CSS’in
kolayl›klar›ndan faydalanmadan binbir zah-
metle siteyi haz›rlad›n›z. Belli bir zaman
sonra müflteriniz ana sayfada bir katman
üzerinde bulunmas› gereken bir Flash ban-
ner’in konmas›n› istiyorsa, daha önce kat-
land›¤›n›z zahmetlerin bofl yere oldu¤u söy-
lenebilir.
Web sitesinde Kullan›fll›l›k (Usability)
Web sitelerinde tasar›m denince ilk akla ge-
len terimlerden biri de usability yani “kulla-
n›fll›l›k”t›r.
Web’te kullan›fll›l›k, web sitesinde ziya-
retçinin ihtiyaç duydu¤u ifllemi (ki bu bir
bilgiye ulaflmak ya da bir ürünü sat›n al-
mak olabilir) ne derece etkin ve rahat bir
flekilde yapabildi¤ini ya da yapamad›¤›n›
gösterir. Bir baflka deyiflle kullan›fll›l›k,
web sitenizin ne derece ziyaretçi dostu ol-
du¤unu gösterir.
Bir firma hakk›nda oldukça detayl› bilgiyi
bulabilece¤iniz bir web sitesinde, firmayla
iletiflim kurabilece¤iniz bir e-mail adresine
ya da firman›n adresine an›nda ulaflam›yor-
san›z, o sitede kullan›fll›l›ktan pek de söz
edemeyiz. Web sitesinde kullan›fll›l›¤›n et-
kin olmas› gereken k›s›mlar yap›land›r›lm›fl
içerik, navigasyon, yani bir içerikten bir di-
¤erine ulaflabilme, yard›m, arama gibi ek ifl-
levsellikler ve en önemlisi ifllemlerin ak›fl
fleklidir.
Two ISDN B Kablo
Channel Channel
3.57 3.13 1.56 0.04
7.14 6.25 3.13 0.08
12.50 6.25 0.16
25.00 12.50 0.31
<<
‹deal: Sabit genifllikteki içerik pencerede
ortalanarak, beyaz boflluk sayfan›n iki
yan›na da¤›t›lm›fl.
Kullan›fll›l›k prensipleri
❿ Kontrol: Kontrolü mümkün mertebe zi-
yaretçiye b›rak›n.
❿ Dolays›z, direk bilgi: Ziyaretçinize site-
den ne bekleyebilece¤ini gösterin.
❿ Tutarl›l›k: Her sayfada hem içerik hem de
sunumda tutarl›l›¤› elden b›rakmay›n.
❿ Affedicilik ve tolerans: Ziyaretçinizin iflle-
mini gerçeklefltirirken yapaca¤› hatalar› dü-
zeltebilmesine imkan tan›y›n.
❿ Feedback: Ziyaretçileriniz ile etkileflim
içinde olun ve mümkün mertebe fikrini al-
maya çal›fl›n.
❿ Estetik: Ziyaretçileriniz için göze hofl ge-
lecek bir ortam haz›rlamaya çal›fl›n.
❿ Basitlik: ‹çeri¤inizin ve tasar›m›n›z›n
mümkün oldu¤unca basit görünmesine
özen gösterin. (Sitenizin tasar›m›, kulland›-
¤›n›z teknikler ve ifllevsellik basit olmayabi-
lir, ama bu sitenin basit görünebilmesine
engel de¤il. Oldukça sade görünen bir sayfa-
n›n perde arkas›nda ola¤anüstü ifllevsellik-
ler olabilir pekala.
10 Tavsiye
1) Sitenizin ilk sayfas› mümkün oldu¤unca
h›zl› yüklenebilsin.
Orant›: Web sitenizde kullanabilece¤iniz
özgün olanaklarla, sitenizin ulafl›labilirli¤i
ters orant›l›d›r.
11 • CHIP Workshop >>
 >> Web Programc›l›¤›

mamaya özen gösterin. Anlam›n› bilmedi¤i-

Çözüm: 800x600 çözünürlük oran›na göre
haz›rlanm›fl sabit boyuttaki içerik,
frame’ler yard›m›yla her zaman
pencerenin tam ortas›nda yer al›yor. ‹lginç
çözümlerden biri.
2) Tasar›m›n›z farkl› çözünürlüklere uyum
sa¤layabilecek nitelikte olsun.
3) Kontrolü mümkün oldu¤unca browser’›
kullanan ziyaretçiye b›rak›n.
4) Modern teknikleri kullanan ve ifllevsellik-
leri göremeyecek olan ziyaretçiler için, stan-
dart alternatiflerini oluflturun.
5) Sitenizde k›r›k linklerin olup olmad›¤›n›
düzenli kontrol edin.
6) Sitenizde “güncel” isimli bölümlerin içeri-
¤i “gerçekten” güncel olsun.
7) Kullanaca¤›n›z ikonlara metinsel etiket-
leri de ekleyin.
8) Flash ile oluflturaca¤›n›z içeriklerin seçi-
mini iyi yap›n. Flash’›n kullan›fll›l›k konusun-
daki ciddi s›n›rlamalar›n› daima göz önünde
bulundurun.
9) Üzerinde link olan grafiklere (IMG tak›s›-
n›n ALT parametresiyle) alternatif tekst eti-
ketlerini yaz›n.
10) Sitenizdeki her sayfadan ana sayfan›za,
e-mail ve adres bilgilerine ulafl›labilmesine
imkan tan›y›n.
10 Yasak
 Geçerli bir sebebiniz olmad›kça pop-up
pencerelerini kullanmay›n. Her ne sebeple
olursa olsun birden fazla pop-up kullanma-
y›n.
 ‹çeri¤inizde imla ve gramer hatas› yap-
PC’nizde Internet Explorer’da (IE) test et-
Boyut: Home Site HTML editörü ile say-
fan›z›n KB cinsinden boyutunu bir
t›klamayla ö¤renebilirsiniz.
niz teknik terimleri kullanmaktan kaç›n›n.
 De¤erli içeri¤inizi okumaya çal›flan ziya-
retçilerin dikkatini da¤›tan sinir bozucu ge-
reksiz reklamlara, animasyonlu GIF’lere yer
vermeyin. Sayfan›zda birbirinden ba¤›ms›z
hareket eden iki animasyon olmas›n.
 Bulunamayan bir resmin yerini ekranda
dolduran bofl kutucuk, sitenizin bütün sihri-
ni bir anda yok edebilir. Bütün grafiklerin
“Unutmay›n, kullan›fll›l›k,
kullan›c›ya ihtiyac› olan›,
ihtiyac› oldu¤u anda vere-
bilmektir.”
yerinde oldu¤unu kontrol edin.
 Sitenizde 3’ten fazla renk, 2’den fazla
font tipi kullanmay›n. Canl› renkli fon rengi
üzerine, canl› renkli yaz›lar› kullanmay› akl›-
n›zdan bile geçirmeyin. Bunun sadece site-
nizdeki tasar›m›n ne derece ucuz oldu¤u-
nun kan›t› olaca¤›n› akl›n›zdan ç›karmay›n.
 Ful ekran bir tasar›m›n her sayfas›nda, zi-
yaretçinin bu sayfadan ç›kabilmesine imkan
tan›y›n.
‹çerik sola dayal›: Yüksek çözünürlüklü
monitörlerde beyaz bofllu¤un tümü
ekran›n sa¤›nda.
 S›rf bir intro olsun diye sitenizin bafl›na
intro yerlefltirmeyin. E¤er yerlefltiriyorsan›z
“intro’yu atla” ifllevini de mutlaka ekleyin.
Müzik! Evet evet, zevklerin en çok farkl›-
l›k gösterebilece¤i müzi¤i kullan›rken çok
dikkatli davran›n. Kimseye zorla bir fleyler
dinletmeye kalk›flmay›n. Müzi¤i kapatabile-
cek bir buton yerlefltirmeyi ihmal etmeyin.
Favori sitenize en sevmedi¤iniz tarzda mü-
zik eflli¤inde girdi¤inizi hayal ederseniz, ne
demek istedi¤imi anlayacaks›n›z.
ti¤iniz sitenizin menüsü, Netscape (NS) ya
da di¤er taray›c›larda ya da Macintosh’ta
çal›fl›yor mu acaba? Tek bir taray›c› için say-
fa haz›rl›yorsan›z, di¤erlerinin de uygun bir
dille durumu izah eden bir mesajla karfl›lafl-
mas›n› sa¤lay›n.
Hata: Bu sitede bafll›¤› verilen haberlerin
tümüne ulaflmak maalesef tek t›klama ile
mümkün de¤il. Önce haberin bulundu¤u
bölüme gidip oradan ilgili haberi seçmeniz
gerekiyor. Habire dönüp duran, hatta
içeri¤in üzerini kaplayarak okunmas›n› en-
gelleyen animasyonlu reklam banner’lar›,
site kullan›fll›l›¤› aç›s›ndan bir baflka eksi
puan.
 Asla tek bir sayfada uzun yaz›lara yer ver-
meyin. Sayfan›z›n tamam›n› da içerikle dol-
durmay›n. Tasar›m›n›zda b›rakaca¤›n›z ye-
terli beyaz boflluk, ziyaretçinize rahat nefes
ald›racakt›r.
Sitelerinizde ziyaretçilerinizin de fikrini
alabilmek için feedback mekanizmas› ekle-
meyi düflünmelisiniz. Sitenize ziyaretçi def-
teri, forum, anket ya da en az›ndan bir e-
mail adresi koymak size çok fley kazand›ra-
cakt›r.
Tasar›m konusunda dikkate de¤er nok-
talar bunlarla s›n›rl› de¤il elbette. Bir kitab›
doldurabilecek kadar çok fley yaz›labilecek
web tasar›m› konusunda bir kaç önemli
noktaya, s›n›rl› say›daki sayfalar›m›zda e¤il-
mek istedik. Önümüzdeki aydan itibaren
StudioWeb+’da oldu¤u gibi uygulamal› ça-
l›flmalar›m›za bafll›yoruz. Gelecek say›daki
konumuz Cookie’ler.
Numan Pekgöz
numanp@chip.com.tr
Kötü Örnek: Web sitenizin buna benzer
olmas›na izin vermeyin! “Bir web sitesinin
tasar›m› nas›l olmamal›?” diye merak
edenler www.losers.org’a göz atabilirler.
Çok e¤lenceli.

<< CHIP Workshop • 12


ActionScripts – Basic Actions
lash ile programlama için gelifltirilmifl
F olan dil, Flash Action Script dili olarak
geçmektedir. Flash-5’in nesne yöne-
limli olarak gelifltirilmifl olan Action Script di-
li ile site tasar›m›na daha çok etkileflim kat-
mak, animasyonlarda kontrolü artt›rmak ve
matematiksel fonksiyonlar ile animasyonla-
r› gerçeklefltirmek ve tabii ki yine aksiyonla-
r›n elverdi¤i ölçüde oyun gelifltirmek art›k
mümkün hale gelmifl bulunmaktad›r.
Öncelikle Action panelinin modunu nor-
mal moda ayarl›yoruz. Normal modda Acti-
ons kategorisi alt› bafll›k halinde karfl›m›za
ç›k›yor. Bunlar afla¤›daki resimde görülüyor:
Bu say›m›zda Basic Actions kategorisinde
yer alan komutlar› ele al›yoruz. Bu kategori,
Flash içinde en çok kulland›¤›m›z Action
Script kodlar›n› içermektedir. fiimdi bu ko-
mutlar› s›rayla incelemeye bafllayal›m.
Basic Actions
Basic Actions kategorisinde yer alan komut-
lar ile animasyonun genel hareket kontrolle-
rini, ses kontrolünü, vektörel çizimlerin kali-
tesini, link (köprü) eklemeyi, d›flar›dan baflka
bir swf dosyas› yükletmeyi, movie cliplerin
kontrolünü, yükleme (preloading) olay›n› ve
mouse kontrolünü gerçeklefltirebiliyoruz.
Bu kategoride yer alan komutlar yandaki
resimde görülüyor:
GoTo: gotoAndPlay
Yaz›m biçimi: gotoAndPlay (scene, frame);
Belirlenen sahnenin belli bir frame nu-
maras›ndan bafllay›p oynat›r. E¤er kaç›nc›
sahne oldu¤u belirtilmezse, bulundu¤u sah-
nedeki numaras› veya label ismi verilmifl
olan frame'den bafllay›p oynat›r.
✂
Örnek:
❿ Çal›flma alan›nda araç çubuklar›ndan
ovali kullanarak bir daire çizin.
❿Bunun tamam›n› seçin. F8 ile (Insert/Con-
vert to Symbol) Symbol Properties penceresi-
ni aç›n. Burada Name k›sm›na buton veya
herhangi bir isim yaz›n. Behavior k›sm›ndan
Button seçene¤ini seçin ve OK butonunu t›k-
lay›n.
❿ fiimdi grafi¤imiz buton haline dönüfltü.
Buna farenin sa¤ tuflu ile t›klay›p Actions’›
(Window/Actions) seçin. Böylece Actions pa-
nelini açm›fl oluyoruz.
❿Actions panelinden sol tarafta Basic Acti-
ons kategorisinden Go To aksiyonuna çift
t›klay›n.
❿ Normal modda iseniz, alt tarafta goto-
AndPlay için parametre alan› aç›lacakt›r. (Ka-
pal› ise sa¤ alt taraftaki OK butonuna bas›p
aç›n.)
❿Buradan Scene k›sm›nda hangi sahne ol-
du¤unu, Type k›sm›ndan Frame Number'› se-
çin ve Frame bölümüne de 10 yaz›n.
❿Böylece butona action tan›mlam›fl olduk.
Filmi, Control/Test Movie (Ctrl+Enter) ile test
edebilirsiniz.
gotoAndStop
Yaz›m biçimi: gotoAndStop(scene, frame)
Belirlenen sahnenin belirlenen frame’ine,
karesine gidip ak›fl› durdurmak için kullan›l›r.
Örnek:
gotoAndPlay’deki gibi, ifllemler aynen ger-
Flash Serisi
<<
çeklefltirir. Yaln›z parametre alan›nda en alt-
ta yer alan gotoAndPlay inaktif hale getirilir.
Play:
Yaz›m biçimi: play();
Zaman çizelgesinde göstergeyi hareket etti-
rir, yani animasyonu oynatmaya bafllar.
Stop:
Yaz›m biçimi: stop();
Zaman çizelgesindeki hareketi durdurur. Da-
ha çok movie clipleri kontrol etmekte karfl›-
m›za ç›kacak bir komuttur.
ToggleHighQuality:
Yaz›m biçimi: toggleHighQuality();
Antialiasing özelli¤ini açar ve kapat›r. Grafik-
lerin kalitesini düflürür ve yükseltir. Grafikle-
ri köfleli hale getirir. Bunun faydas›; grafi¤i
yo¤un animasyonlarda grafik kalitesini dü-
flürerek animasyonun, ifllem gücü düflük bil-
gisayarlarda da ak›c› olmas›n› sa¤lamakt›r.
StopAllSounds:
Yaz›m biçimi: stopAllSounds();
Filmdeki çalan tüm sesleri kapat›r. Zaman çi-
zelgesinde gösterge hareket etmeye devam
eder. Ses özelli¤i stream olarak tan›mlanm›fl
olsa bile sesi kapat›r ve filmdeki di¤er ani-
masyonlar devam eder.
getURL:
Yaz›m biçimi: getURL(“url”, “window”, “vari-
ables”);
getURL(“adres”, “pencere”, “de¤iflkenler”);
Web sayfas›na veya kendi sayfan›z içindeki
baflka bir htm (html), zip, arj vb. dosyalara
link yani köprü eklemek için kullan›l›r. Para-
metreleri url (adres), window (pencere) ve
variables’dan (de¤iflkenler) oluflmaktad›r.
url k›sm›nda baflka bir web sitesine link
verecekseniz bafl›na http:// koymay› unut-
mamal›s›n›z. E¤er sitenizin alt›ndaki bir dos-
yaya link verecekseniz http:// k›sm›na gerek
kalmadan dosya ismini yazabilirsiniz veya
tam linkini vererek kullanabilirsiniz.
window bölümünde linkin aç›l›ca¤› pen-
cereyi belirliyoruz.
_self: Linki ayn› sayfada movie’nin bulun-
du¤u çerçevede açar.
_blank: Yeni bir pencerede açar.
_parent: Pencerenin ana sayfas›nda açar.
Movie, bir frame'de çerçevede aç›k ise buto-
na t›klad›¤›m›zda linki ana frame'de açar.
3 • CHIP Workshop >>
 >> Flash Serisi
_top: Sayfay› en üst seviyede tan›ml› olan
çerçevede açar.
variables bölümünde GET veya POST me-
todlar›ndan birini kullanarak, filme de¤iflken
yükleyebilir veya de¤iflkenleri server’a veya
baflka bir linke gönderebiliriz. POST ile de¤ifl-
kenler gönderirilirken HTTP bafll›¤›nda de-
¤iflkenleri ayr› ayr› görebilirsiniz.
örnek: getURL
("http://www.chip.com.tr", "_blank");
FSCommand:
Yaz›m biçimi:fscommand ("komut", "para-
metre");
fscommand JavaScript fonksiyonlar›n› ça¤›r-
mam›z› sa¤lar. Ayr›ca, web safyas› d›fl›nda
swf dosyalar› (veya exe'ye çevrilmifl dosyala-
r›) yay›nlamada stand alone player için haz›r
komutlar› içermektedir.
fullscreen: Filmin tüm ekran çal›fl›p çal›fl-
mamas›n› ayarlamada kullan›l›r. (true/false)
allowscale:Pencereyi büyütüp küçült-
mekle standart boyutun de¤iflip de¤iflme-
mesini ayarlar. (true/false)
showmenu: Farenin sa¤ tuflu ile aç›lan
popup menünun aktif ve inaktif durumunu
ayarlar. (true/false)
exec: Sistemde bulunan programlar› ça-
l›flt›rmak için kullan›l›r.
Quit: Film penceresini kapat›r.
Trapallkeys: Stand alone player için yön
tufllar›n› inaktif etmek için kullan›l›r.
(true/false)
Dikkat: fullscreen, exec ve quit, sadece
stand alone player için geçerlidir. Yani web
browser’da çal›flt›r›lamaz.
Load Movie:
Yaz›m biçimi: loadMovie(“URL”,”Location”,
“Variables”);
loadMovie(“adres”,”yer”, “de¤iflkenler”);
Ana sahneye belirtilen adreste yer alan swf
dosyalar›n› yükletebilmek için kullan›l›r. Ana
sahnenin üzerine yükletilen swf dosyas› _le-
vel veya _target olarak belirledi¤imiz bölüm-
lere yükletilir.
url bölümüne yükletilen swf dosyas›n›n
tam adresi veya ana dosyam›z ile ayn› ser-
ver/disk/dizin üzerindeyse sadece ismini
uzant›s›yla birlikte yazmak yeterlidir.
location; swf dosyas›n›n yerini belirtir.
Burada iki seçenek vard›r. level ve target.
level, swf dosyas›n›n haf›zadaki s›ra nu-
maras›d›r. 0 de¤eri ana flash dosyas›n›n haf›-
zada bulundu¤u bölümdür. level bölümüne
0 de¤eri verildi¤inde, ikinci swf dosyas› ana
dosyan›n üzerine yüklenmifl olacak ve ana
sayfa haf›zadan at›lm›fl olacakt›r. Bunun için
<< CHIP Workshop • 4
yükletilen her swf dosyas› için 1’den baflla-
y›p s›rayla numara verilmektedir, ayn› nu-
maraya yükletilen dosyalar birbirinin yerine
geçecektir.
target ile ana sahnede bulunan ve instan-
ce name tan›mlanm›fl olan movie clip ile d›-
flar›dan yükletilen swf dosyas› yer de¤ifltire-
cektir, yani belirtilen adresten yükletilen swf
dosyas›, sahnemizde yer alan instance name
tan›ml› movie clipin yerine yüklenecektir.
variables; burada bulunan metotlar ile
de¤iflkenlerin fimler aras› paylafl›m› sa¤lan›r.
De¤iflkenlerin paylafl›m›nda kullan›lan me-
todlar "GET" ve "POST" olmak üzere iki tane-
dir. GET metodu ile de¤iflkenler yükletilecek
olan dosyan›n adresinin sonuna eklenerek
gönderilir. (http://www.site.com/ 2.swf?a
=5) fleklinde ve ço¤unlukla küçük say›lar için
kullan›l›r. POST metodu, de¤iflkenleri ayr› ay-
r› gönderir ve uzun karakter dizisi içeren de-
¤iflkenler için kullan›l›r.
Örnek-1:
Location: target
loadMovie ("sezaliber.swf", "orta");
instance name olarak “orta” tan›ml› bir
movie clipin üzerine belirtilen konumdan
harici swf dosyas› yükletilmekte.
Burada “orta” olarak tan›ml› movie clip’in
sahne içerisinde bulundu¤u yere harici swf
dosyas› yüklenecektir. Yani bu movie clip’i is-
tedi¤imiz _x, _y koordinatlar›na tafl›yarak
harici swf dosyas›n›n yerini belirlemifl oluyo-
ruz.
Örnek-2:
loadMovieNum ("sezaliber.swf", 1);
haf›za bölgesi olarak 1. bölgeye harici swf
dosyas› yükletilmekte.
Unload Movie:
Yaz›m biçimi: unloadMovie(location);
loadMovie komutuyla ana sahneye yükle-
mifl oldu¤umuz filmi haf›zadan atmak için
kullan›l›r.
Yine ayn› loadMovie komutunda oldu¤u
gibi, location olarak Level veya Target belir-
lenmektedir.
Tell Target:
Yaz›m biçimi: tellTarget(target) {
ifadeler;
} Yaz›m biçimi:
Bu komut ile ana sahnede yer alan movie
clipleri kontrol ediyoruz. Bunun için movie
cliplere instance name tan›mlamam›z gere-
kir. Instance name tan›mlamas›n› Win-
dow/Panels/Instance penceresinden ger-
çeklefltirebiliriz. Art›k movie clib’e verdi¤imiz
bu instance name ile eriflebiliriz. Movie clibin
içindeki animasyon için zaman çizelgesini
baflka bir kareye yönlendirebilir, movie clibi
bafllatabilir veya durdurabiliriz.
Bu komut Flash’›n daha önceki versiyon-
lar›nda movie cliplere eriflebilmek için kulla-
n›lan tek Action Script komutuydu. Bu ko-
mut ile movie cliplere eriflebilmek için bir yol
belirlememiz gerekiyor ve bunu da instance
name ile gerçeklefltiriyoruz. Macromedia,
Flash 5 versiyonu ile bu komutun yerine al-
ternatifler sunuyor ve Flash 5’in nesne yöne-
limli olmas›ndan dolay› objeyi yönetmemiz-
de kolayl›k sa¤l›yor ve kod karmafl›kl›¤›ndan
kurtulmufl oluyoruz.
Örnek-1:
mc.gotoAndPlay(4); mc burada movie clip
için tan›mlanm›fl instance name’dir.
Örnek-2:
tellTarget komutu ile;
tellTarget(mc) {
gotoAndPlay(4);
}
Yukar›daki iki örnek de ayn› ifllemi ger-
çeklefltirmektedir. mc olarak belirlenmifl
movie clip nesnesinin 4. karesinden baflla-
mak suretiyle çal›flmas›n› sa¤lamaktad›r.
If Frame Is Loaded:
Yaz›m biçimi:
ifFrameLoaded(scene, frame) {
ifadeler;
}
E¤er kare(çerçeve) yüklendiyse... Bu ac-
tion komutu ile movie’nin içindeki karele-
rin, çerçevelerin yüklenmesini kontrol edi-
yoruz. Basit bir animasyon sunumunda
dosyan›n belirli bir k›sm› yüklendiyse, o k›s-
ma kadar bu komut ile yüklenen k›sm› oy-
natabiliriz ve geri kalan k›sm›n yüklenme-
sini bekletebiliriz. Bu sayede ekrana yükle-
niyor fleklinde küçük bir animasyon göste-
rip, geriye kalan ve animasyonu veya site-
nin tamam›n› oluflturan bölümün yüklen-
mesini bekletebiliriz. Ve e¤er yüklendiyse...
ifade olarak yüklendiyse animasyona bafl-
la... gotoAndPlay gibi bir komut ile yüklen-
diyse animasyonu bafllatabiliriz.
On Mouse Event:
on(mouseEvent) {
ifadeler;
}
Bu komutun bilgileri Eylül’02 say›s›nda .
Ali YÜCEL aliyucel@chip.com.tr
 Photoshop Serisi
<<
Gerçekçi Nesneler Yaratmak
fi›k görünen grafikler haz›rlamak için illa ki haz›r plug-in paketlerini kullanman›z gerekmez.
Do¤ru efektleri yerinde kullanarak siz de baflar›l› çal›flmalar yapabilirsiniz.

Compact Disk
Öncelikle 12x12 cm’lik kare fleklinde bir
çal›flma alan› oluflturun. Daha sonra
e¤er aç›k de¤ilse View menüsü alt›ndan
Show Rulers CTRL-R) seçene¤ini kullanarak
cetvelleri aktif hale getirin. Farenizi cetveller
üzerine t›klay›p çal›flma alan›na sürükleye-
rek, guide çizgilerini oluflturabilirsiniz. fiimdi
bu flekilde çal›flma alan›n›n tam orta nokta-
s›n› belirleyin.

Eliptik seçim arac› yard›m›yla alan›n

tam ortas›na t›klay›n ve ard›ndan s›ra-
s›yla ALT ve SHIFT tufllar›n› da kullanarak
tam ekran bir daire oluflturun. Daha sonra
yeni bir katman (Layer) oluflturun ve gökku-
fla¤› renkli konik degrade arac› ile seçimin içi-
ni ortadan kenara do¤ru doldurun. Seçimi
iptal etmeden yeni bir Layer daha oluflturup,
bu sefer de seçimi istedi¤iniz bir yeflil renk ile
boyay›n.

En son yeflil Layer’›n Opacity de¤erini %

70’e indirin. CD’nin yans›malar› yavafl
yavafl ortaya ç›kmaya bafllayacakt›r.Yeflil La-
yer seçili iken Merge Down komutu ile iki La-
yer’› birlefltirin. Daha sonra yine tam ortadan
eliptik seçim arac› ile daha küçük bir yuvar-
lak seçip, Delete tuflu ile seçimi silin. Seçimi
iptal etmeden yeni bir Layer daha oluflturup
bu sefer de beyaz renk ile boyay›n.

Beyaz Layer seçili iken tekrar daha kü-

çük bir yuvarlak seçim yaparak Delete
tuflu ile silin. Layer’a sa¤ tufl ile t›klay›p Blen-
ding Options’› seçin ve resimdeki de¤erleri
kullanarak Bevel efekti uygulay›n. Bu La-
yer’›n Opacity’sini % 6’e indirin ve 2 CD La-
yer’›n› birlefltirin. Son olarak bu Layer’a da
yandaki Bevel ve Drop Shadow efekti uygu-
layarak ifllemi tamamlayabilirsiniz.

4. ad›mdan sonra seçti¤iniz renge göre

gerçe¤ine çok yak›n bir CD elde ede-
bilirsiniz. ‹sterseniz CD’nin göbe¤indeki say-
dam plastik k›sma ek daireler çizip seri nu-
maralar› ekleyerek daha gerçekçi bir hale de
dönüfltürebilirsiniz. Bunlar› yaparken CD’nin
iç çeperindeki ince gri bölümü unutmay›n.
✂

3 • CHIP Workshop >>

 >> Photoshop Serisi

Daire Testere
Photoshop ile gerçekten korkunç görü-
nen ölümcül bir testere oluflturmak için
öncelikle yandaki flekle benzer, üst taraf›
t›rt›kl› bir dikdörtgen oluflturun. Oluflturdu-
¤unuz fleklin iki taraf›n›n da mutlaka çal›fl-
ma alan›n›n s›n›rlar›na de¤mesine özen
gösterin. Daha sonra Image menüsünden
Rotate Canvas/Flip Vertical seçeneklerini
kullanarak flekli tepetaklak çevirin.

fiimdi Filter menüsünden Distort/Polar

Coordinates seçenekleri seçin ve aç›la-
cak olan pencerede alt bölümden RECTAN-
GULAR TO POLAR seçene¤ini iflaretleyin. Bu
ifllemden sonra yandakine benzer bir flekil
elde etmifl olman›z gerekir. Son olarak fleklin
ortas›n› istedi¤iniz bir yöntemle beyaz renk
ile doldurdu¤unuzda, testerenin kaba hatla-
r› da ortaya ç›km›fl olacak.

Testereye metal görünümü katmak için

ilk olarak Magic wand seçim arac›n› kul-
lanarak flekli seçin ve daha sonra da siyah,
gri, siyah renk üçlüsünü kullanarak degrade
verin. Y›pranm›fl bir metal görünümü için
Fitler menüsünden Noise/Add Noise seçe-
neklerini kullanabilirsiniz. Bu pencerede
Monochromatic noise seçene¤ini iflaretleyin
ve de¤er olarak 5 verin.

Testeremize son fleklini vermek için son

olarak yine Filter menüsü alt›ndanFil-
ter/Blur/Radial Blur seçeneklerini kullan›n ve
de¤er olarak da 10 verin. Tam orta noktas›n-
dan eliptik seçim arac› ile ufak bir yuvarlak
seçin ve [SHIFT] – [F5] k›sayol tufllar›n› kulla-
narak seçimi siyah renk ile doldurun. Daha
etkili bir sonuç için testerenin belirli bölgele-
rine f›rça ile k›rm›z› renk sürebilirsiniz.
Mahmut Karsl›o¤lu
mkars@chip.com.tr

KISA KISA
» Sahte Interlaced Resimler
Önce üzerine efekt uygulamak
istedi¤iniz resmi yükleyin. Ar-
d›ndan yeni bir Layer oluflturup
resmi en üst seviyeye kadar bü-
yütün ve sol üst köflesine gelin.
Yandaki resimde görüldü¤ü gi-
bi seçim arac›na bas›l› tutup
aç›lan menüden tek sat›r seçim
arac›n› seçip, resmin en üst sa-
t›r›na t›klay›n.
Tek sat›r seçildikten sonra Edit-
Fill seçene¤i ile bu sat›r› siyah
renkle doldurun. fiimdi Shift tu-
fluna bas›l› tutarak, takip eden
2 sat›r› da seçin. Son olarak La-
yer 1 seçili iken Edit/Define Pat-
tern seçene¤i ile seçimi bir doku
olarak tan›mlay›n. Daha sonra
seçimi iptal edin ve tekrar Edit-
Fill seçene¤ini seçin.
Bu sefer boyama yapmadan
önce ayarlar› yandaki flekildeki
gibi de¤ifltirin ve OK tufluna t›k-
lay›n. ‹sterseniz Layer Opacity’si
ile oynayarak daha yumuflak
bir efekt elde edebilirsiniz.

<< CHIP Workshop • 4

 Excel Serisi
<<

Excel ile D›flar›dan

Veri Alma Yöntemleri - 1
Excel’e verileri elbette ki kendiniz girebilirsiniz. Bu çok kolay. Peki, hiç baflka programlardan ya da
internetten veri almay› denediniz mi?

B u ayki konumuz Excel’e d›flar›dan

veri almak. Excel’in bir veri taban›
program› olmad›¤›n› biliyorsunuz-
kullan›c› Excel’i verilerini depolamak için,
yani bir veri taban› olarak kullan›yor. Asl›n-
da bunun nedeni çok basit. Excel, geliflmifl
sütunlar (column) “ALAN”, soldan sa¤a
do¤ru uzanan sat›rlar (row) “KAYIT” olarak
de¤erlendirilmektedir. fiekil-1’de Access
dur. Çünkü Excel, bir elektronik hesap tab- veri taban› programlar›n›n görüntüsü tafl›- program›na ait bir veritaban› tablosu görü-
losu program›d›r. Evet, böyle dedi¤imizde yor. Veritabanlar›nda afla¤› do¤ru uzanan lüyor.
de baz› okurlar›m›z, “iyi tamam da, bu Bir veritaban› program› bu flekilde sat›r
elektronik hesap tablosu ifadesinin ne ol-
du¤unu tam olarak anlam›fl de¤iliz” diye
düflünebilirler. Do¤rusu bu ifadenin pek
fazla tan›m› yap›lmam›flt›r. Konumuza gir-
meden evvel bu aç›klamalar› muhakkak
dikkatle okumal›s›n›z.

Excel elektronik hesap tablosu mu,

yoksa veri taban› m›? fiekil 1: Access program›na ait basit bir
Do¤rusu bu soruya ülkemizin flartlar›nda veri taban›nda Kay›t ve Alan’lar› fiekil 2: Excel program›n›n veri taban›
cevap vermek oldukça güç. Çünkü birçok görüyorsunuz. fleklinde tasavvur edilmesi.
✂

5 • CHIP Workshop >>

 >> Excel Serisi
fiekil 3: D›fl Veri Al menüsüne ait liste.
Üstte bulunan Excel 97 altta bulunan Excel
2002 içindir.
ve sütunlar›n kesiflti¤i hücrelerden olufltu-
¤u için Excel’i de ayn› tarzda düflünebilirsi-
niz. (fiekil-2)
‹flte fiekil-1 ve fiekil-2’deki benzerlik Ex-
cel’in de bir veritaban› olarak düflünülme-
sine neden oluyor. Asl›nda kullan›c›lar pek
de haks›z say›lmaz. Çünkü 65536 sat›rdan
ve 256 sütundan oluflan ve yaklafl›k 255
adet bu tarz bir tablo alan› bulunduran Ex-
cel, do¤al olarak verilerinizi saklayabilece-
¤iniz kay›t alan› oluflturmaktad›r. Fakat
gerçekler böyle de¤il. Çünkü Excel bu depo-
lanan verileri SAKLAMAYA de¤il, ‹fiLEMEYE
yarayan programd›r. Herhangi bir veri ta-
ban›ndan Excel’e aktar›lan verileri h›zl›ca
düzene sokmak, süzmek, veriler aras›nda
güçlü hesaplar yapabilmek için kullan›l›r.
E¤er yüksek miktardaki verileri Excel çal›fl-
fiekil 5: Daha önce haz›rlanan veri
taban›n› listede bulup çift t›klaman›z
faaliyete geçmesi için yeterli olacakt›r.
<< CHIP Workshop • 6
fiekil 6: Ba¤lan›lan veri taban›ndan veri-
leri aktaraca¤›n›z yeri belirleyen mesaj
penceresi.
ma kitab›n›zda saklamaya çal›fl›rsan›z, bir
müddet sonra dosya boyutunuzun büyü-
dü¤ünü ve nihayet belli bir zamandan son-
ra da dosyan›n aç›lmad›¤›n› göreceksiniz.
Daha sonra da yana yak›la dosyan›zdaki
verileri kurtarabilecek birilerini ya da kur-
tarma programlar›n› arama durumunda
kalacaks›n›z. Belki verilerinizi kurtarabile-
ceksiniz, belki de kurtaramayacaks›n›z. Her
halükarda, unutmay›n ki kendinizi riske at-
m›fl olacaks›n›z.
fiekil 4: Veri Ta-
ban›na ba¤lan›l-
mak istendi¤inde
ilk olarak “Veri
Kaynaklar›m”
klasörü aktif olur.
Hemen pani¤e kap›lmay›n. Excel’de çok
say›da veri tuttu¤unuzu biliyoruz. Bu he-
men dosyan›z çal›flmayacak anlam›na gel-
mez. Bizimki sadece dostça bir uyar›. Uyar›-
m›z› tekrarlayal›m:
“ÇOK BÜYÜK VER‹LER‹ VE ÇOK FAZLA
B‹Ç‹MLEND‹RMELER‹ B‹R ÇALIfiMA K‹TABINA
SI⁄DIRMAYA ÇALIfiMAYIN.”
Yukar›daki cümlelerden anlafl›ld›¤› gibi,
Excel veri depo alan› de¤il, verileri hesapla-
maya yarayan güçlü bir tablolama progra-
fiekil 7: RefEdit nesnesini ister manuel
olarak, isterseniz fare ile seçerek adres
girebilirsiniz.
ODC UZANTILI DOSYA HAKKINDA
1. Office Veri Ba¤lant›s› (veya .odc) dosya-
lar›, raporlar›n›z için d›fl veri almada öneri-
len yöntemdir. Tek bir veritaban› tablosun-
dan veya bir OLAP veritaban›ndan veri al›r-
ken bunlar› kullanabilirsiniz. Böylece, d›fl
veritaban›ndaki birden çok tablodan veri
birlefltirmeniz veya raporu oluflturmadan
önce belirli kay›tlar› seçmek için verileri
süzmeniz gerekmez.
2. Office Veri Ba¤lant› dosyalar›. D›fl veri-
taban›ndaki bir tablodan veri al›rken bir
.odc dosyas› kullanmak için, Excel'de .odc
dosyas›n› aç›n. ‹ki seçene¤iniz var: Verileri
do¤rudan bir Özet Tablo raporuna alabilir-
siniz veya verileri bir çal›flma sayfas›na ala-
bilir ve raporunuzu çal›flma sayfas› aral›¤›-
na dayand›rabilirsiniz.
3. Çal›flma kitab›n›z› kaydetti¤inizde, ilgili
sorgu çal›flma kitab›ndan silinir. Ancak
kaydedilmifl olan veritaban› sorgu dosya-
lar› (*.dqy veya *.odc dosyalar›) silinmez.
Sorguyu, Sorgu Sihirbaz›'nda veya Micro-
soft Query'de oluflturdu¤unuzda kaydet-
tiyseniz, sorgu dosyas› bilgisayar›n›za kay-
dedilir ve d›fl verileri almak için bu dosyay›
yeniden kullanabilirsiniz.
4. Veri Ba¤lant› Sihirbaz›'yla veri al›rken,
varsay›lan olarak OLE DB sa¤lay›c›lar› üze-
rinden ba¤lant› kurulur. Elde edilen .odc
(Office veri ba¤lant›s›) dosyalar›, Internet
Explorer'da görüntülenebilir ve bir OLAP
veri kayna¤›n› göstermedi¤i sürece Ex-
cel'de, Not Defteri'nde ve di¤er Microsoft
Office uygulamalar›nda düzenlenebilir.
5. Excel, d›fl veri aral›¤›n› otomatik olarak
afla¤›daki gibi adland›r›r:
❿ Office Veri Ba¤lant›s› (ODC) dosyalar›n-
dan al›nan d›fl veri aral›klar› .odc dosya
uzant›s›yla adland›r›l›r.
❿ Veri tabanlar›ndan al›nan d›fl veri ara-
l›klar›na, varsay›lan olarak sorgunun ad›n-
dan oluflturulan bir ad verilir. "x kayna¤›n-
dan sorgula" biçimindeki bu adda x, sorgu-
yu oluflturmak için kulland›¤›n›z veri kay-
na¤›n›n ad›d›r.
❿ Metin dosyalar›ndan gelen d›fl veri ara-
l›klar› dosya ad› ile adland›r›l›r.
❿ Web sorgular›ndan al›nan d›fl veri ara-
l›klar›, verilerin al›nd›¤› Web sayfas›n›n
ad›yla adland›r›l›r.
6. Bir Office veritaban› ba¤lant›s› dosyas›
(.odc) veya veritaban› sorgusu dosyas›
(.dqy) açt›¤›n›zda sorgu çal›fl›r ve al›nan ve-
rileri içeren çal›flma sayfas› görüntülenir.
Bir .odc veya OLAP sorgu dosyas› (.oqy), si-
zi OLAP veritaban›na veya küpüne ba¤lar
ve OLAP verileri için bofl Özet Tablo raporu
içeren bir çal›flma sayfas› görüntüler. Bir
sorgu dosyas› açt›ktan sonra, al›nan d›fl ve-
rileri bir Excel çal›flma kitab› dosyas›na
kaydedebilirsiniz. Ancak, Excel Dosya me-
nüsünde Sakla komutunu .dqy veya .oqy
sorgu dosyas› biçimlerinde kaydetmek için
kullanamazs›n›z.

fiekil 8: Bu uyar› resmidir. ‹kinci seçenek
ile aç›klamas› aras›ndaki uyuflmazl›k.
Bilince art›k önemsiz bir problem oluyor.
m›d›r. Yaz›m›z›n bafl›ndan itibaren ayn›
cümleyi s›k s›k kullanmam›z›n sebebi, me-
selenin net olarak anlafl›lmas› içindi. San›-
yoruz mesele anlafl›ld›. O halde verilerimizi
bir veri taban› program›nda tutaca¤›z ve
bu verileri h›zl›ca hesaplay›p, raporlamak
ve bu raporlar› grafik flekline dönüfltürmek
için de hiçbir program›n eline su dökeme-
yece¤i program olan Excel’de ifllemlerimizi
gerçeklefltirece¤iz. Bu yaz›m›zda göreceksi-
niz ki anlatt›¤›m›z olay çok kolay yöntem-
lerle halledilecektir.
D›flar›dan veri alan›
D›flar›dan veri alabilmek için, Excel bütün
araçlar› gibi bu defada bizlere güçlü bir ko-
mut sunuyor. Bu komut Araçlar menüsün-
de bulunan DIfi VER‹ AL komutudur. Bizim
anlataca¤›m›z Excel versiyonu her zaman
Excel 2002 Pro Türkçe sürümdür. (Anlatt›-
¤›m›z ifllemleri gerçeklefltirdi¤imiz Win-
dows sürümü Win98’dir.) Di¤er sürümler-
de hafif farkl›l›klar olsa da Excel 97 ve
2000’de de ayn› ifllemler rahatl›kla gerçek-
lefltirilebilir.
Basit bir örnekle ifllemimize bafllayal›m.
1) fiekil-1’deki gibi basit bir Access (.mdb)
veritaban› oluflturun.
2) Bu veri taban›na bir isim vererek (biz
vt1.mdb ismini verdik) C:\Belgelerim kla-
sörüne kaydedin.
3) Bofl bir Excel Çal›flma Kitab› aç›n.
4) “Araçlar” menüsünden “D›fl Veri Al” alt
menü komutunu, buradan da “Veri Al…”
fiekil 9: “vt1.mdb” veri taban› dosyas›n›n
aç›ld›¤›na flahit olmadan, verilerin Excel’e
aktar›ld›¤›n› görüyorsunuz.
✂
komutunu t›klay›n. (fiekil-3)
E¤er sizin de bilgisayar›n›zda bizim yu-
kar›da belirtti¤imiz sürümler yüklü ise, ko-
muta t›klad›¤›n›z anda fiekil-4’deki gibi
“Veri Kayna¤› Seç” penceresi görüntülene-
cektir. Bizdeki pencerede flu an iki veri sor-
gulamas› oldu¤una dikkat ediniz. “Veri
Kayna¤› Seç” penceresinin görüntüledi¤i
klasörün tam olarak yolu “C:\Belgele-
rim\Veri Kaynaklar›m” fleklindedir. Siz her-
hangi bir flekilde bir veri kayna¤›ndan tablo
sorgulad›¤›n›zda, yapm›fl oldu¤unuz sor-
gulama bu klasörde görüntülenecektir. An-
cak biz flimdilik “C:\Belgelerim\vt1.mdb”
dosyas›n› seçelim.
5) Belgelerim Klasöründen “vt1.mdb” dos-
yas›n› seçin ve “Aç” dü¤mesine t›klay›n.
(fiekil-5)
6) Ekrana “Veri Al” mesaj penceresi gele-
cektir. (fiekil-6)
“Veri Al” penceresinde bulunan “Verileri
nereye almak istiyorsunuz?” kutusuna bir
hücre adresi girmelisiniz. Biliyorsunuz ki bu
tür nesnelere RefEdit nesnesi denir. Daha
sonraki konular›m›zda bu tür nesnelerin
kullan›m›n› detayl› olarak görece¤iz. Bu
nesneye yaz›lm›fl olan hücre adresi =$A$1
olabilece¤i gibi, baflka bir sayfa referans›
verilerek de gerçeklefltirilebilir. =Say-
fa3!$A$1 gibi. fiekil-7’de gördü¤ünüz gibi
önce RefEdit nesnesinin sa¤ taraf›ndaki
flekle t›klayarak “Veri Al” penceresini mini-
mize ettik. Daha sonra da fare ile önce Say-
fa3’e t›klad›k, hemen ard›ndan da A1 hüc-
resine t›klad›k ve RefEdit nesnesinde =Say-
fa3!$A$1 yazd›¤›n› gördük. Bunu sadece
klavyeden de girerek gerçeklefltirebilirsiniz.
fiekil 11: Sa¤ tufl menüsüne yeni eklenen
komutlar ve D›fl Veri Al Araç Çubu¤u
Excel Serisi
<<
fiekil 10: vt1
Tablo1.odc
dosyas› Veri
Kaynaklar›’na
eklendi
UYARI…
“Veri Al” penceresinde bize göre yanl›fl
yaz›lm›fl bir cümle bulunuyor. Bu yanl›fl ikinci
seçenek olan “Yeni Çal›flma Kitab›”...
Bu seçene¤i seçti¤inizde, üzerinde yazan
aç›klamaya göre yeni bir Çal›flma Kitab›
aç›lacak ve veri taban›ndan veriler bu yeni
Çal›flma Kitab›’na aktar›lacak gibi görünüyor.
Ancak böyle olmayacak, yeni Çal›flma Kitab›
yerine yeni bir Çal›flma Sayfas› aç›lacakt›r.
Asl›nda Microsoft da bunu bizim gibi
düflünüyor, çünkü bu seçenek için yard›m
almak istedi¤imizde fiekil-8’deki görüntü ile
karfl›lafl›yoruz.
7) “Tamam” dü¤mesine t›klad›¤›n›zda,
“vt1.mdb” dosyas›ndaki verilerin Çal›flma
Kitab›’n›zdaki 3. sayfada A1’den itibaren
yazd›r›ld›¤›n› göreceksiniz. (fiekil-9)
Veri al›nd›¤›nda dikkat ederseniz, Excel
sütunlar›n›n da verilerin geniflli¤inde oto-
matik olarak aç›ld›¤›n› göreceksiniz.
‹flte, verilerinizi Excel’e saniyesinde so-
runsuz olarak aktard›n›z. Ne kadar çok
olursa olsun, verilerinizin sizi asla s›kmaya-
cak derecede h›zla aktar›ld›¤›n› göreceksi-
niz. Bu arada dikkat etmenizi istedi¤imiz
bir nokta flu: “Veri Kayna¤› Seç” penceresi-
nin durumu. Klasörün içerisine göz att›¤›-
n›zda, yeni veri ald›¤›m›z vt1.mdb dosyas›-
na ait .odc uzant›l› bir dosya görüyoruz.
(fiekil-10) Access veri taban› içerisinde tek
bir tablo olan Tablo1 ve verilerimizin de bu
fiekil 12: Verileri sürekli veri taban›ndan
almak için “Veri Al” komutunu kullanma-
n›z yeterli olacakt›r.
7 • CHIP Workshop >>
 >> Excel Serisi
tablolarda olmas›ndan dolay› yeni olufltu-
rulan dosyan›n ad› “vt1 Tablo.odc” olarak
eklenmifltir.
‹fllemlerimiz tabi ki bu kadar de¤il. An-
cak Excel’de aktif olan baz› komutlara
mutlaka dikkat etmeliyiz. Fareniz ile Ex-
cel’e aktard›¤›n›z verilerin üzerine gelin ve
sa¤ tufla t›klayarak sa¤ tufl menüsünü aç›n.
Son k›s›mda 4 adet yeni komutun eklendi-
¤ini göreceksiniz. Ayr›ca Veri menüsünde
en son k›s›mda bulanan “Veri Yenile” ko-
mutunun da aktif oldu¤unu göreceksiniz.
❿Sorgu Düzenle
❿Veri Aral›¤› Özellikleri
❿Parametreler
❿Veri Yenile
Zaman içerisinde yukar›da bulunan 4
adet yeni komutu teferruat› ile inceleyece-
¤iz. Çünkü her bir komut bafll› bafl›na bir
içeri¤e sahip olaylar› bar›nd›r›yor. Ancak ilk
olarak “Veri Yenile” komutunu inceleyelim.
Veri yenile
Herhangi bir veritaban›ndan Excel’e veri-
lerinizi aktard›¤›n›z da siz de¤ifltirene ka-
dar, o veri taban› ile Excel aras›nda s›cak bir
ba¤ kurulmufltur. Bu ba¤ ile verileri tekrar
tekrar ayn› yerden Excel’e aktarabilirsiniz.
Bundan dolay› da herhangi bir sorun yafla-
mazs›n›z.
fiimdi farz edelim ki, Excel’e ald›¤›n›z
verilerle çal›flt›n›z ve verilerde baz› oyna-
malar yaparak orijinalli¤ini bozdunuz. An-
cak verilerin veri taban›ndaki hali size tek-
rar laz›m oldu. ‹flte bu noktada yapman›z
gereken tek fley, yeni aktif olan komutlar-
dan “Veri Al” dü¤mesine t›klamal›s›n›z. Bü-
tün verilerin eksiksiz olarak ayn› yerlerine
geldi¤ini göreceksiniz. fiekil-12’de üstteki
tabloda baz› verileri sildik. Alttaki tabloda
ise “Veri Yenile” komutuna t›klayarak tek-
rar eski verileri geri ald›k.
<< CHIP Workshop • 8
fiekil 13: Veri
taban›na yeni
veri eklendi ve
tekrar
Excel’e
aktar›ld›.
Hemen akl›n›za gelmese de daha ilerde-
ki zamanlarda akl›n›za tak›lan birkaç soru-
ya cevap aramaya çal›flal›m.
Soru 1: Veri taban›na yeni veriler girdi¤i-
mizde bu veriler de “Veri Al” dü¤mesine t›k-
lad›¤›m›zda Excel’e aktar›lacak m›?
Cevap: Her ne kadar veri girilirse girilsin,
aradaki ba¤› koparmad›¤›n›z sürece, Excel
dosyan›zdaki D›fl veriler üzerine t›klay›p
“Veri Al” komutunu çal›flt›rd›¤›n›zda, veri-
leriniz yenilecektir. fiekli-13’deki görüntü-
yü, önce veritaban›n› açarak 2 adet veri gi-
rip, ard›ndan Excel’e dönerek “Veri Yenile”
komutunu çal›flt›rarak ald›k. Ancak burada
bir hat›rlatma yapmam›z yerinde olacakt›r.
E¤er, d›fl veri ba¤lant›n›z olan Excel dosya-
n›z aç›ksa, o anda ba¤lant›l› oldu¤unuz ve-
ri taban› program›n› açarak veri girme iflle-
mini gerçeklefltiremezsiniz. Çünkü Excel o
anda bu program› kullan›yor. Dolay›s›yla
kullan›lan veri taban›, dosyay› belki aça-
cakt›r, fakat dosya SALT okunur olarak aç›-
lacakt›r. Yani size yazma izni vermeyecek-
tir. (fiekil-14)
Soru 2: Veri taban›na verileri ald›ktan son-
ra, sürekli olarak “Veri Al” komutunu mu
çal›flt›rmal›y›m? Belirli aral›klarla Excel ken-
disi bu verileri alamaz m›?
Cevap:Evet, bunu otomati¤e ba¤layabilir-
fiekil 14: D›fl veri alma ifllemi Excel’de
haz›rken, Veri taban› Salt okunur olarak
aç›l›r.
fiekil 15: Veri alma süresini siz
belirleyebilirsiniz.
siniz. Excel belirli aral›klarla veri taban›na
ba¤lanarak verilerinizi al›r ve kendini gün-
celler. Bunun için basit bir ayar yapman›z
gerekiyor. Bu ayar› hem ifllem aflamas›nda
yapabilirsiniz, hem de ifllemleriniz bittik-
ten sonra. ‹fllem aflamas›nda iken yani fie-
kil-6’daki pencerede iken “Özellikler” dü¤-
mesine t›klayarak, ya da sa¤ tufl menüsün-
den “Veri Aral›¤› Özellikleri” komutunu t›k-
layarak, aç›lan pencereden gerçeklefltirebi-
lirsiniz. Aç›lan “D›fl Veri Aral›¤› Özellikleri”
penceresinde bulunan “Yenileme Deneti-
mi” bölümündeki “Her *** dakikada yenile”
kutusunu aktif hale getirip, kutu içerisine
istedi¤iniz süreyi yaz›p “Tamam” tufluna
t›klaman›z yeterli olacakt›r. (fiekil-15)
Soru 3: Excel’e verilerimi aktard›ktan sonra
bir daha ne kendimin ne de bir baflkas›n›n
Veri yenileme dü¤mesini aktif olarak gör-
mesini istemiyorum. Yani benden baflkas›
bu dosyan›n bir veri taban›na ba¤l› oldu¤u-
nu bilmesin.
Cevap: Bunu yapabilmeniz mümkün. Ve-
rileri bir kere al›p, bir daha al›nmas›n› iste-
miyorsan›z, “D›fl Veri Aral›¤› Özellikleri”
penceresinde bulunan “Sorgu tan›m›n›
kaydet” onay kutusundaki onay› kald›rma-
n›z yeterli olacakt›r. (fiekil-16)
M. Temel Korkmaz
temelkorkmaz@excel.gen.tr
fiekil 16: Sorgu tan›m›n› kald›rarak veri
alma ifllemini engelleyebilirsiniz.

‹flletim Sistemi Nas›l Çal›fl›r?
‹
flletim sistemi, bilgisayar›m›zla yaflad›-
¤›m›z tecrübelere temel oluflturur. Bilgi-
sayar›m›z› açt›¤›m›zda karfl›m›za ç›kan
ilk yaz›l›mken, bilgisayar›m›z› kapatt›¤›m›z-
daysa gördü¤ümüz son yaz›l›md›r. Di¤er
bütün programlar› kullanmam›za imkan
veren yaz›l›md›r. ‹flletim sistemi, masan›z›n
üstündeki ve elinizin alt›ndaki bütün dona-
n›m›m›z› organize ve kontrol eder. Buna
ra¤men birçok kullan›c›n›n iflletim sistemi-
nin ne oldu¤u hakk›nda hemen hemen hiç-
bir bilgisi yoktur.
Bu bölümde, bir yaz›l›m parças›n›n iflletim
sistemi olarak adland›r›lmas› için neler yap-
mas› gerekti¤ini okuyacak ve bir donan›m
toplulu¤unu güçlü bir ifllem cihaz›na dö-
nüfltürmek için iflletim sisteminin nas›l ça-
l›flt›¤›n› göreceksiniz.
Temel yap›
Bütün bilgisayarlar›n iflletim sistemlerinin
olmad›¤›n› bilmek önemli bir fleydir. Örne-
¤in, mutfa¤›n›zdaki mikrodalga f›r›n› kont-
rol eden bilgisayar, bir iflletim sistemine ih-
tiyaç duymaz. Yapmas› gereken çok basit
görevleri vard›r; çok basit girifl ve ç›k›fl me-
totlar› (bir LCD ekran ve küçücük bir klavye)
ve basit, kontrol gerektirmeyen asla de¤ifl-
meyen bir donan›m. Hiçbir karmafl›k iflle-
min gerekmedi¤i böylesi bir bilgisayar için
bir iflletim sistemi gereksiz bir yük olacakt›r.
Mikrodalga f›r›n›n içindeki bilgisayarda, ge-
rekli tüm zamanlarda sadece tek bir prog-
ram çal›fl›r.
Mikrodalgay› aflan bir karmafl›kl›ktaki
bir bilgisayar sistemi için, maalesef, bir iflle-
tim sistemi daha büyük çal›flmalar›n etkin
bir flekilde gerçekleflmesi ve kolay uygula-
malar›n geliflimi için bir anahtard›r. Bütün
masaüstü bilgisayar sistemlerinin iflletim
sistemleri vard›r. Bunlar aras›nda en çok bi-
lineni Windows, UNIX ve Macintosh iflletim
sistemi aileleridir. Yukar›da sayd›klar›m›z›n
d›fl›nda, çok özel amaçlar için gelifltirilmifl
yüzlerce farkl› iflletim sistemleri vard›r: Ör-
ne¤in, özel bir amaç için gelifltirilmifl büyük
sistemler, robotlar, çeflitli üretim alanlar›,
gerçek zamanl› kontrol sistemleri gibi...
Çok basit bir flekilde ifade edersek, bir ifl-
letim sistemi iki fley yapar:
Bilgisayar sisteminin donan›m ve yaz›-
l›m kaynaklar›n› yönetir. Bu kaynaklar, ifl-
lemci, bellek, disk alan› gibi fleyleri içerir.
Detayl› bir flekilde donan›m›n ne oldu-
✂
¤unu bilmeksizin, uygulamalar›n donan›m-
larla kararl› ve tutarl› bir flekilde çal›flmala-
r›n› sa¤lar.
Donan›m ve yaz›l›m kaynaklar›n› idare
etmek olarak tan›mlanan birinci görev çok
önemlidir, çünkü çeflitli programlar ve girifl
metotlar› kendi özel amaçlar› için merkezi
ifllemci biriminin (CPU/Central Processing
Unit) dikkatini çekmek için rekabet ederler-
ken, girifl/ç›k›fl (I/O) bant geniflli¤i, depola-
ma ve bellek talep ederler. Bu kapasite için-
de, iflletim sistemi iyi bir ebeveyn rolü oy-
nar, hiçbir uygulamay› göz ard› etmeden,
her bir uygulaman›n gerekli kaynaklar› al›p
almad›¤›n› kontrol edip, çok daha faydal›
bir flekilde sistemin s›n›rl› kapasitesini bü-
tün kullan›c› ve uygulamalara idareli bir fle-
kilde kulland›r›r.
E¤er iflletim sistemini sadece belirli tip
bir bilgisayardan daha fazlas› kullanacaksa
ya da e¤er de¤iflikliklere aç›k bilgisayara ye-
ni donan›mlar ekleniyorsa, tutarl› bir uygu-
lama arabirimi (arayüzü) sa¤lamak olarak
ifade edilen ikinci görev, hayati bir önem
tafl›r. Tutarl› bir uygulama program› arayü-
zü (API/Application Program Interface), bir
program gelifltiricinin bir bilgisayar üzerin-
de çal›flan bir uygulama yazmas›na izin ve-
rirken, bu iki makinede haf›za ya da depola-
ma kapasitesi farkl› dahi olsa, ayn› tip bir
di¤er bilgisayarda bu uygulaman›n çal›fla-
ca¤›na tart›flmas›z bir flekilde güven verme-
lidir. Eflsiz bir bilgisayar olsa dahi, o bilgisa-
yarda çal›flan iflletim sistemi donan›mda
güncellemeler ve yenilenmeler oldu¤unda
uygulamalar›n›n sorunsuz çal›flmas›n› ga-
ranti eder, çünkü bilgisayar›n kaynaklar›n›
da¤›tan ve yöneten uygulamalar de¤il iflle-
tim sistemidir. Windows XP bir iflletim sis-
teminin sa¤layabilece¤i esnekli¤e çok güzel
bir örnektir. Windows XP, binlerce sat›c›n›n
donan›mlar› üzerinde çal›fl›r. Binlerce farkl›
yaz›c›, disk sürücü ve mümkün olan binler-
ce çeflit kombinasyondaki özel yan dona-
n›mlar›n birlikte sorunsuz çal›flmas›n› sa¤-
lar.
Destekledikleri uygulamalar›n çeflidi ve
kontrol ettikleri bilgisayarlar›n türünün te-
meli üzerinde kategorize edilmifl iflletim
sistemlerinin genifl aileleri içinde dört çeflit
vard›r:
❿ Gerçek zamanl› iflletim sistemi
(RTOS/Real-time Operating System): Ger-
çek zamanl› iflletim sistemleri, makineleri,
Nas›l Çal›fl›r?
<<
bilimsel cihazlar› ve endüstriyel sistemleri
kontrol etmek için kullan›l›r. Bir RTOS tipik
olarak çok az kullan›c›-arabirimi yetene¤ine
sahiptir ve son kullan›c›n›n faydalanabile-
ce¤i bir fley de¤ildir, ta ki “mühürlenmifl ku-
tu” olarak kullan›m için teslim edilinceye
kadar. RTOS’un en önemli parças›, bilgisa-
yar›n kaynaklar›n› yönetmesidir, ki böylece
belirli bir ifllem her zaman oldu¤u gibi ayn›
zamanda kesinkes ayn› performans› göste-
rebilir. Karmafl›k bir makinede, bir ifllemi
sistem kaynaklar› uygun oldu¤u için daha
h›zl› devreye sokmak, sistem meflgul oldu-
¤unda onu hiç hareket ettirmemek kadar
vahim olabilir.
❿ Tek kullan›c›, tek görev: ‹sminin de ima
etti¤i gibi, bu iflletim sistemi, belirli bir an-
da belirli bir görevin bir kullan›c› taraf›ndan
etkin bir flekilde yap›lmas›n› sa¤lamak üze-
re bilgisayar› yönetmek için tasarlanm›flt›r.
Avuçiçi bilgisayarlardan Palm’in PalmOs’u
modern tek kullan›c›l›, tek görevli iflletim
sistemlerinin en iyi örne¤idir.
❿ Tek kullan›c›, çok görev: Bu, tam da bu-
gün birçok insan›n kulland›¤› masaüstü ve
dizüstü bilgisayarlardaki iflletim sistemi tü-
rüdür. Windows XP ve MacOS, her ikisi bir-
den, tek kullan›c›n›n çok say›da program›
ayn› anda çal›flt›rd›¤› iflletim sistemlerinin
en iyi örnekleridir. Örne¤in bir Windows
kullan›c›s› için, bir taraftan kelime ifllemci-
ye bir not yazarken bir taraftan da yaz›c›-
dan bir e-mail mesaj›n›n ç›kt›s›n› almak ve
bunlar› yaparken bir taraftan da internet-
ten bir dosya indirmek kesinlikle mümkün-
dür.
❿ Çok kullan›c›: Bir çok kullan›c›l› iflletim
sistemi, çok say›da farkl› kullan›c›n›n efl za-
manl› bir flekilde bilgisayar›n avantajlar›n-
dan yararlanmas›na izin verir. ‹flletim siste-
mi kullan›c›lar›n tümünün ihtiyaçlar›n›n
dengeli bir flekilde karfl›land›¤›ndan ve her-
hangi bir problemde bir kullan›c›n›n bütün
kullan›c›lar› etkilememesi için kullan›lan
her bir program›n ayr›lm›fl kaynaklardan
yeterli bir flekilde yararland›¤›ndan emin ol-
mal›d›r. Bu iflletim sisteminin örneklerini
Unix, VMS ve büyük bilgisayar iflletim sis-
temleri, örne¤in MVS olarak s›ralayabiliriz.
Bir a¤› destekleyen çok kullan›c›l› iflletim
sistemleriyle tek kullan›c›l› iflletim sistem-
lerini birbirlerinden ay›rmak çok önemlidir.
Windows 2000 ve Novell Netware, yüzlerce
hatta binlerce a¤ flebekesi kullan›c›lar›n›
5 • CHIP Workshop >>
 >> Nas›l Çal›fl›r?
destekleseler de, bu iflletim sistemlerinin
kendileri gerçek çok kullan›c›l› iflletim sis-
temleri de¤illerdir. Sistem yöneticisi (admi-
nistrator) Windows 2000 ya da Netware'in
tek "kullan›c›s›"d›r. A¤ deste¤i ve bütün
uzaktaki kullan›c›lar›n sisteme giriflleri iflle-
tim sistemi taraf›ndan yönlendirilen net-
work taraf›ndan yap›l›r. Sistem yöneticisi
iflletim sisteminin yetkili kullan›c›s›d›r.
S›ra, bir iflletim sisteminin temel ifllevle-
rini incelemeye geldi. Yukar›da sayd›¤›m›z
farkl› tip iflletim sistemlerini akl›m›zda tu-
tarak, iflletim sistemlerinin temel ifllevlerini
gözden geçirelim.
Uyand›rma ça¤r›s›
Bir bilgisayar çal›flmaya bafllad›¤›nda hare-
kete geçen ilk program, sistem donan›mla-
r›n›n uygun bir flekilde çal›fl›p çal›flmad›¤›n›
kontrol eden bilgisayar›n ROM’unda (Read
Only Memory/Sadece Okunabilir Bellek)
muhafaza edilen komut setidir. Bu ilk aç›l›fl-
taki bilgisayar›n kendi kendini testi
(POST/Power On Self Test) s›ras›nda, ifllem-
ci, bellek ve BIOS’ta (Basic Input Output
Systems, temel girifl ç›k›fl sistemleri) hatalar
olup olmad›¤› kontrol edilir ve sonuç özel
bir bellek alan›na kaydedilir. POST ifllemi
baflar›l› bir flekilde tamamland›¤›nda,
ROM’da yüklü olan yaz›l›m (bazen firmwa-
re de denir), bilgisayar›n disk sürücülerini
etkinlefltirmeye bafllayacakt›r. Ço¤u mo-
dern bilgisayarlarda, bilgisayar sabitdisk
sürücüsünü etkinlefltirdi¤inde, iflletim sis-
teminin ilk parças›n› bulur: Ön yükleyici
(bootstrap loader)...
Tek bir ifllevi olan bu küçük programa ön
yükleyici (bootstrap loader) denir: Ön yük-
leyici bellek içine iflletim sistemini yükler ve
onun çal›flmaya bafllamas›na izin verir. En
temel biçimde ön yükleyici, küçük sürücü
programlar›n› arayüzleriyle birlikte kurar ve
bilgisayar›n çeflitli alt sistem donan›mlar›n›
kontrol eder. ‹flletim sisteminin tuttu¤u
belle¤in bölümlerini, kullan›c› bilgilerini ve
uygulamalar› kurar. Bilgisayar›n uygulama-
lar› ve alt sistemleri aras›nda iletiflim trafi-
¤ini ayarlayan çok say›da sinyali, flag’leri ve
semaforlar› tutan veri altyap›lar›n› olufltu-
rur. Ard›ndan da, bilgisayar›n kontrolünü ifl-
letim sistemine b›rak›r.
Genelde iflletim sisteminin görevleri, 6
kategoride ele al›n›r.
❿ ‹fllemci yönetimi
❿ Bellek yönetimi
❿ Cihaz yönetimi
❿ Depolama yönetimi
❿ Uygulama arayüzü
❿ Kullan›c› arayüzü
<< CHIP Workshop • 6
‹flletim sisteminin yukar›da s›ralanan bu
alt› görevden daha fazlas›n› yapt›¤›n› söyle-
yenler olsa da ve baz› iflletim sistemi sat›c›-
lar› çok daha yard›mc› ve faydal› ifllevi kendi
iflletim sistemlerinde infla etseler de, bu te-
mel 6 görev, bütün iflletim sistemlerinin
özünü tan›mlar.
fiimdi de s›ra, tüm bu fonksiyonlar›n ifl-
lemesinde kullan›lan, iflletim sisteminin
araçlar›na bakmaya geldi.
‹fllemci yönetimi
‹fllemci yönetiminin özü iki ilgili konuya in-
dirgenebilir.
❿ Düzgün bir flekilde görevi yerine getir-
mek için uygulama ve ifllemlerin yetti¤i ka-
dar ifllemci zaman› almas›n› sa¤lamak,
❿ Gerçek ifl için mümkün olan say›da ifl-
lemci döngüsünü kullanmak.
‹flletim sistemi taraf›ndan ifllemlerin s›-
ralanmas› için uygulamaya konan temel
yaz›l›m birimi ifllemci taraf›ndan çal›flt›r›l›r;
‹flletim sisteminin yap›s›na göre ifllem ya da
izlek (thread) taraf›ndan.
Bir ifllemin bir uygulama gibi oldu¤unu
düflünmek çok caziptir, fakat bu ifllemcile-
rin donan›m ve iflletim sistemiyle nas›l ilifl-
kilendirilebilece¤ine dair tamamlanmam›fl
bir resim verir. Sizin gördü¤ünüz uygulama
(bir kelime ifllemci ya da grafik ya da bir
oyun) asl›nda, bir ifllemdir, fakat bu uygula-
ma cihazlar›n birbiriyle ya da bilgisayar›n
di¤er bilgisayarlarla iletiflim kurmas› gibi
çeflitli görevler için birçok di¤er ifllemin bafl-
lamas›na sebep olur. Ayr›ca, hep orada olup
da size çal›flt›¤›na dair bir kan›t vermeye ge-
rek duymadan çal›flan çok say›da ifllem var-
d›r. Bir ifllem, bir kullan›c› taraf›ndan, di¤er
uygulamalar taraf›ndan ya da iflletim siste-
mi taraf›ndan kontrol edilebilen ve baz› ha-
reketlerin yap›lmas›n› sa¤layan yaz›l›md›r.
Bu, bir uygulamadan daha ziyade, iflle-
tim sisteminin merkezi ifllemci birimi (CPU)
vas›tas›yla uygulanmak üzere kontrol edip
ve planlad›¤› bir ifllem ya da süreçtir. Tek
görevli sistemlerde, çizelge ya da planlama
dosdo¤ru gider ya da tek yönlüdür. ‹flletim
sistemi, kullan›c› girifli ve kesilmelerde yü-
rütmeyi belirli bir süre ask›ya almak d›fl›n-
da, uygulamalar›n çal›flmaya bafllamas›na
izin verir. Kesmeler (interrupt) donan›m ya
da yaz›l›mlar taraf›ndan CPU’ya gönderilen
özel sinyallerdir. Çok canl› bir toplant› s›ra-
s›nda, CPU’nun dikkatini çekmek üzere bil-
gisayar›n baz› parçalar›n›n birdenbire ayn›
anda ellerini kald›rmalar›na benzetilebilir-
ler. Bazen iflletim sistemi ifllemlerin önceli-
¤ini planlayarak, kesmeleri saklar ya da tu-
tar. Bu, iflletim sisteminin belirli iflin müm-
kün olan en h›zl› zamanda bitmesi için kes-
meleri baz› kaynaklara göstermemesi de-
mektir. Bellekle ilgili problemler ya da hata
durumlar›ndaki gibi baz› kesmeler, o kadar
önemlilerdir ki asla görmezlikten geline-
mezler. Bu gizlenemez kesmelerle (non-
maskable/NMIs), di¤er görevlerin ne oldu-
¤una bakmaks›z›n, mümkün oldu¤unca en
h›zl› bir flekilde ilgilenilmelidir.
Kesmeler, tek görevli sistemlerde ifllem-
lerin yürütülmesinde baz› kar›fl›kl›klara yol
açsalar da, iflletim sisteminin ifli bir çok gö-
revli sistem içinde çok daha karmafl›k ola-
cakt›r. fiimdi, iflletim sistemi uygulamalar›n
çal›flmas›n› düzenlemelidir, öyle ki siz böy-
lece birkaç fleyin bir anda oldu¤una inan›r-
s›n›z. Bu çok karmafl›kt›r, çünkü CPU belirli
bir zamanda sadece tek bir fley yapar. Ayn›
zamanda birçok fleyin bir arada olabildi¤i
görüntüsünü vermek için, iflletim sistemi
bir saniyede binlerce kez birbirinden farkl›
ifllemler aras›nda bir de¤ifl tokufl yapmak
zorundad›r.
Bunun nas›l oldu¤unu afla¤›daki s›ral›
aç›klamadan izleyebilirsiniz:
❿ Bir ifllem RAM’in (Random Access Me-
mory/Rasgele Eriflim Belle¤i) belirli bir k›s-
m›n› iflgal eder. Ayn› zamanda, CPU ve iflle-
tim sisteminin bellek alan› içinde kayd›n gi-
riflini yapar, s›ralar ve bu kay›tlar› y›¤ar.
❿ ‹ki ifllem çok görevli oldu¤u zaman, iflle-
tim sistemi belirli bir say›da CPU çal›flma
döngüsünü bir programda paylaflt›r›r.
❿ Bu döngülerin s›ralanmas›ndan sonra,
iflletim sistemi bütün kay›tlar›n kopyalar›n›
ç›kar›r, ifllemler s›ras›nda kullan›lm›fl olan-
lar› s›ralar ve y›¤ar ve bu yürütmenin içinde
hangi ifllemlerin durdurulaca¤›n› not eder.
❿ Ard›ndan ikinci ifllem taraf›ndan kullan›-
lan bütün kay›tlar› yükler, y›¤ar ve s›ralar ve
belirli bir say›daki CPU döngüsüne izin ve-
rir.
❿ Bunlar tamamland›¤›nda, ikinci program
taraf›ndan kullan›lm›fl bütün kay›tlar›n
kopyas›n› al›r, y›¤ar ve s›ralar ve birinci
program› yükler.
Bu de¤iflimler s›ras›nda, bir ifllemin izle-
rini muhafaza etmek için ihtiyaç duydu¤u
bütün bu bilginin içinde tutuldu¤u veri pa-
ketine, ifllem kontrol blo¤u (process control
block) denir. Bir ifllem kontrol blo¤u flunlar›
kapsar.
❿ ‹fllemi tan›mlayan bir kimlik numaras›,
❿ Program içindeki yerleflimlerin ve iflle-
min en son görüldü¤ü yerin verilerinin gös-
tergeleri,
❿ Kay›t içeri¤i,
❿ Çeflitli bayrak (flag) ve anahtarlar›n du-
rumu,

❿ ‹fllem için gereken belle¤in alt ve üst s›-
n›rlar›n›n göstergeleri,
❿ ‹fllem taraf›ndan aç›lan dosyalar›n listesi,
❿ ‹fllemin önceli¤i,
❿ ‹fllem taraf›ndan ihtiyaç duyulan girifl-ç›-
k›fl (I/O) cihazlar›n›n konumu...
‹fllemin statüsü de¤iflti¤inde, (örne¤in
aktif durumdan bekleme durumuna ya da
ask›ya al›nm›fl konumdan çal›flmaya geçti-
¤inde) ifllem kontrol blo¤u içindeki bilgi,
herhangi baflka bir programda oldu¤u gibi,
iflletim sisteminin görev anahtarlama bölü-
münün do¤rudan iflledi¤i veriler gibi kulla-
n›lmal›d›r.
Do¤rudan kullan›c› müdahalesi olmak-
s›z›n bu ifllem de¤ifl tokuflu olur ve her bir
ifllem, makul bir zaman içersinde görevini
tamamlamak için yeterli CPU döngüsü al›r.
E¤er kullan›c› ayn› zamanda birden fazla ifl-
lemi bir arada çal›flt›rmak isterse, bafl›n› be-
laya sokabilir. ‹flletim sisteminin kendisi,
uygulama ifllemlerinin y›¤›n ve s›ralar› ol-
mak üzere bütün kay›tlar›n› muhafaza et-
mek veya de¤ifl tokufl yapmak için baz› CPU
döngülerine ihtiyaç duyar. E¤er yeterli ifl-
lem bafllat›l›rsa ve e¤er iflletim sistemi dik-
katli bir flekilde tasarlanmam›flsa, sistem,
çal›flmaya devam eden ifllemler yerine ifl-
lemler aras›ndaki de¤ifl tokufl için CPU dön-
gülerinden kullan›lmaya haz›r olanlar›n bü-
yük bir ço¤unlu¤unu kullanmaya bafllaya-
bilir. Böyle bir fley oldu¤u zaman bu durum
sistemin çökmesi (thrashing) olarak adlan-
d›r›l›r ve genellikle ifllemlerin durdurularak
düzeninin yeniden sa¤lamas› için kullan›c›
müdahalesine ihtiyaç duyulur.
‹flletim sistemi tasar›mc›lar› için çökme
ihtimallerini azaltman›n yolu, çok çeflitli
görevlerin sergilenmesi için yeni ifllemlere
olan ihtiyac› azaltmakt›r. Baz› iflletim sis-
temleri izlek (thread) ad› verilen modüller
kullan›rlar. Bu modüller normal ifllemlerin
gerektirdi¤i bütün CPU yo¤unluklu ifllerle
u¤rafl›r, ama çeflitli girifl/ç›k›fl ifllemleriyle
u¤raflmaz... Bir ifllem birçok izlek ya da fark-
l› ifllemlerle bafllayabilir, fakat bir izlek bir
ifllemle bafllamaz.
fiimdiye kadar tart›flt›¤›m›z planlamala-
r›n hepsi sadece bir CPU ile ilgiliydi. ‹ki ya da
daha fazla CPU olan bir sistemde, iflletim
sistemi ifl yükünü CPU’lar aras›nda bölüfl-
türmeli, gerekli ifllemlerin taleplerini farkl›
CPU’lar üzerindeki mümkün olan döngüler-
le dengelemeye çal›flmal›. Simetrik olma-
yan iflletim sistemleri kendi ihtiyaçlar› için
bir CPU kullan›r, uygulama ifllemlerini ise
geri kalan CPU’lar aras›nda bölüfltürür. Si-
metrik iflletim sistemleri kendilerini çeflitli
CPU’lar aras›nda bölüfltürürler, dengelen-
✂
mifl talep ile iflletim sisteminin kendisinin
çal›flmas›n›n devam etti¤i zamanlarda dahi
mevcut CPU’larla karfl› karfl›yad›r.
‹flletim sistemi e¤er yürütme ihtiyac›n-
daki tek bir yaz›l›m olsa dahi, CPU planlama
için tek bir kaynak de¤ildir. Bütün ifllemle-
rin düzgün bir flekilde çal›flt›¤›ndan emin
olmak için gereken bundan sonraki en
önemli ad›m bellek idaresidir.
Bellek ve depolama yönetimi
Bir iflletim sistemi bilgisayar›n belle¤ini yö-
netti¤i zaman, tamamlanmas› gereken iki
büyük görev vard›r:
❿ Her ifllem yürütme içersinde yeterli bel-
le¤e sahip olmal›d›r ve bir baflka ifllemin
bellek alan›nda çal›flamayaca¤› gibi baflka
bir ifllem taraf›ndan da çal›flt›r›lamaz.
❿ Her bir ifllemin en etkin bir flekilde çal›fl-
mas› için sistemdeki farkl› bellek tiplerinin
uygun bir flekilde kullan›lmas› gerekir.
‹flletim sisteminin yapmas› gereken bi-
rinci görev, yaz›l›m biçimleri ve bireysel uy-
gulamalar için bellek s›n›rlar› (memory bo-
undaries) oluflturmakt›r.
Bir örnek verirsek, 128 megabyte’l›k
RAM’e sahip bir sistemimizin oldu¤unu
farz edelim. Bafllang›ç ifllemi s›ras›nda bi-
zim hayal ürünü bilgisayar›m›z›n iflletim
sistemi mümkün olan belle¤in en üstüne
gitmek ve ard›ndan iflletim sisteminin ken-
disinin ihtiyaçlar›yla buluflmak üzere yeter-
li bir flekilde geri dönmek için tasarlanm›fl-
t›r. ‹flletim sisteminin çal›flmak için 64 MB’a
ihtiyaç duydu¤unu farz edelim. fiimdi, iflle-
tim sistemi RAM havuzunun en alt›na gider
ve bilgisayar›n donan›m alt sistemlerini
kontrol etmek için gereken çeflitli sürücü
yaz›l›mlar› infla etmeye bafllar. Bizim hayal
ürünü bilgisayar›m›zda, sürücüler sadece
30 MB’› alabilirler. ‹flletim sisteminin tama-
men yüklenmesinin ard›ndan da, geriye uy-
gulamalar›n çal›flmas› için 34 MB kal›yor.
Uygulamalar belle¤e yüklenmeye bafl-
land›¤› zaman, iflletim sistemi taraf›ndan
belirlenmifl bir blok boyutuna yüklenir. E¤er
blok boyutu 2 kilobyte ise, yüklenmifl her
bir ifllem, boyutu 2 kilobyte’›n kat› olan bir
bellek parças› oluflturur. 8 ya da 4 byte’l›k
kelimelerden oluflmufl s›n›rlar üzerindeki
bloklar›n bafllang›ç ve bitifliyle birlikte, uy-
gulamalar bu sabitlenmifl blok boyutuna
yüklenir. Bu bloklar ve s›n›rlar uygulamala-
r›n yetersiz hesaplanmas›ndan dolay› bafl-
kas›n›n alan›na yüklenmemesini sa¤lama-
ya yard›m eder. Burada en önemli soru,
tüm bu garanti yöntemlerine ra¤men, 34
MB’l›k uygulama alan› doldu¤unda ne yap›-
laca¤›d›r.
Nas›l Çal›fl›r?
<<
Birçok bilgisayarda, orijinal kapasitenin
üstüne yeni bellek eklemek mümkündür.
Örne¤in, RAM’i 128’den 256 megabyte’a
yükseltebilirsiniz. Böyle bir fley yapmak ga-
yet mant›kl›d›r, fakat göreceli olarak da
epey pahal›ya patlayabilir. Ayn› zamanda
hesaplaman›n temel bir gerçe¤ini de gör-
mezden gelir; bir uygulaman›n belle¤e kay-
detti¤i bilgilerin ço¤u verili bir zamanda
kullan›lmaz. Bir ifllemci bir zamanda sadece
bir yerdeki bellek içeri¤ine eriflebilir, böyle-
ce RAM’in büyük bir k›sm› herhangi bir an-
da kullan›lmam›fl olur. RAM ile karfl›laflt›r›l-
d›¤›nda disk alan›n›n daha ucuz olmas›na
karfl›, bilginin RAM’den sabitdisk’e hareket
edifli, RAM alan›n› masraf olmaks›z›n genifl-
letir. Bu teknik, sanal bellek yönetimi (virtu-
al memory management) olarak adland›r›-
l›r.
Disk deposu, sadece iflletim sistemi tara-
f›ndan yönetilmek zorunda olan bir bellek
tipi ve ayn› zamanda en yavafl oland›r. Bir
bilgisayar sistemindeki bellek tiplerini h›za
göre s›ralarsak;
❿ Yüksek h›zl› önbellek (cache): En h›zl›
ba¤lant›larla CPU kullan›m›na sunulan, gö-
receli olarak küçük ama en h›zl› bellektir.
Önbellek (cache) denetleyicileri (controller),
CPU verilerinin hangi parças›n›n bir sonra-
kine ihtiyaç duyaca¤›n› ve hangisinin ana
bellekten bunu çekip sistem performans›n›
h›zland›rmak için yüksek h›zl› önbellek içi-
ne çekece¤ini önceden tahmin ederler.
❿ Ana bellek (main memory): Bu RAM’dir.
Bir bilgisayar ald›¤›n›zda, RAM’in megaby-
te’larla ölçüldü¤ünü görürsünüz.
❿ ‹kincil bellek (secondary memory): Ço-
¤unlukla kullan›ma uygun veri ve uygula-
malar› muhafaza eden manyetik depola-
man›n dönüflümünün bir çeflididir ve iflle-
tim sisteminin kontrolü alt›ndaki sanal
RAM gibi hizmet verir.
‹flletim sistemi çeflitli ifllemlerin ihtiyaç-
lar›yla farkl› bellek tiplerinin uygunlu¤unu
dengelemeli, ifllem s›ras›n›n gerektirdi¤i bir
flekilde verileri mevcut bellekler aras›nda
blok blok (yani sayfalar halinde) tafl›mal›d›r.
Cihaz yönetimi
Bütün sanal donan›mlar (yani bilgisayar›n
anakart› üzerinde olmayanlar) ile iflletim
sistemi aras›ndaki yolu, sürücü ad› verilen
özel programlar kurar. Bir sürücünün üst-
lendi¤i ifllevlerin büyük bir bölümü, dona-
n›m altsistemlerinin elektrik sinyalleri ile
uygulama programlar› ve iflletim sistemi-
nin üst düzey programlama dilleri aras›nda
çevirmenlik yapmakt›r. Sürücüler, iflletim
sisteminin dosya olarak tan›mlad›¤› verileri
7 • CHIP Workshop >>
 >> Nas›l Çal›fl›r?
al›r ve onlar› depolama cihazlar›n›n üzerin-
deki özel yerlerde bulunan bit ak›fl›na ya da
yaz›c›da bir lazer darbecikleri dizisine çevirir.
Çünkü, sürücülerin kontrol etti¤i dona-
n›mlar aras›nda ve sürücü programlar›n›n
ifllevlerini yerine getirme biçimleri aras›nda
çok büyük farklar vard›r, fakat bunlar›n ço-
¤u ilgili cihaza gerek duyuldu¤unda çal›flt›-
r›l›r; sürücü programlar› da baflka herhangi
bir ifllem gibi ifllev üstlenir. ‹flletim sistemi
sürücülere s›k s›k yüksek öncelikli bloklar
verir ve böylece donan›m kaynaklar› ser-
best kalabilir ve olabildi¤ince h›zl› bir flekil-
de yeniden kullan›lmaya haz›r hale getirilir.
Sürücülerin iflletim sisteminden ayr› ol-
mas›n›n baflka bir sebebi de, iflletim siste-
minin kendisini yenilemek, yeniden derle-
mek ve çeflitli görevlerle donatmak gere¤i
duyulmaks›z›n sürücülerin –ve dolay›s›yla
donan›m altsistemlerinin– yeni ifllevler üst-
lenmelerine imkân vermektir. Yeni dona-
n›m cihaz sürücülerinin geliflmesiyle birlik-
te, (ki bu geliflme iflletim sistemini üreten
firmalardan çok altsistem üreticileri tara-
f›ndan sa¤lan›r ya da bunun maliyeti yine
altsistem üreticileri taraf›ndan karfl›lan›r)
bütün sistemin girifl/ç›k›fl yetenekleri bir
hayli art›r›l›yor.
Girifl ve ç›k›fl› yönetmek asl›nda büyük
ölçüde ifllemlerin s›ralanmas›n›, tampon
bellekleri, bir cihazdan (diyelim ki bir klavye
ya da bir seri porttan) bit ak›fl›n› alan, bu
bitleri tutan ve bunlar› CPU’ya iflleyebilece-
¤i bir h›zda gönderen özel depolama araçla-
r›n› yönetmektir. Bu ifllev özellikle çok say›-
da ifllem yap›ld›¤›nda ve ifllemcinin bafl›n›
kald›rmaya vakit bulamad›¤› zamanlarda
çok önemli bir hal al›r. ‹flletim sistemi, bir
tampon belle¤e, bir cihazdan giriflleri alma-
ya devam etmesi, fakat girifl ifllemi ask›ya
al›nd›¤›nda CPU’ya veri göndermeyi dur-
durmas› için komut verecektir. Ard›ndan,
girifle ihtiyaç duyan ifllem yeniden aktif ha-
le getirildi¤inde, iflletim sistemi tampon
belle¤e verileri göndermesi için komut ve-
recektir. Bu ifllem, bir klavyeyle ya da bir
modemin harici kullan›c›larla ya da bilgisa-
yarlarla büyük bir h›zla bafla ç›kmas›n› sa¤-
lar; hatta CPU’nun bu kaynaklardan gelen
giriflleri kullanamad›¤› zamanlarda bile...
Bilgisayar sisteminin bütün kaynaklar›n›
idare etmek, iflletim sisteminin en önemli
ifllevleri aras›ndad›r ve gerçek zamanl› iflle-
tim sistemleri söz konusu oldu¤unda gere-
ken ifllevlerin neredeyse tamam› bundan
ibarettir. Di¤er iflletim sistemlerine gelin-
ce... Uygulamalar ve insanlar için kullan›la-
cak görece basit ve tutarl› bir yol bulma im-
kan› varsa da donan›m›n gücü bu iflletim
<< CHIP Workshop • 8
sistemlerinin var olma sebebinin asli parça-
s›d›r.
Uygulama Arayüzü
Nas›l ki sürücüler uygulamalara donan›m›n
iflleyiflinin bütün ayr›nt›lar›yla bilmeksizin
donan›m altsistemlerinden yararlanma im-
kan› veriyorsa, uygulama program arayüzle-
ri (APIs/application program interfaces) uy-
gulama programc›lar›na, do¤rudan do¤ruya
CPU iflleyiflinin bütün ayr›nt›lar›n›n izini sür-
meksizin, bilgisayar›n ve iflletim sisteminin
ifllevlerini kullanmalar›na izin verir. Bunun
neden bu kadar önemli oldu¤unu anlamak
için, verileri tutacak bir sabitdisk dosyas›n›n
oluflturulmas› örne¤ine bakal›m.
Bir bilimsel araçtan veri kaydetmek için
bir uygulama yazan bir programc›, bilim
adam›na yarat›lan dosyaya bir isim vermek
imkan› tan›mak isteyebilir. ‹flletim sistemi,
dosya yaratmak için MakeFile adl› bir API ifl-
levi sa¤layabilecektir. Program› yazarken,
programc› araya afla¤›daki gibi bir sat›r gi-
recektir.
MakeFile [1, %Name, 2]
Bu örnekte, komut, iflletim sistemine
kendi verilerinin rasgele girifline izin vere-
cek (1), kullan›c›n›n girdi¤i bir ismi alacak
(%Name) bir dosya yaratmas›n› ve bu dos-
yan›n, içine depolanm›fl verilerin büyüklü-
¤üne göre de¤iflen bir ölçü almas›n› (2) söy-
ler. fiimdi de, iflletim sisteminin bu komutu
eyleme geçirmek için ne yapt›¤›na bakal›m.
‹flletim sistemi disk sürücüsüne, mevcut
ilk serbest depolama konumunun yerini so-
rar.
Bu bilgiyle birlikte iflletim sistemi, dosya
sisteminde dosyan›n bafllang›ç ve bitifl ko-
numlar›n›, dosyan›n ad›n›, dosyan›n tipini,
dosyan›n bir arfliv dosyas› olup olmad›¤›n›
(yani hangi kullan›c›n›n dosyaya bakma ya
da onu biçimlendirme izninin oldu¤unu),
dosyan›n ne zaman yarat›ld›¤›n› gösteren
bir girifl izni yarat›r.
‹flletim sistemi dosyan›n bafllang›c›na
dosyay› tan›mlayan, olas› eriflim tipini belir-
leyen ve dosyay› uygulamaya ba¤layan di-
¤er bilgileri içeren bilgileri yazar.
Bu bilgilerin tümü, disk sürücüsü ile dos-
yan›n bafllang›ç ve bitifl noktalar›n›n adres-
leriyle ilgili sorgular, büyük ölçüde disk sü-
rücüsünün modeli ile üreticisinin belirledi¤i
formatlardad›r.
Programc› disk depolamada API kullana-
cak program›n› yazd›¤›ndan, komut kodla-
r›yla, veri tipleriyle ve olabilecek her tür sa-
bitdisk ve bant sürücüsüne response kodla-
r›yla u¤raflmas› gerekmez. Çeflitli donan›-
m›n altsistemlerini kontrol etmek için sürü-
cülere ba¤l› olan iflletim sistemi, bir dona-
n›mdan öbürüne farkl›l›k gösteren ayr›nt›-
larla u¤rafl›r. Programc›n›n API için kod yaz-
mas› yeter, gerisini iflletim sistemi hallede-
cektir. API’ler yak›n zamanlarda bilgisayar
sektörünün en hararetli rekabet alanlar›
aras›na girdi.
Kullan›c› arayüzü
Nas›l ki API, uygulamalara bilgisayar sistemi-
nin kaynaklar›n› kullanmalar› için tutarl› bir
yol sa¤l›yorsa, bir kullan›c› arayüzü (UI/User
Interface) kullan›c› ile bilgisayar aras›ndaki
etkileflimi yap›land›r›r. Son on y›l içinde, kul-
lan›c› arayüzündeki geliflmelerin neredeyse
hepsi, grafik kullan›c› arayüzü (GUI/graphi-
cal user interface) alan›nda görüldü. Bunun
da iki model üzerinde yo¤unlaflt›¤›n› izledik:
Apple’›n Macintosh’u ve Microsoft’un Win-
dows’u... Baflka iflletim sistemlerinde baflka
kullan›c› arayüzleri de var.
Sözgelimi, Unix, “shell” (kabuk) olarak
adland›r›lan bir kullan›c› arabirimi sunuyor.
Bu kabuklar standart iflletim sisteminin
metin tabanl› arayüzünden çok daha esnek
ve güçlü. Korn Shell ve C Shell gibi program-
lar metin tabanl› arayüzlerdir, önemli ya-
rarl› araçlar sunanlar, fakat as›l amaçlar› ifl-
letim sisteminin fonksiyonlar›n› yürürlü¤e
koymak ve kullan›c›lara kolayl›k sa¤lamak-
t›r. Baflka grafik kullan›c› arayüzleri de var-
d›r. Gnome ya da X-Windows gibi... Bunlar
kullan›c›lar›n görüfl aç›lar›ndan Unix ve Li-
nux gibi iflletim sistemlerini Macintosh ve
Windows’lara benzetir.
Bu örneklerin hepsinde kullan›c› arayü-
zünün iflletim sisteminin üstünde bir kat-
man gibi yer alan bir program ya da bir
programlar setinden olufltu¤unu unutma-
makta fayda vard›r. Farkl› mekanizmalara
sahip olsalar da, Windows ve Macintosh ifl-
letim sistemleri için de do¤rudur bu. ‹flle-
tim-sistemi fonksiyonlar›n›n özü, yani bilgi-
sayar sisteminin yönetilmesi iflletim siste-
minin çekirde¤inde yatar. Altta yatan çekir-
de¤e s›k› s›k›ya ba¤l› olsa bile ekran yöneti-
cisi (display manager) ayr›d›r. ‹flletim siste-
minin çekirde¤i ile kullan›c› arayüzü, yararl›
araçlar (utilities) ve baflka yaz›l›mlar aras›n-
daki ba¤, bugünün iflletim sistemlerindeki
farkl›l›klar› belirler ve gelecekte de belirle-
meye devam edecektir.
Curt Franklin
Çeviren: Sevda K›l›ç
sevda@chip.com.tr
Copyright 2000 HowStuffWorks.com