Ing. arh.

DEMAL ELI

SPOMENICI KULTURE I URBANIZAM

NEKA ISKUSTVA I ZAPAANJA
LES M O N U M E N T S CULTURELS ET L'URBANISME

Svaki ovjek nosi u svojoj fizionomiji, u svom karakteru, neto specifino, karakteristino za njega, neto za to je asocijativno vezan i to on prenosi i na svoj rad. Isto vai i za grupu, narod, za neto kolektivno proizvedeno, kao i za historijsko djelo itave jedne nacije. Ujedno, svako ljudsko djelo u sebi nuno sadri i odnos ovjeka prema prirodi, stepen do kojeg je savladao prirodu i jer samo po sebi znai pobjedu nad prirodom ono se asocijativno namee u prvi plan. Kad se spomene New-York, nuno pomislimo na njegove nebodere; Paris je asocijativno vezan za NotreDame i i Eiffelov toranj, Carigrad za Aja-Sofiju, Mostar za Stari most. Moete li predoiti sebi kako bi krnjavo izgledao mostarski Stari most bez svojih kula? Ja osjeam da je reenica nedovrena ako uz most ne spomenem i kule. Ako se due zadrimo, naprimjer, na pojmu Moskve, uz Kremlj, namee nam se i crkva Vasilija Blaenog, Crveni trg, Lenjinov mauzolej . . . Najvredniji spomenici kulture jednog naroda psihiki daleko potiskuju prirodne ljepote njegove zemlje, pa ak i drutvena zbivanja vie dolaze do izraaja ako su vezana uz materijalne spomenike. ta je spomenik kulture? esto se ulo to pitanje na koje je zaista teko odgovoriti, osim, moda, suprotnim pitanjem: a ta, zapravo, nije spomenik kulture? I komad stare haljine, i neija biljenica, i primitivni seoski kokoinjac, i monumentalni arhitektonski objekt podjednako govore i svjedoe o zbivanjima, naporima i dostignuima jednog naroda. Kod nas je po svretku rata bila prilino izrazita tendencija da se ono sjajno, monumentalno i solidno po materijalu i konstrukciji, iscizelirano i dekorirano, smatra kao jedino vrijedno, a da se sve ostalo ak ni ne prepusti zubu vremena, nego, naprotiv, da se to prije ukloni. Da je ovakav stav bio pogrean, mislim da je danas prilino jasno. Za nas i budua pokoljenja, jer elimo svjedoke istine, podjednako su vani spomenici sjaja i bogatstva; znanja i umjetnosti, kao i oni koji nam govore o bijedi i nevolji, neznanju i nespretnosti o ekonomskoj i kulturnoj nadgradnji, kao i o borbi

za goli ivot i opstanak. Jer, konano, itava povijest naih naroda, pa i cijelog ovjeanstva, nije nita drugo do oajna borba ovjeka sa ovjekom i ovjeka s prirodom, borba sa zmajevima i lavovima (nije sluajno vezanje pojma Mletake Republike i Velike Britanije za predodbu lava) i, ako iz takve borbe jedan narod konano ipak izlazi kao pobjednik, onda se, sigurno, istine o njegovoj vjekovnoj borbi ne treba stidjeti, ne lagati i ne uljepavati je, nego je svjesno i ponosno, bez srameljivosti, pokazati potpuno golu. Arhitektura i ovjek se u svojoj biti dopunjuju. ovjek stvara arhitekturu da bi zadovoljio svoje potrebe, ali on se u arhitektonskom okviru i raa, razvija i odgaja, djeluje i umire, pri emu arhitektura vri snaan utjecaj na oblikovanje njegove psihe, njegovih pogleda, njegova naina ivota, tavie njegovog likovnog gledanja i oblikovanja. ak i tamo gdje je ivot ve davno napustio izvjesnu arhitektonsku ljusku kao socijalno preivjelu, ona jo uvijek sadri, pored svoje historijsko-dokumentarne vrijednosti, i izvanrednu snagu odgoja koji se stie boravkom u formiranoj sredini. Vidjeli smo na poetku da su najznaajniji arhitektonski spomenici u jednom gradu ustvari njegova personifikacija. Ali ne samo to. Vidjeli smo da mostarski Stari most nuno izaziva predodbu kula, spomenika sekundarne vrijednosti, koji sami po sebi ne mogu biti personifikacija grada, ali su nuni za ispravnu predodbu i razumijevanje kulturno-historijskog objekta primarnog znaaja. Nijedan spomenik kulture nije sluajno postavljen na mjesto na kome se nalazi, ve je produkt dugog procesa vezanog za ljudsku djelatnost na tom mjestu, kompleksnog procesa, od koga su neke komponente direktno, a neke indirektno, djelovale na nastajanje samog spomenika. Pod pojmom spomenik u ovom sluaju podrazumijevam kuu, hram, most, utvrenje uglavnom, arhitektonski objekt nastao u jednom historijski danom momentu, a po sreenoj ideji jednog ovjeka graditelja, kome je investitor povjerio taj zadatak. Odnos takvog objekta prema okolini moe biti dvostruk:

23

a) primarno se pojavio objekt, napr. utvrenje, i sve ono to nastaje kasnije u njegovoj okolini nastoji ve pri svom postavljanju da dobije nekakve funkcionalne i prostorne odnose s onim to je ve sagraeno b) objekat dolazi kasnije u ve oformljenu aglomeraciju i nuno se prilagouje

onome to postoji. U jednom i drugom sluaju vidimo da se radi o usklaivanju meusobnih odnosa unutar historijske aglomeracije. Spomenik kulture tek unutar ovakvog sauvanog okvira ima svoj puni funkcionalni i estetski izraz, kao i svoju punu dokumentarnu vrijednost.

UNITAVANJE U IME PROGRESA I REPREZENTACIJE Ogromna veina arhitektonskih kulturno-historijskih spomenika su svojevremeno bili sastavni dio sloenog gradskog organizma i, ako takav spomenik elimo sauvati, onda je to ne samo problem konzervatora da zatiti od razaranja takav objekat, nego isto tako i problem urbaniste da sauva njegove prostorne i funkcionalne odnose s okolinom. Problemi se postavljaju svakodnevno, kako u vezi s konsolidacijom graevina, tako i u vezi s njihovom urbanistikom prezentacijom. Ne postoje nikakvi principi i nikakva se pravila ne mogu postaviti, zadaci se moraju rjeavati od sluaja do sluaja. Solucije su razliite kao i sami spomenici. Grad treba da ivi, suprotstavlja se esto na prvi pogled vrlo ozbiljna primjedba. I poslije toga obino slijedi unitavanje spomeninih vrednota bez ikakvog stvarnog razloga. To pogotovo ne ide teko kod nas, gdje su nas u periodu kolonijalnog i polukolonijalnog stanja uvjeravali i skoro uvjerili da je i najloija import-roba jo uvijek bolja od najkvalitetnijeg domaeg produkta. U Sarajevu je 1947 godine poruena kamena gradska kapija iz sedamnaestog stoljea na Jekovcu, jer nisu mogla prolaziti neka vozila; sruili su je dakle zahtjevi savremenog urbanizma, ili bolje reeno neelastinost urbaniste, jer veini nam je poznato orsan jednog dvorca na putu od Grua ka Dubrovniku nije sruen, premda su postojali isti razlozi za ruenje, tavie intenzitet prometa je bio kudikamo vei. Problem je rijeen jednom malom devijacijom prometnice. Takoer poslije rata uslijedilo je ruenje vezirskog konaka i hamama u Travniku, da bi se proirio gradski park. Danas Travnik podie zgradu u koju e smjestiti zaviajni muzej, iako se sa mnogo manje sredstava mogao restaurirati konak, koji bi za tu svrhu izvanredno posluio i bio ve sam po sebi muzejski predmet. Prelo bi, meutim, okvir ovoga lanka pitanje da li je u Travniku, gradu zelenila i vrtova, jednoobiteljskih kua sa batama i avlijama, bilo uope potrebno stvaranje novih javnih zelenih povrina i ba na tom mjestu, ili je to nepotreban obol ablonski shvaenom modernom urbanizmu. U Prilepu je u septembru 1953 godine poruen krasan kameni bezistan, koji je mogao sluiti i kao prostor za izlobe, i kao trnica, robna kua, gimnastika ili kino-dvorana valjda opet samo zato da se stvore nekakve javne povrine i parkovi. Nama su po pravilu potrebne javne povrine i stvaraemo ih tamo gdje nedostaju, meutim, stvaranje javnih povrina, stvaranje gradilita za nove objekte, a pogotovo stvaranje kamenoloma za novogradnje (Lala-paina damija u Duvnu, brojne nekropola steaka po Bosni i Hercegovini) ne moe i ne smije biti razlog unitavanja spomenika kulture. Pored direktnog unitavanja, vrlo esti su sluajevi potpunog zanemarivanja spomenika i njegovih prostornih relacija zbog pretpostavke da taj spomenik ima da nestane u skoroj budunosti. Period austro-ugarske okupacije obiluje ovakvim primjerima spomenika unaprijed osuenih na unitenje. Postavljanje Hotel Europe kraj Ferhadija damije u Sarajevu pokazuje jasno da je projektant hotela pretpostavljao u budunosti ruenje damije i postavljanje jedne zgrade koja bi se s hotelom povezala u jedinstven blok. Isti sluaj imamo i kod Gazi Husrefbegova hamama i bezbroj drugih historijskih spomenika. Taj duh, iako vjerovatno potsvjesno, odrazio se i poslije 1945 na no-

Vezirski konak u Travniku neposredno prije ruenja

Bezistan u Prilepu u toku ruenja. Stoje jo boni zidovi sa prozorima u tri reda zatvorenim ornamentalno perforiranim kamenim ploama

vogradnji stambenog objekta kraj banjaluke kapije u Jajcu, kao i u projektu stambenog bloka kraj Roznamedijine damije u Mostaru. Unitavanja o kojima je dosada bilo rijei su, uglavnom, produkt nerazumijevanja i neuvaavanja znaaja i vrijednosti spomenika kulture i njegove historijsko-dokumentarne i drutveno-odgojne uloge u savremenom ivotu. Ovakvi sluajevi danas su sve rjei i rjei. Jedna druga forma unitavanja odnosno oteivanja spomenika jo uvijek je, meutim, vrlo akutna i utoliko opasnija to proizlazi iz brige i nastojanja oko ouvanja spomenika, a dogaa se redovito tamo gdje kreativna komponenta savremenog Urbanizma nastupa bez dovoljno poznavanja historijske podloge spomenika, odnosno gdje tu podlogu namjerno zanemaruje u cilju zadravanja vee kreativne slobode. Manija za otvaranjem vidika, gdje treba i gdje ne treba, moe se nazvati pravom boleu i to ne samo kod nas. Tendencija da se uklanjanjem i ruenjem bezvrijednog, te dodavanjem novih vrijednosti spomenici kulture u savremenom gradu reprezentiraju u do sada nevienom sjaju veoma esto iako ne po pravilu - ne samo upropasti istinske vrijednosti u okolini nekog spomenika, nego i samom spomeniku oduzme mogunost pune prezentacije. Naalost, mi obino uviamo greku kad je ve uinjena. Poetkom ovog stoljea sruena je Bakaeva kula sa srednjevjekovnim zidom ispred zagrebake katedrale da bi se otvorili vidici na neogotsku graevinu. Ve godinu dana kasnije raspisan je natjeaj da se nekako popravi to se pogrijeilo. Viktor Kovai, Mladen Kauzlari, Juraj Neidhardt i itav niz drugih arhitekata ve skoro pede-

set godina vraaju se problemu ponovnog zatvaranja katedrale, a da sretno rjeenje do danas nije pronaeno. U centru Bitolja uklanjenjem bezvrijednog stvoren je ogroman trg na kome stre dvije damije i jedna sahatkula bez ikakvih relacija sa ogromnim praznim prostorom, bez okoline koja bi im dala mjerilo. Vrlo lijepi i vrijedni spomenici izvedenim urbanistikim zahvatom, gubljenjem svojih prostornih odnosa, izgubili su vrlo mnogo od svoje estetske i dokumentarne vrijednosti. Desilo se ve nekoliko puta da pojedinci kao protuargumenat naem nastojanju da ouvamo historijske ambijente pojedinih spomenika, navode kao primjer s r e n o g urbanistikog rjeenja okoline historijskog objekta Ali-painu damiju u Sarajevu. Ona je potpuno izgubila svoj prvotni historijski ambijent, te se po miljenju mnogih sreno uklopila meu savremene monumentalne graevine administrativnog centra dananjeg Sarajeva. Ustvari, ako podvrgnemo analizi sluaj Ali-paine damije, onda vidimo da se tu zapravo radi o dobro ureenom gradskom centru u kome se nalaze najreprezentativniji objekti podignuti u Sarajevu od austrijske okupacije do danas, raskono aranirani u meandru parkova koji ih posvuda okruuju, dok je sam spomenik kulture sekundarnog, dekorativnog znaaja. Damija, iako arhitektonski vrlo kvalitetna, ustvari je izgubljena u prostoru, ona je u ovom iroko rijeenom urbanistikom sklopu kao pepeljara na stolu. Ona i ne djeluje danas drugaije nego kao neka minijatura, model ili ukras parka, premda po svojim dimenzijama u poredbi sa slinim spomenicima i nije tako malena. Meu objektima prvotne izgradnje ovog dijela grada ona je bila neosporna dominanta; da-

25

Gazi Husrevbegov hamam u Sarajevu. Zabati kua oko njega predodreuju njegovo ruenje i upotpunjavanje izgradnje bloka

nas, meutim, projecirana na robustnu neorenesansu palate Izvrnog vijea BiH ili komparirana sa bljetavom raskoi zgrade Higijenskog zavoda, koja vitkou svojih mnogobrojnih stupova konkurira visinskom akcentu munari, ova damija ne moe biti drugo do dekor u parku. Nije li to oito gubljenje spomenine vrijednosti objekta, premda u konkretnom sluaju ne bi mogli oekivati iz isto utilitarnih razloga davanje primata spomeniku. U martu 1950 godine pozvan sam od strane Zavoda za zatitu spomenika kulture NR BiH da dadem predlog za ureenje okoline Koski Mehmedpaine damije u Mostaru. Objekt je imao gotovo netaknutu historijsku okolinu. Ulaz je bio s istone strane izmeu starih kamenih magaza, zasvoen bavastim, kamenim svodom. Sjenovito kaldrmisano dvorite sa kamenim adrvanom u kome je uborila voda, sa dvije ogromne lipe i nekoliko starih grobova zatvarala je s juga vrlo lijepa damija s dva trijema u dubokoj sjeni, a sa sjevera Koski Mehmed-paina medresa horizontala sa dugakim, sjenovitim trijemom i devet visokih kamenih dimnjaka, koji su svojim jednolinim ritmom jo naglaavali taj horizontalizam. Sa zapada su sive peine, koje se gotovo okomito rue u Neretvu, i vrtovi na drugoj obali rijeke uokvirivali ovo tiho mjesto kontemplacije, potpuno izolirano od arijske buke na ulaznoj strani i vreve pijace na sjeveru, s druge strane medrese. Postojala je tendencija da se porui medresa i barake koje su sa strane pijace bile na nju naslonjene i da se tako damija otvori prema trgu zvanom Mala tepa. Ujedno se teilo i ruenju naknadno dograene natstrenice ispred trijema damije, kako bi se damija, osamljena i razgoliena, u svojoj arhitektonskoj istoi pokazala posmatrau. Po svojoj ideji zamiljeni tretman bio je stran sporne-

niku. Ni najvee damije Istambula nisu komponirane tako da stoje slobodno u prostoru, ve uvijek u uoj kompozicionoj povezanosti sa nizom manjih graevina, trijemova i sl. koje su glavnom objektu davale mjerilo, dok je frontalna prezentacija tipina za barok, ali potpuno strana istonjakoj arhitekturi. Nadalje, ovdje se radilo o relativno malom objektu, pred kojim bi se stvorio predvienim ruenjem optiki jedinstven prostor damijskog dvorita, prostora medrese i baraka koje se na nju naslanjahu i, ve tada relativno prostrane, Male tepe, gdje bi taj jedinstveni veliki prostor optiki progutao ogolienu damiju. Postavio sam suprotan prijedlog: ukloniti samo uz medresu nalijepljene barake i sruiti novu betonsku Demirovia magazu na sjeveroistonom uglu kompleksa, pa na njenom mjestu izgraditi neto to bi harmoniralo sa medresom i damijom. Mjesto izvjetaenog baroknog aspekta sauvali bismo izvanredan historijski aranman: nisku horizontalu kamenog zida medrese sa devet visokih dimnjaka, a iza toga u zelenilu arhitektonsku plastiku monumentalne damije sa kupolom, kupolicama i munarom aglomeraciju toliko lijepu i originalnu. Bila je samo nuna konzervacija medrese, razna ienja, saniranja, saenja i sijanja. Zavod je usvojio podneseni prijedlog, ali ipak pobijedila je ideja ruenja. Niski kameni zid i ograda od kovanog eljeza, koji danas dijele damijsko dvorite od trga, ne pretstavljaju rjeenje problema i trebae mnogo duha da se nae rjeenje koje e popraviti uinjenu greku. Iako principijelno izbjegavamo rekonstrukcije, moda emo u ovom sluaju biti primorani na to, ne gledajui pri

Situacija oko Koski Mehmed-paine damije u Mostaru prije ruenja medrese: 1 damija, 2 medresa, 3 betonska magaza

26

tome na medresu kao izolirani spomenik koji ponovo uspostavljamo, nego kao na detalj bez koga je postojea arhitektura okrnjena. Da li treba Ferhadiju u Banjaluci i ostale spomenike oko nje utopiti u veliki park koji bi se, po projektu, protezao od Katela pa sve do Titove ulice; utopiti u zelenilo ove mrtve arhitektonske ljuske danas bez sadraja, ostaviti ih bez ivota i mjerila ili ih povezati sa novim arhitektonskim ostvarenjima u prostorne odnose koji historijskim objektima ne negiraju vezu s ambijentom, ta vie, uvaju urbanistiku dominaciju same Ferhadije? Arh. Vladimir Ivanovi svojevremeno je u jednoj arhitektonskoj studiji ukomponirao u neposredni ambijent Ferhadije nove arhitektonske sadraje: Zaviajni muzej sa bibliotekom i dvoranom Narodnog univerziteta. Svojom studijom, koja pretstavlja ozbiljan prilog ovoj problematici, arh. Ivanovi je pokazao kako se i hipermoderna arhitektura kraj historijske, ako su samo dobro postavljeni odnosi, moe vrlo dobro postaviti, tavie postii to da jedna drugu uzajamno obogauju. Zapadna fasada crkve Svete Sofije u Ohridu danas je dobrim dijelom zatrpana kota ulice na ovoj strani ranije je vjerovatno bila nia za

bliu dva metra. U jednoj diskusiji na licu mjesta sloili smo se bez daljnjega da ulicu treba spustiti na prvotnu kotu. Treba li, meutim, stambene objekte koji se nalaze preko puta crkve, pri otkopavanju podzidati jednim kamenim podzidom i uvati tako ambijent crkve kojeg su nam formirala stoljea, ili treba te objekte poruiti i stvoriti pred crkvom trg, stvoriti aspekte kakve nikada nije imala? Ili, moda, treba ii tako daleko, a to mi izgleda jedino teoretski mogue, da, poruivi postojee, traimo tragove ranijih objekata oko crkve i da na tim arheolokim granicama dozvolimo novo graenje, gdje bi opet trea dimenzija, koju arheoloki ne moemo utvrditi, ostala proizvoljna? U Rouen-u gradu trgovine i industrije, u toku posljednjega rata potpuno je poruen predio izmeu june fasade katedrale i rijeke Seine. Krasna gotika graevina bila je izgubila svako mjerilo i urbanisti u saradnji sa konzervatorima nisu nali drugoga rjeenja nego izgraditi novu arhitekturu ponovno uspostavljajui srednjevjekovne male ulice, trg skromnih dimenzija i zatvorene aspekte, zadravajui pritom prvotne visine objekata i prvotne nagibe krovova.

a) Koski Mehmed-paina damija iza horizontalne medrese sa devet visokih dimnjaka. Skica po predlogu iz 1950 godine

b) Nakon ruenja medrese damija je ostala u neuobiajenim prostornim odnosima s okolicom. Intimnost ambijenta potpuna je izgubljena

c) Pokuaj da se postavljanjem jednog poluatrija na trgu uspostave dobre prostorne relacije izmeu motrioca i damije. Studijska skica

UVANJE URBANISTIKIH CJELINA Vidjeli smo na kom principu je rekonstruiran porueni dio grada kraj Rouenske katedrale. U uske ulice i krovove sa sjeverne strane katedrale, u okolinu crkve St, Maclou, oko palate pravde i Velikog sata nisu unoene nikakve modifikacije, ime je djelomino u Rouenu konzerviran duh srednjevjekovnog grada. Ruevine katedrale u SaintLo-u odredile su urbanizaciju cjelokupnog gradskog centra. One minijaturne mlinice kraj Starog mosta u Mostaru daju mostu i kulama mjerilo i ine ih optiki jo veim i dominantnijim. Zamislite sada da poruimo sve kuerke i, recimo, na mjestu Tabhane podignemo jednu esterokatnicu. Ona bi bila, po prilici, dva puta via od kule i mislim da ne treba posebno naglasiti u kakvoj bi se kominoj situaciji naao jedan od najljepih spomenika kulture u naoj zemlji. Problemi se postavljaju kompleksno, tavie, radi se o cijelom nizu komponenata koje treba respektirati kulturno-historijske, socijalne, ekonomske, klimatske, urbanistike, arhitektonske itd. koje trae, svaka svoje, ispravno rjeenje na irem podruju oko spomenika. Poam od malih mlinica, stepenastih krovova magaza, pa do Starog mosta i kula vidimo da se radi o historijskoj aglomeraciji raznih kockastih i parabolinih geometriskih tijela, aglomeraciji koja je nastajala vijekovima i kojoj je podreeno itavo plastino zbivanje oko mosta. U nizanju historijskih elemenata jasno se vidi gdje nastupa epoha kapitalizma, koja, nasuprot jasno podreenim interesima pojedinaca zajednici (esnafi), prelazi u formiranje dominantnih, arhitektonskih ostvarenja, koja unose disharmoniju. Na osnovu opsenog elaborata koji je obradio prof. arh. J. Neihardt, a na kome sam i ja

27

saraivao, Zavod je, usvojivi princip historijske aglomeracije kao polaznu taku, stao na stanovite da itavo ire podruje oko mosta treba tretirati kao jedinstven spomenik, iako pojedini elementi, posmatrani izdvojeno, moda i nemaju osobite kulturno-historijske vrijednosti. Usvajajui taj princip stali smo na stanovite da svako doba, pa i moderno, ima puno pravo da svojim dogradnjama sudjeluje u formiranju jednog gradskog organizma, njegovom ratenju, pa i mijenjanju i da je u pitanju samo sposobnost savremenog arhitekta i urbaniste da dograuje aglomeraciju kao to je ova. U toku 1952 i 1953 godine radilo se mnogo na spaavanju kulturno-historijskih spomenika u Mostaru i, zaista, sluba zatite spomenika kulture u naoj Republici ba na tome mjestu nala se ve pred prerastanjem kvantiteta u kvaliteti mi danas, nakon to su svi najvaniji spomenici spaseni, nakon to je postavljeni princip uvanja cjelokupne aglomeracije openito usvojen, osjeamo potrebu detaljne studije koja e rijeiti sve kaverne nastale tokom vremena, sva saniranja i druge tehnike zahtjeve komunalnog sektora, korekture na predominantnim ostvarenjima kapitalistike epohe i sve arhitektonsko-urbanistike detalje na mjestima gdje nae doba treba da ostavi svoj obol. U smislu tih novih potreba, pred kojima smo se nali, ve se poduzimaju potrebni koraci. Ne samo okolina Starog mosta u Mostaru nego itav niz naih gradova i gradia, a pogotovo pojedini njihovi dijelovi su, u svojoj cjelovitosti, urbanistiko-historijski spomenici, i sluba zatite mora o njima voditi rauna, premda je do danas, naalost, jako malo uinjeno da se spomenine vrijednosti ove vrste zatite od propadanja. injenica je da se ljudi i ljudske potrebe mijenjaju i danas prosto nema naina da se mnogobrojni drveni kro-

vovi, divhane i kamerije, kalkani i efenci sauvaju osim forsirano, dotacijom narodnih vlasti. Kad su, meutim, materijalna sredstva u pitanju, pogotovo jer se radi redovno o veem broju objekata koji pojedinano nemaju osobitih kvaliteta, pretpostavljaju se, logino, kvalitetni pojedinani spomenici, a urbanistiki ansambli dalje propadaju. Propadaju divne historijske aglomeracije starog Travnika, Foe, Jajca, Donjeg Vakufa, Tenja. To je propadanje naroito ubrzano po predjelima gdje je tradicionalni krov iz drveta. Izmeu objekata koji lagano umiru svaki as nestane poneka grupacija da bi se stvorilo mjesto za novogradnje, za nove trase puteva itd. Ovdje se namee pitanje dokle treba da ide sluba zatite pa da njena uloga u drutvu ostane pozitivna i progresivna, da ne postane konica razvoja. Svakako da ima ljudi koji su skloni da sve moderno smatraju progresivnim, i sve to se oslanja na tradiciju reakcionarnim i preivjelim. Izvui iz naslijea pozitivne vrijednosti i predati ih stvaralatvu novog doba, a sauvati uspjele silhuete starih naselja i tek najkarakteristinije aglomeracije kao dokumentaciju prolosti mislim da bi to trebalo da bude granica djelatnosti slube zatite na sektoru urbanizma. U Sugestijama Zavoda za zatitu spomenika kulture NR BiH sa grad Livno od juna mjeseca 1953 gornji stav je, skoro u formi recepta, izraen prilino jasno: Stari dio grada Livna, pored toga to sadri niz vrijednih historijskih objekata spomenika kulture, pretstavlja i kao cjelina vrlo vrijednu i karakteristinu urbanistiku aglomeraciju, koju bi na svaki nain trebalo odrati. Ne znai to da sve postojee treba uvati u dananjoj formi, nego da treba odrati karakter tog dijela grada sa njegovim specifinostima. Dakle, dalje graditi i dogra-

Ulica u starom Travniku. Ovi objekti u najskorije vrijeme treba da budu porueni, da bi se na tom mjestu izgradila trokatnica

Drutveni dom na Mejtau u Sarajevu maketa; projektant arh. J. Neihardt. Primjer arhitektonske kompozicije, koja, iako potpuno savremeno tretirana, skladno dopunjuje sarajevsku historijsku aglomeraciju

ivati, potujui princip historijske aglomeracije i imajui u vidu da je grad organizam koji nastavlja da ivi. Karakterstike jednog naselja su: mjerilo, forme, struktura, boje i meusobni odnosi. U konkretnom sluaju stanje je sljedee: Mjerilo: jednokatni i prizemni objekti, redovno samo za jednu porodicu. Forme: Kockasti oblici, sa doksatima i etverovodnim krovovima, kupole i minareti triju damija, vertikalno postavljene prizme sahat-kule i Pirijine kule. Struktura kamen, drvo, buka. Boje: bijelo, sivo, zemljastosmee do crno. Meusobni odnosi: Objekti slobodno situirani na padini, bez povezivanja u nizove i blokove, sa naglaenom individualnou svake kue, i sve protkano zelenilom. Ulice krivudave. Stambena zona. Individualnosti pojedinih vlasnika kua bile su ekonomski prilino podjednake, pa su se tako odrazile i u arhitekturi naselja, bez urbanistiki predominantnih arhitektonskih ostvarenja koja stre. Jedine dominante u cijeloj slici ili bolje rei urbanistiki akcenti jesu tri damije (Glavica, Balagua i Begluk), Sahat-kula i Pirijina kula, danas sve spomenici kulture pod zatitom drave. Ako bi se dozvolila u ovom podruju izgradnja bilo kakvog velikog objekta, dvokatnog ili trokatnog, postojea ravnotea bi se poremetila. Isto tako ne bi se smjelo dozvoliti da ovaj dio grada lagano umire. Potrebno je u urbanistikom planu grada Livna tretirati ovo podruje kao stambenu zonu sa jedno- i dvoobiteljskim domovima. Pomaui privatnu inicijativu, kreditiranjem vlasnika, donoenjem rjeenja o obaveznoj opravci itd. moe se planski pristupiti ureenju mnogih od postojeih objekata, njihovom saniranju itd. da budu dolian stan ovjeka nae epohe. Ruevine i dotrajale objekte potrebno je uklanjati i nastale praznine dopunjati novim objektima, jedno- i dvoobiteljskim domovima, a toj realizaciji se moe, moda, pristupiti na bazi Uredbe o izgradnji stambenih zgrada radnika i slubenika, ili sa nekog drugog polaznog ekonomskog oslonca.

Tu je, svakako, vano voditi rauna o napred analiziranim karakteristikama naselja. 'Poeljni su objekti priblino u mjerilu postojeih, sa etverovodnim krovovima, u karakteristinim meusobnim odnosima i bojama. Sivi crijep, koji se u Livnu i okolini mnogo primjenjuje, koloristiki dobro sjedi u ovom ambijentu, dok crveni unosi disharmoniju, pa bi ga trebalo izbjegavati odnosno voditi rauna da se na objektima, gdje ve postoji, vremenom zamijeniti sivim. Ako bi se u ovom predjelu pojavila stvarna potreba za veim objektima (kola i sl), bilo bi poeljno da se rjeava paviljonski ili bar masama u horizontalnom i vertikalnom smislu razbijenim i razigranim. Bilo bi, svakako, ne samo interesantno nego i vrlo vano uti ta misle savremeni urbanisti o ovakvom tretiranju problema starog Livna, kao i ostalih slinih sluajeva. Svakako, moemo konstatovati da se danas sve vie govori meu naim arhitektima o stvaranju savremenog, regionalnog, arhitektonskog izraza u Bosni, o transformaciji naslijeenih kompozicionih elemenata i itav niz, prvenstveno mlaih,, strunjaka danas djeluje u tom smislu i pokazuje rezultate koji nagovjeta-

Konaci Mustajbega Babica kraj bive Vijenice u Sarajevu. Slinost doma na Mejtau s ovim kompleksom u elementima kompozicije je oita premda je evolucija tehnike i materijala na novoprojektiranom objektu uoljivo i jasno izraena

29

vaju velike promjene u tom sektoru drutvene djelatnosti. Gabarit naselja sve vie ulazi u analitiku komponentu stvaranja arhitektonskog djela i vidimo ohrabrujue rezultate. Dostignua sarajevskih arhitekata Peteria, iin-aina i Juria u dograivanju starog Konjica predmet su ope panje i priznanja, pored drugih, manje zapaenih ostvarenja. Meu projektima naroito je zapaeno rjeenje stambenih objekata arhitekta Ciin-aina kraj damije na Didikovcu u Sarajevu, koji je uspio jednim viim arhitektonskim tijelom zaustaviti izgradnju u nizu, a sa dva doksatna elementa, bar u manjemu, stvoriti ambijent i prostorne relacije mahalske damije. Poseban problem pretstavljaju dvije urbanistike aglomeracije: prastaro naselje Vranduk na Bosni nie Zenice i vanredno lijepi gradi Poitelj na Neretvi nie Mostara. Ova dva mjesta su stvarni muzeji arhitekture pod vedrim nebom, no njihovo odravanje oteava injenica da oba lagano ali sigurno umiru jer su izgubili ekonomsku bazu

svog opstanka. Pitanje je ta da se radi u konkretnom sluaju. Vjerovatno bi Vranduk mogao postati stambeni satelit budueg industrijskog centra Zenice, dok bi trebalo da Poitelj dobije neku malu industriju ili neto slino za svoju ivotnu podlogu.

UVANJE URBANISTIKIH TEKOVINA Val turske najezde prema srednjoj Evropi uvjetovao je nastajanje niza proizvodno-trgovakih centara u Bosni i Hercegovini. To dovodi do naglog formiranja graanskog stalea u naim krajevima, do snanog razvoja graanske kulture, a sve se to odrazilo i u izgradnji gradova po izvjesnoj shemi, ije korjenje treba traiti na Istoku i koja je, razumljivo, od mjesta do mjesta varirala, organino se prilagoavajui specifinom. Uz glavne puteve i pogotovo na njihovim raskrima okupljaju se proizvoai i posrednici koji opskrbljuju ogromnu armiju u pokretu. Shema je redovno ista: hamam i han, damija i kola okupati se poslije puta, najesti i naspavati, ostati idejno povezan sa zajednicom. Ova etiri osnovna elementa, od kojih se s obzirom na veliinu naselja svaki moe pomnoiti sa bilo kojim cijelim brojem, uvijek se u sri poslovnog dijela grada-arije (city-a). Meusobno oni su povezani ulicama i trgovima uz koje su nizovi duana, malih obrtnikih i trgovakih radiona koje posluuju stanovnike naselja i prolaznike. Tu se radi tu se, meutim, ne ivi. ivi se podalje, pri padini, u ma-

Vranduk jedna od najljepih drvenih aglomeracija na teritoriju Bosne. Naalost, higijenski uslovi su oajni, sve je ovdje derutno i neminovno osueno na brisanje, ako se ne nau materijalne osnove za radikalno saniranje

Dogradnja postojee aglomeracije u Konjicu. Objekti arhitekta iin-aina. Dok se postavljeni objekti upravo stapaju u jedinstvenu cjelinu sa starom arhitekturom u pozadini, objekt sasvim lijevo djeluje strano i nametljivo

hali, u kui koju susjed do susjeda gradi po utvrenim principima. Pogledajmo Poitelj, gradi uz Neretvu nie Mostara. U dolini uz rijeku smjetena je arija s nizovima duana, s velikim hanom i hamamom. Odmah iza hana i hamama medresa iji imaret (kuhinja) treba namirnice iz arije, iji aci takoer koriste hamam. Povie medrese damija. I oko svega stambena zona, poloena amfiteatralno po padinama. Naselje nadvisuje utvrenje, sijelo kapetana. Dvije vertikale - munara i sahatkulaakcentuiraju, ali ne dominiraju; nedostaje im materijalni kvantitet potreban za dominaciju. Uravnoteenost interesa pojedinaca i interesa zajednice, ostvarena kroz esnafske organizacije, dala je sjajnu urbanistiku realizaciju, vjerovatno bez prisustva urbaniste i bez poznavanja planskog urbanizma. Ona se, tavie, manifestirala ne samo tlocrtno-funkcionalno, nego i prostorno, tako da su nepisani zakoni, koji su se potovali, osigurali svakoj kui sunce, zelenilo, vidike . . . to je u Poitelj u ostvareno u malom, to je u Sarajevu ostvareno u velikom. Samo organizam je vei, sloeniji, kompliciraniji. Mjesto jednog hana, oko pedeset hanova, mjesto jedne damije, preko stotinu damija. ta vie, pored glavne arije, nastaju jo i druge satelitne na Vratniku, na Hisetima. . ., neto kao dananji rajonski centri. Osnovna koncepcija ostaje ista zonska podjela, kako bi se reklo u savremenom urbanizmu, rad i stanovanje, dolina i padine. Pojas stanovanja razbija se u niz mikrorajona, niz mahala. Pedesetak kua, mahalska damija s munarom kao mahalskim akcentom s primarnom kolom (mektebom), s pekarom, zelenarom, esmom. Nastaje diferenciranje prometnica po intenzitetu prometa. Kao to iz jednog debla rastu tri-etiri osnovne grane, na ovima druge manje-sekundarne, a na njima granice koje nose lie i plodove, tako i u ovom organskom urbanizmu iz centra, city-a,

arije (u dolini), izlazi radijalno nekoliko glavnih drumova, od kojih se odvajaju sokaci, a od ovih sokaii i ikme (or-sokaci). Radi li savremeni urbanista neto drugo? On zapravo tek malo modificira s obzirom na nove drutvene potrebe, nove zahtjeve saobraaja, nove tehnike mogunosti. U biti, stare i poznate stvari postale su dogmom savremenog urbanizma. Izgradnja kapitalistike epohe, bazirana na zemljinoj pekulaciji ne obazirui se na interese zajednice, podizala je objekte koji su postojee ansamble ne samo estetski naruili, nego tavie i neodgovorno oduzeli okolini mnogobrojne tekovine ranije urbanistike discipline: sunce, zelenilo, vidike, pa ak i pravilna zrana strujanja nad gradom. Te konstatacije navode ovjeka na razmiljanje nije li potrebno ne samo uvati pojedine objekte i njihovu uu okolinu, nego i sve pozitivne vrijednosti starog urbanizma. Budui da srno mi danas u mogunosti sukcesivnog ispravljanja greaka, potrebno ih je pravilno i na vrijeme, uoiti, kako ne bi i dalje dolazilo do njih. Dne 14 aprila 1953, nakon savjetovanja konzervatora FNRJ u Splitu, Zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH organizovao je u Mostaru jednu javnu diskusiju s pretstavnicima lokalnih narodnih vlasti i graanstva o pitanju djelovanja slube zatite. U diskusiji se, izmeu ostalog, mnogo navraalo na urbanistiku problematiku starog i novog Mostara, osobito u vezi s davanjem lokacije za stambenu trokatnicu kraj Roznamedijine damije na prostoru bive medrese. Diskusija je pokazala da je ba nekontrolisana izgradnja nekoliko zadnjih decenija ugrozila pravilno funkcioniranje gradskog organizma. Statistiki se moe dokazati, tavie to je stvar zdrave logike, da su ispravno zraenje, provjetravanje i osunanje kudikamo vaniji faktori za zdravlje stanovnika nego vodovod, elektrika, plin i asfaltirane ceste, i sljedstveno tomu, da nemamo pravo oduzimati ovjeku

31

Poitelj - muzej arhitekture, gradi koji naglo umire. Ve danas je oko dvije treine kua naputeno i bez krova.

primarne vrijednosti da bismo mu osigurali sekundarne. U zakljucima diskusije reeno je izmeu ostalog sljedee: Terasatski oblik terena iziskuje potivanje jedne ve formirane urbanistike prednosti koja omoguuje pogled prema Neretvi kao glavnoj atrakciji grada, te sunce i zrak stambenim objektima. Zgrade su do austrijskih vremena na bazi drutvene discipline bile u pravilu graene stepenasto. Tog se principa treba i danas drati, utoliko prije to je bombardovanje (za vrijeme rata) omoguilo da se to postigne (da se izvre korekture) bez velikih materijalnih rtava. Prema zakljucima pomenute diskusije Zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH pristupio je izradi Pravilnika o uvanju spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u Mostaru. Projekt pravilnika je dat na diskusiju zainteresiranim forumima, njegov prvi lan glasi: Za stari Mostar karakteristina je ova urbanistika koncepcija: izdueni tip naselja u kotlini s obje strane rijeke Neretve s naglaenim tranzitnim prometnim arterijama. Jezgro toga dijela grada je okolina Starog mosta, nekada poslovni dio grada, koji u urbanistikoj koncepciji treba u cijelosti sauvati. Jo u prolim vijekovima u gradu je bila provedena zonska podjela na principu: u ariji se radi, u mahalama stanuje, to u izvjesnoj analogiji, savremeni urbanizam takoer propagira. Izgradnja je mahom jednokatna, u ariji u nizu, u mahalama individualizirano, sa sivim krovovima, to treba da bude putokaz kako bi se sauvale uspjele urbanistike koncepcije koje su ovdje ostarene. Nesklad unesen nekontroliranom izgradnjom u eri kapitalizma, potrebno je postepeno ublaavati korekturama urbanizma, arhitekture i namjene. Novi Mostar

Ulica u starom Sarajevu stambena zona (snimak iz vremena prije rata)

Nova ulica u Konjicu stambena zona. Ulica je formirana u smislu dograivanja postojee historijske aglomeracije (arhitekti Peteri, i Juri)

trebalo bi izgraivati pored starog, a ne ugraditi u stari. Nije to ljubomorno uvanje onog to ivot odnosi u nepovrat. Nije to muzejski shvaeno konzerviranje materijalnog objekta. To je nastojanje da se sauvaju principi postignuti tokom stoljea i korisno primjene u dananjici, pri emu ostvarene koncepcije postaju regulator regulator koji

e sprijeiti da se u eri prometa dvadesetog vijeka grade trokatnice i etverokatnice uz profil ulice, formirane u uslovima prometa sedamnaestog stoljea i rijetke individualne izgradnje. Uvjeren sam da e i nai novi graevinski pravilnici, osloboeni imperativa prosperiteta privatnog kapitala, u biti postaviti iste zahtjeve.

STVARANJE NOVIH URBANISTIKIH OKVIRA Grad je ivi organizam; svaki zastoj u razvoju i regeneraciji njegova tkiva moe ugroziti njegov opstanak. U odnosu na historijsko naslijee od arhitekta koji dograuje postojeu aglomeraciju ne treba uvijek oekivati podreivanje, nego esto daleko vie ravnopravan doprinos regeneraciji organizma. Od sluaja do sluaja,, jedamput smo u mogunosti da sa minimalnim adaptacijama i dopunama sauvamo skoro netaknut ambijent kao historijsku oazu, drugi put dograujemo postojee aglomeracije novim objektima, kao na pr. u Konjicu, a koji put moramo pribjei formiranju potpuno novih ambijenata oko spomenika, vodei . jasno pri tome rauna o prostornim zahtjevima koje karakter spomenika postavlja svojoj okolini. Ovamo bi spadao pomenuti projekt muzeja kraj Ferhadije u Banja Luci i stambenih objekata kraj damije na Didikovcu u Sarajevu. Natjeaj za stambenoupravnu zgradu VGP Petar Meava u Travniku stavio je projektante pred slian problem: potpuno osamljena, meu zgradama, koje s njom ne stoje ni u kakvim zadovoljavajuim relacijama, stoji ma3 Nae starine

la damija Konator sa visokim drvenim krovom, i drvenom munarom. Stao sam na stanovite da u neposrednu blizinu treba staviti dva-tri manja objekta tako da sa damijom formiraju intiman prostor, a koji bi grupacijama zelenila bio potpuno odvojen od postojeih i novoprojektiranih zgrada oko novoformiranog trga, po dimenzijama znatno iznad mjerila damije. Jedina veza izmeu intimnog prostora kraj damije i samog trga bila bi ispod zelenila. Skueni prostor sa manjim objektima uz damiju uspostavio bi oko spomenika odgovarajue prostorne relacije, a ujedno bi se zelenilom potpuno isprijeio pogled sa distanca kakve objekat u smislu historijske istine ne podnosi. Svakako najvei problem ove vrste, i najvei konzervatorsko-urbanistiki problem uope u naoj zemlji, je problem sarajevske arije. Okupacijom Bosne poelo je naglo propadanje ove jedinstvene aglomeracije, a ruenjem 1949 godine bez ikakvog prethodnog studija i projekta, jedinstveno arijsko tijelo je raskomadano, tako da se za konzervatora urbanistu postavlja problem, slino problematici konzervatora freskiste: komade neko

33

zanata zauzimale su itave ulice, a radilo se u okviru esnafskih (cehovskih) organizacija. U periodu blagostanja na ariji se izgrauje vie hanova trgovakih hotela u dananjem smislu, bezistana (robnih kua), hamama, diara i drugih utilitarnih, arhitektonski vrijednih graevina, te itav niz vjersko-prosvjetnih objekata od naroite arhitektonske vrijednosti, kao to su niz monumentalnih damija, medresa, hanikah, Stara pravoslavna crkva, srpska kola itd., a sve se to dopunjuje zelenilom, adrvanima i sebiljima, sahat-kulom . . . i povezuje nizovima duana. To horizontalno povezivanje izvjesnim tipskim, standardnim elementom koji se u staroj ariji ponavlja bezbroj puta, naroito je karakteristino i moda bi bilo potrebno

Novi objekti oko damije na Didikovcu u Sarajevu maketa. (Arhitekt A. iin-ain). Na skuenom terenu arhitekt je uspio izmiriti dvije divergentne epohe

jedinstvene kompozicije povezati neutralnim tonom u jedinstvenu likovno-koloristiku cjelinu. Zadatak je utoliko tei, to je taj neutralni ton ivot savremenog grada (jer arija nije mrtva), pun gibanja i ritma svakidanjice, razliit i gotovo dijametrino oprean od ivota koji se tu odvijao kad se arija formirala. Dosadanji analitiki rad na ovom problemu dao je vidne rezultate naroito u studiji arh. Neidhardta i radu komisije kojoj je povjerena izrada programa za projekt nove arije (prof. H. Kreevljakovi, arhitekti J. Neidhardt, H. Redi, E. Kapetanovi, D. eli). Sarajevska arija poela se formirati polovinom petnaestog stoljea. Glavni arhitektonski objekti nastaju u esnaestom vijeku, ali je njeno formiranje ipak produkt mnogo dueg perioda, tako reku ono je trajalo do nedavno. Ovo je bila zanatsko-trgovaka etvrt grada. Pojedine vrste

Urbanistika studija okoline Konator damije u Travniku Spomenik je odvojen od savremene izgradnje i povezan sa dva mala objekta na poseban, intimni prostor

Sarajevska arija slika izmeu dva rata. Danas je ovo podruje grada prepuno kaverni i trai svoje rjeenje

nai adekvatan savremeni elemenat kojim e se ovaj princip povezivanja manifestovati i u novoj ariji a na onim mjestima gdje to bude potrebno. Po dolasku Austrije arija poinje da propada, nestaje cehovskih organizacija, nastaje kaos i anarhija u privrednom ivotu, a to se odraava i na arhitekturi. Hanovi i hamami se ne p o p r a v ljaju, tipski duan vie ne zadovoljava. Bez ikakvog respekta prema kulturnom nasljeu u ariji se u svrhu eksploatacije die niz viekatnih najamnih kuerina nastaje disharmonija. Makar i po cijenu znatnih materijalnih gubitaka, mi moramo ponovo uspostaviti sklad izmeu pojedinih arhitektonsko-urbanistikih starih i novih ostvarenja u ovom dijelu grada. Danas se postavlja pitanje budue namjene arije. Kod toga se rukovodimo potrebom da rijeimo problem kreativno, prema naim novim drutvenim potrebama, da stvorimo iv organizam dio savremenog Sarajeva. Treba li dati ariji lokalni ili regionalni znaaj? Da bi mogli zauzeti odreen stav, postavimo analizu mogunosti: 1) Esnafsko-feudalna arija kao muzej pod vedrim nebom. 2) Rajonski park u kome bi bili konzervirani pojedini spomenici. 3) Trgovako-obrtnika etvrt grada, u kojoj bi spomenici ostali kao ozelenjene oaze. 4) Turistika etvrt izgraena prema savremenim naelima. 5) Rajonsko kulturno sredite sa Domom kulture, Djejim obdanitem, parkom itd.

6) Republikansko kulturno arite. Ova posljednja mogunost je kompromis izmeu svih gornjih namjena. Upravo zato jer moe obuhvatiti i u sebe ukljuiti sve potrebe, realna je, ekonomina i ostvariva. S obzirom na to da se u ariji radi o spomenicima kulture koji su postali svojina cijele Republike, tavie cijele FNRJ, logino je da se podruje arije koristi u tom irem smislu. Pitanje regulacije arije je prvenstveno umjetniko pitanje, zadatak urbanistiko-prostornoplastinog karaktera, pri emu treba nekadanje privredno sredite pretvoriti u centar za okupljanje ljudi nauke, pera, kista, dlijeta i umjetnih zanata, centar za uvanje dokumenata ljudske djelatnosti i kulture u prolosti i sadanjosti. arija ima pet stotina godina staru tradiciju i na toj sedimentaciji (kulturnih dostignua kroz (stoljea treba smjestiti nadgradnju socijalistikog drutva, a to nuno mora da se manifestira i u arhitekturi koju e ugraditi naa epoha.* Unutar rastrganog tijela arije srediti konzervirati i restaurirati pojedine sauvane historijske oaze, osposobiti pojedine znaajne spomenike za savremene funkcije i sve to prostorno povezati tako da ouvamo bitne prostorne odnose, da damo akcente naeg vremena i da tamo smjestimo sve to e konano znaiti rekreaciju duha uz zadovoljenje svih drugih, pa i turistikih, potreba to je ono to oekujemo. O konanom arhitektonsko-urbanistikom izrazu tog dijela Sarajeva, premda izvjesne ideje pa i predprojekti
Analitike postavke po prof. arh. J. Neidhardtu.

Rjeenje sarajevske arije je jedan od najteih zadataka za nae urbaniste. Ovako bi izgledali Halai sa Brusa bezistanom prema studiji prof, arh. J. Neidhardta.

postoje, govoriti.

zasada se jo ne bi moglo konkretno

* Postavljena tema ovim svakako nije iscrpljena. Niz zapaanja i iskustava, koja sam gore iznio ne

znae ni recepte ni zakljune stavove, nego prosto dio materijala za diskusiju ove teme, interesantne i znaajne, ali dosada bar kod nas vrlo malo i, uglavnom, uzgred tretirane.

RSUM

L'ide d'une ville est lie gnralement, au psychique, tellement la notion de ses principaux monuments culturels et historiques qu' ils en deviennent comme une personification de la locatit. Pourtant 1' essentiel est qu' un monument culturel ne nacquit jamais seul et qu' il n'existait pas seul, mais que sa formation tait conditionne par des rapports ncessaires ses environs proches et loigns, ou si 1' objet existait dj, il en fallait tenir compte dans toutes les transformations ultrieures survenues dans son milieu. Bien que plusieurs monuments historiques ne soient autre chose que des coquilles architecturales d' un contenu social bien dpass, il faut soit qu' on les conserve comme une documentation des poques passes ou cause de leurs qualits esthtiques et plastiques pour les rendre comprhensibles, conserver ces monuments eux-mmes, mais aussi bien leurs rapports fonctionnels et d'espace (ou au moins ceux d' espace) envers leurs environs. Autrement on te un monument une partie de sa valeur, malgr la tendance de le conserver comme un document des poques coules. On dmolit souvent de tels monuments au nom du progrs, ou 1' on indique par des constructions qu' il faudrait que le monument s'en aille. Pourtant, d'aprs les tendances modernes, il semble que c'est une maladie qui est en train de disparatre. Mais il y a une chose qui est pire, car elle apporte la destruction couple du soin de conserver les monuments: c'est da tendance de dmolir ce qui n'a pas de valeur, ou

d'ouvrir la vue, ou de reveler le monument dans toute sa splendeur. On cre alors de telles relations d'espace que le monument ne possda jamais et qui changent complment son caractre urbanistique, ce qui signifie en vrit un amoindrissement de la valeur intrinsque du monument. D'apres l'auteur il y trois possibilits pour rsoudre ce problme d'une faon satisfaisante. C'est d'abord (a) en gardant intactes les environs des monuments p. ex. les environs du Vieux Pont Mostar comme une oasis historique dans la ville moderne. Ensuite, c'est (b) l'achvement de construction de l'agglomration historique par des objets modernes, en y conservant la mesure et les principes fondementaux de composition (comme on procda Konjic, Livno etc). Enfin, c'est (3) la formation des milieux tout fait neufs autour du monument, tenant compte des exigences d'espace que le monument demande par son caractre ses environs, et ou l'architecture moderne ne se subordonne pas l'ancienne mais s'y exerce au pied d'galit, comme p. ex. dans le Carsia de Sarajevo. Les conditions diffrent pour chaque cas, et on y procde ou dans une de ces trois manires numres ou en combinaison du premier, second ou le trosime cas, ce qui est dans la pratique et en ralit le mode de plus souvent et le plus logique. L'auteur illustre par plusieurs exemples, pris principalement de Bosnie et d'Herzegovine, les efforts et les fautes commises en rsolvant ces problmes.

36