You are on page 1of 52

gdr lihr dI khwxI q`QW dI zubwnI

Agsq 2009
is`K Shwdq swvx-BwdoN / nwnkSwhI 541

sMq ivswKw isMG bwbw sohn isMG bwbw gurmuK isMG


ddyhr Bknw llqoN

BweI sMqoK isMG s. krqwr isMG bwbw jvwlw isMG bwbw kysr isMG
srwBw T`tIAW TTgVH

gdrI bwibAW dw ikvyN gdr BulwvW mYN ?


JUTy ieiqhws auqy mohr ikvyN lwvW mYN ?
sMq Aqr isMG msqUAwxw dy gWDIvwdI is`KW bwry ivcwr
...gurU ky bwg dw morcw SurU ho igAw[ swrI sMgq ivc
joS PYilAw qy gurU ky is`KW ny Asih kSt shwrky AwpxI
inrBYqw Aqy sihnSIlqw dI imswl swry BwrqvrS leI
kwiem kr id`qI[ dws dy idl ivc vI auCwlw AwieAw qy sMq
jI mhwrwj pws AwigAw lYx leI p`ujw[ Awpxy idl dI
iviQAw AwK suxweI[ sMq jI mhwrwj ny PurmwieAw, qusIN qW
A`gy hI gurU dI kYd ivc ho, quhwƒ ikDry jwx dI loV nhIN[
Akwl kwlj dI syvw krI jwE[ nwl hI PurmwieAw BweI
AsIN qW PkIr hW Ajy v`fI ikRpwn Dwrn nhIN kIqI pr ieh
ikQy iliKAw hY ik gurU dw is`K ikRpwnDwrI hovy qy aus dy kysW
auqy bUt r`Ky jwx Aqy gurU kw is`K c`up rhy[ gurU klgIAW vwly dw hukm hY: ‘gur kI inMdw suny
nw kwn, sIs Byt kry ikRpwn’ mhwqmw gWDI dy c`kr dy ADIn ho ky mwr Kwx nwl is`KW dI
AxK ivc Prk pvygw[ ieh c`kr bhuqw icr nhIN inBxw[ nvW nO idn, purwxw sO idn[
-qyjw isMG ‘jIvn kQw sMq Aqr isMG jI’
BwSw ivBwg, pMjwb 1998, sPw 162
sMq Aqr isMG jI POjI jIvn smyN

Agsq mhIny dy ieiqhwsk idhwVy


1 Agsq : mhwrwxI ijMdW dw Akwl clwxw (1863)
5 Agsq : brsI Bgq pUrn isMNG jI (1992)
8 Agsq : morcw gurU kw bwg (1922), brsI ShId BweI suKpwl isMG pwlw qy ShId BweI bldIp isMG PUl (1992)
9 Agsq : b`br AkwlI lihr dI SurUAwq (1922)
ShId BweI suKdyv isMG b`br dw jnm idhwVw (1955) qy ShIdI idhwVw (1992)
13 Agsq: isrdwr kpUr isMG jI dw Akwl clwxw (1986)
14 Agsq: gdrI BweI hrnwm isMG huiSAwrpur vwilAW nUM mWflw jylH ivc PWsI (1914)
15 Agsq: BweI drSn isMG PyrUmwn jI vloN mrn vrq SurU (1969)
16 Agsq: sMq igAwnI krqwr isMG ^wlsw iBMfrWvwilAW dw Akwl clwxw (1977)
20 Agsq: b`br krm isMG vloN b`br AkwlI AKbwr dI SurUAwq (1922),
Awl pwrtI is`K kwnPrMs vloN Azwd is`K styt dw mqw pws (1944),
BweI mnjIq isMG aurP musIbq isMG nUM puils ny rwjwswWsI hvweI A`fy ivKy golI nwl ShId kIqw (1982)
21 Agsq: BweI gurmIq isMG DUVkot nUM JUTy puils mukwbly ivc ShId kr id`qw igAw (1982),
BweI gurmIq isMG rwhoN nUM mu`K mMqrI drbwrw ishuM ’qy bMb hmly qoN bwd puils ny ShId kr id`qw (1982)
25 Agsq: sMq jrnYl isMG ^wlsw iBMfrWvwly dmdmI tkswl dy 14vy muKI bxy (1977)
28 Agsq: AkwlI dl dy jnrl hwaUs vloN AnMdpur swihb dw 1973 vwlw mqw pws (1977)
29 Agsq: brsI ShId BweI ipAwrw isMG AwloArK qy aunHW dI Drm pqnI bIbI BrpUr kOr AwloArK (1991)
31 Agsq: brsI ShId BweI idlwvr isMG (1995)
www.sikhshahadat.com
sMpwdk

is`K Shwdq
hrijMdr isMG

sih-sMpwdk
syvk isMG
RNI No. PUNPUN/2000/876
Postal Registration No. PB/0202/2007
srkUlS
y n mYnj
y r
nvdIp isMG swl 10, AM k 6

16 2

3
sMpwdkI

BKdy msly
aunHW dIAW 7 sRI drbwr swihb dw inAwrw mh`qv
g`lW dy mqlb 12 is`K muK
` Dwrw qoN dUr kIqw jw irhw dilq BweIcwrw
AYny is`Dy nhIN
14 mkilaUf dy POq hox qoN bwAd...
sn
23 ieh AMq nhIN hY: muhm
M d Aihsn aunqU

19
25 qS`dd dI dwsqwn

26 hux id`lI ivc vI BgvIAW pYVW

kSmIrI AOrqW 27 AMbr Ajy ikMnI ku dUr hoa?


U
nwl blwqkwr 40 swky nIly qwry dw syk
dw Xu`DnIqk
42 kwiv ikAwrI
pYNqVw
43 mnuK
` I h`kW dy iek hor rwKy dw kql

31
44 pMjwbI styjI kvI Aqy pMjwbI swihq dI ieiqhwskwrI

48 p`qr snyhIAW dy

pwTk iDAwn dyx


gdr lihr dI ijnHW pwTkW ƒ fwk rwhIN mYgzIn 15 qrIk qoN bwAd imldw hY
khwxI jW imldw hI nhIN auh swƒ Kq pwaux jW Pon ’qy sMprk krn qW
ik AsIN dubwrw Byj skIey[ jykr iksy pwTk dw pqw bdldw hY
q`QW dI zubwnI qW ikRpw krky swƒ ilKqI rUp ivc sUicq kIqw jwvy[

mnIAwrfr Byjx l`igAW sMdyS vwlI QW ’qy Address ilKo[

is` K Shwdq dy cM d y pqw: is`K Shwdq’ dw nvW pqw


25, Second Floor, ‘is`K Shwdq’ dw dPqr bdl irhw hY[ nvW
dyS ivdyS Surya Shopping Arcade, pqw hyT iliKAw hovgy w[
National Road, Ghumar Mandi, ‘is`K Shwdq’ 1978/1, glI nM. 2, mhwrwj
swlwnw 180 ru: 50 fwlr ($) / 30 pONf
Ludhiana (Pb.) 141003 ngr, srkt hwaUs dy ip`C,Y luiDAwxw[
pMj swl 700 ru: 225 fwlr ($) / 140 pONf Tel: 0161-2404474 Pon nMbr: 0161-4649030,
jIvn Br 3500 ru: 1300 fwlr ($) / 800 pONf Fax: 91-161-4649030 PYks: 0161-2426980
email: sikhshahadat@yahoo.com sB h`k rwKvyN hn
srpRsq 15000 ru: 4000 fwlr ($) / 2500 pONf sikhshahadat@rediffmail.com vwd-ivvwd isrP luiDAwxw kort ivc hI inptwey jwxgy[

sMpwdk, pRkwSk, Cwpk hrijMdr isMG ny is`K Shwdq tr`st (rij:) vwsqy rotrI ipMRtrz, kot AwlmgIr qoN Cpvw ky 25, dUjI mMizl, SUrXw SwipMg Awrkyf, Gumwr mMfI, luiDAwxw qoN pRkwiSq kIqw[

Agsq, 2009 [ 1 [ is`K Shwdq


ieiqhws ilKxw sMpwdkI
pwTkW dy h`QW ivc huxy hI phuMcI Ajmyr isMG dI is`K rwjnIqI ƒ vI kwbU kr lYNdw hY[ iesy pRsMg ivc pRis`D
bwry qIjI ikqwb (1984: AxicqivAw kihr) dI ijld dy AMdrly icMqk imSyl PUko kihMdw hY ik s`c dI ivAwiKAw
pwsy iek bhuq hI BwvpUrq nweIjIrIAn lok khwvq id`qI geI hY ik vI rwjnIiqk qwkq dI vrqoN qoN bwhr nhIN hY[
“jdoN q`k b`br SyrW dy Awpxy ieiqhwskwr pYdw nhIN ho jWdy Enw icr mMuslo (Alun munslow) vI iehI AwKdw hY ik ieiqhws iksy Kws
iSkwr dy APswny iSkwrIAW dy hI gùfy bMndH y rihxgy[” ieh kQn d`s mksd leI iliKAw jWdw hY[ ieiqhws ilKx dw mqlb qusI BUqkwl
pwauNdw hY ik jdoN q`k koeI iDr cyqn
M Aqy svY inrBr nhIN ho jWdI auh ƒ ikvyN vyKxw cwhud
M y ho? ieh qwkq dw hI qmwSw hY ik ADIngI dy dOr
Enw icr Awpxw ieiqhws nhIN ilK skdI[ swfw auprokq kQn dyx dw ivc svwmI dXw nMd purwxW ƒ ihMdU AMimRq ivc zihr kihMdw sI pr
ArQ ieh nhIN hY ik 1984 bwry bhuqIAW ilKqW BwrqI bRwhmxI qwkq hwsl hox qy AfvwnI ausy dXw nMd dI isPq krn dy nwl nwl
hkUmq dw p`K pyS krdIAW hn sgoN ieh kQn (AMgryzW Aqy musilm purwxW ƒ ‘mnu`Kqw dw AslI ieiqhws’ AwKdw hY[ ieh vI qwkq dw
ilKwrIAW duAwrw) pihlW ilKy ieiqhwsW ’qy vI pUrI qrHW Fukdw hY[ auh qmwSw hY ik AfvwnI AwpxI svY jIvnI AMdr pMjwb dy gdrIAW vjoN
iDr jW kOm AzwdI qoN hIxI ho jWdI hY ijs ny Awpxy ieiqhws ƒ Bulw isrP do hI bMidAW lwlw lwjpq rwey Aqy BweI prmwnMd dw nW lYNdw
id`qw hovy[ nhIN qW pRcIn pMQ pRkwS dy kQn vWg ausdI ieh hwlq hY[ kmwl dI g`l hY ik iehnW dohW bMidAW dIAW ilKqW AMdr gdr
huMdI hY ik: lihr dw ivroD imldw hY[Y bwby iblgy ny qW lwlw lwjpq rwey ’qy gdr
“jwn bwjI Kyf Kwlso Kyf[Y lihr dw bwhroN AwieAw pYsw Kw jwx dw doS lwieAw sI[

mrY glY pwqSwhI nw Cof[Y ” byS`k is`K AzwdI dI hwlq ivc nhIN hn Aqy nw hI auh iek
ju`t ho ky ies leI lV rhy hn pr auh jo mihsUs krdy hn, aus ƒ
Bwv jW qW auh rwj kr rhy hud
M y ny jW iPr rwj leI lV rhy hud
M y
iek lok gwiek (b`bU mwn) ny sihj suBwA hI rUpmwn kr id`qw hY ik
ny[ ipCy ijhy clwxw kr gey p`CmI ivdvwn mkilauf dw is`KW bwry
dUjI iDr dw iliKAw ieiqhws swfw ieiqhws nhIN hY[ ies krky hI
ilKidAW swrw jor ies g`l ’qy sI ik is`KW dw ieiqhws prMprweI
BwrqI AzwdI dy ieiqhws ivc v`fw ih`sw pwaux vwly gdrI muK
` Dwrw dy
ik`sy hn, ieh koeI ieiqhws nhIN hY Bwv is`KW dw koeI ieiqhws nhIN
hwmIAW leI pUjnIk nhIN bxy ikauNik auh swfy ivcoN sn[ies krky hI
hY[Asl ivc ies qrHW dw hmlw ausny iek`ly ny nhIN, AnykW horW ny vI
krqwr isMG srwBy dy mukwbly Bgq isMG ƒ aucw cuikAw igAw qy
kIqy hn, jo auprokq lok khwvq dI gvwhI Brdw hY[
mhwqmw gWDI ƒ sB qoN aupr r`iKAw igAw:
is`KW ƒ Awp vI lgdw hY ik is`K ieiqhws bxwauNdy qW hn pr
“dwAivAW dI dOV ’c pMjwb ip`Cy rih igAw,
ilKdy nhIN[ Asl ivc koeI inrwSw jW qlKIAw Bwv pYdw krn leI
nhIN hY ijvyN ik kuJ lok ies dI vrqoN krdy hn[ieh qW ies g`l dI Bgq isMG Aw igAw srwBw ik`Qy rih igAw?
gvwhI hY ik is`KW ƒ Ajy q`k shI mwAinAW ivc AjwdI dw auh smW swrI AjwdI ’k`lw gWDI qW nHI lY igAw?
hwsl nhIN hoieAw jdoN auh AwpxI igAwn prMprw muV swj skdy[ gdrI bwibAW dw ikvyN gdr BulwvW mYN?
mhwrwjw rxjIq isMG dy rwj dy 40 vrHy vI iesy g`l dI gvwhI hn ik
JUTy ieiqhws auqy mohr ikvyN lwvW mYN?”
bwhrI hmlwvr kmzor qW pY gey sn pr Kqm nhIN sn hoe[y ies leI
swrI aumr aus dw jor Kwlsw POj aupr l`igAw irhw[ieh iek sdI dI pMjwb dw mShUr Swier kulvMq isMG gryvwl ies s`c ƒ mnu`KI
Cwpwmwr jMg rwhIN Awpxy Awp ƒ ijauNdy r`Kx dy qjrby ivcoN inkilAw siBAqw dy mwmly ivc inKwr ky pyS krdw hY jdoN auh ilKdw hY ik
Aihsws sI[ iek siBAk smwj ivc jMm pl ky kuJ icr dI gurIlw Asl ivc ieiqhws ikvyN ilKy jWdy hn Aqy kOx kdoN ilKdw hY:
jMg mgroN rwjsI qwkq dw qKq pltxw hor g`l hY ijvyN vIhvIN sdI kI ieiqhws dw PlsPw kI simAW dI vMgwr
AMdr dunIAW dy keI dySW ivc hoieAw pr mOq dy mwhOl ivc jMm ky do hwry dw mUMh kwlw loko ij`iqAW dy gl hwr
v`fIAW siBAqwvW dy iKlwP jyqU hoxw hor g`l hY[ Aijhy dOr ivc
h`k ienswP qy PlsPw ij`iqAW ƒ drkwr
kudrqI sI igAwn pRbMD dI isrjxw dy kMm dw ADUrw rih jwxw ijs
krky ieh Dwrnw bxI ik is`K Awpxw ieiqhws nhIN ilKdy Aqy ijsdI hwrI hoeI kOm dy r`b vI jWdy hwr...
AxhoNd krky mkilauf Aqy aus vrgy hor igAwn SwsqrI is`KW dI s`c auhnW dw rwj ijnHW dw kUV kbIlw Kws
ieiqhws-prMprw dw mjwkIAw inKyD krdy hn[ hwkm nslW aucIAW nslW bwkI siqAwnws
Awpxy h`Q qwkq nw hox dI sUrq ivc Aijhw hI huMdw hY ik nw ihMdusqwn dI AwzwdI leI jwn dI bwzI lw gey gdrIAW ƒ Ajy
isrP ieiqhws dw rUp bdldw hY Aqy mjwk aufdw hY sgoN vrqmwn ShIdW dw ruqbw nhIN imilAw, ’47 vyly au~jV gey is`KW dw koeI lyKw
dIAW qrjIhW Aqy Biv`K dy supny vI gYrW dy h`Q ho jWdy hn[Swied nhIN hoieAw qy ’84 dI qW g`l hI dUr hY[ is`K jdoN kdy AwzwdI dw mUh
M
gurbwxI AMdr ‘ijs kw rwj iqsy kw supnw’ dw vI iehI mqlb hovy q`kxgy qW auh vI Awpxw ieiqhws ilK lYxgy[
ijvyN PrWsIsI icMqk dilauj ny ikhw hY ik swmrwjvwd mn dy supinAW
-0-
Agsq, 2009 [ 2 [ is`K Shwdq
BKdy msly
BwKVy dw pwxI qy ibjlI sbMDI pMjwb dy h`kW ’qy fwkw
ipCly idnIN ienHW ^brW ny pMjwb srkwr ƒ ieho ijhIAW mh`qvpUrn
vwsIAW ƒ ihlw ky r`K id`qw ik pMjwb izMmyvwrI vwlIAW QwvW ’qy Xog qy
dy ih`sy dw pwxI qy ibjlI BwKVw fYm pMjwb leI smripq Bwvnw vwly
dy pRbD
M k rwjsQwn qy cMfIgVH ƒ ByjI APsr inXukq krny cwhIdy hn[
jw rhy hn[ pMjwb ivc jdoN soky vrgI vI.ky. goiel vrgw cIP ieMjInIAr
siQqI pYdw hoeI hovy qy ibjlI dy 12- ijhVw fYm dy pRbMDkW ƒ ilKqI
12 GMty k`t l`g rhy hox, aus vyly pRvwngI deI bYTw hY ik pMjwb dw
ieh Bwxw pMjwb nwl vrq irhw hov,y pwxI qy ibjlI dovNy lut
` lvo ijMny l`t
u
qW ies dw doS iks ƒ dyvWgy? swfy skdy ho[ AYnI ZYr zuMmyvwrI pMjwb
ihswb nwl ies sm`c u y kWf leI pMjwb srkwr dw zuMmyvwr ieMjInIAr inBw
srkwr mu`K qOr ’qy doSI hY[ do nMbr irhw hY, aus dI iBxk pMjwb srkwr
’qy BwKVw fYm dy pRbMDk AwauNdy hn[ ƒ ikauN nhIN peI? ipCly smyN ivc
pMjwb srkwr ƒ Awpxy pwxI qy ibjlI ho skdw hY aus goiel ieMjInIAr ny
bwry jy pUrw igAwn hI nhIN qW ies qoN ikMnw pMjwb dw nukswn kIqw hovy ieh
A`gy kihx vwlI koeI g`l hI nhIN hY[ vI jWc dw ivSw hY[
pihlI g`l pMjwb srkwr ny BwKVw fYm ivc ieMjInIArW dIAW pMjwb dy s. bwdl ƒ kyNdr srkwr kol ic`TI ilK ky kyvl ros dw pRgtwvw
ih`sy vwlIAW postW KwlI r`KIAW hoeIAW hn, aunHW ƒ Brn leI koeI hI nhIN krnw cwhIdw, sgoN BwKVw fYm dy pRbMDkW dI iKcweI krnI
idlcspI nhIN idKweI[ AglI lwpRvwhI pMjwb srkwr ny ieh kIqI ik cwhIdI hY qW jo A`gy qoN pMjwb dy ihqW ’qy fwkw nw v`j[y pr g`l qW auQy
pMjwb dy Kwqy vwlw cIP ieMjInIAr vI.ky. goiel 30 meI dw irtwier Aw ky mukdI hY jy bwdl swhb pMjwb dy ihqW ’qy pihrw dyx vwly huMdy
hoieAw hY, aus dI jgHw ’qy koeI BrqI nhIN kIqI[ hux jdoN BwKVw fYm dy qW ieh GtnwvW vwprn dI nObq hI nhIN sI AwauxI[ AwnMdpur dy mqy
pRbDM kW ivc pMjwb dI numwieMdgI krn vwlw koeI ieMjInIAr hI nhIN hY Anuswr BwKVy fYm dI mwlkI dw h`k pMjwb dw bxdw hY pr AkwlIAW ny
qW iPr bwdl srkwr iks ƒ ic`TIAW ilK ky AYvNy lokW ƒ gum M rwh kr pMjwb dy h`kI mud
` y ivswr ky kyvl s`qw leI swrw kuJ Bul ` Blw bYTy hn,
rhI hY[ pMjwb dw isMjweI mMqrI jnmyjw isMG syKoN hwly qk cu`p krI ies dw KimAwzw pMjwb vwsIAW ƒ Bugqxw pY irhw hY[ hzwrW is`KW dy
bYTw hY, aus dy mihkmy vloN koeI pRqIkrm hI nhIN AwieAw[ ieh kyhI isivAW ’qy kursI fwh ky bYTy s. bwdl ƒ ieh g`l Bul ` xI nhIN cwhIdI
ibfMbnw hY ik isMjweI mMqrI ƒ Awpxy pRbMDnW dw igAwn hI nhIN ik ik ieiqhws ny aus dy kMmW dw lyKw zrUr lYxw hY ikqy ieh nw hovy SyK
pMjwb ƒ ikMny pwxI, ibjlI dI loV hY hor auh A`gy lokW dw kI Blw kr Abdul` y vWg ijvyN kSmIr vwsI aus dI kbr ’qy j`q u IAW mwrdy hn klH
lYxgy[ bwdl srkwr dy inkMmypx dw pMjwb vwsIAW ƒ pihlW hI pqw ƒ bwdl swhb nwl vI eyhI vrqwrw hovy ikauNik vkq dy phIey ny s`c-
sI, pr aunHW dI lwpRvwhI dw ijhVw Aihsws hoieAw hY, aus qoN pqw JUT dw iek nw iek idn inqwrw zrUr krnw hY[ -0-
l`gdw hY ik AkwlI Bwjpw dy mMqrIAW ivc pMjwb dy h`kW pRqI smripq
Bwvnw hI nhIN hY[ ipCy ijhy AWDrw qy krnwtk dw hukmnwmy lwgU hox
pwxIAW bwry ivvwd hoieAw sI[ dovW sUibAW dy
koeI smW dI jdoN Akwl qKq swihb qoN
AYm.AYl.ey. qy mMqrI Awpxy pRWq dy h`kW leI pwrtI
hukmnwmw jwrI huMdy swr hI pMQ iekmq ho ky
isAwsq qoN aupr Awpxy lokW nwl KVHy sn dUjy pwsy
hukmnwmy ’qy pihrw idMdw Akwl qKq swihb dy
AkwlI Bwjpw srkwr dy BwjpweI mMqrIAW qy Ahudd y wrW
hukmW ’qy isr invw idMdw sI[ ipCly simAW ivc
vloN mwVw-motw pRqIkrm vI nhIN pRgtwieAw igAw[
inrMkwrIAW dy bweIkwt bwry jwrI hoey hukmnwmy dw
iesqoN v`fI lwpRvwhI hor kI ho skdI hY? jdoN pMjwb 6
Asr ieh hoieAw sI ik pUrI dunIAW ivc bYTy
rupey pRqI XUint ibjlI dUijAW sUibAW qoN KrId irhw
is`KW ny inrMkwrIAW dw sm`ucy rUp ivc bweIkwt
hY pr aus ƒ Awpxy pwxI, ibjlI bwry ielm nhIN ik
krky ieh drsw id`qw sI ik Akwl qKq aunHW
BwKVw fYm ivcoN aunHW dI ikMnI XUint ibjlI qy ikMny
leI suprIm hY[ bhuq h`d qk jQydwr swihbwn
ikaUisk pwxI ’qy h`k bxdw hY[
vI is`KI isDWqW ’qy pihrw idMdy ‘s`c’ dy snmuK ho
dUjI v`fI Gwt pMjwb dy nOkrSwhW dI hY, ijhVy ky is`KI AsUlW ’qy KVHdy sn[ pr ipCly kuJ smyN
pMjwb pRqI iemwndwr hI nhIN aunHW qoN pMjwb dy ihqW qoN Akwl qKq qoN jwrI hukmnwmy ƒ jQydwr swihbwn
dI rKvwlI dI aumId ikvyN r`KI jw skdI hY[ pMjwb lwgU krvwaux qoN Asmr`Q hn, ies ipCy kwrn
Agsq, 2009 [ 3 [ is`K Shwdq
BwvyN bhuq swry hn pr jQydwr swihbwn ivc idRVqH w dI Gwt qy bwdl nzrbMd pR.o divMdrpwl isMG Bùlr dI PWsI dI szw mwPI bwry vI koeI
pirvwr dy glby ny Akwl qKq swihb dI mirXwdw dw Gwx kr id`qw kdm nhIN auTwieAw jw irhw[ pr pMQk srkwr aultw is`KW dy kwql
hY[ ijvyN bwdl pirvwr kihMdw AwieAw hY aunHW dy Anuswr hukmnwmy puils APsrW dy kysW dI pYrveI leI srkwrI Kzwny ivcoN l`KW rupey
jwrI kIqy[ ienHW ivc ivroDIAW ƒ dbwaux qy Awpxy suAwrQW leI lutwey jw rhy hn[ pRo. Bu`lr dy ipqw qy irSqydwr dy kql dy doS ivc
izAwdw hn[ sumyD sYxI vloN suprIm kort ivc mihMgy vkIl pMjwb srkwr dIAW
23 julweI ƒ nwBy jylH ivc nzrbMd is`K nOjvwnW dw ibAwn PIsW nwl kIqy gey[ dUjy pwsy Akwl qKq pRo. Bu`lr dI irhweI leI
CipAw ijsƒ is`Ks Pwr ihaUmn rweIts dy AYfvokyt jspwl isMG srkwr ƒ ApIl krdw hY[ ieh bVI duKdweI g`l hY ik is`K sMGrS
mMJpur ny jwrI kridAW AwiKAw hY ik Akwl qKq dy jQydwr vloN 6 lVn vwilAW nwl pMQk srkwr AKvw rhI bwdl srkwr Byd Bwv hI
jUn ƒ Awpxy sMdyS ivc kOm ƒ sMboDn huMdy hoey ikhw sI, “jylHW ivc nhIN kr rhI sgoN aunHW ƒ PV PV jylHW ivc bMd kr rhI hY[ dmdmw
nzrbMd nOjvwnW dI irhweI leI Xqn kIqy jwx[ ies sbMD ivc swihb qoN sOdw swD dy fyry bMd krwaux leI pMQk iDrW ny morcw lwieAw
jQydwr swihb vloN srkwr ƒ sMbD o n huiM dAW is`K sMGrS nwl sbMDq hoieAw hY pr srkwr fyirAW ƒ Kulv H w ky pRm
y IAW ƒ nwm crcw krn dI
nOjvwnW dI irhweI bwry zordwr pYrveI kIqI geI sI[ pr AYny idn iejwzq dy rhI hY[ jdik Akwl qKq qoN fyirAW ƒ bMd krwaux leI
bIqx dy bwvjUd nzrbMd is`K nOjvwnW dI irhweI leI koeI vI swriQk hukmnwmw jwrI hoieAw hY[ hukmnwmy dI pwlxw krn vwilAW ƒ h`QkVIAW
kdm nhIN pu`itAw igAw[ ijs kwrn nwBw jylH ivc nzrbMd is`K l`g rhIAW hn qy pMQ duSmxW nwl sWJW pw ky bwdl srkwr hukmnwmy
nOjvwnW ny Akwl qKq swihb dy jQydwr ƒ p`qr ilKky aunWH dI irhweI dI qOhIx kr rhI hY[ jQydwr swihbwn ƒ cwhIdw hY ik auh hukmnwmy ƒ
bwry bwdl srkwr qy SoRmxI AkwlI dl ƒ dKl dyx bwry AwiKAw hY[ lwgU krwaux, ies nwl Akwl qKq dw vI snmwn hY qy is`KI isDWqW ’qy
jylWH ivc nzrbMd nOjvwn, jo is`K sMGrS nwl sbMDq hn, ienHW ivcoN pihrw dyx dI rvwieq vI mzbUq hud M I hY[ hukmnwmy jwrI krny qy aunWH
keIAW dI qW szw vI pUrI ho cu`kI hY pr aunHW ƒ irhw nhIN kIqw jw ƒ lwgU krn nwl ijQy Akwl qKq dw gOrv au~cw hud M w hY auQy is`K pMQ
irhw[ ienHW ivc BweI lwl isMG AkwlgVH pRmu`K hn[ iqhwV ivc vI ies mIrI-pIrI dI sMsQw pRqI smripq rhygw[ -0-

mW bolI sbMDI suprIm kort dw PYslw


krnwtk srkwr dy iek kys ‘pRwiemrI mwiDAm mW ieh dyS dI srbau~c inAW pRxwlI dw PYslw hY[ ieh
bolI ivc hovy’ bwry suprIm kort ny jo PYslw id`qw hY auh PYslw idMidAW j`jW ny mW bolI dy mh`qv dw iblkul
G`t igxqI kOmW leI icMqwjnk qy ^qrnwk hY[ ies PYsly iKAwl nhIN r`iKAw[ jy AMgryzI skUlW vwly ividAwrQI hI
ivc suprIm kort ny pRwiemrI mwiDAm ƒ mW bolI ivc dyx dunIAW dw mukwblw krn vwly hud M y qW ies dw mqlb ieh
dy krnwtk srkwr dy iek kys dy iKlwP PYslw suxwieAw hY ik mW bolI vwly ividAwrQI kmzor huMdy hn[ ieh
hY[ 1994 ivc krnwtk srkwr ny iek kwƒn pws kIqw Axauicq dlIl hY[ cMfIgVH qoN huxy huxy iek ividAwrQI
sI, ijs ivc ieh PYslw kIqw igAw sI ik cOQI jmwq qk virMdr Srmw ny IAS dI pRIiKAw mW bolI pMjwbI ivc pws
rwj dy swry skUlW ivc is`iKAw dw mwiDAm mW bolI kMnV krky mW bolI dw JMfw buld
M kIqw hY[ g`l qW ividAwrQIAW
hovgy w[ pr krnwtk dy sm`cu y AMgryzI skUlW ny ieh PYslw ƒ shUlqW dyx dI hY[ jy mW bolI mwiDAm vwly skUlW ƒ
mMnx qoN nWh kridAW hweIkort ivc ptISn dwier kIqI mu`K j`j bwlw ikRSnn AMgryzI skUlW vrgIAW shUlqW srkwr dy dyvy qW ies
sI[ hweIkort ivc krnwtk srkwr vloN kys hwrn qoN ivc koeI S`k nhIN ik ividAwrQI mW bolI vwly mwiDAm
bwAd suprIm kort ivc ApIl dwier kIqI sI[ ies ApIl dw PYslw rwhIN izAwdw sPlqw hwsl kr skdy hn pr Bwrq dy is`iKAw mwhrW
kridAW suprIm kort dy iek bYNc ijs ivc j`jW bI.AYs. cOhwn, sI. dw vI izAwdw zor AMgryzI ’qy id`qw hoieAw hY[ AMgryzI mwiDAm ny ijQy
mwQwiSvm qy mu`K j`j ky.jI.bwlwikRSnn sn ny hweIkort dw PYslw smwj dw s`iBAk FWcw ivgwV ky r`K id`qw hY auQy swfy smwj ivc vI
brkrwr r`iKAw hY qy rwj srkwr ƒ styA nhIN id`qw[ ies dw mqlb p`CmI klcr dIAW burweIAW dI Brmwr pYdw kr id`qI hY[ mW bolI bwry
ieh hY ik krnwtk ivc cOQI jmwq qk AMgryzI skUl pVHweI dw ies PYsly nwl dyS ivc G`t igxqI kOmW dy mnW ’c SMky auBr Awey hn[
mwiDAm mW bolI ivc r`Kx dy pwbMd nhIN hoxgy[ krnwtk srkwr vloN klH ƒ kOmW dy s`iBAwcwr qy klcr bwry PYslw AdwlqW kirAw krngIAW[
AYfvokt y pI.pI. rwE ny dlIl id`qI sI ik is`iKAw dw mwiDAm mW bolI aunWH ny kI Kwxw-pihnxw hY[
ivc hovy qW b`cy hr g`l ƒ cMgI qrHW is`K skdy hn[ aunWH dw kihxw sI ijhVIAW kOmW AwpxI mW bolI Bul ` jWdIAW hn auh Awp ieiqhws
ik “swƒ b`icAW dy ihqW ƒ swhmxy r`Kxw pvygw[ mW bolI rwhIN dy siPAW qoN Alop ho jWdIAW hn[ ies PYsly dy ivroD ivc sm`ucIAW
is`iKAw dyxw ivSvivAwpI kwƒn hY[” jdik muK ` j`j ny ies ’qy it`pxI G`t igxqI kOmW ƒ iek mMc ’qy Awvwz auTwauxI cwhIdI hY, ikauNik
kridAW bVy hI nkwrwqmk AMdwz ivc Awpxy ivcwr pyS kIqy, “mW ieh PYslw aunHW dI pCwx nwl sbMDq hY[ iksy kOm dI pCwx ivc aus
bolI rwhIN is`iKAw hwsl krn vwly ƒ klrk dI nOkrI vI nhIN imldI[ dI mW bolI Aihm huMdI hY[ dyS dy is`iKAw SwsqrIAW ƒ ies PYsly
AsIN ivSv dw mukwblw iks qrHW krWgy[ mwpy mW bolI vwly mwiDAm dy iKlwP ros pRgt krnw cwhIdw hY qy kyNdrI srkwr ƒ bkwiedw kwƒn
skUlW ivc b`icAW ƒ nhIN Byjxw cwhuMdy qy auh mihMgy skUlW ivc bxwauxw cwhIdw hY qW jo pRwiemrI dw mwiDAm sm`ucy dyS ivc Awpo
b`icAW ƒ Byj rhy hn qW jo b`cy AMgryzI is`Kx[” AwpxIAW kOmW dI mW bolI ivc hov[y -0-
Agsq, 2009 [ 4 [ is`K Shwdq
pMjwb nwl byienswPI dI g`l
is`K pMQ dy h`kW ihqW leI lVn vwlw mMgdw nhIN blik fMfy dy zor nwl hwsl krdw
AkwlI dl ies vyly inkMmw ho igAw hY[ Drm AwieAw hY[ id`lI vwilAW ƒ ijhVI BwSw smJ
XuD
` morcy ivc l`KW dI igxqI ivc igRPqwrIAW AwauNdI hY ausdw Bog qW mnpRIq bwdl dy qwey
dy ky ieMdrw gWDI dy hMkwr ƒ qoVn vwly XoiDAW pRkwS isMG bwdl ny do dhwky pihlW hI pw
dI ieh pwrtI hux Awpxy pMjwb leI kuJ vI id`qw sI[ id`lI drbwr dy drW ’qy pMjwb dI
hwsl krn dy smr`Q nhIN rhI[ hux ShIdIAW p`g r`Kky ijs pRkwS isMG bwdl ny aumr Br
pwaux vwly AkwlI dl ivc is`KI qoN hIxy lok leI pMjwb dI kursI hwsl kIqI hoeI hY, auh
jo Awqmk qOr ’qy inkMmy ho cùky hn hI BrqI pMjwb dy h`kW ihqW leI ikvyN llkwry mwr
ho rhy hn[ AkwlI dl dy ies ikrdwr ƒ skdw hY[ id`lI vwly ies GuigAweI ijhI Awvwz
cMgI qrHW smJ rhI id`lI ivc bYTI ihMdU ivc g`l nhIN suxdy, nW dy boly kMnW ƒ qW lok
APsrSwhI hux iesƒ Awpxy AslI rMg sMGrS dy Dmwky suxn dI Awdq pY cuk ` I hY pr
idKwaux l`g peI hY[ l`KW dI igxqI ivc bdiksmqI vs mnpRIq bwdl dy qwey ny aus
lokW ƒ lwmbMd krky pMjwb leI h`k lYx vwly lok sMGrS dI gVgVwht ƒ bhuq pihlW hI
AkwlI dl dy lwlcI ikrdwr kwrn hI hux Kqm krky Awpxy kursI p`kI kr leI sI iesy
id`lI vwly pMjwb nwl eynw sp`St D`kw kr rhy leI id`lI vwly krzy dI AwV hyT pMjwb dI
hn ik pMjwb cwhuMdw hoieAw vI kuJ nhIN kr sMGI n`pI jw rhy hn[ bRwhmx dy p`qu W ny pMjwb
bwdl ny AwiKAw ik kyNdrI srkwr pMjwb qoN
skdw[ ƒ AwKrI swhW ’qy phuMcwaux leI hr idn qy
iek`Ty huMdy tYksW ivcoN rwj ƒ isrP 1.29
Awpxy Awp ƒ pMjwb dw mwlk smJ rhy hr imMt dw pRgo rwm aulIikAw hoieAw hY[
PIsdI rkm hI vwps moVdI hY[ aunWH ies g`l
pRkwS isMG bwdl dy BqIjy mnpRIq isMG bwdl ’qy vI ros jqwieAw ik 1985 qoN lY ky 1995 id`lI dy jwq AiBmwnIAW qoN pMjwb dy
ny pMjwb dw bjt pyS krn vyly id`lI dI qk KwVkUvwd vyly dw swrw Krc kyNdr ny h`k Kohx leI AMimRqsr qoN lY ky lwl iklHy
kyNdrI srkwr Aqy ausdy FWcy iKlwP jo hwl pMjwb isr pw ky iesqy krzw cVHw id`qw hY qk sMGrS dy ibgl vjwaux dI loV hY, nwly
duhweI pweI hY aus hwl duhweI ny ieh g`l qW ijs krky pMjwb dw krzy qoN hI KihVw nhIN pMjwb dw isrP AwriQk h`kW nwl nhIN srnw,
is`D kr id`qI hY ik id`lI vwilAW dI nIq Cut
` irhw[ isrP AwriQk h`k lYx dI ij`d ivc hI pRkwS
pMjwb leI kdy vI suDr nhIN skdI[ auh mUh M isMG bwdl ny pMjwb dI siQqI eynI ivgwV
pMjwb dI A`q mwVI AwriQk siQqI qoN
ivc rwm rwm krdy hoey bu`kl ivc hmySw hI id`qI hY jy pRkwS isMG bwdl pMjwb dy isAwsI
inrwS hoey mnpRIq bwdl jo iksy vyly AMimRq
CurI r`Kdy hn[ auh CurI isrP r`Kdy hI nhIN ihqW Aqy h`kW dy sMGrS ƒ isrP AwriQk
pwn krky (Awpxy Pwiedy leI) mnpRIq isMG
blik hOlI hOlI pMjwb dI kMf ’qy Pyr vI rhy h`kW qk sImq nw kr dyNdw qW pMjwb dw ieh
bwdl vI bixAw sI ny pMjwb dy lokW dI
hn pr pMjwb dy lwxydwr hn ik hux s`qw dy hwl nw hudM w[
qrzmwnI kridAW AwiKAw ik “AsIN kyNdr
lwlc ivc pMjwbIAW Aqy Kws krky is`KW dI A`j vI jy mnpRIq bwdl jW AkwlI dl
qoN Awpxw h`k mMgdy hW koeI BIK nhIN mMgdy[”
DOx ’qy ieh CurI c`ldI r`KxI cwhudM y hn[ nwl juVy hoey iksy AwgU ivc pMjwb dy h`kW
mnpRIq isMG bwdl dI ies Bwvnw ipCy
mnpRIq isMG bwdl ny pMjwb dI idnoN leI koeI drd hY qW ijMnI CyqI auh pMjwb dI
ho skdw hY ik pMjwb leI drd CuipAw hovy
idn ivgVdI hwlq leI id`lI dI kyNdrI srkwr isAwsI hoxI leI 1973 vwly sRI AwnMdpur
Aqy aus ivc Asl AkwlI hox dy kuJ AMS
ƒ sp`St rUp ivc doS idMdy hoey AwiKAw ik swihb dy mqy dI pRwpqI leI sMGrS CyV
bc gey hox pr ivdySW ivc pVHy hoey mnpRIq
id`lI dI srkwr pMjwb dy AwrQk h`kW ’qy dyxgy EnI CyqI hI pMjwb dy gloN ieh krzy
bwdl ƒ ieh nhIN pqw ik id`lI vwilAW qoN
fwkw mwr rhI hY[ mnpRIq isMG bwdl ny drjnW dIAW jMjIrW l`Q skdIAW hn[ id`lI vwly swrw
h`k ikvyN ley jWdy hn Aqy id`lI vwly ikhVI
AMkVy pyS krky ieh g`l auBwrn dI koiSS krzw muAwP krn dy nwl nwl hor vI bhuq
BwSw suxn dy AwdI ho cuk
` y hn[ ijs iBKwrIAW
kIqI hY ik kyNdrI srkwr lgwqwr pMjwb ƒ kuJ is`KW dy mgr mgr leI iPrngy[ g`l
vrgI Awvwz ivc mnpRIq isMG bwdl ny kyNdr
AwriQk qOr ’qy dbyl bxwaux dy Xqn kr isrP AkwlI dl ivcoN inkMmp y x qy svwrQ ƒ
srkwr ƒ dbkw mwirAw hY ieh DmkI qW
rhI hY Aqy auh v`fI igxqI ivc tYks iek`Tw k`Fx dI hY Aqy fMky dI cot ’qy is`K pMQ dy
cMfIgVH qoN vI bwhr nhIN geI hoxI iPr pMjwb
krn vwly rwj ƒ shwieqw dyx vyly bhuq G`t h`kW leI sMGrS AwrMB krn dI hY[
ƒ ausdy h`k ikQoN imlxgy? mnpRIq ƒ Swied
pYsy vwps moVdI hY[ pMjwb dw bjt pyS krn -0-
ieh nhIN pqw ik ihMdU AihlkwrW dw pMjwb
qoN bwAd bhuq hI inrwS hoey mnpRIq isMG
nwl kI irSqw hY Aqy pMjwb ikvyN Awpxy h`k
Agsq, 2009 [ 5 [ is`K Shwdq
ikswnW nUM is`DI AdwiegI:
cOksI
ksI dI loV is`K Shwdq ibaUro
pMjwb dy ikswnW vloN AwpxIAW PslW ky sMGrS krnw auqnw hI AOKw hY[ pMjwb dI
mMfI ivc vycx qoN bwAd KrIddwr (vpwrI ikswnI dI in`Gr rhI hwlq dy ault AwVHqIAW
jW srkwrI eyjMsIAW) vloN ikswn ƒ ausdI dy kwrobwrW ivc ipCly 25-30 swlW dOrwn
bxdI rkm dI is`DI AdwiegI (AwVqIey rwhIN hoey vwDy qoN ieh smJxw koeI muSkl nhIN ik
iblkul nhIN) krn dw mslw A`j klH pMjwb ikswnW dI h`F BMnHvIN imhnq ’qy plx vwlw
AMdr kwPI BiKAw hoieAw hY[ v`K v`K ikswn ieh lwxw srkwrW nwl imlky ikvyN mwlo mwl
jQybd M IAW ies msly aupr srkwr ’qy dbwA hoieAw hY? ikswnW dIAW mzbUrIAW jW Bolp y x
pw rhIAW hn ik ikswnW ƒ aunWH dI Psl dI dw Pwiedw auTwky ikvyN ies lwxy ny smyN dIAW
is`DI AdwiegI vwly PYsly ƒ qurq M lwgU kIqw srkwrW nwl imlky cMm dIAW clweIAW hn
jwvy[ dUsry pwsy AwVHqIAW vloN vI srkwr ’qy hux srkwr dy ikswnI ƒ ausdI Psl dI is`DI
dbwA pwieAw jw irhw hY qy ieh PYslw lwgU AdwiegI krn dy PYsly nwl iBRSt lwxy dy is`DI AdwiegI vwly PYsly ƒ lwgU krn leI
krn dI sUrq ivc AwVHqIAW Aqy ikswnW dy pYrW hyTNo im`tI iKskxI SurU ho geI hY[ ikswnI mzbUr ho skdI hY[ Aijhy ies smyN bwhroN
irSqy ivc qryVW Awaux dI iPkrmMdI idKweI dI vyly kvyly mdd krn dIAW surW Alwp vyKx qoN ieMJ lgdw hud
M w ik AsIN ij`q gey hW
jw rhI hY[ jW keI hor dlIlW rwhIN AwVHqIAW irhw tolw ijvyN loV pYx ’qy ikswnW ƒ zlIl pr pIVq iDr audoN vI v`D npIVI jWdI hY[
vloN ies PYsly dw ivroD kIqw jw irhw hY[ krdw hY ies bwry jy Asl loVbMd qy mzbUr cwqr hwkm qy aunWH dy jotIdwrW dIAW cwlW dI
aunHW ieauN kridAW kuJ ikswnW ƒ vI Awpxy ikswn kolNo khwxIAW suxIAW jwx qW ienswnI smJ swƒ bVI dyr ipCoN l`gdI hY[ ies leI
nwl gMifAw hY[ hwlq ieh hY ik ijQy AwVHqIey kdrW kImqW ƒ smJx vwlw bMdw AwVHqIAW dy ikswnW ƒ aunHW dI Psl dI is`DI AdwiegI
bhuq hI k`cIAW ip`lIAW dlIlW rwhIN AwpxI ZYr mnuK` I vqIry qoN hYrwn hoey ibnW nhIN rih krn smyN bYNkW ivc jW KrIddwrW vloN koeI
g`l ƒ drusq swbq krn leI pUrI qrHW p`bW skdw qy aus ƒ AwVHqIey dw ikswn pRqI A`j vI id`kq nw Awvy bhuq hI srl qy is`Dy PYsly
Bwr hoey iPrdy hn auQy ikswn jQybdM IAW ikswnW klH jwigAw nklI hyz vI cMgI qrHW smJ Aw krvwaux dI loV hY[ Aijhy PYsilAW smyN
dI ies bhuq hI mh`qvpUrn mMg leI auqnIAW skdw hY[ iek mzbUr ikswn nwl AwVHqIey dw AwVHqIAW dI koeI cormorI dI guMjwieS nhIN
gMBIr nhIN jwpdIAW ijMnw ieh mslw gMBIr qy jo ivhwr Awm rUp ivc vyKx ivc AwauNdw hY rihxI cwhIdI[ ieh nw hovy ik ikswn ijvyN
buinAwdI hY[ AwVHqIAW dI qW ies ivc mzbUrI ausƒ vyK ky koeI vI s`cw suc ` w ienswn AijhI pihlW sdIAW qoN AwVHqIAW dy Zulwm rhy hn
hI hY ik aunHW kol ies PYsly dw ivroD krn ZulwmW vwlI hwlq ƒ iek imMt vI brdwSq hux KrIddwrW qy bYNkW dy hI Zulwm ho jwx[
leI koeI vzndwr dlIl au~kw hI nw hox nhIN kr skdw[ ijs hwlq ƒ AwVHqIey ikswnW pMjwb nwl pihlW Aijhw vwpirAw hY ies
krky auh bhuq hI byQvIAW mwr rhy hn qy dy nhM-
u mws dy irSqy ƒ tut ` jwx dI bU-duhweI leI sMGrS dOrwn cOksI dI loV hY[
ikswnW dI sdIAW qoN ho rhI byrihm lut ` jwrI pw rhy hn[ BwrqI hwkmW ny 1947 qoN pihlW AwpxI
r`Kx leI aunWH ƒ GsIAW iptIAW dlIlW dyx ikswn jQybMdIAW ƒ ies msly sbMDI PrybI nIqI vrqidAW is`K kOm nwl iek bhuq
l`igAW koeI iJjk jW sMg vI iblkul mihsUs AwVHqIAW v`lNo smyN dIAW srkwrW nwl imlky v`fw DoKw kIqw ijs dw KimAwjw A`j is`K
nhIN huMdI[ AwVHqIey ikswnW dy nONhU mws dy ikswnW ƒ lMmy smyN qoN Zulwm r`Kx dI iprq kOm Bog rhI hY[ iehI vjHw hY ik is`K kOm ƒ
irSqy AMdr qryVW pYx dI iPkrmMdI dw ijs ƒ qoVn leI zordwr hMBlw mwrnw pvygw[ ies pihlW AMgryzW dI ZulwmI ivcoN inklx leI
qrHW pRgtwvw kr rhy hn, aunHW dI ieh g`l msly ’qy isrP AdwlqW AMdr kwgzI kwrvweI AQwh kurbwnIAW krnIAW peIAW Aqy hux auh
shI soc vwly ivAkqIAW ƒ hYrwn krn vwlI (ir`tW krky) fMg tpwaux vwly ikswnW ƒ BwrqI hwkmW dI ZulwmI ivcoN inklx leI
hY ik pMjwb dI ikswnI ƒ srkwrW nwl iml ky lwmbMd krky sMGrS dy mYdwn ivc inqrxw hMBly mwr rhI hY[ pMjwb dy AwVHqIAW dI
KudkuSIAW dy rwh qorn vwly lokW ivc ikswnW pvygw Aijhy ikswn AwgUAW vloN Awpxw in`j iPqrq Awm krky BwrqI hwkmW nwl imldI
nwl ieqnI hmdrdI iekdm ikvyN jwg peI? cmkwaux dI bjwey sWJy rUp ivc sMGrS krnw juldI hY[ ies leI ikswn jo sdIAW qoN ZulwmW
ikauN auh A`j ikswnW dy Bly leI (ijvyN pvygw[ BwvyN kuJ ikswn jQybd
M IAW Awpxy Awpxy vwlI hwlq ADIn AwVHqIAW h`QoN jlIl huMdy
AKbwrW rwhIN auh drswaux dI koiSS kr rhy qOr ’qy sMGrS kr rhIAW hn jo ik bhuq Aw rhy hn ikqy ieh nw hovy ik ijvyN AMgryzW
hn) p`bW Bwr KVHy nzr Aw rhy hn? vDIAw g`l hY pr msly dI gMBIrqw ƒ smJky qy BwrqI hwkmW ny imlky is`K kOm nwl DoKw
AwVHqIAW dy vwvyly ƒ smJxw ijMnw sOKw iek`Ty ho ky hMBlw mwrn dI loV hY[ kIqw sI auh DoKw AwVHqIey Aqy srkwr imlky
hY dUjy pwsy ies buinAwdI mh`qqw vwly msly kr jwx Aqy AsIN iek ZulwmI ivcoN inklky
ikswnW dy h`k ivc in`qrIAW ikswn
ƒ smJky aunHW dy ies vwvyly dy iKlwP shI iksy dUjI ZulwmI dw iSkwr ho jweIey[
jQybMdIAW ƒ sMGrS kridAW ieh iKAwl
smJ Apxwky ikswn jQybd M IAW vloN iek`Ty ho r`Kxw pvygw ik ikswnW dy dbwA sdkw srkwr -0-
Agsq, 2009 [ 6 [ is`K Shwdq
lVI joVn leI ipClw AMk dyKo

sRI drbwr swihb dw inAwrw mh`qv


s. Ajmyr isMG dI nvIN CpI ikqwb ‘1984 AxicqivAw kihr’ dy pihly Bwg dw qIjw ih`sw

ivdvfnF dIaF rfvF idwqf jFdf irhf. AunHF dy isrF dy muwl aM d r ko e I dKlaM d fjL I nhIN. ienH F nU M
iehI vjHf hY ik iksy gYr-iswK rwKky AunHF nUM luk iCpky jMglF `c rihx sfbq srUp rwKx vfsqy Auh afKrI dm
ivdvfn ny vI jd iswK ieiqhfs qy prMprf leI mjLbUr kr idwqf jFdf sI. pr koeI qwk sMGrsL krngy'.
df iksy mlIn Bfv qoN mukq ho ky muqfilaf vI gwl AunHF dy, drbfr sfihb nUM suqMqr hirmMdr sfihb pRqI afpxy ivsLysL
krn df suihrd Auprflf kIqf qF Auh krfAux aqy aMimRqsr prq afAux dy idRVH moh qy qIbr sLrDfBfv dI vjHf krky iswKF
drbfr sfihb dI ies alOikkqf qy ies ierfdy nUM zulf nf skI. ijMnI vfrI muglF df qF muwZ qoN hI ieh ivsLvfs bixaf af
dy ielfhI jlfl qoN pRBfivq hoey ibnF qy aPgfnF ny ies nUM Zfh idwqf, AunI hI irhf hY ik hirmMdr dunIaF dy sBnF qIrQ
nhIN rih sikaf. aijhy hI iek (XUrpI) vfrI iswKF ny muV qkiVaF ho ky ies nUM kyNdrF qy Dfrimk asQfnF nfloN alwg,
ivdvfn dI drbfr sfihb bfry hyT ilKI iPr qoN Ausfr ilaf. AudoN vI jdoN ies inafrf qy sRysLt hY. hyT ilKy purfqn kfiv
idlksL itwpxI iswKF dy ivsLvfsF qy Auqy muglF df pUrf kbjLf huMdf sI, iswKF toitaF `coN iswKF dy hirmMdr sfihb pRqI
jjLibaF dI bhuq hI PbvIN pysLkfrI krdI aMdr srovr ivc af ky cuwBI lfAux dI snyh qy sLrDfBfv dI shI Jlk iml jFdI
hY: qFG eynI pRbl huMdI sI ik sfhmxy idKdI hY. ijvyN:
prqw K mO q dy bfvjU d Au h jM g l `co N
“hirmMdr sfihb iek sflm 1) aTsT qIrQ qF kI sLrn avr
inklky srpt GoVy duVfAuNdy afAuNdy aqy
(integrated) smUMh hY, jo (iswK) pMQ duafrf nf dUjf iqh smsr.
pfxI ivc cuwBI lf ky muV afpxIaF
prxfey brfbrI qy eykqf dy isDFq df (kvI sONDf)
CupxgfhF nUM prq jFdy. sunihrI mMdr
mujwsmf hY. ieh (ieiqhfs aMdr) iswKF
dI nkfsLI qy lpfeI ivc aqy ies dIaF 2) aYsI nf aXuiDXf kfsLI, dvfrkf,
nUM pRyrnf qy mfrg-syD muhweIaf krn vflI
iewtF dy ivc sUrmgqI qy bhfdrI dy bhuq gXf, prXfg,
prmuwK jgHf qy AunHF dI lfmbMdI df kyNdr
sfry ikwsy guMdy pey hn[[[[[[[[(golzn tYNpl) mQrf avMqkf, n kFcI hirduafr
bixaf irhf hY. sdIaF qk ieh iswKF
smUh dIaF iemfrqF ivc ijvyN bhuq hY.
dIaF Dfrimk qy rfjsI srgrmIaF df
sfrIaF iewtF lwgIaF hn, AuvyN hI iswKI
kyNdr bixaf irhf hY. ies ivc AuynHF dy mtn ptn nf amr-nfQ jgn-nfQ,
dIaF buinafdF df gc bMnHx leI bfbf
gurUaF, mhFpursLF qy sLhIdF murIdF dIaF ibMdRfbn, bwdRI nfQ, aYso nf ikdfr
dIp isMG vrgy bhuq sfry sUrbIrF dIaF
punIq XfdF, AunHF dIaF AumIdF qy hY.
jfnF lwg geIaF. hr pwQr aqy sMgmrmr
mfXUsIaF, AunHF dI sUrmgqI dy ikwsy qy
df hr tukVf sUrbIrqf, sLhfdq qy pu K kr iktfs, aO mky s r mdInf
gfQfvF, AunHF dIaF jMgF qy ijwqF guMdIaF
cmqkfrF dI gfQf ibafn krdf hY.” kfbf,
peIaF hn. ieh Au n H F nU M afpxy mhfn
ivrsy, hoxIaF Bry ieiqhfs aqy pRMprf iek aM g ry j L ilKfrI isw K F dy sR I jYso mdR dysL suDfsr gurdvfr hY.
dI, aqy sdIaF qoN ies nfl juV cuwkIaF hirmM d r sfihb nfl ivsL y s L irsL q y df afp mhFrfj lY ky tokrI inkfsI kfr,
anykF purfxk kQfvF qy alOikk gUVH muqfilaf krn qoN bfad ies inrxy
gurU rfmdfs jI ko BfrI drbfr hY.
kfrnfimaF dI Xfd qfjLf krvfAuNdf hY. `qy puwjf sI ik, 'iswKF bfry jF AunHF dIaF
smwisafvF bfry jykr koeI gwl Br dfavy (igafnI igafn isMG)
ieh iswKF leI AunHF dy sUrmgqI Bry aqIq
df icMnH hY, jo qrQwlI-BrpUr vrqmfn nfl khI jf skdI hY qF Auh ieh hY ik awj vI hirmMdr nUM vyNhidaF hI iswKF
`coN dI gujLrdf hoieaf BivwK dy ivc jf Au h drbfr sfihb qy ies dy cu i grdy dy mUMhoN afpmuhfry hI ieh sLrDf iBwjy bol
prgt huMdf hY.” Auqy afpxf aiDkfr nhIN Cwzxgy. dysL inkl qurdy hn ik 'izwTy sBy Qfv nhIN
ivc ko e I vI hkU m q ho v y Au h drbfr quDu jyihaf'. iswKF qoN ielfvf vI jo vI
pwCm dy hI iek hor ivdvfn ny vI
sfihb Auqy iksy vI iksm df srkfrI koeI jigafsU, ikqoN vI cwl ky, drbfr
ies nfl hI imldy-juldy ivcfr
kMtrol brdfsLq nhIN krngy[[[[ies bfry sfihb dy drsLnF nUM afieaf Auh pihlI
pR g tfAu N idaF iliKafL : “isw K F qy mu g lF
iksy nUM koeI sLMkf nhIN rihxf njLry hI ies dI rUhfnI jLInq df rsIaf
ivckfr jMgF huMdIaF rhIaF aqy vfr vfr
cfhIdf[[[[koeI glbf nhIN aqy sB qoN vwD ho ky rih igaf.
iswKF nUM AunHF dy pivwqr mMdr `coN KdyV
gwl ieh ik iswK sMsQfvF jF siBafcfr
Agsq, 2009 [ 7 [ is`K Shwdq
Kflsf rfj mOky (1836 eIL) pMjfb lwgf, mYN shuM Kf ky XQfrQ kihMdf hF ik
qy ksLmIr dI PyrI qy afey iek XUrpI hirmMdr myrf hY, ieh myrI jLfqI afpxI
sYlfnI nUM aMimRqsr df hirmMdr Bfrq dy ivrfsq hY. ieh swcKMz df tukVf klgIaF
hornF mMdrF nfloN bhuq hI 'romFckfrI qy vfly ny afpxy jfgdy bwicaF leI Gwilaf
adBuwq' jfipaf sI. hY[[[[ieh sfzf atwl, amr swc Gr hY,
iek brqfnvI ivdvfn ilKfrI dI swc vqn hY[[[[[[ieh gurU rfmdfs jI dI
rfie ivc jykr hirmMdr dI qulnf idwlI dyh hY. ieh hirmMdr sfzf jIvn, pRfx,
dy lfl ikly, AudYpur dIaF JIlF qy afgry Drq, akfsL, hwzI, mfs, ruDr hY; ieh
dy qfj mhwl nfl kIqI jfvy qF 'kuwl imlfky sfzf idl hY . ieh sfzy lo k pR l o k dI
ienHF sBnF dy joV-Pl nfloN vI vfDU hY Pqh hY[[[[ieh sfzy rwb df Gr hY[[[[[[sfrI
ieh'. iesy qrHF, 1838 eIL ivc jd Bfrq kudrq dy muwl ivc asIN ies dI iek
df gvrnr jnrl lfrz afklYNz mhfrfjf isLlf nhIN dy skdy[[[[(ikAuNik) iek iek
rxjIq isMG dy nfl drbfr sfihb dy isLlf ivc ielfhI ijMd DVk rhI hY. ieh
drsLnF leI phuMicaf qF pMjfb dy isLlf nhIN, sMgmrmr nhIM, ieh eIsLvrI
sLkqIsLflI sihnsLfh duafrf drbfr sfihb drbfr dy awz awz isMGfsn hn. ijQy
dI izAUZI Auqy hI juwqI Auqfrky nMgy pYrIN rsIey, phuMcy hoeI PkIr, pIr mIr, srIrF
ieiqhfs jnimaF” aqy “smyN dy vrikaF
ho qurn aqy aQfh sLrDf qy inrmfxqf nUM iDafn lIn kr bYTy hn[[[[[[[hy nYx
Auqy pMQ dy aijwq lsLkrF ny jo mfarky
nfl DrqI Auqy inAuNky nq-msqk hox joq QIN hIn mnuwK! BfvyN qUM koeI hovyN,
pysL kIqy, AunHF dI isrjxf ipwCy hirmMdr
dI adf ny gvrnr jnrl dy nfl afeI ieQy isr dy bl cwl, ieh pIrF pYgMbrF
sfihb df aimwt supnf hY.” mihbUb horF
AusdI BYx (Emily Eden) ƒ iek qrHF dy adb df sQfn hY, kuwl dunIaF ivc
df dfavf hY ik iswK hsqI nUM hirmMdr
nfl cikRq hI kr idwqf sI. bws iek hY[[[[[ieQy jfgdf bMdf bxky af,
sfihb nfloN alwg krky nhIN vyiKaf jf
ieQy anMq adb nfl isr Jukf, mwQf tyk,
pMjfb Auqy aMgryjLF dy kbjLy nUM ajy skdf, aqy nf hI hirmMdr nUM iswK hsqI
nhIN qF jfh mr jfeyNgf[[[[[bfjLF vfly mflk
bhuqf icr nhIN sI hoieaf jdo Aus vyly `coN mnPI kIqf jf skdf hY, ikAuNik “iswK
df ieh mMdr hY. ieQy Es dI loa hY,
pMjfb pDfry iek aigafq aMgryjL ilKfrI dy rfh sdIvI iekrfr nfl juVy hn aqy
ieh qusfzI qvfrIKI amr dunIaF hY. sfzI
ny isw K Drm qy ies dy bfnI sR I gu r U hirmMdr sfihb Aus sdIvI iekrfr df
mflI grIbI aQvf afqimk byhosLI krky
nfnk dyv jI dy bfry ilKy afpxy iek pfvn insLfn hY. ieh anUpm qy lfjLvfb
jo gurduvfrf smfieaf, Eh hrI mMdr
aflHf drjy dy lyK aMdr drbfr sfihb dy hY, ikAuNik ieh Aus gurU-ilv df pfvn-
afieaf. jd kdI anMdpur sfihb dI koeI
suhjmeI suhwpx qy ies dIaF klfmeI insLfn hY ijs nUM inhcl afsn nsIb
iewt igrI, Eh ieQy afx lwgI. jd kdI
KUbIaF dy nfl hI ies dy Dfrimk qy rfjsI hoieaf, aqy ijsnUM pMQ dI hr musLikl
siqgurF dy crn rj dI pivwqr DrqI
mhwqv df vI zUMGf anuBv kr ilaf sI. aqy mhfnqf df ielm sI. ies inhcl
lop hoeI, Auh ies hrI mMdr ivc afx
Ausny asfDfrn aMqr-idRsLtI nfl AudoN afsn dI mKmlI msnd Auqy pMj sO sfl
pRgtI. sfzf sB kuJ jy guMm ho jfvy qd
hI ieh swc buwJ ilaf sI ik hirmMdr qy dy pMQk aml dIaF suMdr lkIrF hn,
ieQy iml pvy g f. hF jI ieQo N qw k ik
iesdy pfvn sro v r ivc 'isw K kO m df aqy agly simaF leI iekrfr hn.”
siqgurF ds jfmy ijhVy bfbf jI ny pfey
Dfrimk josL qy kOmI gOrv ivdmfn hY' iswKI rMg ivc rMgy pMjfbI dy albyly qy Auqfry qy sfzI idRsLtI QI gfieb hoey
aqy 'iek mhfn kOm dIaF AumIdF qy AumMgF kvI pR o [ pU r n isM G nU M 1914 ivc jd Eh ieQy imldy hn. siqgurF dI inqX
df kyNdr hY ieh.' gurpurb dy pivqr idhfVy `qy BfeI vIr avqfrI dyh dy dIdfr eyQy huMdy
ies qrHF asI vyK skdy hF ik ijs isMG hurF nfl jf ky drbfr sfihb dy hn[[[[[hjLfrF BIVF lMG jFdIaF hn, keI
iksy nUM vI iswK Drm qy PlsPy df zUMGf drsLn krn df suBfg pRfpq hoieaf qF myly huMdy hn, idn rfq mylf huMdf hY, pr
ielm hY, Aus leI hirmMdr sfihb dI AunHF anMq hulfs ivc af ky iek lMmf hirmM d r ieqnf mhfn qy nfjL k cu M b k
iswK ieiqhfs nfl atuwt gUVHI sFJ aqy lyK iliKaf (ijs nUM AunHF 'afqimk pwQr hY ik ies dy srIr nfl kyvl iswK
iswK mfniskqf aMdr rmI ies dI aimwt phuPutflf' df ZukvF anuvfn idwqf) ijs ihrdy ipafr nfl icmty jFdy hn, bfkI
gfVHI Xfd df rfjL smJxf Aukf hI aOKf `coN iswKF dIaF sRI hirmMdr sfihb nfl ryq dy ikxikaF vFg hvf dy Dwpy nfl pryH
nhIN. nfmvr iswK ivdvfn sR[ hirMdr afqimk qy ieiqhfsk sFJF dIaF sfrIaF su w t y jFdy hn. klgI vfly bfbf jI ny
isMG mihbUb dy sLbdF ivc: prqF (dimensions) pRkfsLmfn ho jFdIaF afpxy iswK iesy krky hI srb loh dI
hn. nmUnf hfjLr hY: dyh dy bxf idwqy jo hirmMdr dI dyh nfl
“hirmMdr sfihb ijs arUp ikRsLmy
ivcoN afieaf, Ausy arUp ikRsLmy ivcoN iswK “[[[awj mYnUM soJI afeI, awj pqf Cuh Cuh ky afp jI dy bwcy sdf afqimk
Agsq, 2009 [ 8 [ is`K Shwdq
imknfqIs bxy rihx. sdf afqimk jIvn dI koeI jfxkfrI hI nhIN sI. aijhy mfmly hYrfnI Biraf qwQ Aujfgr hoieaf hY ik
dI sUKm sQUl rONa nfl Bry rihx[[[[[.” ivc aslI gwl dUjI iDr dy pwK dI KflI so m nfQ qy ies dy ny V ly smfrkF ivc
‘jfxkfrI’ dI nhIN huMdI. KflI ‘jfxkfrI’ kMDF `qy Aukry isLlflyKF ivc ies hmly
ihMdU idRsLtIkox dI ‘mrjL’
nfloN vwD aihm gwl dUjI iDr dy idRsLtIkox df ikqy ijLkr qk nhIN imldf. nON sdIaF
Auprokq ibafn vrnx `coN ieh gwl
nUM suLD ihrdy nfl smJx dI rucI qy smrwQf qoN vI vwD smyN qk ihMdUaF dy iksy vI
smJxI bhuqI aOKI nhIN rih jFdI ik
dI huMdI hY. ies sbMD ivc aYzvrz sYd vrg aMdr somnfQ dy mMdr nUM muV pihlF
jUn 1984 ivc BfrqI POj duafrf hirmMdr
ny iek bhuq hI ivcfrXog isDFqk nukqf vflI jgHf Auqy Ausfrn dI qFG pYdf nf
sfihb smUh Auqy kIqy gey dvYsL Bry hmly
AuBfiraf hY ik gwl inrI 'dUsry' (BfeIcfry) hoeI. ies mMdr nUM muV qoN purfxI jgHf
df iswK jgq ny eynf iqwKf duwK qy burf
nUM jfnx qy smJx dI nhIN, smJx dy `qy Ausfrn df PYslf jf ky 1951 ivc
ikAuN mnfieaf aqy iswKF dy mnF aMdr
ipw C y kM m krdI nIq qy Bfvnf dI hY . ilaf igaf sI. Bfv AudoN jdoN BfrqI rfj-
ros qy guwsy dI eynI qIbr jvflf ikAuN
arQfq iksy 'dUsry' nUM apxfAux dI Bfvnf Bfg dI vfg zor ihMdU vrg dy hwQF ivc
BVk AuTI. asl ivc, ies Gtnf nfl
nfl aqy AusnUM dbfAux jF sqfAux dI af geI sI aqy kyNdr srkfr ies mfmly
iswKF nUM dUhrf sdmf phuMicaf. iek afpxy
Bfvnf nfl jfnx ivc jLmIn asmfn ijzf ivc KulHI mwdd krn leI qqpr ho geI
'rwb dy Gr' Auqy vihsLI hmly df duwK.
Prk hY. ieh swc iksy koloN guwJf nhIN ik sI.
dUjf, 'afpxy' hI smJy jFdy hfkmF vloN
Bfrq dy ihMdU hukmrfn vrg aMdr iswKF
iswK sMvydnf pRqI idKfeI isry dI byruKI so , afpxy alw g iksm dy Drm-
dy idRsLtIkox nUM shI rUp ivc qy drusq
qy jLfhl vqIry df sdmf. iswK kOm dy sLfsqr qy ieiqhfsk anuBv dI vjHf krky
Bfvnf nfl smJx dI nf qF(afpxy isafsI
iek qkVy vrg nUM mgrlI gwl ny Kfs ihMdU vrg leI hirmMdr sfihb nfl iswKF
muPfdF krky) rucI sI, aqy nf AunHF aMdr
qOr `qy vwD byhfl kIqf. AunHF df socxf dy anoKy irsLqy dI ivafkrx nUM smJxf
iswK idRsLtIkox nUM smJ skx dI
(qy kihxf) sI ik mwDXuwg dy smy, afpxy aOKf hY. drbfr sfihb Auqy BfrqI POj dy
kfblIaq qy smrwQf hI hY. kfrn ieh ik
mjLbI jnUMn qy juLlmF leI bdnfm muglF hmly qoN bfad iksy vI nfmvr iswK
Au n H F df smw u c f dfrsL i nk njL r Iaf qy
qy durfnIaF hwQoN qF iswKF nfl aijhy vihsLI ivdvfn df pRiqkrm dyK lvo, Aus ivcoN
ieiqhfsk anuBv iswKF nfloN aihm rUp
slUk dI smJ pYNdI hY. jy ieh Aupwdr ihMdU hfkm vrg Auqy iswK idRsLtIkox nUM
ivc vwKrf hY.
brqfnvI hfkmF hwQoN hoieaf huMdf qF vI nf smJx df ros qy iglf sfPL prgt
ihM d u s qfn nU M lu w t x dI hvs nfl huMdf hY. hrjI milk dy hyT ilKy pRiqkrm
iswKF nUM eynI hYrfnI qy iglfnI nhIN sI
hoxI. pr Bfrq df ihMdU vrg, jo iswKF nUM Auqr-pwCm dy rsiqEN afey DfVvIaF ny `coN pqvMqy iswK vrg dy sFJy Bfv rUpmfn
drbfr sfihb Auqy pihlI vyr aTfrvIN huMdy hn.
afpxy hI ijsm df (lGU) aMg smJx dy
sdI dy mwD ivc jf ky hmlf kIqf sI.
isDFq df hTIlf Dfrk (proponent) qy hrjI milk ny ies msly nUM iswDy
sorIlf prcfrk bixaf hoieaf hY, aijhf pr Auh luwt dI lflsf qy mjLbHI quawsbpuxy qy iqwKy rUp `c sMboiDq huMidaF 'ieMzIan
`coN ihMdU mMdrF nUM qF ies nfloN koeI swq
vihsLI kfrf kridaF AusdI jLmIr ikAuN aYkspYRs' ivc iek DVwlydfr lyK iliKaf
sO sfl pihlF qoN hI luwtdy, AujfVdy qy
nf kMbI? afKrkfr ijs vrg ny iswK pMQ sI aqy dwisaf sI ik ikvyN idwlI dy iek
nUM ies DrqI `qy jnm lYNidaF aqy apmfnq krdy af rhy sn. ies sfry smyN vwzy rojLfnf aKbfr dy sMpfdk ny Aus nfl
dOrfn Bfrq dy ihMdU vrg vloN afpxy iksy
ieiqhfs dy kfly KOPLnfk dOr aMdr Dfrimk gwlbfq kridaF iswKF dy guwsy Bry pRqIkrm
mMdr jF smfrk dI rfKI leI lhU vhfAux
afjLfdI leI (isrP afpxy vfsqy nhIN, Auqy nf isrP afpxI hYrfngI idKfeI, sgoN
hr vrg leI, aqy sB nfloN vD ky ihMdU df ieiqhfs aMdr koeI pRmfx nhIN imldf. nfl hI ajIbo-grIb jfpdy ies vrqfry
(BfvyN ik ihMdUaF dy kuwJ lVfky vrgF,
vrg leI!) ies DrqI nUM vfr vfr afpxy nUM smJ skx ivc afpxI qy afpxy (ihMdU)
Kfs krky mrhwitaF qy rfjpUqF duafrf
KUn nfl isMjdy hoey dyiKaf hY, Auh iswKF BfeIcfry dI asmrwQqf qy lfcfrgI vI
dy PlsPy, ieiqhfs qy rvfieqF qoN eynf afpxIaF bfdsLfhqF dI rfKI leI bdysLI pRgtfeI. Aus (ihMdU) sMpfdk df ieh inJwk
jrvfixaF nfl lVIaF bhfdrI BrIaF jMgF
ko r f nhIN ho skdf ik Au s nU M iesdy mM n xf sI ik 'Drm pR q I afpxy alw g
df vrnx afm iml jFdf hY) ies
Kqrnfk nqIijaF dI pUrv soJI hI nf iksm dy idRsLtIkox dI vjHf krky ihMdU
hovy? iswKF dy iek vrg nUM ieh gwl smJx ieiqhfsk qw Q nU M ajy qw k iksy nhIN mn leI iswKF dy ies pRqIkrm nUM TIk
Ju T lfieaf ik jd mihmU d gjL n vI ny
(qy mMnx) ivc vwzI mnoivigafnk aOkV pUrI qrHF smJ skxf Aukf hI sOKf nhIN
so m nfQ dy pR i sw D mM d r nU M pihlI vy r
pysL afeI. hY.' hrjI milk df ieh kihxf solF afny
(1026 eIL) luwitaf qy AujfiVaf sI qF swc sI ik ihMdUaF kol drbfr sfihb dy
pr ijvyN ik suLrU ivc hI ijLkr ho
vwzI igxqI ivc AuQy mOjUd pMzq qy pujfrI
cuwkf hY, ieh nhIN ik BfrqI hfkmF nUM roh brfbr df koeI ieklOqf “qIrQ” nf hox
ibnF koeI ivroD kIqy, svY-iewCf nfl hI,
Bry iswK pRqIkrm df koeI aMdysLf nhIN sdkf AunHF vloN aijhI asmrwQqf ’qy
ies nUM suMnf Cwz ky Bwj gey sn. qfjLf hYrfngI pRgtfAuxI koeI EprI gwl nhIN
sI; jF AunHF nUM iswK ieiqhfs qy rvfieqF
pRkfisLq hoeI iek ieiqhfsk Koj `coN ieh
jfpdI.
Agsq, 2009 [ 9 [ is`K Shwdq
bfad ivc jf ky afpxy iek hm- sfihb aMdr Drm, ieiqhfs aqy sI ieh, ijs nfl 'AunHF dy kfljy swly
iKafl aqy hm-mjbH smfjI kfrku M n siBafcfr dy joV-myl df dIvfnf ho jFdf gey' aqy sfrI iswK kOm ny ieMj mihsUs
(activist) nfl vDyry idl-KulHvIN gwlbfq hY. ivakqI, BfeIcfry aqy drbfr sfihb kIqf ijvyN Aus dI dsqfr lwQ geI hovy!
dO r fn hrjI milk ny afpxy Au p ro k q ivckfr iek aijhf iekrfrnfmf hY ijs
iswK mn aMdr drbfr sfihb dIaF
ivcfrF nUM muV duhrfAuNidaF hoieaF hor nUM smJ skxf iksy gYr leI sLfied QoVHf
ieiqhfs nfl juVIaF aimwt gUVHIaF XfdF
vI vwD spsLt lihjLy ivc ieh gwl AuBfrI aOKf hY. ies qrHF drbfr sfihb Auqy hmlf
sdkf 'iswKF ny ies hmly nUM inrf POrI
ik, smUh iswKF dI afqmf Auqy hmlf bx jFdf
sMdrB ivc nhIN ilaf sgoN zUMGy ieiqhfsk
hY.”
“bhuq sfry gYr-iswK lokF nUM ieh pRsMg ivc dyiKaf. ies `coN iswKF nUM aqIq
kdy smJ nf ipaf ik (iswKF leI) golzn iek pwqrkfr iswK bIbI ny vI iesy dIaF AunHF GtnfvF dI gUMj suxfeI idwqI
tYNpl dy kI arQ hn. myry iKafl ivc qrHF dy ivcfr-Bfv pRgtfAuNidaF iliKaf jd dusLmxF vloN AunHF dy mukwds kyNdr
AunHF bws iehI smJ ilaf ik ieh hornF sI: “golzn tYNpl bfry kuwJ aijhIaF `qy hmly kIqy jFdy rhy, ies dIaF
vrgf hI iek pUjf-sQfn hY. puils aMdr rvfieqF qy dsqUr hn ijnHF dI dUsry Gy r fbM d IaF kIqIaF jFdIaF rhIaF qy
clI geI qy bws! bysLwk mYN ieh gwl mihsUs BfeIcfiraF nUM smJ nhIN pYNdI. kfrn ieh iesnUM nsLt kr idwqf jFdf irhf'. idwlI
kr leI sI ik bhuq sfry lokF ny aijhf ik Kud AunHF dIaF aijhIaF koeI rvfieqF drbfr nfl twkr dI lMmI pRMprf hox krky
jfx buwJky nhIN kIqf. AunHF nUM ies gwl qy dsqUr nhIN hn. Audfhrn dy qOr `qy “isw K F ny drbfr sfihb Au q y hmly nU M
dI smJ hI nhIN peI[[[[ik hirmMdr sfihb ieiqhfs aMdr ihMdUaF ny musilm 'idwlI' vloN AunHF nUM dbfAux, kuclx aqy
hr iek iswK vfsqy ijs qrHF inwjIgLq hY hmlfvrF koloN afpxy mMdrF dI kdy vI sbk isKfAux dy Xqn vjoN vyiKaf. jd
Aus qrHF dunIaF df hor koeI vI Drm rwiKaf nhIN kIqI aqy hfr qy apmfn df iek vfr ieh gwl ho geI qF iswKF aMdr
asQfn nhIN. ies krky iswKF leI ieh bdlf lYx leI AunHF kdy vI ienHF (mMdrF) Jwt AuhI afpmuhfrf purfqn pRiqkrm pRgt
inwjI swt, inwjI jLKm ho inbiVaf. awj dI purfxIaF aslI QfvF qy muV AusfrI ho quiraf”.
vI bhuqy gYr-iswKF dy ieh gwl pwly nhIN nhIN kIqI. ieQoN qwk ik somnfQ dy pRiswD
iswK ieiqhfs qy pRMprf bfry zUMGI
pY rhI. Au h smJdy hn ik isw K aY v y N mMdr nUM vI[[[AunHF (sdIaF qwk) AuvyN hI
smJ rwKx vfly lokF ny ieh gwl Jwt buwJ
KfhmKfh hI iqlimlf rhy hn. ies ivc iqafg qy ivsfr Cwizaf sI ijvyN hmilaF
leI sI ik iswK 'BfrqI POj dy drbfr
aYzI ikhVI gwl hY!” ivc AujVy hornF mMdrF nUM pUjf dy Xog nf
sfihb Auqy hmly dI qulnf aPgfn qy
isMGfpur dy sfbkf cIPL jsits rhy smJky Cwz idwqf hoieaf sI.” mugl simaF nfl krn qoN nhIN KuMJxgy'
(mrhUm) srdfr cUhV isMG iswDU ny vI so ies ilhfjL nfl, ihMdU vrg dIaF aqy ies nfl iswK kOm aMdr idwlI dy
sMq jrnYl isMG iBMzrFvfly bfry ilKI rvfieqF ikAuNik iswKF nfloN bhuq hI alwg hfkmF nUM krfrf juafb dyx dI soc qy
afpxI aihm ikqfb ivc drbfr sfihb hn, ikAu N ik Au n H F kdy vI afpxy iksy rucI nUM zwk skxf Aukf hI nfmumikn ho
bfry TIk ieho nukqf-njLr AuBfiraf hY. Dfrimk sQfn dI rfKI leI lhU nhIN jfvygf'. kuwJ brqfnvI aKbfrF ny drbfr
AunHF iliKaf hY ik, “alwg alwg vhfieaf, ikAuNik AunHF dy Dfrimk sQfnF sfihb Au q y hmly dy qu r M q bfad ieh
siBafcfrF dy pRqwKx (perceptions) alwg Auqy hmilaF ny AunHF dy KUn nUM kdy vI isafsI BivwKbfxI kr idwqI sI ik afAux
alwg hoieaf krdy hn. iswKF dy drbfr jo s L - Au b flf nhIN idw q f, aqy Au n H F ko l vflf smF ieMdrf gFDI qy Bfrq leI eynf
sfihb nfl moh-ipafr, adb-siqkfr, aijhf koeI vI smfrk nhIN jo ieiqhfs suKdfeI nhIN hovygf. lMzn qoN Cpdy
sMpUrn vPLdfrI aqy isLwdq-BrpUr aMdr (drbfr sfihb dI qrHF) AunHF dI 'gfrzIan' ny awT jUn dy aMk ivc hI
pRiqbwDqf gYr-iswKF dy gyV ivc nhIN af 'Dfrimk pCfx qy isdkI ivroD' df, AunHF ieh tyvf lf idwqf sI ik ‘muZlI sYink
skdI.” dy smucy BfeIcfry dI 'ijMd qy afqmf' df, sPlqf dy bfvjUd Bfrq srkfr nUM CyqI
drbfr sfihb Au q y hmly dy PO r I aqy AunHF dI 'kOmI eykqf qy afjLfdI' df hI jor-cVHvIN isvl nfPurmfnI aqy
icMnH bx ky AuBr afieaf hovy, ies krky gurIlf iksm dI dihsLqpsMdI dy imsLrx
bfad bljIq milk ny dunIaF dy lokF nUM
Bfrq df 'bhuigxqI vrg iswKF dy hkIkI df sfhmxf krnf peygf’ aqy ieh vI ik
iswKF dy sRI hirmMdr sfihb nfl anoKy
irsLqy df rfjL dwsidaF hoieaF iliKaf duwK nUM hmdrdI nfl smJx dy smrwQ nf 'Bfrq qy ieMdrf gFDI[[[donoN hI afpxy
ho sikaf.' 'vftrlU' vwl vD rhy hn[[[[bhuq CyqI
sI ik, “golzn tYNpl iswKF dI klpnf
Auqy iek Kfs iksm df jfdU-pRBfv Czdf drbfr sfihb dy ies inafry ruqby Bfrq aM d rly aqy du n IaF Br dy isw K
hY. iswK jdoN aMimRqsr sfihb dy drsLnF qy mhwqv sdkf iswKF dIaF njLrF ivc dihsLqpsMdI df rfh aKiqafr kr skdy
leI jFdy hn qF Auh afpxy iek KMz nUM ieh inrf AunHF dI pUjf dy kyNdr 'qy hmlf hn ijs nfl Bfrq leI afPLq KVHI ho
ipCFh Cwz idMdy hn. koeI sLrDflU hovy jF nhIN sI. 'AunHF dy Drm dIaF buinafdF' jfvygI'. afpxy rUVHIvfdI ivcfrF qy Bfrq
nfsqk aqy jF sMLkfvfdI, hr koeI drbfr aqy 'AunHF dy smuwcy BfeIcfry' `qy hmlf pwKI JukfvF krky iswK sMGrsL nUM ivroD
Bfvnf nfl vyKx vfly iek hor pRiswD
Agsq, 2009 [ 10 [ is`K Shwdq
brqfnvI aKbfr ny vI afpxy awT jUn dy ieMdrf gFDI dI jY jYkfr krn ivc jutI ikhf Auh ieh sI ik 'hux srkfr ny drbfr
sMpfdkI ivc BfrqI hfkmF nUM ieh hoeI sI. ‘ihMdusqfn tfeImjL’ ny 7 jUn sfihb Auqy hwlf bol ky kbjLf jmf ilaf
kihMidaF iswK Kqry qoN Kbrdfr kr idqf nUM hI, jdoN akfl qKq sfihb qy hornF hY aqy sYNkVy lokF nUM kql kr idqf hY.
sI ik, 'iswK sKq-jfn GulftIey hn ijnHF iemfrqF 'coN ajy awg dIaF brfbr lptF dyKxf, CyqI hI Bfrq aMdr aqy dunIaF
df ky N drI sw q f ivru w D sM G rsL df lM m f inkl rhIaF sn aqy drbfr sfihb dI Br ivc bhuq sfry iswK sMBfvI
ieiqhfs hY . jd 1716 eIL ivc idw l I smuwcI prkrmF smyq ies dy vrFizaF dihsLqpsMdF ivc qbdIl ho jfxgy aqy
ivKy 700 iswKF nUM mOq dy Gft Auqfr idwqf qy kmiraF 'coN ajy brfbr lhU nucV irhf Bfrq leI BfrI Kqrf KVHf ho jfvygf'.
igaf sI qF bfkI (bcy isMG) phfVF nUM sI, hMkfr-gwRsy lihjLy ivc afpxy sMpfdkI drbfr sfihb Auqy hmly qoN POrI bfad
inkl gey sn aqy AuQoN dihsLqpsMd bx ivc ieh dfavf kr mfiraf sI ik 'pMjfb hflq df prBfv jfiejLf lYx leI Bfrq
ky hI prqy sn aqy kyNdrI swqf dy kmjLor aMdr ies POjI kfrvfeI nfl rfj aMdr pDfry iek brqfnvI pwqrkfr afr aYc
pYNidaF hI Auh (pMjfb dy) hfkm ho inbVy afqMkvfdI kfrvfeIaF df sLrqIaf qOr grInPIlz ny vI iesy afsLy dI gwl khI
sn'. 'qy aM q ho jfvy g f'. jd du n IaF Br dy sI. Aus ny iliKaf sI ik 'mugLl bfdsLfhF
iswK, ieMdrf gFDI ivruwD afpxy pRcMz guwsy qy brqfnvI gvrnrF ny vI ieko ijhy
ieh rfjsI inrxy qy anumfn AunHF
df pRgtfvf krdy hoey, jgHf jgHf Ausdy qrIky apxfAuNidaF iswKF dy msilaF nUM
lokF dy sn jo jF qF Kud iswKF dy duwK ivc
puqly sfV rhy sn qF stytsmYn dy idwlI POjI dbfa nfl hwl krn dy Xqn kIqy
sLrIk sn aqy jF iswKF dy hkIkI duwK nUM
pRkfsLn df sMpfdk afpxy sMpfdkI (7 sn. pr ieh Xqn hmysLf mfxmwqI iswK
inrlyp Bfvnf nfl smJx dI jigafsf
jUn) ivc ieMdrf gFDI nUM, Aus duafrf kOm dy sLhIdF murIdF dI sUcI ivc hor
rKdy sn. pr Bfrq df ihMdU vrg ienHF
'pMjfb smwisaf nfl inptx vyly idKfeI vfDf krn df hI sbwb bxdy rhy. iswKF
donoN hI gwlF qoN swKxf hY. nf isrP AunHF
mn dI idR V H q f qy Au d y s L dI insL c qqf' dI XfdfsL q vI bVI lM m I hY . isw K F ny
drbfr sfihb Auqy hmlf krn df PYslf
bdly vDfeIaF gjf irhf sI. iswK kOm 1919 df Au h idn kdy vI mno nhIN
lYx vyly ies gwl dI bhuqI pRvfh nhIN
ivruwD eyzf Aupwdr krn qoN bfad vI Bfrq Bulfieaf, aqy nf mfPL kIqf hY, jd
sI kIqI ik ies nfl iswKF dy Dfrimk
df ihMdU vrg afpxy kIqy Auqy sLrmsLfr aMimRqsr dI pivqr ngrI ivc jnrl
jjLbfqF nUM ikMnI Tys phuMcygI, sgoN hmly
hox dI QfvyN, Aultf iswKF koloN 'pCqfvy' qy zfier ny afpxI puls nUM golI clfAux dy
qoN bfad jo gwlF khIaF qy kIqIaF geIaF
'suDfeI' dI mMg krn dI byhXfeI idKf hukm dy idqy sn aqy hux jd ieMdrf
Aus `coN ihMdU vrg df iswKF dy aihsfsF
qy BfvnfvF nUM itwc krky jfnx df vqIrf irhf sI. bMbeI qoN Cpdy tfeImjL afP gFDI ny vI AuhI kuwJ kr mfiraf hY qF
ieMzIaf ny afpxy sMpfdkI (7 jUn) rfhIN ies dy leI AusnUM pCqfAuxf pvygf'.
krUp sLkl ivc pRgt hoieaf.
hfkmfnf lihjLy ivc iswK BfeIcfry koloN
hmly qoN bfad jd sfrf iswK subrfmfnIam svfmI, jo Aus vkq
'vzyry kOmI ihqF' nuM pRmuwK rwKx aqy 'prK jnqf pfrtI df afgU qy mYNbr pfrlImYNt
BfeIcfrf gihry sdmy qy sog ivc zuwibaf
dI ies GVI Auqy pUry Auqrn' dI mMg
hoieaf sI qF smuwcf ihMdU mIzIaf (srkfrI sI, ny 24 aprYl qoN lY ky 27 aprYl
('apIl' nhIN, ikAuNik apIl brfbridaF
qy gYr-srkfrI) drbfr sfihb qy iesdI (1984) qk drbfr sfihb aMdr lgfqfr
jF jLorfvrF dy awgy kIqI jFdI hY!) kIqI iqMn idn ibqfey sn aqy sMq jrnYl isMG
ajLmq dI rfKI kridaF sLhId hoey iswK
sI. jd dunIaF Br dy iswKF dy ihrdy Buwjy
juJfrUaF bfry hwdoN vwD JUTIaF qy mnGVHq iBMzrFvfilaF nfl lMmIaF mulfkfqF
pey sn qF Bfrq df qqkflI hom skwqr
KbrF nsLr krky dunIaF dIaF njLrF ivc kIqIaF sn. vfps idwlI phuMc ky Aus ny
(aYm[aYm[ky[vlI) ieh kihx dI ihmfkq 'ielstrytz vIklI afPL ieMzIaf' dy ivc
AunHF (iswKF) nUM hor vwD jLlIl krn qy
kr irhf sI ik 'sfzy ivcfr ivc, kuwl
nIvyN ivKfAux dI bdhvfsI (ik iek lyK Cpvfieaf sI, ijs ivc Aus ny
imlfky, iswK BfeIcfrf rfhq mihsUs kr
bdmfsLI?!) `qy Auqr afieaf sI. Aus Bfrq srkfr nU M sfPL sL b dF ivc ieh
irhf hY'. icqfvnI dy idqI sI ik BfrqI POj vwloN
vyly, jdoN dunIaF Br dI pRYs ieMdrf gFDI
Bfrq srkfr aqy ihMdU vrg duafrf drbfr sfihb Auqy hmly dI kfrvfeI iek
vw l o N iek bhfdr qy gY r qmM d kO m dy
hmly qoN bfad idKfeI geI ies Aujwzqf- vwzI Buwl hovygI aqy hmly dOrfn jykr
Dfrimk jjLbfqF Auqy duKfvIN swt mfrn
vflI ies kfrvfeI dy POrI qy dUrgfmI BrI sMvydnhIxqf ny bldI awg Auqy qyl 'BfrI go l fbfrI nfl drbfr sfihb jF
pfAux df kMm kIqf, ijs nfl jo BFbV akfl qKq df nuksfn ho igaf qF Bfrq
nqIijaF bfry afpxy gihry srokfrF df
bl AuTy AunHF ny Bfrq aMdr aqy Bfrq df iek sMklp dy qOr `qy qbfh ho jfvygf.
pRgtfvf kr rhI sI aqy ieMdrf gFDI dI
rfjnIqk dfnsLmMdI Auqy zUMGy suaflIaf bhu q ku w J lU h ky rw K idw q f. hmly dI iswK ihrdy qy mn Auqy lwigaf GfAu sdIvI
Kbr imlidaF hI bljIq milk vw l o N ho inbVygf aqy Aus qoN bfad iCVx vfly
icMnH lfey jf rhy sn qF Bfrq dI “kOmI”
kIqI geI BivwKbfxI awKr awKr swc ho KUn-Krfby dy islisly df ikqy jf ky vI
khI jfx vflI (ihMdU) pYRs, ies kfrvfeI
dy nqIijaF qoN byprvfh, afpxI ies 'ijwq' inbVI. 7 jUn nUM iek brqfnvI aKbfr inbyVf nhIN hoxf'.
dy numfieMdy nfl gwl kridaF Aus ny jo
dy srU r ivc, bhu q hI ho C y ZM g nfl -0-
Agsq, 2009 [ 11 [ is`K Shwdq
ivcwr Awpo-Awpxw -Avqwr isMG

is`K mu`KDwrw qoN dUr kIqw jw irhw dilq BweIcwrw


gurU ny AMimRq dI dwq dyx vyly sB qoN pihlW ieh qwkId kIqI sI ik A`j qoN qusIN sdIAW dI
aus smwjk ZulwmI qoN Awzwd ho gey ho jo kuJ lokW ny Awpxy jwqI muPwdW leI iek sMsQw vjoN
auswr leI hoeI sI[ gurU swihbwn ny sm`ucy Kwlsw pMQ ƒ AwiKAw sI ik A`j qoN iksy dI koeI jwq
pwq nhIN hY Aqy iksy vI is`K ny iksy hor mnu`K nwl jwqI AwDwr 'qy ivqkrw nhIN krnw[

isDWqk qOr ’qy mnuK


` qw jwqpwqI pRxwlI vrqoN kIqI geI hY[ ijs iksy ny vI ieh jwq AiBmwnI lokW ny ies iKlwP AwpxI smucI
ƒ nkwrky mnuK ` I brwbrI vwlw smwj isrjx hrkq kIqI hY, ausny Awpxy Awp ƒ gurU dw SkqI Jok id`qI ijsdy smucy ADwr nUM hI is`K
vwlw is`K pMQ ies vyly AwpxI hI isDWqk is`K is`D krn dI vI koiSS kIqI hY[ vIfIE lihr ny qoV ky r`K id`qw sI[ Aijhy jwq
ivcwrDwrw qoN mUMh moVdw pRqIq ho irhw hY[ iPlmW dI sm`grI dyKky hI koeI vI gihr AiBmwnI lok smyN dy hwkmW kol gurU swihb
21vIN sdI ivc phuMc ky vI is`K smwj dw gMBIr is`K jo is`KI dI ivcwrDwrk piv`qrqw dIAW cuglIAW krky AwpxI ivhu lwhux leI
iek v`fw ih`sw aus jwq AiBmwnI ivcwrDwrw ƒ pRvwn krdw hY sihjy hI soc ivc pY jWdw sdw hI XqnSIl rhy[ sRI gurU nwnk swihb jI
dI jkV ivc PisAw hoieAw hY, ijsƒ Kqm hY ik kI gurU swihb ny AijhI nIvIN soc vwly dy iKlwP id`lI dy iek jwq AiBmwnI s`jx ny
krnw gurU swihb dw muK ` audS
y sI[ gurU dy s`cy is`KW ƒ hI srdwrI bKSI sI[ kI is`KI dw pihlI vwr smyN dy hwkm kol iSkwieq kIqI[
is`K AKvwaux dw v`fw dwAvw krn vwly lok sihnSIlqw dw sMdS y eynw kmzor Aqy inqwxW sRI gurU Amrdws jI dy vyly do vwr jwq AiBmwnI
A`j Awpxy hI gurU dI sB qoN pihlI is`iKAw sI ik kuJ ku jwq AiBmwnI lok iesƒ Awpxy lokW vloN smyN dy hwkm kol ilKqI iSkwieq
qoN mUMh moVdy pRqIq ho rhy hn[ mksd leI vrqxw AwrMB kr dyx? kIqI geI Aqy qIjI vwr ienHW lokW dy iek
AwstrIAw dI rwjDwnI ivAwnw ivc kuJ gurU ny AMimRq dI dwq dyx vyly sB qoN vPd ny bwdSwh Akbr dy drbwr ivc pyS
smW pihlW b`lW vwly fyry dy bwbw rwmwnMd dI pihlW ieh qwkId kIqI sI ik A`j qoN qusIN ho ky sRI gurU Amrdws jI vloN AwrMB kIqy
duKdweI mOq qoN bwAd dilq BweIcwry ivc sdIAW dI aus smwjk ZulwmI qoN Awzwd ho jwqpwq ivroDI kwrjW ƒ bMd krvwaux leI
roh dI Bwvnw PYl geI sI, Awpxy roh ƒ gey ho jo kuJ lokW ny Awpxy jwqI muPwdW leI bynqI kIqI[
pRgtwaux leI dilq BweIcwry dy vIrW vloN iek sMsQw vjoN auswr leI hoeI sI[ gurU pr ienHW swrIAW duSvwrIAW dy bwvjUd
pMjwb Aqy hirAwxw ivc kwPI QwvW 'qy muzwhry swihbwn ny sm`cu y Kwlsw pMQ ƒ AwiKAw sI ik gurU swihbwn ny Awpxw kwrj jwrI r`iKAw Aqy
krky Aqy Awm lokW dI jwiedwd dI BMn qoV A`j qoN iksy dI koeI jwq pwq nhIN hY Aqy sRI gurU gRMQ swihb ivc aunHW BgqW dI bwxI
krky Awpxw g`usw TMFw krn dw Xqn kIqw iksy vI is`K ny iksy hor mnu`K nwl jwqI Swml kIqI ijnHW ƒ BwrqI smwj dy v`fy ih`sy
igAw[ aus mOky ’qy byS`k dilq BweIcwry dy AwDwr 'qy ivqkrw nhIN krnw[ vloN nIvyN smiJAw jWdw sI[
roh ƒ smiJAw jw skdw sI pr iksy vI qrHW sm`ucI is`K lihr dw AwDwr hI BwrqI ieQy hI bs nhIN nOvyN pwqSwh sRI gurU
aunHW vloN kIqIAW ihMsk Aqy swV-PUk dIAW smwj ivc PYly jwqpwqI Aqy jgIrU pRbMD ƒ qyg bhwdr swihb jI dw sIs id`lI qoN
kwrvweIAW ƒ auicq nhIN TihrwieAw jw Kqm krky 'grIb isKn ko dUM pwqSwhI' dy ilAwaux vwly BweI jYqw jI ƒ swihb sRI gurU
skdw[ pr dUjy pwsy Awpxy Awp ƒ gurU dy is`K isDWq ’qy KVHw hY[ BwrqI smwj ivc smyN smyN goibMd isMG jI ny Awpxy gl nw lw ky rMGrytw
AKvwaux vwly kuJ Bul` V s`jxW vloN aus Gtnw 'qy c`lIAW smwjk lihrW nwloN is`K lihr dw gurU kw bytw dw iKqwb bKiSS kIqw sI[ gurU
qoN bwAd AijhIAW Srmnwk Aqy ASlIl cir`qr iesy g`lNo au~cw suc
` w Aqy pwvn mMinAw swihb jI dI ies is`iKAw ƒ lMby smyN qk
kwrvweIAW kIqIAW jw rhIAW hn jo gurU dy jWdw hY, ikauNik ies lihr ny BwrqI smwj ƒ is`K pMQ ny Awpxy p`ly bMnH ky r`iKAw Aqy gurU
sMdyS dI sp`St aulMGxw hY[ ieMtrnY~t dI sdIAW qoN jkVI bYTy jwqpwqI pRbD M iKlwP nw goibMd isMG jI dy joqI joq smwaux qoN bwAd
sweIt ‘XU itaUb’ ’qy ies vyly bwbw rwmw nMd kyvl ivcwrDwrk jMg kIqI blik aus 75 swlW qk Kwlsw pMQ ny jo lhU vItvIN jMg
dI imRqk dyh Aqy hmly ivc zKmI hoey bwbw ivcwrDwrw ƒ smwj dIAW hyTlIAW sPW qk smyN dy hwkmW iKlwP lVI aus dOrwn pMQ ny
inrMjx dws dIAW qsvIrW lw ky bhuq hI lwgU krn leI Awpxw pUrw qwx lgw id`qw[ iek pl leI vI gurU dy sMdS y ƒ nw ivswirAw
byhdU w iksm dIAW vIfIE iPlmW clweIAW jw mnu`KI brwbrI dy isDWq ƒ AmlI rUp ivc Aqy iesy leI hI eyny v`fy G`lUGwirAW ivcoN
rhIAW hn, ienHW vIfIE iPlmW ivc SryAwm lwgU krn leI hI is`K lihr ƒ dopwsIN pMQ Kwlsw AwpxI hoNd ƒ bcw ky muV kuknUs
ienHW Dwrimk SKsIAqW ƒ gMdIAW gwhlW hmilAW dw iSkwr hoxw ipAw[ isAwsI qOr vWg pYdw hudM w irhw[
k`FIAW geIAW hn[ iesdy nwl hI Awpxy jwqI 'qy muZl hkUmq ny iesƒ Kqm krn leI pr A`j dy is`K smwj dw iek v`fw
AiBmwn ƒ pRgtwaux leI ienHW vIfIEz ivc Awpxw qwx lgw id`qw Aqy smwjI qOr ’qy aunWH ih`sw gurU swihb dy sMdySW ƒ pUrI qrHW ivswr
bhuq hI gMdgI Bry jwqI sUck SbdW dI vI
Agsq, 2009 [ 12 [ is`K Shwdq
cu`kw hY[jwqI AiBmwn is`K pMQ dy aus ih`sy nwl is`KI qoN Cykx vrgIAW bx geIAW qW “Xwr jy swry srpMc ienHW ....... dy hI bxny
ivc srwl vWg Px PYlweI KVHw hY[ is`K aus vyly iPr dilq BweIcwry ny sB qoN pihlW hn qW iPr is`KW dw kI bxUM[” Awpxy jwqI
smwj dw ieh ih`sw jo smwjk Aqy isAwsI Awpxy lokW leI v`Kry gurU Gr bxwaux dI g`l hMkwr ƒ auh is`KW nwl joVky ibAwn kr irhw
qOr 'qy cMgI siQqI ivc hY, Awpxy Awp ƒ kIqI[ is`K smwj dy jwq AiBmwnI ih`sy vloN sI[ ausdy kihx qoN Bwv sI ik is`K Aqy
cMgw swbq krn leI hr styj 'qy ieh izkr kIqI jw rhI nPrq kwrn hI dilq vIrW ny dilq do iblkul hI v`KrIAW kOmW hn[
krnw nhIN Bu`ldw ik “gurU swihb ny sB ƒ Awpxy gurG U rW ivc sRI gurU gRQ
M swihb jI dw ivdySW ivc ieh ibmwrI eynI kulihxI
iek kIqw sI Aqy Bgq rivdws jI dI bwxI pRkwS qW kIqw pr aunHW sMsQwvW dw nw ‘gurU h`d qk PYl geI hY ik ieMglYNf dy sMGxI is`K
ƒ gurU gRMQ swihb ivc QW id`qI geI[” pr rivdws Bvn’ r`Kx ƒ qrjIh id`qI auh vsoN vwly Sihr brimMGm dy ivswKI purb mOky
auh hI lok A`j Bgq rivdws dy vwrsW ƒ ‘gurduAwrw’ Sbd nwloN vI Awpxw nwqw qoVn v`fI p`Dr 'qy smwgm kIqw jWdw hY qW ngr
smwj ivc auh ruqbw Aqy mwx siqkwr dyx dI h`d qk phuc M gey[ ieQy hI bs nhIN ienHW kIrqn ivc Swml jwq AiBmwnI lok 'gurU
dw ijgrw nhIN kr rhy jo gurU swihbwn ny gurU rivdws BvnW ivc boly so inhwl dy jYkwry rivdws Bvn' dy pRbMDkW vloN lgwey lMgr
id`qw sI[ isAwsI Aqy smwjk qOr 'qy is`K dI QW ’qy aunWH Awpxw jYkwrw gjwauxw SurU kr ivcoN koeI rsd CkxI vI psMd nhIN krdy[
pMQ dI mUhrlI kqwr ivc ivcr rhy lokW ƒ id`qw, jo hux qk c`l irhw hY[ gurU rivdws
is`K smwj dIAW ienHW mnu`Kqw ivroDI
A`j jwq pwqI AiBmwn ny pUrI qrHW f`isAw BvnW ivc hux boly so inhwl dI QW ‘jo boly
kwrvweIAW kwrn hI BwrqI smwj dw iek
hoieAw hY[ auh dilq khy jWdy lokW ƒ A`j vI inrBYA, gurU rivdws kI jY' dw jYkwrw gjwieAw
v`fw ih`sw is`KI nwl juiVAw hox dy bwvjUd vI
ausy nzr nwl dyKdy hn, ijs nzr nwl gurU jWdw hY[ Awm imlx vyly is`KW vloN bulweI
is`KI qoN lgwqwr bgwvq kr irhw hY[ pYr pYr
swihb vyly dy jwq AiBmwnI lok dyKdy sn[ jWdI siq sRI Akwl dI QW ienHW vIrW ny ‘jY
’qy auh is`KI qoN dUr ho irhw hY[ ijs qrHW kuJ
dilq BweIcwry ƒ A`j is`K smwj ny ausy qrHW gurdyv’ bulwxw AwrMB kr id`qw hY[ ieh sB
jwq AiBmwnI is`K dilq vIrW pRqI mwVI
kMD nwl lw id`qw hY, ijs qrHW jwq AiBmwnIAW kuJ ieqPwkn nhIN hoieAw blik lgwqwr
SbdwvlI vrqdy hn ausy qrHW hux ies BweIcwry
ny lwieAw hoieAw sI[ isrP isDWq dIAW is`K smwj ivc jlwlq sihx qoN bwAd pYdw
vloN vI is`KW pRqI mwVI SbdwvlI Ku`lHyAwm
zubwnI g`lW krky hI is`K smwj AwpxIAW hoeI bgwvq dy kwrn hoieAw hY[ is`K smwj
vrqI jwx l`gI hY[ kYnf y w dy iksy ryfIE stySn
kwrvweIAW pweI jw irhw hY pr isDWq 'qy qoN iml rhI iPtkwr qoN bcx leI dilq vIr
'qy hoey ‘twk SoA dOrwn’ iek dilq bIbI vloN
pihrw dyx vyly iesdy pYmwny gurU dI is`iKAw Asl ivc Acyq qOr 'qy hOlI hOlI ausy smwj
is`KW iKlwP kIqy gey gwlI gloc dI sI.fI. ƒ
qoN iblkul ault ho jWdy hn[ smwjk qOr 'qy ivc rcx jw rhy hn, ijs ivcoN gurU swihb
A`j klH kwPI rOickqw nwl suixAw jw irhw
iksy vI gurduAwry jW Dwrimk sMsQw dw muKI ny ienHW ƒ k`iFAw sI[ ies swrw kuJ is`K
hY[
dilq is`K ƒ nhIN lwieAw jWdw[ isAwsI qOr smwj dy AwgU s`jxW dIAW mwrU glqIAW kwrn
'qy dilqW ƒ aunHW leI rwKvIAW sItW ’qy hI vwpr irhw hY[ iesy qrHW is`KI dy AMg smJx vwly myrI
cox lVweI jWdI hY, kdy vI jnrl sIt 'qy jwxkwrI Anuswr ivdySW vsy is`KW dy nOjvwnW
jwqpwqI nPrq dI ieh ibmwrI isrP
iksy dilq BweIcwry dy s`jx ƒ KVHw nhIN vloN bwbw rwmw nMd dI mOq qoN bwAd ijho
pMjwb qk hI sImq nhIN hY blik ivdySW
kIqw jWdw, Bgq rivdws jI dw jnm idhwVw ijhIAW GtIAW Aqy ASlIl iksm dIAW
ivc qW ieh pMjwb nwloN vI dUx svwey rUp
kdy vI Awm gurU Gr ivc aus SrDw jW auqSwh vIfIEz ieMtrnY~t 'qy clweIAW jw rhIAW hn
ivc vD cu`kI hY[ ivdySW ivc jMmy Aqy ply
nwl nhIN mnwieAw jWdw, ijs SrDw qy auqSwh ausny is`K lihr dI isDWqk piv`qrqw ƒ
b`cy b`cIAW ƒ BwvyN gurU swihbwn dw pqw nw
nwl gurU swihbW dy purb mnwey jWdy hn[is`K qwr qwr krky r`K id`qw hY[ ies vyly jdoN
hovy pr aunHW ivc jwq pwqI AiBmwn Aqy
smwj dI vrqmwn dSw dyKky ies qrHW l`g is`K pMQ hor bhuq iksm dIAW cuxOqIAW dw
jwqI nPrq eynI BrI peI hY ik qusIN AMdwzw
irhw hY, ijvyN ausny Awpxy gurU dI isDWqk swhmxw kr irhw hY jy ies vyly vI is`K pMQ
nhIN lgw skdy[ iksy qury jWdy nOjvwn ƒ
is`iKAw qoN ault kwrvweIAW krn dI shuM Kw dy ivhVy ivc Aijhy hoCy ivcwrW dI Psl aug
ausdy rMg FMg Aqy ausdy pihrwvy qoN dyKky
leI hY[ rhI hY Aqy jy AijhI nIvIN ivcwrDwrw vwly
qusIN ieh nhIN bu`J skdy ik ieh is`KW dw
lok pMQ ivc pRvwn ho rhy hn qW is`KI dw
is`K smwj dIAW ienHW kwrvweIAW ƒ muMfw jW kuVI hovygI pr jwqI AiBmwn aunHW
Blw cwhux vwilAW leI ieh Kqry dI inSwnI
dyKky pihlW fwktr AMbydkr ny is`KI ivc ivc eynw BirAw ipAw hY ik rhy r`b dw nWA[
hY[ A`j jdoN sm`cu y dilq BweIcwry ƒ gl nwl
Swml hox qoN nWh kr id`qI sI Aqy hux dilq AwpxIAW g`fIAW dIAW nMbr plytW ’qy v`fy
lw ky aunHW dw iek iek iSkvw Aqy du`K dUr
BweIcwrw ijsƒ is`KI ny eynw v`fw mwx Aqy A`KrW ivc AwpxI jwq dw hoCw ivKwvw krnw
krky aunWH ƒ is`K muK` Dwrw ivc vwps ilAwaux
siqkwr id`qw sI is`K muKDwrw qoN Awpxw mUh
M ivdySW ivc mwx smiJAw jWdw hY[ iek is`K
dI loV sI aus vyly vI is`K pMQ dw v`fw ih`sw
moVn l`g ipAw hY[ jdoN is`K smwj ny Awpxy gurU Gr dy pRDwn dy mUh
M No kuJ Sbd suxky qW mYN
bVI byrihmI nwl dilq BweIcwry ƒ durkwrn
AMdrlI mYl ƒ Kqm krky ies BweIcwry dy iek vwr hYrwn rih igAw[ kuJ smW pihlW
vwlIAW kwrvweIAW kr irhw hY jo bhuq mMdBwgw
lokW ƒ Awpxy gl nwl lwaux dy sucqy Xqn nw pMjwb ivc hoeIAW pMcwieqI coxW ivc iek
AwiKAw jw skdw hY[
kIqy, jdoN is`K smwj dIAW kwrvweIAW dilq gurUGr dy pRDwn dw ipMf rwKvyN koty ivc Aw
BweIcwry dy lokW ƒ durkwrn Aqy iek qrHW igAw sI[ ies iqlimlwht ivc hI auh boilAw -0-

Agsq, 2009 [ 13 [ is`K Shwdq


-ibkrmjIq isMG
ipCly idnIN is`K Drm dw bRwhmxI p`K
qoN AiDAYn krn vwlw ivdvwn ihaU mkilaUf
mkilaUf dy PPOOq hox qoN bwAd...
ny ies PwnI sMswr qoN kUc kr igAw hY[ ieh
auh is`KW dy ihMdU hox dw svwl vwr vwr auTwauNdw
Gtnw kuJ Kws kwrnW krky mh`qvpUrn hY[
ies mOq dw mh`qv kOmI p`K qoN qW hY hI pr
hY ijhVw svwl Awr. AYs. AYs. vwly pMjwb phuMc ky
swfy kuJ in`jI m`uidAW nwl vI ies dw sbMD zrUr duhrwauNdy hn[ ijvyN BwrqI sMivDwn is`KW nMU ihMdU
juV jWdw hY[ ieh sbMD Acwnk Aqy kudrqI mMndw hY auvyN mkilauf vI is`KW nMU ihMdU is`D krn leI
qOr auqy juiVAw hY[ pr kOmI p`Dr auqy mkilaUf dlIl dw jwl buxdw hY[ AglI g`l jo auh vwr vwr
dw nW swhmxy AwauNidAW hI bRwhmxvwdI qwkqW krdw hY auh is`KW dI v`KrI pCwx bwry hY[ mkilauf
vloN is`K Drm ƒ ivcwrW dI Akwdimk vrqoN
Aqy aus dy cyly vwr vwr ies g`l aupr jor idMdy hn
rwhIN Kqm krn leI iv` F I Kqrnwk
mnoivigAwnk jMg dw Aihsws pYdw ho jWdw
ik is`KW dI v`KrI pCwx dw svwl isMG sBw lihr ny
hY[ swfy m`du y vI Asl ivc iesy mnoivigAwnk auTwieAw[ ies g`l nMU shI is`D krn leI auh pihlW
jMg nwl hI sbMDq hn qy iesy krky mkilaUf gurU nwnk pwqSwh nMU ihMdU is`D krn dI koiSS krdw hY
dw sbMD vI kudrqI ienWH nwl juV igAw hY[ Aqy iPr Kwlsw swjnw nMU hI imQ AwK idMdw hY[
swfw pihlw mh`qvpUrn m`udw ‘is`K Shwdq’
dy suihrd pwTkW vloN kuJ smyN qoN cu`ikAw jw r`iKAw, AmIr is`K vrg ƒ jgIrW Aqy hor bwry jwnxw ikauN zrUrI nhIN smiJAw? ieh
irhw hY[ ies pwTk vrg dw ivcwr hY ik srkwrI Ahudy dy ky ienHW ƒ Awm is`KW ƒ AwgU iblkul AnpVH (aus smyN muqwbk) vI
‘is`K Shwdq’ ivc Cpx vwly izAwdwqr lyK kMtrol krn leI vriqAw[ pMjwb ivc nhIN sn[ aus smyN qk ienHW p`CmI rwjW dy
isDWqk huMdy hn, ijnHW ƒ iek Awm pwTk pwrlImwnI FWcy Aqy kwƒn lwgU krky kbzy dI ivkws ny rwj, kOm, rwjnIqk BweIcwry Aqy
vloN smJ skxw muSikl ho jWdw hY jW ieh vrqoN vI Aiq mhIn FMg nwl kIqI[ Akwdimk smwjk ivkws dy Aml bwry iek vDvIN smJ
lyK auc kotI dy poP R s
Y rW, KojIAW Aqy skwlrW ieiqhwskwrW Aqy ivdvwnW koloN is`KW dy pYdw kr id`qI sI[ jdoN is`KW dy rwj dw Kwqmw
dy p`Dr dy huMdy hn[ Dwrimk ivrsy dI Koj krvw ky is`KW dI soc hoieAw qW ausy smyN dy nyVy qyVy ietlI dw
ƒ kwbU krn dy pYNqVy dI vrqoN vI kIqI[ kyNdrIkrn hoieAw[ aus smyN ietlI dI
swfw dUjw m`udw vI kOmI p`K qoN Aiq
ienwm dy ky Aqy Dwrimk au~cqw Aqy pCwx dI pwrlImYNt dw mYNbr ‘msImo fI ijglIE’ XUrp
mh`qvpUrn hY Aqy ieh gdr lihr nwl
POj ivc AwzwdI dy ky is`K mnW ƒ ij`qx dI ivc rwj dI kwiemI dy Aml bwry sp`St
sbMDq is`KW vloN isrjy jW hux qk swhmxy
nIqI sPlqw nwl lwgU kIqI geI[ pr kI jwxkwrI idMidAW AwKdw hY, “AsIN ietlI ƒ
AwauNdy dsqwvyzW nwl juiVAw hY[ mkilaUf
ienHW swrIAW qwkqW dI vrqoN nwl sbMDq isrj ilAw hY Aqy hux AsIN ietwlIAn vI
nwl ies dw vI sbMD is`Dy qrIky nwl juVdw
qrIikAW krky hI is`K rwj jW KwlsweI pRBs U q
` w isrj lvWgy[”
hY[ gdr lihr dy vrqwry ƒ vwpirAW sO swl
dy supny dI mOq ho geI jW ies dy kwrn ikDry
pUry hox vwly hn[ jy do cwr AwgUAW/kwrkunM Wƒ gdrI AwgU Aijhy XUrp ivc rih ky
hor vI pey hn? ieh suAwl A`j vI Enw hI
k`F deIey qW gdr lihr dw swrw qwxw-bwxw vwps Awey sn[ aus smyN kOmWqrI pRbMD vI
mh`qvpUrn hY[ pihlI g`l qW ieh ik AMgryz
is`KW Aqy pMjwb nwl juiVAw hoieAw hY[ ies aunHW aupr KwlsweI rwj dI muV sQwpqI dI
auprokq qwkq-qknIkW dI zbrdsq qrIky
lihr nwl sbMDq dsqwvyzW ƒ ivcwirAW iek mMg krn aupr iksy qrHW dI kwƒnI rok nhIN
nwl vrqoN krky vI is`KW ƒ gdr lihr dy rUp
g`l qW sp`St hY ik gdrI KwlsweI rMg ivc sI lgwauNdw[ auh ShwdqW dy rwh aupr cl
ivc ivdroh krn qoN rok nhIN sky[ BwvyN ieh
rMgy hoey sn[ Dwrimk p`K qoN ieh is`K Awpxy rhy sn[ KwlsweI rwj dI AwzwdI dI mMg nw
ivdroh is`KW AMdr mcldIAW rwjsI qWGW dw
Drm ƒ pUrI qrHW smripq sn[ pr ienHW vloN krn ipCy AwKr mjbUrI kI sI? clo gdrI
hI pRgtwvw sI[ pr ienHW qWGW dI pUrqI leI
isrjy dsqwvyzW ivc is`K rwj dy sMklp dw is`KW bwry kih skdy hW ik ho skdY rwj dI
iv`iFAw igAw sMGrS KwlsweI pRBUsqw nwl
pUrI qrHW gwieb hoxw aunWH kwrnW dI pYVH n`px isrjxw dy Aml bwry aunWH ƒ jwxkwrI nw iml
juiVAw nhIN sI[ hW, gdrI is`KW ny Dwrimk
leI mzbUr krdw hY, ijnHW ny is`KW dy Awpxy skI hovy pr 1947 vyly AkwlI bwibAW dI kI
prMprwvW ƒ sucyq rUp ivc Awpxy sMGrS dw
rwj dy pqn dy cwlI pMqwlI swlW bwAd hI mjbUrI sI? AkwlIAW vyly sMXku q rwStr hoNd
m`uK AwDwr hmySw bxweI r`iKAw[ KwlsweI
is`KW AMdroN KwlsweI pRBUs`qw dI qWG ƒ pUrI ivc Aw cùkw sI[ rwj dI isrjxw leI zrUrI
prMprwvW Aqy gurbwxI auqy aunWH ny hmySw AwpxI
qrHW Kqm kr id`qw[ jy ies dw kwrn AMgryzW KyqrI Srq audNo nrm sI[ hYdrwbwd rwj vloN
tyk bxweI r`KI[ bhuqy gdrI AwgU XUrp qy
vloN is`KW ƒ qwkq rwhIN dbwauxw hI huMdw qW BwrqI rwj ivru`D sMXukq rwStr ivc audoN
au~qrI AmrIkw dy dySW ivc ho Awey sI, ijQy
iPr is`KW AMdr ivdroh dI ies lihr ny pYdw kys pwieAw igAw sI Aqy hYdrwbwd dy dUq ƒ
rwj dw isDWq Aqy ivcwrDwrw aus smyN pUrI
hI nhIN sI hoxw[ AMgryzW ny is`KW ƒ ADIn sMXk
u q rwStr ivc bulwieAw igAw sI[ AkwlI
qrHW ivkisq ho cu`kI sI[ rwjnIqk qOr auqy
krn leI qwkq dIAW swrIAW iksmW dI vrqoN bwby sMivDwn dy KrVy aupr dsqKq nw krky
cyqnM gdrI bwibAW ny AmrIkw, PrWs, ieMglYNf
kIqI[ aunWH POjI qwkq vrq ky is`KW ƒ dbweI SWq ho gey[ ies smyN qk vI rwjW dI isrjxw
Aqy ietlI vrgy p`CmI rwjW dy ivkws Aml
sbMDI kOmWqrI kwƒnW Aqy Kws krky 1919 dy
Agsq, 2009 [ 14 [ is`K Shwdq
pYirs smJOqy bwry iksy is`K AwgU dI smJ mOjdU w Akwdimk Koj dIAW qknIkW rwhIN swfy mkilauf dI dyx ieh hY ik aus dw nW inrp`K
Aqy jwxkwrI swhmxy nhIN AwauNdI[ kOmWqrI iKlwP kIqI hY, ienHW snwqnI eyjt M W ny kOmWqrI bMdy vjoN kuJ lokW ƒ ijAwdw pRBwivq kr
AdwirAW dI lokqMqrI Aqy kwƒnI vrqoN nw p`Dr auqy is`KW dy igAwn pRbMD ƒ fUMGy zKm skdw hY Aqy ies dIAW ikqwbW vI dunIAW
krn dI AwKr mjbUrI kI sI? kI ieh mMn id`qy hn[ mkilaUf ny bRwhmxvwdI qwkqW dIAW pRis`D XUnIvristIAW ny CwpIAW hn[
ilAw jwvy ik AkwlI AwgU 1947 vyly ieMny vloN is`KW iKlwP iv`FI ivcwrW dI jMg ƒ jy is`K dy isDWqk p`Dr auqy igAwn
Axjwx sn ik aunHW hYdrwbwd dw kys vI nw kOmWqrI rUp id`qw hY[ jy is`KW ivcoN bhuqy aupjwaux Aqy igAwn dI vMf dy Aml auqy
piVHAw, nw jwixAw? hwlq A`j vI auhI hY, Akwdimk igAwn ƒ kOmI kwj leI vrqx dy AiDkwr jmw sky qW mkilaUf vrigAW vloN
Swied aus qoN vI mwVI[ swfy kOmI kvI pRo. Xog ho gey qW aunHW ƒ mkilaUf Aqy auhdy isrjy JUT-Pryb Bry Koj kMm bRwhmxvwdI qwkqW
pUrn isMG ny Awpxy iek lyK ivc ribMdr aubrwey Aqy pSOrw isMG vrgy cyilAW vloN vloN iv`FI ivcwrW dI jMg ivc zbrdsq
nwQ tYgor, mhwqmw gWDI Aqy pRo. jwdUnwQ is`K kOm iKlwP kIqy Koj kMmW dI AihmIAq mnoivigAwnk hiQAwr swbq hoxgy pr ies
srkwr vloN is`K Drm iKlwP kIqIAW geIAW dw pqw l`g skygI[ ieh pl zwihrw qOr ’qy p`Dr auqy phuMcx leI igAwn dy au~cy ggn
it`pxIAW bwry ilKidAW Awpxy vloN is`KW dy AYsy hoxgy ik iek Akwdimk is`K Awpxy Awp mMflW ivc aufwrIAW lwauxIAW pYxgIAW[ dunIAW
mwnisk pCVyvNy bwry fUG
M I it`pxI kIqI hY[ pR.o ivc iek Kws qrHW dI izlq mihsUs krygw[ Br dy igAwn dI kOmI ivkws leI vrqoN krn
pUrn isMG jI muqwbk: isDWq dI auicq vrqoN krky hI AijhI hwlq dy FMg qrIky is`Kxy pYxgy[ SbdW dy Dur AMdr
“po.R jwdUnwQ srkwr ny Awpxy lyK ivc qoN bicAw jw skdw hY[ Akwdimk isDWqW dI auqr jwx dI jwc is`KxI pvygI[ mkilaUf
vrqoN rwhIN ienHW bRwhmxI eyjtM W dy JUT-Pryb snwqnI JUT-Pryb ƒ ijs Akwdimk p`Dr
swfIAW in`jI fwierIAW dI vrqoN ies qrHW
dw pol KoilHAw jw skdw hY ik ikvyN auh auhnW auqy lY igAw hY, aus nwl is`Jx leI aus ƒ
kIqI ik ienHW ƒ swfy iKlwP vriqAw jw sky[
hI svwlW nMU auTwauNdw jW Kojdw hY ijhVy aunWH smJx leI iek Kws qrHW dI isDWqk smJ
AsIN kdy vI aus qrHW ieiqhws nhIN iliKAw
dI ivcwrDwrw ƒ sUq bYTdy hn[ dI loV pvygI[ pRis`D iPlwsPr Aqy rwjnIqk
ijvyN musilm buD` IjIvIAW ny iliKAw hY[ swfI
ie`Cw hmySw purwqn nwiekW dy vrxn vWg auh is`KW dy ihMdU hox dw svwl vwr ivigAwnI kwrl popr ny iliKAw hY ik,
imiQhws ilKx dI rhI hY Aqy AsIN ies vwr auTwauNdw hY ijhVw svwl Awr. AYs. AYs. “mYN ivcwrW dI qwkq ivc ivSvws r`Kdw
leI AsPl rhy hW ikauNik swfy ivcoN vwly pMjwb phucM ky zrUr duhrwauNdy hn[ ijvyN hW BwvyN ieh JUTy Aqy Pryb Bry hI ikauN nw
izAwdwqr lok Akwdimk nhIN hn”[ BwrqI sMivDwn is`KW nMU ihMdU mMndw hY auvyN hox Aqy nwl hI mYN ivcwrW dI jMg ivc vI
mkilauf vI is`KW nMU ihMdU is`D krn leI ivSvws r`Kdw hW[ qlvwrW dI QW auqy ivcwrW
ieh g`l vI mh`qvpUrn hY ik kOmW dy
dlIl dw jwl buxdw hY[ AglI g`l jo auh (SbdW) dI jMg swfI s`iBAqw Aqy Kws krky
ivkws Aml ivc kQw, khwxIAW Aqy im`QW
vwr vwr krdw hY auh is`KW dI v`KrI pCwx swfy kwƒnI Aqy pwrlImYNtrI AdwirAW dw AwDwr
dw iek Kws rol huMdw hY[ kQw-khwxI dI
aumr XugW-XugWqrW qk hud M I hY pr jdoN kOmI bwry hY[ mkilauf Aqy aus dy cyly vwr vwr hY[ ieh dyKx leI ik grIk smyN qoN lY ky
ivroDW dy Aml ivc ienHW kQwvW, khwxIAW ies g`l aupr jor idMdy hn ik is`KW dI v`KrI ivcwr qwkqvr ikvyN bxy hn, ieh jwnx dI
pCwx dw svwl isMG sBw lihr ny auTwieAw[ loV hY ik swrIAW Dwrimk jMgW ivcwrW dIAW
Aqy im`QW dI mnoivigAwnk vrqoN kIqI jWdI
ies g`l nMU shI is`D krn leI auh pihlW jMgW sn Aqy swrIAW kRWqIAW ivcwrW dIAW
hY qW iPr ies Aml ƒ smJx leI Aqy kQw
gurU nwnk pwqSwh nMU ihMdU is`D krn dI koiSS kRWqIAW sn[ BwvyN ieh izAwdwqr ivcwr s`cy
khwxIAW dI vrqoN krky kIqy gey mnoivigAwnk
krdw hY Aqy iPr Kwlsw swjnw nMU hI imQ jW PwiedymMd hox dI QW JUTy Aqy Pryb nwl
hmly dw mukwblw krn leI isDWq dI vrqoN
lwjmI bx jWdI hY[ is`KW ny hmySw isDWq dI AwK idMdw hY[ is`KW dw Sbd gurU dw isDWq Bry sn pr iek Dwrw hmySw kwiem rhI hY ik
smJ Aqy vrqoN dy mwmly ivc mwr KwDI hY[ bRwhmxI bu`q Aqy bMdy dI pUjw nMU qoVdw hY qy cMgy ivcwrW dI hoNd hmySw bxI rhI hY bSrqy
mkilauf Sbd gurU dI mwnqw aupr kdy mIixAW ik ienHW ƒ zrUrI qwkqvr Aqy bOiDk smrQn
gdrI bwibAW Aqy AkwlI bwibAW dw vrqwrw
dIAW rcnwvW nwl, kdy goieMdvwl poQI dy nW imldw rhy[”
ies dw gvwh hY[ is`K A`j vI smUhk qOr
hyT pUry zor nwl hmlw krdw hY[ AKIr ies
auqy kQw-khwxIAW ƒ pwlx vwly lok hn[ mkilaUf AwpxI mOq qoN bwAd vI is`KW
QW vI phucM dw hY ik kI is`K Drm dy moFI gurU
is` K A` j vI ienH W kQw-khwxIAW dI leI iek vMgwr hY[ aus dy nW ny hmySw is`KW ƒ
mnoivigAwnk vrqoN ƒ igAwn aupjwaux dy nwnk sn? BMblBUsw pwaux leI bVI bySrmI
gurbwxI dy s`c ƒ kwiem r`Kx leI zrUrI
Aml Aqy igAwn dI vMf dy Aml rwhIN jwnxw nwl AwKdw hY ies dw jvwb ‘hW’ vI ho skdw
qwkq Aqy bOiDk smrQn dyx dw sb`b bixAw
hY Aqy ‘nWh’ vI[ auh gurU Arjn dyv jI dI
nhIN cwhuMdy[ A`j vI is`KW dw gurbwxI dI rihxw hY[ pr swfw p`kw ivSvws hY ik
Shwdq ƒ vI imQ AwKdw hY ijs bwry AmrjIq
ivAwiKAw, ieiqhws dI vrqoN Aqy isrjxw bRwhmxvwdI qwkqW nwl ivcwrW dI jMg dw
gryvwl ny huxy ikqwb ilKI hY[ ATwrvI sdI
(swihq aupjwaux) dy Aml auqy koeI kMtrol mukwblw krn Aqy gurbwxI dy s`c dI qwkq
dy is`K ieiqhws dI g`l kridAW auh AwKdw
nhIN hY[ pRo. pUrn isMG jI dy SbdW ivc A`j dw AwDwr Aqy sroq igAwn aupjwaux dIAW
vI swfy ivcoN bhuqy lok Akwdimk nhIN hn[ hY ik is`KW kol ieiqhws vrgw kuJ nhIN
ivDIAW, ivhwrk Koz dIAW qknIkW Aqy isDWqk
mkilaUf Aqy auhdy cyilAW ny swfI iesy isrP imQW hn[ Asl ivc ieh swrIAW g`lW
smJ ny hI bxnw hY[ ‘is`K Shwdq’ dy pwTk
mhwqmw gWDI, ribMdr nwQ tYgr o , lwlw lwjpq
Akwdimk QuVH dw Pwiedw ilAw hY[ aunWH swfy vI ies nukqy auqy iDAwn zrUr dyx[
rwey, ieMdU BUSn bYnrjI Aqy gokl cMd nwrMg
vloN isrjy imiQhws dI mnoivigAwnk vrqoN
vrgIAW bRwhmxI hsqIAW AwK cùkIAW hn[ -0-
Agsq, 2009 [ 15 [ is`K Shwdq
31 Agsq ƒ ShIdI idhwVy ’qy ivSyS is`K Shwdq ibaUro

aunHW dIAW g`lW dy mqlb AYny is`Dy nhIN sn


ShId BweI idlwvr isMG dy mwqw ipqw pitAwlw b`s A`fy dy nyVy gurU nwnk ngr ivc sihj
izMdgI bqIq kr rhy hn[ auh KwVkU lihr dOrwn vI hwlwq qoN ausy qrHW bylwg rhy ijs qrHW A`j dy
mwhOl qoN vI bylwg hn[ jdoN aunHW dw p`uqr KwVkU lihr dOrwn puils ’c BrqI ho igAw, jdoN ausdI
Shwdq qoN bwAd puils dI in`q Awvw-jweI Aqy lokW ny mUMh moV ilAw qy jdoN hux aunHW ƒ pMQ vloN
snmwn imldw hY qW auh ienHW swry hwlwqW ivc sihj rhy qy hn[ ieh sihjqw AsIN aunHW dy cyhry dy
hwv-Bwv, sMkocvIN Aqy sp`St g`lbwq ivcoN vI q`kI[ ieh sihjqw aunHW dy p`uqr idlwvr isMG ivc
vI sI, ijs krky auh Afolqw nwl pwp dy ikly v`l viDAw Aqy ieiqhws dw cwnx munwrw ho inbiVAw[
gurU pfiqsLfh ny Drq pMjfb dy afpxy ipMz bwicaF smyq jf afAuNdy. bcpn krky sMn 1989 ivwc pitafly ivkrm
jfieaF ivwc axK dy aijhy bIj bIjy ivwc jdoN Auh afpxy dfdf jI nfl Kyzdf kflj ivwc dfKlf ilaF qF EQy muMizaF
hn jo sflF-sdIaF bwDI vI DrqI dI kuwK qF AunHF dy iZwz Aupr lyt jFdf qy kihMdf dI afpo ivwcI lVfeI ho geI. do ivroDI
ivwc pey grk nhIN huMdy qy jdoN imhr dI ik 'bf jI jdoN mYN vwzf ho igaf qF vwzf DVy bx gey qF asIN Aus nUM ies mfhOl
aMimRq rUpI bUMd ienHF qwk phuMcdI hY qF zfktr bxUMgf'. Aus df suBfa bhuq qoN dUr rwKx leI nfnky ipMz pMjgrFeI
iswKI df bUtf DrqI dI ihwk cIr ky bVy imlfpVf qy hs muK sI jo iksy nUM afpxI klF Byj idwqf ijwQy Auh qkrIbn puils
jLorfvr qrIky nfl prgt ho jFdf hY qy apxwq nfl moh skdf sI. Aus dIaF gwlF ivwc BrqI hox qwk afpxy mfmf jI s[
vDdf Puwldf qy BrpUr Pldf hY. isafxIaF aqy KusL krn vflIaF huMdIaF hrnyk isMG kol irhf. jdoN 1992 ivwc
BfeI idlfvr isMG ijs mfhOl ivwc sn. mfqf surjIq kOr awj jdoN Aus dIaF aKbfr ivwc puils dI BrqI bfry afieaf
jMimaf-pilaf qy jo kfrj Aus ny nypry gwlF nUM Xfd krdI hY qF Aus dIaF awKF qF Gr vfilaF dy kihx Auwqy idlfvr
cfiVaf Auh iewsy dI hI dws pfAuNdf hY ik ivwc koeI Kfs qrHF dI cmk sfP af jFdI isMG puils ivwc BrqI ho igaf. puils
mfhOl cfhy ijs qrHF df mrjI hovy jdoN hY. Auh Xfd krdy hn ik ieQy (pitafly) dI tRyinMg vgYrf qoN bfad Aus dI pihlI
gurU dI ndir ho jfvy qF koeI vI sDfrn mhw l y ivw c Au s df bhu q siqkfr sI. positMg sLhIdF dI DrqI PiqhgVH sfihb
iswK ieiqhfs ivwc BfrI kirsLmy drj ku V IaF idlfvr isM G dI bhu q iew j q ivKy hoeI aqy idlfvr isMG afpxI sLhIdI
krvf skdf hY. BfeI idlfvr isMG df krdIaF sn qy Aus nUM afAuNdf vyK ky qwk AuwQy hI qfienfq irhf. ies DrqI
jnm pMjfb dy mwD vrgI iswK pirvfr iew k dU j y nU M kihM d IaF ik 'nI vIr af awgy hr iswK df isr afpxy lfsfnI sLhIdF,
ivwc agsq 1970 ivwc ipqf s[ hrnyk igaf hY, hux glI ivwc jF gyt ivwc nf Coty sfihbjLfidaf – bfbf jLorfvr isMG
isMG aqy mfqf surjIq kOr dy Gr hoieaf. KVHo'. mfqf jI dwsdy hn ik asl ivwc aqy bfbf Piqh isMG, dI sLhfdq awgy
idlfvr isMG horIN iqMn Brf sn. vwzy idlfvr isMG df roab hI bhuq sI, koeI siqkfr nfl Jukdf hY. ieh AuhI DrqI hY
vIr df nF cmkOr isMG aqy Coty df nF vI Aus sfhmxy glqI krnoN Jkdf sI. ijwQy bfbf bMdf isMG bhfdr vwloN jflm
hrivMdr isMG hY. idlfvr isMG dy jnm awj qF jmfnf bhuq Krfb ho igaf hY. vjLIr Kfn df nfsL krn dI sfKI awj vI
qoN kuJ smF bfad hI s[ hrnyk isMG AunHF dwisaf ik ijs sfl (1993 ivwc) iswKF nUM julm df tfkrf krn qy gurU sfihb
afpxI pqnI qy bwicaF nUM lY ky afpxy pitafly pfxI (hVH df) afieaf qF AunHF df Et-afsrf qwkx vwl pRyrdI hY. pirvfr
ipMz jY isMG vflf (biTMzf) qoN pitafly dy muwhwly aqy afs pfs dy ielfky ivwc nUM ies gwl dI koeI hYrfnI nhIN lwgdI ik
sLihr ivwc af ky rihx lwg pey ikAuNjo kfPI ijLafdf pfxI Br igaf. lok pfxI ijs puwq nuM kflj dI lVfeI qoN bcfAux
AunHF nUM pMjfbI XUnIvristI pitaflf ivKy ivwc Ps gey, GrF df jLrUrI smfn vI leI nfnky Byj idwqf sI Aus nUM 1992
nOkrI iml geI sI. ies qrHF idlfvr AunHF kol nhIN sI. Aus smyN idlfvr isMG ivwc jdoN pMjfb ivwc gih-gwcvIN
isMG bhuqf smF sLihr ivwc hI irhf aqy nUM ijs ny vI afvfjL idwqI Aus ny AunHF dI hiQafrbM d lVfeI df mfhO l sI, Au d o N
sLihr dy mfhOl ivwc hI pilaf aqy piVHaf KUb mdd kIqI. pfxI ivwc Psy lokF nUM puils ivwc BrqI ho jfx dI afp slfh
sI pr Aus dy mfqf ipqf awj vI dwsdy bcfieaf, AunHF df jLrUrI smfn kwZ ky idwqI. AuNnHF nUM ieh qF iblkul nhIN sI
hn ik idlfvr isMG Auwpr afm qOr Auwqy ilaFdf. Aus ny iksy df vI ikhf KflI nf pqf ik ieh ibD gurU dy iks kOqk df
sMkocvyN qy qMgidlI vfly sLihrI suBfa moiVaf, mdd krnf qF ijvyN Aus dy suBfa ihw s f hY pr Au n H F dy mn ivw c qF ies
dI koeI Cfp nhIN sI. pirvfr rihMdf BfvyN ivwc hI sI. nOkrI kfrn puwq nUM afAux vfly sMBfvI
pitafly sLihr ivwc hI sI pr jdoN vI ipqf s[ hrnyk isMG dwsdy ny ik Kqry df iKafl vI nf afieaf.
ijMdgI dy ruJyivaF ivwcoN sbwb bxdf Auh jdoN idlfvr isMG ny bfrHvIN jmfq pfs iesy dOrfn idlfvr isMG dI jfx-
Agsq, 2009 [ 16 [ is`K Shwdq
pCfx BfeI blvMq isMG lfAux dy kfrj ivwc vrqxI sI.
rfjoafxf (jo awj-kwl buVYl jdoN Brf-BrjfeI ny puwiCaf ik ieh
jylH ivwc njLrbMd hn aqy kfr ikvyN leI hY qF dovyN awgy hws
ijnHF ƒ ibaMqy dusLt nUM ik kihx lwgy ik asIN ieh tYksI
soDx dy 'jLurm' vwjoN PFsI pfAuxI hY. 31 agsq 1995 dy idn
dI sjf dyx df aYlfn hoieaf svyry idlfvr isMG afpxy BqIjy
hY ) nfl hu M d I hY . bfpU jI nUM Ausy kfr ivwc skUl Cwz ky
(s[ hrnyk isMG) dwsdy ny afieaf. muV pirvfr dy iksy jIa
ik blvMq qy idlfvr iekwTy ny Aus dI mn nUM KyVf dyx vflI
Kyzx jFdy sn qy grfAUNz afvfjL nf suxI. Auh jo kuJ kr
jfx krky hI ienHF dI muZlI igaf Aus nfl Aus ny qF afpxf
jfx-pCfx hoeI. iPr nfa ieiqhfs ivwc sdf leI drj
blvMq isMG df qF sfzy krf idwqf. 31 agsq 1995 nUM
pirvfr nfl moh pY igaf sI. sLhId idlfvr isMG ny afpxf afp
blvMq mYnUM 'zYzI' (bfpU jI) vfr ky pM j fb ivw c hjL f rF isw K
hI kihMdf sI. AunHF dwisaf ik sfzy Gr AudoN sfzy pirvfr df mfhOl
nOjvfnF dy kqlF leI ijLMmyvfr pMjfb dy
idlfvr isMG nfl bhuqf blvMq df hI afsy-pfsy vfpr rhy qoN qkrIbn muwK mMqrI dI boJ BrI hoNd qoN ies pivwqr
afAuxf jfxf sI qy kdy-kdfeIN AunHF nfl bylfg hI sI qy nf hI sfzI ies DrqI nUM mukq krf idwqf. Aus idn sfm
lKivMdr isMG vI huMdf sI jo AunHF vFg hI pfsy koeI rucI sI, hux jdoN asIN dy svf pMj vjy jdoN muwK mMqrI ibaMq dy
puils mihkmyN ivwc sI qy sfzy muhwly df pVHdy suxdy hF qF pqf lwgf ik Aus tukVy cMzIgVH ivwc hUMiJaF vI iekwTy nhIN
hI hox krky idlfvr isMG df purfxf jfxUM afdmI (muwK mMqrI byaMq isMG) ny sn huMdy Aus smyN idlfvr isMG Aus lfVI
sI. mfqf-ipqf dwsdy ny ik sfzy pirvfr nUM vr igaf ijs ƒ kdy cmkOr dI jMg dy
ju l m bhu q kIqy sn. hu x jdo N
df mfhOl Aus smyN dy mfhOl nfloN qkrIbn mYdfn ivwc vwzy sfihbjLfidaF qy srhMd
bylfg sI ies krky sfnUM ies gwl df siqkfr imldf hY qF puwq dy kIqy
dIaF nIhF ivwc Coty sfihbjLfidaF qy 9
Borf vI pqf nf lwgf ik idlfvr isMG Auwqy mfx huMdf hY qy aihsfs huMdf hY akqUbr 1992 nUM pUny dI XyrvVf jylH
ieh kMm krn jf irhf hY (Bfv ik pMjfb ik Aus ny jo kIqf sI Auh TIk sI. ivwc sLhId hrijMdr isMG ijMdf qy suKdyv
dy muwK mMqrI nUM soDf lfAux jf irhf hY.) isMG suwKf vr gey sn. BfvyN idlfvr isMG
dIaF azIaF 'qy hwQ lf ky ikhf ik qyry
Auh Xfd krdy ny ik AuNJ keI inwkIaF dI mfqf mmqf dI bwJI awj vI keI vfr
pYr qF bhuq kUly ny qy Auh awgoN kihx
inwkIaF gwlF sn jo sfnUM awj lwgdIaF ny kih dyNdI hY ik koeI mF ieh nhIN cfhygI
lwgf iPkr nf kroN hux jldI hI ienHF nUM
ik ienHF dy mqlb ieMny iswDy nhIN sn ik Aus df puwqr Aus dIaF awKF qoN dUr ho
KurIaF lwg jfxIaF hn. pirvfr ny dwisaf
ijMny asIN AudoN smJy sn. Auh kihMdy ny jfvy pr ieh aihsfs mfqf dy mn ivwc
ik idlfvr isMG qkrIbn awT ku idn
ik asl ivwc idlfvr isMG df suBfa vI jrUr hovygf ik swc Kfiqr inrCwl
(31 agsq 1995 vfly idn qoN) pihlF
ieMnf mKOlI sI ik Aus vwloN khI swcI gwl qOr 'qy afpf kurbfn krn vfly sdf afpxy
GroN clf igaf. mfqf-ipqf nUM ikhf ik mYN
sux ky vI asIN hws pYNdy qy bhuqI vfr cfhux vfilaF dy hI nhIN bilk Aus 'scy
cM z IgVH jfxf hY qy Co t y Brf hrivM d r
axgOlI kr dyNdy. bfpU jI Xfd krdy ny mfrig' dy sBnf pFDIaF dy sdf aMg-sMg
isMG NnUM ikhf ik mYnUM bws cVHf af. pr
ik iek vfr blvMq isMG iehnUM (BfeI rihMdy hn.
GroN jfx qoN bfad hrivMdr nUM afpxf
idlfvr isMG nUM) Gr Cwzx afieaf. jdoN
btUaf sfry smfn smyq PVf idwqf qy ikhf BfeI idlfvr isMG ny jdoN ieh Bfxf
Auh jfx lwgf qF mYN ikhf ik qUM idlfvr
ik Auh Aus nUM blvMq isMG kol Cwz afvy vrqf idwqf qF ies dy pirvfr nUM qkrIbn
nUM smJf ik ieh hux ivafh krvf lvy
qy ies bfry Gr iksy nUM nf dwsy. Aus idn hPqy bfad pqf lwgf, vYsy jdoN AunHF nUM
sfzy kol iewk bhuq vDIaf irsLqf af
qoN bfad muV idlfvr isMG kdy Gr nf ieh pqf lwg igaf ik iksy ny pMjfb dy
irhf ey. qF blvMq isMG awgoN kihx lwgf
afieaf. 30 agsq 1992 dI rfq nU M muwK mMqrI nUM bMb nfl Auzf idwqf hY qF
ik zYzI qusIN do ku mhIny Tihr jfE iPr
idlfvr isMG, blvMq isMG nUM nfl lY ky AunHF idlfvr isMG df Qhu pqf krn dy
sfzf dohF df iekwiTaF hI irsLqf kr idE.
afpxy vwzy vIr cmkOr isMG kol cMzIgVH Xqn sLurU kr idqy. bfpU jI dwsdy hn ik
AudoN sfnUM ieh nf pqf lwgf ik ieh ikwQoN
irhf jo EQy iksy srkfrI mihkmy ivwc asIN blvMq isMG nUM imlx gey pr Aus
boldy ny. mfqf jI ny dwisaf ik idlfvr
nOkrI krdy sn qy afpxy bfl-bwcy smyq df vI kuJ pqf nf lwgf, koeI khy Auh
isMG dI sLhfdq qoN kuJ idn pihlF jdoN
EQy hI rihMdy sn. AunHF (idlfvr isMG CuwtI 'qy igaf hY, qy koeI khy pqf nhIN
mY N Gr ivw c ku J kM m kr rhI sI qF
horF) kol Auh aMbYszr kfr vI sI jo ikwQy hY Aus df koeI sunyhf nhIN afieaf.
idlfvr isMG mMjy Auqy bYTf sI. mYN Aus
AunHF pMjfb dy jflm muwK mMqrI nUM soDf iPr 4-5 sqMbr dy krIb BfeI idlfvr
Agsq, 2009 [ 17 [ is`K Shwdq
isMG dy ipqf jI, mfmf jI aqy vwzf Brf jdoN idlfvr isMG df
pqf krn cMzIgVH gey sn qF AunHF nUM puils vfilaF qoN pqf is`K XUQ AwP AmrIkw dy kwrtryt
lwgf ik ieh kfrj nypry cfVHidaF idlfvr isMG afpf vfr
igaf hY. puils vfilaF ny AunHF iqMnf nUM igRPqfr kr ilaf qy
XUint vloN pMQk smwgm
GroN mfqf jI nUM qy vwzI BrjfeI nUM vI igRPqfr krky lY gey.
puils ihrfsq ivwc AunHF nUM keI qrHF dy svfl puwCy jFdy. bVI
sKq puwC-igwC sI, afKr srkfr dy muKI nUM jo gwzI cfiVHaf
sI. qkrIbn hPqy ku ipwCoN pirvfr dIaF aOrqF nUM cMzIgVHoN hI
Cwz idwqf qy bfkIaF nUM sI[ bI[ afeI (Bfrq dI kyNdrI jFc
eyjMsI) idwlI lY geI. AuQy AunHF qoN qkrIbn do hPqy hor puwC-
igw C hu M d I rhI. iPr Au n H F nU M Cw z idw q f pr srkfrI qM q r
lgfqfr AunHF Auwqy ingrfnI rwKdf irhf hY jo awj vI jfrI hY.
BfvyN ik ieh pihlF ijMnI sKLq nhIN idsdI qy hux Auh (sUhIaf
eyjMsIaF qy puils vfly) kdy kdfeIN hI afAuNdy hn. ies Gtnf
qoN bfad afly-duafly vfly sLihrIaF ny pirvfr nfloN nfqf hI
qoV ilaf. s[ hrnyk isMG awj vI Auh smF Xfd krdy dwsdy ny
ik ieh Auh smF sI jdoN sfnUM koeI mhwly ivwc pfxI vI nhIN sI
puwCdf. lok sfnUM dyK ky ipwT BuaF lYNdy sn. jo cMgy snyhI sn,
axjfxF vrgf ivhfr krn lwg pey. AuNJ ieMnI gwl jLrUr hY
ipMz vfilaF ny moh-snyh ivwc iksy qrHF df koeI Prk nf (aupr) s. kyvl isMG, BweI guirMdrjIq isMG mwnw qy BweI
pfieaf. jdoN pirvfr ny sMn 1996 ivwc BfeI sfihb dI sLhfdq mnjIq isMG ShId jnrl lwB isMG dI Drm supqnI bIbI divMdr
dI pihlI Xfd mnfeI qF srkfrI dbfa pYx lwgf ik brsI kOr dw snmwn krdy hoe[y (hyTW) ies mOky juVIAW sMgqW[
gurduafry dI jgHf Gr ivwc mnfeI jfvy, pr pirvfr ny ikhf ik is`K XUQ AwP AmrIkw dy kwrtryt XUint vloN 26 julweI,
Gr jgHf QoVI hY qy gurduafry ivwc kI ieqrfjL hY? Aus sfl 2009 ƒ gurduAwrw isMG sBw kwrtryt ivKy jUn 1984 dI 25vIN Xwd,
jsits (irtf[) s[ ajIq isMG bYNs, gurU afsrf tRst mohflI ShId jnrl lwB isMG qy ShId gurjMt isMG buD ` isMG vwlw dI brsI
vfly BfeI kMvrpfl isMG DfmI qy s[ nrYx isMG horI pihlI mnweI geI[kIqy pMQk smwgm ivc ShId jnrl lwB isMG dI Drm
brsI Auwqy afey sn. bfpU jI duhrfa ky dwsdy ny ik AudoN sfzy pqnI bIbI divMdr kOr Aqy is`K XUQ AwP AmrIkw dy kOmI pRDwn
pirvfr df mfhOl afsy-pfsy vfpr rhy qoN qkrIbn bylfg hI BweI guirMdrjIq isMG mwnw ny ivSyS qOr qy hwzrI lweI[
sI qy nf hI sfzI ies pfsy koeI rucI sI, iesy kfrn iewk vfr
ies mOky gurduAwrw swihb dy hY~f gMRQI BweI jgbIr isMG ny
jdoN mYN blvMq isMG dI mulfkfq krn buVYl jylH igaf qF mYN
kQw krdy hoey d`isAw ik iks qrHW jUn 1984 dy G`lG
U wry dOrwn BwrqI
Aus nUM ikhf ik ieh qusIN kI kr idqf? blvMq isMG ny ikhf
POjW ny drbwr swihb, Akwl qKq swihb qy hor gurU GrW au~qy hmlw
ik zYzI jo ho igaf so ho igaf, nfly swc jfixE asIN kuJ mfVf
krky mnu~KI kdrW-kImqW dw Gwx kIqw Aqy hzwrW isMGW isMGxIAW nUM
nhIN kIqf, jo kIqf hY bhuq cMgf kIqf hY. Auh kihMdy ny ik hux ShId kIqw[
jdoN asIN pVHdy suxdy hF qF pqf lwgf ik Aus afdmI (muwK
ies mOky bolidAW fw. AmrjIq isMG ny ikhw ik Bwrq srkwr
mMqrI byaMq isMG) ny julm bhuq kIqy sn. hux jdoN siqkfr
leI jUn 1984 dy idn kwly idn sn ikauNik auhnW ny A`iqAwcwr
imldf hY qF puwq dy kIqy Auwqy mfx huMdf hY qy aihsfs huMdf hY
kIqw pr is`KI rvwieqW qy is`K kOm leI sunihry idn sn ikauNik
ik Aus ny jo kIqf sI Auh TIk sI. awj pirvfr nUM aihsfs hY
is`K XoiDAW ny sMq bwbw jrnYl isMG ^wlsw iBMfrWvwilAW dI AgvweI
ik idlfvr isMG jo kurbfnI kr igaf Aus dy ikMny vwzy mfieny
ivc ijs qrHW BwrqI POjW nwl t`kr leI ausdI dunIAW ivc hor koeI
hn. mfqf surjIq kOr bVy mfx nfl dwsdy ny ik kuJ smF
imswl nhIN imldI[ auhnW ikhw ik is`KW nUM A`j vI by-ie`zq kIqw
pihlF jdoN idlfvr isMG dy Coty Brf hrivMdr isMG jo afpxy
jw irhw hY[ A`j pMjwb dy sMGrSSIl nOjvwnW nUM niSAW dy jwl ivc
pirvfr smyq knyzf rihMdf hY, dI CotI ijhI bytI iewQy afeI qF
PswieAw jw irhw hY[auhnW kOm dy vwrsW nUM is`K sMGrS jwrI r`Kx
BfeI idlfvr isMG dI qsvIr vyK ky kihx lwgI ik “iehI myry
dI ApIl kIqI qW jo dsm pwqSwh dy Purmwx rwj krygw ^wlsw dI
qfieaf jI ny nf, ijMnHF ny bMb clfieaf sI”. gUrU pfiqsLfh vwloN
pUrqI kIqI jw sky[
bKsLI axK df aihsfs sfzy sLhId sfzIaF afAux vflIaF
pusLqf leI sdf qro-qfjf krdy rihxgy. gurU pfiqsLfh imhr BweI qrlocn isMG Bm`dI dy FwfI j`Qy ny joSIlIAW vwrW gw ky
sMgqW nUM inhwl kIqw[smwgm dy AMq ivc bIbI divMdr kOr Drm
krdf rhy, awj vI jo 'ibaMqy' pMjfb dI DrqI Auwqy boJy bxy hoey
supqnI ShId jnrl lwB isMG nUM ivSyS qOr qy snmwnq kIqw igAw[
hn, AunHF df Bfr ies DrqI qoN cuwkx leI hor idlfvr isMG
kOm nUM imldy rihx. afmIn! -prdIp isMG (001-917-497-4443)
Agsq, 2009 [ 18 [ is`K Shwdq
kSmIrI AOrqW nwl blwqkwr dw Xu`DnIqk pYNqVw
lgBg do mhIinAW qoN jMmU kSmIr ’c pUrI qrHW bMd hY[ ies vwr mslw do AOrqW nwl BwrqI sur`iKAw POjW vloN
blwqkwr qy kql krn dw hY[ XUnweIitf nySn dI 1995 dI irport muqwbk ‘jMmU kSmIr ivc isrP 1992 ivc hI
BwrqI sur`iKAw PorsW dy toilAW vloN 882 AOrqW dIAW ie`zqW nwl iKlvwV kIqw igAw[’ kSmIrI kYnyfIAn kwaUNisl
nWA dI jQybMdI muqwbk hux qk 6300 qoN v`D kSmIrI AOrqW nwl BwrqI sur`iKAw POjW vloN blwqkwr kIqw jw cùikAw
hY[ ihaUmn rweIts vwc nWA dI jQybMdI vloN 2001 ivc id`qI geI irport muqwbk aunHW AOrqW ƒ jMmU kSmIr ivc
blwqkwr dw inSwnw bxwieAw jWdw hY, ijnHW ƒ kSmIrI AwzwdI dw hmdrd mMinAw jWdw hY[ kSmIrI AwzwdI dI
hmwieqI AwgU AwSIAw AdrMbI AwKdI hY ik sopIAw mwmly dI pVqwlIAw irport ivc blwqkwr dw izkr nw hoxw
BwrqI nIqI dw ih`sw hY[ Asl ivc ieQy blwqkwr ƒ iek XùDnIqk hiQAwr vjoN vriqAw jw irhw hY qy sopIAw kys vI
ies Xu`DnIqk hmly dI iek khwxI hY, jo pwTkW leI hY[
ipCly qkrIbn do mhIny pR b M D kI ky N dr hY , ijs dI abfdI
ksLmIr ivwc BfrI mujfhry cwl rhy qkrIbn 60 qoN 70 hjLfr hY. ies
hn. ienHF mujfhiraF df muwK kyNdr qF ielfky dy aMdr aqy bfhvfr BfrqI
BfvyN sLopIaf df ielfkf (jo jMmU sYnf BfrI igxqI ivwc mOjUd hY. sihr
ksLmIr dI rfjDfnI sRIngr qoN dI hwd Auwpr sI[afr[pI (CRPF) qy
qkrIbn 55 iklomItr dI ivwQ Auwqy puils dIaF CfAuxIaF (kYNp) hn. ies
hY) hI irhf pr ienHF mujwhiraF ny qoN pfr df pUrf ielfkf rfsLtrI
sRIngr smyq pUry ksLmIr dy jIvn rfeIPljL (POj) vwloN Gyiraf hoieaf
Auqy bhuq vzf asr pfieaf hY. ieh hY aqy sI[afr[pI dy kY N p gw g rF,
mujfhry sLopIaf vfsI do bIbIaF nfl btporf, bflporf qy mugl roz Auwpr
blfqkfr (smUihk blfqkfr) qoN vI hn. 29 meI 2009 dI Gtnf qoN
bfad kql kr dyx aqy puils bfad sI[afr[pI ny Gtnf vflI QF
pRsLfsn vwloN dosLIaF nUM lwBx qoN qy pu i ls dy irhfiesL I kvftrF dy
jfxbu w J ky iknfrf kr dy x kfrn ho e y dw s y jFdy hn. ienH F nyVy iewk hor kYNp bxf ilaf hY. qkrIbn 3000 puils vfly qy
mujfhiraF df muwK mksd dosLIaF leI sjf aqy pIVqF leI ivsLysL dsqy vfly (Special Operations Group – SOG) ies
iensfP hfisl krnf sI. ieh pIVq bIbIaF nIloPr (Aumr 22 sfry ielfky dI ingrfnI krdy hn aqy ies ijlHy ivwc 20,000
sfl) aqy afsIaf (Aumr 17 sfl) sn. nIloPr df ivafh qoN vI vwD surwiKaf PorsF vfly qfienfq hn.
sLopIaf dy sLkIl aihmd nfl hoieaf sI ijs df ies ksby ivwc ijs QF Auwqy 29 meI vflI Gtnf vfprI Auh sLopIaF dI
afpxf Cotf ijhf kfrobfr hY. nIloPr iewk bwcy dI mF sI aqy pwCmI-dwKx pwCmI idsLf ivwc rMbI-afrf nflf vfly pfsy hY.
pirvfr vfilaF anusfr Gtnf vfly idn Auh qkrIbn do mhIny asl ivwc ies pfsy sLopIaF qoN qkrIbn ZfeI iklomItr dUr
dI grBvqI sI. dUsrI mMdBfgI bIbI afiesLf nIloPr dI kuafrI nfgfbl ipMz ivwc pIVq pirvfr vwloN hfl ivwc hI iewk klfn
nnfx sI. 16 mrly dy bfg vflI jgHf KrIdI geI sI. dovyN nnfx-BrjfeI
ksL m Ir dI bhu q I abfdI mu s ilm hY . sM n 2008 ivw c Aus dI rojmrHf dI dyKBfl leI ZfeI iklomItr df sPr qYa
ksLmIr dI abfdI lwg-Bwg 69,00,000 drj kIqI geI ijs krky bfg ivwc jFdIaF sn. iewQy ieh dwsxXog hY ik Aus
ivwcoN qkrIbn 95 PIsdI lok muslmfn hn. pUry jMmU qy ksLmIr ielfky ivwc bfgF dI dyK Bfl dy Coty-moty kMm Gr dIaF aOrqF
(ijs ivwc lwdfK aqy ihMdU bhuvsoN vflf jMmU df ielfkf vI vwloN hI kIqy jFdy hn ijvyN ik pMjfb ivwc keI QfeI pwTy-dwQy df
sLfiml hY) ivwc musilm abfdI qkrIbn 67 PIsdI hY. ijvyN ik kMm Auh aOrqF krdIaF hn ijnHF dy pirvfr vfly afpxy kMm jF
ksLmIrI lok akqUbr 1948 qoN hI afpxy svYinrxy dy hwk leI idhfVI kfrn ieh kMm krn leI smF nhIN kwZ skdy. bfg qwk
jwdo jihd kr rhy hn, jo 1987 qwk vDyry krky amnpUrn jfx vfly rsqy ivwc rMbI-afrf nflf pfr krnf pYNdf hY ijs ivwc
qrIky nfl jfrI rhI aqy iPr 1988 qoN ksLmIr dI ajLfdI leI pfxI df pwDr ieMnf ku hY ik quhfzy igwty qF zuwb jfxgy pr gozy
KfVkU sMGrsL kIqf igaf; ies kfrn pUry ksLmIr ivwc BfrqI suwky hI rih jfxgy. ies nfly nUM pfr krn leI lohy df BIVf pul
POj aqy nIm POjI bl BfrI igxqI ivwc mOjUd hn. sLopIaf vYsy hY. ies ielfky ivwc sI[afr[pI, puils qy rfsLtrI rfeIPljL dy
jMmU-ksLmIr df iewk ijlHf hY aqy sLopIaf sLihr ies df muwK kYNp aqy irhfiesLI mkfn hn qy surwiKaf pwKoN ieh ielfkf Kqrnfk

Agsq, 2009 [ 19 [ is`K Shwdq


(rYz jLon) igixaf jFdf hY qy sUrj dI ikwlomItr dI ivwQ Auwqy peIaf sn. ijs
loa mwDm pYNidaF hI sI[afr[pI vfilaF QF qoN ieh lfsLF imlIaF sn Auh QfvF
dIaF src lfietF pUry ielfky ivc rfq sLihr qoN bhuqI dUr nhIN sn. nIloPr
nM U mu V idn ivc bdl idM d IaF hn. dI lfsL ijs QF qoN imlI ieh AuhI jgHf
sL k Il aihmd Xfd krdf hY ik Au s sI ijwQy 29-30 meI drimafnI rfq nUM
idn (29 meI 2009 nUM) sLuwkrvfr, juMmy sLkIl aihmd aqy puils vfly rfq ZfeI
dI nmfjL df idn sI. asIN dupihry sfZy vjy qwk lwBdy rhy sn. ieh AuhI ielfkf
iqMn vjy iekwiTaf rotI KfDI. Aus qoN hY jo sI[afr[pI aqy puils dy irhfiesLI
bfad mYN afpxy kMm Auwqy clf igaf qy mkfnF dy drimafn qy nyVy pYNdf hY aqy
Auh dovyN (nIloPr qy afsIaf) bfg nUM ijs QF nMU 'rYz jLon' smJidaF rfq nUM
AwsIAw jwn dw jnwzw leI jWdy kSmIrI lok[
clIaF geIaF. AunHF dwisaf sI ik AunHF vI vzIaF bqIaF bfl ky ingrfnI rwKI
nUM EQy koeI kMm sI jo pUrf krnf jrUrI hOlI do bIbIaF dy lfpqf hox dI Kbr jFdI hY. ies qrHF kdy nhIN ho skdf ik
sI. AunHF koly mobfiel Pon nhIN sI. sLkIl sLihr ivwc PYl geI qF puils stysLn dy lfsLF iewQy suwtx vfly ienHF lfeItF dI
anusfr Auh qkrIbn sfZy swq vjy Gr bfhr lok iekwTy hoxy sLurU ho gey. sLkIl njLry cVHn qoN bc gey hox aqy dUsrf ik
vfips priqaf qF Aus nUM pqf lwgf ik aqy Aus dy sfQI Gtnf vfly sMBfvI ielfky nfly lfgy jLmIn ies qrHF dI hY ik iewQy
Aus dI BYx qy GrvflI ajy qwk vfips vwl af gey aqy AunHF dy mgry hI AuwQy lfsL F iksy Co t y sfDn Au w p r nhIN sn
nhIN afeIaF. sLkIl ny afpxy Coty Brf aYs[ aYc[ E sLPIk aihmd vI nfly 'qy ilaFdIaF jf skdIaF aqy ienHF nUM Zox
afkIb aihmd nUM ikhf ik Auh jf ky AunHF af igaf qy Aus ny lwBx vfilaf nuM iewk leI iksy vwzI gwzI afid dI vrqoN kIqI
nUM afpxy nfl lY afvy ikAuNik idn zuwbx Kfs pfsy vwl lfsL dyKx leI ikhf. sLkIl geI hoxI hY.
vwl jf irhf sI. afkIb igaf qy dUr qwk pCfx igaf ik ieh AusdI pqnI nIloPr ieh gwl iDafn dyx vflI hY ik iewQoN
AunHF nUM nf afAuNdIaF vyK Aus ny vfips af dI lfsL sI. csL m dId gvfhF anu s fr kuJ dUrI Auwpr guwjrF ny kuJ idn pihlF
ky afpxy vwzy Brf nUM dwisaf. ies qoN nIloPr dI lfsL mUDI peI hoeI sI, Aus iewk zyrf lfieaf sI ijnHF qoN 29 meI dI
bfad sL k Il afpxy gvFZI df mo t r- df isr nfly dy iewk pwQr Auwpr itikaf rfq nUM sLkIl ny dovF bIbIaF bfry puwC-
sfiekl lY ky bfg qwk igaf aqy AuQy hoieaf sI. Aus dIaF awKF KuwlIaF sn igwC kIqI sI. pr 30 meI nUM Auh guwjr
AunHF dy bfg nyVy rihMdy gulfm kfidr sLyK aqy bfhF KuwlHIaF hoeIaF sn. Aus dy kwpVy acfnk AuwQoN cly gey. AunHF df ies qrHF
dy pirvfr vfilaF ny dwisaf ik afsIaf pfty hoey sn. Aus dI grdn, bfhF aqy cly jfxf ies sLwk nUM jnm dyNdf hY ik
qy nIloPr dovyN bfg ivwc kMm krn afeIaF srIr dy ipCly pfsy pwtF qoN Auwpr JrItF jurm krn vfilaF ny guwjrF nUM Auh jgHF
sn aqy idn Zldy qoN pihlF hI vfips dy insLfn sn. Aus dy cyhry, CfqIaF, gly KflI kr dyx leI mjbUr kIqf hovygf
clIaF geIaF sn. sLkIl ny AunHF nUM pihlF aqy guwtF Auwpr rgVF lwgIaF hoeIaF sn. ikAuNik Aus rfq jo kuJ hoieaf ho skdf
afp lwBx dI koisLsL kIqI qy iPr qkrIbn sLkIl aihmd Xfd krdf hY ik jdoN Aus hY ik guwjrF ny Aus bfry keI aihm gwlF
rfq dy sfZy ds vjy puils nUM Kbr kr nUM nIloPr dI lfsL ies hflq ivwc imlI vfprdIaF vyK leIaF hox.
idqI. sLkIl qy qkrIbn awT puils vfly qF mYnUM AudoN hI zr sI ik ikqy afsIaf
tftf 407 lY kY dovF bIbIaF nUM dyr rfq 30 meI 2009 nUM sLnfKq qoN bfad
nfl vI iehI kuJ nf hoieaf hovy. jdoN
qwk lwBdy rhy pr Auh nf imlIaF qy nf hI dovF ksLmIrI bIbIaF dIaF lfsLF puils
sLkIl Gr af igaf qF ipwCoN, jld hI,
AunHF bfry kuJ hor pqf logf. ies dOrfn vfly aqy lok ijlHf hspqfl sLopIaF lY
afsIaf dI lfsL muhMmd asLrP,
ispfhI XfsIn nUM keI Pon afey qy ijnHF afey ijw Q y sL k Il aihmd nU M pu i ls df
iemiqafjL aihmd, PfrUk aihmd,
ivwc keI vfr Aus ny afpxy iksy Auwc aYs[ pI[ jfvyd akbfl mwtU imilaf qy
jhFgIr aihmd qy hornF nUM iml geI.
aPsr nfl gwl kIqI ijs nUM Auh 'sr' kihx lwgf ik “afp ihMmq mq hfro, aYsy
afsIaf dI lfsL rMbI-afrf nfly dy pUrbI
kih ky muKfiqb huMdf sI. qkrIbn 2:30 ikwsy hoqy rihqy hYN”. lfsLF df mOq qoN
qwt qoN (sI[afr[pI kYNp dy swjy pfisEN) do
(svyry qVky) AunHF ny Bfl bMd kr idwqI bfad df muafienf (post mfrtm) zf[
vwzy pwQrF ivwcoN imlI sI. Aus dy mwQy
qy ispfhI XfsIn ny sL k Il aihmd nU M nfjLIaf, zf[ iblfl aihmd dlfl aqy
ivw c qkrIbn iqM n ieM c lM b f, do ieM c
XkIn idvfieaf ik Auh svyry muV Bfl zf[ ibliks vwloN kIqf igaf. ies dOrfn
cOVf aqy iewk sYNtI mItr zUMGf jLKm sI.
krngy. aYs[ pI postmfrtm vfly kmry ivwc igaf
Aus dI lfsL vI mUDy mUMh peI sI. Aus dy
qy EQoN hI lokF nUM qy pIVq pirvfr nUM
30 meI nUM sLkIl svyry 6 vjy qoN kwpVy pfty hoey hoey aqy lhU nfl ilwbVy
ibnf imly hI clf igaf jdik Auh sfry
pihlF hI puils stysLn clf igaf, Aus sn. ijnHF nUM Aus dI lfsL imlI Auh dwsdy
jFc bfry aYs[ pI dy ibafn dI AuzIk kr
nfl Ausdy dosq qy irsLqydfr sn. AuwQy hn ik Aus dy kwpVy suwky hoey sn. dovyN
rhy sn. bafd ivwc zfktrF ny ikhf ik
AunHF nUM kfPI ieMqjLfr krnf ipaf. hOlI lfsLF iewk dUsry qoN qkrIbn zyZ
dovF bIbIaF, afsIaf qy nIloPr dI mOq

Agsq, 2009 [ 20 [ is`K Shwdq


zuwbx kfrn hoeI hY. ieh dwsx Xog hY ik mujLfihry sLurU kr idwqy gey ijs df jvfb bfry ieh irport kuJ vI XkInI nhIN bxf
nfly ivwc pfxI df pwDr iksy vI jvfn 'su r w i Kaf dsiqaF' ny ihM s k rU p ivw c skI.
jIa dy zuwbx leI iblkul nfkfPI sI. idwqf. aijhIaF KLbrF imlIaF ik ies 04 jUn nUM muwK mMqrI ny afpxy ibafn
ies qoN ielfvf lfsLF imlx dy pRqwK drsLI smyN sI[ afr[ pI vfilaF ny lokF dy GrF ivwc qrmIm kridaf ikhf ik “EQy
dwsdy hn ik Auh lfsLF sfP ibafn kr Auwpr pQrfa qwk kIqf aqy kfrobfrF nUM (sLopIaf ivwc) kuJ qF hoieaf hY”. ies
rhIaF sn ik ieh mOqF zuwb ky nhIN hoeIaF nuksfn phuMcfieaf. ies qoN agly idn sfry arsy dOrfn puils ny aYP[ afeI[
ikAuNik cyhry afid Auwqy Kun dy keI insLfn 31 meI 2009 nUM nON mYNbrI zfktrI tIm afr vI drj nhIN kIqI jo kfnUMn dI KuwlI
sn jo ik pfxI ivw c zu w b ky mrn dI ny dovF post mfrtm irportF df nrIKx AulMGxf sI. 05 jUn nUM sUby dI bfr
sUrq ivwc bcy nhIN sn rih skdy. ies kIqf aqy PorYNisk sfieMs lYbotrI leI aYsosIeysLn (vkIlF dI kfnUMnI jQybMdI)
qoN ielfvf mOky dy hflfq qy pIVqF dy pfty irport iqafr kIqI geI ijs ivwc keI ny sUby dI vwzI adflq (hfeI kort) ivwc
kw p Vy , KU n dy insL f n qy ho r aijhIaF AuxqfeIaF kIqIaF geIaF qy sLrIrk ihMsf lok ihwq arjI (pbilk ientrs
insLfnIaF ibafn krdIaF sn ik AunHF nuM dy qwQF (Bfv jo swtF vgYrF pIVqF dIaF ptIsLn) pf ky mMg kIqI ik sopIaf ivwc
iksy ny afpxI hvs df isLkfr bxfieaf lfsL f Au w p r sn) nU M jfx-bu w J ky ies vfprI duwKdfeI Gtnf dI muwZlI irport
hY. zfktrF dy ies ibafn ny sopIaF dy irport ivwc drj nhIN kIqf igaf. aYs[ drj krn leI puils nUM hukm kIqy jfx.
lokF aMdr guwsy dy BFbV bfl idwqy. jvfn, pI ny ies irport bfry koeI itwpxI nhIN ienHF vkIlF anusfr sLopIaf ivwc rxbIr
bu w Z y , bw c y , qImIaF qy mrd sB sVkF kIqI qy ikhf ik PorYNisk sfieMs lYbotrI POjdfrI koz dI Dfrf 302 (kql), 363
Auwpr Auwqr afey aqy AunHF surwiKaF dI mOq dy kfrn bfry irport shI mMnI (agvfh krn) aqy 376 (blfqkfr)
dsiqaF Auwpr dosL lfAuNidaF iensfP dI jfvygI. qihq ju r m ho e y hn. 07 jU n qw k qF
mMg krnI sLurU kr idwqI. lokF ny POjI ies qrHF spsLt hY ik ies kys dI puils ny aYP[ afeI afr hI drj nf kIqI
jLbrI rfj dy ivroD ivwc aqy 'ajLfdI' dy mu Z lI jFc ivw c hI vw z I gVbV kIqI qy iPr lokF dy ivroD aqy idwlI dy
hwk ivwc nfary lfAxy sLurU kr idwqy. geI hY. 31 meI nUM sUby df muwK mMqrI igxqIaF-imxqIaF vfly dbfa qihq jdoN
lok dohF lfsLF nUM zI[ sI[ dPqr dy Emr abduwlf dohF bIbIaF dI mOq df ieh muZlI irport drj kIqI qF ies
sfhmxy lY gey. qkrIb ZfeI vjy dupihry kfrn 'zuwbxf' dwsdf hY qy Aus vwloN ivwc isrP Dfrf 376 (blfqkfr) hI drj
zI[ sI afieaf aqy Aus ny lokF dI mMg nUM blfqkfr aqy kql sMbMDI muwZlI kIqI geI. 08 jUn nUM puils dy vwzy aPsr
iDafn ivwc rwKidaF zfktrF dI iewk hor jfxkfrI dI irport (aYP[ afeI[ afr) (zI[ jI[ pI) ny iewk Kfs jFc dl (spYsLl
tIm mMgvfeI ijs ivwc zf[ muhMmd drj krn dy koeI afdysL puils nUM nhIN ienvYstIgyitv tIm) kfiem kIqf qy ies
mkbUl, zf[ gulfm kfidr soPI aqy pulvfmf idwqy gey. nUM kys dI jFc-pVqfl krn leI ikhf
nyVy dI iewk lyzI (aOrq) zfktr nfeIaq igaf.
01 jUn 2009 nUM muwK mMqrI ny iewk
sLfhIn sLfiml sn. ies tIm nUM dUsrf sfbkf jwj mujwPr jn df iewk ivakqI 10 jUn 2009 nUM jf ky puils ny
post mfrtm krn leI ikhf igaf. df jnqk jFc kimsLn kfiem kIqf, ijs aYP[ afeI afr ivwc vfDf kridaF nIloPr
posmfrtm dI irport lokF sfhmxy jfrI nUM dovF bIbIaF dI mOq ipwCy jykr iksy qy afeIsf df axpCfqy kfqlF vwloN kql
krn qoN pihlF pirvfr vfilaF ny zf[ dosLI df hwQ hY qF Aus dI sLnfKq krn, kIqy jfx dI jfxkfrI vI drj kIqI.
sLfhIn nUM kurfn (musilm lokF df pivwqr jykr srkfr dy iksy mihkmyN ny afpxI 13 jUn 2009 nUM dovF mMdBfgIaF
Dfrimk gRMQ) Auwpr hwQ rwKx leI ikhf. ijMmyvfrI ivwc iksy qrHF dI koeI AUxqfeI bIbIaF, afiesf qy nIloPr nUM afKrI rsmF
zf[ sLfhIn ny aYs[ pI, zI[ aYs[ pI qy hor kIqI hY qF Aus dy ijLMmyvfrF dI sLnfKq qo N bafd kbirsqfn ivw c dPnf idw q f
pu i ls vfilaF dI hfjrI ivw c Bry mn krn aqy hornF sMbMDq msilaF bfry pqf igaf qy lok bws iehI gwl dhurfa rhy
nfl dwisaf ikhf ik “iXh jfnvroN kf krn leI ikhf igaf. kimsLn dI irport sn ik “sfnUM AunHF dy nF cfhIdy ny ijnHF dy
kfm hY. 'gYNg ryp' huaf hY.” ies ibafn ivwc kfrvfeI leI suJfa hI idwqy jfxy ienHF nfl hYvfnIaq vflf slUk krky mfr
qoN POrn bfad mOky 'qy hfjLr keI lokF ny sn ijnHF nUM mMnxf qy lfgU krnf srkfr idwqf. asIN awk cuwky hF JUT qoN. ipCly
aYs[ pI nUM ieh hukm kridaF suixaf ik dI mrjI Auwqy inrBr sI. vIhF sflF qoN asIN ieh JUT shfrdy afey
“sLYilMg kr do” Bfv awQrU gYs dy goilaF
01 jUn nUM POrYNisk lYbotrI dI irport hF.”
dI brsfq kr idE. iesy idn hI, zfktr
iqafr ho geI pr lYbotrI dy afpxy sUqrF 08 ju l feI 2009 nU M mu j L w P r jn
sLhIn dy ibafn qoN bfad ivsLysL dsqy
anusfr puils dy vwzy aPsrF dy BfrI kimsLn ny afpxI irport srkfr kol jmF
(spYsLl tfsk Pors) qy sI[ afr[ pI smyq
dbfa kfrn ies irport nUM pMj idn dI krvf idwqI jo 10 julfeI 2009 nUM jnqk
aYs[ pI sLkIl aihmd dy Gr afieaf
dy r I nfl jfrI kIqf igaf. PO r Y n isk kr idw q I geI. irpo r t ivw c aijhIaF
aqy pirvfr vfilaF nUM Dmkfieaf igaf.
lYbotrI dI pihlI irport ny blfqkfr keI gw l F hn jo pu i ls aqy su r w i Kaf
lokF vwloN iensfP lYx leI jnqk dI pusLtI kr idwqI pr mOq dy asl kfrnF
Agsq, 2009 [ 21 [ is`K Shwdq
dsiqaF nUM dosLIaF dy kithry ivwc KVHf mihsUs krdy hn ik ipCly vIhF sflF pqI, puwqr, bfp jF Brf gvf cuwkIaF hn
krdIaF hn. ivwc hoey byqhfsLf julmF df iensfP AunHF pr AunHF leI ikDry iensfP nhIN hY. keIaF
kimsL n ies nqIjy Au w q y phu M i caf nUM mOjUdf injLfm koloN qF kdy nhIN imlx dI qF kdy nf muwkx vflI AuzIk AunHF nUM
ik dovyN lfsLF Aus rfq ZfeI qoN svyry Cy vflf. jo julm krdy hn Auh ikvyN iensfP ieh mMnx hI nhIN dyNdI ik gey jIa hux
vjy dy drimafn hI EQy suwtIaF geIaf dy skdy hn? awj aOrqF dI ksLmIr aMdr kdy muV ky nhIN afAuxy. dUsry pfsy bhuq
sn aqy ieMJ nhIN lwgdf ik koeI afm hflq ikMnI mMdI ho skdI hY ies df aMdfjf sfrIaF aOrqF aijhIaF hn jo nIloPr
afdmI (isvIlIan) rfq aw T vjy qo N qusIN ies Gtnf qoN lgf skdy ho ik do aqy afsIaf ijMnIaF vI iksmq vflIaF
bfad ies 'rYz jLon' ivwc dfKl ho ky aOrqF nUM vihsLI blfqkfr qoN bfad kql nhIN sn ik AunHF nUM km-s-km byafbrU
lfsLF suwt igaf hovy. kimsLn dI irport kr idwqf jFdf hY aqy lokF nUM iensfP dI hox qoN bafd sMqfp BrI ijMdgI qF nhIN
kihMdI hY ik do gvfhF ny ieh dwisaf hY QF jlflq imldI hY . ipCly sfl jdo N hMzfAuxI peI. BfrqI PorsF aqy Bfrq
ik AunHF 29 meI dI rfq nUM qkrIbn awT agsq mhIny 14-15 agsq nUM sRIngr mfqf dy rKvfilaF dI hvs df isLkfr
vjy puils dIaF gwzIaF aqy puils vfilaF dy lfl cONk ivwc 'ajLfdI, ajLfdI, ajLfdI keI ksL m IrI aO r qF nU M bxnf ipaf hY
nUM nfly dy pul kol dyiKaf sI aqy hor ik …” dy nfary gUMjy qF ajLfdI dI mMg BfvyN ik ies bfry bhuqI jfxkfrI kdI vI
surwiKaf dsiqaF vfilaF ny sbUq imtfey krn vflI iewk ksLmIrI aOrq nUM kOmFqrI bfhr nhIN inklx idwqI jFdI.
aqy dbfey qy ieh kfrvfeI AnHF dy dosLI pRiswDI hfisl krn vflI lyKk aruniDqI hux vI ipCly qkrIbn do mhIny jo
hox vwl iesLfrf krdI hY. ies qoN ibnf rfey ny ieh qrk idwqf ik 'jy ksLmIr kuJ ksLmIr ivwc huMdf irhf Aus bfry ikMnf
kimsLn ny ieh vI nqIjf idwqf ik puils ajL f d ho igaf qF ieh iew k ieslfmI ku Bfrq dy 'suqMqr aqy inrpwK' mIzIey
ny ies msly ivw c ijM n IaF Au x qfeIaF mulk hovygf ijs ivwc qF aOrqF nUM bhuq rfhIN bfhr afieaf hY. ijMnI ku jfxkfrI
kIqIaF hn Auh sihj nhIN ho skdIaF Gwt ajLfdI huMdI ey, qF qUM ikAuN (ksLmIr bfhr afeI vI hY Aus nUM aijhI rMgq
aqy ieh sB jfx-buwJ ky kIqIaF geIaf dI) ajLfdI dI ihmfieq kr rhI ey?' qF cfVH I geI hY ik ijs qo N sL o p IaF ivw c
hn. Aus lyKkf dy afpxy dwsx anusfr hY ik vfprI Gtnf iewk afm ijhI Gtnf qoN vwD
Au s ksL m IrI aO r q dy ienH F drd Bry hor kuJ njLr nhIN afAuNdI. Bfrq dy mIzIey
pr ieh irport vI bydfg nhIN hY.
sLbdF ny Aus nUM cuwp krf idwqf ik 'hux df 'dy s L dy vzy r y ihw q f leI' aijhIaF
ies ivwc vI GplybfjLI hoeI. kimsLn dy
sfnU M iks qrH F dI ajL f dI hY ? BfrqI GtnfvF nUM bysLrmI qy bykirkI nfl njLr
krqf-Drqf sfbkf jwj anusfr Aus dI
POjIaF hoQoN bypwq hox dI?”. aMdfjL krn df bVf lMmf cOVf ieiqhfs
asl irport sO ku sPy dI sI pr Kfs
jFc dl ny afpxI irport dy qkrIbn aijhIaF keI irportF hn ik hY. nvMbr 1984 ivwc Bfrq dI rfjDfnI
300 sPy kimsLn dI irport nfl nwQI ksLmIr ivwc XojnfbwD qrIky nfl ksLmIrI aqy mhFngr idwlI qy hornF QfvF Auwqy
kr idwqy. 12 julfeI 2009 nUM jsits musilm aOrqF nfl vwzI pwDr Auwqy hjLfrF iswK idn idhfVy ijAuNdy sfV idwqy
(irtf[) mujLwPr jn ny afpxy afp nUM ienHF blfqkfr aqy smUihk blfqkfr hoey hn. gey. bIbIaF dI bypqI kIqI geI. qusIN
nwQI kIqy ihwisaF qoN vwK kr ilaf. ies ieMJ krky ksLmIrIaF dI jLmIr nUM jLKmI Aus smyN dy aKbfr dyKoN, Aus smyN dIaF
drimafn surwiKaf dsiqaF vfilaF aqy krn dI koisLsL kIqI geI hY. aOrqF Auwpr aKbfrF df ieMc-ieMc Cipaf hY. qkrIbn
Kfs jFc dl vfilaF ny sLkIl aihmd dy huMdy jLurm mnuwKI siBaqf dy isafh pMny sB ivwc iehI iliKaf hY ik hflq kfbU
pirvfr aqy dovF bIbIaF ijnHF nUM bypq hn. ijwQy vI ikqy jMg jF jMg vrgy hflfq ivwc hn qy POj bulf leI geI hY, pRDfn
krn qoN bfad kql kr idwqf igaf sI, bxy hn jF iksy KLfs kOm jF nslI, BfsLfeI mMqrI rfjIv gFDI ny ikhf hY ik iksy nUM
bfry keI qrHF dIaF aPvfhF PYlfAux dI qy Dfrimk BfeIcfry jF iksy Kfs iKwqy dy vI kfnUMn hwQ ivwc lYx dI iejfjq nhIN
koisLsL kIqI geI. dovF bIbIaF dy afcrx lokF nUM srkfrI jLbr df insLfnf bxfieaf idwqI jfvygI, vgYrf-vgYrf … pr ies
Au w p r icw k V su w t x qo N lY ky kqlF nU M jFdf hY qF EQy dbfey jf rhy lokF dIaF iBafnk kqlyafm qy Aus ivwc mrn
pirvfrk mq-By d df mslf drsfAu x aOrqF nUM bhuq duwK qy sMqfp hMZfAuxf vfilaF bfry iewk lPjL df vI ijLkr nhIN
dIaF koisLsLF vI kIqIaF geIaf. pYNdf hY. ksLmIr ivwc vI iehI kuJ imldf. ksLmIr ivwc vfpr rhIaF GtnfvF
vfpiraf hY qy hux vI vfpr irhf hY. ijwQy bfry qF mIzIaF nUM KLfs ihdfieq idwqI
aw j ksL m IrI jnqf ieh mihsU s
iew k pfsy any k F nO j vfn qy mrd GrF geI sI ik 'dysL dy vzyry ihwqF' nUM iDafn
krdI hY ik aijhy kimsLn aqy jFc dl
ivwcoN cuwk ky Kpf idwqy gey hn EQy keIaF, ivwc rwKidaF 'vwKvfdIaF” dIaF KLbrF
sB ivKfvybfjLI hY. ienHF dI jFc afjLfd
jo BfrqI surwiKaf blF ny cuwky sn, bfry nUM 'byloVI aihmIaq' nf idwqI jfvy. BfrqI
qO r Au w q y nhIN hu M d I aqy ieh kimsL n
hfly koeI AuwG-suwG nhIN hY. dUsry pfsy mIzIaf dI 'suqMqrqf' ipMRs nUM BfrqI POj
iensfP krn leI nhIN hn blik isrP
ksLmIr ivwc keI bynfm kbirsqfnF dI vwloN KUh ivwcoN kwZx dI kfrvfeI df
idKfAux leI hI bxfey hn.
mOjUdgI aMdrKfqy cwl rhy nslGfq vwl qkrIbn do idn ibnf ruky iswDf pRsfrn
ies qrHF ksLmIr aMdr kfnUMn, iesLfrf krdI hY. aijhy smyN vwzI igxqI krn qwk hI sIimq hY aqy ies dI
kfnUMnI kfrvfeI sB ivKfvybfjLI hY. lok ivwc ksLmIrI aOrqF Auh hn jo afpxy inrpwKqf dy srsLn qF ivafnf ivwc hfl
Agsq, 2009 [ 22 [ is`K Shwdq
ivwc vfprI Gtnf nUM kuJ plF bfad hI BwrqI jylWH ivc zulm dI gwQw is`K Shwdq ibaUro
kiQwq 'dilq-iswK pfVy' dy rUp ivwc pysL
krn qoN hI ho jFdy hn.
kOmFqrI pwDr Auwpr aOrqF iKlfP ieh AMq nhIN hY:
muhMmd Aihsn aunqU
huMdy jurmF nUM Kfs hflqF aMdr 'kOmFqrI
dihsLqgrdI' dy qOr Auwqy vyiKaf jFdf
hY. kOmFqrI POjdfrI adflq
(International Criminal Court) ny huxy AweI ‘inaUXwrk’ nWA dI ihMdI iPlm ivc aus zulm dw sMkq y id`qw igAw hY,
blfqkfr nUM jMgI jurm (vfr krfeIm) ijhVw AmrIkw ivc 9/11 dy hmly qoN bwAd S`k dy nW hyT PVy gey lokW aupr hoieAw[
aqy mnu w K qf dy iKlfP ju r m (Crime Asl ivc zulm dIAW khwxIAW kdy ieiqhws dw ih`sw nhIN bxdIAW pr kuJ pl hI
Against Humanity) vwjoN nijwTy jfx dI Aijhy huMdy hn, ijnHW dI hoNd sB kuJ kih idMdI hY[ bhuqy lok smJdy hn ik Swied
qfeId kIqI hY. mnuwKI hwkF bfry XUrpI AwzwdI dy cwhvwn lokW auqy zulm QwixAW jW qsIhw kyNdrW ’c hI hud
M y hn pr BwrqI jylWH
adflq (ECHR) qy mnuwKI hwkF dy aMqr- ivc jo kuJ ienHW lokW aupr bIqdI hY, auh QwixAW jW qsIhw kyNdrW nwloN ikqy iBAwnk
amrIkI kimsLn (IACHR) ny vI blfqkfr hud
M I hY[ ies g`l dw AMdwzw ieQoN vI l`g skdw hY ik QwixAW ivc hox vwlI jlwlq Aqy
nUM qsLwdd dI iewk iksm mMinaf hY. pIV ƒ qW kuJ lokW ny ibAwn kIqw hY pr A`j qk iksy ny jylHW ivclI dirMdgI bwry mUMh
XugoslfvIaf itRibAUnl (ICTY) aqy rvFzf nhIN KoilHAw[ muhMmd Aihsn AMqU iek Aijhw SKs hY, ijs ny ies bwry ieSwry mwqr
itRibAUnl (ICTY) ny ieh sMBfvnf drsfeI vyrvy id`qy hn ijs qoN pwTkW ƒ jylHW ivclI zlwlq dw AMdwzw l`g skdw hY- sMpwdk
hY ik julm krn vflI iDr blfqkfr nUM mnuK
` I h`kW bwry sMswr
mnuwKqf dy iKlfP jurm krn leI hiQafr p`Dr dw AYlwnnwmw mnuK ` qw
vwjoN vrq skdI hY qy rvFzf itRibAUnl dw ie`k Anmol Aqy bhuq
dy iewk aihm PYsly ivwc blfqkfr nUM hI snmwnXog dsqwvyz hY
bIjnfsL (Genocide) df iewk rUp/iksm jo ieh AYlwn krdw hY ik
dwisaf igaf hY. ies sB qoN spsLt huMdf “hryk mnu`K ƒ ijMdgI
hY ik aOrqF iKlfP jurm aqy iksy Kfs ijaux, AjwdI Aqy suri` KAw
kOm dIaF aOrqF nUM 'surwiKaf' PorsF vwloN dw h`k hY” qy “iksy vI
afpxI hvs df isLkfr XojnfbwD qrIky ivAkqI ƒ gulwm nhIN
nfl bxfAuxf smuwcI mnuwKqf dy iKlfP bxwieAw jwvygw” Aqy hor
iewk jurm hY. ienHF jurmF dy dosLI aqy ik “iksy vI ivAkqI ƒ
dosLIaF nUM sih dyx qy mdd krn vfly qsIhy nhIN id`qy jwxgy Aqy
smuwcI mnuwKqf dy mujrm hn. hux svfl aus nwl AxmnuK ` I vrqwA muhm
M d Aihsn aunqU ƒ igRPqwr krky iljWdI hoeI puils
ieh hY ik jdoN Bfrq dIaF surwiKaf PorsF, nhIN kIqw jwvygw Aqy ausƒ
kfnUMn dy rKvfly aqy BfrqI styt Kud ieho ijhI sjw nhIN id`qI jwvygI ijs dw ƒ jbrI lwpqw krky, qsIhy dy ky AMq ƒ
dosLI dy kithry ivwc hn qF ieh afs mnorQ auhƒ nIvW idKwauxw hov[y ” Kqm kr id`qw jWdw hY[ mnu`KI h`kW dI rwKI
iks qoN kIqI jfvy ik ienHF dosLIaF df
ieh AYlwnnwmw sMn 1948 iv`c kIqw leI kwƒnI lVweI lVn vwly Aqy pMjwb ivc
asl ichrf mnuwKqf sfhmxy nMgf kridaF
igAw sI Aqy Bwrq srkwr ny ies vI au`pr hoey mnu`KI h`kW dy Gwx dw mslw kOmWqrI
ienHF nUM bxdI sjf dyvy? awj BfvyN sLopIaf
dsqKq kIqy qy ieh Aihd ilAw ik Bwrq p`Dr au`pr nSr krn vwly s. jsvMq isMG
ivwc dosLI puils vfilaF nUM brKfsq krn
ies AYlwnnwmy dI Bwvnw dI shI ArQW iv`c KwlVw v`loN swhmxy ilAWdw pMjwb ivclIAW
qy igRPqfr kIqy surwiKaf PorsF vfilaF
ihPwzq krygw[ pr Bwrq dy hkIkI hwlwq qW lvwirs lwSW dw mslw qy kSmIr iv`c bypCwx
iKlfP kfrvfeI sLurU kr dyx qoN bfad
ku`J hor hI ibAwn kr rhy hn, A`j Aijhy kbirsqwn dw mslw Bwrq vloN ‘ijMdgI ijaux,
lokF ny afpxf jnqk sMGrsL qF vfips
hwlwq bx gey hn ik ies AYlwnnwmy dI mUl AjwdI Aqy sur`iKAw dy h`k’ dI Gor byAdbI
lY ilaf hY pr AunHF Auwpr hoey qy awj vI
BwvnwvW dIAW D`jIAW aufweIAW jw rhIAW hn[ krn dIAW mMh U No boldIAW imswlW hn[
ho rhy julm vfr-vfr iehI Dfrnf prpwk
pul
u s vloN iksy ƒ vI Aqy Kws kr Bwrq iv`c ij`QNo q`k qsIhy dyx Aqy AxmnuK ` I vrqwau
kr rhy hn ik gulfmI dI jLlflq hI hr
sMGrSSIl kOmW dy juJwrU bwiSMidAW, aunHW dy qy qS`dd dw svwl hY ies qoN qW ies mulk
qrHF dy julmF dI jVH hY aqy ienHF jLKmF
pirvwrW qy jwx-pCwx vwilAW ƒ ig®Pqwr dw Awm AwdmI vI cMgI qrHW vwikP hY pr
df jykr koeI kfrgr mlHm ho skdf hY
krky gYr-kwƒnI ihrwsq ivc r`Kx qy qS`dd ies dI pUrI iBAwnkqw dw AMdwjw Swied
qF Auh isrP ajLfdI hI ho skdf hY.
krn dIAW qW Axigxq imswlW hn[ ies qoN keIAW ƒ nw hov[y BweI Avqwr isMG Sqrwxw
(rozwnw AMgryzI AKbwr ‘rweIizMg kSmIr’
vI A`gy aunWH ig®Pqwr kIqy lokW ivcoN bhuiqAW dy srIr ƒ grm pRs Y W lw ky swVn, BweI gurdyv
’coN DMnvwd sihq)
Agsq, 2009 [ 23 [ is`K Shwdq
isMG dybU ƒ aubldI dyg ivc pw ky aubwlx qy koeI Kbr A`gy nhIN phucM wauNdy Aqy nw hI koeI
BweI blivMdr isMG jtwxw dy pirvwr ƒ kwƒn kwrvweI hud
M I hY[ AwpxI h`fbIqI ibAwnidAW
dy rwiKAW vloN ijauNidAW qyl pw ky swVy jwx aus ny ikhw ik “mYN Awpxy nwl hoey jbrI
bwry ho skdw hY ik keIAW ƒ nw pqw hovy pr kukrm bwry auhnW (rYf-krws kmytI vwilAW)
kOmWqrI pRis`DI vwly mnuK
` I h`kW dy rwKy ShId ƒ d`isAw sI jdoN auh mwrc Aqy Agsq 2006
BweI jsvMq isMG KwlVw dI khwxI qW sB ƒ ivc iqhwV jyl dy dOry au`pr Awey sn, pr
pqw hY ik ikvyN srkwrI qOr ’qy ‘SWqI-Amn aunHW ies dI koeI Kbr nhIN kIqI[” qy “jdoN
bhwlI’ qoN iqMn vrHy mgroN (1995 ivc) pMjwb mYN iqhwV dI Adwlq nMbr 38 dI j`j ƒ
puls ny auhnW ƒ GroN cu`k ky nMgy ic`ty rUp Awpxy nwl hoey kukrm bwry d`isAW qW A`goN
ienswP qy kwƒn dIAW D`jIAW aufw id`qIAW auh (j`j AOrq) kihx l`gI ik kI qyry kol
sn qy aus gurU ky lwl dI lwS ƒ vI ausy qrHW ies dw koeI sbUq hY?”
Kpw id`qw igAw, ijnW lwSW dy msly ƒ lY ky
AMqU kihMdw hY ik jykr 2 julweI 2009
aus ny dunIAW swhmxy BwrqI hkUmq dy zulmW
ƒ aus dI irhweI hoeI hY qW ieh id`lI dI
iKlwP Avwj buld M kIqI sI[ sInIAr vkIl qy mnuK ` I h`kW dI kwrkun
M nMidqw
qS`dd krn qoN bwAd iqhwV jylH Byj id`qw
srIirk qsIhy dy ky Kqm krnw hkUmqW igAw[ jdoN auh iqhwV jylH iv`c phuMicAW qW hwskr, gOqm nvl`Kw qy prvyz iemroz dI
dy AxmnùKI qS`dd dw ie`k p`K hY qy ies dw aus nwl Aijhw durivhwr hoieAw ijs bwry imhnq qy aunHW v`loN kIqI kwƒnI mdd sdkw
dUsrw p`K hY ijauNdy r`K ky mwnisk qsIihAW soc ky iksy dI vI jmIr kMb jwvy[ hI hoeI hY[ aus ny kOmWqrI p`Dr dIAW mnùKI
dI A`g ivc swVnw[ keI msly qW Aijhy hn h`kW bwry jQybd
M IAW ƒ guhwr lgweI ik iqhwV
2 julweI 2009 ƒ iqhwV jylH qoN hoeI
ij`Qy ig®Pqwr kIqy gey ivAkqIAW ƒ gYr- ivcly SMGrsSIl kSmIrI qy gYr-kSmIrI
irhweI qoN bwAd s®Ingr ivKy jylH ivc hoey
kwƒnI qrIky nwl ikMnw-ikMnw icr AijhIAW njrbMdW dI swr leI jwvy[ ijvyN ipCly keI
qS`dd qy durivhwr bwry AMqU ny d`isAw ik
kwl-koTVIAW ivc kYd r`iKAw jWdw hY, ij`Qy mhIinAW qoN kSmIr ivc jo kuJ vwpr irhw
“jylH ivcly puils vwilAW ny ie`k vfyry
bMdy ƒ idn-rwq dw vI pqw nhIN lgdw[ bMdy hY aus dI Kbr bwhrlI dunIAW ƒ iBxk vI
jmWdwr ƒ myry nwl kukrm krn leI ikhw,
mnu`KI Avwj q`k suxn leI mhIinAW-swlW nhIN pYx id`qI jWdI[ mnu`KI h`kW leI kMm
jdoN ik mYƒ r`isAW nwl jkV ky jmIn aùpr
b`DI qrs jWdy hn qy bhuqI vwr auhnW ƒ sOx krn vwly ies mnu`K dI Kbr vI AKbwrW
pu`Tw lMmw pwieAw hoieAw sI[ ieh byh`d
vI nhIN id`qw jWdw[ Aijhy pwgl jW nIm- tI.vI. cYnlW ny srkwrI nIqI dy lIhy clidAW
iGnwauxw sI[” aus ny doS lwieAw ik iqhwV
pwgl krn vwly hwlwqW iv`coN jo gujry hn iblkul` dbw id`qI[ auNJ jy ikqy koeI b`cw KUh
jylH iv`c dUsry kYdIAW ƒ Awpxy gupq AMg
auhI jwxdy hn ik aus vyly kI bIqdI hY[ ivc if`g pvy qW ieh cYnl keI keI GMty EQy
jbrdsqI kSmIrIAW kYdIAW dy mMh U ivc D`kx
auNJ Awm qOr aùqy iehI soicAw jWdw hY kYmrw GumweI jWdy hn[
leI ikhw jWdw hY qy aus nwl vI iehI ku`J
Aqy Awm lokW dw mMnxw vI iehI hY ik qsIhy huMdw irhw[ aus ny d`isAw ik puils vwly aus ‘kwƒn dy rwj, kwƒn swhmxy sB
Swied puils ihrwsq dOrwn TwixAW iv`c hI dy k`piVAW iv`c cUhy, f`fU qy m`DU-m`KIAW C`f brwbr’ qy ‘ijaux qy in`jI AwzwdI’ dw h`k
id`qy jWdy hn qy jyl ivc cly jwx qoN bwAd idMdy jdoN ik ausƒ r`isAW nwl jkiVAw hud M w sMivDwnk qOr au~qy dyx Aqy dunIAW dI sB qoN
bMdy dw qsIihAW qoN Cutkwrw ho jWdw hY[ pr sI[ auh Bry mn nwl ibAwn krdw hY ik v`fI jmhUrIAq hox dw dwAvw krn vwly mulk,
ijnHW nwl bIqI hY auh d`sdy hn ik hr vwr “ieh sB kùJ myry au~pr DOlw kUAW Twxy iv`c ijs ny mnu`KI h`kW dy sMswr p`DrI AYlwnnwmy
qy hr iksy nwl ies qrHW nhIN hMudw sgoN keI hoey puils qS`dd nwloN vI v`D iBAwnk sI[ au~pr dsqKq krky ies dI mUl BwvnW ƒ
vwr qW jylH jwx mgroN hwlwq bd qoN bdqr auhny d`isAw ik hvwlwqI hox dy bwvjUd iqhwV lwgU krn dw XkIn dunIAW dy lokW ƒ dvwieAw
ho jWdy hn, Kws krky dyS dI mu`K Dwrw qoN ivcoN aus koloN gtr, sIvryj qy t`tIAW swP hY, dI zmInI hkIkq dI ieh ie`k CotI pr
v`Kry lokW leI[ Aijhw hI ie`k mslw ipCly krvweIAW jWdIAW[ aus iKlwP iqMn mhIny qoN byh`d iBAwnk qy idl kMbwau imswl hY[ hux
idnIN swhmxy AwieAw ijs qihq mnuK ` I h`kW bwAd clwn pyS hoieAw sI qy ies smyN q`k svwl ieh hY ik kI kOmWqrI BweIcwrw mnuK ` qw
dy kwrkMn
u muhm
M d ASwn AMqU ny id`lI dI iqhwV ausƒ iksy vI qrHW dI koeI kwƒnI m`dd nhIN dy ie`k piv`qr AYlwnnwmy dI ho rhI byhru mqI
jyl iv`c njrbMd kSmIrIAW dI qrsXog hwlq id`qI geI[ AMqU d`sdw hY ik jylH iv`c ausƒ bwry koeI noits lvygw? qy ies qS`dd ƒ T`l
qy auhnW nwl huMdy AxmnùKI vrqwau dw krUp hor keI Aijhy kSmIrI kYdI imly ijnHW nwl pw ky sMGrSSIl lokW dy ie`jq nwl ijaux dy
ichrw lokW ƒ idKwaux dI koiSS kIqI hY[ DOlw kUAW puils Twxy iv`c Axmnu`KI ivhwr h`k ƒ bhwl krn leI koeI kdm cu`kygw jW
AMqU ƒ 30 dsMbr 2004 ƒ id`lI puils hoieAw sI[” iPr ies g`l dI hI aufIk krygw ik dbweIAW
dI ‘Kws tu`kVI’ ny dirAwgMj dy pRIAw gYst jw rhIAW kOmW dy lok Awp smr`Qw hwsl
iqhwV jylH iv`c qkrIbn swFy cwr swl
hwaus qoN ig®Pqwr kIqw sI[ iPr ausƒ 30 krky ies zulmI rwj dIAW jVHW pu`t dyx qW
njrbMd rhy ies kSmIrI Anuswr iqhwV iv`c
dsMbr 2004 qoN lY ky 26 PrvrI 2005 q`k ik ies BUgio lk iK`qy ivc mnùKI h`kW dI muV
rYf-krws kOmWqrI kmytI dI hwjrI iblkul
56 idn DOlw kUAW puils Twxy ivc r`K ky bhwlI ho sky, ijs ƒ A`j-k`lH Bwrq ikhw
bymwieny hY ikauNik auh jo vyKdy hn aus dI
jWdw hY[ -0-
Agsq, 2009 [ 24 [ is`K Shwdq
ÇÕôå é§: B

åô¾çç çÆ çÅÃåÅé
Çãñò» 寺 ÃÆ ÁÅÂÆ Â¶ ÕêÈðæñÅ Õ¹Þ òÆ ìðÅîç éÅ Ô¯ä ÕÅðé ê¹Çñà ò¾ñ¯º
ÇñÜÅä òÅÇñÁ» ÓÚ î˺ å¶ îËù íÅÂÆ ð¶ôî ÇÂÔ ÇÕÔÅ Ç×ÁÅ ÇÕ ÖÅóÕÈÁ» ç¶ Ã§êðÕ
ÇÃ§Ø æ»ç¶ éÅñ ÇîñÅÀ¹ä òÅñŠܯÇקçð ÃÈåð» òܯº çÇÔôå ëËñÅÀ¹ä çÆÁ»
ÇÃ§Ø Ãê¹¾åð Úðé ÇÃ§Ø Çãñò» Áå¶ ÃÅⶠÕÅðòÅÂÆÁ» Õðç¶ Ãé êð ê¹Çñà çÆ À¹çÅð
é»Á ê¹Çñà ÃÅÔîä¶ ÇñÁÅÀ¹ä òÅñÅ Áå¶ éÆåÆ åÇÔå ÇÂé·» ù ÇðÔÅ ÕÆåÅ Ü»çÅ þÍ
î¶ð¶ Óå¶ ÔÇæÁÅð» ç¶ ÞÈᶠÇÂñ÷Åî ñÅÀ¹ä ÇðÔÅÂÆ å¯º Õ¹Þ Ççé» ìÅÁç îËù ÁõìÅð ç¶
òÅñÅ ×¹ðî¶ñ ÇÃÔ§¹ ê¹¾åð ÇêÁÅðÅ ÇÃ§Ø ëð§à ê¶Ü Óå¶ î¯àÆ Ã¹ðÖÆ é¶ Ú½ºÕÅ Çç¾åÅ ÇÜÃ
Çãñò» ÃÆÍ âÆ ÁËà êÆ í¹¾ñæ å¶ ÁËà ÁËÚ Çò¾Ú ÇñÇÖÁÅ ÃÆ-ð¶ôî ÇÃ§Ø æ»ç¶, ÔðîÆå
ú Çãñò» ÃÅù Çãñò» 寺 ÃÆ ÁÅÂÆ Â¶ ÇÃ§Ø íÅÀÈòÅñ î¹ÕÅìñ¶ ÓÚ ÔñÅÕÍ îé ÓÚ
ÕêÈðæñÅ ç¶ ðÃå¶ ååÕÅñÆ ÁËà ÁËà êÆ ÕÂÆ ÃòÅñ êËçŠԯ¶ ÇÕ ÇÕå¶ Ü¯Çקçð ÇçØ
ÁËî Õ¶ ÇåòÅóÆ çÅ æÅêóÅ ñË Õ¶ ÃÆ ÁÅÂÆ çÆ ÇéôÅéç¶ÔÆ Óå¶ íÅÂÆ ÃÅÇÔì çÆ
¶ ñË êÔ§¹Ú¶Í ÃÅù Çìé·» ÁçÅñå ÓÚ ê¶ô Ç×zøåÅðÆ å¶ ôÔÆçÆ å» éÔƺ Ô¯ÂÆ Ü» ÕÆ
ÕÆå¶ éÜÅÇÂÜ ÇÔðÅÃå ÓÚ ð¾Ö Õ¶ Á§é·Å ×¾ñ Ô¯ÂÆÍ íÅÂÆ ÃÅÇÔì Ô¯ð» çÆ ôÔÆçÆ ÕðÕ¶
åô¾çç ãÅÀ¹ä òÅÇñÁ» çÆ Á×òÅÂÆ Ç÷ÁÅçÅ ÇÖ¾ Ú êË Õ¶ ìÅÔ» ù Ç÷ÁÅçÅ
îé ×ÇÔð¶ Ãçî¶ ÓÚ ÚñÅ Ç×ÁÅÍ
ååÕÅñÆ ÁËà ÁËà êÆ ÇåòÅóÆ, âÆ ÁËà êÆ åÕñÆø Ô¯ò¶Í ñàÕ¶ ԯ¶ ÃðÆð Óå¶ Ø¯àä¶
ñ¾×ä ÕðÕ¶ ì¹ðÆ åð» Çë¾Ã ü¾Õ¶ ê¾à» Óå¶ î˺ ê¿ÜÅì ê¹ÇñÃ ç¶ ÇÂÔé» ÁøÃð» ù
í¹ñ¾æ, ååÕÅñÆ ÃêËôñ âÆ ÁËà êÆ Çãñò» ÇÂÔ¯ ÔÆ ÕÔ»×Å ÇÕ ìÆå¶ ç½ð ç½ðÅé ÇÜé·»
çðôé Õ¹îÅð ôðîÅ, ÔÇð§çð ÇÃÔ§¹ ÚÅÔñ, ê¹Çñà î¹ñÅ÷î ì½ÕÇÃ§× çÆ åð·» Øù§é
îÅðç¶ ÇÜÃçÅ çðç ÁÃÇÔ ÃÆÍ ñàÕ¶ ԯ¶ é¶ ê¿ Ü Åì çÆ èðåÆ Óå¶ ÷¹ ñ î çÆÁ»
ǧÃ: ܯÇקçð دóÅ, ÁËà ÁËÚ ú Çãñò» Ô鶷ðÆÁ» Þ¹ñÅÂÆÁ» Ôé ÁÅêä¶ ÔÆ ÇþÖ
Ü×Æð ÇÃÔ§¹ é¾ãÅ å¶ æÅä¶çÅð åÆðæ ÇÃÔ§¹ ÃðÆð ç¶ êËð» çÆÁ» åñÆÁ» Óå¶ æÅä¶çÅð
åÆðæ ÇÃÔ§¹ ò¾ñ¯º ÇÂÕ ì˺å çÆ â»× îÅð îÅð íðÅò» çÅ ØÅä ܯ å¹Ãƺ åð¾ÕÆÁ» ç¶
ÁÅÇç é¶ ÕÆåÆÍ ÃÅù Ç×zëåÅð ÕðòÅÀ¹ä ñÅñÚ ò¾ à ԯ Õ¶ ÕÆåÅ þ, À¹ Ô ÁÇå
òÅñ¶ ×¹ðî¶ñ ÇÃÔ§¹ ù ÃÅâÆ Ç×zëåÅðÆ ç¶ Õ¶ å¯ó Çç¾åÆ ×ÂÆ ÃÆÍ êËð» çÆÁ» åñÆÁ»
Óå¶ Áå¶ ×¹¾à» Óå¶ íÅðÆ Ã¯Ü êË Ü»çÆÍ Ç׾චÇé§çäï¯× þ ÇÜò¶º çå ÜðéËñ ÇÃ§Ø ÖÅñÃÅ
ÇÂéÅî òܯº Õ¹Þ Ççé» ìÅÁç ÇðÔÅ Õð Çí§âð»òÅÇñÁ» ç¶ ìÚé Ãé ÇÕ î˺ ÃðÆð
Çç¾åÅ Ç×ÁÅÍ ñ×í× B@ Ççé ê¹Çñà ò¾ñ¯º ñÔÈ «ÔÅä Õð Çç¾å¶ Ü»ç¶Í ð¾Ã¶ Óå¶
ñàÕÇçÁ» îË º ì¶ Ô ¯ ô Ô¯ Ü»çÅÍ å¹ ð § å ç¶ Öåî Ô¯ä ù î½å ù éÔƺ î§éçÅ ÷îÆð
î¶ð¶ Óå¶ Á§é·Å åôç¾ç ãÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅÍ çÅ îð ÜÅäÅ ïÕÆéé î½å þÓ ç¶ Áé¹ÃÅð
ܯÇקçð ÇÃ§Ø Óå¶ òÆ åôç¾ç å» ÕÆåÅ À¹åÅÇðÁÅ Ü»çÅÍ ÃðÆð ÓÚ¯º åÅÕå êÈðÆ åð·»
Öåî Ô¯ Ú¹¾ÕÆ ÃÆÍ ìÅÔ» ¶éÆÁ» ì¶ÜÅé Ô¯ ÃÅâÆ Õ½î ç¶ ÁäÇ×äå ܹÞÅðÈ ÔÆð¶ ì¶ô¾Õ
Ç×ÁÅ êð ôÅÇÂç À¹ÃçÆ ÇÃøÅðô Ô¯ä ÕðÕ¶ ôÔÆçÆÁ» êŠ׶ å¶ ÁäÇ×äå î¶ð¶ òð׶
Ç÷ÁÅçÅ å§× éÔƺ ÕÆåÅ Ç×ÁÅÍ ÃÆ ÁÅÂÆ Ü»çÆÁ» ÇÕ ÁÅê Õ¾êó¶ êÅÀ¹ä çÆ ÇÔ§îå
òÆ éÅ ðÇÔ§çÆÍ ç¯ ç¯ Ø¿à¶ ÇÂö Ü×·Å Óå¶ ÇÃ¾Ö é½ÜòÅé Á§é·¶ ê¹Çñà åôç¾ç ÕÅðé
¶ ÃàÅø ç¶ ÇêÛñ¶ ÇԾö ÓÚ ìäŶ ÇÂÕ ÇÜÀ¹ºçÆÁ» ñÅô» ìä Õ¶ ðÇÔ ×¶Í
Õîð¶, ÇÜ¾æ¶ Ççé ò¶ñ¶ òÆ Ô鶷ðÅ ðÇÔ§çÅ ÃÆ, ì¶Ô¯ô ÇêÁÅ ðÇÔ§çÅÍ Ô¯ô ÁÅÀ¹ä Óå¶ Õ¾êó¶
ÇÕö çÆ î¾çç éÅñ êŶ Ü»ç¶Í ê¹Çñà ò¾ñ¯º ÁäÇ×äå ÇÃ¾Ö é½ÜòÅé ÁÅêäÆÁ»
Çò¾Ú åÃÆÔ¶ ç¶ä çÅ ÃÅðŠǧå÷Åî ÃÆÍ ÕÆîåÆ ÜòÅéÆÁ» ܶñ·» ÓÚ ×Åñ ü¾Õ¶ ÔéÍ
Õîð¶ çÆ Û¾å ç¶ ×Åðâð éÅñ ÇÂÕ Ô¾¹Õ îËù ¶éÆ ì¹ðÆ åð·» Õ¹¾ÇàÁÅ Ç×ÁÅ ÇÕ î¶ð¶
ھⶠêÅó Çç¾å¶ ×Â¶Í ÇÂà åð·» ç¶ íËó¶ Ã÷Åò» êÈðÆÁ» Ô¯ä 寺 ìÅÁç òÆ ÇðÔÅ éÔƺ
ñÅÂÆ Ô¯ÂÆ ÃÆ, Ô¹¾Õ éÅñ ÇÂÕ ð¾ÃÅ ÕÆåÅ ÜÅ ÇðÔÅÍ ÕÂÆ Ü¹ÞÅðÈÁ» ñÂÆ ë»ÃÆ
ñàÕÅÇÂÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆÍ î¶ð¶ ÃÅð¶ Õ¾êó¶ åôç¾ç ÇÂÕ Ççé ÓÚ Çå§é ÚÅð òÅð ÕÆå¶
Ü»ç¶Í ñ×ÅåÅð B@ Ççé Á§é·Å åôç¾ç Ô¯ä ç¶ åõå ÇåÁÅð ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ Ôé êð ÁÃƺ
À¹åÅð Õ¶ Û¾å éÅñ ñàÕ¶ ԯ¶ ð¾Ã¶ ù î¶ðÆ ÷îÆð 寺 éÔƺ ÔÅð¶, ðÇÔ§çÆ ç¹éÆÁÅ å¾Õ
Çê¾á Çê¾Û¶ ì§é·¶ î¶ð¶ Ô¾æ» Çò¾Ú¯º ¦ØÅ Õ¶ ìÅÔ» ÕðÕ¶ ÃðÆð çÆ ÔÅñå ì¶Ô¾ç îÅóÆ Ô¯ ×ÂÆ
ÇÕ ð¯àÆ òÆ éÅ ÖÅèÆ Ü»çÆÍ Ü¯Çקçð ÇÃ§Ø ÖÅñö çÆ ôÅé ìðÕðÅð ðÔ¶×ÆÍ ÇÃ¾Ö ê¿æ
ù ÇêÛñ¶ êÅö 寺 À¹êð ü¾Õ î¶ð¶ ÃðÆð ù çÆ ÁÅé-ôÅé çÆ ÖÅåð ÃÈðî¶ êËçÅ Ô§¹ç¶
èðåÆ å¯º B-C ë¹¾à À¹êð ü¾Õ Õ¶ ð¾ÃŠվà ն ù Çãñò» ê¹ÇñÃ é¶ ÁÅêäÆ ÇÔðÅÃå ÓÚ ÔÆ
ð¾ÇÖÁÅ ÇÕÀ¹ºÇÕ À¹Ãù íÅÂÆ æ»ç¶ çÆ åñÅô ðÇÔä×¶Í éÅ âðéÅ éÅ âðÅÀ¹äÅ ç¶ ÇÃè»å
î¶ð¶ ÃðÆð ù ìÅÔ» ç¶ íÅð ñàÕÅ Çç¾åÅ Óå¶ Õ½î Ôî¶ô» ÕÅÇÂî ðÔ¶×ÆÍ ÇÃ¾Ö Ü¹ÞÅðÈÁ»
Ü»çÅÍ ÃÅð¶ ÃðÆð çÅ íÅð ìÅÔ» Óå¶ Ô¯ä ÓÚ îÅÞ¶ ÇÂñÅÕ¶ ÓÚ ò¾Ö ò¾Ö æ»ò» Òå¶
ÇñÜÅÇÂÁÅ Ü»çÅ ÃÆÍ ù ôÔÆç Õðé òÅÇñÁ» ç¶ ÃðÆð òÆ ÇÂÕ
ÕÅðä ÇÜÔóÆ åÕñÆø î¯ÇãÁ» ù Ô§¹çÆ ÃÆ Ççé Çìéà ÔÆ ÜÅä¶ Ôé êð ܯ ÇÃ¾Ö Õ½î çÆ
À¹Ãù ôìç» ðÅÔƺ ÇìÁÅé éÔƺ ÕÆåÅ ÜÅ îËù ñ×í× D@ Ççé ìÅÁç Çãñò»
ÁÅé-ôÅé çÆ ÖÅåð ôÔÆçÆÁ» êŠ׶ Ôé,
ÃÕçÅÍ ÇÂ¾æ¶ ÔÆ ìà éÔƺ ñàÕ¶ ԯ¶ ÃðÆð ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÇÜ¾æ¶ îËù å¶ Ü¯Çקçð ÇçØ
À¹Ô ÇþÖÆ ç¶ ÁÅÕÅô Çò¾Ú ÇÃåÅð¶ ìä ðÇÔ§çÆ
ç¶ Ô¶á» êËð» ù ñ¯Ô¶ çÆÁ» íÅðÆÁ» êñ¶à» ù Çê¿â çÆ ê¿ÚÅÇÂå å¶ î¯Ôåìð ì§ÇçÁ»
ç¹éÆÁÅ å¾Õ ÚîÕç¶ ðÇÔä׶Í
ì§é· Çç¾åÆÁ» Ü»çÆÁ» Ãé å» Ü¯ ìÅÔ» ù ÃÅÔîä¶ ÇðÔÅ Õð Çç¾åÅ Ç×ÁÅÍ î¶ð¶ êÅïº
-ÜÃòÆð ÇÃ§Ø Çãñò»Í
Agsq, 2009 [ 25 [ is`K Shwdq
hux id`lI ivc vI BgvIAW pYVW
AkqUbr 2008 dI g`l hY ik BwrqI pwrlImYNt qoN isrP 15 26 jUn 2009 dy idn id`lI dy roihnI sYktr 16 ivc ihMdUqvI
iklomItr dUr id`lI dy pIrgVHI rwhq kYNp ivc ihMdUqvI BIV ny kuJ BIV v`loN jumy dI nmwz leI msijd ivc Awaux vwly muslmwnW ƒ
iesweI pirvwrW ’qy hmlw aus smyN kr id`qw jdoN auh hPqwvwrI k`iu tAw mwirAw igAw qy auhnW dw ipCw vI kIqw igAw[ ies BIV ivc
smwgm leI iek`Ty hoey sn[ BIV ny auhnW dy Dwrimk pUjw pwT leI AOrqW vI Swml sn[ies Gtnw ipCy ieh g`l sI ik ies ielwky ivc
bxweI iemwrq dw Aglw ih`sw koeI msijd nhIN sI, rojwnw jW
Fwh id`qw[ ieh koeI pihlI vwr hPqwvwrI nmwj leI ieQoN dy
nhIN sI[ ies qoN mhInW pihlW muslmwnW ƒ dUr dIAW msijdW
vI ies qrHW vwpirAw sI[ hwlwq ivc jwxw pYNdw sI[ lMmy smyN dI
ies qrHW sn ik ieh lok puls mMg mgroN id`lI AQwirtI ny
kol prcw drjw nhIN krvw sky[ 'drgwh ieslwmIAW ieMqjwmIAw
puls ny ies qrHW dI g`l ƒ kmytI' ƒ QoVIH QW msijd bxwaux
mMnx qoN nWh kridAW ies ƒ leI dy id`qI[ jdoN ies QW qy
'QW dw rOlw' ikhw[ msijd bxn dw islislw SurU
F`Ty hoey crc dy pwdrI hoieAw qW iekdm ieh Gtnw
(iezIk milk) ny ikhw ik ies vwpr geI[
Gtnw dy vwprn qoN pihlW aus crc dI BMn qoV krdy hoey ihMdUqvI kwrkuMn koeI 60 ku virAW dw
ƒ iksy dw Pon AwieAw ik crc fwktr vwihd BweI aus idn qoN
dI C`q if`g peI hY[jdoN AsIN EQy phuMcy qW 500 dy krIb BIV BgvyN bVw audws hY[ aus ny Awpxw mkwn vyc ky muV jwmw msijd ielwky
JMifAW Aqy fMifAW nwl Awx phuMcI[ auhnW ny ie`tW v`ty mwrky swfy 6 ivc Gr vyKxw SurU kr id`qw hY hwlWik kuJ swl pihlW auh EQoN Awpxy
bMdy zKmI kr id`qy Aqy hwl Fwh id`qw pr puls vyKdI rhI[jdoN AsIN irSqydwrW dy mnW krn dy bwvjUd ieQy (roihnI ivc) vsx leI Aw
Qwxy prcw krwaux gey qW auhnW ny g`l nhIN suxI pr swfI rwKI leI igAw sI[ aus ƒ ieh g`l hYrwn krdI hY ik aus ny kdy supny ivc vI
bMdy jrUr Byj id`q[y nhIN soicAw sI ik ijhVy lok aus dy Gr Aqy dukwn au~qy roj AwauNdy
jdoN fI. sI. pI. Srd Agrvwl ƒ ies Gtnw bwry pRs Y ny puiCAw jWdy sn auh ievyN iekdm pUry muslmwnW iKlwP zihr auglx l`g
qW aus ny swP ienkwr kridAW ikhw ik ieh iksy qrHW dw koeI pYxgy? aus nUM ieh iKAwl kWbw CyV idMdw hY ik jy aus idn (jumy ƒ)
Dwrimk mwmlw nhIN hY ieh isrP QW dw rOlw hY[ aus ny ikhw ik auh Awpxy iksy irSqydwr kol nw igAw hud
M w qW aus nwl kI bIqdI?
iesweI Awpxy crc dI h`d Awpxy QW qoN A`gy vDwauxw cwhud
M w hn, EQoN hYrwn krn vwlI g`l ieh vI hY ik iek rwq ivc hI msijd
dy lok ivroD krdy hn pr iksy qrHW dI koeI Fwh BMn nhIN hoeI hwlwq leI rwKvIN QW dy nyVy in`kw ijhw mMdr ausr igAw Aqy ieQy BMfwrw vI
kwbU ivc hn AsIN EQy iesweIAW dI rwKI leI puls ByjI hoeI hY[ SurU ho igAw[ lokW dw iek`T hoxw SurU ho igAw hY[ (Aksr ies qrHW hor
iksy qrHW dI D`ky nwl kbzy vwlI QW ƒ KwlI krn dw h`k id`lI DrmW dy Drm sQwnW nyVy ies qrHW vwprdw hY ik pihlW Cotw, iPr QoVwH
kwrporySn kol hY[ jdoN ies dy muKI mihrw swihb ƒ puiCAw igAw qW v`fw Aqy AKIr pRwcIn mMdr ausr jWdw hY)[ BwvyN puls ny roihnI dy
aus ny ies g`l qoN Axjwxqw prgt kIqI ik nw qW ausƒ iksy ielwky ivc gSq SurU kIqI hoeI hY Aqy sB kuJ SWq ivKweI dy irhw hY
nwjwiez kbjy dw pqw hY qy nw hI ieh kbzw htwaux leI hoeI iksy pr swrw kuJ eynw SWq nhIN hY[ ieh g`l vI vyKx vwlI hY ik Awm qOr
kwrvweI dw[ ’qy ies qrHW dI Gtnw Bwjpw dy pRBwv vwly ielwky ivc vwprdI qW hor
ies qoN kuJ mhIny pihlW PrvrI 2008 ivc idlSwd bwg dy g`l sI pr huxy hoeIAW lok sBw coxW ivc ieQy kWgrs ƒ bhumq
ielwky ivc ies qrHW dI Gtnw hoeI[ crc dy pwdrI AYNQnI ivlIAm ny imilAw hY[
iesweI kwƒnI shwieqw sBw ƒ ikhw ik aus ny kuJ Aijhw vyiKAw hY ies Gtnw dw sB qoN duKdwiek p`K ieh sI ik ijhVI BIV
ik AYqvwr ƒ hox vwlI hPqwvwrI sBw mOky swfy qy hmlw ho skdw hY msijd ƒ Fwhx Aqy muslmwnW ƒ k`t u x mwrn AweI sI aus ivc nyVy dI
Aqy TIk iesy qrHW hI hoieAw[ jdoN iesweIAW ny Awpxw smwgm SurU grIb bsqI dy auh (lyKk ny is`KW dw nW nhIN ilAw pr ieSwrw iehI hY
kIqw qW nyVy dy mMdr ivc k`Ty hoey 30 ku bMidAW ny sBw vwlI QW dy ik is`K) nOjvwn vI sn, ijnW dy pirvwrW ƒ iesy qrHW dI (ihMdUqvI)
bwhr iesweIAW ivrùD nwArybwzI kIqI Aqy ie`tW roVy mwry[ BwvyN koeI BIV ny 1984 ivc Awpxw inSwnw bxwieAw sI[
bMdw zKmI nhIN hoieAw pr ijhVy lok sBw ivc Awey sn auhnW dy suBwS gtWgy dy lyK
swDnW dw nukswn jrUr ho igAw[puls ƒ Kbr krn qy auhnW ny Dwrw ‘ihMdq
U v ien id`lI’ dw Kul
` wH Anuvwd[
427 ADIn iSkwieq drj kr leI[ ***
Agsq, 2009 [ 26 [ is`K Shwdq
khwxI

AMbrsr Ajy ikMnI ku dUr hoaU?


jUn 1984 ivc jd bilaU stwr dw swkw vwpirAw qW myrI aumr koeI vIh ku swl dy krIb sI[ hirmMdr
swihb dw nukswn Aqy Akwl qKq dI qbwhI suxky mn ƒ v`fw D`kw l`gw sI[ aus Gtnw dy pRqIkrm vjoN mYN khwxI
ilKI sI ‘vycwry pwl qKwx dI Shwdq’ jo bwAd ivc s. gurSrn isMG dy ‘blrwj swhnI XwdgwrI pRkwSn
AMimRqsr’ vloN CwpI geI[ myrI khwxIAW dI ikqwb ‘cONh ik`ilAW ’qy ausirAw it`bw’ ivc Swml kIqI geI sI[
hux p`cI virHAW bwAd soDy hoey rUp ivc nvyN nWA hyT auh khwxI muV pwTkW leI Byt hY: -rijMdr isMG rwhI

“...bhuVI Eey dwiqAw!... lY AWhdy pRqK


` JlkdI sI[ lwhuMidAW pYr ptkidAW AwiKAw[ BVwky
AMbrsr ƒ POj ny Gyrw pw ilAw[” pwly ny “bwbw qYƒ ikmyN pqw??” iek`T ’coN mwrxIAW g`lW krn krky lokW ny ausdI A`l
hwlW borI dy A`fy ’qy bYTky l`kV dy do ku hI keI AwvwzW ny p`iu CAw[ por pweI hoeI sI[
s`k lwhy sI ik ausdy kMnW ivc bwby eISr “lokW mUhry POj dw kI AY?”
“auey mYN huxy eI Syr POjI dy ryfIE qoN
isMG dy bol pey[ jo sotI KVkwauNdw bIhI ivc
KbrW suxky AwieAW..!” hmdrdW ƒ dyK ky “clo k`Fo trYktr trwlIAW, c`lo
Awp muhwrW hI boldw jw irhw sI[
AMbrsr ƒ[”
pihlW qW pwly ny kuJ gOilAw ijhw
nw, pr AMbrsr qy POj dw nWA “auey! pihlW spIkr ’c bol
suxky auh qysw QWeyN su`t ky hubklI dyieE[“
mwrky J`t hI bIhI vwly bwr ’c jw “mUhry POj AY, koeI Kwlw jI dw
KiVAw[ bwbw eISr cwr pMj Gr vwVw nhIN..., aunWH koly vI qopW bIVIAW
AgWh lMG igAw sI[ bwby eISr ny hoxgIAW...[”
ipCWh BauN ky dyiKAw, pwly ƒ bwr jMgIr dy AYnI g`l AwKx nwl hI
’c KVHw dyKky, ausny rqw ku pYr swry ausdy mUh
M v`l Jwkx l`g pey[
milAw, ijvyN auh iksy g`l suxn
“qopW kI kr lYxgIAW, AYnI ml`K
vwly ƒ Bwldw hI hov[y jd ƒ bKqOrw
mU h ry [ ” bM q y po r ny Py r du p ` t w
iF` f l Awpxy bwr ’co N inkl
ihlwauNidAW AwiKAw[
AwieAw[ “kI ho igAw ’kwlIAw?”
“cl iPr qUM k`F AwvdI trYktr
ausny AwauNidAW hI pu`iCAw[
trwlI[” jMgIr ny bMqy ƒ vMgwirAw[
ausdw ipMfw nMgw sI qy iF`f mSk
vWg bwhr ƒ lmk irhw sI qyV kpwh cugx “...Eey mYN qW A`j kpwh gu`fxI AY[
bwbw hux s`cI-mùcIN hI rox l`g ipAw[
vwlI pqlI ijhI cwdr dI DoqI bMnIH hoeI sI[ ...myry qW idhwVIey lwey hoey ny... swlw mINh
svyry gurduAwirEN AwauNdy smyN, bwby dw nI ipAw, kxI nIN peI, gofy-gofy moQrw Pyr
k`pVy dw srPw krn leI auh DoqI hyT dI
Syr POjI kol KVHky dyS dI Kbr swr suxnI hoieAw KiVAw[” bMqy por dw joS FYlw pY ky
in`kr jW kCihrw kdy kdweIN hI pwauNdw sI[
in`qnym sI[ Syr dy Gr dw drvwzw AYn s`Q ausdy kMm DMdy Xwd Aw gey[
“...auey ieMdrw ny POj dw ktk cwVHky ivc KùldH w sI[ jdoN dw AkwlI morcw l`igAw
’tYk krqw hrmMdr swhb ’qy[” bwby ny roxhwkI “Pyr jwaUgw kOx? kMm DMdy qW hryk ny
sI audoN dw qW ijvyN bwby ƒ KbrW suxn dw
Awvwz ’c au~cI swrI AwiKAw[ ijvyN auh Awly krny AY[”
Aml eI l`g igAw hovy[ “AWhdy swry pMjwb
duAwly ƒ suxwauxw cwhuMdw hovy[ pwlw c`kmyN ’c vI POj lw ’qI AY, koeI AMdroN bwhr nw “kMm DMdy qW Pyr eI kroNgy, jy POj ny
pYrIN bwby kol cilAw[ bwby dI BrVweI qy inkly[” AMdroN bwhr inklx id`q[y ”
roxhwkI Awvwz sux ky Awly duAwly dy GrW dy
bwby ny AglI hor Kbr suxw id`qI[ “AYN, qW POj ikqy jmW eI AMdr nw vwV
bMdy vI pihlW Awpo Awpxy bwrW ’c inkly,
dyv[y ”
bwAd ’c vwhodwhI bwby kol ƒ Aw gey, aunHW “...hUMA! ieauN swfw h`gxw mUqxw nw
ivcoN koeI isroN, koeI pYroN, koeI srIroN, koeI bMd kr dyx[ kMm DMdy qW krny eI AY...[” “Eey BweI vwr-vwr vwrinMg dyeI jWdy
l`qW qoN nMgw sI[ rwq jyT mhIny dI grmI, AY, swry pMjwb ivc POj lw ’qI[ ... mYN vI huxy
iek`TIAW hI keI AwvwzW ny AwiKAw[
rwq ny iksy ƒ vI cYn nhIN lYx id`qw sI[ hux KbrW suxky AwieAW...” jgrUp POjI ny kwhlI
“AYN POj ikmyN FwhdU hirmMdr swhb kwhlI k`T ’c Swml ho ky nvIN g`l Aw suxweI[
auxINdw Aqy AMglwht aunHW dIAW A`KW ivcoN ƒ?” bMqy por ny g`usy nwl isr qoN dup`tw
Agsq, 2009 [ 27 [ is`K Shwdq
“AKy dINhdI qW hY nI ikqy POj?” bMqy dy pMj-cwr inAwxy pwldw sI, pwly ƒ qW sypI nhIN idsdy sn, ijnHW ivc hmySw l`sI dIAW
ny iPr qINgV ky ikhw[ dw kMm AYsw vYsw hI AwauNdw sI[ auh qW mn sùkIAW iC`dIAW PsIAW huMdIAW[ do-iqMn bwr
“Aw jU ibMd J`t ƒ POj vI, Pyr pw leIN dw mOjI sI[ auhdw kMm qW lokW dy mMijAW ausny ‘AMbrsr nOx’H krn leI tweIm k`iFAw[
qUM jyhVI jY mwlw aunHW dy gL ’c pwauxI AY[” dIAW bwhIAW, syrvy, pwvy pw id`qy jW buVHIAW pr j`tW dy kMmW ny ausƒ AYn mOky qoN trwlI
jMgIr ny Pyr bMqy por ’qy tkor mwrI[ dy q`kilAW dy vlH k`Fxy sn[ AwQxy auh tut ` I cVHnoN rok ilAw sI[ iek vwr pRIqm isMG
ijhI ryhVI A`gy vlYqI vihVkw joV ky lokW dy jQydwr tRkY tr trwlI lY ky AMimRqsr jw irhw
“jY mwlw qW mYN kI pwauxI AY, qYNbV k`F
KyqW ivcoN p`Ty v`Fx cilAw jWdw sI[ jd auh sI[ pwlw vI cwA nwl iqAwr ho ky aunWH dy Gr
ky cwr cwr mwry nw jwxgy mOrW ’c[”
pYroN vwhxw, l`qW qoN nMgw, pwitAw qy GisAw trwlI kol jw KiVAw[ A`j ausdw pYr DrqI
“eyh qW Awpxy jWBW dy ByV ny, POj bVI ijhw kCihrw pweI s`Q ’c ryhVI dI KV-KV ’qy nhIN l`g irhw sI[ trwlI qurn qoN pihlW
v`fI qwkq AY! aunHW koly golI mwrn dy Awfr krdw lMGdw qW s`Q ’c bYTI j`tW dI muMfIhr hI bMqy por ny ausdI bWh jw PVI[
ny[ mYN qW irhW nwgwlYNf ’c! eyQy aunHW ny pqw qy hor vyhlV pwly ƒ CyVky mn prcwvw krdy[ “swilAw qKwxw! qYƒ AMbrsr dy nOxH
nIN ih`lx dyxw!” pYnsnIey jgrUp POjI dI g`l
“c`ilAw beI pwlw vYlI!” suJdy ny, swfI buVHI dw prsoN ƒ Bog AY l`kVW
suxky swry socIN pY gey[
“b`ly pwilAw[” qyrw ipE pwVU?”
“BweI spIkr ’c bolky swry ipMf dw
pwlw muMfIhr v`l koeI iDAwn nw idMdw pwlw vQyry bhwny bxwey, imMqW kry[ pr
’k`T kro, gurU Gr ’c! Pyr koeI ibD bxwE[”
isrP mUh M ’c hI motI swrI gwlH k`Fdw vihVky bMqw por nwly qW ausƒ Gr ƒ iK`cI jwvy nwly
igAwnI mlkIq isMG ny swirAW ƒ cu`p
dy prwxI mwrky ausƒ hor Bjw lYNdw[ ryhVI ’qy plosdw hoieAw AwKI jwvy:
krwauNidAW kihx dw Xqn kIqw[ “jy hrmMdr
swhb eI Fwhqw... qW Pyr swfw ijauxw kwhdw bYTy hoey, ausdy aulJy hoey kysW dIAW jtUrIAW “koeI nIN buVIH dy Bog qoN bwAd mYN krvw
hoieAw[” AYnI kihMidAW hI mlkIq isMG dI au~fdIAW ijhVIAW auhny Awpxy GroN qurn ilAWaU qyrw nOxH! b`s ’qy c`lWgy, eyQy AYvyN
Awvwz G`gI ho geI qy vYrwg ’c A`KW Br l`igAW pwtI-purwxI, mYlI-GsmYlI p`g ivc trwlI ’c v`KIAW BMnwauNdw jweyNgw[”
AweIAW[ gurduAwry ’c ’k`T krn dw mqw pkwky lpytIAW huMdIAW sI[ p`g dw rMg iksy zmwny ausny Gr ilAwky pwly ƒ l`kVW pwVn dy
swry irJdy hoey Awpo-Awpxy GrW ƒ qur pey[ ’c nIlw hovygw, hux qW isrP iDAwn nwl kMm ’qy lw id`qw sI[ pwly dI surq hirmMdr
pwlw QWey KVHw irhw[ ijvyN koeI ‘Skqw’ mwr dyiKAW, nIlI mtmYlI ijhI mYl hI dINhdI swhb dy drSnW ivc hI sI[ ausny byiDAwnI
igAw hud M w[ sB dIAW g`lW ausny suxIAW sn[ sI[ jd ieh hr mhIny m`isAw, sMgrWd ƒ ivc hI CYxI dI bjwey h`Q dy AMgUTy ’qy hQOVw
aus ivc kuJ kihx dI jurA ` q hI nhIN sI[ nw gurduAwry jw ky srovr ivc tu`BI lwauNdw qW mwr ilAw sI[ KuMJy vkq ƒ Xwd krky kdy
hI ausdI g`l iksy ny suxnI sI[ aunHW dIAW SrwrqI ausƒ auQy vI CyVdy: pwly dIAW A`KW Br AwauNdIAW, kdy iK`J cVHdI[
nzrW ’c sI qW AwKr auh aunWH dI sypI krn “swilAw, qKwxw mhIny dI mYl eyQy lwhky auh iKJky mn hI mn AwKdw “audoN bMqy por
vwlw is`Drw ijhw qKwx eI[ ausƒ ieauN l`igAw srovr dw pwxI Krwb kr idMnw ey[” dI kuVI inkl geI sI[” “pwilAw kI g`l
ijvyN ausdy AMdr kuJ ho irhw hY[ jd ausny jd auh srovr ’coN bwhr inkldw qW Eey, Bu`kI jMg Ckdw, pInkW qyrIAW l`gIAW
Awpxy kwrKwny v`l ƒ qurn dw Xqn kIqw qW koeI cODrI ausƒ iJVkdw, “hux kCYrw nw ivc peIAW?” pwly dI ibrqI audNo tut
` I, jd hrnwmy
aus ƒ AwpxIAW l`qW mx-mx BwrIAW l`gIAW DoeIN aue[y ” ky ibMdI ny ihV ihV kridAW cMfx vwly rMibAW
ijvyN dyh dw KUn nuc
` V igAw hov[y auh EpirAW dI borI aus mUhry ilAw FyrI kIqI[
“pqY[” auh tyFI A`K nwl Jwkdw hoieAw
vWg qurdw hoieAw, AwpxI A`fy vwlI pwtI “pwilAw rwq dw mqwiVAW l`gdw Eey?”
kCihrw dUr iljw ky ncoVn l`g jWdw[
ijhI borI ’qy Aw if`igAw[ ibMdI ny pwly nwl SrwrqW SurU kr id`qIAW[
pwlw EprI ksr vwilAW vWg bwhr ƒ
jd qk aus dw Brw jMg, huQU lY ky auh jdoN vI kwrKwny AwauNdw pwly nwl SrwrqW
Jwkx l`g ipAw[ bwby eISr isMG dy bol
KMGdw hoieAw cwh dw glws h`Q ’c PVI krdw[ pwlw aus ’qy iK`J jWdw[ pwly ny vgYr
hirmMdr swhb ’qy POj ny ’tYk krqw, ausdy
Awpxy A`fy vwlI borI ’qy pYrW Bwr ho ky EkVU boilAW hI rMby cMfxy SurU kr id`qy[ plW ’c
kMnW ivc hQOiVAW vWg v`j rhy sn[ hirmMdr
ijhw ho bYT igAw[ cwh vwlw glws r`Kky kwrKwny ivc bMidAW dIAW AwvwzW dw cVHcl o V
swihb dy drSn krn dI rIJ ausdy mn ivc
ausny pwty ijhy, pqly qy mYly kucl
Y y J`gy dy KIsy pYx l`g ipAw[ rMby, iqRPwlIAW, ksOlIAW qy
bcpn qoN hI vsI hoeI sI! auh hr swl Gr
ivcoN lwtx mwrkw isgrtW dI f`bI k`Fky khIAW cMfwaux vwly j`t kwvW dIAW fwrW vWg
vwlI ƒ AwKdw “AYqkIN kuJ ho jy AMbrsr nOxH
isgrt sulGw leI[ cIcI vwlI AwKrI auNgl Aw auqry[ kpwh-nrmy guf ` x dI ruq` hox krky
krn zrUr jwxw[”
ivc AVwky ausny lMm-y lMmy kS iK`cxy SurU kr hr iek ƒ kMm dI qWG sI[ hr koeI iek dUjy
id`qy[ hr kS nwl ausƒ huQU iCVdw pr auh pr ausƒ ipMf dI sypI dy kMm ’coN kdy qoN mUhr dI vwrI Bwlx l`g ipAw[ koeI jxW
Pyr vI AOKw ho ky isgrt dI Bl pUrI krI isr Kurkx jW dwhVI vwhux dI vyhl vI nhIN koeI g`l CyV lYNdw, koeI hor CyV lYNdw[ ivcy hI
jWdw[ pwly ny dwhVI kys r`Ky hoey sn, AMimRq sI imlI[ aus dI AxvwhI krV-brV dwhVI jd g`l AMimRqsr ƒ POj vloN Gyrw pwaux dI
Ck ky gwqrw vI pwieAw hoieAw sI, pr ausny ibjVy dy Awhlxy dw BulK
y w pwauNdI sI, ausdIAW iCV peI qW swry KwmoS ho gey[
jMg ƒ isgrtW pIx qoN kdy nhIN roikAw sI[ sylHIAW dy vwl iK`lr ky A`KW F`k rhy sn,
“POj kI krlU Gyrw pwky” bwby Bwly ky
ikauNik kMm dw kirMdw qW jMg hI sI, jo pwly mUhry ƒ vDIAw hoeIAW mu`CW ivcoN ausdy b`ulH
Agsq, 2009 [ 28 [ is`K Shwdq
bwry ny swirAW ƒ suAwl krky Awp hI juAwb mwVI A`K r`K rhI hY qW aus ny llkwr ky kih qk auQy jgrUp POjI Aw igAw, jo sweIkl ’qy
id`qw: id`qw, “m`lo, bwhr jw ky AwvdI borI pw..lo Kyq kMm krdy kwimAW dI rotI lY ky jw irhw
“mU h ry au n H W dw pqM d r AY , sM q klH ƒ myry kwrKwny koeI Awhrn cu`kx nw sI[
iBMfrWvwlw, iek vI POjI bcky nI jWdw AMbrsr Awvy[ j`t gùsy vI hoey, pwly ƒ dbkwieAw vI “POjIAW kr qW pqw kI AWhdy ny?”
’coN[” pr auh PYsly ’qy Afol irhw[ iksy ny POjI ƒ AwiKAw[
iksy hor ny AwiKAw “auey KbrW ’c kMm krvwaux vwilAW dI BIV G`t geI “krdy AW pqw[” kihky POjI inJ`k
AwauNdw; ipMfW ƒ vI Gyrw pw ilAw POj ny[” sI[ A`g vrHwauNdy sUrj dw syk is`Dw kwrKwny POjIAW v`l viDAw[ jd auh POjI g`fIAW kol
ivc pYx l`g ipAw sI[ kwrKwny dy ipCly pwsy jw KiVHAw qW lok swh rokky auDry dyKdy rhy[
“AYN ikmyN pw lU POj Gyrw, Kyl peI AY;
bxy Fwry numw k`cy Gr ’coN Awky ausdI kuVI pr aunHW ƒ koeI g`l sux nhIN rhI sI[ bhuq
mwr-mwr ksOlIAW buQwV nw BMn idAWgy...[”
keI vwr pwly ƒ rotI Kwx leI kih geI sI[ swry POjIAW ny jgrUp ƒ Gyrw pwieAw hoieAw
bwry ny hQlI ksOlI dw pYNqVw augirAw[
pr auh pYrW Bwr bYTw fUG
M IAW socW ivc fui` bAw sI pr QoVHy smyN bwAd hI POjI inMmoJUxw ijhw
“Eey qUM qW qKwxw kr lY kMm, qUM ienHW hoieAw sI[ goifAW ’qy kUhxIAW r`Kky isr hoieAw, hOlI-hOlI sweIkl ryhVI Aw irhw
g`lW qoN kI lYxw?” ibMdI ny pwly ƒ au~cI Awvwz ausny h`QW ivc boicAw hoieAw sI, aus dw sI[ jd auh nyVy AwieAw qW ikMnIAW swrIAW
’c toikAw jo kMm C`fky Klkq dIAW g`lW sux rotI Kwx leI mn nhIN krdw sI[ jd hux AwvwzW gUj
M IAW:
irhw sI[ kuVI ny cOQI vwr Aw ky ikhw “bwpU rotI Kw
“ikmyN hoeI POjIAw?”
“c`j nwl cMf vI kuJ l`gidAW ƒ Awh lY[” qW aus ny mrnaU ijhI Awvwz ’c ikhw
kI krI jwnW?” ibMdI ny AxcMfy ijhy rMby pwly “eyQy eI ilAwdy do burkIAW[” “ieh qW BweI kMm jwdy sKq AY[” kihky
mUhry istky nGoc k`FI[ POjI ny ipCy POjI g`fIAW v`l dyKidAW kihxw
kuVI J`t hI l`sI dw kOlw ausdy mUhry Dr
SurU kIqw, “mYƒ nMGx qW kI dyxw sI, myry qW
“cMfI qW jwnW, hor ikmyN cMfI dy ny?” geI qy do rotIAW ausdy l`kV vrgy h`QW ’qy
donoN twierW ’coN PUk dy bwl bIVIAW vI k`F
pwlw qINGVky boilAw[ su`t geI[ aus ny AxmMny ijhy mn nwl v`fI
lIAW[ AWhdy KyqW ’coN bMidAW ƒ mMgvw lE
“qyry AMgU cMfdy ny QOVI ikqy mwrqI, swrI burkI qoVky l`sI vwly kOly ivc PyrnI SurU
nhIN golI mwr idAWgy[” “qUM d`sxw sI vI mYN
QOVI ikqy mwrqI[” kr id`qI[ l`sI dw rMg J`t hI lwl ho igAw[
vI POjI AW[” lokW ny aus ƒ mSvrw id`qw[
rotI Kwx leI l`sI ivc imrcW GolIAW hoeIAW
“mYQoN qW AYhyN jI eI cMfI dy ny, cMfw lY “Eey Eh suxdy AY iksy dI g`l?” AYny
sn[ pwly ny mcwky mwr mwr rotI KwxI SurU kr
ijQy vDIAw cMfI dy ny[” kihky pwly ny g`usy icr ƒ POjI g`fIAW ipMf v`l ƒ qur peIAW[
id`qI[ pr rotI ausdy mUhM ivc Pul ` geI[ ausny
nwl ibMdI dy rMby vgwh-vgwh bwhr mwrny lok vwhodwhI ipMf v`l ƒ B`j qury[ pwlw kMD
rotIAW mUhry Aw bYTI kùqI mUhry sùt id`qIAW,
SurU kr id`q[y nwl l`gky KVH igAw[ g`fIAW moV muVky gurduAwry
jo ikMny hI icr qoN burkI dI Jwk ’c bYTI pUC
“ieh kI Eey ku`iqAw qKwxw[” ibMdI mwrI jw rhI sI[ l`sI dw kOlw ausny cuk ` ky mUh
M dy rwh pY geIAW[ pwlw hwly g`fIAW dI DUV
ausdy mwrn ƒ AOhilAw[ lokW ny ibMdI ƒ PV ƒ lw lwieAw, muC` W ’qy puT
` w h`Q Pyrky auh sI- v`l fOr-BOr Jwk hI irhw sI, jd qk gurduAwry
ilAw[ sI krdw bwhr ƒ qur ipAw[ dw BweI jI spIkr ’c bolx l`g ipAw:
“ic`q Krwb AY; eyhƒ jwdy cWhdI cVHI jd auh s`Q ivc phuiM cAw qW tWvyN tWvyN “BweI, sB mweI-BweI ƒ d`isAw jWdw
AY[” pwly ny isrP AYnw hI AwiKAw[ ibMdI ƒ vyhlV buVHy bohV dI CWvyN cONkVI ’qy bYTy sn, ey ik pMjwb ’c kriPaU l`g igAw AY[ pMjwb
TMfw krky ausdy rMby jMg ny cMfxy SurU kr lok kMmWkwrW leI KyqW ƒ inkl gey sn[ auQy ’qy hux POj dw rwj AY[ koeI mweI-BweI AMdroN
id`q[y lokW ƒ pqw sI ik pwly dI ihMf BYVI hY, vI hirmMdr swihb ƒ POj dy Gyrw pwaux dI bwhr nw inkly, ’k`T krn dI sKq mnwhI
auhny iek vwr ijhVI ihMf PV leI aus qoN hI g`l c`l rhI sI[ pr ipMf ivc hwlW iksy AY[ KyqW ’c gey, mweI-BweI ƒ bynqI AY ky sB
BwauNdw nhIN[ jd ausdy bwp ny sypI dy dwxy ny POjI nhIN dyKy sn[ AYny icr ƒ iksy ny Aw ky GroN GrIN Aw jwx[ klH ƒ iPr koeI doS nw
vDwaux leI kwrKwnw bMd krky hVqwl kr ikhw ik “POjI Aw gey[” dyxw jy iksy mweI-BweI dw koeI nukswn ho
id`qI qW bMqy por vrgy rwq ƒ dwrU pI ky pwly igAw[”
“ik`Qy AY?” pwly ny J`t dyxy pui` CAw[
dy bwr mUhry Aw ky gwhlW k`Fx l`g pey[ pwlw s`Q ’c ƒ ho quirAw[ s`Q ’c hwlW
pwlw brCw lY ky bwr ’c KV igAw aus ny “fryn dy pul kol KVHy ny[” kih ky juAwk
vI kwPI iek`T sI, lok Syr POjI qoN ^brW puC
`
llkwr ky AwiKAw: “Aw jo jIny myrw kwrKwnw B`j pey[
rhy sn[ auh kih irhw sI: “BweI AMbrsr ƒ
KulvH wauxw, auh hl nI joVlU qVky[” pwlw qy hor bzurg vwhodwhI ipMfoN Gyrw pwieAw hoieAw hY[ hirmMdr swhb ’qy
AKIr ipMf ƒ sypI dy dwxy vDwauxy pey bwhrlI fryn dy pul v`l qur pey[ pul qoN aurW golI c`l rhI AY[”
sn[ bMqy por vrgy cobr pihly pihry pwly dy hI POjIAW ƒ dyKx vwly lokW dw kwPI qWqw
AYnI kihky POjI ny AMdr vVky bwr lw
kwrKwny ’c Aw ky, aus dI kuieMtl p`ky dI l`igAw hoieAw sI[ pr aunWH kol jwx dI iksy
ilAw[ BweI jI dw bulwvw suxky lok ikrn-
Awhrn c`kky bwly k`Fky zor krdy huMdy sn[ ivc ihMmq nhIN sI[ POjIAW dIAW do iqMn
muikrnI iKMfxy SurU ho gey[ pwlw pihlW qW
jd aus ƒ pqw l`gw ik muf
M Ihr ausdI BYx ’qy g`fIAW ’qy mSIngMnW bIVIAW hoeIAW sn[ jd
kwPI icr bohV vwlI cOkVI ’qy bYTw irhw
Agsq, 2009 [ 29 [ is`K Shwdq
bwAd ivc Gr ƒ qur ipAw[ bwr kol jw ky gurmuK isMG dIAW nUh
M W qy ausdw pirvwr dupihrw “jQydwrw c`l hux AMbrsr ƒ jQw lY ky
aus dw Gr vVn ƒ jIA nw kIqw auh bwby k`t irhw sI[ jd ausny bwbw jI bwry p`uiCAw clIey[” pwly ny aus ƒ mUhry ho ky GyirAw[
gurmuK dy Gr v`l ƒ qur ipAw[ pwlw bwby qW bwby dI nUMh ny ipClI sbwq v`l ieSwrw “vwhgur!U vwhgurU kr pwilAw, auQy jwxw
gurmuK dw pu`jky siqkwr krdw sI[ pr hux kr id`qw[ pwlw sbwq ivc phMc u igAw[ sbwq mrnY; kihMdy is`DI golI c`ldI AY[” jQydwr
auh A`KW qoN munwKw hox krky kwrKwny nhIN Aw dy iek pwsy qUVI peI hoeI sI, ivcy hI KyqI dy kMnW ƒ h`Q lw igAw[
skdw sI[ pihlW pwly ny aus kolNo gurA
U W dIAW sMd pey sn, pr aucI qy Ku`lHI hox krky auh
“QUh!” n&rq nwl Qu`kky pwlw AgWh
swKIAW suxIN jwxIAW, swrw idn kwrKwny bYTweI AMdroN TMfI sI[
s`Q ’c cilAw igAw[ pr s`Q ’coN vI aus nwl
r`Kxw qy aus dy poiqAW ƒ g`ulI fMfy GVH-GVH “ikhVY?” mwlw Pyr rhy bwby ny mMjy kol koeI jwx leI iqAwr nw hoieAw[ auh gurduAwry
dyeI jwxy[ bwby dIAW suxweIAW swKIAW auh pYV dV`kw suxky pu`iCAw[ bwby ƒ pqw l`g cilAw igAw[ AgWh BweI jI kui` qAW ƒ rotIAW
CyqI Bu`l jWdw sI[ auh gurU goibMd isMG Aqy igAw sI ik ieh pYV cwl inAwixAW jW ausdIAW pw irhw sI[ jd ausny BweI jI ƒ ‘AMbrsr’
dsmyS ipqw ƒ do gurU hI smJdw sI[ kdy- nUh
M W-DIAW dI qW hY nhIN[ jwx leI ikhw qW auh vI kMnW ƒ h`Q lw
kdy auh Gr vwlI ƒ AwKdw huMdw sI, “dyK lY
“mYN Aw bwbw[” pwly ny mrnaU ijhI igAw[
bwby nwnk ny cwry pùq ShId krvw ly[”
Awvwz k`FI[ “-hUA
M !” kihky pwlw gurduAwry ’coN bwhr
pwly ny bwbw gurmuK isMG dy khy qoN hI
“hlw! Aw beI pwilAw; lY bYhjw sUq inkilAw[ auh c`kvyN pYrIN Sihr jwx vwlI
Drm XuD ` morcy ivc igRPqwrI id`qI sI[ ausdy
hoky[” bwby ny pYrW koloN sotI pwsy krky pwly sVk pY igAw[ ausƒ AMimRqsr bwry ieh vI
kwrKwny ivc roz Drm Xu`D morcy dIAW g`lW
leI QW bxwieAw[[ pqw nhIN sI ausƒ ikhVI sVk jWdI hY[ iek
c`ldIAW rihMdIAW sI[ BweI jI roz spIkr
“bwbw! hrmMdr swhb ’qy ’tYk krqw vwr ausny bwbw gurmuK isMG qoN p`iu CAw sI ik
ivc ‘pMQ ƒ Kqry’ dIAW g`lW AwKdw hud M w sI[
POj ny[” pwly ny bYTx dI vjwey iek qrHW mMjy AMbrsr ik`Dr AY? qW bwby ny iCpdI vwly
pMQ ƒ Kqrw suxky pwly dw mn vI audws ho
’qy ifgidAW hI roxhwkI Awvwz ivc AwiKAw[ pwsy h`Q krky ikhw sI: “ieDr AY, myry gurU
jWdw sI[ iek idn jd ipMfoN jQw igRPqwrI
dw Gr[”
dyx leI c`ilAw qW auh vI jQy ivc Swml ho “hW! Syrw, tlI nHI bwmHxI[” bwby dIAW
igAw[ BwvyN aus ƒ CyV-CyV mufM Ihr hwsw T`Tw A`KW ivcoN vI ivrn ivrn pwxI if`gx l`g nihr dy pul qk qW pwly ƒ koeI icVI
krdI rhI sI[ jQy ivc auh iqMn idn jylH ipAw[ ausƒ pihlW hI ies Bwxy dw pqw l`g pirMdw vI nw imilAw[ KyqW ivc brnW boldI
k`t AwieAw sI, pr ausƒ hwlW qk vI pqw cu`ikAw sI[ bwby ny AYnw AwKx swr hI pwlw sI[ iq`KI lUA c`l rhI sI[ pr nihr dw pul
nhIN l`g sikAw sI ik pMQ ’qy Kqrw tl hubkIN hubkIN rox l`g ipAw[ cVHidAW hI ausƒ POjI g`fIAW idsIAW[ jd
igAw sI jW nhIN? AkwlI lIfrW ny jd auh AgWh viDAw qW J`t ’c hI dr`KqW dI CW
“AbdwlI Awly rwh pY geI bwmHxI!
gurduAwrw swihb ivc sMgq ƒ AMimRq Ckwaux hyTNo auTky topIAW vwly POjI jvwn bMdk
U W qwxky
hrmMdr swhb ’qy A`q c`kx Awlw hjy qk
dw pRogrwm bxwieAw sI qW audoN bwbw gurmuK ausdy mUhry ho gey[
bicAw qW koeI hY nI[” bwbw bybsI ivc isr
isMG pwly dy kwrKwny ivc m`J dw tu`itAw mwr irhw sI[ “khW cly EN srdwr jI!” auh iek
sMgl murm M q krvwaux igAw sI[ ausny jWidAW Awvwz ivc kVky[
“Pyr bwbw jI d`so kI krIey?” pwly ny
hI AwiKAw: “AMbrsr jwxw mYN AMbrsr!” swrI aumr
iG`gI Awvwz ivc hI p`iu CAw[
“lY beI pwilAw, A`j AMimRq Ck ky qUM imx imx krn vwlw pwlw joS qy g`usy nwl
“....mYN Syrw, kI d`sW qYƒ[” bwbw kwPI
vI bx jw gurU dw is`K[” ieh bcn suxky kVk ky boilAw[
icr dI KwmoSI qoN bwAd boilAw[
pwly dIAW A`KW ivc cmk Aw geI[ KuSI ivc “Awp vhW nhIN jw skqy; vwps jwE
aus qoN AYnw hI AwiKAw igAw[ “siq bcn “jIA qW krdw huxy AMbrsr ƒ qur
vrnw...[” POjI bMdk
U W qwxky aus vl vDy[
bwbw jI!” c`lIey; pr Awh A`KW....[” bwby dy AMdroN haUky
inkly[ “QofI in`kI... dy Pyr.y .. hrmMdr swhb
pwlw Gr vwlI ƒ vI iqAwr krky Fwh qw qusIN, swfw Eey...[” pwlw joS qy gùsy
gurduAwry lY igAw[ aus ƒ dyKky muMfIhr ’c “bwbw jI myry qW mn ƒ tyk nI AwauNdI...
nwl aubl ky rONdw hoieAw mwrn leI nyVy hI
hwsV mc geI[ auh frdw-frdw qy jkdw- myrw qW jIA AMbrsr jwx ƒ krdw ey[” pwly
peI A`DI ie`t cuk
` x v`l AhuiVAw[
jkdw AMimRq Ckx vwlI lweIn dy AKIr ivc ny Awpxw PYslw d`isAw[
J`t hI Twh-Twh dIAW ikMnIAW swrIAW
bYT igAw[ AMimRq Ck ky, gwqrw pw ky aus ƒ “pwilAw qUM ’k`lw kI krlyNgw, jW qW
AwvwzW AweIAW, pwlw mUDy mUMh if`g ipAw[
ieMJ l`igAw ijvyN auh pihlW vwlw pwlw nw ds-vIh dw jQw iqAwr kr lY[”
aus dw mUMh im`tI ivc D`s igAw, AMdr koeI
irhw hovy, koeI hor mnùK bx igAw hovy[ aus “cMgw[” kih ky pwlw auT KiVAw[ jd grm vrmI iPr rhI sI[ pwly ny huJkw mwrky
rwq aus ƒ swrI rwq nINd nw AweI[ auh auTky auh bwby dy GroN inkly iPrnI ’qy AwieAw qW auTx dI koiSS kIqI[ ausdy mn ivc svwl
gwqrw tohx l`g jwieAw kry[ ausƒ jQydwr bic`qr isMG iml igAw ijs ny auBirAw...
hux auh qurdw hoieAw bwbw gurmuK isMG isr ’qy ic`tw prnw lpyitAw hoieAw qy gwqrw
“AMbrsr Ajy ikMnI ku dUr hoa?
U ”
dy Gr A`gy phuMc igAw[ dlwn ivc bwbw hyTW dI pwieAw hoieAw sI[
-0-
Agsq, 2009 [ 30 [ is`K Shwdq
gdr lihr dI khwxI q`QW dI zubwnI
is`K Shwdq ibaUro
lgBg iek sdI pihlW pMjwb dI DrqI 'qy AwDuink smyN dI pihlI hiQAwrbMd lihr au~TI[ Agly mhIny qoN ies lihr dI SqwbdI
mnwaux dw kMm SurU ho irhw hY[ ieh kMm auQoN SurU ho irhw hY, ijQy ies lihr dw mu`F b`iJAw sI[ gdr lihr bwry hux qk bhuq swrIAW
` IAW hn pr Akwdimk p`Dr ’qy ies bwry Koj krn dw ishrw fw. hrIS ky. purI ƒ jWdw hY[ ienHW qoN pihlW pR.o rxDIr isMG,
ikqwbW Aw cuk
sR. jgjIq isMG qy pR.o mlivMdrjIq isMG dIAW ikqwbW vI gdr lihr bwry kwPI mh`qvpUrn hn[ pr ijvyN ik s. jgjIq isMG ny AwpxI
ikqwb dy ipCly pwsy aunWH dsqwvyjW dI lMbI sUcI id`qI hY, ijnHW ƒ auh vrq nhIN sky[ fw. purI hI Aijhy ivdvwn hn ijnHW ny AwpxI BUimkw
ivc iliKAw hY ik aunWH ƒ swrw smwn mUl rUp ivc pVHn leI hwsl hoieAw hY[ ies krky aunWH dI ikqwb gdr lihr bwry bhuq Aihm hY[
aus ny Awpxy Koj kwrj dy mMqv ivc ieh iliKAw hY ik aunWH qoN pihlW hoey kwrj do vrgW ivc vMfy hoey sn Aqy kuJ g`lW krky aUxy
sn[ aus Anuswr pihlw vrg ibdySW ivcly BwrqI ienklwbIAW auqy kyNdrq nzr AwauNdw hY “ies vrg ivc AwauNdIAW bhuqIAW ikrqW
bMgwlI ivdvwnW dIAW ilKIAW hoeIAW sn Aqy gdr lihr bwry CpI iek mgrlI ikrq ivc ies lihr nMU vDyry krky bMgwlI au~dm hI
d`isAw igAw sI”[ lyKk smJdw hY ik ies qrHW dIAW ilKqW 'ijnW ivc ivSStqw vwlI phuc M ApxweI geI hY' iv`c “pMjwbI gdrIAW dI
BwrI igxqI dy rol Aqy srgrmIAW nMU jW qW ingUxw bxw id`qw igAw jW AxgOilAW kr id`qw igAw”[ dUjy vrg ivc vI aus nMU iesy qrHW dw
kwx nzr AwauNdw hY ik “dUjy vrg ivc auh ikrqW AwauNdIAW hn ijnHW ivc ies lihr ivcly pMjwbIAW dI BwrI igxqI au~qy iDAwn kyNdrq
kIqw igAw imldw hY Aqy iehnW dy lyKk vYsy swrI pMjwbI sn”[ dUjy vrg dIAW ilKqW ivc jo Gwt hor nzr AweI auh sI “iehnW vrnxW
ivc dw iek bhuq hI iDAwn dyx Xog p`K sI bhwdrI vwly kwrnwimAW Aqy kurbwnIAW leI iehnW dw pRq`K moh; ies qrHW ieh lihr nMU
‘pMjwbI juJwrU prMprw’ dy iek hor sbUq dy qOr ’qy pyS krdy sn”[ lyKk leI mu`K svwl hY ik gdr lihr dI ivcwrDwrw, jQybMdI Aqy
rxnIqI dw ivSlySx jo dohW vrgW ny AxCuihAw rihx id`qw[
gdr lihr bwry kuJ hvwly AsIN aunWH dy AiDAYn dy sbMD ivc pwTkW dy swhmxy kr rhy hW[ auhnW dy Awpxy lPzW ivc:
“Awm p`Dr auqy vI Aqy Akwdimk p`Dr auqy vI, ies lihr bwry imldy vrnxW ivc AsIN jo kuJ dyKdy hW auh hY ies dy ieiqhws nMU
muV-auswrx ivc q`QW dI AijhI auGVvyN qOr auqy igxI-cuxI Koj; ijs nwl ieh ieiqhws lgpg spSt qOr auqy do vrgW ivc vMfy jWdy
hn”[ ieh igxI cuxI Koj auh Awp iks qrHW krdy hn iesdy hvwly pwTkW snmuK hn[ iek pwsy gdr lihr clwaux vwlIAW hsqIAW dw
Awpxw AnuBv hY Aqy dUjy pwsy fw. hrIS jI dI Koj ivcoN kuJ hvwly hn[ pihlW fw. hrIS purI dy kQn hn qy Pyr gdrIAW dy[

hrIS purI dy kQn 1. “eys dl dy mYNbr koeI G`t nhIN sn[ au~qrI AmrIkw Aqy
kYnyfw qoN v`Ko v`Kry dlW ivc lgBg 6-7 hzwr is`K dyS ivc vwps
1.“BwrI igxqI ivc lok ies lihr ivc Swml hoe,y ijnHW ivcoN
Awey sn[ pr sMn 1914 dy Ingress Ordinance Act Anuswr vDyry
bhuqy 95 PIsdI qoN v`D, pMjwbI prvwsI, vDyry krky is`K sn, ijhVy
lok jylH ivc D`k id`qy gey Aqy hor vI bhuq swry nzrbMd kr id`qy gey
au~qrI AmrIkw dy SWq mhWswgrI q`t auq,y AxisiKAq kwimAW, Kyq
ijhVy Awpxw ipMf C`f ky ikqy Aw jw nhIN sI skdy[ (sinAwl)
mjdUrW vjoN kMm krdy sn, Kyq mwlk sn Aqy Tykd y wr sn[
2. AmrIkw qoN vwps Awey ienHW ivcoN vDyry krky is`K sn[
2. “hridAwl iehnW pMjwbI AwvwsIAW ivc bgwvq leI BwrI
Aijhy lok bhuq G`t sn ijhVy ZYr is`K sn- Swied p`cI qIh[ Awm
sMBwvnwvW BirAw mswlw dyKdw sI”
krky swry bwlg sn[ bhuiqAW dIAW pqnIAW, b`cy pirvwr sB kuJ sI[
3. “EQy dy ividAwrQIAW, Kws krky jiqMdr nwQ lihrI, ny ienHW ivcoN bhuiqAW dI aumr 40 qoN v`D sI[ keI qW bzurg sn[ BweI
hridAwl nMU zor id`qw ik auh auQNo dy hzwrW pMjwbIAW nwl sMprk pYdw inDwn isMG, BweI sohx isMG, BweI kwlw isMG, BweI ikhr isMG-ienHW
kry Aqy auhnW nMU jQybd
M kry ivcoN iksy dI vI aumr pMjwh qoN G`t nhIN sI”[(sinAwl)
*** 3. pMjwb ivc ijhVI kRWqI dI iqAwrI hoeI auhdw swrw bMdb o sq
prvwsI pMjwbIAW ny Awpxy sYNkVy auqSwhI swQIAW nMU iek`Ty kIqw qW aunWH is`KW ny kIqw sI, ijhVy AmrIkw Aqy hornW dysW qoN vwps Awey
Aqy AsMBv ijhw ienklwb SurU krn leI Bwrq vwps Aw gey; dMq- sn[ (sinAwl)
kQw bx geI bhwdrI Aqy kurbwnI dIAW ieho ijhIAW imswlW kwiem hrIS purI dy kQn
kIqIAW ijhVIAW pMjwb dy ienklwbI nOjvwnW dIAW mgroN Awaux vwlIAW
pMjwb dy pMjwbIAW dy in`jI ihqW ny aunHW ƒ mzbUr kr id`qw ik
pIVHIAW leI pRr
y nw dw sdIvI somw bx geIAW”
auh Dwrimk PqivAW rwhIN Aqy lukvyN BweIcwrk Xqn rwhIN gdrIAW dy
gdrIAW dy kQn Kqry ƒ Kqm krn leI swrI vwh lw dyx[ ies ƒ hkUmq v`l vPwdwrI
is`K dl dw prIcY leI is`K smudwie dIAW hiQAweIAW Swndwr pRp M rwvW ƒ TIk is`D krn
Agsq, 2009 [ 31 [ is`K Shwdq
leI Aqy pRqK` qOr auqy Dwrimk muV surjIqI leI buinAwdI iPkrmMdI QW 'hmySW hI' bMdy mwqrm dy nwAry dI vrqoN kIqI geI lgdI hY[
krky vI lwzmI smiJAw igAw[ Bwrq dI suqq M rqw dy Gol ivc AwpxI gdrIAW dy kQn
dyx dy sbUq vjoN gdrIAW dIAW kurbwnIAW auqy h`k jmwaux dw ieho
1. Pwtk qoN bwhr AwauNidAW hI pMjwb dy is`K rwjsI bMdI
ijhy qbikAW dw Ajokw moh, ip`Cy v`l JwqI mwirAW ivfMbnw hI lgdw
AwkwS guj M wauNdIAW Awvwz ivc ‘siq sRI Akwl’ dy nwAry lwEx l`g[y
hY[
iek ny ikhw ‘jo boly so inhwl’ Aqy swirAW ny jvwb ivc iek sur ivc
gdrIAW dy kQn ikhw ‘siq sRI Akwl’ Pwtk dy AMdr qk sKq ifsipln sI[ Pwtk dy
aus smyN is`KW ivc ij`dW dw auqSwh Aqy auqyjnw dyKI geI, bwhr vI ieh iek qrHW dw jylHKwnw hI sI[ pr jdoN ieh nwAry l`gx
Aijhw auqSwh kyvl pMjwbI muslmwnW Aqy pTwxW ivc eI kuJ h`dqk l`gy qW jylH dy AiDkwrI vI dyKdy rih gey[ pr ijMny izAwdw zor nwl
dyiKAw ey[ Bwrq dIAW Anyk kOmW nwl iml jul ky smJ sikAw hW ik ieh nwAry l`gx l`gy Eny hI zor nwl myry ihrdy ’qy s`t v`jx l`gI ik
is`KW vWg mzbUq, smr`Q Aqy Bwvuk kOm Bwrq ivc hor koeI nhIN[ jylH dy AMdr ijMny vI rwjsI bMdI ny Aqy koTVIAW ivc pey ny, aunHW dy
is`K lok ijs qrHW sihj eI QoVHy eI smyN ivc auqyijq ho au~Tdy hn, idl ’qy ikho ijhw Bwv hovygw[ hr iek nwAry nwl myry lUM kMfy KVHy ho
auho ijhI sihjqw nwl Bwrq dI koeI vI kOm nhIN hudM I[….. BwvnwvW rhy sn[ svyr dw smW sI[ cwry pwsy SWqI sI[ dUr qk smuMdr PYilAw
dy vihx ivc is`K GVI Br ivc ijs qrHW iek AsMBv kwrj kr skdy hoieAw sI qy ivc ivc CotIAW CotIAW phwVIAW Aqy hry Bry dr`Kq KVHy
hn, auho ijhw Bwrq dI koeI kOm nhIN kr skdI[ is`KW dI kihxI Aqy sn, ijhVy bVy sohxy l`g rhy sn[ is`KW dy lgwey jYkwry swry pwsy gUMj
kQnI dy ivc bhuq QoVHw AMqr huMdw ey[ eys leI mYN smJdw hW ik rhy sn[ pr kqwr Ajy vI bxI hoeI sI Aqy ausy qrHW do do joVy ivc KVHy
Aijhw koeI kMm nhIN, ijsƒ ieh is`K FukvIN lIfriSp hox 'qy nw kr sn[ jd keI vwr nwAry l`g gey qW AsIN A`gy vDy[ nwAirAW dI QW 'qy
skx[(sinAwl) hux pMjwbI ivc gIq hox l`gy[ ienHW gIqW ivcoN iek mYƒ hux vI Xwd
hrIS purI dy kQn ey[ “icVIAW qoN mYN bwj quVwauN qbY goibMd isMG nwm khwaUN[” pihlW dI
qrHW hI iek do bMdy eys dI iek quk ƒ SurU krdy Aqy bwkI swry bwAd
pMjwbI prvwsI hI sn ijhVy vDyry krky A`gy Awey Aqy auhnW ny
ivc duhrwauNd[y (sinAwl)
PMf vI id`qy[ AmlI rUp ivc ieh auhnW dI hI lihr sI[ auhnW qoN
ibnW lihr ho hI nhIN skdI[ 2. gdrI bwbw Bwn isMG sunyq au~cI bwxI pVHn dw AwdI sn[
byrI (jylr) nMU auhnW nwl bVI iKJ sI[ iek idn lO-lSkr lY ky byrI
gdrIAW dy kQn
BweI Bwn isMG dI koTI qy pùjw[jWidAW hI Bwn isMG nMU mwrnw SurU kr
QoVIH hI dyr bwAd mYN vyiKAw ik aus grup` dy mohrI ivAwkqI aus id`qw[… BweI Bwn isMG nMU cuk` ky hspqwl ilAWdw, ij`Qy auh dm qoV
gurduAwry ivc Aw gey, ij`Qy mYN bYTw sI[ rupey pYsy dI crcw krdy hI gey qy ShId ho gey[ (inrBY XoD,y iblgw)
aunHW Jt hI sony dIAW gol gol v`fIAW ipMnIAW ijhIAW myry A`gy r`K
3. bwbw sohx isMG Bknw ny vI BweI Bwn dy ies vwky dw ijkr
id`qIAW[ ieh AmrIkw ivc c`ldy sony dy is`ky sn[ ihswb lwaux qy auh
kIqw hY[
lgBg hzwr rupey dy bxy[ hryk gru`p ny eydW hI kIqw[ gdr dy kMm
ivc ienHW lokW nMU mYN ijs qrHW idl KolH ky AwpxI gwVHI kmweI dw Dn hrIS purI dy kQn
dwn kridAW dyiKAw Aijhw idRS bMgwl ivc vyKx ivc nhIN AwieAw[ gdr lihr dw ‘inSkrS’ (incoV) k`FidAW ilKdy hn ik “auhnW
(sinAwl) dy iPrky dy Ajyhy bMdy ijhVy Dwrimk Su`DqweI Aqy v`KrI pCwx dy
*** mwmilAW bwry iPkrmMdI idKwauNdy sn, mUrK Aqy is`DV l`gx l`g
pey[”
ies smyN is`KW dw iek hor j`Qw AMimRqsr AwieAw[ ieh lok
AmrIkw qoN vwps Awey sn[ ies jQy dy kuJ swQIAW ƒ mYN dyiKAw[ ienHW gdrIAW dy kQn
ivcoN kuJ qW ieMny ibrD sn ik aunHW dIAW g`lHW ivc JurVIAW pY ky 1. ies jylH dy kYdIAW dI puSwk bwry dsidAW Srm AwauNdI hY,
ltkIAW hoeIAW sn[ myrw iKAwl ey ik ieh auhI ibrD purS sn, ijnHW nMg Fkx leI lMgotI qy nhwaux leI smuMdrI pwxI id`qw jWdw sI qy
ny bwAd ivc AMfymwn twpU ivc vI bVI qyzI nwl AwpxI QoVHI ijhI mgroN prdy leI swPw vI nHIN id`qw jWdw sI[ kYdI nMg-DVMgy ho ky kpVy
bcI hoeI aumr hMFw ky s`T jW s`qr swl dI AvsQw ivc ausy twpU 'qy bdldy[ isr qy topI,glH bwhW qoN bgYr l`k qoN au`cI kuVqI….smuMdrI
Awpxy jIvn ƒ ivsrijq kr id`qw sI[ eys buFwpy ivc vI ienHW ny pwxI nwl kys swP hox dI bjwey gu`Cw bx jWdy sn[ gdrIAW ny kysIN
AMfm y wn ivc hVqwlIAW nwl hVqwl krn l`igAW kdy ipCy pYr nhIN sI nhwaux leI rITy, qyV kiChry, isr qy dsqwr qy ijsm qy kuVqw hwsl
DirAw[ eys jQy dw koeI vI mYNbr aus smyN Awpxy Gr nhIN sI phuiM cAw[ krn leI morcy lwey Aqy gOrimMt nMU ieh cIzW dyxIAW peIAW (inrBY
aunWH ny AwpxI kmweI ivcoN pMj sO rupey swƒ id`q[y (sinAwl) XoD,y iblgw)
hrIS purI dy kQn 2. PYsly qoN bwAd ienHW ƒ rihq hIn kIqw jwx l`gw[ kYdIAW ny
“AYsI gvwhI Swied hI hY koeI imldI hovy ik gdrIAW ny is`KW dy bQyrw AwiKAw suixAw ik swfy Drm ivc dKl nw id`qw jwvy, swƒ
muqvwzI Dwrimk jW jMgI nwArw vwihgurU jI kw Kwlsw, vwihgurU jI kI dsqwr qy kCihrw Awid kkwr r`Kx dI KùlH id`qI jwvy, pr kOx iksy
Pqih Aqy boly so inhwl, siq sRI Akwl kdI vI vriqAw hov[y iesdI dI suxdw hY? hr iek AwdmI ƒ do-do iqMn-iqMn ny iml ky mwr kutweI

Agsq, 2009 [ 32 [ is`K Shwdq


kIqI Aqy aunHW ƒ rihq hIx hox leI mzbUr kIqw igAw[ AMq ƒ gdrIAW dy kQn
ivcwirAW pRSwd qk Ckxw C`f id`qw; cwr idn qk ieho hwlq rhI, gory mjdUr ihMdIAW dI jwn dy duSmx bx gey[keI QWeI lVweIAW
suprtYNfMt jylH ny topI dI bjwey dsqwr dyx dw svwl iblkul nw JgVy qy byiez`qIAW nwl v`fy kwrobwrI bwbw jvwlw isMG qy bwbw ivswKw
mMinAw Aqy kYdIAW dy clwn dI iqAwrI hox l`gI[ isMG dy idlW qy gihrI cot v`jI qW bwbw ivswKw isMG, bwbw jvwlw
hrIS purI dy kQn isMG nMU AwKx l`g,y 'ikvyN krIey? iksy qrHW byiej`qI qoN KihVw CufweIey[
jvwlw isMG PrvrI 1912 ivc kYlyPornIAw ivc bxweI geI gulwmI qy byie`zqI dw ieh duK ` Asih hY[…. keI idn bihs-mubwhsy
iek sBw bwry ilKdw hY ijsdy mYNbrW ny shuM KwDI sI ik auh Awpxy dyS qoN bwAd BweI sMqK o isMG nMU nwl lY ky aunWH ny suvKqy auT ky gurU swihb
leI hr qrHW dIAW kurbwnIAW krngy[ SurU SurU ivc pMj bMdy Awpxy Awp dI hzUrI ivc pRx ilAw: “dyS dI AjwdI leI AsIN Awpxw qn, mn,
nMU pUrI qrHW ies audS
y nMU smrpx dy vwAdy nwl A`gy Awey[ iehnW ivc Dn Arpn krdy hW Aqy jdoN q`k ijaUNdy hW, audoN q`k ihMdsqwn dI
Kud jvwlw isMG, vswKw isMG Aqy sMqoK isMG Swml sn, ijhVy mgroN AjwdI leI hr kurbwnI krdy rhWgy”[ (kMgxIvwl)
gdr lihr dy bhuq auGy AwgU bx gey[

fw. hrIS ky. purI dI clwkI


jdoN AsIN sicMdrnwQ sinAwl vloN ilKy vyrivAW ƒ dyKdy hW qW dy svwlW nMU auTwaux dI sMBwvnw bMd ho geI” pr auh imswl vjoN svwl
auh gdr lihr clwaux vwilAW ƒ sp`St rUp ivc is`K ilKdw hY[ dI sMBwvnw Kohl hI idMdy hn ik 'ikhVI g`l sI… ijs ny is`K
auhnW dI igxqI krdw hY Aqy Kws krky gYr is`KW dw ihMdsw (Swied BweIcwrk jQybd M IAW nMU aukswieAw ik auh iehnW (gdrIAW) nMU Kqrnwk
25-30) d`sdw hY[ fw. purI ijnW ny Bwrq smyq AmrIkw knyfw Aqy h`d qk is`K-ivroDI smJx l`g pYx Aqy ies qrHW ies lihr nMU
ieMglYNf dy gdr lihr bwry swry gupq irkwrf vyKy hn[ gdrIAW nwl dbwaux leI brqwnvI srkwr dI pUrI shwieqw krn'[ fw. purI dI
lMmIAW mulwkwqW kIqIAW Aqy ijnW ny kOmWqrI p`Dr dI vrqmwn Koj ikqwb pVHidAW ieh clwkI vI vyKx nMU imlygI ik aus ny is`K Sbd
ivDI nwl swry kuJ dw AiDAYn kIqw (ijhVw ik sinAwl Aqy gdrI nwl Drm, pMQ jW kOm Sbd dI QW ‘BweIcwrw, sumdwie jW qbkw’ Awid
bwibAW nMU nsIb nhIN hoieAw) auh ivdvwn Blw ikauN is`KW ƒ pMjwbI SbdW dI vrqoN hI kIqI hY[ iehnW SbdW dI cox dw kOmWqrI rwjnIiqk
ilK ky kMm clwauNdw hY[ jo kuJ aus ny ikhw hY q`Q vjoN shI hY pr Koj ivc bhuq v`fw mh`qv hY[ dUsrI clwkI ieh hY ik ijQy koeI doS
pySkwrI s`c nMU inKwrx dI QW DuMDlw krdI hY[ jykr auhnW dI AwpxI jW Gwt drswauxI hovy auQy is`KW dw nW iliKAw hY ijQy koeI cMgI g`l
ikqwb ivc id`qy gey hvwilAW ivc nzr mwry jwey qW ieh q`Q EQy vI hovy auQy pMjwbIAW dw nW, ijvyN: “ies dw muK AwgU hridAwl, ApRYL
swhmxy Aw jweygw ik qwrk nwQ ijhy 'pihly vrg' dy lokW ny vI 1914 ivc igRPqwrI mgroN iek pwsy ho igAw sI, ies leI pMjwbI
gdrIAW nMU is`K iliKAw hY ikauNik auh is`K sn[ ies scweI dw fw. AwgUAW ny lihr dI kmWf sMBwl leI[ ividAwrQI ienklwbI auhnW
purI nMU vI Aihsws hY ies krky auh pihlW hI A`gw vlHx leI ilKdy is`KW nMU ‘AxpVH’ Aqy ‘mnovygI’ d`sdy sn ijs krky auhnW qoN cOks
hn “auplbD q`QW nMU ies BweIcwry (is`KW) dy svY-ibMb dy sOKy ijhy rihMdy hoey auh lihr qoN ipCy ht gey”[
Awm soc ivc pwey jWdy FWcy ivc iP`t krn dI ibrqI kwrn keI qrHW ***

sicMdrnwQ sinAwl dI iemwndwrI


sicMdrnwQ sinAwl bMgwl dw jMmpl pRis`D kRWqIkwrI sI, ijsdw jnm bnwrs ivc
1893 ivc hoieAw[ ijs ny gdr lihr ivc vI ih`sw ilAw Aqy Bgq isMG dy nwl vI irhw
Aqy aunHW qoN bwAd ihMdusqwn ivc hiQAwrbMd lihr SurU krn dI koiSS vI kIqI[ bnwrs
swijS kys ivc 1914 ivc ausƒ kwly pwxI dI aumrkYd hoeI sI[ aunHW ny jylH qoN bwhr Aw ky
AwpxI svYjIvnI ‘bMdI jIvn’ ilKI, ijs ’qy aus smyN AMgryz hkUmq ny pwbMdI lgw id`qI
sI[ ieh ikqwb gdr lihr bwry bhuq Aihm jwxkwrI muh`eIAw krwauNdI hY[ ies ikqwb
ivc aunWH ny pMjwb ivc Aqy lihr ivc ivcridAW jo kuJ dyiKAw ausƒ bhuq iemwndwrI nwl
pyS krn dI koiSS kIqI[ auprokq id`qy gey hvwly ies g`l dI imswl hn[ BwvyN ik ausny
AwpxI ikqwb ivc QW-QW ies g`l dw vrxn kIqw hY ik is`KW Aqy bMgwlIAW ivc Prk hY[
ieh Prk ausny Awpxy Awp Aqy gdrIAW dy vrqwE ivc vI mihsUs kIqw[ keI QwvW aupr
ausny is`KW bwry nukqwcInI vI kIqI hY[ pr ausny ies g`l ƒ qrkpUrn kridAW aus Prk ƒ
mihsUs kIqw hY jo Asl ivc sI[ imswl vjoN auh ilKdw hY ik ‘kdy kdy mYN is`K BweIAW kol
clw jWdw sW, pr auQy vI idl ƒ qs`lI nhIN sI imldI, ikauNik swfw mwnisk ivkws v`Ko v`Kry rwhW qoN Awpxy Awpxy suBwA
Anuswr v`Ko v`Kry tIicAW ƒ lYNdy hoey hoieAw ey’[ ies mhwn gdrI dw 7 PrvrI 1942 ƒ idhWq hoieAw[

Agsq, 2009 [ 33 [ is`K Shwdq


lwlw hridAwl Aqy gdr lihr
fw. hrIS ky. purI dI ikqwb ‘gdr lihr; ivcwrDwrw jQybMdI rxnIqI’ AMdr jo
hvwly id`qy gey hn bhuqy lwlw hridAwl dy ivru`D jWdy hn pr fw. purI ikqwb dy SurU
ivc ‘hQly AiDAYn dw mMqv’ ivc aus dI AihmIAq ies qrHW pyS krdy hn ik
“iehnW pVHy ilKy ienklwbIAW ny, ijhVy igxqI ivc QoVHy ijhy hI sn ,ies lihr dy
ivkws ivc Aqy ies nMU syD dyx ivc Aihm BUimkw inBweI[ iehnW ivcoN sB qoN
auGVvW nW lwlw hridAwl dw sI ijs ny AwksPorf jw ky pVHweI krn leI imly
gOrvSwlI vjIPy nMU Tukrw id`qw sI qW ik auh Awpxy Awp nMU pUrI qrHW kOmI audyS dy
smrpn kr sky”[ ikqwb dy Agly AiDAwey (jo lihr dy ipCokV bwry hY) dy AKIr
ivc Fyr vyrvy dyx bwAd g`l mukwauNdy hn ik “ijvyN ik 'tuMfIlwt' ny qIKx Aihsws
nwl it`pxI kIqI sI, auh isrP PMf hI dy skdy sn; AslI rwjnIiqk kMm isrP pVHy-ilKy ienklwbI rwStrvwdI hI SurU
kr skdy sn[ zmIn iqAwr kIqI jw cu`kI sI[ jdoN hridAwl auhnW ivc AwieAw qW auhnW nwl aus dIAW imlxIAW ny aus
ivc ivSwl ienklwbI lihr jQybMd krn dy ivcwrW nMU auqyijq kr idqw[ ies ny ausnMU vI eynw hI bdl ky r`K id`qw ijMnW
aus dy sroiqAW nMU[ auqrI AmrIkw ivcly mwXUs BwrqI ikswnW Aqy mjdUrW ivc hoxI dw nvW Aihsws Br id`qw”[ pwTkW
A`gy kuJ hor vyrvy pyS hn[ jo qsvIr dw dUjw pwsw ivKwauNdy hn: sMpwdk
hux gdr pwrtI dy mùF b`Jx Aqy lwlw ik hux AmrIkn srkwr dosqI dI sMDI dI Aijhw p`qr pRkwSq krn dw pRsqwv lY ky
hridAwl dy Xogdwn bwry gdrIAW vloN id`qy AwV lY ky lwlw hridAwl ƒ zrUr hI dyS- hwzr hoe[y hridAwl qW Aijhy sohxy mOky dI
vyrvy[ inkwlw dy dyeygI[ cMgw hovy jy Kud pwrtI hI hI Bwl ivc sn, aunHW KuSI KuSI eys kMm ƒ
1. bwbw sohx isMG Bknw hridAwl ƒ iksy mihPUz jgHw Byj dyv[y pwrtI h`Q ivc lY ilAw[ eys qrHW 'gdr' nwm dy
ny PYslw kIqw ik iek hzwr fwlr dI nkd pRis`D AKbwr dw pRkwSn SurU ho igAw Aqy
jI.fI. kumwr dI bImwrI kwrn AKbwr
zmwnq zbq hox id`qI jwvy qy lwlw hridAwl hOlI hOlI eys ny gdr pwrtI dw sMgTn kr
nw inkl sikAw qy nw hI dPqr c`l sikAw[
ƒ sivtzrlYNf (XUrp) Byj id`qw jwvy[ so id`qw[ (bMdI jIvn)
ikauNik AsIN swry Ajy qk Awpxy Awpxy kMmIN
ies qrHW hI kIqw igAw[ ies qoN ipCoN lwlw 3. BweI sMqK
o isMG
l`gy hoey sW[ ienHIN idnIN lwlw Twkrdws (DUrI)
hridAwl dw pwrtI dy nwl koeI sbMD jW
kYlPy r
o nIAw qoN pMfq kWSI rwm dy kwrKwny syNt AmrIkw kYnfy w invwsI ihMds
u qwnIAW ivc
ic`TI p`qr nhIN irhw[ (jIvn sMgrwm)
jon ivc Aw gey sn qy auQy kMm krdy sn[ prjw Bgq dI lihr sbMDI ihMdusqwn ivc
aunWH slwh id`qI ik A`j klH lwlw hridAwl 2. sicMdr nwQ sinAwl iek au~kw glq iKAwl pRclq hY ik iesdI
swnPrWissko ivc hn qy ividAwrQIAW ƒ iesy smyN BweI krqwr isMG nwm dw buinAwd rKx vwly Aqy iesdI ijMd jwn lwlw
lYkcr dyx qoN isvw aunHW kol ienHIN idnIN hor iek nOjvwn ienHW ivc Aw ky Swml ho igAw[ hridAwl jI hn[ hkIkq ivc g`l ieh hY
koeI kMm nhIN, aunHW ƒ bulwieAw jwey[ aumId auh auVIsw ivc ryvn y Sw kwlj dI pihlI SRx y I ik auQy ieh iKAwl ikrqIAW dy vwXU mMfl
hY ik auh Aw jwxgy qy dPqr smyq AKbwr dI pVHweI smwpq krky ivSyS kwrnW krky ivc rcy hoey hn Aqy ihMds u qwnIAW idAW duK` W
aunWH dy hvwly kr id`qw jwvy[ auh ies kMm ƒ AmrIkw cilAw igAw sI[ hwlWik ieh is`KW ny ieh iKAwl bhuiqAW dy mnW ivc kùt kùt
BlI BWq clw skxgy[ pwrtI dI mIitMg s`dI ivc sB qoN G`t aumr dy sn pr Pyr vI mYN ky Br id`qy sn pMRqU ienHW iKAwlW vwly
geI[ srbsMmqI nwl qjvIz pws hoeI[ pMfq ienHW dy hyT ikMny hI v`fI aumr dy is`KW ƒ vI ihMds u qwnIAW dI jQybd M I Aqy ienHW iKAwlW dw
kWSI rwm ƒ lwlw hridAwl nwl ic`TI p`qr kMm kridAW vyiKAw[ ienHW ny AwpxI ivcwrDwrw islisly vwr pRcwr krn dI qjvIz koeI ds
krn dw kMm sONipAw igAw[ lwlw hridAwl ny nwl myl r`Kx vwly iek do ivAkqIAW dI bwrW jW pMdrW AwdmIAW ny kIqI sI[ ienHW
jvwb ivc iliKAw ik auh dsMbr dy AwKrI shwieqw nwl iek p`qr k`Fx dw inScw kIqw[ dsW bwrW jW pMdrW AwdmIAW AwpxIAW qjvIz
hPqy ivc Awauxgy pr iPr dUsrI ic`TI ivc eysy smyN pMjwb dy pRis`D dyS Bgq lwlw Awpxy bwkI swQIAW Aqy mylIAW jolIAW A`gy
ilK ByijAw ik auh iksy zrUrI kMm dI vjHw hridAwl Bwrq ivc kRWqI krn dIAW swrIAW r`KI Aqy sBnw dI ieqPwk rwey nwl, kMm dy
krky dsMbr ivc nhIN Aw skxgy[ ho skdw AwsW C`f ky AmrIkn soSilstW dy nwl nyVqw dyx vwly ivdvwn dI Bwl kIqI geI[ hor iek
hY ik mwrc 1913 ivc Aw skx[ bxwaux dy Xqn kr rhy sn[ krqwr isMG v`fy ivdvwn ny ienkwr id`qw qy lwlw hridAwl
…keI AmrIkn dosqW ny slwh id`qI Aqy auhdy im`qr eys mOky 'qy hridAwl kol jI ny bynqI pRvwn kr leI[ aunHW ds pMdrW

Agsq, 2009 [ 34 [ is`K Shwdq


sjxW ivcoN, ijnHW ny jQybMdI Aqy islisly
vwr pRcwr dI qjvIz kIqI, qjvIz iqAwr
krky bwkI swQIAW Aqy mylIAW jolIAW A`gy
is`KI Aqy gdr lihr
Awm qOr ’qy ieh pRBwv bixAw hoieAw hY ik gdr lihr dy moFI Aqy kwrkunM nwsiqk
r`KI Aqy aunWH dI sMmqI Aqy mdd nwl ivdvwnW
iksm dy kwmryf sn[ skUlI pVHweI Aqy hor srkwrI swDnW vloN id`qI huMdI jwxkwrI iesy
dI Bwl kIqI Aqy lwlw hridAwl ƒ bulwieAw,
qrHW dw hI pRBwv pYdw krdI hY[ lgBg do dhwky pihlW pMjwb ivc ijhVI KwVkU lihr
ies sjn BweI auDm isMG jI sn[ (kMgxIvwl)
cldI sI aus bwry jo jwxkwrI A`j mIfIAw idMdw hY aus qoN AMdwzw l`g skdw hY ik lgBg
4. bwbw Bgq isMG iblgw sO vrHy pihlW c`lI gdr lihr bwry ikMnI glq jwxkwrI pYdw ho geI hovg y I[ gdr lihr dy
“ihMds
o qwn dy isAsqdwnW ny grd pwrtI bwnIAW nwl sbMDq kuJ ilKqW ivcoN hvwly pwTkW leI pyS hn, ijs qoN ieh AMdwzw lg
nMU hux q`k hridAwl nwl hI bMnHI r`iKAw skdw hY ik Asl ivc gdrI iks soc dy mwlk Aqy iks ikrdwr dy DwrnI sn: sMpwdk
ijhVw Awp pihlI sMswr jMg dy Kwqmy nwl
1. “QoVIH dyr qk iek v`fw gdr hovg y w
isAwsq qoN iknwrw kSI kr igAw sI[ lwlw
qlvwr Aqy bMdk U swfy h`Q ivc vI hovgy I Aqy
hridAwl ny iknwrkSI vI EdoN kIqI jdoN
A`gy vDdy hoey AsIN mrWgy qy mwrWgy[ AsIN gurU
grdI jylWH ivc qsIhy J`l rhy sn Aqy mulk
goibMd isMG dy sp`uqr hW jy ijauNdy rhy qW
Ajy ijauN dw iqauN gulwm sI” (inrBY XoDw)
imlWgy[” (gdr pwrtI lihr)
s. jgjIq isMG 2. “is`KW dy Drm AsQwn gurduAwry khy
“pihlw sMswr Xu`D Kqm hox ipCo 44 jWdy hn[ … krWqIkwrI is`KW dy kyNdr ieh
Manths in Germany and Turki' nwmI gurduAwry hI sn”[ mYN pu`iCAw ik hux quhwfy
ikqwb CpI ijs bwry ikhw jWdw hY ik ieh nwl ikQy mulwkwq hovygI? qW aunHW ny jvwb
lwlw hridAwl dI ilKrq hY[ ies ikqwb id`qw “swfy Tihrn dw koeI inSicq sQwn
ivc ihMd ivc AMgryzI rwj bhuq lMmy Arsy nhIN ey[” mYN pui` CAw “quhwfw koeI Awpxw kyNdr
leI jwrI rihx dI loV au~qy jor id`qw igAw nhIN ey, ijQoN swrIAW g`lW dw pqw l`g sky?”
hY Aqy AMgryzW dI ieqnI qwrIP kIqI geI hY au~qr 'nWh' ivc imilAw[ pqw l`gw ik ieh
ik kyvl iesnMU pVHn qoN ieh supny ivc vI lok v`Ko v`Kry kMmW leI cly jwxgy Aqy kMm
iKAwl nhIN Aw skdw ik ies dw krqw kdy hox qoN bwAd Pyr iek inSicq QW 'qy Aw ky
gdr pwrtI dy moFIAW ivcoN ho skdw sI[ imlxgy[ jykr iksy kwrn eys qrHW iek`Ty nw
(gdr pwrtI lihr) iml skx qW gurduAwry ivc l`Bx qoN ielwvw
sMq bwbw vswKw isMG ddyhr
fw. AmrIk isMG sYkrwmYNto hor koeI aupwA nhIN sI[ ieh sux ky mYƒ bVI “keI kihMdy hn ik mYN
hYrwnI hoeI[ mYN smiJAw ik Swied mYƒ swrIAW kimaUinst hW qy rUsI sWJIvwlqw myrw
“ieQy vrnxXog hY ik gdr lihr dw
g`lW d`sIAW nhIN jw rhIAW[ eysy krky Awpxy inSwnw hY[ myrw inSwnw sRI dSmyS jI
kwrkMun lwlw hridAwl 1925 ivc ihMdU
suBwA Anuswr mYN kuJ puCigC nhIN kIqI Aqy dI krnI hY qy myrI SWJIvlqw gurU ikAW
k`tVvwdI ivcwrDwrw dw DwrnI bx igAw sI[
nwhI eys sbMD ivc koeI slwh kIqI[ bwAd vwlI sWJIvwlqw hY[ 1906-7 eI. ivc
pRqwp nW dy lwhOr qoN Cpdy AKbwr ivc auhdI
ivc sbMD gihry hox 'qy pqw l`gw ik s`cI hI ikhVI rUsI sWJIvwlqw sI jd qoN
stytmYNt CpI sI ijhVI ik aus dI rwjnIiqk
ie`dW sI[ (sinAwl) 'srb`q dw Blw' myry ivcwr Aqy krm
soc dw cMgw nmUnw pyS krdI hY, “mYN AYlwn
krdw hW ik ihMdosqwn Aqy pMjwb dy ihMdUAW 3. “is`KW ivc ieh 'BweI' Sbd bVw dw SRySt AMg bixAw hY? mYN jo kuJ
dw Biv`K iqMn QMmW qy itk skdw hY a. ihMdU snmwnjnk hY[ ies leI AsIN is`KW nMU auhnW ilAw hY ieh gu r U Gro N ilAw hY [
sMgTn A. ihMdU rwj e. muslmwnW dI SuD ` I Aqy dy nwm nwl BweI Sbd lwky bulwieAw krdy kimaUinzm ny grIb duKI dunIAW dw
s. APgwinsqwn qy PrMtIAr dI ij`q Aqy sW”(sinAwl )[
bVw Blw kIqw hY pr ies ivc Ajy
SuDI[ ijMnw icr q`k ihMdU rwStr eh cwr qrutIAW hn[ is`KI bhuq v`fI cIj hY
inSwny hwsl nhIN kr lYNdw swfy b`icAW, poqy “ g d r
kimaUinjm is`KI dw iek AMg hY ieh
pVpoiqAW dI jMdgI Kqry ivc rhygI Aqy pwrtI dy kwrkuMn is`KI ivc smw skdw hY pr is`KI ies
ihMdU rwStr dI suri` KAw AsMBv hovgy I” (fw.
ipAwr nwl iek- ivc nhIN smw skdI[ gurU kw lMgr,
AmrIk isMG sYkrwmYNto' mhwrwjw dlIp isMG
dUjy nUM BweI kih sWJI syvw, 'qyrw Gr so myrw Gr' ies
(1885-1893) Aqy ieMfIAn nYSnl kWgrs
dw jnm, AMimqsr tweImz 7 julweI 2009) ky hI bulwieAw dw pRcwr sYNkVy swl gurU swihbwn ny
krky sWJIvlqw Aqy brwbrqw dw rwh
krdy sn (inrBY XoDw)”[
d`isAw” (sMq bwbw ivswKw isMG)

Agsq, 2009 [ 35 [ is`K Shwdq


bwbw sohn isMG Bknw
“jd myrI solW swl dI qwrIKI kYd (Bwv aumr kYd jo 20 swl suxwauNdy hn qy 14 swl
ipCoN irhw kr dyNdy hn) guzr geI, ArQwq ijMnI dyr iek aumr kYd vwly ny k`txI hud M I sI
pUrI ho geI Aqy mYN AMgryzI srkwr dI nIXq ƒ cMgI qrHW smJ ilAw ik auh mYƒ jylH ivc
hI mwrnw cwhudM I hY, qW mYN AwKrI BuK
` hVqwl dw noits jylH vwilAW ƒ dy id`qw[ myry iKAwl
ivc ieh ApRYl 1930 dI g`l hY[ jd Bu`K hVqwl ƒ koeI do
mhIny ho gey qW myrI hwlq Krwb ho geI[ ikauNik n`k rwhIN duD`
pwaux leI jd auh nlkI pwauNdy sn qW mYN sKq mukwblw
krdw sW[ Aijhy mOky BuK ` hVqwlI dy mr jwx dw vI Kqrw hud M w
hY[ suprfYNt jylH ny jo jylH dw isvl srjn fwktr vI huMdw hY
myrI hwlq nwzuk dyKI qW pMjwb srkwr ƒ myrI hwlq bwry
iliKAw[ srkwr ny jylH qoN qbdIl krky imE hspqwl lwhOr sMq vswKw isMG,
ivc Byj dyx dw hukm id`qw, qy mYƒ imE hspqwl dwKl
krvwieAw igAw[
srdwr KVk isMG qy
myry qoN pihlW BweI kysr isMG ƒ vI cmVI rog vD jwx srdwr Amr isMG imE
krky imE hspqwl Byj id`qw igAw sI[ swƒ dohW ƒ ieko hI
kmry ivc r`iKAw igAw qW ik iek kmry auqy iek hI ispwhI dy pihry nwl kMm cl jwey[ hspqwl Awey[ aunWH ny
Ajy hspqwl ivc igAW mYƒ QoVyH hI idn hoey sn ik jylH suprItYNfMt irhweI dy kwgz lY ky
Aw igAw qy mYƒ vDweI dy ky kihx l`gw ik quhwfI irhweI Aw geI hY[ swƒ srkwr dIAW PurmwieAw ik morcw
cwlW dw kwPI qzrbw ho cu`kw sI[ ies leI mYN p`uiCAw ik iks qrHW? suprfYNt ny ikhw ik
ibnW Srq Pqih ho
qusW Qwxy jw ky koeI hwzrI nhIN dyxI isrP ipMf dy nMbrdwr ƒ hI kih dyxw hY ik mYN ipMf
ivc hwzr hW[ mYN SrqI irhweI Tukrw id`qI qy ikhw ik mYƒ ies zlIl irhweI dI loV igAw hY qy AsIN Akwl
nhIN[ iesdy kuJ idnW ipCoN myrI hwlq hor vI ivgV geI[ auDr AKbwrW ny vI myrI ibnW
Srq irhweI leI kwPI iliKAw qy srkwr ƒ Jukxw ipAw[ ies qrHW myrI ibnW Srq irhweI qKq qoN hukm lY ky Awey
hoeI[ jd iPr suprItYNfMt jylH irhweI dy kwgz lY ky AwieAw qW mYN ikhw ik mYƒ srkwr 'qy
Brosw nhIN[ ies leI mYN kwgzW ’qy dsqKq nhIN kr skdw Aqy nw hI kIqy[ hW[ pMQ dw hukm hY ik
auh vwps clw igAw[ Agly idn hom sYktrI pMjwb ny AKbwr ‘Syry pMjwb’ dy AYfItr Bu`K hVqwl qoV id`qI
srdwr Amr isMG ƒ sMq ivswKw isMG kol ByijAw[ sMq vswKw isMG, srdwr KVk isMG qy
srdwr Amr isMG imE hspqwl Awey[ aunHW ny PurmwieAw ik morcw ibnW Srq Pqih ho jwey qy irhweI mMn leI
igAw hY qy AsIN Akwl qKq qoN hukm lY ky Awey hW[ pMQ dw hukm hY ik Bu`K hVqwl qoV
id`qI jwey qy irhweI mMn leI jwvy[ qd mYN sMgq dw hukm mMn ky BuK
` hVqwl Kqm kr id`qI[ jwvy[ qd mYN sMgq dw
ieh myrI pMjvIN BùK hVqwl sI[
hukm mMn ky BuK
` hVqwl
myry iKAwl ivc julweI 1930 dI iksy qrIk ƒ 90 idn dI BuK ` hVqwl ipCoN myrI 16
swlW ipCoN irhweI hoeI[ myry ipCoN BweI kysr isMG dI vI auhI Srq vwlI irhweI (jo pihlW Kqm kr id`qI[
mYƒ id`qI geI sI) AweI pr ies Syr idl sUrmy ny Srq vwlI irhweI Tukrw id`qI[ iqMn swl
BweI kysr isMG qy srkwr dovyN AVy rhy[ AKIr jd vIh swl dI pUrI kYd k`tI geI qW
srkwr ƒ hwr mMnxI peI qy srkwr ƒ ibnW Srq irhweI krnI peI[ pr APsos hY ik ies
sUrmy dI mOq bVI drdnwk hoeI, ijs dw A`j qk pUrw pqw nhIN l`g sikAw ik ik`Qy Aqy
iks qrHW hoeI[
irhweI vyly myrI hwlq bhuq kmzor sI[ pr sMq vswKw isMG Aqy dUsry AwgUAW ny bVy
iDAwn nwl mhwrwjw rxjIq isMG dI smwD 'qy mYƒ itkwieAw[ lwhOr dIAW sMgqW vloN
gurduAwrw fyrw swihb ivc bVw BwrI dIvwn sijAw, ijs ivc sMgq ny dsqwr qy isropw
id`qw[ ies qoN ipCoN kWgrs kmytI AMimRqsr vloN Sihr ivc kwPI v`fw jlUs k`iFAw igAw[
kWgrs kmytI, AkwlI dl, Akwl qKq qy iesqrI sBw vloN ikrpwnW qy dsqwry, isropw
id`qy gey”[ (jIvn sMgrwm)

Agsq, 2009 [ 36 [ is`K Shwdq


gdr lihr Aqy BweI rxDIr isMG
fw. purI ny cIP Kwlsw dIvwn Aqy Kwlsw AYfvokt y AKbwr dy hvwly qW id`qy hn ik is`KW ny gdrIAW dw ivroD kIqw[
gdr lihr bwry 'inSkrs' k`FidAW ieh vI ikhw hY ik “Bwrq dy suqq M rqw dy Gol ivc AwpxI dyx dy sbUq vjoN gdrIAW
dIAW kurbwnIAW auqy h`k jmwaux dw ieho ijhy qbikAW dw Ajokw moh, ip`Cy v`l JwqI mwirAW ivfMbxw hI lgdw hY” pr
ieh ijkr krnw pqw nhIN ikauN B`ul gey BweI rxDIr isMG hI swry pMjwb ivcoN ieko iek Aijhy AwgU sn jo gdrIAW dy
nwl qury sn[ fw. swihb ieh svwl auTwauxw vI Bùl gey gdr krn dy AYny mh`qvpUrn idn qy krqwr isMG srwBy ny BweI
rxDIr isMG ijhy 'k`tV Dwrimk' dw swQ hI ikauN cuixAw?
gdr lihr dy pihlyy lwhOr swijS kys dy vwDU clwn ivc ivc 45 bMidAW nMU aumr kYd kwly pwxI Aqy jwiedwd zbqI
dI szw suxweI sI pr pihlW gey gdrI kYdIAW qoN frn krky AMfymwn jyl vwilAW gdrIAW nMU lYx qoN ienkwr kr id`qw
ijs krky BweI rxDIr isMG Aqy swQIAW nMU hjwrI bwg jylH ivc r`iKAw igAw[ BweI swihb ny aus jyl dw hwl AwpxI
ikqwb ivc id`qw hY ijs qoN iehnW gdrIAW dy jIvn dI Jlk imldI hY, auh Jlk pwTkW A`gy pyS hY- sMpwdk
ijs blwk ivc swƒ bMd
kIqw igAw, aus ivc 20 koTIAW (PrvrI dy SurU ivc ‘sMq’ rxDIr isMG ny ipMf
sn Aqy vIhW ivcoN vIh s`jx gujrvwl(ijlw luiDAwxw) ivc 100 dy krIb dyS BgqW
hI A`fo A`f bMd kIqy jWdy sn[ dI mIitMg kIqI[ 14 PrvrI nMU AKMf pwT sI[ AKMf
ATwrW dI bdlI aunWH hI ATwrW pwT dy ipCoN ‘sMq’ rxDIr isMG ny mkwn dy C`q auqy
koTIAW AMdr AYDr auDr hud M I iek KuPIAw mMitMg kIqI, ijs ivc aunHW d`isAw ik
rhy[ pMRqU ijMdy vjy jMgilAW hux mYdwn ivc kud pYx dw vkq Aw igAw hY Aqy POjW
AMdr qwVy hoey isMG sUrbIrW
bgwvq krn leI iqAwr hn[ kuJ cMdw iek`Tw kIqw
dy Aijhy bol bwly ik SyrW vWgUM
hI bwxIAW pVH pVH g`jx Aqy igAw…. jd gdr dI nIXq qwrIK auqy PIrojpur dIAW
ijauN ijauN Syr g`jx iqauN iqauN pltnW nMU nwl lY ky gdr krn Kwqr ienklwbIAW
koTIAW gUj M x[ iek jxW bwxI dIAW tolIAW PIrojpur iek`TIAW hoeIAW qW ‘sMq’ rxDIr
pVHy qW swrIAW koTIAW ivc isMG vI Awpxy pRymIAW dw iek jQw lY ky EQy Awey ijs
suxweI dyv[y rwq ƒ qW dUr dUr bdly ‘sMq’ rxDIr isMG Aqy aunHW dy keI swQIAW nMU
swry jylH AhwiqAW ivc pwTW aumr kYd dIAW szwvW hoeIAW[ (jgjIq isMG AnMd,
dI DunI sux[y g`l kI bwxIAW dy
kwmryf lihr dy AMg-sMg, 97))
pwTW dw Aijhw pRvwh cilAw
ik c`qo pihr iksy vyly T`ly hI
nw[ sMgq dy pRBwv krky sB qoN vD qoN v`D dI moh mmqw[ suKmnI swihb dI bwxI qW qoN Pwrg ho ky Pyr pwTW dy dOr cl pYxy[ kdy
bwxIAW kMT krn qy suxn dI cONp sdIv lgI bhuq swirAW dy kMT ho geI[ pwT srvx dI koeI pRymI pwT sunwvy kdy koeI, vwr nw pvy[
hI rhy[ pRym pwTW dy krn Aqy suxn suxwaux vwrI nw Awvy[ AKMf prvwh cl ipAw[ keI Ckx Ckwaux dw smW hI msW Avyslw jwvy,
dI AijhI hu`b BrI rIJ irJwieq hoeI ik pRm
y IAW ny qW sm`c
u I pMj gRQ
M I hI kMT kr leI[ nhIN qW swrw idn pwT AiBAws ivc bqIq
iksy vyly surqI 'qy A`K auGVnI hI nw pwvy[ Akwl ausqiq qy sRI 'kwl jI dI ausqiq' hov[y sohxy lyKy lg ky bqIq hov[y AwQxy koTIAW
Aijhw pRym ipAwr pRspr aupijAw ik iek bic`qr nwtk ivcoN bhuiqAW dy kMT ho geI[ ivc bMd hox swr iek s`jx roz rOl suDy sRI
dUjy ƒ 'BweI swihb' 'BweI swihb' krky rwq dy do bjy qoN idn cVHy ijMdrw KulHx qk rihdws swihb dw pwT suxwey Aqy bwkI swry
bulwvx[ AMimRq rUpI bwxI dI AMimRq klw AijhI bwxI dw qoV AKMf prvwh cly[ rwq ƒ AwQxy s`jx suxn[ ievyN ijvyN hI ipCly dohW sY~l
vrqI ik eIrKw, dYvK, bKIlI, ikbr, qk`brI bMd hox qoN pihlW hI jl dIAW bwltIAW Br blwkW ivc BI ieho vrqwrw vrqdw rhy[
iksy ƒ supny mwqr vI nw Pury[ bwxIEN suM\y ky AMdr jMgly kol r`K leIAW jwx[ iek bjy rihrws dy pwT pscwq jYkwry gjwey jwx,
vM\y ihridAW vwlI ibll ibllwht sB dUr hI auT ky ieSnwny soDy jwx[ vIr BweI Aqr ijnHW dy nwl audwly dw jMgl gUjM auT[y rihrws
Aqy cknwcUr ho geI[ koeI koeI korV BwvyN isMG jI dI koTI Aksr myry lwg pws hI irhw dw Bog pYx swr Aqy jYkwirAW dI guj M wr T`lx
su\
M w vM\w rih igAw hov[y nw koeI kMm nw koeI kry[ Aqy AQ`k pRym AwnMdI vIr gurbwxI dy swr hI 'idnrYx' 'bwrW mwhw quKwrI' 'bwrw
DMdw[ kyvl nwm bwxI dw Awhr[ s`cVw Bvqwr AKMf prvwh clwieky iek AduqI AnMd rs mwhw mWJ' 'Punyh' caubolo' 'ibrhVy' Awidk
Awhr[ n Bojn Ckx dI icMqw nw sMswr kutB M IAW bMnH idAw krn[ idn cVHy inq ikRAw soc Awidk
Agsq, 2009 [ 37 [ is`K Shwdq
muk`dmy dy idnW ivc lwhOr sYNtrl jylH dI Adwlq qy koTVIAW ijQy mulzm rihMdy sn, surg dw
nmUnw bxIAW hoeIAW sn, ikauNik BweI swihb jI sdky swry sjx gurbwxI dw pRm y sihq pwT krdy sn[
jpujI swihb, jwpu swihb, suKmnI swihb, cOpeI qy Sbd 'iQru Gir bYshu hir jn ipAwry' ienHW pMjW
bwxIAW dw pwT idn rwq jwrI rihMdw sI[ hr iek isMG Awpo AwpxI vwrI aupr iqMn iqMn GMty lgwqwr
pwT krdw sI[ hr iek bwxI dy pwT leI pwTI mukr ` r sn[ so ieauN jylH jyhy QW ivc gurbwxI pRvwh cl
irhw sI qy sB s`jx prspr pRym Bwv nwl smW bqIq kr rhy sn[

bwxIAW dy pRm
y pwT hoieAw krn[ Pyr nON swFy swhmxw krdy hoieAW BI icq ibrqI iek rcnw lw dyxI kdy iksy ny[ bwxIAW qoN Cut keI
nON AQvw ds bjy kIrqn soihly dw pwT pVH AlOikk Awqm Aihlwd ivc rihMdI sI[ v`K- o sYNkVy Sbd vI pRymI jnW ny kMTwgr kr r`Ky
sux ky sB s`jxW ny gupq ho jwxw[ gupq v`K dVivAW ivc qVy hoey pMKxUAW ƒ nwm sn Aqy bwxIAW BI pry qoN pry pRym DUnIAW
AiBAwsIAW ny nwm AiBAws ivc jut jwxw kIrqn dw sihj AnMdI cogw pRspr siqsMg sihq srvx krwauxIAW[ iek dUM iek ny vD
Aqy juty jutwey hI gu`t ho jwxw[ AMimRq vyly dy pRBwv krky suqy suBwv hI imldw rihMdw vD ky cwau ceIly auqSwh sihq pRym pwT
auTxswr pihlW jpujI swihb, hzwry dy Sbd, sI[ ies leI ipMjry pey pMKIAW dIAW ibrqIAW aucwrn krny[ iek hitAw dUjw lg igAw[ jo
jwp swihb, hzwry dy Sbd pwqSwhI 10, cVHdIAW klW dy Awqm AOjI iKVwau ivc bwxIAW dws ny ijs iksy ƒ kMT krn leI
sv`eIey Awidk dw pwT ho ky sRI Awsw jI dI rihMdIAW sn[ dws dI ies AnMdI lor Kyf auqSwh id`qw, iqs iqs ny soeI bwxIAW kMT
vwr Sbd C`ikAW smyq Alwpnw hoxI[ Punh y , ivcoN A`K kdy nhIN auGVdI sI[ jd qweIN kr leIAW[ bwzy s`jxW dy qW ieqny iqKy cyqy
suKmnI swihb, suKmnw swihb (rwg iblwvl, ieh au~nIAW dw j`Qw CuitAw nhIN qd qweIN sn ik idnW ivc hI suKmnI swihb, Akwl
nt, kwnVw qy kilAwn, ienHW cOhW rwgW ivc iek Aqut` AnMd hulwsI siqsMg bixAw hoieAw ausqiq, jyvf gMBIr bwxIAW kMT kr leIAW
jo cOQI pwqSwhI ArQwq mhly 4 dIAW sI, ikauNik ienHW ivcoN vIr Bw: Aqr isMG jI sn[ ijauN ijauN kMT krI jwxw iqauN iqauN mYƒ
AStpdIAW hn, ienHW dI smudwie dw nwm swrKy bwxI dy pRym rsIey cqo pihr AMimRq suxwaux leI v`D v`D ky Awvwzy mwrny, BweI
'suKmnw swihb' hY, BjnIk isMG ies dw pwT vrKw krdy hI rihMdy sn[ sB ƒ bwxIAW dy swihb jI mYN suxwvW[ bwxI dy pwTIAW dy nwm
suKmnI swihb vWg hI Kws pRym nwl krdy suxwaux dw eyfw cwE ik iek dUjy qoN v`D v`D qy jo jo bwxIAW qy Sbd aunHW dy kMT sn Xw
hn), bwvn AKrI, Akwl ausqiq Awidk ky pwT suxwvx leI aumwhy bxy rihx[ iek ijnHW dy auh pwT krdy sn, aunHW dw vyrvy
bwxIAW dy pwTW dy suriq sroq AwnMd mMgl imMt BI ivrvw nw jwxw, kdy iksy pRymI ny sihq nkSw (Agly pMny ’qy) id`qw jWdw hY-
hoxy[ inqw pRqI rOl suDy inq nvyN s`jx pwT
suxwvn[ suKmnI swihb Awidk bwxIAW dy
rsIey pwTI s`jx ieh sn ijnHW ivcoN keIAW rwjmMdrI jylH dy smwcwr
ny idnW ivc hI bwxIAW kMT kr leIAW Aqy
keI s`jxW dy pihlW hI kMT sn: 1. vIr BweI jwx swr AsIN bVw Srmswr hox vwlw nzwrw dyiKAw[ jylH gytoN bwhr,
Aqr isMG jI, 2. BweI lwl isMG jI bwhrlI kmwx ivc kMm leI jwx vwly kYdI kwly DUs rMg vwly nMg mlMg by-
nwrMgvwlIey, 3. BweI boG isMG jI (JwV swihb
prd KVHy kIqy hoey hn[ aunHW dy qyV dIAW lMgotIAW (kpInW) BI luhweIAW
vwly), 4. BweI gujr isMG jI (Bknw), 5.
BweI hrnwm isMG jI (rsUlpurIey), 6. BweI hoeIAW hn[ jrvwxy aunHW dI bVI by-ihAweI nwl qlwSI lY rhy hn...[ AMdr
hrnwm isMG jI (gujrvwlIey), 7. vIr s`jx jwx vwilAW dI BI Aqy AMdroN bwhr Awaux vwly kYdIAW dI eys iz`lq BrI
isMG jI (nwrMgvwlIey) 8. vIr krqwr isMG KuAwrI nwl qlwSI leI jWdI sI[ AsIN gurU Awsry cVHdIAW klW ivc inDVk
jI (nvyN cMd vwly), 9. BweI hrI isMG jI
AMdr jw vVy[ swfy v`l iksy A`K Br ky vI nhIN JwikAw[ swfIAW pusqkW dy
kYnfy IAn (cotIAW) 10 BweI mhwrwj isMG jI,
11. vIr nrwiex isMG aurP krqwr isMG jI bMfl, bsqr, ibsqry sB srkwrI ispwhIAW dy moiFAW auqy l`dy hoey sn[ AsIN
pitAwly vwly, 12. BweI dl isMG jI aurP qW sjy sjwey KwlseI bwixAW ivc AMdr jw vwrd hoey[ jylH krmcwrI swfy
pwlw isMG (FufIky)[ eynHW vIrW dy keI keI
ichirAW v`l ibqr ibqr Jwkx, ibr ibr qkx bol nw skx[ jylH dy sNtr
v`fIAW v`fIAW bwxIAW kMT sn, ikQy qk vrxn
krky suxweIey[ ivc hI jylHr dw dPqr sI Aqy auprlI mMzl ivc suprfYNt dw AwiPs sI[
*** swƒ hyTly brWfy ivc jw ibTwieAw[ AsIN bYNcW m`l leIAW, EQy dw cIP hY~f
swƒ qW Cutx Cutwaux dw rqI BI gumyh vwrfr hYrwn hoieAw swfy v`l q`kI jwvy[
nhIN sI[ Anyk pRkwr dI auiKAweIAW dw

Agsq, 2009 [ 38 [ is`K Shwdq


hzwrI bwg jylH ivc aumrkYd dI szw Bugqx vwly 45 kYdIAW ijnHW ivc iek BweI rxDIr isMG sn[ auQy
gdrIAW vloN gurbwxI pwT Aqy zubwnI inqnym dw rozwnw AiBAws huMdw sI[ ausdw vyrvw BweI rxDIr isMG ny jylH
ic`TIAW ivc id`qw hY, jo AsIN pwTkW leI Cwp rhy hW, qW ik aunHW gdrI XoiDAW dy jIvn dI iek JwkI vyK skx ik
aunHW ƒ zurm dy iKlwP lVn dI Aqy muswbqW ƒ iKVy m`Qy shwrn dI pRyrnw ikQoN imldI sI[

hzwry dy Sbdpw. 10

Putkl

izM. nwmw BweI nMd lwl qy gzlW


jpujI swihb hzwry

jwpu swihb sxy

Awsw dI vwr

isrI kwl jI kI
ausqq bicqR nwtk

Bw. gu . dI vwr
AnMd swihb swrw

bwrw mwhw quKwrI


jYqsrI dI vwr

su: ku: guxvMqI

Akwl ausqiq

kIrqn soihlw
suKmnI swihb

bwrw mwhw mwJ

vwr mwrU fKxy

suKmnw swihb
dy SbdW smyq

igAwn pRbD
CikAW smyq

bwvn AKrI

svXy B`tW dy
gdrI XoiDAW dy nwm

kib`q svXy
o
isD gosit
20 svXy
33 svXy

idn rYn
EAMkwr

rihrws
ibrhVy

lgBg
krhly

Sbd
BweI aUDm isMG kMT pwT pwT pwT pwT kMT pwT kMT kMT kMT 20
BweI Aqr isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT kMT kMT pwT kMT kMT AQwh 3 kMT, pwT
BweI Arjn isMG kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT pwT pwT kMT kMT kMT pwT pwT kMT kMT 40 pwT
BweI ieMdr isMG kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT kMT kMT 30
BweI suc
` w isMG kMT pwT pwT pwT pwT kMT kMT 10
BweI s`jn isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT kMT pwT pwT kMT kMT 50 pwT
BweI sUjw isMG kMT pwT pwT pwT kMT kMT kMT 10
BweI sud
M r isMG kMT pwT pwT pwT kMT kMT 10
BweI hrnwm isMG gujrvwlIey kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT 100 pwT
BweI hrnwm isMG rsUlpurIAw kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT kMT kMT 145 10vIN vwr
BweI hrnwm isMG kwlwsMGIAW kMT pwT pwT pwT kMT kMT pwT kMT kMT 60
BweI hrI isMG cotIAW kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT 200
BweI hrI isMG k`kV kMT pwT pwT kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT 35
BweI hIrw isMG kMT pwT pwT pwT pwT kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT kMT 25
BweI kysr isMG kMT pwT pwT kMT pwT kMT kMT 10
BweI kyhr isMG kMT pwT pwT pwT pwT pwT pwT
BweI kwhlw isMG kMT pwT pwT pwT kMT
BweI krqwr isMG kMT kMT kMT pwT kMT kMT kMT kMT pwT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT 300 10,15,28
BweI ikrpw isMG kMT pwT pwT pwT pwT kMT kMT kMT 35
BweI krm isMG kMT kMT kMT pwT kMT kMT pwT kMT pwT pwT kMT kMT 55
BweI guj
` r isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT 90 pwT
BweI gMfw isMG KwpVKyVI kMT kMT kMT kMT kMT kMT 60
BweI gMfw isMG ipMf surisMG kMT pwT pwT pwT pwT pwT pwT pwT pwT pwT pwT kMT kMT 25 pwT , vw, BgO.
BweI ijMdr isMG kMT kMT kMT pwT kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT kMT kMT 30 kMT 10,12
BweI qyjw isMG kMT pwT pwT
BweI dl isMG(pwlwisMG) kMT kMT kMT kMT
kMT kMT kMT kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT kMT pwT kMT kMT kMT 35 kMT 1
BweI n`Qw isMG kMT pwT pwT pwT pwT pwT 5
BweI nrwiex isMG kMT pwT kMT pwT kMT kMT kMT pwT pwT pwT kMT kMT pwT pwT kMT kMT pwT pwT pwT kMT kMT 45 pwT
BweI pwKr isMG kMT pwT pwT pwT pwT kMT pwT pwT kMT pwT pwT pwT kMT kMT 40
pMfq ipAwry lwl kMT pwT pwT pwT pwT pwT 1,2
BweI boG isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT A`Dy pwT A`DI pwT pwT kMT kMT 150 2,3 vwrW
BweI bGyl isMG kMT pwT pwT pwT pwT kMT kMT 15 1 vwr
BweI buF
` w isMG kMT pwT pwT
BweI bqn isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT pwT kMT kMT kMT kMT pwT kMT 65 pwT
BweI blvMq isMG kMT kMT kMT
BweI bUV isMG kMT pwT kMT pwT A`Dw pwT kMT pwT pwT kMT pwT pwT kMT pwT pwT kMT kMT 55 pwT 1,2
BweI msqwn isMG kMT kMT kMT 5
BweI mhwrwj isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT pwT kMT pwT pwT pwT kMT kMT kMT kMT pwT pwT pwT pwT pwT kMT kMT 400 vwr BgOqI
BweI mMgl isMG kMT pwT kMT pwT
BweI munSw isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT kMT kMT kMT 35 kib`q keI
BweI lwB isMG kMT kMT kMT 11
BweI lwl isMG kMT kMT kMT kMT kMT kMT pwT pwT kMT kMT pwT pwT pwT kMT pwT pwT pwT pwT pwT pwT pwT pwT kMT kMT 25
lwlw lwl cMd pwT pwT
BweI vswKw isMG kMT pwT pwT kMT kMT kMT kMT 15

Agsq, 2009 [ 39 [ is`K Shwdq


swky nIly qwry dw syk
ipM.R srvx isMG dI huxy CpI svY-jIvnI ‘hsMidAW KyliM dAW’ ivcoN jUn ’84 nwl
sbMDq iek kWf[
jUn 1984 dI iqMn qwrIK sI[ gurU Arjn bol id`qw hY[” lok skqy ivc Aw gey qy ros jgHw sI, ijQy mYN
dyv jI dw ShIdI gurpurb sI[ ausy idn myrI nwl Br gey[ pr kriPaU dI krVweI kwrn bcpn ivc ryl
pqnI dy ccyry Brw dw ivAwh sI[ myrw Cotw koeI bwhr nhIN sI inkl skdw[ g`fI mUhry boqy qoN
Brw Bjn isMG vI ausy Gr ivAwihAw hoieAw swƒ cONkImwn iGirAW ƒ cwr qrIk vI ifgxoN bicAw sW[ mYN Sukr kIqw ik auDr dy
hY[ Bjn Awpxy swly dy ivAwh qoN kuJ idn lMG geI qy pMj vI lMG geI[ kriPaU jwrI rwh nhIN sW ipAw[ audoN dw bicAw A`j vI
pihlW AmrIkw clw igAw sI[ aunHIN idnIN sI, ijs nwl jwn AklkWd hoeI peI sI[ bc igAw sW[
pMjwb ivc AxhoxIAW vrq rhIAW sn[ nw ivAwh dw myl ieko QW b`iJAw bYTw sI[ AsIN FufIky phuiM cAw qW auQy vI kriPaU vrgw
Gony isrW vwilAW dI KYr sI nw kysW vwilAW ryfIE nwl kMn lw ky bI.bI.sI. dIAW KbrW mwhOl sI[ svyry auTidAW KbrW imlIAW ik
dI[ byksUry bMdy b`sW ’coN lwh ky mwry jw rhy suxdy[ AKbwr bMd sn qy APvwhW dw bwzwr sMq jrnYl isMG qy auhdy swQI ShIdIAW pw
sn[ mOq ikqy vI qy iksy ƒ vI Aw skdI sI[ grm sI[ KbrW Aw rhIAW sn ik drbwr gey hn[ drbwr swihb dy kMplYks ’qy POj
Bjn ƒ fr sI ik ikqy AmrIkw jwxw ivcy nw swihb auqy tYNk cwVH id`qy gey hn qy Akwl dw kbzw ho igAw hY pr golIAW Ajy vI ruk
rih jwey[ auhdy vIzy dI imAwd vI QoVHI hI qKq ƒ qopW nwl Fih-FyrI kr id`qw igAY[ ruk ky c`lI jWdIAW hn[ bI.bI.sI. dIAW KbrW
rihMdI sI[ auhdI ZYr hwzrI ivc swfw vwhvw AijhIAW KbrW nwl is`KW dy ihrdy ClxI ho Aw rhIAW sn ik ieMglYNf qy hornW mulkW
myl ivAwh ivc igAw[ jM\ iklHw rweypr u jwxI gey sn qy keI kriPaU dI pRvwh nw krdy ivc is`K muzwhry kr rhy hn qy BwrqI POjW
sI[ vyly nwl AnMd kwrj ho gey qy jW\IAW dw vwho-dwh AMimRqsr v`l ƒ qur pey sn[ pr ivc is`K rYjImYNtW ny bgwvq kr id`qI hY[
Kwx pIx vI ho igAw[ folI lY ky muV rhy sW POjW QWEN QWeI qYnwq sn ijhVIAW aunHW ƒ ryfIE qoN muzwhrwkwrIAW dIAW AwvwzW suxdIAW
ik nwrMgvwl lMG ky nihr dy pul ` ’qy kuJ jW\I rok rhIAW sn[ 6 jUn ƒ mYN qy myrw Brw sn jo bVIAW roh BrIAW sn[ KUn dw bdlw
pwxI-DwxI pIx auqry[ auQy hI iksy ny d`isAw Arjn pYdl hI mwnW qoN sohIAW dy KyqW ivcdI KUn dy nwAry l`g rhy sn[
ik A`j ryifE qoN ieMdrw gWDI bolI sI[ l`gdw huMdy hoey Awpxy ipMf ƒ c`l pey[ audoN swfy rwq FufIky k`t ky mYN Agly idn ckr
kuJ hoag
U w[ ipMf tYlIPon nhIN sI[ ckr vwilAW ƒ iPkr clw igAw[ swfw Gr gurduAwry dy nyVy hI hY[
jM\ joDW mnsUrW ivcdI cONkImwn prq sI ik swfy nwl kI bIqdI hoaU qy swƒ icMqw mYN svyry swjry auiTAw qW mUhM hnHr
y y ivc dyiKAw
AweI[ ieh g`l iksy dy Kwb iKAwl ivc vI sI ik ipMf vwilAW dw kI hwl haU? KyqW ivc ik Gr qoN gurduAwry ivckwr KwlI peI QW
nhIN sI ik rwqo rwq pMjwb ivc kriPaU l`g kMm krdw koeI twvW t`lw bMdw hI nzrI pY auqy POjI morcy m`lI bYTy sn[ aunWH ny gofxIAW
jwvygw qy ijQy koeI hovygw qy auQy eI iGr irhw sI[ ipMfW ivc vI suMn swn sI[ lw ky bMdUkW isMnHIAW hoeIAW sn[ mYN bwhr ƒ
jwvygw[ irSqydwrW ny Agly idn Awpo Awpxy sohIAW, ggVw qy koTy lMG ky AsIN jgrwEN jMgl pwxI jWdw ruk igAw[ idn dw cwnx
GrIN prqxw sI[ svyry pqw l`gw ik sVkW ’qy qoN rweykot jwx vwlI sVk lMGxI sI[ swƒ hoieAw qW cwr cuPr y y POj hI POj sI[ AYnI POj
AwvwjweI bMd hY qy koeI b`s jW ryl g`fI nhIN fr sI ik auhdy auqy vI POj dw pihrw hovg y w[ qW mYN ihMd-pwik dIAW lVweIAW smyN vI nhIN
c`l rhI[ nw AKbwr Awey sn qy nw hI ryfIE Awsw pwsw dyK ky AsIN swieMs kwlj koloN sI vyKI[ rwqo-rwq tr`kW dy tr`k ipMf ’c
qoN koeI Kbr Aw rhI sI[ ijhVw koeI cONkImwn sVk pwr kIqI qy f`ly ƒ jwx vwlI ilMk sVk Awx vVy sn[ swfy ipMf dw gurduAwrw
dy b`s A`fy ’qy jWdw auh K`jl KuAwr ho ky auqy jw cVH[y Arjn auQNo ckr ƒ clw igAw qy ieiqhwsk hox kwrn auhƒ Gyrw pwieAw hoieAw
muVdw[ POjI auhƒ bMdUkW ivKw ky BYVy bol mYN sUey pY ky FufIky ƒ qur ipAw[ AgWh POjI sI, pr auQy koeI KwVkU nhIN sI[
boldy qy ip`Cy moV idMd[y jy koeI zrUrI kMm jwx g`fI dyK ky mYN k`ikAW ƒ muVnw munwsb kuJ idn mYN ckr hI irhw[ iek rwq
dw vwsqw pwauNdw qW kMn PVw ky bYTkW kFwauNd[y smiJAw[ k` k IN Fu f Iky kwlj dw iek Ajy v`fw qVkw sI ik lwaUf spIkr qoN AwvwzW
sweIklW vwilAW dy glW ivc sweIkl pvw ky ividAwrQI imilAw jo mYƒ Awpxy Gr lY igAw AwauxIAW SurU hoeIAW peI koeI bMdw GroN bwhr
gyVy kFwey jWdy[ jMgl pwxI jwxw hI muhwl ho qy cwh pwxI ipAwieAw, auQy mYN kuJ smW nw inkly[ bwhr POj ny ipMf ƒ Gyrw pwieAw
igAw sI[ lokW ƒ pSUAW dy p`Ty ilAwauxy hI Awrwm kIqw[ ausny mYƒ FufIky jwx leI Awpxw hoieAY[ POj ny kuJ cwnx dy goly vI Asmwn ’c
AOKy ho gey[ ieho APvwhW aufI geIAW ik sweIkl dy id`qw[ jdoN mYN v`fy k`ikAW qoN C`fy sn[ iPr lwaUf spIkr qoN AwvwzW dy ky
Plwxy QW golI c`lI hY qy Plwxy QW Plwxw cUhVc`k ƒ jw irhw sW qW gurs U r k`ikAW v`l lsMsIey bulwey jwx l`gy qy aunWH dw Aslw jmHW
mwirAw igAw hY[ iPr ryfIE qoN bI.bI.sI. dI PweIirMg hoeI[ bwAd ivc pqw l`igAw ik krwieAw jwx l`gw[ kuJ ieknw ƒ POjI g`fIAW
Kbr AweI ik “POj ny drbwr swihb ’qy h`lw auQy rwh jWdy 3-4 bMdy mwry gey sn[ ieh auhI ’qy ibTw ky jgrwEN ƒ lY gey qy keI idn

Agsq, 2009 [ 40 [ is`K Shwdq


ihrwsq ivc r`iKAw[ keIAW dI ku`tmwr vI ny AYlwn nhIN kIqw beI ijhVy SrDwlU gurpurb ijauNdy Aw auh auT KVHy hox nhIN qW lwSW dy
hoeI[ lok hYrwn pRS
y wn sn ik ieh j`gNo qyrvIN auqy Awey Aw auh h`Q KVHy krky bwhr Aw nwl eI swV id`qy jwxgy[ AsIN 7 jxy ijauNdy
kwhqoN kIqI jw rhI hY? swfy ipMf vwilAW dw jwx?” dlIp isMG ny sp`St d`isAw sI “ibnW KVHy hoey[ 6 bMdy sI qy 7vIN buVHI sI[ swfy nW
kI ksUr sI? ivcy pMc PVy jw rhy sn qy ivcy AYlwn qoN PwieirMg SurU hoeI sI qy swƒ bwhr pqy ilK ky swƒ imltrI dI g`fI ivc ibTw
srpMc[ nwly Akwl qKq Fwh id`qw sI[ mYN inklx dw koeI mOkw nhIN id`qw igAw[ jy swƒ ilAw[ bwhr iek inAwxw AwpxI mW dI lwS
iesƒ nwdrSwhI smJ irhw sW[ myry mn ivc bwhr inklx ƒ kihMdy qW AsIN AMdr kI ’qy ilitAw roeI jWdw sI[ swfy dyKidAW iek
roh auT irhw sI ik POjI APsrW qoN pu`CW qW krnw sI? 4 qrIk dw swrw idn qy swrI rwq POjI ny auhdy isr ’c b`t mwirAw ijs nwl
shI peI ieh hnHr y grdI ikauN krdy EN? Grdy AsIN Bu`Ky iqhwieAW k`tI[ ijhVy jvwk sI auh lwS qoN ruV igAw qy roxNo h`t igAw[”
mYƒ rok rhy sn ik auh qYƒ vI Fwh lYxgy[ aunWH dw qW bwhlw eI burw hwl sI[ Aglw idn “iPr swƒ auh iek iblifMg ivc lY
POjIAW mUhry nw koeI ApIl sI, nw dlIl sI[ vI auvNy eIN nMiGAw[ AsIN jhwz vrgIAW gUj M W gey[ auQy aunWH ny kwlIAW dwVHIAW vwly A`f k`F
swkw nIlw qwrw qoN bwAd jo kuJ hoieAw suxIAW qy AYN l`gw ijvyN jhwzW qoN bMb ifgdy ley qy swƒ buiVHAW ƒ kmirAW ’c qwV ’qw[
auhdy bwry bhuq kuJ iliKAw jw cuk` [Y mYN Awpxy hox[ grmI qy qyh nwl swfI jwn inklI jWdI swfy qyV b`s ’k`ly kCihry hI sI[ auQy swƒ
ipMf dy kuJ Bly purSW dI h`f bIqI d`sdW[ 2 sI[ AsIN muVky vwly lIVy incoV ky mUMh ig`lw 15-16 idn r`iKAw[ iek vyly swƒ dwl qy
jUn ƒ ckr dy iqMn bzurg ibSn isMG, bic`qr krdy sI[ jvwkW dw hwl dyK ky zirAw nI sI cOl idMdy sI qy dUjy vyly suk
` IAW rotIAW[ do vwr
isMG qy imsqrI dlIp isMG ipMf dy gurduAwry jWdw[ bwhr golIAW c`lI jWdIAW sI[ rwq ƒ swƒ tUtIAW qoN pwxI ipAwauNdy sI[ auQy aunHW
dI zmIn dy sbMD ivc AMimRqsr gey sn[ srW ’c vI POjI Awx vVy[ aunWH ny grnyf is`ty swfy pMijAW dy inSwn ley qy muV muV puCdy
drbwr swihb dy Awly duAwly kriPaU l`gw qy golIAW clweIAW[ bs Pyr kI sI rox rhy beI AMbrsr ikauN Awey sI? bwrI swfIAW
hoieAw sI, ijs krky rwq aunWH ƒ gurduAwrw krlwaux qy mrgy mwrqy dI kurlwht mc gI[ bMd rihMdIAW sI[”
ShIdW ivc k`txI peI[ 3 qrIk ƒ kriPaU idn dy cVHwA nwl aunHW ny lwaUf spIkr qoN mYN dlIp isMG qoN pu`iCAw sI, “nwl dy
Ku`lHw qW auh jQydwr gurcrn isMG tOhVw ƒ AwiKAw beI ijhVy ijauNdy Aw auh h`Q KVHy dohW swQIAW dw pqw l`gw kuJ?” aus ny d`isAw,
imly[ zmIn dw kys sux ky aus ny slwh id`qI krky bwhr Aw jwx[ nhIN qW AMdry BunM idAWgy[ “ibSn isMG qW myry swhmxy eI ShIdI pw
ik A`j ieQy srW ivc eI ruk jwE[ A`j AsIN bwhr Awaux l`gy qW bwhroN 6-7 bMdy B`jy igAw sI, bic`qr isMG dw koeI pqw nI l`gw[”
AYqvwr hox krky dPqr bMd hY[ Blky quhwƒ B`jy AMdr Awey[ aunWH ny rOlw pwieAw beI koeI
bwAd ivc mYƒ ipMf dy bMidAW qoN pqw
muKiqAwrnwmw bxw ky dy dyvWgy qy qusIN jgrwEN bwhr nw inkly, bwhr cONk ’c bMdy mwrI jWdy
l`gw ik bic`qr isMG vI dlIp isMG vWg bc
jw ky vkIl rwhIN kys drj kr dyxw[ ieh Aw, AsIN msW bc ky Awey AW[ aunHW dw rOlw
igAw sI[ swkw nIly qwry qoN kuJ idnW bwAd
g`lW mYƒ dlIp isMG ny Kud d`sIAW sn, jdoN sux ky AsIN AMdry eI dV v`t gey[”
puils ipMf ’c pùCx AweI sI ik dlIp isMG
auh swky nIly qwry ’coN bc ky mhIny ku ipCoN “AYny ƒ POjI srW dy bwr mUhry Aw KVoq[y qy bic`qr isMG ipMf ’c kI krdy sn? pr
vwps ipMf muiVAw sI[ aunHW ny lwaUf spIkr qoN AwiKAw swry jxy ibSn isMG bwry aunHW ny kuC nhIN sI pu`iCAw[
ausny d`isAw sI, “AsIN iPr rwq ƒ auQy k`pVy auqwrky qy h`Q KVHy krky vwrI vwrI lok qW audoN hI smJ gey sn ik ibSn isMG
eI rih pey[ gurU rwmdws srW ’c swƒ QW nw bwhr inkl Awx nhIN qW bMb mwr ky swirAW mwirAw igAw hoxY[ dlIp isMG qy bic`qr
imlI[ auh pihlW hI gurpurb ’qy Awey SrDwlUAW ƒ AMdry eI BunM idAWgy[ ijvyN POjIAW ny AwiKAw isMG PVy hoey hoxgy qW hI aunHW bwry puCdy ny[
nwl BrI hoeI sI[ AsIN AwiKAw hux ikhVw AsIN auvyN eI kIqw[ AsIN lIVy lwh ky qy h`Q
dlIp isMG qoN mYN irhwA hox bwry pui` CAw
isAwl hY, lMgr qy mMjI swihb dy sMnH ’c KVHy krky bwhr inkl gey qy swƒ ivhVy ivc
qW ausny d`isAw sI, “15-20 idnW ipCoN aunWH
ijhVI KwlI QW sI AsIN auQy eI prny ivCw ky pwxI dIAW tUtIAW kol ibTweI gey[ vrWifAW
ny swƒ Awpo-Awpxy izlHy dIAW jylWH ’c Byj ’qw
pYgy[ auQy hor vQyry pey sI[ gurpurb krky ivc lwSW eI lwSW peIAW sI[ tUtIAW qoN swƒ
sI[ 10-12 idn luiDAwxw jylH ’c r`iKAw qy
sMgq vI bySumwr sI[ iksy ƒ kI pqw sI beI pwxI nw pIx id`qw igAw[ qyh nwl swfI jwn
puCdy rhy beI ipMf ’c kIhny-kIhny AMimRqsr
Blky kI ho jwxw? swƒ koeI Kbr nI sI veI inklI jWdI sI qy AsIN nwlI ’coN lhU-pwxI
CikAw qy kIhdy kIhdy kol hiQAwr AY[ mYQNo
swry pMjwb ’c krPU l`g igAY[ mYN qVky auiTAw dIAW Gut ` W BrIAW[ aunWH ny swƒ Kwsw icr auQy
bwr bwr puCdy beI qUM sMq jrnYl isMG dw
qy srovr ivc ieSnwn krn cilAw igAw qy ibTweI r`iKAw[ iPr C`q qoN grnyf ifigAw qy
cylw qW nIN? jdoN auhnW dI qs`lI ho geI beI
iPr nwl idAW ƒ Aw jgwieAw[ auh kihx swhmxy v`fy bwr ’coN mSIngMn c`l peI[ ibSn
ieh imsqrI qW aUeIN Aw PisAw qW aunHW ny
l`gy AsIN qW idn cVHy auTWgy[ kmytI dw dPqr ishuM dI puVpuVI ’c golI v`jI qy auh myry ’qy
mYƒ irhwA kr ’qw[”
qW 9 vjy Kul` x
H w, pihlW Awpw kI krnw? audNo if`g ipAw[ bic`qr isMG dw mYƒ pqw nw l`gw[
cwr svw cwr dw tYm hoaU jdoN Twh Twh myry auqy hor lwSW vI Aw if`gIAW[ iPr mYƒ “qYƒ irhwA krn vyly puils ny koeI
golIAW c`lx l`gIAW[ AsIN kofy kofy B`j ky koeI surq nhIN beI ikMnw icr golI c`lI[ jdoN qwkId qW nIN kIqI?” mYN AwKrI g`l puC
` I sI[
srW ’c jw vVy[ srW AMdr AsIN dbky hoey lwSW c`kIAW jwx l`gIAW qW mYƒ surq AweI[ ausny duKI idl nwl d`isAw sI, “kIqI sI
golIAW dy PYr suxI gey[” mYN A`KW KolHIAW qW POjI KVHy dyK ky iPr bMd beI ’gwhW koeI v`D G`t g`l nw krIN[ pr
kr leIAW[ iPr mYN ’vwz suxI beI ijhVy h`fIN bIqIAW kdoN Bul
` dIAW?”
mYN imsqrI qoN pùiCAw sI “pihlW iksy
-0-
Agsq, 2009 [ 41 [ is`K Shwdq
kwiv ikAwrI
1947 dI g`l pMdrW Agsq
AsIN bYTy sW ieh pMdrW Agsq dw idn
bwpU jI ƒ Gyrw G`q ky swry, swfI bdnsIbI dw idn
suxwE ikMJ sI hoieAw swfy ivSvwsW dy kql
bxy sn kOx hiqAwry[ qy kqly-KuSnsIbI dw idn
mW, ipE, BYxW qy BweI,
myrI mW dy ikMnyH mwry[ iek ZulwmI qoN bwd
myrI mW dIAW jvwn BYxW nwl dUjI ZulwmI dI SurA
U wq
d`so sI kI bIqI? swfI kurbwnI dI bykdrI
iSkwr iksy dw bxIAW qy swfy ieqbwrW dw Gwq
jW sI KudkuSI kIqI[
muV auhI jylWH auhI fWgW
iksy qoN ieh vI suixAY mYN auhI puils auhI golIAW
quhwfy v`ifAW bwry, iek vwDw lIfr ivk gey
AwpxI pqnI qy b`cy sBy kurbwnIAW imtI ivc rolIAW
aunWH sn Awp hI mwry[
qyrW jIA aunWH Gr dy Awpxy rwj dy supny
ndI dI ByNt kIqy sn, sB KyrUM KyrUM hoey
qy iPr Awpxy hI h`QIN gey sB cwA ilqwVy
Awpxy aunWH bul
` H sIqy sn[ AsIN qurdy iPrdy moey

bwpU jI hI ivcoN boly kdy ZYrW dy swhvyN


kihMdy rihx dy bs kr AsIN sIs Jukwxw nhIN
mYN k`lw nhIN AnykW ny BwvyN sIs ktw leIey
ijhVy ijauNdy gey ny mr[ Asmq ƒ lutwxw nhIN
nhIN APsos sI hoxw,
nhIN bIqy ’qy sI roxw, h`k swfw jo bxdY
jy C`f ky Gr Awpxy AsW lY ky rihxw ey
kOm dw koeI Gr vsw lYNdy[ AsIN BwvyN rhIey nw rhIey
Awpxy KMfrW ’qy izMdw kOm ny rihxw hY[
kOm dw koeI Gr bxw lYNdy[
s. gijMdr isMG dI pusqk
qUM pui` CAY kwqlW bwry ‘pMj qIr hor’ ivcoN
nW lYNdy fr l`gdw hY,
aunHW dy rwj dw sUrj
A`j zorW ’qy m`Gdw hY[
Agsq, 2009 [ 42 [ is`K Shwdq
mnu`KI h`kW dy iek hor rwKy dw kql
-Avqwr isMG

jsvMq isMG KwlVw vrgy lok hr ic`ty cwnxW ivc nOjvwnW dw iSkwr KyifAw
aus smwj dw ih`sw hud M y hn ijs ƒ srkwrI ausny pMjwb dI khwxI Xwd krvw id`qI
jbr nwl dbwaux dI koiSS kIqI jWdI hY[
hY[ srkwrW ƒ hmySw ieh Brm irhw hY cycnIAw ivc aus bhwdr kOm dIAW
ik auh Awpxy hiQAwrW dy zor ’qy lokW dI mwvW, BYxW Aqy nOjvwnW ’qy vwprI BwvI ƒ
AwzwdI dI muihMm ƒ Kqm kr skdIAW sMswr swhmxy r`Kx leI keI mnu`KI
hn[ Awpxy Awp ƒ zorwvr smJx vwlIAW AiDkwr sMsQwvW kMm kr rhIAW hn[
srkwrW jdoN izMdgI dy swry kwƒn iC`ky ’qy rUs ny auQy Awpxy vloN jMgbMdI krky iek
tMgky Awm lokW dw iSkwr Kyfx inkldIAW Aijhy ivAkqI ƒ auQoN dw pRDwn bxw
hn aus vyly auh kql kIqy jwx vwilAW id`qw hY jo iek nMbr dw guMfw hY Aqy
mnuK` I AiDkwr kwrkun
M nqwlIAw AYsqmIrovw dy kql
ivc koeI Prk nhIN krdIAW[ ipMfW SihrW ijsny AwpxI in`jI sYnw pwlI hoeI hY jo
qoN bwAd smrQk muzwhrw krdy hoe[y
ivcoN hzwrW dI igxqI iksy ƒ vI kql kr
ivc kql krnw AijhIAW skdI hY, Agvw kr
srkwrW dw ik`qw bx jWdw skdI hY Aqy qsIhy dy
hY[ moiFAW ’qy PIqIAW skdI hY[ rmzwn
lvwaux dI dOV ivc jdoN kwdImrov nW dy ies pRDwn
kwql dIn eImwn Bul ` jWdy ƒ rUsI srkwr dI pUrI
hn aus vyly aunWH leI hr hmwieq pRwpq hY[ iesy
s`c bolx vwlw kwql bx leI iesny cycnIAw dy
jWdw hY[ pMjwb ivc AsIN lokW dy du`KW drdW dI
ipCly dhwikAW dOrwn (K`b)y rUs vloN QwipAw pRDwn rmzwn kwdImrov (s`j)y roh ivc cycnIAw dy lok
khwxI bwhrlI dunIAw ƒ
Aijhw kuJ huMdw A`KIN d`sx vwly lokW ƒ vI inSwnw bxwauxw AwrMB kIqw hoieAw hY[ kuJ smW
dyiKAw hI nhIN blik ipMfy ’qy hMFwieAw hY jdoN kwqlW leI hr is`K pihlW iesy kwdImrov dy ieSwry ’qy dlyr p`qrkwr Aqy mnuK ` I AiDkwrW
vkIl, pRP o s
Y r, POjI APsr, fwktr Aqy hr sDwrn is`K iek inSwny dI rwKI leI kMm krdI AMnw poilqsvkwieAw ƒ ausdy Gr swhmxy isr
qoN v`D kuJ nhIN sI huMdw[ ivc golIAW mwr ky kql kr id`qw igAw sI[ AwpxI Awqimk hwr qoN
jsvMq isMG KwlVw ny AijhI AMnIH vihSq dy smyN ivc vI s`c dw Gbrwey hoey rUsI qwjdwrW leI ies vyly mnu`KI h`kW dy rKvwly sB qoN
prcm Juldw r`iKAw sI ausny srkwrI hnHry grdI dy k`cy ic`Ty kOmWqrI izAwdw Kqrnwk bx gey hn[ rUsI srkwr ies vyly mnu`KI h`kW dy
s`Q ivc byprd kr id`qy sn byS`k aus vloN boly gey s`c dw kOmWqrI rwiKAW ƒ hI Awpxy inSwny ’qy r`K rhI hY[ AMnw poilqsvkwieAw vrgI
BweIcwry ’qy bhuqw Asr nhIN hoieAw pr Awpxy lokW nwl KVHn dw dlyr p`qrkwr ƒ auh rws nw AwieAw qy AMnw ƒ idn idhwVy kql kr
vwAdw ausny AwpxI jwn dI bwjI lgw ky pUrw kr id`qw sI[ id`qw igAw, AMnw dy kql dy doS ivc mUMh r`Kx leI PVy iqMn bMdy
pMjwb qoN bwAd jy iksy hor kOm nwl iblkul pMjwb vrgI hI Adwlq ny bwie`zq irhw kr id`qy hn[
iBAwnk hoxI vwprI hY qW auh cycnI kOm hY[ kimaUinst mYnIPYsto dy hux AMnw poilqsvkwieAw dI dosq Aqy ausdy sMgTn mYmr o IAl
pYrk
o wrW ny cycnIAw ivc ijs iks dw kqlyAwm kIqw hY ausƒ ibAwn ivc kMm krdI iek hor sInIAr mnu`KI AiDkwr kwrkuMn nqwlIAw
krnw sOKw nhIN hY[ cycnIAw dI rwjDwnI groznI dI qbwhI dIAW AYsqmIrovw ƒ cycnIAw dI rwjDwnI groznI ivc Agvw krky kql kr
qsvIrW Awp ƒ swrI khwxI ibAwn kr skdIAW hn[ bMdk U dI nok ’qy id`qw igAw hY[ AYsqmIrovw ƒ aus vyly Agvw kIqw igAw jdoN auh
iksy ƒ Awpxy ADIn r`Kx dI nIqI ƒ pRxwey rUsI qwjdwrW ny auQy vI Awpxw kMm mukw ky dPqr ivcoN inklI sI dUjy idn aus dI lwS Sihr
pMjwb vWg pUrI pIVHI dw sPwieAw kr id`qw hY[ bIbIAW, b`c,y buF ` y Aqy dy bwhrvwr imlI Aqy ausdy isr ivc qy CwqI ivc golIAW mwrIAW
nOjvwn cycnIAw ivc vI ausy qrHW kql kIqy gey ijs qrHW pMjwb ivc hoeIAW sn[
kql kIqy gey hn[ Bwrq dIAW suri` KAw eyjs M IAW ny rUs qoN is`iKAw hY bySk` rUs dI srkwr ny cycnIAw dI qbwhI qoN bwAd ieh AYlwn
jW rUs dIAW eyjs M IAW ny Bwrq qoN is`iKAw hY, ies dw qW pqw nhIN pr kr id`qw hY ik ausny jMg ij`q leI hY pr AMnw poilqsvkwieAw Aqy
cycnIAw ivc vI pUrI qrHW auho ijhy h`QkMfy hI Apxwey gey hn, ijs nqwlIAw AYsqmIrovw vrgIAW dlyr AOrqW dw kql krky rUs ny ieh
qrHW dy h`QkMfy pMjwb ivc BwrqI POj Aqy puils dy nwl nwl sur`iKAw idKw id`qw hY ik ijs jMg ƒ auh ij`qI smJ rhy hn auh sdIvI hwr
eyjsM IAW, AdwlqW, mIfIAw Aqy APsrSwhI ny Apxwey[ v`K v`K POjI ivc vI plt skdI hY[
APsrW ny Awpo Awpxy kYt grup ` bxwky ijvyN rwq dy hnHiy rAW Aqy idn dy
-0-
Agsq, 2009 [ 43 [ is`K Shwdq
pMjwbI styjI kvI Aqy pMjwbI swihq dI ieiqhwskwrI
-blivMdr isMG, pMjwbI ivBwg, pMjwbI XUnIvristI, pitAwlw
AwDuink pMjwbI kivqw ivc ivSw, styjI kvIAW ny kyvl ivSy p`K qoN hI aunHW AwDuink BwvW ƒ nw kyvl AnuBv
ivcwrDwrw, kwiv rUpW Aqy klwqimk jugqW ny pMjwbI kivqw ƒ AmIr nhIN kIqw sgoN iesdy hI kIqw sgoN AwDuinkqw ƒ BwrqI pRsgM ivc
keI vMn-suvn M qw pYdw kIqIAW hn[ AwDuink klw p`K qoN vI invyklIAW iprqW pweIAW r`Kky ivcwrn dw Xqn vI kIqw[
pMjwbI kivqw ivc v`K v`K smyN, v`K v`K hn[ styjI kivqw ny Awpxy jnqk suBwA blvMq isMG gjrj, crn isMG ShId,
lihrW, pRivrqIAW Aqy DwrwvW dw zor irhw kwrn smwjk srokwrW ƒ Aihm mMinAw hY eISr isMG BweIAw, AnMq rwm vihSI,
hY[ ienHW ivcoN iek vMngI styjI kivqw dI swihqkqw Aqy smwjk mirXwdw dy Gyry ivc c`krDwrI bYzr, sOdwgr isMG iBKwrI, rGbIr
rhI hY[ styjI kivqw BwvyN koeI v`Krw kwiv rih ky lokW dy suhj suAwd ƒ pUrw kIqw hY[ isMG DIr ies smyN dOrwn hoey mh`qvpUrn
rUp jW ivcwrDwrw dI lihr nhIN sI pr iPr v`K v`K styjI kvIAW ny Dwrimk, rwjsI Aqy styjI kvI hn[ ienHW kvIAW ny Dwrimk, rwjsI
vI ieh AwpxI pySkwrI dy v`Kry FMg qoN AwDuink smwj suDwrk pRivrqIAW dy ADIn rcnwvW Aqy smwj suDwr dy ivSy ƒ lY ky mh`qvpUrn
pMjwbI kivqw ivc Awpxw ivSyS sQwn r`KdI ilKIAW hn[ bhuq swry kvI drbwr is`K rcnwvW ilKIAW[
hY[ AMgryzI BwSw dy Sbd styj (Stage) dw gurpurbW smyN hud
M y sn ijQy gurmiq ivcwrDwrw
bwbU PIrozdIn Sr& Awpxy SOk kwrn
Bwv hY QVHw, cbUqrw, ipV, AKwVw[ ies qrHW dy Anuswr jIvn ijaux dI is`iKAw id`qI jWdI
aurdU, pMjwbI, &wrsI dy Awlm Aqy ipMgl qy
styjI Aqy ZYr styjI kivqw dIAW Al`g- sI[ ienHW gurpurbW ivc ihMdU qy muslmwn kvI
AwrUj dy mwhr kvI hn[ aunHW ƒ pMjwb dI
Al`g kotIAW nhIN imldIAW hn[ styjI kivqw vI pUrI SrDw nwl ih`sw lYNdy sn[ Dwrimk
bulbul ikhw jWdw sI[ 1953 ivc BwSw ivBwg
ƒ pMjwbI ivc mMcI kwiv jW drbwrI kivqw Dwrw dy nwl nwl smwj suDwr dI Dwrw ADIn
pMjwb ny Awp ƒ ivSyS rUp ivc pwiksqwn qoN
vI ikhw jw skdw hY[ jwq-pwq, bwl ivAwh, ivDvw ivAwh Awid
bulw ky snmwnq kIqw[ auh BwvyN Sr`eI muslmwn
styjI kwiv dI SurAU wq au~nIvIN sdI dI dIAW sm`isAwvW bwry vI rcnwvW ilKIAW
sn iPr vI aunHW ny is`K Drm bwry bVw kuJ
AwKrI cOQweI (1875) ivc SurA U wq hoeI mMnI geIAW[ ies qoN ibnw gurduAwrw suDwr lihr
iliKAw hY[ auh pMjwb, pMjwbI Aqy pMjwbIAq
jWdI hY, BwvyN ik ies qoN pihlW vI drbwrI ADIn gurduAwirAW ƒ mhMqW dy kbzy qoN Awzwd
ƒ ipAwr krn vwly ienswn sn[ pMjwbI ipAwr
rwjy mhwrwijAW dy drbwr ivc drbwrI kivqw krvwaux leI Drm suDwr ƒ mu`K r`Kky vI
bwry ilKI aunWH dI kivqw A`j qk lokW dy mUhM
dI pRMprw sI pr smyN mwVy dI ieh m`DkwlI kivqwvW dI rcnw kIqI geI[
cVHI hoeI hY[
dOr ivc igxI jWdI hY, ijs krky iesdw mIAW icrwgdIn aurP ieSk lihr pihly
mYN pMjwbI, pMjwb dy rihx vwlw,
ie`Qy izkr nhIN kIqw jw irhw[ fw. rijMdrpwl styjI kvI hn ijnHW dw vyrvw swƒ imldw hY
isMG ies sbMDI ilKdy hn ik “styjI kwiv pr ienHW dw bhuqw klwm AxCipAw hY[ ausqwd hW mYN pyNfU, pr sihrIey FMg dw hW[
dw AwrMB BwvyN AMgryz AiDkwrIAW dI srpRsqI muhMmd rmzwn hmdm kvI drbwrW dI Swn jwxw &wrsI, aurdU vI KUb bolW,
hyT hI AwrMB hoieAw pr ies dw muFlw mMqv sn[ iProzdIn SrP, krqwr isMG bl`gx, QoVIH bhuq AMgryzI vI AMgdw hW[
Awm lokW dy mnorMjn qk sI Aqy v`D qoN v`D jsvMq rwey, ausqwd icrwgdIn dwmn vrgy
bolI AwpxI nwl ipAwr r`KW,
iesdw pRXj o n AMgryzW duAwrw pMjwbIAW nwl pRis`D kvI muhmM d rmzwn hmdm dy Swigrd
rwbqw kwiem krn vjoN iek s`iBAwcwrk jugq sn[ ieh g`l AwKxo kdI nw sMgdw hW[
mMnI jw skdI hY[” styjI kivqw dI SurUAwq hIrw isMG drd vI styjI kvIAW ivc moqI iksy suhwgx dI n`Q dw hW,
BwvyN AMgryzI srkwr dI srpRsqI hyT SurU Awpxw izkrXog sQwn r`Kdy hn[ srkwr dy tukVw iksy pMjwbx dI vMg dw hW[
hoeI pr hOlI hOlI iesdw rUp bdldy bdldy ivru`D ilKx-bolx krky aunHW kYd vI k`tI[ rvHW, eyQy qy XU.pI. ’c krW g`lW,
ivroDI AMdolnW ƒ h`lwSyrI dyxw bx igAw[ 1920 ivc aunHW AkwlI AKbwr SurU kIqw[
vIhvIN sdI dy pihly dhwky ivc c`lIAW AYsI Akl ƒ iC`ky ’qy tMgdw hW[
hIrw isMG drd iek s`cy suc ` y is`K Aqy kyNdrI
rwjnIqk, smwj suDwrk, Dwrimk Aqy ikswnI lyKk sBw dy moFIAW ivcoN hoey hn[ munSw mYN pMjwbI, pMjwbI dw ‘sr&’ syvk,
lihrW ƒ auBwrn qy clwaux ivc styjI kvIAW isMG duKI vI styjI kvIAW ivc mh`qvpUrn sdw ^Yr pMjwbI dI mMgdw hW[
ny hr sMBv mdd kIqI[ sQwn r`Kdy hn[ aunWH AwpxIAW kivqwvW Zdr, igAwnI gurmuK isMG muswPr ny Dwrimk,
ikrpwl isMG koml Anuswr “ijhVy kvI Zdr dI gUMj Aqy AwzwdI dI gUMj rswilAW swihqk Aqy rwjnIqk iqMnNo iviSAW aupr hI
drbwr 1872 ivc AMgryz APsrW dy pRq o swhn Aqy AKbwrW ivc CpvweIAW ijs krky aunWH AwpxI kivqw ilKI hY[ aunWH AwpxI kivqw dI
nwl inrol mnpRcwvy dy nukqy qoN bYNqbwzI dy ƒ kYd vI k`txI peI[ aunWH iek mwisk p`qr SurA
U wq AkwlI lihr dIAW kwnPrMsW qoN SurU
rUp ivc swihqk Sugl vjoN SurU hoey sn auh vI k`iFAw aunWH dIAW 17 dy krIb kwiv pusqkW kIqI[ krqwr isMG du`gl ny gurmuK muswiPr
smW pw ky AMgryz Swsn dy ivr`D
u SihrI nwg hn[ aunWH dw pMjwbI p`qrkwrI ivc pRmK`u sQwn dI sm`ucI kivqw ‘muswiPr dI kivqw’ dy nW
vWg PukM wry mwrn l`g[y ” hY[ Q`ly sMpwdq kIqI hY[ aunWH AwpxI bhuqI kivqw
Agsq, 2009 [ 44 [ is`K Shwdq
mOjd
U w sm`isAwvW aupr ilKI jo ik bhuq mShUr Anuvwdk vI hn[ aunWH pRgqISIl, pRXgo SIl, ienHW kvIAW dI kivqw ivc aurdU, ihMdI
hoeI[ nkslbwVI lihr ADIn smyN smyN ’qy kivqwvW Aqy AMgryzI dy auny ku Sbd zrUr Awey hn
p`t sui` tAw qyry lwirAW ny, ilKIAW[ jgqwr dI kivqw is`Dw ivcwrDwrk ijnHy ku Sbd pMjwbI cMgI qrHW hzm kr skdI
nwhrw nhIN sgoN lok ihqW ƒ pRxweI hoeI hY[ sI[ styjI kvIAW ny Awm lokW dI smJ ivc
bhuqw hor nw c`t idmwg swfw
Awaux vwlI srl, sp`St qy pyNfU muhwvry dI
qyrIAW lorIAW nwl hux sOvdw nw, jy isr lukwieAw qW pYr nMg,y
bolI ƒ vriqAw hY[ ienHW kvIAW ny pMjwbI
pMQ ^wlsw ipAw eI jwg swfw[ jy pYr k`jy qW isr Alwxw, BwSw ƒ pRPùlq kIqw Aqy swihqkwrW qy Awm
pùjI ivc AkwS dy Awh swfI, hunwl CW nw isAwl bwlx, lokW dy mn ivc ies g`l ƒ vswieAw ik aunWH
mYN AYsy AYsy vI vkq vyKy[ dI BwSw ivc vI au~c p`DrI klwqimk suhj
sux ky Drq kMbI mwrU rwg swfw[
BrpUr rcnw ho rhI hY qy ho skdI hY[ ienHW
h`Q ivc qyZ nhIN zor qlvwr dw nhIN, Xqn qW kIqw hryk qwjr,
styjI kvIAW dI kivqw ivc iBMn iBMn rsl
SWqI sbr dw bMQ bylwg swfw iksy vI kImq ’qy mYN nw ivikAw, AlMkwr ibMb dI vrqoN vI kIqI imldI hY[
ivDwqw isMG qIr vI styjI kivqw dy hzwr cMgI shI hY BwvyN, pMjwbI swihq dy ieiqhws ivc ienHW
pRmK
`u Swier sn aunWH dIAW 14 dy krIb kivqw hzwr muSikl ny vkq vyK[y styjI kvIAW ƒ bxdI QW nhIN id`qI geI[
dIAW ikqwbW CpIAW hn[ pMjwbI swihq dy nw koeI mkql Tg skygw, swihq dy ieiqhws ivc isrP aunWH kvIAW ƒ
ieiqhws ivc aunWH ƒ mh`qvpUrn sQwn pRwpq hI sQwn id`qw igAw hY ijhVy styjI kvIAW
nw koeI kwiql Jukw skygw,
hY[ kulbIr isMG kWg aunHW ƒ mhWkvI dw dy nwl nwl Akwdimk kvIAW ivc vI pRis`D
drjw idMdy hn[ jsvMq isMG vMqw vI dyS dI mYN ies qoN AOKy pVw ny vyKy, hoey[ bhuqy pMjwbI swihq dy ieiqhws ivc
AwzwdI leI qqpr grm iKAwlI kivqw ilKx mkwm ies qoN vI sKq vyKy[ ienHW dw izkr hI nhIN kIqw igAw Aqy ijs
leI mShUr hoey hn[ aunWH dIAW 7 kwiv pusqkW iSv kumwr btwlvI BwvyN inrol styjI swihq dy ieiqhws ivc ienHW dw izkr hY
vI CpIAW hn[ hrsw isMG cwqr, krqwr kvI nhIN hY pr muSwieirAW ivc kivqw pVHx ausƒ vI hMUJw PyrU it`pxIAW nwl Kqm kr
isMG bl`gx vI styjI kivqw ivc Awpxw krky aunHW ƒ styjI kvIAW dI kotI ivc vI id`qw igAw hY[ pMjwbI swihq dy pihly swihq
mh`qvpUrn sQwn r`Kdy hn[ hrsw isMG cwqr ivcwirAw jw skdw hY[ iSv kumwr btwlvI ƒ ieiqhwskwr bwvw b`D u isMG ny ienHW kvIAW ƒ
ny AOrq ƒ AwpxIAW vwrW dI nwiek bxw ky ibrhw dw sulqwn ikhw jWdw hY[ aunWH dy ilKy Awpxy swihq ieiqhws ivc koeI sQwn nhIN
aunWH dy Aduq` I kwrnwmy bVI sud
M rqw nwl ibAwny gIq Aqy kivqwvW A`j vI lokW dI zubwn aupr id`qI[ Akwdimk swihq ieiqhwskwrI dy moFI
hn[ bIbI BwnI, mweI Bwgo, rjnI, rwxI swihb hn[ surjIq pwqr vI A`j dy smyN ivc styjI fw. mohn isMG dIvwnw m`Dkwl ivc hoey kvIAW
kOr, sdw kOr, ny jo is`K pMQ leI kurbwnIAW kivqw dw pRis`D kvI hY[ muhb
` q, pMjwb sMkt, ƒ qW Awpxy swihq ieiqhws ivcoN pUrw mh`qv
kIqIAW hn, aunHW dw hrsw isMG cwqr bVy mzlUmW dw drd, ienswP dI mMg aunHW dIAW idMdy hn pr bsqIvwd Swsn dy Aw jwx nwl
sucj ` y FMg nwl ibAwn kIqw hY[ rcnwvW ivc imldI hY[ pwqr smkwl dw SurU hoeI AMgryzI is`iKAw dy pRBwv ADIn pMp
R rw
nMd lwl nUrpurI kvI drbwrW dI Swn v`fw kvI hY auh ivDI qy ivcwrDwrw dw pRp`k ivc c`ly Aw rhy AwDuink smyN dy kvIAW ƒ
sn[ aunWH Dwrimk qy dyS BgqI dIAW kivqwvW kvI hY[ ies qoN ibnW BUSn iDAwnpurI, mOlw koeI Kws mh`qv nhIN idMdy[ AwDuink kwl
ilKIAW[ nMd lwl nUrpurI ny gIq, Zzl Aqy bKS, kuSqw, brkq rwm Xqn, idAwl cMd ivc hoey kvIAW ƒ aunHW bhuq hI sMKyp ijhI
nzmW sB ƒ bVI iS`dq nwl iliKAw pr aunWH imglwnI, rwm nrwiex isMG drdI, ieMdrjIq jwxkwrI dy ky 7-8 pMinAW ivc swr id`qw hY[
dy gIq ƒ ivSyS mh`qqw pRwpq hY[ drSn isMG qulsI, inrAMjn Avqwr, hridAwl isMG aunHW Awpxy swihq ieiqhws ivc ijQy bIr
isMG Avwrw aurP drSn isMG dljIq, qyjw bwgI, qwrw isMG qwrw Awid kvI vI styjI kwiv, sUPI kwiv Aqy ik`sw kwiv dy kvIAW ƒ
isMG swbr, jsvMq rwey, icrwgdIn dwmn, kvIAW ivc pRm`uK nW hn[ ies qoN ibnW koeI Kws mh`qv nhIN id`qw auQy styjI kvIAW
sUbw isMG, crn isMG s&rI, ibSn isMG pwiksqwnI styjI kvIAW ivc ausqwd dwmn, bwry vrxn krn dI aumId bybiu nAwd hY[ aunWH
aupwSk, gurdyv isMG mwn, ieMdrjIq hsnpurI, fw. &kIr muhmM d &kIr, crwgdIn dwmn, sweIN Awpxy swihq ieiqhws ivc styjI kvIAW
dIpk jYqoeI, cqr isMG DIr, pRkwS swQI, AKqr lwhOrI, bwbw KuSI muhm M d inswr, bwbw bwry iksy pRkwr dI koeI jwxkwrI pyS nhIN
qwrw isMG kwiml dy nW vI styjI kvIAW ivc nzmI, mnzUr Aihmd nW vrxnXog hn[ kIqI hY[
bhuq Awdr qy siqkwr nwl jwxy jWdy hn[ ienHW styjI kvIAW ny kivqw dy lgBg gopwl isMG drdI ny Awpxw swihq
ienHW smwjk, Dwrmk, rwjsI p`KW qoN kivqw swry rUpW ivc vriqAw hY[ CMdb`D Aqy Akwr ieiqhws fw. mohn isMG dIvwnw dy swihq
dI rcnw kIqI[ ivc lGU kivqwvW styjI kivqw ivc vDyry ieiqhws Anuswr hI iliKAw hY, aunWH vI Awpxy
jgqwr dI kivqw vI smyN dOrwn c`lIAW pRvwn cVHIAW hn[ smUh styjI kvIAW dI swihq ieiqhws ivc ienHW styjI kvIAW ƒ
swrIAW lihrW dy smiv`Q cldI rhI hY[ aunWH BwSw srl Aqy sp`St hY[ v`K v`K QwvW aupr koeI sQwn nhIN id`qw hY[ suirMdr isMG nrUlw
14 kwiv pusqkW dI rcnw kIqI[ kvI qoN muSwiery jW kvI drbwr hox krky kyNdrI BwSw ny Awpxy swihq ieiqhws ivc mOlw bKS
ibnW auh KojI, Xog sMpwdk Aqy vDIAw ƒ hI izAwdw vrqoN ivc ilAw jWdw sI[ kuSqw, ivDwqw isMG qIr, hIrw isMG drd,

Agsq, 2009 [ 45 [ is`K Shwdq


gurmuK isMG muswPr dy nwvW dw izkr sMKp y ijhw kIqw
hY[ aunHW muslmwn kvIAW ivc ausqwd Zulwm muhMmd is`K PYfrySn AwP AwstRylIAw vloN
gwm, ausqwd muhMmd rmzwn hmdm, PIrozdIn Sr&
dw izkr kIqw hY[ aunWH isrP aunWH pRis`D kvIAW dy nwvW
dw hI vrxn kIqw hY ijhVy styjI kivqw dy nwl
KUndwn kYNp
Akwdimk p`Dr ’qy vI ivcr rhy sn[ styjI kvIAW dI
eynI lMbI lVI ivcoN aunHW isrP igxqI dy pRis`D hoey
kvIAW bwry hI izkr kIqw hY[
fw. primMdr isMG, ikrpwl isMG ksyl, fw. goibMd
isMG lWbw duAwrw ilKy swihq ieiqhws ‘pMjwbI swihq
dI auqpqI qy ivkws’ Aqy BwSw ivBwg vloN sMpwdq
‘pMjwbI swihq dw ieiqhws’ ivc styjI kvIAW bwry
izkr kIqw imldw hY [ Bwvy N ik ieh izkr
ivsQwrpUrvk nhIN kIqw igAw hY[ ienHW dovW swihq
ieiqhwsW ivc izkr hox dw iek kwrn iesdy lyKk
dw sWJw hoxw vI hY[ ienHW swihq ieiqhwsW ivc vI
pRis`D styjI kvIAW bwry vI izkr hY[ AweI. syrb
y rIAwkot
ny vI Awpxy swihq ieiqhws ivc ienHW ƒ koeI sQwn
nhIN id`qw hY[ ipAwrw isMG Bogl vI Awpxy swihq
ieiqhws ivc ienHW bwry koeI izkr nhIN krdy hn[ fw.
jIq isMG sIql Aqy myvw isMG is`DU duAwrw ilKy swihq
ieiqhws ‘pMjwbI swihq dw Awlocnwqmk ieiqhws’
AwstRylIAw dy Sihr mYlbOrn iv`c is`K PYfrySn AwP AwstRylIAw vloN
Aqy eISr isMG qWG duAwrw ilKy ‘pMjwbI swihq dw
1984 dy G`lUGwry dI Xwd iv`c ie`k KUndwn kYNp lwieAw igAw ijs iv`c
ieiqhws’ ivc styjI kwiv dy kvIAW bwry vrxn kIqw
qkrIbn pMjwh ku nOjvwnW ny KUndwn kIqw[ ies KUndwn kYNp dw isDWq vI ‘KUn
imldw hY[
bdly KUn’ r`iKAw igAw sI[ AwstRl
y IAn rYf
` krws vloN 26 julweI dw idn is`K
pMjwbI AkwdmI, id`lI vloN sMpwdq ‘AwDuink pMjwbI grup
` leI r`iKAw igAw sI[ ieh KUndwn kYNp mYlbOrn dy nwrdrn fonr sYNtr
kivqw dw ieiqhws’ pusqk ivc fw. rijMdrpwl isMG ivKy lwieAw igAw Aqy svyr qoN hI nOjvwnW ny hMm
u humw ky puj
` xw SurU kr id`qw[
styjI kvIAW bwry kwPI h`d qk ivsQwrpUrvk jwxkwrI qkrIbn 2 ku vjy q`k c`ly ies KUndwn kYNp iv`c mYlbOrn dy kwaUNslr itm
pyS krdy hn[ aunHW Awpxy ies swihq ieiqhws ivc isMG ny vI aucycw Xogdwn pwieAw[ fyAribn istI kwaUNisl vloN aunHW ny
styjI kvIAW bwry ivsQwrpUrvk jwxkwrI pyS krn dw PYfrySn ƒ vDweI id`qI Aqy ies qrHW dy hor auprwly krdy rihx leI ikhw[
iek kwrn ieh vI hY aunWH pihlW pMjwbI styjI kvIAW
ies KUndwn kYNp dy mu`K ko-AwrfInytr Aqy is`K PYfrySn AwP
bwry pusqk ilK cuk` y hn[ aunWH styjI kvIAW bwry ilKI
AwstRylIAw(mYlbOrn) dy sk`qr s: hrkIrq isMG Ajnohw ny g`lbwq dOrwn
pusqk ‘pMjwbI styjI kwiv: rUp, isDWq qy siQqI’
d`isAw ik 1984 dw swkw kdy vI B`l u x vwlw nhIN Aqy ies dy pMJIvIN Xwd mOky
ivc 38 pMjwbI styjI kvIAW bwry ivsQwrpUrvk
Aqy is`KW dI v`KrI pihcwx ƒ AwstRl y IAn lokW mUhry r`Kx leI ieh KUndwn
jwxkwrI pyS kIqI hY Aqy ies qoN ibnW pwiksqwnI
kYNp dw pRbD
M kIqw igAw[aunWH ikhw ik kwPI XqnW dy bwd ieh mOkw imilAw hY
styjI kvIAW bwry vI ies pusqk ivc jwxkwrI imldI
Aqy is`K nOjvwnW ny ijs auqSwh nwl Aqy pihlkdmI nwl ies kYNp iv`c
hY[
Xogdwn pwieAw hY,aus dI SlwGw krnI bxdI hY[ aunWH ikhw ik nvMbr dy is`K
ienHW styjI kvIAW ƒ swihq ieiqhwskwrW ny kqlyAwm dI Xwd iv`c vI ie`k KUndwn kYNp dw pRbD M kIqw jwvygw[ aunwH d`isAw
bxdI QW nhIN id`qI hY[ styjI kivqw ƒ smkwlI JukwvW ik iesy lVI qihq ibRsbyn ,isfnI Aqy AYfIlyf iv`c vI KUndwn kYNp lwey jw
vwlI qukbMdI dw drjw id`qw igAw hY[ jdoN ik ies rhy hn[
ivc smkwlI XQwrQ dw s`c klwqimk rUp ivc sWiBAw
ies KUndwn kYNp iv`c is`K PYfrySn AwP AwstRl
y IAw dy sInIAr AwgU s:
igAw hY[ swihq dy ieiqhws ivc iesdw Xog sQwn
gurbKS isMG bYNs, kwaUNslr itm isMG lwrMs, sRI gurU isMG sBw krygIbrn dy
inScq kIqw jwxw cwhIdw hY[ styjI kvIAW ƒ A`j
s: primMdr isMG Aqy qkdIr isMG, is`K PYfrySn AwP AwstRl y IAw (mYlbOrn)
nkwrn dI QW vifAwieAw jwxw cwhIdw hY qW ik aunWH dy
dy pRDwn s: jspRIq isMG, s:suKrwj isMG sMDU, s: AjYpwl isMG, s: ivvyk
kwiv hunrW dw shI mu`l pw ky aus pRMprw ƒ ijauNdw
isMG Awid ny ih`sw ilAw[
r`iKAw jw sky ijs kwiv ny Awm lokW ivc hrmn
ipAwrw bxweI r`iKAw hY[ -0- -0-
Agsq, 2009 [ 46 [ is`K Shwdq
ShIdW dy pirvwrW qy jylHW ivc nzrbMdW dI mdd leI

pMQk PMf ivc Xogdwn dI ApIl


SRI guruU gRMQ swihb jI dy isDWq kwiem r`Kx qy lwgU krvwaux a) ruipMdr kOr +2 dy pypr id`qy hn Aqy A`gy pVweI jwrI r`Kx
keI is`K pMQ iek lMbw sMGrS kr irhw hY[ 20vIN sdI dy mhwn is`K leI mdd dI loV hY[
ShId sMq bwbw jrnYl isMG jI ^wlsw iBMfrWvwilAW vloN ArMBy sMGrS
A) gurjMt isMG +1 dI pVweI kr irhw hY[
ivc Awpxw Xogdwn pwauNidAW hoieAW hzwrW isMG ShIdIAW pw gey pr
3. ShId kulvMq isMG gurwieAw, ipMf BrUr, fwkKwnw au~plI c`T,y
styt vloN sqwey mhwn ShIdW dy pirvwrW dI bWh ShIdW dy nwm 'qy
qihsIl sunwm, ijlHw sMgrUr dy spu`qr suKpwl isMG ƒ +2 qoN bwd
votW lYx vwilAW ny kdy nw PVI sgoN ShIdW dy swQIAW ny jylHW ivc
AweI. tI. AweI. Dw iek swl dw kors krn leI mdd dI loV hY[
rihMidAW qy jylWH qo bwhr Aw ky vI pirvwrW dI swr lYx dw Xqn kIqw
slwnw Krcw 25000/-
hY pr swDnW dI kmI qy styt dy dbwA ADIn auhnW pirvwrW dI swr
aus qrW nhIN leI geI ijs qrW lYxI cwhIdI sI[ 4. BweI suKpwl isMG J`br ny is`K sMGrS ivc vfmùlw Xogdwn
pwieAw Aqy nwBw jylH qoN irhweI auprMq pMQ doiKAW ny aunWH dw kql kr
AsI dySW-ivdySW ivc bYTIAW sMgqW ƒ ApIl krdy hW ik auh
id`qw[ BweI J`br dy mwqw dlIp kOr jI ies smyN bhuq AwriQk mMdI
Awpxy XoiDAW qy auhnW dy pirvwrW dI sWB-sMBwl leI Xogdwn is`Dy rUp
ivcoN gujr rhy hn[ mwqw jI dI mdd dI ApIl hY[
ivc pwauNx[ AsI loVvMd pirvwrW dI sUcI jwrI kr idAw krWgy qy qusI
Awp swƒ sMprk krky auhnW pirvwrW dw sMprk nMbr lY skdy ho Aqy mdd leI DMnvwd:
auhnW dI mdd kr skdy ho[ 1. AsIN DMnvwd krdy hW ijhnW AmrIkw dIAW sMgqW ny sOdw
ivSyS not: AsI loVvMd pirvwr dw sMprk nMbr Pon krn 'qy hI swD ierwdw kql kys ivc krnwl jylH ivc bMd nOjvwnW dI kwnUMnI
auplbD krwvWgy ikauNik jykr sMprk nMbr is`Dw hI ilK id`qw jwvy qW shwieqw krn dI syvw leI[
keI vwr iksy loVvMd pirvwr dI mdd dohrI – qIhrI ho jWdI hY Aqy 2. AsIN DMnvwd krdy hW AwstRylIAw dy nOjwvwnW dy ijhnW ny
keI loVvMd pirvwr iek vwr vI mdd qoN vWJy rih jWdy hn[ swƒ Pon aukq isMGW dy jylH dy KricAW vjoN julweI qoN dsMbr q`k leI 60,000/
krn dw ieh Pwiedw hovygw ik swfy iDAwn ivc rhygw ik iks dI - rupey dI syvw ByjI[
mdd ho geI qy kOx rih igAw 3. AsIN DMnvwdI hW knyfw dI sMgq dy ijnHW ny hyT ilKy b~icAW
DMnvwd[ dI pVweI dy Krcy leI 1,35000/- rupey dI syvw ByjI
sMprk nMbr : 098554-01843 a) ShId bldyv isMG hvwrw dI BqIjI AmndIp kOr puq
` rI BweI
loVvMd pirvwrW dI sUcI: blivMdr isMG DrmI POjI leI gurU qyg bhwdr nrisMg kwlz luiDAwxw
ivc pVweI leI (70000/-)
1. ShId qyijMdr isMG gorw qy ShId mnjIq isMG
A) ShId kulvMq isMG Awr. AYP. ky dI pùqrI nvjIq kOr leI
dovyN spu`qr s. suKdyv isMG
pbilk skUl Gu`dUvwlw (iProzpur) ivc +1 mYfIkl dI pVweI leI
vwsI nQwxw ijlHw biTMfw dy Brw is`K sMGrSSIl BweI suirMdr
(30000/-)
isMG dy b`icAW dI pVweI leI mdd dI ApIl[
e) ShId divMdr isMG f`lw dy BqIjy blSrnjoq isMG pu`qr
a) ArQjoq isMG klws 9vIN
jsivMdr isMG leI pbilk skUl f`lw (luiDAwxw) ivc A`TvI dI
A) jspRIq isMG klws 5vIN pVweI leI (15000/-)
2. ShId dlyr isMG spu`qr gurbKS isMG, vwsI ipMf goNdr, s) ShId bldyv isMG DUVkot dy pu`qr nvdIp isMG leI mogw
qihsIl insMg, ijlHw krnwl (hirAwxw) dy Brw is`K sMGrSSIl BweI ivKy dsvIN dI pVweI pUrI krn qy kMipautr kors krn leI (20,000)
Syr isMG hwl vwsI ipMf Butwl klW ijlHw sMgrUr dy b`icAw dI pVweI
(bwkI vyrvw Agly AMk ivc)
leI mdd dI ApIl[

Agsq, 2009 [ 47 [ is`K Shwdq


p`qr snyhIAW dy
hirmMdr swihb swfIAW rUhW ’c vsdw ey nhIN AwauNdIAW[ srkwrW dw ik`fw v`fw
JUT qy Pryb fw. hriSMdr kOr ny nMgw
rijMdr isMG rwhI dI ilKq ny kwljy ivc DUh pw id`qI[ is`K
kIqw hY[ pMjwb ƒ qy is`KW ƒ kuVImwr dy
isDWq, ieiqhws qy sMskwrW dy suml y dI ieh Alokwr rcnw sI[ AsIN
qOr ’qy bdnwm krn
pihlW rwhI jI dIAW ilKqW pVHIAW, aunHW ivc
dy koJy XqnW leI zum
M v
y wr AnsrW dI SnwKq krn
Kws krky pwS dw is`K ivroDI ikrdwr nMgw
leI pMjwb srkwr ƒ aucycy Xqn krny cwhIdy hn
krky aus AKOqI ienklwbI kvI dy prKcy aufw
qW jo AslIAq swhmxy Aw sky ik kOx hY ijhVw
id`qy hn[ kwmryfW vloN qy styt vloN ijhVI
pMjwbIAW ƒ bdnwm krn leI swijSW rc irhw hY[
‘pwS dI mUrqI’ bxweI geI sI ijs dI kwmryf
fw. hriSMdr kOr ƒ qMg pRySwn krn qy ausdy pqI
qy srkwr AwrqI auqwrdy sn aus ‘mUrqI’ ƒ rwhI
dI bdlI kIqy jwx ƒ vI pMjwb vwsIAW ƒ gMBIrqw
dI klm ny kcrw-kcrw kr ky r`K id`qw hY[
nwl lYxw cwhIdw hY[ pR.o pRIqm isMG dI hoxhwr DI
kwmryfW ny hux qk ijhVw is`K ivroDI rv`eIAw
dw ieh Xqn qwrIP dy kwbl hY[ pMjwbIAW ƒ fw.
Apxw r`iKAw hY auh bRwhmxvwd qoN vI AgWh
swihb dI hr qrHW dI mdd krnI cwhIdI hY[
lMG igAw hY[ lok ihqYSI dy burky Q`lyH is`KI dw qy
pMjwb dw ijMnw kwmryfW ny nukswn kIqw hY, hor -hrpRIq isMG (hlvwrw)
iksy ny nhIN kIqw[ kwmryf bxn dw pihlW inXm luiDAwxw
is`KI rihq mirXwdw ƒ qoVnw qy Aglw qMbwkU dw
syvn huMdw sI[ hrmMdr swihb swfIAW rUhW ivc
is
is``KW ƒ bdnwm krn vwvwiilAW
vsdw ey pVHidAW ieMJ l`g irhw sI ijvyN AsIN dI pCwx kro
ies ilKq dI auNgl PV ky nwl qury jw rhy hoeIey[ kmwl dI pySkwrI XUnweIitf nySn ivc fw. hriSMdr kOr dw pypr pVHn dw pqw
kIqI hY rwhI jI ny[ rwhI dI klm ieMJ hI nvINAW pYVW pwauNdI rhy, swfy l`gw qW AsIN bysbrI nwl aunHW dI aufIk kr rhy sW ikauNik AKbwrW
pirvwr vloN l`K l`K mubwrkW hox[ ivc aunWH dIAW ilKqW pVHky aunWH dI pMjwb pRqI smripq Bwvnw vyK ky
-fw. virAwm isMG sMDU mn ƒ KuSI huMdI sI[ XUnweIitf nySn ivc pypr pVHidAW jdoN fw.
hriSMdr kOr, Bwrq srkwr vloN pMjwbIAW Kws krky is`KW ’qy lwieAw
srhwlI (AMimRqsr)
kuVImwr dw klMk lwh rhI sI qW Bwrq srkwr dI numwieMdgI kr rhI
1984 AxicqivAw kihr iek fw. sRIvwsqv nW dI AOrq bdhvwsI ivc fw. hriSMdr kOr ƒ tok
‘1984 AxicqivAw kihr’ pVHidAW mn ivcoN bhuq swry sMsy rhI sI pr pRYjIfYNt swihb ny Bwrq srkwr dI numwieMdw AOrq ƒ cùp
dUr ho gey hn[ pihlI vwr ieauN mihsUs hoieAw is`K ieiqhws dI krw ky ibTw id`qw[ fw. hriSMdr kOr vloN id`qy q`QW qoN buKlweI
pySkwrI krn vwlw icMqk mYdwn ivc Aw inqirAw hY[ AbdwlI nwl sRIvwsqv nW dI ieh AOrq bwhr Aw ky fw. hriSMdr kOr ƒ Dmkwaux
t`kr vyly lVweI dw nkSw iKcidAW ieMJ mihsUs huMdw hY ijvyN pwTk l`gI[ ies dI bkwiedw fw. hriSMdr kOr ny AYP.AweI.Awr. XUnweIitf
Awp AwpxIAW A`KW swhvyN jMg dw nzwrw vyK irhw hovy[ AbdwlI ƒ nySnz dy dPqr ivc drj krweI hY[ AsIN ienHW swry q`QW ƒ A`KIN
ijs qrHW is`K XoiDAW ny t`kr id`qI aus dw ieiqhwsk pirpyK qy vyiKAw qy kMnIN suixAw hY[ sivtzrlYNf ivc myry nwl hor vI pMjwbI
vIhvIN sdI dw is`K sMGrS pVHky is`K ieiqhws dy Anmol Kzwny dy bYTy sn ijnHW ny fw. hriSMdr kOr jI dw lYkcr suixAw qy aus BwrqI
drSn hud M y ny[ Ajmyr isMG ny is`K ieiqhws dw jo XQwrQ pyS kIqw hY AOrq dy pMjwbI ivroDI kmYNt vI suxy hn[ myrI pMjwb vwsIAW ƒ bynqI hY
auh is`KW dw durl`B Kzwnw bx igAw hY[ ieh Kzwnw is`KW dIAW Awaux ik auh fw. hriSMdr kOr vloN pyS kIqy AMkiVAW ƒ mIfIey ivc pyS
vwlIAW nslW leI koihnUr hIrw hY, ijsdI cmk dunIAW Br ivc krn qW jo pMjwb vwsIAW Kws krky is`KW dy m`Qy qoN kuVImwr dw klMk
AwpxI imswl Awp hovg y I[ lwihAw jw sky[ pMjwb vwsIAW ƒ aunHW swijS krqwvW dw vI pqw
-mlivMdr isMG (kotlw bflw) lwauxw cwhIdw hY ijnHW ny pMjwb vwsIAW qy is`KW ƒ sMswr Br ivc
kuVImwrW dy qOr ’qy bdnwm krn dI koJI cwl c`lI hY[ fw. hriSMdr kOr
PqihgVH swihb[
ƒ pMjwbIAW dIAW kroVW AsIsW mubwrkW hox[
fw. hriSMdr kOr dw s`c -AmrjIq isMG
fw. hriSMdr kOr dw lyK qy ieMtrivaU pVHdy duSmx dIAW auh sivtzrlYNf
brIk swijSW dw igAwn hoieAw ijhVIAW Awm AwdmI dIAW nzrW ivc
Agsq, 2009 [ 48 [ is`K Shwdq
BweI myvw isMG dw inDVk ibAwn
(BweI myvw isMG ipMf lopoky izlHw AMimRqsr dw jMmpl sI ijs ƒ kYnyfw AMdr jnvrI 1915 ƒ PWsI id`qI geI
sI[ aus ny iek bdnwm puils APsr ivlIAm hwpiknsn ƒ BrI Adwlq ivc golI mwr ky Fyr kIqw sI[
hwpiknsn BwrqI pRvwsIAW ƒ qMg krky bylw isMG jYsy Awpxy dlwlW rwhIN motIAW rkmW btordw sI[ bylw isMG ny
gurduAwry AMdr do pMjwbI dyS BgqW BweI Bwg isMG qy vqn isMG ƒ golI mwr ky ShId kIqw sI[ hwpiknsn aus dy
h`k ivc Bugqx leI Adwlq ivc hwzr hoieAw sI[ BweI myvw isMG ny 29 AkqUbr 1914 ƒ hwpiknsn ƒ golI
mwrn dw iekbwl kridAW jo ibAwn id`qw auh AsIN ieQy ieMn-ibMn Cwp rhy hW: sMpwdk)

“myrw nwm myvw isMG hY[ mYN hwpiknsn ƒ mwirAw hY[ mYN ieh iek SuB kwrj kIqw hY[ mYN A`j qk r`b qoN frn
vwlw, aus dI bMdgI ivc lIn rihx vwlw bMdw hW[ vYnkUvr AMdr myry nwl jo D`ky Aqy Apmwnjnk g`lW hoeIAW
hn, aus dI pIVw ƒ ibAwn krn leI myry kol Sbd nhIN[ AsIN is`K lok jdoN gurduAwry jWdy hW swfw mksd kyvl Bjn bMdgI krnw
huMdw hY[ pr auh kptI lok gurduAwry swfIAW jVHW v`Fx dy ierwdy nwl AwauNdy hn[ aunHW gurduAwry dI piv`qrqw ƒ BMg kIqw hY[
kuJ idn hoey bylw isMG ny gurduAwry AMdr golI clweI sI[ puils ny mYƒ PV ilAw qy ikhw ik qUM vI golI clweI hY[ jdoN puils
vwilAW bylw isMG ƒ PiVAw qW aus dw jvwb sI, “mYN iks vwsqy gurduAwry AMdr golI clwauxI sI[” imstr ryAf qy hwpiknsn ƒ
cMgI qrHW pqw hY ik mYN golI nhIN clweI[
jdoN bylw isMG ny golI clweI sI AsIN Sbd kIrqn kr rhy sW[ golI dw inSwnw bxy BweI Bwg isMG dI pqnI mr cu`kI hY[ aus dy
kyvl do Coty Coty b`cy hn[ aunHW mwsUmW ƒ dyK ky myrw kwljw Pt igAw[ jd mYƒ ipsqOl r`Kx dy doS ivc igRPqwr kIqw qW mYƒ ryAf,
hwpiknsn qy bylw isMG ny AwiKAw ik qYƒ brI krvw dyvWgy, jy qUM ieh ibAwn dy dyvyN ik auh ipsqOl BweI Bwg isMG, BweI blvMq isMG
qy hrnwm isMG dI vrqoN vwsqy sn qy aunHW ieh hsn rhIm pws r`Kx vwsqy AwiKAw hoieAw sI[
mYN aunHW ƒ d`s id`qw sI ik mYN ieh kMm nhIN krnw ikauNik mYN r`b qoN frn vwlw bMdw hW[ bylw isMG ny AwiKAw ik hwpiknsn ƒ kuJ
fwlr dy dy qy auh sB kuJ TIk kr dyvygw[ mYN ikhw “qusIN fwlr lYxy hn qW lY lE pr mYN kdwicq JUT nhIN bolxw[” jd mYN ieh auqr
id`qw qW hwpiknsn vI auQy hI sI[
myrw Drm iksy nwl vYr krnw nhIN isKwauNdw, nw hI myrI hwpiknsn nwl koeI duSmxI hY[ auh grIb lokW ƒ bhuq dbwauNdw
lqwVdw hY[ mYN iek s`cy is`K hox dy nwqy hux brdwSq nhIN sI kr skdw ik myry dyS vwsIAW AQvw kYnyfw dI ArD-bsqI nwl ieh BYVw
vrqwrw hovy[ ies soc ADIn mYN hwpiknsn dI jwn leI hY Aqy nwl hI AwpxI jwn dI bwzI lweI hY Aqy mYN iek s`cy is`K dy Prz
inBwauNdw hoieAw, vwihgurU dw nwm jpdw PWsI dy qKqy v`l ausI iK`c qy cwau nwl jwvWgw ijvyN iek Bu`Kw bwlk AwpxI mW v`l ƒ jWdw
hY[ mYƒ ivSvws hY ik vwihgurU mYƒ Awpxy crn kMvlW ivc invws dyvygw[
puils swfy nwl hr vyly D`kw krn dw mOkw BwldI rihMdI hY Aqy jdoN swfy muk`dmy kcihrI ivc jWdy hn qW j`jW ny pihlW hI swfy
ivru`D PYslw iqAwr kIqw huMdw hY[ ieh ikDr dw ienswP hY ik j`j hmySw puils dw hI p`K pUrn[ swfy ivru`D quA`sbW nwl Bry mnW qoN
iksy ienswP dI Aws nhIN ho skdI[
jdoN puils qy pRSwsn swfy nwl byienswPIAW qy D`kw krn leI iek j`ut ho jwx qW iksy nw iksy ƒ ies ivru`D ^m Tok ky KVHy hoxw
cwhIdw hY[ so mYN QwpI mwr ky au~T KVoieAw hW[ ies byienswPI dI kMD auqy krwrI s`t mwrn leI mYN bl DwirAw hY[
AsIN ijhVy eyQy AjnbI hW, AsIN ijhVy Awpxy Gr dy mwlk nhIN hW, smW swQoN blIdwn dI mMg krdw hY[
“sUrw so pihcwnIAY ju lrY dIn ky hyq]
purjw purjw kit mrY kbhU n CwfY Kyqu]”
siqgurU ny ikhw sI “ijQy vI hovy r`bI kwƒnW dI pwlxw qy pswr kro, AiqAwcwr Aqy AiqAwcwrIAW dw Kwqmw kro[”
hwpiknsn byly, bwbU qy gMgw rwm rwhIN irSvqW btordw hY Aqy ijhVw pYsw nw dyvy auh hwpiknsn dy g`usy dw inSwnw bxdw hY[
bylw aunHW swirAW ivcoN nIc bMdw hY[
ijhVw AwdmI AiqAwcwr ivru`D lVn dw hOslw nhIN krdw, auh ijauNdw hI mirAw huMdw hY[
(jdoN j`j ny BweI myvw isMG ƒ muzrm krwr dy ky mOq dI szw suxweI qW BweI myvw isMG ny au~cI Awvwz ivc AwiKAw)
Sukr hY vwihgurU! qUM myrI sMswr dy nqwxy lokW Kwqr kIqI kurbwnI ƒ kbUl kIqw hY[
(‘bulyitn’ nvMbr 1995 ivcoN DMnvwd sihq)
mYN rwhW ’qy nhIN qurdw
mYN qurW qW rwh bxdy

Postal Registration No. PB/0202/2003 Registered with Registrar of News Paper for India under No. punpun/2000/876
LICENCED TO POST WITHOUT PREPAYMENT LICENCE NO. L-6/PB/LDC/0202/2008-2010

15 Agsq 1947 ƒ Bgq pUrn isMG jI ies Apwhj b`cy ƒ lY ky lwhOr qoN qury Aqy 18 Agsq ƒ AMimRqsr phuMcy[ ies b`cy
ƒ lY ky aunHW ny ipMglvwVw SurU kIqw[ Bgq jI ny ipAwr nwl ies b`cy dw nWA ipAwrw isMG r`iKAw[ Bgq pUrn isMG dw
mwnvqw Aqy kudrq pRqI pRym iksy qoN Cu`itAw hoieAw nhIN hY[ aunHW ny izMdgI Br inSkwm syvw dI AnoKI imswl pyS
kIqI[ aunHW ny syvw dy nwl nwl lokW ƒ igAwn vI vMifAw[ ijvyN ik ieiqhws gvwh hY ik kOmI AwzwdI qoN ibnW v`fy mnu`KW
dIAW GwlxwvW ƒ vI AxgOilAW kr id`qw jWdw hY[ Bgq pUrn isMG ies krky AxgOilAW rhy ik auh is`K sn[ Bwrq
srkwr ny kdy aunHW dw nWA kudrq qy mnu`Kqw dI syvw dy kwrjW leI nobl purskwr vwsqy isPwrS nhIN kIqw[ aunHW ƒ
ieko iek imilAw pdmsRI dw snmwn vI aunHW ny drbwr swihb ’qy POjI hmly dy ros vjoN moV id`qw sI[ aunHW vloN SurU kIqw
mnu`Kqw dI syvw dw Adwrw ‘ipMglvwVw’ aunHW vloN iv`Fy kwrjW ƒ qndyhI nwl inBw irhw hY[ hr swl 5 Agsq ƒ Bgq jI
dI brsI mnweI jWdI hY[ Adwrw ‘is`K Shwdq’ ies mhwn hsqI ƒ SrDw dy Pu`l Byt krdw hY[

You might also like