You are on page 1of 28

1

hY BI s~cu.!
(sMKyp iv`c is`K ieiqhws dy Asl s`c qoN Kuldy Byd) AiqMdr pwl isMG

pRDwn Awl ieMfIAw is`K stUfYNts &YfrySn m`D pRdyS Aqy ieMcwrj kyNdrI kmytI, Awl ieMfIAw is`K stUfYNts &YfrySn pMjwbo bwhrly BwrqI Aqy ivdySI srkl

Published by : General Sdcretary, All India Sikh Students Fedefation, Madhy Pradesh . Printed by : Sunder printers, Pahar Ganj, New Delhi 110055 . Phone : 520939

First Edition : 13-4-81

Price : Rs. 00-50 Atinder Pal Singh

hY BI s~c.!
*AiqMdr pwl isMG 1711 ies ivc bMdw isMG bhwdr ny is~K rwj kwiem kr is~kw jwrI kIqw ijS qy iliKAw dyZ qyZ &qih nusrq byd - rMg Xw&q Aj nwnk gurU goibMd isMG [ smy dI rPqwr nwl isMGW ny AwpxI rPqwr imlweI [ vkq dI hkUmq ny isMGW dw mul pwieAw[ pr AsIN Awpxy mul nUM Bul gey [ Agr vrqmwn dy ihswb nwl is~K dy isr dw mul vyiKAw jwvy qW auh 1,53,000 rupey qoN ikDry v~D bxdw hY [ sMn 1947 ivc is~K Awpxw sB kuJ Cf ky ies dyS ivc Awey [ ieh AwzwdI is~KW dy moiFAW qy bYT ky hI ihMdusqwn ivc AweI [ pr swnUM Bulw idqw igAw [ swnUM ig~lw nw huMdw jy iehnW dw slUk swfy nwl cMgw huMdw [ pr iehnW swnUM swfy Gr ivc hI mwrn dy hr sMBv Xqn kIqy [ AwzwdI leI 78% isMGW ny AwpxIAW jmInW CfIAW [ AwzwdI 'kul Xogdwn ivcoN 83 % is~KW ny jylHW k~tIAW qy 67% PWsI dy PMdy qy cVHy [swfI ihMdusqwn ivc igxqI sI kul iek pRsYt [ AsIN ies dyS nwl ies krky imly sW qy iesy krky AwpxI nnkwxw swihb, lwielpur, pMjw swihb, lwhOr, gurU kI byr vrgIAw zmInW Cf ky Awey sW ik 1929 dy kWgrs AiDvySn ' c jo lwhOr ivc ho irhw sI ; jvwhr lwl nihrU ny bVy zor dy ky ikhw sI ik Awzwd Bwrq ivc Aijhw koeI vI kwnUMn jW sMivDwn nhIN bxwieAw jwvygw jo is~KW dy ihqW dy ault hovygw [ ies nUM nnkwxw swihb dy swky vyly gWDI ny Aw ky auQy AwpxI mohr lgweI qy ikhw ik Agr Awzwd Bwrq ivc is~KW nwl D~kw zulm hovy qy auhnW dy iKlwP sMivDwn bxy qW auhnW nUM AwpxI qlvwr cukx dw pUrw AiDkwr hovygw [ 6 julweI nUM sIsgMj ivKy BwSn dyNdy hoey gWDI ny iPr ikhw ik Awzwd Bwrq ivc koeI vI Aijhw kwnUMn nhIN bxwieAw jwvygw jo is~KW dy ih~qW dy ivruD hovygW [ pr 1947 qoN bwAd iek dm 4

ieh Aihsws ho igAw ik AsIN gulwmI qoN inkl ky dUjI ivc Awpxy Awp nUM pw ilAw hY [ ieQy AsIN islisly vwr Awpxy Xogdwn Aqy swnUM kI pRwpq hoieAw aus dw jwiejw lYx dw jqn krxgy [ 1849 qoN 1947 qk dy Buly ivsry s&y Aqy is~KW dw Xogdwn 1849 nUM pMjwb dw is~K rwj AMgryzW kol igAw qW pUry dw pUrw aupmhWdIp gulwm ho igAw [ ihMdU hzwrW swlW qoN gulwm sn qy auh gulwmI nUM hI AwzwdI smJdy sn pr ieh is~KW nUM mnzUr nhIN sI [ iek swl bwAd hI 1850 ivc AMimRqsr dy nOjvwn inhwl isMG ny AwzwdI dw ngwrw vjw id~qw qy mwqr BUmI dI zMjIrw ktx leI suqMqrqw hwsl krn dw nwhrw lwieAw ijs ny BweI rxDIr isMG jI pwsoN ividAw gRihx kr Awpxw nW mhwrwj isMG rK ilAw [ 1847 nUM ijnHW ny ' pRym Aqy swizs' kWf nUM ivauNqbD kIqw [ iehnW nwl iehnW dy swQI bxy pRymw Aqy munSI bUtw isMG [ ieh donoN PVy gey qy mhwrwj isMG qy 10,000 dw ienwm GoSq ho igAw ies qoN bwAd iehnW mhwrj dlIp isMG nUM Agvwkr jMmU dIAW phwVIAW 'c lY ky auhnW dy nW hyT lVweI lVn dw inscw kIqw Aqy kwbl dy AmIr muhMmd Kwn Aqy sulqwn Kwn nwl shwieqw pRwpqI leI ic~TI pqrI kIqI [ ieDr ieh joDw jMgy AwzwdI dI pihlI lVweI dw JMfW cuk tur irhw sI EDr bydI ibkrm isMG ny bgwvq dw AYlwn kr id~qw [ Aqr isMG AtwrI vwly ny vI pMjwb dI ^ud muKiqAwrI dw bIVw cuikAw sI qy 3 jnvrI 1850 nUM mhwrwjw rxjIq isMG dy &OjI AwpxI KudmuKiqAwrI leI AMgrzI &OjW qy hmlw bolx leI muV lwmbD ho gey [AMgryzW nUM 1847 qoN bwAd hI hr roz isMGW dy hmilAW dw swhmxw krnw ipAw [ ieh islislw pMjwb ivc lgwqwr cldw irhw qy swrw ihMdusqwn ausy syk qy AwpxIAW rotIAw sykdw irhw [ gWDI, nihrU qy kWgrs qW bVI ipCoN AMgryzw vloN qy AMgrzI hkUmq vloN hI klk~qw Sihr ivKy hONd 'c AweI [ ies dI buinAwd iksy ihMdusqwnI ny AwzwdI leI nhIN sI rKI qy nw hI muF qoN aus dw Aqy aus qoN bwAd iehnw dw audyS Awzwd Bwrq dI pRwpqI irhw [ Agr irhw 5

huMdw qW ivsv XuD vyly ieh AMgryzW nwl imlvrqn qy pUrw smrQn dyx dy mqy pws nw krdy [ ieh aus vyly bs ieh hI kihMdy rhy ik swnUM quhwfy rwj ivc AwpxI Awvwz phuMcwx leI pRiqinDIq~v qy mMc cwhIdw hY [ iesy leI kWgrs dw sMgTn hoieAW [ ies dI puStI lwlw lwjpq rwie dI ies ilKq qoN huMdI hY jo auhnW ny " XMg ieMfIAW " ivc iliKAw ik " kWgrs dw muK audyS vwsqy Xqn krnw nhIN [ ibRitS swmrwj dw ihq hI pRmuK sI qy Bwrq dw nhIN [" kWgrs dy CyvyN AiDvySn ivc dwdw BweI nOrojI ny ikhw ik " kWgrs ibRitS srkwr dy ivru~D ivdroh krn vwlI sMsQw nhIN hY, ieh qW ibRitS srkwr dI nINv nUM p~kw qy Tos AwDwr dyxw cwhuMdI hY " [ ieh qW gWDI ny gurduAwirAW dI AwzwdI vyly isKW dIAW kurbwnIAw vyK ky ikhw sI ik iehnW gurduAwry qW Awzwd krw ley hn pr hux iek v~fw gurduAwrw ihMdusqwn vI Awzwd krvwxw hY [ ( A~j dyKO pMjwb dI isK rwjnIqI ) iesy krky hI kWgrs dy muKI nyqw pMfq mdn mohn mwlvIAW ny sp~St Sbdw ivc ikhw sI ik " jykr AwzwdI dI lVweI CyqI ijqxI hY qW hr ihMdU Awpxy Gr ivc iek mYNbr isK bxw dyvyN [ jd kWgrs kol koeI rwh nhIN hI sI qW aus vyly isKW ny hI ies nUM srv pRQm AihMsk FMg nwl AMdoln kr ihMdusqwn nUM AwpxIAW mMgW rKx dw qrIkw diSAw [ sB qoN pihlW morcw is~KW ny 1921 dI jnvrI ivc ijiq~Aw qy aus qoN bwd iek lMmw islislW AwrMB ho igAw [ 20 PrvrI 1921 nUM nnkwxw swihb ivKy AMgryzI hkUmq dI Sih qy BweI lCmx isMG dlIp isMG nUM jMfw nwl bMnH ky swiVAw igAw [ srkwrI hlikAW dI rIport Anuswr aus swky AMgryzW dI isAwsI hwr sI qy ihMdusqwn dI AwzwdI dI qIjI pauVI sI [ ies ivc 1903 isMG girPqwr hoey [ gWDI ny aus vyly qwr rwhIN vDweI dyNdy AwiKAw sI ik ieh pihlw PYslwkun morcw ijiqAw igAw hY [ mwrc 1922 qoN 1923 qk gurU ky bwg dw morcw lgw 5604 isMG girPqwr hoey [ mhwrwjw nwBw nUM is~KI ivcwrDwrw dw 6

hox krky AMgRyjW ny g~dI qoN lwh id~qw sI [ muV bhwlI vwsqy AKMf pwT qy iPr morcy lgy pMj pMj sO dy 17 ShIdI j~Qy jYqo gMgsr nUM tur pey [ ijnHW coN kuJ jiQAW dIAW Potvw Aj vI is~K Azwieb Gr, AMimRqsr peIAW hn [ AMgRyjW ny mSIngnW nwl golIAW dI brswq kr idqI [ 1500 qoN vD isMGw ny girPqwrIAW idqIAW [ Agr iek pwsy ieh idRS sI qW dUjy pwsy krqwr isMG srwBW PWsI qy ltk irhw sI [ syvw isMG TIkrI vwlw ShId ho irhw sI [ mlyrkotly dy nyVy iS~KW nUM qopW muhry KVy kr ky aufwieAW jw irhw sI [ kdI srdwr AjIq isMG jwpwn ryfIE qoN AMgryzw ivruD bol irhw sI ikDry pgVI sMBwl j~tw dw nwhrw Gr Gr qoN gUMj irhw sI [ bbr AkwlI lihr vwly AMgrjI eyjMtW nUM pwr lw rhI sI [ qW SwqmeI kUky isMG qopW sHwmxy Klo rhy sI [ kdI aUDm isMG golIAW clw irhw sI qy AYsMblIAw ivc bMb su~ty jw rhy sn [ ies qoN ielwvw QweIlYNf ivc igAwnI pRIqm isMG, bwbw Amr isMG jI AwzwdI leI jI qoV ky qn, mn Aqy Dn nwl Kul ky jqn kr rhy sn [ 4 dsMbr 1941 nUM srdwr pRIqm isMG qy jwpwnI XuD ivSysgX dy pRDwn sIR qmUrw dy ivckwr ies ihq smJOqw vI hoieAw [ iesy ivc hI Awzwd ihMd POj nUM jI jwn nwl sMgiTq krn ihq srdwr mohn isMG jI lg pey [ krnl inrMjn iSMG ig~l vrgy hor keI iS~K XoDy mYdwn ivc auqr Awey [ ( Awzwd ihMd POj dy kul 42,900 POjIAW ivc 28,000 is~K sn [) iek pwsy ieh idRs sI qW dUjy pwsy bwbw guridq isMG jI 1914 ivc gurU nwnk jhwj ( kwmwgwtw mwrU ) lY ky ihMduSqwn Aw rhy sn ijs auqy 376 svwr bMicAw ' coN 355 is~K sn qy b~jb~j Gwt qy golIAW nwl ShId hox vwly 50 dyy 50 is~K sn [ qW dUsrI qrP (1917) srdwr krqwr isMG jI srwBw qy auhnW dy 12 swQIAW nUM Kqm kIqw jw irhw sI [ 13 ApRYl 1919 sw smW jilHAW vwly bwg nwl jw juiVAw [ 1300 kul ShIdW ivcoN 799 is`K ShId hoey [ 1914 -1915 nUM lwhOr sYNtrl jyl ivc 7 nUM PWsI , 17 nUM mOq dI sjw qy 27 nUM aumr kYd suxweI geI ijs coN 7

PwsI cVHx vwiAW coN 6 is~K mOq dI sjw pwaux vwilAW coN 14 qy aumr kYd vwilAW coN swry dy swry hI is~K sn [ 4 mwrc 1930 nUM 2500 kWgrsI moqIlwl nihrU nUM Ajwd styfIAm, bMbeI ivKy 'jI AweIAw ' kihx leI juVy [ iehnW qoN ielwvw Awpxy bYnrW nwl 28 AkwlI (22 nIlIAw pgW qy 6 bIbIAW nIly du~pqy nwl ) vI Awey [ puls ny lwTI cwrz kIqw qW swry kWgRysI 2500 dy 2500 B~j gey pr isMG auQy hI juVy rhy qy lwTIAW dI mwr KWdy qy vwihgurU kihMdy rhy [ Aijhy sn aus vyly dy kWgrsI suqMqrqw sMgRwmI [ (ievinMg twiem inXUXwrk 23- 3 -1930 ) dI irport Anuswr ) s~cweI nUM sr pqwBI sIqw rm~Xw AwpxI ikqwb ( ihstrI AwP dw ieMfIAn nYSnl kWgrs ) ivc ilKdw hY ik " AwzwdI lVweI ivc 121 nUM PWsI qy tMigAw igAw ijnHw coN 29 is~K sn, 2664 nUM dyS inkwlw imilAw ijnHW coN 2147 is~K sn Aqy AwzwdI dI lVweI leI jyl jwx vwilAw ivcoN 40% is~K hI sn [ ( ivsQwr leI dyKo Bupwl ikqwbcw-Glory to Guru Gobind Singh ji Aqy Un. Sikh Practice in Sikh Soiety ) Agr bQyry sMKyp 'c dyiKAw jwvy qW 1921 qoN 1925 qk pMj sO is~K ShId hoey, 30 hzwr jylHW 'c sVy [ kOm ny 13 lK rupey jurmwny vjoN Bry [700 isKW nUM nOkrIAW qoN htw idqw igAW [ srkwrI AMkiVAw muqwbk iek pRsYNt is~KW dw vw ih~sw AwzwdI 'c mUMhoN boldw hY " jd AsIN kul BwrqIAW dI kurbwnI dyKdy hW qW 4711 totl shIdw coN 1074 gYr is~K qy 3697 isK srkwrI hlikAW muqwbk AwzwdI dI jMg ivc ShId hoey [ " iehnW kurbwnIAW dy mul qy hI 1947 nUM ies aupmhWdIp nUM AwzwdI nsIb hoeI [ ijs ivc kWgrs qy aus dy nyqWvw dw ih~sw nwm mwqr dw hI hY [ kWgrs , aus dy lIfr gWDI qy moqIlwl nihrU nUM AwpxI hYsIAq dw pqw sI iesy krky jnvrI 1929 nUM lwhOr ivKy hox vwly kWgRys dy AiDvysn ivc ihMdusqwn dw kOmI JMfw pws hoxw sI 8

ijs 'c ihMdUAW vloN ihMdUAW dw pRqIk suPyd rMg qy muslmwnW dw pRqIk hrw rMg qzvIj hoieAw sI [ aus vyly idAW sQwnk AKbwrW Aqy AMgRjI itRbXUn ivc CpI irpotr muqwbk bwbw KVg isMG jI ny is~K smisAwvW qy rwjnIqk BivKq nUM mu~dy nzr rKdy hoey ikhw sI ik is~KW vloN kysrI rMg JMfy ivc r~iKAW jwvy [qy aunHW nwl hI mMg rKI ik suqMqrqw pRwpqI ipCo bxn sMivDwn 'c isKW nUM Gt igxqI kOm hox krky kuJ rwKvIAW shUlqW idqIAW jwx qy ies leI mqw pws kIqw jwvy [ kWgrs lIfrw ny ieh mMgw mMnIAw Aqy styj qy ies leI mqw pws krky isKW nUM Brosw id~qw ik Bwrq dw sMivDwn aus smy qk purn nhIN smiJAw jwvygw jd qk is~K pMQ dI sihmqI pRwpq nw ho jwvy [ iesy AiDvysn ipCoN Bwrq dw JMfw swhmxy AwieAw ijs c kysrI rMg sB qoN aupr hY [ ies qoN bwd SoRmxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dy dPqr ivc AkwlI pRqIinDI nwl gWDI pMifq moqIlwl nihrU ny qy fw. AnswrI ny iml ky dubwrw Brosw id~qw ik is~KW dI mrjI dy ivruD sMivDwn nhIN bxygw qy isKW nUM AwzwdI ipCoN Bwrq ivc pUrw ih~sw idqw jwvygw [ 6 julweI 1946 nUM sRI gWDI dy lPjW nUM AsI auqy dyK Awey hW [ pMfq jvwhr lwl nihrU ny 3 1946 nUM gl hor spSt kr idqw qy ikhw ky " mYN qW Aijhy sUibAw dy hk ivc vI hW jo iksy hd qk KudmuKiqAwr hox [ jy isK Aijhw ied sUbw bxw ky kMm krnw cwhuMdy hn qW mY cwhWgw ik auh pMjwb dy ivc hI iek nIm KudmuKiqAwr sUbw lY lYx qW ik auhnW nUM vI suqMqrqw dw AnuBv hovy [" ieh ivsvws vI DoKw swbq hoieAw [ ikauNik swnUM Axigxq kurbwnIAW qoN bwd vI pMjwbI sUbw nhIN imilAw [ pMfq jvwhr lwl dy pRDwn mMqrI kwl ivc hI 1948 nUM kyNdr dI rjwmMdI nwl pMjwb dy gvrnr sI. AYl. iqRvydI ny hukm jwrI kIqw ik " is~K jrwiem pySw kOm hn " qy swfIAW kwlIAW rwqW AwrMB ho geIAW [ 1947 vyly 12 lK pMj hjwr aujVy hoey 160 isvrW ' c rih rhy isKW nUM Awzwd ihMdusqwn ( Bwrq nhIN ) dw pihlW qohPw sI jo auhnW nUM AwpxIAW bySumwr kurbwnIAW, 9

jwiedwd, pYsw, zyvr Awid Cf ky ihMdsqwn Awx dw iesdI srkwr vloN vihMdI jmIn Cf ky Awey sW ijs co 43 lK eykV nUM nihrI pwxI lgdw sI [ dUr drwz dI zmIn dw kuJ pqW nhIN [ kyvl pMjwb 'c isK ( pySwvr Awid Cf ky ) 14 pRsYNt qy sBnW dw sWJw Aqy ikqnIAW hI dukwnw, PrmW, bwg Aqy mkwn, godwm sn kuJ AMdwjw nhIN [ ies qo pihlW ik AsIN dyS vMf qoN bwd dy smyN qy Jwq mwrIey, kWgRys ny dys vMf vyly Aqy aus qoN pilW kOm nwl ikhVy ivswhGwq kIqy Aqy iks qrIky nwl hnyry ivc riKAW ies nUM smJxw lwhyvMd hovygw [ AjwdI qoN pihlW kIqy ivswhGwq vYsy qw dyS dI vMf 1905 ivc bMgwl dy ivBwjn qoN SurU ho geI sI jd lwrf krjn ny Drm dy AwDwr qy bMgwl nUM ihMdU bhu sMiKAk qy musilm bhusMiKAkW dy ielwikAw Anuswr vMf idqw [ lwrf krjn dw PYslw shI sI ies dI puStI 1916 ivc kWgRys lIg smJOqy qoN ho geI ijsnUM kWgrs ny srojnI nwiefU vrgy pRmuK lIfr sn [ lKnaU ivc hoey ies smJoqy rwhIN kWgrs ny AwpxI rwStRIXqw dI Bwvnw dw iqAwg kr id~qw qy pRQk inrwvwcn (jwiq Aqy Drm ADwrq iPrkU cOx) dy isDWq nUM mMn ilAw jo bwd ivc dyS dI vMf dw AwDwr bixAw [ kWgrs ny sMpRdwiekqw dw AwrMB krdy hoey ieh svIkwr kIqw ik pMjwb ivc 50% XU. pI. ivc 30% bMgwl ivc 40 % bMbeI ivc 33/2/3% ibhwr ivc 2% qy mdrws ivc 15% sItW kyvl muslmwnw dIAW hI hoxgIAW [ nwl hI ieh AiDkwr vI iehnW mYbrw nUM idqw igAw ik Agr ies sMprdwie dy ihqW nUM Tys phuMcx vwlw koeI ivDwn pirSd ivc riKAW jWdw hY qW aus nUM pws nhIN kIqw jwvygw Agr aus sMprwdwie mYNbr aus dw ivroD krdy hn [ ies dy nwl hI ieh vI svIkwr kIqw igAW ik kyNdrI ivDwn pirSd dI kul sMiKAW 150 hovygI ijs dy 4/5 mYNbr cuxy jwxgy ijnH ivcoN mYNbr muslmwn

10

hoxgy jo muslmwnw vloN hI cuxy jwxgy [ dUijAW nUM vot pwx dw hk hovygw [ 1905 iv`c hI ho cukI bMgwl dI vMf jW dyS ivBwjn qoN 1916 ivc jwiq Aqy Drm ADwrq iPrkU cOx vMf smJoqy qy shI pwaux nwl hI kWgrs dI ArwStRIAqw auBr ky swhmxy Aw cukI sI [ 1931 ivc ies nUM gWDI Aqy kWgrs ny puKqw scweI dy qOr qy ilAw KVw kIqw [ 5 mwrc 1931 nUM gWDI ierivn smJoqy rwhIN ieh spSt ho igAw ik kWgrs Aqy aus dy lIfrw dw Jukw Aqy idlcspI dyS dI aunqI Aqy AwzwdI nw ho ky ivAkqIgq svwrQW dI pUrqI Aqy ivAkqIgq a~nqI ivc hY[ ies smJoqy rwhIN kWgrs dI rIV Aqy AwjwdI dy AwDwr khy jwn vwly sivnY AvigAW AMdoln nUM sQgq krnw, riKAW kvcw ( safe guards ) nUM pRvwn krnw puls dIAW izAdqIAW dI jWc krn dI mMg nUM Cfnw Aqy bwd ivc kWgrs pwrtI ny prvwn kr ilAW [ ies dI Awvwj ivcoN AwzwdI leI lVn vwlI pwrtI ny pRwpq kIqw auh kwbly gor hY [ 1. sMswr auhnw swirAW rwjnYiqk kYidAW nUM C`f dyvygI Aqy mukdmy Awid vwps lY leygI ijnHW ny ihMsw dw aupXog nhIN kIqw [ (2) srkwr ibnW tYks nmk bnwx dyvygI Aqy (3) srkwr (AMgyRjI srkwr) swry siqAw gRihAW dI jbq kIqI sMpqI vwps dy dyvgI [ ijs qoN jwihr ho igAw ik kWgrsIAW ny ivAkqIgq svwrQW ipCy pUry dyS nUM ipCy lw ky jwiedwd Aqy Awpxy Awp nUM jylHW ivco Cufw ilAw [ sB qoN pRmuK gl ieh hY ik iesy mhIny hI srdwr Bgq isMG nUM ( mwrc 1931 ivc ) PWsI id~qI geI [ hor ieh smJoqw Aqy smJoqw krn vwly Bgq isMG nUM PWsI qy cVHwn dy juMmyvwr hn ikauNik gwDI ny ierivn nwl jwn bUJ ky Bgq isMG dI mOq dI sjw nUM aumr kYd ivc bdlvwn Aqy nw hI auh kYd qoN Cut sky ies leI jwx buJ ky AihMsw vrgy Sbd iek Srq dy qOr qy rK ky hI glbwq kIqI [ jd kI auh aus vyly AwzwdI dy iqMnW prvwinAw nUM Cufw skdy sn [ 5 mwrc 1931 nUM smJoqw huMdw hY 11

qy 23 mwrc nUM srdwr Bgq isMG Aqy ausdy donoN swQIAw nUM PwsI dy idqI jWdI hY [ 25 mwrc 1931 nUM kWgrs dy krWcI iejlwj vyly qwhIauN ies kql dw ieljwm lIfrw qy lWdyN hoey BwrI igxqI ivc lokW ny mujwihrw kIqw Aqy kwly JMfy idKwey ! ( dyKo gWDI ierivn smJOqw Aqy lKnaU pYkt ) 16 Agsq 1932 nUM pyS kmXUnl Avwrf (Comunal Award) vyly kWgrs dI sMpRdwiekqw ny iBAwnk rUp lY ilAw ijsdy iBAwnk nqIjy Aj vI dyS Bgq irhw hY ikauNik ies dw bIj ies dyS di hr rwStRAY khI jwx vwlI pwrtI ivc hY [ aus vyly 1932 kWgRys ny jd ik kmUXnl Avwrf nUM ieh kihky mMjUr nhIN kIqw ik ieh ihMdusqwn dy rwStRvwd leI Gwqk hY Aqy ihMdUAW nwl DoKw[ pr AMdro aus ny kuJ hor hI inrxY kr riKAw sI [ ijs dI 5UstI 21 sqMbr 1932 dy pUnW pYkt rwhIN ho geI [ ies Avwrf ivc hor Alp sMiKAkw dy nwl nwl idKW leI vI 5Mjwb ivc sItw irjrv kIqIAw geIAW sn jo ihMduvwd dI riKAk pwrtI nUM AKr geIAW Aqy auhnW ny mMg kIqI ik pMjwb ivc ihMdUAW dI riKAk pwrtI nUM AKr geIAW Aqy auhnW ny mMg kIqI ik pMjwb ivc ihMdUAW nUM Alp sMiKAk dw drjw imlnW cwhIdw hY [ dUjy pwsy hrIjnW nUM Awpxy nwl imlwn vwsqy Avwrf qoN vD ( Avwrf ivc 71 ) 148 sQwn irjrv krn Aqy hor srkwrI syvwvw ivc vI auhnW dw sQwn incSqkr sMprdwiekqw d bIj bo idqw [ ijs ipCy isKW nUM DoKw dyx dI Aqy auhnW nwl ivSvwsGwq krn dI gWDI dI nIqI spSt sI ( aus vyly hrIjn smdwey isMG sj rhy sn Aqy fw AMbydkr nwl glbwq cl rhI sI ) qy nwl hI kWgrs ny Put pvwE rwj kro Aqy vrg Byd sQwpq kr sMpRdwiekqw dI nINh rKI [ 26 jnvrI 1950 nUM Bwrq dw nvW sMivDwn lwgU hoieAW [ ijs ivc ihMdusqwn dy lIfrW ny AwzwdI qoN pihlW jo vwdy kIqy sn , jo AsIN pihlw dyK Awey hW, EhnW qoN TIk ault Awcrn kIqw [ ies leI ieh sMvDwn isKW nUM kbUL nW hoieAw Aqy vwdwiKlw&I Aqy kOm ivroDI hox krky ies qy isKW dy lIfrW ny ( 12

jo pwrlImYNt dy mYNbr sn isrdwr kpUr isMG jI ) ies qy dsKq nhIN kIqy [ 1940 dy dSk ivc gWDI ny AwpxIAw icTIAW c imstr ijnwh nUM kwiedy Awzm kihky sMboDq krnw AwrMB kr idqw [ ies gl nUM aus vyly dy kWgrs dy pRDwn mOlwnw Awzwd ny AwpxI ikqwb "ieMfIAW ivns PrIfm ivc iliKAw [ ies vyly kWgrs AMdrly qOr qy pwiksqwn nUM svIkwr kr cukI sI pr aus aupr qoN jwhr nhIN sI hox dyxw cwhuMdI ikauNik auh isKW nUM DoKw dyxw cwhuMdI sI 1942 ivc sI. rwjgopwlwcwrI ny "Awqm inrxY, dy isDWq qy pwiksqwn dI mMg nUM svIkwr krdy hoey iek PwrmUlw kiFAw [ ijs iv`c AGoiSq Aqy Ais`Dy pr ilKqbd FMg nwl kWgrs ny musilm lIg nUM ieh Brosw id`qw ik jy auh cwhygI qW kWgrs dyS vMf leI iqAwr hovygI[ kWgrs dy lIfrW nUM ieh psMd sI pr musIbq ieh sI ik rwjgopwlcwrI kWgrs dy mYNbr sn qy auh kWgrs vloN ies qrHW dI koeI gl nhIN sn krnw cwhuMdy [ ies dw h`l kiFAw igAw ik sI. rwjgopwlwcwrI kWgrs qoN AsqIPw dy dyx qy ies Pwrmuly nUM pyS krn [ ieM\ hI kIqw igAw [ sqMvr 1944 ivc hI ies qoN bwd {AISSF} Awl ieMfIAw is`K stUfYNts &YfrySn dw gTn hoieAw[ gWDI iesy PwrmUly nUM lY kY muhMmd AlI ijnwh nUM imilAw [ ijs dy AwDwr qy bwd ivc 1947 nUM dyS dI vMf hoeI [ ies PwrmUly dI jo gWDI ijnwh kol lY ky igAw dI Dwrw do ivc ikhw igAw sI ik Bwrq qoN Alg hox dw inrxY lYxgy qw auhnw dw Alg dyS bxw idqw jwvygw [ ( ieQy ieh gl Xwd rKxI cwhIdI hY ik ijs qrHw kWgrs nUM Ajy qk ieh nhIN sI pqw ik Bwrq qoN Alg hoxw cwhuMdy hn [ Dwrw 6 ivc ikhw igAW ik ieh Srqw audoN lwgU hoxgIAW jdoN ibRtyn ihMdusqwn nUM pUrI suqMqrqw dy dyvygw ] ( bwd ivc 1947 nUM iesy qrW hoieAw ) pocw pwx leI qy jnqw nUM hnyry ivc rKx leI AwpxI AwpxI pwrtIAW A`gy r`Kxgy [ musilm lIg ny smJ ilAw ik hux swnUM pwiksqwn lYx qoN koeI rok nhIN skdw [ auhnW Awpxy jqn hor qyj kr idqy [ 13

hor 20 PrvrI 1947 nUM bRItyn dy pRDwn mMqrI lwrf AYntlI ny ihMdusqwn C~fx dI Gosnw krdy hoey ikhw ik Agr jUn 1948 qk qwkq dw sMivDwn swirAw lokW ny imlky nw bxwieAw qw bRwits srkwr ieh vIcwr krygI ik kuJ SkqI ielwikAW ivc pRWqw nUM idqI jwvy [ qy ies dy ijnwh qy sBw dw bweIkwt kr id~qw qy ihMsw AwrMB ho geI [ sn 1944 ivc Awl ieMfIAw is~K stUfyNts PYfrySn dw gTn hoieAw Aqy iesdy moFIAw ny is~K lIfrW nUM smJwxw AwrMB kIqw qy smyN dI nwzukqw nUM pihcwxdy hoey Aqy hwlwqW dw ivSlySn krn qoN bwd Awzwd pMjwb dw PwrmUlw pyS kIqw 1944 qoN 1947 dy ivcly smyN ivc ies dy moFI srdwr srUp isMG jI ies ihq jdojihd krdy rhy qy muhMmd AlI ijnwh, jo ik swrw bMgwl qy AwSwm, swrw isMD Aqy pMjwb, au~qr p~CmI sImW pRwq Aqy blUicSqwn, pwiksqwn ivc lYxw cwhuMdw sI nUM ies PwrmUly qy rwzI kIqw ik swfI ieiqhws iek hY swfy vIcwr iek hn , swfw Drm iek hY, swfw ieSt iek hY, swfw, swfIAw rvwieqW iek hn ArQ ieh ik AsIN iek kOMm hW " ijnwh ny ikhw ik mYN mMndw hW ik is~K iek kOMm hY " aus vyly ijMnwh ny Awpxw ibAwn srdwr srUp isMG jI nUM ilK ky id~qw ik isK iek kOm hn [' 1946 ivc srdwr srUp isMG jI ijnwh swihb nUM bMbeI mwauNt blytn rof dy auhnW dI koTI ivKy imlx gey qy aunHW ikhw ik ' ijMny musilm bhusMiKAk ielwky ny auh qusIN kihMdy ho ik pwikSqwn ivc Aw jwx qy ijhVy bhusMiKAk ielwky nhIN hn auh quhwfI fYPInySn ivc nhIN AWdy ies krky auh quhwnUM nhIN iml skdy [ qusIN ieh mMn cuky ho ik isK iek nySn hn[ swfI ieqnI pwpUlySn hY, ihMdusqwn dw pUrw ielwkw ieqnw hY qy aus ihswb nwl swfy ih~sy kul 34 hjwr mur~bw sIl ielwkw AWdw hY Aqy jy musilm bhusMiKAk ielwky nhIN hn pMjwb qy auhnW dw vI ieqnw rkbw bMndw hY, qy mYN cwhuMdw hW ik qusIN auhnW nUM isK irAwsq mMn lE ["ijnwh pihlW nhIN mMinAw 40 -45 imMt socx qy vIcwrx qoN bwd aus ny ikhw ik ' Agr huxy mYN ieh gl mMn jWdw hW qW swry muslmwn myry iKlwP ho jwxgy qy ihMdU auhnW nUM 14

BVkwxgy [ qusI igAwnI krqwr isMG jI nUM ieh kih idE ik PYsly dy vyly jd gl clygI qW mYN ies nUM prvwn kr lvWgw [" nwl hI ijnwh ny ieh vI ikhw ik " quhwfy lIfr ijAwdwqr kWgrs nwl hn qy auhnW qoN syD lYNdy hn [ mYN qW ies gl nUM prvwn krdw hW pr quhwfy lIfrW ny nhIN mMnxw [" ies qoN bwd mwstr qwrw isMG jI ny Awzwd pMjwb dw nwrw lwieAw [ ijs dy ipCy PYfrySn dI pUrI tIm sI [ igAwnI krqwr isMG jI ny ikhw ik " srUp isMG qUM bVI v~fI gl mMnvW AwieAw hY " [ srdwr srUp isMG jI dy ies PwrmULy nUM muhmMd ALI ijnwh ny qW mMn ilAw pr AkwlI lIfrW Kws qOr qy nwgoky gut qy srdwr bldyv isMG jI ny ijnHW dw pRBwv mwstr qwrw isMG jI qy izAwdw sI, nhIN mMinAW , qy nqIjqn pMjwb qy gRihx ligAw sUrj KUn cUsx ihq 15 Agsq 1947 nUM cVH AWieAw [ zulm Aqy ivqkirAW dw kwl ( 15 Agsq 1947 qoN 1980 qk ) gWDI ny AkqUbr 1947 ivc bolxw surU kr idqw " sIK qoN gwlIAw inkwlqy hYN, sIK qoN srwb pIqy hYN, sIK qoN lUtqy hYN " [ 1948 nUM mwstr qwrw isMG Aqy PYfrySn dy muKIAW nUM id~lI jWdy rwh ivc cldI g~fI ' c igrPqwr kr ilAw igAw [ ivsQwr ivc n jw ky sMKyp ivc hI dyKIey qW swfy roNgty kVy ho jwxgy [ 1948 ivc hI jd sIR cMdU lwl iqRvydI ( gvrnr- pMjwb ) ny isKW nUM jrweympySw kOm krwr idqw qW aus Awrfr nUM bnx qoN srdwr kpUr isMG jI I. C.S. ny ieMkwr kr idqw [ iehnW nUM srivs ivcoN swry inXmW nUM qwk qy rK kF idqw [ jd ik rwj srkwr ieh kMm (I. C.S. APsr ) nUM nOkrI qoN kFxw nhIN sI kr skdI Aqy auh vI ibnW ivBwigAw jWc krwey [ BwrqI AdwlqW ny vI srdwr swihb dw swQ nhIN idqw qy kwrvweI nUM auicq ThrwieAW [ kYroN srkwr vyly vI iek mony (I.C.S. A&sr ) sRI kpUr dI muK mMqrI nwl nhIN bxI, auhnW vI aus nUM k`F id`qw [ sRI kpUr srdwr kpUr isMG vloN c`uky pvwieMtw nUM lY ky Adwlq 15

qk phuMcy [ Adwlq ny auhnw hI swry pvwieMtW nUM shI AwK ky sRI kpUr dI bhwlI dy Awfr dy id`qy [ jd srdwr kpUr isMG jI ny ies PYsly aupr qqkwlIn pRDwn mMqrI SwSqrI jI dw iDAwn idvwieAw qW auhnW jvwb idqw kI 'Xh bwq kuC Er hY' ArQ ieh ik srdwrw sbMDI PYslw Adwlq hor qrIky nwl krdI hY qy gYr isKW lrI kwnUMn Alg hY [ ( ivsQwr leI dyKo swcI swKI kpUr isMG ) 31 idsMbr 1955 nUM gurU goibMd isMG dy pRqI byAdbI krn vwly l&j iesqymwl krdy hoey ikhw ik ' gurU swihb Awpxy bwl b~cy mrvwky B~j gey sn ijsdw bdlw bMdy bYrwgI ny ilAw [ auh Awpxy nwl fwkUAW dI tolI rKdy sn [ ieh isK vI fwkU jmwq hY' [ jgwDrI jlsy 'c iesy swl mohn lwl iqvwrI ny ikhw ik Agr isKON ko XhW rihxw hY qoN ihMdUE kI Skl bxw kr rihxw hogw [ auhnW nHwrw lwieAw "kYNcI ausqrw kro iqAwr "[ jUn 1960 nUM pMjwbI sUby leI iPr morcw lwxw ipAw [ 24 meI nUM hI mwstr qwrw isMG jI Aqy 4,000 AkwlI muKI PVky jylHW ivc bMd kr id~qy gey pr morcw lgw [ id~lI ivKwvw jlUs vI inkilAw Kul ky puls ny isKW qy lwTI cwrz, AQrU gYs qy golI dI AMDwDuMD vrKw kIqI [ ieQoN qk ik jKmIAW Aqy ifgy isMGW qy GoVy qk vI doVwey gey [ dukwnw Aqy rwh cldy isMGw nUM burI qrHW nwl mwirAw igAw [ doS lwieAw jWdw hY ik ShIdw nUM lwrIAW' c sut jmnw 'c roVH id~qw igAw [ gurduAwrw sIsgMj qoN srdwr hrbMs isMG jI PMrtIAr dI AgvweI hyT nwryH lwauNdw Aqy jYkwry bulwauNdw hoieAw 17 isMGw dw j~Qw jd bwhr inkilAw qW puls ny golIAW nwl Bun id~qw [ fI. sI qy AYs. pI. ny isMGW dy KUn dy Puhwry Cu`tdy hoey A~KI ifTy [ 25 jUn nUM 32 in~ky in~ky isMGW dw j~Qw gurduAwrw sIsgMj swihb qoN 'JUlqy inSwn rhyN pMQ mhwrwj ky' dy nwrHy lwauNdw inkilAW , AgvweI 10 swl dw b~cw jsvMq isMG kr irhw sI [ puls ny igrPqwr kr ilAw [ ies qrHW gurduAwrw sIsgMj ivKy 16

gurU qyg bhwdr swihb dI ShIdI vyly AOrMgjyb dy Fwey zulm, ihMdU srkwr dy rUp ivc iPr is`KW auqy Ku`l ky byrihmI nwl vrqwey gey [ ies morcy vyly 56395 isMGw nUM jyl ivc rulxw ipAw [ 21 sqMbr 1960 nUM 18 swl dy isMG srdwr ieMdrjIq isMG nUM krnwl ivKy puils ny ksweI rUp Dwrn kr byrhmI nwl ijMdw KUh ivc sut id~qw [ 9 AkqUbr 1960 biTMfw jylH 'c isMGW qy byrhmI nwl golI clweI geI, jylH dIAW dIvwrw KUn nwl lQpQ ho geIAw [ cwr isMG srdwr nwzr isMG, cMcl isMG, jsvMq isMG, rxjIq isMG ShIdI pRwpq kr gey [ 100 isMG qVPdy lhU lUhwx hwlq iv~c iek GMty qk bYrkW 'c pey rhy [ 16 julweI 1960 nUM rwjpwl gfigl ny isKW leI AWrfInYNs jwrI kIqw ik (a) jy kr koeI nr nwrI iksy vI BgoVy nUM mwlI shwieqw jW pnwh dyvy , (A) jo ivAkqI Awpxw pUrw pqw mwqw ipqw dy nW smyq nw dyvy, qy (e ) ijs ivAkqI dy Adwlq vloN vwrMt jwrI hox qy auh pyS nw hovy ausnUM iqMn swl dI krVI szw id~qI jwvygI [ SWqI, pRym qy srb~q dw Blw cwhux vwilAw SihrIAW dy iKlwP ieh Pwiszm d isr cHV bolxw sI [ 1965 dIAW jMg Aqy 65 qoN 71 qk dIAW kwlIAW rwqW sqMbr 1965 ivc pwikqwn nwl jMg iCV geI [ isKW dI POj iehnw nUM Xwd AweI [ isKW ny vI swry zulm Bulw ky dyS dI riKAw leI isr qlI qy rK id~qw [ ies Aws nwl ik swnUM KudmuKiqAWrI imlygI [ pMjwb nUM BwrI hwnI hoeI [ pMjwb sk~qr dw fI. a. pqr :12 AkqUbr 1965 dy Anuswr 6 izilAW 'c mwlI auqpwdn Awid dw kul nukswn 759 kroV rupey dw , 33 isvIilAn b~sW, tr~kw dw nukswn, pSU 47,45, 120 rupey dy, mSInrI 15, 49, 270,

17

itaUbvYl 10,78,351 dw hoieAw [ ies pRkwr kul nukswn jo pMjwb nUM cukxw ipAw auh 7,61,56,43, 951 ruipAW dw sI [ pMjwb ,coN kul ShId 628, zKmI 1437 Aqy 69 lwpqw hoey [ pr iehnW nUM CyqI hI Bulw idqw igAw ikauNik mqlb hl ho cikAw sI [ 14 mwrc 1966 id~lI cWdnI cONk qoN jnsMGIAW, smwjIAW ny KUnI kWf dw AwrMB kIqw [ keI isMGw dIAW dukwnW lu`tIAW qy swVIAW, iknwry KVIAW kwrW qy jIpW swV id`qIAW [ pulIs nwl hI l`gdI koqvwlI iv`c bYTI dyKdI rhI qy ieh lok sIsgMj swihb qy p~Qr sutdy qy hyTW swV PUk krdy rhy [ dsMbr 1966 drbwr swihb dy Awly duAwly krPIaU lw id~qw igAw [ AMdr qy bwhr jwx dI mnwhI ho geI [ Aijhw kriPaU Swied hI hor ikDry kdy l`gw hovy[ sVk dy hr pwsy tYNYk, bKqr bMd g~fIAW, mSIngnW, qopW, GoVy Aqy pYdl mwrc huMdw irhw [ Swied mOkw imlidAW hI srkwr dw ierwdw sB kuJ Kqm krn dw sI [ 27 AkqUbr 1969 ies sdI dy mhwn ShId SR : drSn isMG jI PyrUmwn ny ShIdI jwm pIqw [ 74 idn ijnHW ny AwpxI crbI nUM Fwl Fwl kOm dI cVHdI klw qy Gr leI Ardws kIqI [ kOm ny kuJ nhIN kIqw [ aus mhwn shId ny AwpxI vsIAq ,c iliKAW," gurU Aqy Akwl purK qoN ns ky pMQ jIaUNdw nhIN rih skdw [ ies leI hux ieh jrUrI ho igAW hY ik gurU dy kuJ isMG Awpxy Awp nUM ShIdI leI pyS krn, qW hI pMQ dy nwm inhwd lIfr Aqy Z`dwrw vloN kIqy hoey pwpW nUM DoieAw jw skdw hY [ ieh ies leI vI jrurI hy qw jo is~K homlYNf dI sQwpnw ho sky Aqy Bwrq AMdr Awzwd pMQ nUM XkInI bxwieAw jw sky [" 6 meI 1971 nUM ihMd srkwr ny, pMQ ivroDIAW Aqy pulIs dI shwieqw nwl id~LI gurduAwirAW qy Dwvw bol ky kbjw kr ilAw [ gurduAwry keI idn bMd rhy [ sIsgMj gurduAwrw swihb iv`c mwn mirAwdw, siqkwr nUM pry sut golIAw clIAW, gyt bMd r`Ky gey [ iek vwr iPr pMQ nUM nnkwxw swihb vwg gurduAwry Awzwd krwaux leI morcw lwauxw ipAw [ 115 idn morcw lgw [ 18

17000 isMG igRPqwr hoieAW ] 7 isMG ies morcy ivc ShIdIAW pw gey [ 3 dsMbr qoN 26 jUn 1975 dw smW 3 dsNMbr 1971 nUM ihMd pwk ivc dUjI lVweI iCV peI [ pMjwb 47,65 qy kuJ h~d qk 62 qoN bwAd iPr coQI vwr aujiVAW [ 1971 nUM 167 SihrI ShId hoey Aqy 264 zKmI hoey [ iek~ly gurdwspur Sihr ivc hI 123 bMb bwkI jhwjW ny ifgy [ 859 eykV bIjI hoeI zmIn nSt hoeI [ izlw AMimRqsr dy 63 ipMf qbwh ho gey, 6 kYNpw ivc 1200 srnwrQI rKy gey [ PIrozpur ivc 20 hzwr lok byGr hoey [ gurdwspur ivc 10 l~K rupey dw Anwj nSt hoieAw [ 28 dsMbr nUM lok sBw ivc jgjIvn rwm ny disAW ik ies jMg ivc pMjwb dy 526 jvwn ShId hoey [ ie~kly pMjwb qoN 13 hzwr tr~kw ny jMgI splweI dw kMm kIqw [ 29 mwrc 1972 nUM pMjwb ivDwn sBw c disAw igAw ik 47 ipMf pwk kbjy ivc Aw gey hn Aqy 51 ipMfW 'c lok muV nhI vsy [ 565 ngr hwxI dI ' bI ' SRyxI ' rKy gey [ 24 mwrd nUM ivDwn sBw 'c disAw ik 700 ipMfW qy jMg dw is~Dw Asr pu~jw [ ies jMg ivc kul 389 jvwnW nUM mYfIkl nwl snmwnq kIqw igAw ijnHW co 267 isK sn qy bwkI gYr isK [ 14 idnW dI jMg smyN pMjwb dy aujV rhy lokW ny ij~Qy tr~kw rwhIN syvw kIqI auQy hI 3412 ny Awpxw ^un vI dwn idqw [ 17 dsMbr 1971 nUM Swm dy 30 qy jMgIbMdI dw AYlwn Bwrq vloN kIqw igAW qy Swm 4 vjy pwiksqwn vloN pRvwn kr ilAw igAw [ ies smyN ihMdusqwn srkwr dI i&rkwpRsqI qy is`KI ivroDI swjSW auBr ky swhmxy Aw geIAW jd jnrl jgjIq isMG AroVw, ijMnHW bMglw dyS nUM Awzwd krvw dunIAW nUM hYrwnI iv`c pw idqw sI, dI QW swry PojI inXmW nUM lWBy r`K ky id~lI qoN iek v`Krw POjI jrnYl pwiksqwnI POjW qoN Awqmsmrpx krvwaux leI Byj id`qw[ pwiksqwnI POj dy jnrl ey. ey. inAwjI ny hI aus swhmxy hiQAwr su`tx qoN mnHW kr id~qw qy ikhw ik Awhmxy swhmxy lVn vwly dy A`gy hI hiQAwr sutWgw [ ieh iPrkw pRsqI qy 19

is~K ivroDI swzsw ivc auBr ky swhmxy Aw hI geIAW jrnl jgjIq isMG nUM irtwiermYNt qoN pihlw hI rItwier kr id~qw igAw [ pr is~K kOm iPr vI ihMd srkwr dy idmwg nUM nhIN smJ skI [ 5 AkqUbr 1972 nUM mogy ivKy puls qy rwj AiDkwrIAW dI imlI Bgq nwl fwier dy zulmw qoN iPr cyqy krw id~qw [ ivdAwrQIAw qy AMnHyvwh golIAw clweIAW [ 10 qoN v~D ivdAwrQI auyQy hI dm qoV gey qy 50 zKmI hoey [ 7 AkqUbr qk v~D pMjwb imltrI dy swey hyTw Aw igAw [ ijs qrHW lok rwj nw ho ky imltrI rwj hovy [ ies qoN pihlW gurduAWrw sdwvrq izlw ropV ivKy qIrQ Xwqrw kr rhy isMGW qy ( jo ik inhMg isMGW dy bwxy 'c sn ) pulIs ny golIAw clweIAW, 11 ivAkqI auQy hI dm qoV gey [ pulIs ny bhwnw bxwieAw ik inhMg isMGw nwl mukwblw hoieAW sI [ jUn julweI 1973 nUM bMsI lwl ny ikhw ik jykr AkwlI quhwfy qoN nhIN sMBldy qW hirAwxy Gl idE qW jo mYN n~Q pw ky dsW [ dUjI AwzwdI dI khwxI ( AYmrjYNsI kwl ) 26 jUn 1975 dys qy sMkt kwl ( Emargency ) lwgU [ pUrw dyS susrI vWg sO igAw [ srkwr ny is`KW nUM ies AYmrjYNsI qoN isKW nUM Al~g hI r`Kxw auicq smiJAW ikauNik auh is`KW dIAW kurbwnIAW qoN frdI sI [ is`Kw dw koeI vI lIfr aus ny pihlW nhIN PiVAw [ 9 julweI 1975 nUM AkwlI dl ny glq &Yslw lY ilAw ik dyS dy Awm bMdy qy AweI ies duKdweI durGtnw nUM is`K Awpxy ivrsy qy ivkwr nUM dyKdy hoey nhIN shwr skdy qy jd swrw dyS su`qw ipAw sI pMjwb dy isMGw ny Awvwj bulMd kIqI qy ikhw , AYmrjYNsI htwE, "ieMdrw gWDI murdwbwd" hlk geI biGAwVI ieMdrw GVI kus~qI PV geI isr hor AwzwdI mMgdI hY dy nwAry glI glI qoN gUMj auTy [ ibnW nwgw 19 mhIny isMGW ny igR&qwrIAW id`qIAW ijs ,c 8 swl qoN lY ky 80 swl qk dy b~cy bu~Fy jyhlI gey [ Axim`Qy smyN nUM swhmxy rK ky kul 43,000 isMGw ny igRPqwrIAW id~qIAW [ isMG dUr dUr qoN pMjwb pujy [ SR : 20

kOr isMG biTMfw qy pRym isMG m~D pRdys dy AMimRqsr jyhl ivc ShIdI pw gey qy AMq ieMdrW nUM dyS 'c votw puAwaux qy lokqMqr nUM bhwl krn leI mjbUr hoxW ipAw [ pr iksy ny vI isMGw dw izkr ,ies mhwn Shwdq qy kurbwnI dw izkr qk nhIN kIqw [ jnqw dl vwly vI isMGw nUM, ijnHW sdkw auh s`qw iv`c Awey qy kYNdr iv`c srkwr bxweI, auh vI is`KW nwl ivqkry hI krdy rhy[ AYYmrjYNsI smyN g`fy kYpsUl 'c isKW dw nwm nhIN AwieAw [ lwl iklHy swhmxy Awzwd ihMd &oj dI Xwd ivc bxwey bu`qW qy ilKI iebwrq ivc auhnW isMGW nUM Pyr Bulw idqw ijnHW Awzwd ihMd POj bxweI qy ijs ivc 90% qoN vD kurbwnIAW isMGw dIAW rhIAW [ nw hI is`K dI Skl dw bu~q bxwieAW igAW [ qy nw hI hyTw Xogdwn iliKAw igAw [ hW, rwxI JWsI bRIgyf dI Xwd 'c iek AOrq dw bu~q jrUr bxwieAw igAw hY [ ies nUM jwmw msizd dy swhmxy vyiKAw jw skdw hY[ jnqw Swsn dIAW dyxw 13 ApRYl 1978 qoN ShIdIAW dw nvW dOrw AwrMB ho igAw [ 13 in~hQy, nwm jpdy isMG puils Aqy nklI inMrkwrIAW, gurbcn isMhu dI pRweIvyt synW ny, svcwilq qIrW , qyjwb Awid nwl ShId kr idqy [ 100 qoN vD isMG gMBIr rUp nwl jKmI hoey [ hyTW ifigAw nUM vI briCAW nwl mwirAw igAW [ id~lI ivKy pulIs qy nrkDrIAW ny isMGw qy golIAW clweIAW [ iPr kwnHpur ivc auhI dOr cilAW Aqy iehnw qoN pihlW pUMfrI ivc 15 jnvrI 1978 nUM vI isMGW nUM shId kIqw jw cuuikAW sI [ 15 jnvrI, 13 ApRYl , 26 sqMbr ( kwnHpur ) 5 nvMbr ( id~lI ivKy ) kul 28 isMGW nUM zwilmwnw FMg nwl ShId kr id~qw igAw [ nklI inrMkrrIAW dy AwgU gurbcn isMhu qy aus dy swQI dw jd id`lI iv`c hI aus dI irhwieS qy hI kql hoieAw qW aupMrq sI. bI. AweI. ny igAwn isMG Avqwr isMG crnjIq isMG Aqy lKbIr isMG jI nUM Ax mnu~KI FMgW nwl qsIhy idqy gey [ 21

ijnHW ivco 90-90 GMty l~qW cOVIAW kr KVyy r`Kxw, pu~Tw ltkwauxw, auNglW ivc lkVW pwxIAW qy d`bxw, br& aupr iltwxw, A~KW qy qyz rOSnI qy AMnyHvwh kutweI krnI Swml hY[ ieh dOr cl irhw hY ( mwisk ngwrw, AMk 8 jnvrI auprMq srkwr ny pRweIvyt sYnw qy nklI inMrkwrIAW dw swQ id~qw qy isMGW qy JUTy kys dwiery kIqy qy 5 jnvrI 1980 nUM jj imstr gupqw ny nklI inMrkwrIAW nUM bydoSw krwr dy ky brI kr id~qw [ ivsQwr leI dyKo - &YfrySn dy buklyt "eyk zulm AOr , sIs dIAW pr isrur n dIAw" iesy dOrwn izlHw Awgrw ivc motr sweIklw qy jWdy isMGW nUM golI nwl mwr idqw igAw [ fyhrwdUn, AMbwlw, krnwl , huiSAwrpur, luiDAwxw, lKnaU Awidk keI sQwnW qy gurU gRMQ swihb jI dy p~qry pwV ky sVkw qy suty gey [ myrT dw gurduAwry nUM sIl kr idqw [ mYl k~crw Awid AMdr suitAw igAw [ qwibAW bYTy isMGW nUM qy AKMf pwT krdIAW bIbIAw nUM pIVy smyq GsIitAw igAW [ puils ny iPr gur sQwnW dI byAdbI AwrMB kr idqI [ inSwn swihb vI jlw idqw igAw [ &yfrySn ny morcw lwieAw , gurikRpwl isMG dI jQydwrI hyTW igRPqwrIAw dw dOr AwrMB kr id~qw [ id~lI gurduAwrw bMglw swihb qy krPIaU lw id~qw igAw [ id~lI lwl iklHy dy lweIt AYNf swaUNf pRogrwm ivc mrwiTAw dw ieiqhws disAw jWdw hY pr auhnW isKW dw izkr qk nhI kIqw igAw ijnHW ny id~LI nUM 10 qoN vI vD vwrI Pqih kIqw qy iPr dwn ivc muZl bygm nUM vwps id~qI [ morI gyt morI nUM jwx buJ ky Bul gey [ gurduAwrw sIsgMj ivKy koqvwlI ijs qy is`K kOm dw AiDkwr hY, ijs' c swfy gurU swihb kYd rhy sn jd vwps mMgI qW murwr jI dysweI ny ikhw ik 'Agr Xy iksI swDU mhwqmw kI hoqI qoN mY dy dyqw, Xy gurU qyg bhwdr kI hY, ies lIey mYN nhIN dUMgw [ AikRqGxw dw ies qoN v~D nMgpuxw hor kI ho skdw hY ?

22

gurU swihb dy nW qy fwk itkt jwrI krn qoN mnHw kr idqw ik post AYNf tYlIgRwP ifpwrtmYNt iksy qy vI ieko vwrI fwk itkt jwrI krdw hY jd ik nihrU qy 3 qoN v~D vwr qy gWDI qy 12 qoN v~D vwr inkl ho cukIAW hn [ rIvw jylH ivc is`K kYdI dy zbrdsqI nwl piv~qr kys szw dyx dy mksd nwl mnHw krn Aqy ivroD krn dy bwvjUd k`t idqy gey[ durg AYksIfYNt kys hoieAw qW aus ivc sQwnk swirAw hI pRmuK isKW nUM PV ky jylH ivc ibnHW vwrMt bMd kr idqw ijnHW qy 182- B qy 302 dy JUTy muk~dmy clwey jw rhy hn qy keI isKW dIAW zmwnqw vI Ajy qk nhIN leIAW geIAW [ iesy kys ivc smUh isMGW dy tYlIPUn typ kIqy jwx lg pey qy rwq nUM pulIs ny GrW 'c Cwpy mwr ky isMGW nUM PiVAw [ ausy AkwlI dl dI AkwlI vzwrq nUM bdly dI Bwvnw nwl fyigAw igAw jo hmySW hI ihMd srkwr dy h`k iv`c BugqdI clI Aw rhI sI [ A^bwr qy hswly lgwqwr is`KI ivroDI qy is`KI dw mzwk auVwx vwlIAW g~lw ilK rhy ijnHW 'c mwieAwpurI sB qoN Agy hY [ 1980-81 qoN nvIN SuruAwq id~lI tI.vI qy hwkI dy iKfwrI sOFI nUM klInSyv jwx bUJ ky idKwieAW igAw jd ik auh swbq sUrq hn [ sUcnw qy pRswrn ivBwg dy mMqrI sRI swTy ny ic~TI p~qrI dy jvwb ivc ikhw ik ' AijhIAW mwmULI ZlqIAw keI vwr ho jWdIAW hn ' kI ieh mwmULI ZlqI sI ? &YfrySn dy keI muKIAW qy auhnW dy prvwrW nUM lgwqwr qMg kIqw jw irhw hY Aqy JUTy kys dwiery kIqy hoey hn [ bI. virMdrjIq isMG jI, sInIAr mIq pRDwn qy 302 dw kys , qW dUjy pwsy durg dy vIrw qy 302, 128 B dw JUTw kys cl irhw hY [ 1980 dI SurUAwq kyNdr ny AkwlI dl srkwr ( bhumq vwlI ) nUM qmwm lokqMqrI mrXwdw nUM qoV ky BMg kIqw qW 1981 dI ArMBqw vI is`K nOjvwnW qy fMifAW dI mwr nwl AwrMB hoeI [ 20 jnvrI 1981 nUM &YfrySn dy jUnIAr mIq pRDwn sR : hrivMdr isMG jI Aqy auhnW dy swQIAW qy AMDw - DuMd lwTI cwrj krky nvyN swl dw 23

qOhPw id~qw [ qW dUjy pwsy bMbeI dy sR: kuMdn isMG jI nUM C, B. I. ny iPr nklI inMkrwrI kys dy muAwmly dw bhwnw lw ky PiVAw Aqy qsIhy dyx dw dOr SurU ho igAw [ AwE, vIcwrIey iek pwsy swfy nwl ieh sB vwpr irhw hY qW swnUM ^qm krn dy jqnW dw dUjw pK hor vI Gwqk hY [ iksy vI dyS qy kOm dw mu`F ausdy b~cy ( nvIN pIVHI ) nUM mMinAw jWdw hY [ ies ihq ieh loVINdw hY ik b`icAW nUM auic~q mOky Aqy jIvn bxwaux dy leI shI vwqwvrx b~icAw leI srkwr bxw ky dyvy[ pr is`K b`icAw leI AkwlI srkwrW qy Bwrq srkwr ny A`j qk kI jqn kIqy hn ies bwry aus dw jd AsIN jwiejw lYNdy hW qW swfy rom KVy jWdy hn [ rwStrI kNOsl ny huxy AwpxI rIport ivc ikhw hY ik ( ijs dw ieh ih~sw 16/12/80 dy dYink Bwskr Bupwl ivc CuipAw hY ik 'ieh kwbly gOr gl hY ' ik pMjwb ivc Aijhy imfl hweI skUl hn ijQy tIcrW dy bYTx leI kursIAW qk nhIN hn [ 1584 Aijhy pRwiemrI skUl hn ij~Qy b~cy zmIn qy bYTdy hn ( twt p~tIAW vI nhIN ) qy tIcr KVy rihMdy hn [ 7560 skUlW iv`c blYk borfW nw dI koeI cIz nhIN hY [ ibnW blYk borf dy tIcr pVHwauNdy qy b~cy pVHdy hn 1800 skUl AYsy hn ijnHW pws iblifMg nW dI koeI cIz nhI pr auh iPr vI skUl hn [ tIcr AwauNdw hY, b~cy grmI lUM, srd hvwvw ivc dr~Kqw hyTW, Ku~ly mYdwnW ivc D`upy bYT ky pVdy hn qy tIcr clw jWdw hY [ brswqw ivc skUl nhIN l`gdy [ iehnW AMkiVAW nUM vyKdy hoey AsIN Awpxy Biv~K qoN kI Aws kr skdy hW ? suriK~Aw sYnwvW vl Jwq mwrI jwvy qW pqw l`gdw hY ik srkwr ny ies mihkmy ivc vI is~KW dIAW sB qoN vD kurbwnIAW Aqy Xogdwn dy bwvjUd vI is~KW dw nwm Aqy inSwn Kqm krn dI koiSS kIqI hY [ ieh ij`Qy sp~St hY ik au~cy AhuidAW qy is~K nhIN phuMc skdy, auQy hI srkwr dI nIqI qON ieh vI sp~St huMdw hY ik srkwr is~KW dy aupr Brosw Aqy ieqbwr nhIN krdI (

24

qmwm kurbwnIAW dy bwvjUd ) ies dI prq~K imswl hY ik lgwqwr &Oj ivcoN is`KW dI igxqI nUM Gt kIqw jw irhw hY [ 1947 qy aus qoN bwd &oj ivc swfI igxqI nUM Gt krnw [ 1947 qy aus qoN bwd &oj ivc swfI igxqI 57% sI aus qoN bwAd Gtw ky 37% kr id~qI qy ipCly swlW ivc ieh kyvl 15% qy Aw ky Tihr geI hY jo ik hor Gt hovygI [ pMjwb ivc koeI vI v~fw qy Aihm audXog nhIN hY [ jy qyl mQurw Aw ky swP ho skdw hY qW pMjwb ivc ikauN nhIN ? Agr iehnW dI g~L nw vI kIqI jwvy Aqy imtrIAl dy ihswb nwl hI dyiKAW jwvy qW ihMdusqwn dw kpVw audXog pMjwb ivc hI hoxw cwhIdw sI pr auh gujrwq ivc vDyry sImq hY [ pMjwb qoN FweI -iqMn rupey iklo dy BwA nwl kpwh ^rId ky gujrwq ivc ByjI jWdI hY ij`Qy aus qo s~T rupey dw kpVw iqAwr huMdw hY ArQwq 300 rupey kuivMtl dI ^rId krky gujrwq d kwr^wnydwr 6000 dw kpVw iqAwr krdw hY [ ies qoN vD soSx hor kI ho skdw hY [ Aijhw hwl hr Kyqr ivc hY [ vrqmwn ihMdusqwn ivc nOkrIAW c iks qrIky nwl bMdy ley jWdy aus dw iek audwrhx huxy hI j`jW dI inXukqI dy mwmly qoN imilAw ijs qy lok sBw iv`c vI bihs hoeI [ muslmwnW dI mMg sI ik j`j musilm inXukq hoxy cwhIdy hn pr srkwr ny sp~St ikhw ik nhIN [ ieQy inXukqI hrIjnW qy igrIjnW qoN hovygI [ ieh jwqIvwd qy sMprdwiekqw dw pRq~K audwhrx hY qy is~KW nwl D~ky dw sbUq iesy qrHW hI AsIN hr CotI qy v~fI nOkrI coN sB qoN v~D ilAwkq rKdy hoey vI ipCy rih jWdy hW [ AwKr Drm inrp~K qy nOkrIAw qy AiDkwrw dy smwnqw dw AiDkwr dyx dI g~l krn vwly sMivDwn qy Swsn pRxwlI 'c ieh ikauN huMdw hY , koeI jvwb dyvygw ? swnUM jvwb mMgxw cwhIdw hY [ ies Kyqr 'c lMmy Arsy qoN AsIN mwry jw rhy hW [ AsI Awpxw AwrQk , smwjk, siBAwcwrk, isiKAk , Dwrmk, ivcwrk qy gurmiq dy isDWqw Aqy purKW dIAW rvwieqw muqwbk inrol nvIN qy moilk rwjinqk ivcwrDwrw qy Aqy rwjnIqk 25

au~Qwn dI loV nUM mihsUs krdy hoey hI kOm dI rwjnIqk eykqw qy suqMqrqw dI pRwpqI leI hI ieh nwhrw lw rhy hW [ ikauNik ies dyS dI ArQ nIqI, bhusMiKAk b~cy pYdw ktn vwlIAW dy ivkws leI bxweI jWdI hY jo ikrqI qy krmSIl Aqy inrBIk XoiDAW qy s~cy mnuKW dw SoSn kr jnsMiKAW vDwaux vwlIAW jwqW nUM au~nqSIl bxwauNdI hY[ G`t igxqI is`KW leI ies dI nIqI Aqy s`qw pRwpqI qoN imldy AwdyS ieh swbq krdy hn ik AMgryjI Swsn pRxwlI dw hI hor suQrw qy Agy viDAw rUp id`lI dI srkwr ny hmySW kwiem r`iKAw hY ik is`KW ivc Put pvwau, aus nUM luto qy Awp aun~qI kro [ iehI kwrx hY ik dyS dI is~iKAw pRxwLI dI bnwvt ies muqwibk GVI geI hY ik ijs rwhIN ihMdusqwn ivc v`s rhy is~KW dy ivc auhnW dy ^wls rwStrI qy Dwrmk, smwjk gurmiq qy mOilk rwjnIqk rUp dy pRqI cyqMnqw Aw hI nw sky sgoN ieh cIjW iehnW coN hmySw leI qy jVHoN pu`t ky k`F idqIAW jwx [ iehnW dw ies is`iKAw rwhIN audyS hY, ik is~KW nUM ies rUp ivc iqAwr krnw jo suBw, ivcwr, BwSw Sbd Aqy rvwieqW qoN inrol ihMdU hovy [ vyKx iv`c cwhy swbq sUrq hI ikauN nw hovy[ bhuq hd qk ieh Awpxy ies Xqn ivc kwmXwb hoey hn [ Aj swfy ivc iek vrg pYdw ho igAW hY jo Awpxy Awp nUM is`K mOilkqw ivc nhIN dyK skdw qy jo AwpxIAW rvwieqW, isDWqW, ivcWrw, BwSw Aqy smwjk, Dwrmk bnwvt nUM bVI hInqw nwl q`kdw qy lYNdw hY[ iehI kwrn hY ik Aj klm ny jMg AwrMB kr id~qw hY qy AsIN cwhuMdy hW ik ies ivc swry hI is`K swfy nwl c`lx,kw&lw bx ky qurn [ AsIN iksy nUM sVk qy nhIN iKcnw qy nw hI nHwry lwxy hn, AsIN ivcwrk-sWJ pYdw krnI hy qy iek styj qy Klo vIcwrW dw kyvl iek p~qr kw&I hY jo smyN smyN jdo Awp AwvSk smJo jW koeI ijAwdqI hovy jW kOmI vIcwr suJy audoN swnUM iPr ilKdy rho, bs ausdw juAwb AsIN Awp nUM smyN smyN iehnW ikqwbcIAw rwhIN Byjdy rhWgy [ Agr Aj sWJ pYdw krn ivc qy Kq pwx ivc ( ijs qy Awp dw pqw vI hovy ) susqI kIqI qW XkIn kro ijMnIAW

26

mrjI sMsQwvW bxw ky Xqn krn lYx, ies qoN bgYr swfw kl sunihrw nhIN ho skygw [ AMq ivc AsIN 4 julweI 1965 nUM pws kIqy mqy dI Xwd idvwnw cwhuMdy hW jo jYkwirAW dI gUMj ivc qy srb sMmqI nwl pws hoieAw sI qy auprMq id~lI ivKy 20 julweI 1966 nUM srb ihMd AkwlI kwnPRMs, luiDAwxy dy Kuly iejlws ivc ies mqy dI pRvwngI sMgqW qoN leI geI sI [ mqw ies qrHW sI : "ieh kwnPrMs ijhVI ik jgq pRisD jrnYl hrI isMG nlvw dI Xwd ivc ho rhI hY , sUcnw idMdI hY ik Kwlsw pMQ AQvw is`K ieiqhws dI Dwrw dw muMh mOV cuky hn Aqy moVn dI smrQw r`Kdy hn Aqy auh suMqqr Bwrq ivc iejlws ivc Awpxy jnm is~D inSwny nUM cMgI qrHW pCwxdy hn [ ieh kwnPrMs Xwd idvwnw cwhuMdI hY ik mulk dy btvwry vyly, is`K Bwrq dy SihrI bnxw ies ivsvwS qy mMny sn ik is`KW nUM suqMqr Bwrq ivc ihMdUAW dy nwl dw ih~sydwr bxwieAW jwvygw, pr Bwrq dy mOjUd hukmrwnW ny sMn 1947 qoN ipCoN sihjy sihjy isKW nUM AwpxI jnm- BUmI, pMjwb ivc hI dUijAw dw dbyl bxw id~qw hY [ isKW kol Akt Shwdq qy sbUq mOjUd hn, ijs duAwrw auh iksy BI inrp~K kOmwqrI tRIbIEnl sHwmxy ieh swbq kr skdy hn ik suqMqr Bwrq ivc isKW nwl jmwieqI qOr qy, Aqy ivAkqIgq p~Dr qy kwnUMn bnwaux smyN, AdwlqI kwrvweI smyN, Aqy rwj krm dI p~Dr auqy isKW qy jwx buJ ky D~kw kIqw jWdw hY qy ienswP dy drvwjy auhnW leI bMd kIqy jWdy hn [ ieh kwnPrMs ies leI dIrG ivcwr auprMq inScw krdI hY ik hux is`Kw leI Awpxy bcwA Aqy svY riKAW leI kyvl iek rwh rih igAw hY ik auh suqMqr isAwsI sQwn pRwpq krn [" Agr swfy idlW ivc hux vI koeI BulyKw jw KuSPhmI hoey qW swnU Xwd rKnw cwhIdw hY ik ihMdusqwn jW Bwrq iksy iek dyS dw nwm nhIN hY ieh Sbd qW DrqI dy iek ielwky dI Bugoilk qOr qy pRqIinDIqv krdw hY [ TIk ausy qrHW ijs qrHw Xorop [ ies

27

Alg pihcwn rKdy hn [ cwhy iPr auh Ajy qk kwiem n ho sky hox [ AsIN kom nUM iPr ieh cyqw idLWdy hW ik ihMdU qy isK do AlgAlg kOmW hn ijnHW dy Dwrimk drSn, smwjk rIiqirvwj, swihq, ieiqhwsk ipCokV v~K v~K hn [ ieh vKo vKrI siBAqw rKdy hn ijnHW dw AwDwr iek dUsry dI ivroDI ivcwrDwrw hY [ ieiqhws vWg hI iehnw dy hIro Alg - Alg hn qy rvWieqW vKo vK hn [ ieh dovy Drm gRMQ rKdy hn Aqy ijnHW dI BwSw qy ilpI vI vKo vKrI hY [ hor sB qoN vfI gl iehnW dI sUrq qy jIx dy qrIky AsUl iBMn hn [ ies krky AsIN ieh mMg krdy hW ik dovW nUM vKo vKrI QW qy Awpxy ihswb nwl pUrn suqMqr vwqwvrn ivc rihx dw AiDkwr hoxw cwhIdw hY [ hor jo ibnw iksy Byd Bwv qoN 1947 vyly dI pRWqk bxqr muqwbk auhnW nUM imlxw cwhIdw hY [ bynqI hY ik AkwlI dl nUM is`K kOm dw isAwsI, dwrimk, smwijk Aqy AwriqK soSx krnw bMd kr dyxW cwhIdw hY qy Ku`l ky Awpxy kIqy kOl iekrwrW nUM pUrw krwaux leI hMBlw mwrnw cwhIdw hY[ jo hux Pyr kyvl cMfIgVH dI s`qw pRwpqI qk hI sImq nhIHN rih jwxw cwhIdw sgoN luidAwxw kwnPrMs dy mqy nUM pUrw krwaux qk phuMcxw cwhIdw hY[ AsIN is`K vyK Awey hW ik ijvyN kyNdr iv`c kWgrs, jMnqw dl dIAW srkwrW ny is`KW nwl AinAW kIqw hY auvyN hI is`KW dy hI AkwlI dl ny vI is`KW nwl s`qw iv`c Aw ky kyNdr srkwrW vWg hI AinAW kIqw hY qy lgwqwr krdy cly Aw rhy hn[ jd qk is`K Awpxw AMdrUnI FWcw pMQ pRsq Aqy is`K kOm nUM suqMqrqw idlvwaux vwlw nhIN cuxdy qy AkwlI dl nUM ies pRqI v&wdwr nhIN bxwauNdy EdoN qk is`K kOm lgwqwr AwpiXAW krky gyrW h`QI mrdI, ku`dI qy qbwh huMdI hI clI jwvygI[ kI is`K kOm AwpxI ies hoxI qoN koeI sbk lvygI ? qW hI pMQ ^wlsy dI srkwr-ey-^wlsw dw hY BI s`cu qy nwnk hosI BI s`cu hovygw[

28

You might also like