Mnh Ngh Tuyn Tp 368

HNH THI v NIN I SNG CH

ca CH NM (*)
Trn Kinh Ha
L.T.S. i vi c gi ca i Hc, Gio s Trn Kinh Ha khng phi l
mt nhn vt xa l na. Nhng ai nghe ni n y ban phin dch s liu Vit
Nam ti Vin i Hc Hu chc cng khng th khng bit n v Tng th k ca
y ban .
Ti i hc Vn khoa Hu, Gio s Trn Kinh Ha ph trch mn lch
s ng Nam , ngoi ra cn dy hai Vin i Hc Si gn v lt. Hin nay
Gio s l chuyn gia v lch s ng Nam ti Tn Nghin cu s (New Asia
Research Institute) trong Tn th vin (New Asia College) Hng cng.
Gio s Trn Kinh Ha cn quan tm n khoa ng hc v c vit mt thin
kho lun v ch Nm. Thin kho lun ny vit trc y hn 14 nm. Gio s
c nh tu chnh li ni dung , nhng cha c th gi lm vic . Tuy nhin
vn l mt ti liu quan trng i vi nhng ai tha thit n vn hc nc nh.
Trc khi cho php dch sang ting Vit, Gio s cn thn sa cha tt
c nhng ch in sai trong nguyn vn ch Hn v cn tu b thm nhiu on.
Chng ti xin chn thnh cm n Gio s Trn Kinh Ha v xin gii thiu
thin kho lun ny vi ch v c gi.
_____________________________
(*) Bi ny ly t Tp ch i Hc s 35-36 thng 10-12 nm 1963. Nguyn vn
bn ch Hn in trong Nhn vn khoa hc lun tng tp th nht, xut bn thng
2 nm Dn quc th 38 (1949). Bn dch ra Vit vn ca on Khoch.
Mnh Ngh Tuyn Tp 369
I . Vic nghin cu ch Nm v nhng s liu v vn Nm
II . Phn tch cch cu to ch Nm
A . Ch Gi t
B . Ch Hi
C . Ch Hnh thanh
1. Hnh ph
a. Phng php thi dng Hnh ph
b. Phng php phn bit cc ting ng m d ngha
2 . Thanh ph
a . S chuyn bin v thanh iu
b . S chuyn bin v vn mu
c . S chuyn bin v thanh mu
d . S chuyn bin v vn v
. Khuynh hng Thanh ph kim Hnh ph
e . Trng hp ng m d t, ng t d m
g . Tc t ca ch Nm
III . Nin i sng ch ca ch Nm

---o---
Mnh Ngh Tuyn Tp 370
I - VIC NGHIN CU CH NM V NHNG S LIU V VN NM.
Vic nghin cu ch Nm c l bt u t cun An-La T in ca Jean Louis
Tabert xut bn nm 1828 ti Srampore (1). Cun t in y thu lc mt thin t
vng ch Nm li thm mt mc sch dn theo cc b th cho c gi tin tra
cu. n nm 1898 J. Bonet li xut bn ti Ba-l cun An-Php T in. Cun
ny tuy l cun t in u tin thu lc ch Nm mt cch ton din, nhng v thiu
s i chiu k cng gia ch Hn v ch Nm, nn c mt s ch Hn son
gi ghi lm l ch Nm. Qua nm 1899, A. Chon su tm mt trm bi vn Nm
thng dng trong dn chng, xut bn thnh quyn Quc Ng Tp K v ph thm
mt bi phn tch v cc hin tng thanh vn trong qu trnh cu to ch Nm.
Ngoi ra, A. Chon cn su tm v xut bn mt quyn vn Nm bng ch Quc
ng v dch ra ch Php (2). Cun sch ca A. Chon c th xem nh l mt cng
trnh nghin cu c h thng u tin v ch Nm v c th em li rt nhiu b
ch trong vic tham kho ca chng ta.
Sau khi cun sch ca A . Chon ra i, nhiu ngi k tip nhau bn
n ch Nm. Cc tc phm vn hc bng ch Nm cng dn dn c cc nh
vn Vit Nam phin m ra ch Quc ng . iu ng tic l nhng cng trnh kho
cu ch Nm theo vn t hc v thanh vn hc th tri li khng c my ngi
. Theo ch chng ti bit v vn ny tr nhng tc phm ca hai ng Nam-
iu-Vn-Hng v Cao-Nam-Thun-Th-Lang xut bn
trong nm 1903 (3) v ca Raymond Deloustal xut bn trong nm 1927 (4)
c nhng gii thuyt rt gin lc. Ngoi ra Vit Nam ch c G. Cordier (5) v
Dng Qung Hm (6) cp vai tung trng yu ca ch Nm trong vic kho
cu vn hc s Vit Nam. Trung Quc, Vn Hu c vit mt bi kho cu
Lun v t chc ca ch Nm v s tng quan gia ch Nm v ch Hn. Ni
dung bi kho cu ny trc tin kim im li nhng s bt ng gia ch Nm
v thanh ph ca ch ny, th n do s tn ti cc thanh mu phc hp PL, TL,
ML trong ting Vit m suy kho hin tng thanh mu phc hp trong hi thanh
ca ch Hn, sau ht kho v qu trnh thnh lp ngha ph v m ph trong ch
Nm. V th trong bi ny chng ti s khng cp n nhng quan h gia ch
Hn v ch Nm, m ch ly vic gii thiu hnh thi ch Nm lm ch ch.
Trong cc s sch cn i ca Trung Quc v Nht Bn, thnh thong chng
ta nhn thy c ghi chp v ch Nm nh trong An Nam Tp K ca
L Tin Chi i Thanh c chp: Vn t ca An Nam cng l vn t ca
Trung Quc, nhng tu trung c t ring my mi ch phn nhiu thm b th
()mt bn, v nhng ch khng bao gi thy dng trong cc vn th gi cho
s thn Trung Quc. Nm u nin hiu Nguyn Lc (1688) Quc vng An
Nam (tc cha Nguyn Phc Thi Qung Nam) gi quc th cho Quc vng
Nht Bn (c-Xuyn-Vng-Ct) Trn th vng Trng K trong ch Nm
cng c thy s dng (7). Ngoi ra cng c mt bc th khc bng ch Nm
Mnh Ngh Tuyn Tp 371
ca mt thng nhn Nht Bn l Gic-c-Tht-Lang-Binh-V gi cho con cha
Hin Nguyn Phc Tn (1648-1687) l Nguyn Phc Thi vo nm Khoan vn th
10 (1670) n by gi vn cn gi c. l ti liu c th chng minh ch xc
c ch Nm dng trong th t ring vo gia th k XVII (8). Sau khi Php
h Vit Nam, ch Nm mi ngy mt suy lc, n by gi hu nh khng cn
trng thy na (9).
S d chng ti a vn ch Nm ra tho lun y, khng phi hon
ton v lng hiu k hay tnh hiu c, nhng l v chng ti mun nhn mnh n
gi tr cc loi s liu bng ch Nm v phng din s hc. a ra mt vi nhn
thc v nguyn lai v cu to ca ch Nm l ct tin vic c v gii thch vn
Nm, v vn Nm l mt di sn vn ha ca Vit Nam. Tht th, nhng s liu Vit
Nam, ngoi phn s liu ca u ty cn i, ngoi cc th s litu bng Hn vn
ca Vit Nam v ca Trung Quc m c th ni i a s c cc nh s hc
khai thc, hin gi khng cn c ti liu no mi c. Bi th chng ti cm thy
mt cch thit thc rng vic su tm v gii c cc s liu bng ch Nm l mt
nhu cu thit yu . Theo thin kin chng ti, t th k th 13 trong x hi Vit Nam
c nhng vt tch s dng ch Nm, hay ni cch khc lch s ca ch Nm
c ti by tm trm nm nay ri . Cc loi vn Nm cng rt nhiu .Tr nhng tc
phm vn ngh nh truyn, ngm, din ca, din truyn, ht ni, cn c nhng thn
tch, thn sc ti cc nh cha, nhng iu c, tc l, a b, in ch, t trng,
iu l, v.vti cc lng, u l nhng ti liu qu ha cho cc khoa hc s, x hi
s, kinh t s v th tc hc ti Vit Nam. V th Hc vin Vin ng Bc c (Ecole
Franaise dExtrme-Orient) H Ni t khi sng lp xc tin vic su tm cc
loi Nm bn. n nm 1921 s mc Nm bn ti 342 tp (10). Sau vic su
tm vn tip tc v n nm 1936 th c 652 tp (11). S mc d nhin cha
ni c l hon ton, m cn cn phi tip tc su tm thm na.
Mt iu chng ta ly lm tic l cc quan li thi xa trong triu hu ht
l nhng vn nho u c v khinh thng hay t ra cng khng ch trng my n
ch Nm. Trong nm Vnh Thnh th 14 (1718) i L D Tng v sch Quc m
ch tp truyn b ng lu hnh rt rng ri v lm cho phong
tc trong nc ri lon, nn vua truyn lnh cm cc nhn s tp dng ch Nm
(12). Tuy vy trn thc t ch Nm vn tip tc ph bin v sn sinh rt nhiu
tc phm vn ngh c gi tr theo th Truyn v Ngm. n cui th k 18 Nguyn
Vn Hu (vua Quang Trung) ca triu nh Ty Sn tng t Sng chnh th
vin v h lnh dng vn Nm bin tp quc s. Qua u i Nguyn
triu nh rt ch trng ch Nm. Vua Minh Mnh (1820-1840) v vua T c
(1848-1883) u c li ng ch thi ca bng ch Nm (13). Tuy vy ch Nm ch
c dng v mt vn ngh, ch tht ra ch Nm khng bao gi c thay th ch
Hn trong nhng trng hp chnh thc c . Ni khc i ch Nm vn cha c
tr thnh ch Quc ng ca Vit Nam; a v ca n ch c tnh cch b tc m thi
. Do chng ta thy rng ch Nm tuy c ph bin mt cch rng ri trong
Mnh Ngh Tuyn Tp 372
dn chng nhng tic l t xa khng c dp chnh n hnh thi ca ch bng t
in, khin cho chng ta khi mun c ch Nm phi cm thy nhiu iu bt tin.
Khuyt im tht ra ngi Vit Nam c ln ti, chng hn nh Nguyn
Trng T (1828-1871), mt hc gi khai minh trong triu T c gi ch Nm
l Quc m Hn t v ngh vi triu nh hy bin tp v n hnh
t in cng nh s dng ch Nm trong cc loi cng vn (14). Tic rng cc v
lnh o trong triu nh nh Nguyn lc by gi cha hiu c ngha ca li
ngh y, nn ch Nm vn cha c dp c xc nh v cn mang nhiu khuyt
im, chng hn nh cng mt ting thng hay c hai hoc ba ch Nm biu
th m ca ting y, cng nh vic p dng nhng tc t c bit ca ch Nm.
I I - PHN TCH CCH CU TO CH NM :
Trong cch cu to ch Nm, loi Gi t v Hnh thanh chim
phn ln nhng cng c th nhn ra c mt s ch thuc loi Hi .
A . Ch Gi t : Loi ch ny u l nhng ch Hn thun ty . Th theo
s d ng gia ngha ca Vit c (Sino-annamite) v ngha ca tc m do ch y
biu k, chng ta c th chia loi gi t thnh ba th l ng m d ngha, d m d
ngha v d m ng ngha .
1. Nhng ch thuc loi ng m d ngha :
Ch Hn gi t Vit c Tc m Tc ngha
xng xng xng
c c c
ai ai ai
anh anh anh
th th (c) th
tha th th (rng)
bit bit bit
ma m m
v v v

2. Nhng ch thuc loi d m d ngha :
mi mi mi (ri)
ao au au
ph pha pha
vnh vng vng
s s s
Mnh Ngh Tuyn Tp 373
k c (tt) c
y y
n na na
c c
c(thua)
c (ci)
3. Nhng ch thuc loi d m ng ngha :
tc gic gic
thanh thinh (lng) thinh
dch vic vic
miu mo mo
tm tm tm
tr ch ch
trm chm chm
lp chp chp
linh thing thing (ling)
B. Ch Hi :
Ch Nm cu to theo li hi rt t, ch c my ch sau ny m thi :
Ch hi Tc m Ngha
tri, gii tri, gii
, ch ch
ging (thng) ging
gm gm
ly ly
C. Ch Hnh thanh :
Loi ch Hnh thanh trong ch Nm u phng theo li Hnh thanh ca ch Hn.
V th loi ch ny gm cc hnh thc ch Hnh thanh ca ch Hn, nh t hnh
hu thanh, hu hnh t thanh, thng hnh h thanh, h hnh thng thanh, ngoi
hnh ni thanh, ni hnh ngoi thanh. y cho tin vic kho st cch cu to
loi ch Hnh thanh, chng ta chia loi ch ny lm hai phn : hnh ph v thanh
ph
1-Hnh ph :
a- Phng php thi dng hnh ph :
Hnh ph c th chia lm hai loi : loi th nht l ch Hn (hoc tc t hoc tnh
hnh), loi th hai l cc b th ca ch Hn. Sau y chng ta hy c mt s thc
Mnh Ngh Tuyn Tp 374
l quan st cch thi dng hnh ph .
Loi th nht
m tc ng Ch hnh thanh Hnh ph Thanh ph Ngha
n n
ch ch
ring ring
lm lm
vc vc
gi ) gi
mt | mt
qut qut
ra , ra
mun ,| , mun
my , , my
ru , ru
Loi th hai
ngi ngi
nn j nn
s s
ging ging
gy gy
nh nh
bng bng
tre tre
m m
dt dt
ti (ci) ti
ln ln
mui mui
g g
khuya khuya
ch
mt th kim
loi
Mnh Ngh Tuyn Tp 375
la la
mau mau
Trong nhng ch ly cc b th ch Hn lm hnh ph, chng ta th c bit ch
n nhng ch c Hnh ph b khu ( ) sau y :
Loi A :
m tc ng Ch Hnh thanh Ngha
xin xin
n n
qut qut
ai (ting cm thn)
i (ting cm thn)
cho cho
ni ni
m (ting huyn no)
(ting cm thn)
gm (ting cm thn)
Loi B:
m tc ng Ch hnh thanh Ngha
nm ch Nm
kh ) kh
v v (lin t)
ko ko
l ) l
cha cha
chnh chnh
hay


hay (l)
hay (d)
Trong bng lit k trn y, nhng ch thuc loi A din t nhng hnh ng v c
ch c lin quan n ming mm ca ngi hoc l nhng ting ngh m hay cm
thn, r rng cng mt tnh cht vi li cu to dng b th ch Hn lm Hnh ph
trn. Tri li nhng ch thuc loi B, tuy cng dng khu ph lm hnh ph,
song ngha ca nhng ch y ri b nim khu ( ) ngha l khng c lin
quan g n ming mm c. Xt li chng ta thy rng nhng m tc ng y u
Mnh Ngh Tuyn Tp 376
rt gn gi vi m Vit c ca cc thanh ph, cho nn c th khin chng ta suy
tng rng d cho khng c khu ph v ch dng ch Hn gi t khng thi cng
biu th nhng m tc ng . Do mt nhm hc gi nh Vn Hu dn
l ch ( ) v ch ( ) v suy tng rng hnh thc nguyn s ca hnh ph trong
ch Nm c l bt u t s s dng khu ph ri sau mi phn ha ra .(15)
Nhng theo thin kin li on nh hn nh cha c tha ng. H Vn ly
hai ch () v ( ) lm mt ting ng m l m hai, nhng nu biu k ra
bng ch Quc ng th hai ch biu th hai m khc nhau l hay v hai tuy
c hai cng c mt thanh vn. Trn thc t ngi Vit Nam phn bit rt r rng hai
m AI v AY. Hn na, ch ( ) trong ch Nm khng c cng ngun gc vi vi
hai ch s t . Tuy trong An Nam K Lc Co ca Cn-ng-Th-Trng ( |
, )c thu lc mc An Nam dch ng ly ch () biu k
m HAI, nhng chng ta nn dch ng do ngi Trung Quc lm ra, hn
na ch () l mt ch Hn rng ( ).V th chng ta khng nn lit
ch vo loi ch Hnh thanh ca An Nam c. HAY, HAI, hai ch c m gn
ging nhau u dng ch thai ( ) lm thanh ph, chng qua nhng ngi sng
ch ch Nm mn loi ch ng m (hay c m tng t) m khc ngha
ly ch ( ) ( !u ch tnh hnh ca ch ) biu k cho m HAY (c ngha l
hay gii), cn ly ( ) biu k cho m HAY (c ngha l hay l), v hn na
ly biu k cho m HAI (s t). C th cho rng l hin tng dng phn
bit nhng ch ng m (hay c m tng t) nhng d ngha. Trong ch Nm c
th dn ra rt nhiu th d nh th . Do theo thin ( ) khu ph trong loi
B trn y ch dng chng t nhng m tc ng hi khc vi m Vit c ca
thanh ph, cng nh tc dng ca hai du phy ( ) thng thy ph vo gc trn
bn tri ca ch Nm vy .
b- Cch phn bit cc ting ng m d ngha:
Trong ng vng Vit Nam c mt s ting ng m d ngha (rt kh phn bit.
Ch Nm nh s dng nhng hnh ph khc bit nn gii quyt c vn hn
ng ca cc ting ni trn. l mt phng php rt c hiu qu v cng chnh
l mt u im ca ch Nm m ch Quc ng n nay vn khng th no thc
hin c. V d :
m tc ng Ch hnh thanh Ngha
sao
|

(ti) sao
(ngi) sao
cha


cha (xong)
cha (tra)
mai


(bui) mai
Mai (may mn)
Mnh Ngh Tuyn Tp 377
sng


sng (cht)
sng (chn)
t


(sp) t
t (lm)
em
()

m (ngy)
em (li)
hay


hay (gii)
hay (l)
2. Thanh ph :
Thanh ph ca ch Nm c h cn c hon ton vo m Vit c ca ch Hn.
Trong ting Vit s thanh mu ( ) v vn mu ( ) nhiu hn trong ting
Trung quc. Chng hn Vit ng c cc vn g, , b, ...m Hoa ng khng c, nn
vic phin m mt cch thc chnh xc rt kh v ngi ta ch thi dng nhng ch
Hn c m tng i ng vi m tc ng m thi . Di y chng ta th a ra t
nhiu nh l thuyt minh cho nhng hin tng chuyn bin v mt thanh iu
(intonation) v vn mu ca ch Nm hnh thanh v thanh ph .
a. S chuyn bin v thanh iu (intonation) :
1. Ph bnh (khng du) Trm bnh (du huyn)
Thanh ph Vit c ca thanh ph Ch hnh thanh m tc ng
nghiu ngho
cn gn
minh mng
mi m
hu hu
trm j m
2. Ph bnh (khng du) Trm thng (du hi)
khu khe
khi ngoi
3. Ph bnh (khng du) Ph kh (du sc)
huy hi
chnh ging
Mnh Ngh Tuyn Tp 378
khn khen
im m
4. Ph bnh (khng du) Trm kh (du nng)
la l
lu ru
5. Ph thng (du ng) Trm bnh (du huyn)
m mi
li si
6. Ph thng (du ng) Trm thng (du hi)
bi by
m m
nh nh
c g
cm gm
c g
7. Ph thng (du ng) Ph kh (du sc)
lo su
lng sng
vnh ving
qu ci
8. Ph thng (du ng) Trm kh (du nng)
mnh ming
m m
ng ng
hi hi
9.Trm thng (du hi) Trm bnh (du huyn)
Mnh Ngh Tuyn Tp 379
ph b
10. Trm thng (du hi) Ph kh (du sc)
bm ( lm
tnh ting
chng ging
tt tui
bim bm
11. Trm thng (du hi) Trm kh (du nng)
sng rung
thng thng
mnh mnh
12. Trm kh (du nng) Ph kh (du sc)
thng thng
lng trng
13. Trm kh (du nng) Trm bnh (du huyn)
ngi ngy
trng @ chng
mng mng
14. Trm nhp (du nng) Ph nhp (du sc)
nhc nc
lit st
nht nht (chut nht)
quyt qut
ct ct
chp , chp, chp
Trong nhng nh l k trn chng ta nn ch n hin tng Trm bnh thanh
Mnh Ngh Tuyn Tp 380
(du huyn), tr trng hp chuyn bin thnh Ph bnh thanh (khng du), ngoi
ra khng chuyn bin ra thanh iu khc v hin tng hai Nhp thanh chuyn bin
ln nhau . Do s quan st trn, chng ta khng th nhn ra c nhng hin tng
chuyn bin thanh iu sau y :
Ph bnh (khng du) Ph thng (du ng)
Trm bnh (du huyn) Ph thng (du ng)
Trm bnh (du huyn) Trm thng (du hi)
Trm bnh (du huyn) Ph kh (du sc)
Trm bnh (du huyn) Trm kh (du nng)
Ph kh (du sc) Trm bnh (du huyn)
Trm kh (du nng) Ph bnh (khng du)

b. S chuyn bin v vn mu :
1. a > , , o, , , e, , i, i, , a, .
Thanh ph Vit c ca thanh ph Ch hnh thanh m tc ng
an n
nam nm
hm hm
bang vng
php bp
bn bn
gic gic
nam nm
tham thm
nhn nhn
hn hn
st ) xt
php bp
n n
a i
ngn nghn
bang bng
a a
am n
Mnh Ngh Tuyn Tp 381
2. ai > ay, y, i, i
mai may
i dy
bi bi
i ] di
3. ao > au
mao mau
ao au
4. > , i, i, ,
ng dng
lnh lnh
mnh ming
nng nng
bc bc
5. > , , , i
lm trm
cht cht
hm hm
chp chp
chn (s) chn
6. u > au, u
lu sau
nu nu
lu l
7. > e, ay, y
b b
l j ly
th thy
Mnh Ngh Tuyn Tp 382
8. i, y > ay, ia, , i, e, a, , , i, , a, i, oi
nghi ] ngay
chi chia
b (bn) b
ch ic
tri tre
v v
sinh snh
kim cm
m m
hy hi
bnh bng
b ba
k ci
vi voi
9. i > e, , i, , a,
chit cht
lin len
thin xin
kim gm
triu giu
triu chu
10. o > , u
nho nh
trng @ chng
tng tung
11. oa > oe, u, i
ta te
hoa xu
ngoi ngi
12. > o, , u, u, ua
t to
l l
Mnh Ngh Tuyn Tp 383
ht ht
bng bung
c cua
13. i > ui, ui, oi
mi mi
i ui
thi thi
14. > a, ai
s xa
khi ngi
15. u > ua, u, , o
v ma
bt but
chung chng
chng Chng
16. u > o, u
xut xt
chut chut
17. u > oe, ai, y
hu (hoa) hoe
du { di
du dy
18. uy > ui, i, uya, oay
huy hi
truy, chuy nhi
khuy khuya
sy soy
19. > , a
nh nh
Mnh Ngh Tuyn Tp 384
n na
20. u > u
lu ru
hu hu
21. > a
hng hang
cng | gang
c. S chuyn bin v thanh mu (consonnes initiales)
iu quan trng trong vic thay th thanh mu, Vn Hu tho lun k lng
c ri . y chng ti ch nu ra my trng hp b sung nhng iu h Vn
cha ni n (16).
1. m > b
Thanh ph Vit c ca thanh ph Ch hnh thanh m tc ng
mu bu
mu bu
2. > tr
tr
n trn
3. t > th, gi, s
tng thung
t gi
to gio (do)
tn

sn
tt st
4. th > x
thin xin
thng xng
5. tr > d , n
triu du (ru)
Mnh Ngh Tuyn Tp 385
truy di (nhi)
trch nch
trin j nn
6. n > r, ch
n r
nin chen
7. l > nh, th
lm nhm
linh thing
8. nh > r
nhiu rau (rn)
9. c > nh
cn Nhn (lm)
10. k > c
k cy
k ci
11. kh > c
khai ci
12. h > c, g
hm cm
hi gi
13. ng > nh, th
nghiu nhiu
nghiu theo
14. ch > d, tr
chc (trc) dc (gic)
chin trn
Mnh Ngh Tuyn Tp 386
15. s > th
s tha
d. S chuyn bin v vn v (consonnes nales)
Trong ting Vit c tm vn v : m, n, ng, nh, p, t, c, ch. Trng hp chuyn bin
ny, Vn Hu bn k, y chng ti ch a ra hai nh l b tc cho phn
kho cu m thi .
1. n > t
Thanh ph Vit c ca thanh ph Ch hnh thanh m tc ng
n t
2. ch > c
Thanh ph Vit c ca thanh ph Ch hnh thanh m tc ng
ch ic
. Khuynh hng Thanh ph kim Hnh ph .
Trong qu trnh sng ch ch Hnh thanh, cc tc gi ch Nm hnh nh c tm
phng php dng ch c th b tc cho Hnh ph lm Thanh ph , v th chng
ta thy c mt s ch Hnh thanh ng thi c tnh cht Hi . Hin tng ny c
th chng t rng ngi sng ch ch Nm c hng lm cho ngha ch Nm
c r rng thm.
Ch hnh thanh Thanh ph
Vit c ca
thanh ph
m tc ng Ngha
xut t t (la)
nh nh nh
chit cht cht
i i i
mnh mnh mnh
m m m
@ trng chng chng
tht mt mt
s xa xa
cn con con
l ly ly
lai Trai, giai trai, giai
Mnh Ngh Tuyn Tp 387
thng thng thng
Nhng ch trn y khin chng ta n s tng quan gia ch Nm v cc
tc t Qung Ty thng chp trong sch Lnh Ngoi i p ( ). Di
y xin lit k mi ba tc t .

c l ny ngha l nh b, hn km

n yn n

c l quyn (?) u su, yu ui

chung cht

lp bi xui
nhc con nt
ch
thim ci then ca

chm sn ni
t bi li trn nc

m trn nc, cht chm

h ru mc quanh mm
m ting ri trn nc
Nhng tc t trn y u l loi ch Hi . Tuy cng thuc h thng ch Hn
nhng nhng tc t Qung Ty l loi ch Hi , cn ch Nm Vit Nam th li
ly loi ch Hnh thanh lm ch ch. l do s d bit bn cht ngn ng m ra
. Tc t Qung Ty tuy c chu nh hng ting Thi, nhng vn l mt phng
ng ca Trung quc. Tri li Vit ng v Hn ng tuy cng thuc loi ngn ng
n m (monosyllabique), nhng trn thc t th l hai ngn ng khc bit. Hn
na cc tc t Qung Ty c ch tc vi mc ch b sung cho ch Hn, v th
khng ch trng n biu m, m ch ct n biu ngha, cho nn nhng ch
c to thnh ton thuc loi Hi . Tri li ch Nm Vit Nam c sng ch
din t ton th ng vng ca ting Vit m t trc cha h c ch vit, v vy
cho nn vic cu to ch Nm li ch trng c biu m ln biu ngha . Do li
ch Hnh thanh trong ch Nm chim s nhiu hn.
e. Trng hp dng ch Nm lm Thanh ph : C mt s ch Hnh
thanh dng ch Nm lm thanh ph . l mt hin tng tuy rt him nhng
chng ta vn c th c ra y t nhiu nh l v cng nhn nhng ch l kt qu
cng phu ca cc tc gi ch Nm mun cho m thanh ch Nm tng i c
xc thc.
Ch hnh thanh v m ca ch Thanh ph v m ca thanh Ngha
Mnh Ngh Tuyn Tp 388
li, nhi tri, gii li
mi mi mi
ry li (hm) ry
ry li (con) ry
my my (cy) my
g. Trng hp ng m d t, ng t d m :
Ch Nm c sng ch theo mt s nguyn tc, nhng v hnh thi cc ch hnh
thanh cha c y ch xc, nn pht sinh ra hin tng ng m d t v
ng t d m. Hin tng ny l mt khuyt im ln ca ch Nm m sau y l
nhng nh l .
1. ng m d t :
Nhng ch p dng thanh ph khng ging nhau :
n (ti ch) Thanh ph in, n
m (cha) m, mi
bng (nh) phng,bng
li (ni) li, gii
Nhng ch p dng cng mt thanh ph :
bt (gim) bt
ght (thng) ct
thi (i) thi
Nhng ch va ch Nm, va c ch Hn gi t :
sng (rng r)

thanh ph ch
Hn gi t

lng
sng
c (khng)

thanh ph
ch Hn gi t

c
c
xng (tht)

thanh ph
ch Hn gi t

xng
xng
ci (ct)

thanh ph
ch Hn gi t

c
c
Nhng ch Hn gi t bit chng
ch (vn ti)

ch Hn gi t
tr
ch
Mnh Ngh Tuyn Tp 389
n (nghinh tip)


ch Hn gi t
n
n
li (ti lai)

ch Hn gi t
lai
li
bn (b)

ch Hn gi t
bn
bng

2. ng t d m :

Giu (giu c, nhiu tin)

giu (cy tru)

tu (nm, tui)
tui (tui tc)

ngy (ngy thng)

ngi (ting xng h vi bc tn knh)
ngi (ngi ta)
tnh hnh ca ch
tnh hnh ca ch
tnh hnh ca ch

ny (ci ny, ngi ny)

nay (xa nay)
ni (ch, chn)
tnh hnh ca ch
tnh hnh ca ch [
Ngoi nhng v d trn y, hu nh ht thy ch Hn gi t u cng thuc v nh
l c. Cng v ch Hn mt mt dng biu k ng m (tc Vit c), mt khc
li dng lm ch gi t biu k m tc ng, cho nn thng xy ra hin tng
hn ng ng ngha .
h. Tc t ca ch Nm :
Ch Nm trong sut thi k pht trin v ph bin ny sinh mt th tc t (
). Th tc t ny bao gm c hai loi : gin t ( ) v bit t ( ) ca ch
Hn ln ch Nm. Tht ra phng php dng cho loi gin t v bit t ny cng
chnh l phng php p dng cho ch Hn, nhng tu trung i vi ch Nm vn
cn c nhng phng php ring. Di y chng ta th lit k nhng tc t :
ch Hn
phn
th
ch Nm
phn th
gin t
bit t
Vit
c
m tc
ng
b ch
tn Mc lin k li vit

th v
ng
Kiu giang k Bch bo k
ng song k Mc lin k
u vit ging nhau
my
Mnh Ngh Tuyn Tp 390
kinh
Mc lin k Kim bnh mai
Lnh nam dt s vit
li
sm
t sng
tuyt
l, nh
bn
( , la l
) si
ngha
mnh
( v Mc lin k
bi Lnh nam dt s
lch
thc tht
] ng
thm
nghim
ng song k Mc lin k
vit
Kim bnh mai Lnh nam dt
s vit
sm
tiu teo
qun Mc lin k
p Lnh nam dt s vit
mt
ngi
vi lm
( ng
dng
th
, cu
Mnh Ngh Tuyn Tp 391
xut
Mc lin k, Kim bnh mai
vit
ngh
nan nn
ng song k Mc lin k
Kim bnh mai Lnh nam dt
s u vit
khuyn
Thng tc thp thuyt, Mc
lin k, Kim bnh mai, Lnh
nam dt s u vit
i
Thng tc thp thuyt, Mc
lin k, ng bnh k, Bch
bo k, Kim bnh mai, Lnh
nam dt s u vit
lu
nghiu nhau
loi
min
trnh Lnh nam dt s cng vit
gian
s
} qun
quan
hoan
chim xem
l
trng
cm
Mc lin k vit Lnh nam
dt s vit
cn
trng
h
bc
truyn
ty
ngh
Mnh Ngh Tuyn Tp 392
m
dng
cng
khinh
v
tr
nh




vn
iu
thng Thng tc tiu thuyt vit
j o
him
kiu Kim bnh mai
! huy
] pht ng song k Mc lin k
ha
| | mun
Vi
v

) phong
sut
| ca
on
] nam
khin
Lit n truyn, Thng tc tiu
thuyt, Mc lin k
nn
` c
t
ly

long
khuy
nng
Mnh Ngh Tuyn Tp 393
lng
dng
) ngn
t
ngy
ngi
tao
thi
) ra
nn
trong
i
chng
sau
trc
| c
ting
n
tuy
m
phi
y Mc lin k
k
) tin
vn
c
thinh
chai
ng song k Mc lin k
Lnh nam dt s
quy
III.- NIN I SNG CH CH NM .-
Ngi u tin a ra kin v nin i sng ch ch Nm c l l Vn-a c s
mt nho gia i T c (1848-1883). Trong cun i Nam Quc Ng
c s cp nin i thnh lp ch Nm bng suy lun sau y : i
Mnh Ngh Tuyn Tp 394
Hu Hn Th s Giao chu l S Nhip (187-226 A.D.) tng gii thiu cc
th vn vt Trung Quc vo Vit Nam v tng dng Hn ng b sung nhng
danh t cn thiu trong ng vng ting Vit (nh th cu dng o
l tn cc ng vt v thc vt), do c s suy ngh rng ch Nm cng c th bt
u t i S nhip. n cui th k th XIX, Trng Vnh K l mt v ty hc
u tin ngi Vit v cng l mt nhn vt c cng gii thiu vn ha u Ty vo
Vit Nam, cng dn thut li thuyt ca Vn a c s. T nhiu ngi Vit tip
nhn thuyt y nh mt chn l. S tht theo thin kin ch l mt c on rt
n gin ch khng c c chng c no xc thc c.
i vi vn ny, P. Pelliot v L. Cadire ln u tin cn c vo nhng
s liu ng tin cy m kho lun v a ra mt gi thuyt tng i hp l hn.
Hai hc gi ny dn on vn sau y: Ng quc vn hc a dng quc ng
t Thuyn thu (Vn hc nc ta dng nhiu quc ng bt u t ng Thuyn).
Trong cun Hi ng Ch Lc ca Ng Thi S , li nu nhng
danh s ng thi vi Nguyn Thuyn nh Nguyn s C c tp Quc m Thi Ph,
Chu Vn An c Quc Ng Thi Tp
minh chng nhng hot ng vn ngh ni trn nm trong phong tro lu hnh thi
ph bng tc ng trong thi i nh Trn. T hai hc gi suy lun rng ch Nm
l th ch bin k tc ng Vit nam c l c sng ch t cui th k th XIII
(trong i nh Trn), l mt thi k vn hc tc ng (Quc Ng Thi ) rt pht t
ti Vit Nam (19). Ni v Nguyn Thuyn , sch Khm nh Vit S Thng
Gim Cng Mc quyn th 7 chp rng: Thin vi quc
ng thi ph, nhn a bin chi, hu vi quc m thi vit Hn lut d th ( c ti lm
th ph bng quc ng, nhiu ngi bt chc, v th sau ny lm th quc m gi
l Hn lut). V c on vn ny m Nguyn Thuyn c xem nh l thy t ca
vn hc quc m ti Vit Nam. V s thnh hnh ca vn hc quc m i Trn
cn c nhiu s liu khc chng minh iu (20). Sch An Nam Ch Lc
quyn th nht cng ni rng: hoc dng th ng vi thi ph nhc ph tin vi
ca ngm, hoan lc su on, nht ng k tnh, th k quc tc vn ( hoc dng th
ng lm thi ph ph vo m nhc tin ca ngm, gi c mi tnh hoan lc v
su on, y l tc ca ngi An nam), bit trong i Trn khng nhng thi ph
m c nhc ph cng dng th m tin vic ca vnh . iu ng cho chng ta
l thi dng tc m tc quc m lm thi ph v ca ph, l d nhin phi
c mt th tc t din t tc m y, nu khng vn hc quc m khng c cch
no lu truyn v thnh hnh c. Tuy Phi Sa Tp ca Nguyn Thuyn
v nhng tc phm ca Nguyn S C v Chu Vn An u tht truyn, hin nay
chng ta khng c cch no nhn thy hnh dng ca nhng tc t c s dng
trong cc tp y, chng ta vn c th qu quyt rng cui th k th XIII phong tro
thnh hnh ca Quc m Thi tt nhin cng l phong tro thnh hnh ca ch
Nm, t nht trong thi k y ch Nm pht trin v t ti hnh thi cho cc
thi s s dng trong dp lm th quc m.
Mnh Ngh Tuyn Tp 395
Mc du thuyt ca P. Pelliot v L. Cadire rt thch ng v hp l, trong hc gii
Vit Nam vn c ngi ch trng ch Nm c sng ch trong mt thi i xa
xa hn na.
Sau y chng ti xin gii thiu thuyt ca hai hc gi Nguyn vn T v L D.
H Nguyn ch n danh hiu B Ci i Vng trong quyn th
ba ca b Cng Mc (21). Theo tng thut ca Cng Mc, trong nm Trinh
Nguyn th 7 i nh ng (791) c mt ngi ng Lm ti Phong chu l
Phng Hng khng chu c s bc lt ca An nam h Cao Chnh Bnh, bn t
hp dn chng nh chim H Ph v git Cao Chnh Bnh. B thuc lp con
ca Phng Hng l An lm Ph Qun v tn Hng lm B Ci i Vng.
n khi Hng qua i An li ly danh hiu y lm tn thy cho tin qun. V
ngha ch B Ci sch Cng Mc chua rng: C tc hiu ph vit b, mu vit
ci (Theo c tc nc ta gi cha l b, m l ci). Bi vy h Nguyn ly on s
y nh l mt thc l ch Nm c s dng vo th k th VIII v t nin i
thng hn (terminus a quem) ca ch Nm vo cui th k th VIII (22)
Tip theo h Nguyn, h L cng pht biu kin v vn ny. Theo nhn nh
ca h L th quc hiu Vit Nam hai triu inh v Tin L l i C Vit
. l mt th d ch Nm c s dng trong th k th X. ng khc, v bt
mn thuyt ca h Nguyn v c gng b tc thuyt ca Vn a c s cho rng k
sng ch ch Nm chnh l S Nhip. Thuyt ca h L c hai im cn c. im
th nht S Nhip l ngi Thng Ng tnh Qung Ty ; im th hai
l ti vng Qung Ty hin nay cn mt th tc t, m theo c, t xa tnh Qung
Ty c th tc t hin trong cc b sch i Tng nh Qu Hi Ngu Hnh Ch
, Lnh Ngoi i p c chp. S Nhip l ngi
Qung Ty , do khi S Nhip ti Giao Ch lin phng theo nhng tc t Qung
Ty m sng ch ra ch Nm.
Xt li, thuyt ca h L l mt gi thuyt hon ton cn c vo tng tng v
b o Duy Anh ch trch (24). Gi s trong thi i S Nhip c ch Nm xut
hin, ti sao trong sut nghn nm thi i Bc thuc li khng c vt tch g c ?
Hn na h L phm vo mt sai lm v thi i. Nh trn chng ta thut li
th tuy b Lnh Ngai i p ca Chu Kh Phi (quyn A, tc t) c c ra
mi ba tc t Qung Ty, nhng nhng ch y l thuc v i Tng tc l thi i
son b Lnh Ngoi i p, ch khng th xem nhng tc t nh nhng tc t
trong thi i S Nhip c.
i vi thuyt ca h Nguyn, chng ti cng nhn thy c nhiu ch cha
c vng chc. im th nht l chng ta nn kim tho li tnh cht nhng ti liu
do h Nguyn a ra. V chuyn B Ci i Vng ch thy chp trong Cng
Mc (25) m khng thy chp trong cc b s c trc Cng Mc nh i Vit S
K Ton Th, An Nam Ch Lc hay Vit S Lc v.v...Theo h Nguyn (26) trong
H ng Thnh Ho Phng Thn Tch cng c chp chuyn
, tuy chng ta khng th xc nhn s tch B Ci i Vng chp trong Cng
Mnh Ngh Tuyn Tp 396
Mc l c trch t H ng Thnh Ho Phng Thn Tch hay c trch t mt
s liu khc. C iu chc chn l s tch trc kia khng c cc s gia Vit
Nam ch , mi n th k XIX mi c thu vo trong Cng Mc. Vy chng ta
suy tng rng, trong khi thu lc c truyn y, cc bin gi ca Cng Mc tt phi
cn c cch dng ch Nm hi y (tc l gia th k XIX) vit hai ch B Ci
. Nhng chng ta nn nh rng i tng m bi kho lun ny tm ti nghin
cu l ch ch khng phi l ting . Ni mt cch khc hi th k th
VI hai ting B Ci c chp trong Cng Mc cha chc th theo ch
Nm hi th k th VII.
im th hai l gi s hi th k th VIII dng hai ch biu k hai
ting B Ci th phi chng chng ta nn nhn hai ch y l hai ch Nm ? Mt
iu chng ta nn nhn nh r l trong qu trnh biu k tc ng ca ngi Vit c
th nhn ra hai giai on :
Giai on th nht l dng Hn t thun ty biu k tc ng. D nhin dng cch
biu k ny, i vi nhng ting mn ca Hn ng hoc nhng ting c m tng
t vi Hn ng, th c th thu lm c nhiu kt qu. Tri li i vi nhng
tc ng thun ty ca ting Vit th khng th dng cch ny din m mt cch
chnh xc c.Giai on th hai l sng ch ra nhng ch mi phng theo th thc
li ch hnh thanh ca ch Hn biu k nhng tc ng mt cch tng i xc
thc hn.
Lch s ca giai on th nht din ra trong mt thi gian rt lu, mt nghn nm
ca thi i Bc thuc, tt c nhng nhn danh, a danh u biu k theo li ny
. Hoc nh Lin Giang suy ngh (27) li ch y chp tn v a ch ca
cc tn Pht gio v gip vo vic truyn b ca o Pht.
Song song vi s tin trin ca x hi Vit Nam, trnh vn ha c nng cao,
ni dung cuc sinh hot c y , nht l gp phong tro t ch v mt chnh
tr, cc vn nhn Vit Nam lc ny t cm thy li ch dng trong giai on th
nht khng tin nghi din t tc ng v nhng tnh cm phc tp ca thi i
mi, nn c gng thc hin vic sng ch mt loi ch mi tc l loi ch hnh
thanh. Cc nhn s Vit Nam lc v hp th c vn ha Trung Quc,
c kh y nhng kin thc v vn t hc Trung Quc, nn p dng nhng
phng php cu to ch v loi hi v hnh thanh ch ra loi ch c bit tc
l ch Nm vy .
Theo thin kin vn khi nguyn ca ch Nm theo l phi ch v giai on th
hai k trn, ngha l thi i thnh lp ca ch hnh thanh, bi v nhng ch gi t
ca ch Nm u l nhng ch Hn thun ty, hn na hin tng ca loi ch gi
t l mt hin tng chung cho cc nc Vit Nam, Triu Tin v Nht Bn. Nhng
trng hp B Ci v i C Vit ca cc hc gi Nguyn Vn T v L D
chng qua l hai danh t dng ch Hn gi t biu k m thi. Nhng danh t y
cng nhng tn huyn c c chp trong a l ch sch Hu Hn Th
nh Lin lu, Cu lu, Chu din, M linh . .. cng
Mnh Ngh Tuyn Tp 397
thuc cng mt tnh cht, ngha l mt vn ring bit i vi s sng ch ca
ch hnh thanh. Xem th, s sai nhm trong bi kho lun ca hai hc gi Nguyn
v L thc ra t s m h v nh ngha ch Nm v hn na cng b nh hng
ca quan nim d c vi qu.
V nin i sng ch ch Nm, thit tng chng ta cn phi kim tho hai vn
sau y :
1. Nin i hon b ca khi th ch Hn.
2. S bin thin ca ng hnh ting Vit Nam hay l nin i Vit ng p dng
Hn ng lm ng vng.
V vn th nht, Vn Hu nhn nh mt cch dt khot rng s sn sinh
ca ch Nm tuy khng cn bo phi sau th k XIV, m s tht cng khng th
xut hin t c i, bi v nhng b th ch Nm p dng u thuc v nhng
thnh phn ca khi th ch Hn l thi k cch xa rt lu li l th
(28). V th y chng ti ch lc kho vn th hai m thi .
Hai hc gi J. Przyluski (29) v H. Maspro (30) cho rng trong Vit ng (ch
Vit ng cn i trc thi k Php thuc) gm c nhng thnh phn Thi ng v
Monkhmer ng, nhng tu trung i a s ng vng trong Vit ng vn l nhng
ting mn ca Hn ng . S ng vng ny chim t 1/3 n 1/2 trong s ng
vng ca ting Vit. iu ng ch l nhng Hn ng y khng phi l nhng
ting du nhp vo ng vng ting Vit t s k thi i Bc thuc. Theo s nghin
cu k cng v m vn hc ca Maspro, tri vi tng tng ca chng ta, nhng
ting trc tip mn t Hn ng li rt t. Trong bi kho cu ng tp san ca
Trng Vin ng Bc c H ni nm 1912 (31), H. Maspro c hai ting xin
v xanh v cho rng hai ting y l trc tip ra t c m i ng, ch khng
phi Vit c ca hai ch thnh v thanh . Ni mt cch khc, hai
ting xin v xanh c trc tip mn vo ng vng ting Vit trc khi
Vit c thnh lp. Li na trong bi kho cu nm 1916 ( 32), H. Maspro kli c
ra hn mi l nhng ting trc tip mn t Hn ng ( khng qua Vit c) v
nhn nh rng nhng ting trc tip mn t Hn ng ny so vi nhng ting ra
t Vit c li cn xa hn nhiu, bit s truyn nhp ca i a s Hn ng l
vo mt thi i tng i mun v phi do s trung gian ca Vit c mi c th
nhn nguyn ng ca chng c. l mt s ting rt t c trc tip truyn t
Hn ng vo Vit Nam hi Bc thuc ( hnh nh hi ng s), cn thanh vn c
th ca Vit c c r rt phi ch khi c cuc phn ly chnh tr gia Trung quc
v Vit Nam mi uc thnh lp. Chng ta phi tha nhn thuyt ca H. Maspro
rt thch hp vi hon cnh lch s ti Vit Nam. Nh chng ta u r, tri qua thi
k hn lon cui i ng v Ng i n Tng s, Vit Nam mi ginh c
quyn t ch v mt chnh tr. T Hn ng ( tr thnh t ng) tuy khng cn
l ngn ng chnh thc ca quan trng nhng vn cn l mt dng c ch yu
din t t tng v tnh cm ca ngi Vit. V tri qua mt thi gian kh lu,
trong cch pht m ch Hn cng sinh ra hin tng a phng ho, v th gy
Mnh Ngh Tuyn Tp 398
thnh mt th Hn m c bit ca Vit Nam tc l Vit c.
Tuy vy, hai vng triu c lp u tin ca Vit Nam l nh inh (968-980) v
nh Tin L (980-1009) u b ni tranh qu nhiu v b lt mt cch mau chng,
nn phi ch n nh L (1010-1225) mi xut hin mt vng triu tng i lu
bn v c nh. S chnh n v ch vn vt, s xut hin cuc vn ng vn
ha, s thit lp ch khoa c bt u t triu i nh L (33). Sch Lch Triu
Hin Chng Loi Chi ( mc Vn Tch Ch) ca Phan Huy Ch
cng khi bt t triu L. Bi th chng ta suy lun rng Vit c (sino-
annamite) i khi c thnh lp trong thi i nh L.
D nhin hin tng thnh lp Vit c v hin tng hp th hoc tip nhn Hn
ng trong ng vng Vit nam khng phi l hai hin tng ring bit nht l trong
thi k c lp chnh tr. Tht ra ch l hai kha cnh ca cng mt hin tng
m thi . Chng ta cng nn nhn nh rng hin nay phn nhiu ting mn ca
Hn ng trong t vng Vit ng u thot thai t Vit c. Hin tng chng
t rng nhng ting mn y c truyn vo t vng Vit nam trong thi k quc
gia ny c c lp. iu ng ch y na l trong quy ch ch Nm, cc ch Hn
gi t hoc hu ht thanh ph ca ch Nm u cn c vo Vit c c. Hn na,
trong trng hp mun biu k nhng ting trc tip mn t Hn ng, chng ta
cng c th nhn ra hin tng c. Ni mt cch khc, mun biu k nhng
ting mn y th thanh ph ca ch Nm do trung gian ca vit , u p dng
nhng ch Hn c m vn tng i gn vi nhng ting mn kia, ch khng phi
p dng Hn t nguyn lai ca ting mn y. Th d:
Vit
c ca
thanh
ph
Thanh
ph
Ch
Nm
Ting
mn trc
tip ca
Hn ng
Hn t
nguyn
lai
C m
Vit c
Bn = Bun < = FWAN phn
Bn = Bun < = VWAN phn
Khung = Vung < = VWAN phng
Mn = Mun < = MWAN vn
Mc = Ma < = MWO v
B = Vua < = JIWANG vng
Nhng nh l k trn chng t rng ch Nm c sang ch trong thi k tng
i mun, ngha l sau khi Vit c thnh lp mi c s sn xut ch Nm. S d
th m chng ti c th on nh nin i thng hn c ch Nm l bt u t
triu i nh L.
V phng din kim thch vn hc (pigraphie) c l tm bia H Thnh Sn
Mnh Ngh Tuyn Tp 399
l ti liu xa nht v ch Nm. Tm bia y thot tin do H.Maspro gii
thiu, ri n Dng Qung Hm v Nguyn vn Huyn u c cp. Tic rng
ti cha c dp xem tm bia y, ch theo s tng thut ca qu v k trn, c bit
trn bia c chp chng hai mi tn lng bng ch Nm v nin i dng bia y l
nm Thiu Phong th 3 i Trn D Tng tc l nm 1343. cng l thi k thnh
hnh thi vn bng quc m Vit nam. Hin nay cha pht kin c mt tm bia
nm no xa hn tm bia y. Tuy th chng ta vn c th c ra y mt nh l
lm ti liu tham kho.
Nm 1930 ti Thanh Ha M. Pajot pht kin mt tm m bia gi l Lng cng m
ch . Hai nm sau tc l nm 1932 tm m bia y do ng E.Gaspardone
gii c v pht biu ni dung trn trn hc bo ca Hc vin Bc c Vin ng
(35). Cn c vo can chi trn tm m bia y, E.Gaspardone suy lun rng nin
i ca tm bia l nm i nh th 22 i L Anh Tng tc nm
1161. Trong tm bia y c ni nam t nhn, n nh nhn, nht nam h xut tam
nam x h to gia ph qu
v theo li gii thch ca E.Gaspardone ch trong on vn ny l ch vit tc
ca ch v dch m l h nh ni vi h hoc thy h. Li trong mt cu
khc tr duyn khu hng i lang uyn t th ch
lang r rang l ch gi t biu k m lng trong tc ng . Tuy trong tm bia
ny khng thy c ch hnh thanh, nhng chng ta cng c th minh chng c
l ch Hn vn c dng biu k m tc ng hi gia th k th XII. Kim
im li chng ta thy rng nhng tc t Qung Ty c thu lc trong sch Lnh
Ngoi i p nh tng thut trn, thc ra ch l bi sao chp nhng ch
ghi trong cun Qu Hi Ngu Hnh Ch ca Phm Thnh i ,v tc gi
ch thm vo ba ch trong s mi ba ch m thi. Nhng iu ng ch l
Chu Kh Phi tc gi Lnh Ngoi i p chua thm di mi ba ch y rng :
n Giao ch ng t, t hu d, duy Hoa t bt tu dch, hu v bc vi sc, nhn tinh
ch chi . on
vn ny tuy rt gin d nhng i vi chng ta l mt s liu ng qu. Son nin
ca Qu Hi Ngu Hnh Ch l nm Thun Hy th 2 (1175), cn son nin ca Lnh
Ngoi i p l nm Thun Hy th 5 (1178) u vo mc k ca triu L (1010-
1225) v cch nin i ca tm m bia Lng cng m ch ch hn mi nm.
Vy chng ta c th ni on ch vn ca Lnh Ngoi i p k trn c th lm
cho chng ta tin tng rng, vo hu bn th k XII ti Vit Nam tr nhng ch
Hn gi t cn c nhng ch hu d vi ch Hn v nhng ch y nu
khng phi l nhng ch hnh thanh (tc ch Nm) th cn l th ch g na ?
Sau ht chng ta cn phi cp s lin quan mt thit gia ch Nm v ch Nm
Th (tc ch Nm ca ngi Th) . Phm vi bao gm ca danh xng ngi
Th ( ) tuy cha c thp phn minh xc, nhng trn thc t danh xng y
ch v chng tc ngi Thi ti min Bc Vit Nam v cc vng ty nam Trung
Quc khng gm cc chng tc Mn, Miu (Mo), Yao, Lolo, Ngn ng ca
Mnh Ngh Tuyn Tp 400
ngi Th thuc h thng Thi ng, cn vn t ca ngi Th ti vng Qung Ty,
Vn Hu c mt bi kho cu nhan Qung Ty Thi Bnh ph thuc Th
chu huyn ty dch ng kho (36). Trong bi
kho cu y, Vn Hu gii thch 107 tc t ca Thi Bnh ph, ri ng trn lp
trng vn t hc m h Vn ly nhng ch y so snh vi ch Nm Vit Nam.
Gn y Nguyn Vn Huyn cng su tp bi Chc hn ca ca
ngi Th vng Lng Sn, Cao Bng v ph thm mt bn nghin cu v ch
Nm Th (37). D nhin ngi Th ti vng ny l ng tc vi ngi Th ph
Thi Bnh tnh Qung Ty v c hai ni cng mt th ting. Sau y l kt qu s
i chiu hnh th ca ch Nm vng Lng Sn, Cao Bng v Thi Bnh ph,
gm c 38 nh l m hng trn l ch Nm ca ngi Th vng Cao Bng, Lng
Sn v hng di l tc t ca Thi Bnh ph .
Hnh dng ch Ngha m Vit c ca thanh ph
1.

ngi sao
- nt -
ao
lao
ao
2.

c hng
- nt -
g
ho
kh
3.

s
- nt -
lao
lau
lao
4.

v
- nt -
ma
mei
m
5.

bn tri
- nt -
pi
(suei)
b
6.

vi
- nt -
phi
(fa)
phi
7.

ma
- nt -
phn, pn
fun, pan
phn
bn
8.

l tai
- nt -
su
(xu)
su
9.

ca
- nt -
tu
(tu)
tu
10.

mt
- nt -
tha
t
tha
11.

n mi
- nt -
gin
tsu
d
Mnh Ngh Tuyn Tp 401
12.

rau
- nt -
phic, phc
pik
bc, phc
13.

xa
- nt -
quy
kwai
qui
14.

nng
- nt -
iu ao (c l lik)

iu
15.

mt trng
- nt -
hai
xai
thai
16.

con tru
- nt -
hoi, vi
xoi, uai
Hoi
17.

ci u
- nt -
hua
(fo)
h
18.

gi
- nt -
k
kae (kei)
k
19.

cng chn
- nt -
kha
kp
kh
20.

go
- nt -
khu
ku khau
khu
21.
chu
- nt -
lan
lan
lan
22.

gi
- nt -
lm
lam
lm
23.

ru
- nt -
lu
lau
lu

24.

con du
- nt -
la
lou
l
25.

con
- nt -
lc
luk
lc
26.

ch
em
lng
nng
long
27.

m
- nt -
m
mei
m
28.

em gi
em
nng
nng
nng
29.

trn
cao
na
nei
n
Mnh Ngh Tuyn Tp 402
30.

bc gi
- nt -
p
pi
b
31.

i
- nt -
py
nan (?)
bi
32.

nm
- nt -
pi
pi, pei
bi
33.
)
li dao
- nt -
pia
ya (?)
ba
34.

tri
- nt -
ph
fa
ba
35.

n b
- nt -
sao
sau
lao
36.

mt tri
- nt -
vn
uan
vn
37.

anh
- nt -
vi

pi
dic
b
38.

cho
- nt -
v
p
b
Do nhng nh l trn y, chng ta nhn ra hai c im sau:
1. Nhng tc t Thi Bnh ph hu nh hon ton thuc loi hnh thanh,
tri li trong ch Nm Th c mt s kh nhiu thuc loi gi t. Hin tng y
c th chng minh hnh ph ca ch Nm Th b gim bt hoc gin ha i rt
nhiu. Th d :
mt tha tha

- nt - ta
2. Hnh ph v thanh ph ca tc t Thi Bnh ph u dng nhng ch
Hn thun ty, nhng ch Nm Th th gin ha thanh ph mt cch kh quan,
chng hn : ng l phi vit , ng l , ng l . Tuy th
nhng gia hai ng vn cn nhiu im tng t nhau v trong 38 nh l k trn,
nhng ch p dng cng mt thanh ph k c n 14 trng hp ( 4,10, 16, 20, 21,
22, 23, 24, 25, 26, 28, 29, 34, 38). Trong 14 trng hp , k nhng ch va hnh
ph ln thanh ph u ging nhau, th c n 9 nh l ( 16, 20, 21, 23, 24, 25,
29, 34, 38).
Hai c im trn y chng t rng ch Nm Th khng nhng thng dng ti
min bc Bc phn, m cn lan trn ti cc ph Thi Bnh trong tnh Qung Ty.
Xt v mi tng quan giao dch gia ngi Vit v cc chng tc min ni ti
bin gii Qung Ty v Vit Nam, chng ta thy t hi L B (th k th VI A.D.)
Mnh Ngh Tuyn Tp 403
c s giao dch vi nhau ri. n th k th VIII, thi k Vit Nam em qun
nh nc Nam Chiu cng l mt thi k giao dch kh nhiu vi cc chng tc
Liu, Man. Nm 973 inh B Lnh ln u tin sai s sang Trung Quc, th lc ca
ngi Vit Nam trn ti Khm chu (tc ty b Qung Ty) v p chu ( bao gm
c pha nam Qung Ty cng ty b Ninh Huyn) (38). Sau c h Nng thuc
ging Man Ty nguyn chim c vng Cao bng, Tht Kh, i i quy thuc
triu nh Vit Nam. n nm Hong Hu th t i Tng (1052) c bn Nng Tr
Cao xng v kin lp mt nc ring gi l i Nam quc, nhng chng bao
lu tng nh Tng l ch Thanh dp yn (39). Sau v Nng Tr Cao, vng Vit
Bc thuc v lnh th Vit Nam. Qua nin hiu Quang Thun i L (1460-1469),
vng gi l Bc Bnh ph chia lm 4 chu (Thi Nguyn, Lng Nguyn, Thng
Lng, H Lng), v sau li i lm Ninh Sc o gm c 3 ph (Ph Bnh, Thng
Ha, v Cao Bng) hay cn gi l Thi Bnh x (40). T nm Thin Khi th 3 i
L Thn Tng (1623) n nm Cnh Tr th 5 i L Huyn Tng (1667) trong sut
45 nm Cao Bng l ni thnh ca vng triu h Mc. n nm Chnh Ho th
17 (1692) triu nh nh L cm ch nhn dn bin gii khng c phng theo
ngn ng ngi Thanh, k no vi phm s b x trng ti .
Nhng s kin trn y xc tin vic Vit Nam ha cc ng tc bin gii Vit
Nam v lm cho ngi Th b Vit Nam ng ha li bnh trng nh hng
vn ha ca h ti cc b lc tc trong ni b tnh Qung Ty. Nh vy chng ta
thy rng thot tin ch Hn lan trn Vit Nam, sau nhng vn t c hu c
sng ch ti Vit Nam li lu truyn ti ngi Th vng bin gii, v nhng vn
t ca ngi Th ny li ng vai kiu mu cho tc t ca ngi Th trong ni b
tnh Qung Ty.
Ching Ho A . Chen.
on Khoch dch

Ch thch .-
(1)Bulletin de lEcole Franaise dExtrme Orient (B.E.F.E.O.) t.XXI, tr.269.
(2) A.Chon, Receuil de cent texts annamites annots et traduits, Hanoi, 1905.
(3)Nam-iu-vn-hng v Cao-nam-thun-th-lang cng son, Pht lnh n-
chi-na, tr.168-174 (An Nam chi s t, nhn i danh t cp k vn t), xut bn
nm 1905.
(4) Charles Fomey, Notices sur les caractres trangers anciens et modernes, Paris,
1927, p.317-324. Ecriture annamite , par Raymond Deloustal.
(5) G.Cordier, Les trois critures utilises en Annam : Ch Nho, ch Nm et Quc
ng, Bulletin de la Socit dEnseignement Mutuel du Tonkin, t. XV, No 1, p. 113-
123.
(6) Dng Qung Hm, Le Ch Nm ou criture dmotique Son importance
Mnh Ngh Tuyn Tp 404
dans lcriture de lancienne littrature annamite, Bulletin gnral de linstruction
publique, Mars 1942, partie gnrale, p. 277-286.
(7) Cn-ng-chnh-trai ton tp, quyn th nht, Ngoi phin thng th th 14,
Cn-ng-chnh-trai (Th-Trng) ly nhng ch di y lm lm ch ring
ca Qung Ty : ) ) ) ) )
(8)Xuyn-o-nguyn-th-lang, Chu n thuyn mu dch s,
Kinh nm th mi i chnh, p.468-469, c ng bc th di y :

on vn Nm trn y do L D gii c v Nguyn Vn T trch dn trong bi
lun vn theo li ch s 22.
(9). Ch Nm cng khng phi tht truyn hn. Hin nay ti hiu sch Phc An
ng ph hng Bng H Ni vn xut bn nhng tp din ca, truyn ngm bng
ch Nm. S kin ny t nht cng chng minh c ti cc lng mc Vit Nam
vn cn c ngi bit ch Nm.
(10). B.E.F.E.O. t.XXI, p. 246 Fonds annamite de la Bibliothque.
(11). Sn-bn-t-lang, H Ni Pht Quc Cc ng Hc Vin S Tng Ch Nm
Bn th mc, S hc, Q. 16, tr. 73-130.
(12) Lch triu tp k, Q. th 2.
(13) Bn tho ch Nm i Nguyn, Thun Ha thnh nghin cu L hnh tp k,
i loan, Vn ha, Q. 3, t.5.
(14) Dng Qung Hm, Vit Nam Vn Hc S Yu, H Ni, 1944, tr 388.
(15) Vn Hu, Lun v cch t chc ch Nm cng s tng quan gia ch Nm
v ch Hn, Yn Tng Hc Bo, s 14, tr. 232.
(16) Vn Hu, Bi lun vn dn trn, tr. 108-220.
(17) Biu k nhng tc t sau y l kt qu do s i chiu vi c san do Lu
Phc v L Gia Thy cng son trong Tng Nguyn D Lai Tc T Ph, c san s
3 ca S nghin cu lch s ngn ng ti Vin nghin cu trung ng.
(18) Nguyn Vn Huyn, La Civilisation annamite, Hanoi, 1954, tr. 251.
(19) P. Pelliot v L.Cadire, Premire tude sur les sources annamites de lhistoire
dAnnam, B.E.F.E.O. t..IV, No 3, 1904,p.621, Note .
(20) i Vit S K Ton Th, bn k, Q. 6, nm th 14 nin hiu Hng Long i
Trn Anh Tng (1306) ; An Nam Ch Lc Q. I, Phong tc.
(21) i Nam Nht Thng Ch (t miu), tnh Sn Ty, huyn Phc Th, x Cam
Lm.
(22) Nguyn Vn T, Langue et Littrature annamite, note critique , Extrait du
B.E.F.E.O., t. XXX, p. 144-145.
(23) L D (S Cung), Ch Nm vi ch Quc ng, Nam Phong, mai-juin, 1932.
(24) o Duy Anh, Vit Nam Vn Ha S Cng, H Ni, 1938, tr. 192.
(25) Khm nh Vit S Thng Gim Cng Mc, do mnh lnh ca vua T c,
Phan Thanh Gin lm Tng ti, bt u son t nm T c th 8 (1856) n nm
T c th 11 (1859) mi xong. Nm u hiu Kin Phc (1884) mi c n
Mnh Ngh Tuyn Tp 405
hnh.
(26) Xem bi lun vn dn trn (ch 22).
(27) Lin Giang, Ch Nm ta c t bao gi v ai sang ch ra ch y. Tp ch Tri
Tn s 40, Mars 1942.
(28) Xem bi lun vn dn trn ca Vn Hu , tr. 204.
(29) J. Przyluski, Langue du monde, pp.395-398 (Les langues tibto-birmanes, les
langues austroasiatiques, les langues monkhmer, lannamite, ).
(30) H. Maspro, Etude sur la phontique historique de la langue annamite, les
initiales, B.E.F.E.O., t. XII , 1912, s I, tr. 111-118, conclusions.
(31) Xem bi lun vn dn trn (ch 30), tr. 55, ch 1.
(32) H. Maspro, Quelques mots annamites dorigine chinoise, B.E.F.E.O. , t.
XVI,1916, s 3, tr.39.
(33) An Nam Ch Lc, Q. 14, mc Hc hiu.
(34) H. Maspro (ch 30), tr.7, ch 1 ; Dng Qung Hm (14), tr.101 ; Nguyn
Vn Huyn (ch 18),tr. 251-252.
(35) Gaspardone, Deux inscriptions chinoises due muse de Hanoi, B.E.F.E.O. ,t.
XXXII, 1932,, tr. 476-489.
(36) Vn Hu, Qung Ty Thi Bnh ph thuc Th chu huyn ti dch ng Kho,
tp san s 6, k 4, tr. 497-552 ca s Nghin cu lch s ngn ng thuc vin
Nghin cu Quc lp trung ng.
(37) Nguyn Vn Huyn, Receuil des chants de mariage Th de Lng Sn et Cao
Bng ( Collection de Textes et Documents sur lIndochine V), Hanoi, 1941.
(38) H. Maspro, La gographie politique de lIndochine aux environs de 960
.D., Etudes Asiatiques, t.II, p. 82-83.
(39) S tch Nng Tr Cao c th xem thm trong Hc bo -T- nm th nht,
Chiu Ha th 18, tr. 126-132.
(40) Cao Bng Thc Lc, Q. 4 v Cng Gii, Phong tc.
Mnh Ngh Tuyn Tp 406
Mn sinh on Khoch ng vi Gio S Chen Ching-ho, Hongkong, 1965
Mnh Ngh Tuyn Tp 407
B Trn Kinh Ha, i n Lena Chen v hai cu mn sinh
on Khoch, Nguyn th Thanh Tm trong ngy gi ca Thy