FAKULTET ELEKTROTEHNIKE STROJARSTVA I

BRODOGRADNJE SPLIT

Zavod za strojarstvo i brodogradnju













Damir Jelaska



PREDNAPREGNUTI VIJANI SPOJ

(Uputstvo za proraun)

















Split, veljaa 2001.


1

1. UVOD

Za zadani vijani spoj (definirani dijelovi koji se spajaju), potrebno je
dimenzionirati i konstruirati spojni vijak, odrediti moment kljua potreban za
pritezanje, te kontrolirati vrstou vijanog spoja.

Vijak je optereen pulsirajuom radnom silom F
r
(ciklus optereenja ima faktor
asimetrije jednak nuli).


2. DIMENZIONIRANJE

2.1 Maksimalna sila u vijku

Uzima se iskustveno
F
max
= ( 2,6 ... 4,1 ) F
r


2.2 Dimenzioniranje navoja

Iz pojednostavljenog uvjeta vrstoe
T dop
j
A
F
6 , 0
max
max
= =

dobiva se povrina presjeka jezgre vijka
T
j
F
A
6 , 0
max

,
a iz nje potrebni promjer jezgre.
Iz tablice I odabere se prvi vei promjer jezgre koji odgovara standardnom
navoju, vodei rauna o stupnju prioriteta. Za elastine, dinamiki optereene
vijke, uobiava se birati fini navoj.

2.3 Konstrukcija vijanog spoja
Za definirani navoj vijka, pristupa se konstrukciji vijanog spoja i u sklopu nje,
konstrukciji elastinog vijka. to je vijak tanji u struku, to je elastiniji, pa su
manja dinamika naprezanja, jer manji dio radne sile otpada na vijak. No, u
tome se ne smije pretjerivati, jer se naprezanja u struku (vratu) mogu opasno
pribliiti granici teenja ili je ak dosegnuti. Zato se preporuuje za stanjeni dio
stabla vijka (struka) uzeti 75% do 95% od promjera jezgre vijka. Konstrukciju
elastinog vijka poeljno je izvesti prema slici 1.






2
Glavne mjere metarskog ISO-navoja (prema DIN 13) Tablica I
Normalan navoj reda 1
Korak Sred. pro. Pr. jezgre Presjek jez. Nosiva pov. Oznaka
navoja P /mm/
d
2
/mm/ d
j
/mm/ A
j
/mm
2
/ A
s
/mm
2
/
1 2 3 4 5 6
M 3 0,5 2,675 2,387 4,48 5,03
M 4 0,7 3,545 3,141 7,75 8,78
M 5 0,8 4,480 4,019 12,7 14,2
M 6 1,0 5,350 4,773 17,9 20,1
M 8 1,25 7,188 6,466 32,8 36,6
M 10 1,5 9,026 8,160 52,3 58,0
M 12 1,75 10,863 9,853 76,3 84,3
M 16 2,0 14,701 13,546 144 157
M 20 2,5 18,376 16,933 225 245
M 24 3,0 22,051 20,319 324 353
M 30 3,5 27,727 25,706 519 561
M 36 4,0 33,402 31,093 759 817
M 42 4,5 39,077 36,479 1045 1121
M 48 5,0 44,752 41,866 1377 1473
M 56 5,5 52,428 49,252 1906 2030
M 64 6,0 60,103 56,693 2520 2676
Fini navoj reda 1
M 8x1 1,0 7,350 6,773 36,0 39,2
M 10x0,75 0,75 9,513 9,080 64,7 67,9
M 10x1 1,0 9,350 8,773 60,5 64,5
M 10x1,25 1,25 9,188 8,466 56,3 61,2
M 12x1 1,0 11,350 10,773 91,1 96,1
M 12x1,25 1,25 11,118 10,466 86,1 92,1
M 12x1,5 1,5 11,026 10,160 81,1 88,1
M 16x1 1,0 15,350 14,773 171 178
M 16x1,5 1,5 15,026 14,160 157 167
M 20x1 1,0 19,350 18,773 277 285
M 20x1,5 1,5 19,026 18,160 259 271
M 20x2 2,0 18,701 17,546 242 258
M 24x1,5 1,5 23,026 22,160 386 401
M 24x2 2,0 22,701 21,546 365 384
M 30x1,5 1,5 29,026 28,160 623 642
M 30x2 2,0 28,701 27,546 596 621
M 36x1,5 1,5 35,026 34,160 917 940
M 36x3 3,0 34,051 32,319 821 865
M 42x1,5 1,5 41,026 40,160 1267 1294
M 42x2 2,0 40,701 39,546 1229 1264
M 42x3 3,0 40,051 38,319 1153 1206
M 48x1,5 1,5 47,026 46,160 1674 1705
M 48x2 2,0 46,701 45,546 1630 1671
M 48x3 3,0 46,051 44,319 1543 1604
M 56x1,5 1,5 55,026 54,160 2304 2341
3
nastavak
1 2 3 4 5 6
M 56x2 2,0 54,701 53,546 2252 2301
M 56x4 4,0 53,402 51,093 2050 2144
M 64x1,5 1,5 63,026 62,160 3035 3077
M 64x2 2,0 62,701 61,546 2978 3033
M 64x4 4,0 61,402 59,093 2743 2851
M 72x1,5 1,5 71,026 70,160 3867 3914
M 72x2 2,0 70,701 69,546 3800 3862
M 72x4 4,0 69,402 67,093 3536 3659
M 72x6 6,0 68,103 64,639 3282 3460
Za sve navoje vrijedi: Srednji promjer d
2
= d 0,64952 P
Promjer jezgre d
j
= d 1,22687 P; Dubina noenja H
1
= 0,54127 P
Promjer presjeka koji prenosi naprezanje: d
s
= (d
2
+ d
j
)/2
Polumjer zaobljenja navoja u korijenu: R = 0,14434 P


3. KONTROLA VRSTOE I KRUTOSTI

3.1 Koeficijenti krutosti
Sada je u potpunosti definiran vijani spoj, pa je mogue odrediti koeficijente
krutosti vijka i podloge. Koeficijent krutosti vijka odreuje se iz izraza:

= =
i
i
i
v
i
i
i
v v
d
l
E A
l
E C
2
4 1 1 1

gdje je: l
i
duljina dijela vijka promjera d
i
.
Koeficijent krutosti podloge teko je egzaktno odrediti, jer se pouzdano ne zna
povrina podloge koja prenosi optereenje (tj. koja sudjeluje u deformaciji) a i
hvatite sile nije poznato. Sa dovoljnom tonou moe se raunati:

p
p
p p
l
A
E C =

( ) ( )( ) | | 1 1
8 4
2 2
+ + = x s d
s
d s A
p h p


3
2
p
p
d
s l
x =

Otvor kljua za vijke s esterokutnom glavom nalazi se u tablicama za
odgovarajui navoj, no moe se uzeti s 1,5 d, d
h
je promjer rupe kroz koju
prolazi vijak.
Ako ekvivalentni promjer podloge nije poznat, moe se raunati priblino
,
p p
ml s d + =

gdje je m faktor materijala koji se uzima 0,1...0,4 za elik, 0,12...0,15 za sivi
ljev, 0,16...0,18 za Al legure, itd. Ako po gornjem izrazu proizie d
p
< s,
rauna se d
p
= s.
4

1
3
9
8
7
6
5
4
12
11
10
3
2
d
l
r
R
R
d
a)
d
d
3
0

3
0

R
R
b)
1
5

d
d
d
d
R
R
1
5

c)
Detalj 2 se izvodi prema sl. a
Detalj 4,6,8 i 10 prema slici b
i detalj 12 prema sl. c

Sl.1 - Konstrukcija elastinog vijka

5

Ukoliko postoji vie podloga iz razliitog materijala, krutost se rauna iz:

=
pi p
C C
1 1
.
Ukoliko je izmeu dviju podloga brtva, tada se aktivna povrina podloge
(i brtve) rauna prema:
(
(

|
|
.
|

\
|
+ =
2
2
2 , 1
2 , 1
2 4
h
p
p
d
l
s A

;
(
(

|
|
.
|

\
| +
+ =
2
2
2 1
2 4
h
p p
b
d
l l
s A

.


3.2 Sile i naprezanja u vijku

Amplitudna sila:
v
p
r
a
C
C
F
F
+
=
1
1
2

Sila prednapona:
a pr
F F F 2
max
=
Silu prednapona moe se i grafiki odrediti iz dijagrama elastinog vijanog
spoja .

t
F
p
r
F
m
a
x
arctan Cv
p
deformacije
2
F
a
arctan Cp
Fr
v
Fr
F
b
s
i
l
e



Sl.2 Dijagram prednapregnutog vijanog spoja


6
Maksimalno vlano naprezanje:
j
A
F
max
max
=

Prednaprezanje:
j
pr
pr
A
F
=

Amplitudno naprezanje:
j
a
a
A
F
=


3.3 Kontrola vrstoe
Stupanj sigurnosti protiv loma vijka uslijed zamora materijala
1, 3
A
a
a
s

=

gdje je amplituda trajne dinamike vrstoe vijka u pogonu:
0
,
1
2 2
A pr e
k
k

,
pri emu je trajna dinamika vrstoa ispitivanog vijka za ciklus r = 0 :
tabl A, 0
2 =
;

A,tabl
amplituda dinamike vrstoe ispitivanog, nepritegnutog vijka
tablica II.
Nagib linije trajne dinamike vrstoe u Smithovom dijagramu:
0
0
2
M
M
k

;
Ekvivalentno naprezanje u jezgri vijka zbog pritezanja:
2 2
,
3
t pr e pr
+ =
;
Tangencijalno naprezanje od momenta torzije na navoju vijka:
0 j
v
t
W
T
=
;
( ) + = tan
2
2
d
F T
pr v
;
Kut uspona zavojnice se uzima iz odgovarajue tablice ili se rauna:

2
tan
d
P
=


7
Kut trenja na navoju dobije se iz reduciranog faktora trenja:
= arctan
Reducirani faktor trenja za odreeni navoj ovisi o stanju povrina navoja,
prvenstveno o istoi i podmazanosti. Rauna se iz stvarnog faktora trenja na
navoju po izrazu:
2
cos

=

gdje je - kut profila navoja. Za metrike navoje je = 60
0
.
Uobiajene vrijednosti faktora trenja na navoju date su u tablici III. Ako nismo
u potpunosti sigurni u stanje navoja, preporuuje se faktor trenja na navoju
uzimati od 0,14 do 0,18.
Karakteristike vrstoe vijka Tablica II
Navoj
Klasa
vrstoe
vijka
(mater.)
Zatezna
vrstoa

M
N/mm
2
Granica
teenja
T
N/mm
2
Tehnologija izrade navoja
Amplituda
dinamike
vrstoe

N/mm
2
1 2 3 4 5 6
- 4,6 400 240 rezan 45
M22
M45
M72
5,6 500 300 rezan
65
45
30
M10
M14
M18
M30
6,8 600
540
480
480
360
valjan - poboljan
50
46
40
M10 8,8 800 640
valjan poboljan
poboljan valjan
52
95
M8
poboljan rezan
poboljan bruen
70
65
M10
10,9 1000 900
poboljan glodan
poboljan glodan profil
naknadno valjan
valjan poboljan
poboljan valjan
poboljan glodan
jezgra naknadno valjana
55

65
55
115

130
M10 12,9 1200 1080 poboljan - valjan 145
M8 . 4730 1000 800
poboljan rezan
poboljan - bruen
70
65
M10 . 4732 1100 1000
poboljan glodan
poboljan - valjan
55
145
M12 . 1531 720 450
valjan poboljan
poboljan valjan
60
120
M14 . 3130 800 700 valjan kaljen - naputen 40
M22
M45
M72
. 0545 500 310 rezan
65
45
30
8
Uobiajene vrijednosti faktora trenja Tablica III
na navoju na podlozi

0
Za rezane vijke bez podmazivanja 0,2 0,15
Za rezane i fosfatirane vijke s
podmazivanjem
0,16 0,12
Za pocinane ili kadmizirane vijke s
dobrim podmazivanjem
0,1 0,1

Potrebno je provjeriti i stupanj sigurnosti protiv teenja materijala u struku
vijka:
max,
1, 2
T
T
e
s

=

Pri tome je maksimalno ekvivalentno naprezanje u struku vijka:
max, ,0 ,0
2
e e a
= +

Ekvivalentno naprezanje u presjeku vijka u struku:
2 2
,0 ,0 ,0
3
e pr t
= +

Indeks 0 u gornjim formulama ukazuje da se naprezanja odnose na struk vijka
tj. :
,0
0
a
a
F
A
=
;
,0
0
pr
pr
F
A
= ;
,0
0
v
t
T
W
= ,
gdje je
4
2
0
0
d
A =
;
3
0
0
16
d
W

= .

3.4 Sigurnost protiv razdvajanja spojenih dijelova
2,5
pr
B
pr b
F
s
F F
=

pri emu je tzv. sila brtvljenja
r b
F F F =
max


4. MOMENT KLJUA

Prednapregnuti vijani spojevi s elastinim vijkom trebaju se pritegnuti
ravnomjerno i s momentom kljua koji e u vijku proizvesti upravo onoliku
silu prednaprezanja, koliku je dao proraun:
T
k
= T
v
+ T
p

9
Moment trenja na podlozi (moment podloge) rauna se prema izrazu:
4
0
h
pr p
d s
F T
+
=

gdje je
0
faktor trenja podloge, koji se moe dobro procijeniti prema tablici
III.
PROVRT ZA VIJKE, u mm Tablica IV
Provrt Provrt Provrt Promjer
navoja fini srednji grubi
Promjer
navoja fini srednji grubi
Promjer
navoja fini srednji grubi
3 3,2 3,4 3,6 16 17 18 19 42 43 45 48
3,5 3,7 3,9 4,1 18 19 20 21 45 46 48 52
4 4,3 4,5 4,8 20 21 22 24 48 50 52 56
5 5,3 5,5 5,8 22 23 24 26 52 54 56 62
6 6,4 6,6 7 24 25 26 28 56 58 62 66
7 7,4 7,6 8 27 28 30 32 60 62 66 70
8 8,4 9 10 30 31 33 35 64 66 70 74
10 10,5 11 12 33 34 36 38 68 70 74 78
12 13 14 15 36 37 39 42 72 74 78 82
14 15 16 17 39 40 42 45 76 78 82 86
STANDARDNE DIMENZIJE VIJKA Tablica V
Duina navoja b Dimenzija glave
za nazivnu mjeru l nazivne mjere
Nazi-
vni
pro-
mjer
d
Korak
navoja
P
do
125
125
do
200
iznad
200
dozvo-
ljeno
odstu-
panje
h h
i
s d
i
e
naj-
manje
Normalna
duina
l
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
5 0,8 16 +1,2 3,5 0,4 8 7,6 8,63 20-55
6 1 18 +1,5 4 0,5 10 9,5 10,89 25-80
8 1,25 22 +1,9 5,5 0,6 13 12,3 14,20 30-100
10 1,5 26 32 +2,3 7 0,6 17 16,1 18,72 35-200
12 1,75 30 36 +2,6 8 0,6 19 18 20,88 40-220
(14) 2 34 40 +3 9 0,6 22 20,9 23,91 45-220
16 2 38 44 57 +3 10 0,6 24 22,8 26,17 50-220
(18) 2,5 42 61 61 +3,8 12 0,6 27 25,6 29,56 55-220
20 2,5 46 52 65 +3,8 13 0,6 30 28,5 32,95 60-220
(22) 2,5 50 56 69 +3,8 14 0,6 32 30,4 35,03 60-220
24 3 54 60 73 +4,5 15 0,7 36 34,2 39,55 60-220
(27) 3 60 66 79 +4,5 17 0,7 41 38 45,20 70-220
30 3,5 66 72 85 +4,8 19 0,7 46 43,7 50,85 80-220
(33) 3,5 72 78 91 +4,8 21 0,7 50 47,5 55,37 100-220
36 4 78 84 97 +6 23 0,7 55 52,2 60,79 100-220
(39) 4 84 90 103 +6 25 0,8 57 66,44 100-220
42 4,5 96 109 +6,8 26 0,8 65 61,8 72,09 120-220
(45) 4,5 102 115 +6,8 28 0,8 70 66,5 77,74 140-220
48 5 108 121 +7,5 30 0,8 75 71,3 83,39 150-220
(52) 5 116 129 +7,5 33 0,8 80 76 89,04 180-220
Standardne duine su: 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80,
90, 100, 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170, 180,
190, 200, 220.
10
POPIS OZNAKA

A
b
povrina brtve koja uestvuje u deformaciji, mm
2

A
0
povrina poprenog presjeka struka vijka, mm
2

A
j
povrina poprenog presjeka jezgre vijka, mm
2

A
p
aktivna povrina podloge, mm
2

C
p
koeficijent krutosti podloge, N/mm
C
v
koeficijent krutosti vijka, N/mm
d nominalni promjer vijka, mm
d
h
promjer rupe kroz koju prolazi vijak, mm
d
i
promjer i-tog dijela vijka, mm
d
j
promjer jezgre vijka, mm
d
0
promjer struka vijka, mm
d
p
ekvivalentni promjer podloge, mm
d
2
srednji promjer navoja vijka, mm
E
p
modul elastinosti materijala podloge, N/mm
2

E
v
modul elastinosti materijala vijka, N/mm
2

F
a
amplitudna sila u vijku, N
F
b
sila brtvljenja, N
F
max
maksimalna sila u vijku, N
F
pr
prednapon (sila prednaprezanja) u vijku, N
F
r
radna sila u vijku, N
l
i
duljina dijela vijka promjera d
i
, mm
l
p
duljina podloge, mm
m faktor materijala
s otvor kljua, mm
s
a
stupanj sigurnosti protiv loma uslijed zamora materijala na navoju
(za amplitudna naprezanja)
s
B
stupanj sigurnosti protiv razdvajanja stegnutih povrina
s
T
stupanj sigurnosti protiv teenja materijala u struku vijka
T
k
moment kljua (moment pritezanja), Nmm
T
p
moment trenja na podlozi, Nmm
T
v
moment vijka, Nmm
x proraunski faktor za povrinu podloge
W
0
polarni moment otpora poprenog presjeka struka vijka, mm
3

W
j0
polarni moment otpora poprenog presjeka jezgre vijka, mm
3

kut profila navoja, rad

2
kut uspona zavojnice na srednjem promjeru vijka, rad

A
amplituda dinamike vrstoe u jezgri navoja vijka, N/mm
2

A,tabl
amplituda dinamike vrstoe u jezgri ispitivanog, nepritegnutog
vijka, N/mm
2

a
amplitudno naprezanje vijka u jezgri, N/mm
2

a,0
amplitudno naprezanje vijka u struku, N/mm
2

e,max
maksimalno ekvivalentno naprezanje u struku vijka, N/mm
2

e,0
ekvivalentno prednaprezanje u struku vijka, N/mm
2

max
maksimalno vlano naprezanje u jezgri vijka, N/mm
2

pr
prednaprezanje vijka u jezgri, N/mm
2

pr,0
prednaprezanje vijka u struku, N/mm
2

11

t
tangencijalno naprezanje u jezgri od momenta torzije na navoju vijka,
N/mm
2

t,0
tangencijalno naprezanje u struku od momenta torzije na navoju vijka,
N/mm
2

faktor trenja na navoju
reducirani faktor trenja

o
faktor trenja podloge