Verwarming Ventilatie

energiegebruik De gemeente Apeldoorn heeft de ambitie in 2020 een energieneutrale stad te zijn. Immers duur-
zaamheid is de toekomst voor goed wonen en werken. Het ontwikkelde kwaliteitsplan kent negen
thema’s, zoals energie, water, afval en bereikbaarheid, waarvoor maatregelen en voorwaarden zijn
geformuleerd.
Verschillende initiatieven komen nu van de grond, zoals het zongericht oriënteren van woningen en
Door: het gebruik van zonneboilers, warmtepompen, warmtenetten en duurzame bouwmaterialen. Ook bij
ir. A.J. Mieog ontwikkeling van bedrijventerreinen geeft de gemeente Apeldoorn actief invulling aan het aspect
duurzaamheid. Een voorbeeld hiervan is het bedrijventerrein, De Ecofactorij, waar een duurzame
TNO-MEP energie-infrastructuur is voorzien.

Op ‘De Ecofactorij’
duurzame energie-infrastructuur

De gemeente Apeldoorn en het Park-

management van De Ecofactorij hebben
TNO-MEP, die het kennissegment duur-
zaam ondernemen in portefeuille heeft,
gevraagd een haalbaarheidsstudie te
verrichten naar de mogelijkheden van
een duurzame energie-infrastructuur op
De Ecofactorij. Tevens moet op de diver-
siteit van mogelijkheden een kosten/
batenanalyse worden uitgevoerd, zodat
bij aanvang van de inrichting van het
bedrijventerrein de beslissingen kunnen
worden genomen die uiteindelijk resulte-
ren in de hoogste kosteneffectiviteit. De
eerste fase hiervan is onlangs afgerond.
Belangrijkste conclusie is dat het moge-
lijk is op duurzame en kosteneffectieve
wijze de warmte- en koudebehoeften
van de bedrijven die zich zullen vestigen
op De Ecofactorij te combineren en te
integreren. Door de modulaire opbouw
wordt de beste prijs/prestatieverhouding
gerealiseerd en kunnen bedrijven die
zich in de toekomst op de Ecofactorij
gaan vestigen eenvoudig op het con-
cept aansluiten. Figuur 1. Situatieschets van het bedrijventerrein De Ecofactorij.
In de tweede fase, die zojuist van start is
gegaan, werkt TNO aan de implementatie Het project is mede mogelijk gemaakt Situatieschets
van het vervolgtraject. De gemeente dankzij het programma Duurzame Bij aanvang van het onderzoek was van
Apeldoorn trekt door haar aanpak en door Energie in Nederland dat door Novem slechts vier bedrijven bekend dat zij zich
de samenwerking met TNO internationaal wordt uitgevoerd in opdracht van het zouden vestigen op De Ecofactorij. Het
de aandacht. In oktober ontvangt de ministerie van Economische Zaken. TNO bedrijventerrein, waarvoor een bebou-
gemeente een groot aantal buitenlandse verzorgt ook het subsidiemanagement wingsdichtheid geldt van 50 %, heeft
gemeenten die van de opzet willen leren. voor De Ecofactorij. een uitgeefbaar grondoppervlak van

juli/augustus 2003 485


71 hectare. In totaal zijn er 20 tot 25
kavels beschikbaar. Op het moment van
onderzoek is dus van een groot deel van
het bedrijventerrein onduidelijk welke
bedrijven zich er zullen vestigen.
Bedrijven die zich mogen vestigen op
De Ecofactorij zijn grootschalige bedrij-
ven in de productsector.
Het bedrijf Fibroned zal een biomas-
sacentrale op de locatie neerzetten, die
naast elektriciteit ook hoge-temperatuur-
warmte zal produceren. Deze warmte
gaat men gebruiken om enkele stadswij-
ken van de gemeente Apeldoorn via een
warmtenet van warmte te voorzien.
Verder heeft de centrale nog circa
50 MW aan laagwaardige warmte
(30 °C) beschikbaar.
Op dit moment is de firma Grolleman
reeds begonnen met de bouw van een
koel- en vrieshuis, waarbij ze gebruik
maakt van de nieuwe milieuvriendelijke
ammoniak-CO2-koeltechniek. De koelin-
stallatie produceert een grote hoeveel-
heid laagwaardige warmte van circa
30 °C. Normaal gesproken wordt deze
warmte via condensors aan de omge-
ving afgevoerd. In het concept van De
Ecofactorij zou die warmte een andere
bestemming kunnen krijgen.
Het gebouw van de technische groot-
handel Reesink was bij aanvang van het
onderzoek al gereed. Dit bedrijf heeft
enkele grote hallen met voornamelijk
een warmtebehoefte. Ten slotte gaat Van
Vemde Projectontwikkeling rond het ein-
de van 2004 een bedrijfsverzamelge-
bouw realiseren. Op basis van de bouw-
plannen wordt bij deze laatste verwacht
van/naar gebouwinstallatie
zomerbedrijf
warmtewisselaar
Aquifer
koude bron warmebron
486 juli/augustus 2003
Verwarming Ventilatie
dat de warmte- en koudevraag onge-
veer gelijk zullen zijn.
Behalve de bedrijven heeft ook de
gemeente Apeldoorn een positieve
inbreng gehad op het gebied van duur-
zaamheid voor het bedrijventerrein door
een warmtewisselaar in het wegdek aan
te brengen. De asfaltcollector (Winner-
Way) wordt aangesloten op het bronnen-
systeem, zodat de zonnewarmte kan
worden opgeslagen voor latere verwar-
mingsdoeleinden. Door de koeling in de
zomer wordt de standtijd van het weg-
dek groter (minder slijtage), terwijl de
weg in de winter door verwarming ijsvrij
kan worden gehouden (geen milieube-
lasting door zoutstrooien). Bij de aan-
vang van het onderzoek waren nog
geen voorzieningen geregeld voor de
warmte- en koudeopslag met de asfalt-
collector. Verder wil de gemeente
Apeldoorn op het bedrijventerrein vijf
windmolens plaatsen, met een geza-
menlijk vermogen van 10 MW.
Mogelijke opties
Bij de aanvang van het onderzoek was
nog niet duidelijk hoe het bedrijventer-
rein zich in de loop van de jaren zal
gaan ontwikkelen. Om gefundeerd een
afweging te kunnen maken welke oplos-
sing voor de energie-infrastructuur de
meest ideale is, moest een zo nauwkeu-
rig mogelijke schatting worden gemaakt
van de warmte- en koudevraag van het
totale bedrijventerrein. Op basis van de
plannen van de gemeente en de bedrij-
ven, waarvan reeds bekend is dat ze
zich gaan vestigen, en met behulp van
van/naar gebouwinstallatie
winterbedrijf
Aquifer
koude bron
software die door TNO is ontwikkeld, is
een vrij nauwkeurige inschatting ge-
maakt. De geschatte warmtebehoefte is
ongeveer gelijk aan de geschatte kou-
debehoefte (airconditioning). Het ge-
schatte thermische vermogen voor ver-
warming en koeling bedraagt circa
13 MW. De warmtevraag bestaat naast
de verwarming van kantoren en andere
panden, uit het maken van proceswater.
In het onderzoek zijn drie mogelijkheden
voor de inrichting van een duurzame
energie-infrastructuur bekeken. Allereerst
is gekeken of het mogelijk is de lage-
temperatuurrestwarmte van de biomassa-
centrale in te zetten voor een warmtenet
over De Ecofactorij. Voor de warmte-
distributie zijn hiertoe de varianten stra-
lennet en ringleiding onderzocht.
De tweede optie is het inzetten van
warmte/koudeopslag in de bodem, waar-
bij Vrieshuis Grolleman extra warmte kan
leveren die vrijkomt bij het vriesproces.
De derde mogelijkheid die is bekeken, is
alleen van belang als de warmtevraag
van het bedrijventerrein veel groter is
dan de koelbehoefte. In dat geval be-
staat de mogelijkheid lage-temperatuur-
restwarmte van Fibronet te gebruiken
om de aquifers te regenereren voor de
warmte/koudeopslag.
Keuze
De drie opties zijn beoordeeld op haal-
baarheid, investeringen, verwacht ener-
giegebruik en mogelijke subsidies. Een
belangrijke overweging daarbij was dat
het bedrijventerrein gefaseerd gebouwd
gaat worden. Om de initiële investe-
Figuur 2.
Schematische weer-
gaven warmte/kou-
deopslag in zomer
warmtewisselaar en wintercondities
[2]
warmebron

Warmtepomp
toekomstige bouw
Van Vemde
aquifer
ondergronds
Figuur 3. Gedetailleerde opbouw eerste stap gezamenlijk aquifersysteem.
ringskosten beheersbaar te houden is
dan de mogelijkheid om de duurzame
energie-infrastructuur in stappen aan te
leggen van groot belang. Uit de analyse
blijkt dat warmte/koudeopslag als de
interessantste optie naar voren komt. Dit
systeem kan eenvoudig modulair wor-
den gerealiseerd. Door als bedrijventer-
rein samen te werken kunnen kosten,
zoals op het terrein van vergunning,
geohydrologisch onderzoek en proefbo-
ring, over de kavels worden verdeeld.
De kosten per kavel en de terugverdien-
tijd worden zo geminimaliseerd. Voor de
bedrijven die zich op korte termijn gaan
vestigen, wordt een eerste doublet aan-
gelegd. Zodra meer bedrijven zich gaan
vestigen, wordt het aantal doubletten
naar behoefte uitgebreid. [1]
De warmte/koudeopslag werkt in het
kort als volgt (figuur 2). In de winter-
periode wordt warmte aan de bodem
onttrokken door de warmtepomp.
Hierdoor wordt de bodem afgekoeld en
is warmte beschikbaar voor de gebou-
wen. In de zomerperiode wordt het afge-
koelde grondwater gebruikt voor de koe-
ling van de gebouwen. Een belangrijk
voorwaarde waaraan het systeem zal
moeten voldoen, is de (milieu-)eis van
de provincie dat zowel de massabalans
als de thermische balans over een
periode van vijf jaar in evenwicht moet
blijven. Daarmee bedoelt men dat over
die periode de onttrokken hoeveelheden
water en warmte in balans moeten zijn
met de teruggevoerde hoeveelheden.
Verwarming Ventilatie
Grolleman
condensor
WinnerWay
Die eis is niet ongunstig: want die draagt
bij aan de maximalisering van het ener-
getisch rendement van het systeem,
doordat een systematisch stijgende of
dalende temperatuur van de aquifer
ermee voorkomen wordt.
In figuur 3 is de opbouw van de eerste
stap voor een gezamenlijk aquifersys-
teem voor De Ecofactorij meer gedetail-
leerd weergegeven. Hierbij leveren Van
Vemde, Grolleman en de WinnerWay
warmte en koude aan de aquifer. Grolle-
man levert, indien nodig, extra warmte
dat wordt geleverd door de koelinstalla-
tie. Hierdoor kan de bodem in balans
blijven. Voor de warmte/koudelevering
van de totale Ecofactorij wordt verwacht
dat er nog drie extra aquifers nodig zijn.
In dit concept voor de energie-infrastruc-
tuur worden diverse soorten van duur-
zame energievoorziening toegepast. Er
wordt gebruik gemaakt van warmte- en
koudeopslag, asfaltcollectoren en warm-
tepompen met ammoniak als koudemid-
del. Als Grolleman de warmte van de
koelinstallatie aan de bron kan leveren,
ontstaat een extra voordeel: door de
lagere condensatietemperatuur zal de
Subsidies
Novem ondersteunt het project met een substantiële subsidie. Deze subsidie geldt
voor het gehele bedrijventerrein. Ook nieuwe toetreders kunnen, als zij participe-
ren in de gemeenschappelijk energie-infrastructuur, aanspraak maken op deze sub-
sidie. Verder vallen warmtepompen binnen de Energie Investeringsaftrek, zodat ook
hier subsidie op te verkrijgen is.
koelinstallatie energiezuiniger gaan
draaien.
De regeling tussen de bedrijven is zo
opgesteld, dat de directe energieuitwis-
seling tussen de bedrijven onderling en
met de WinnerWay prioriteit heeft boven
gebruik van de warmte/koudeopslag
(aquifer). De warmte/koudeopslag wordt
hierdoor zo min mogelijk gebruikt, wat
resulteert in een lager energiegebruik
van het aquifersysteem.
Knelpunten en oplossingen
Een steeds weer terugkerend knelpunt
bij de realisatie van duurzame bedrijven-
terreinen is gelegen in de organisatori-
sche aspecten. Een vraag die vaak blijft
hangen is wie de verantwoordelijkheid
en initiatieven neemt om tot realisatie
van de gestelde ambities te komen. De
gemeente speelt een cruciale rol door
de randvoorwaarden te scheppen die
voor bedrijven de stap om duurzame
middelen in te zetten zo klein mogelijk
maken.
De verzamelde bedrijven hebben geza-
menlijk het Parkmanagement De Eco-
factorij opgericht, hebben zo een cen-
traal aanspreekpunt en ook is de
overlegstructuur geregeld. De slagvaar-
digheid van de bedrijven is op deze wij-
ze sterker geworden. Initiatieven om met
meer bedrijven tegelijkertijd aan duur-
zaamheid te werken hebben hierdoor
een grotere kans op realisatie.
Ten slotte blijken de bedrijven de subsi-
die, verkregen in het kader van de DEN-
regeling, als zeer stimulerend te ervaren.
Referenties
[1] TNO-Rapport TNO-mep R2003/153, ‘Eco-
factorij: Mogelijkheden voor realisatie
van een duurzame energie-infrastructuur’,
G. Kuin, Ir. A.J. Mieog, Ir. S. Lobregt, 2003
[2] TNO-Rapport NITG 02-178-B, ‘Putten voor
Warmte/Koude-opslag, een aanzet tot
certificering van de ondergrond’, Drs. V.
van Hoegaerden, 2002.
juli/augustus 2003 487