Waarom Amerika een gestoorde man als president koos

07/12/16 om 05:00 - Bijgewerkt op 06/12/16 om 21:43

Bron: Knack
Dat Donald Trump de nieuwe inwoner van het Witte Huis wordt, is d
politieke verrassing van het jaar. Om te begrijpen hoe het zover is kunnen
komen, moeten we natuurlijk ook naar de rol van de media kijken, stelt de
Nederlandse journalist Joris Luyendijk. Die media dienen mensen te vertellen
wat ze moeten horen, niet wat ze lekker vinden om te horen.

Donald Trump. Europa gaat minimaal vier jaar iedere morgen wakker worden met
samengeknepen billen: wat heeft The Donald nu weer gedaan? .
In geen enkel scenario krijgt het presidentschap van Donald Trump een happy
end. Mocht hij worden doodgeschoten, dan zullen progressieve en liberale media
en politici door hun demonisering van Trump de schuld krijgen en nog verder in
het defensief raken. Net als in Nederland na de moord op Pim Fortuyn. Wordt
Trump een succes, dan zijn het antisemitisme, racisme en seksisme waarmee hij
campagne voerde voortaan genormaliseerd. En als tijdens zijn presidentschap
dezelfde impulsiviteit, corruptie en narcistische chaos heersen die Trumps
campagne kenmerkten, dan wachten Amerika en de wereld mogelijk nog grotere
rampen dan onder de klimaatwetenschap ontkennende oorlogsmisdadiger George
W. Bush - de man die op basis van leugens Irak binnenviel en tegelijkertijd de
banken zo veel vrijheid gaf dat ze in 2008 op een haar na de wereldeconomie de
afgrond in kieperden.

In 1993 vielen de Verenigde Staten Somali binnen. Lijken van Amerikaanse

soldaten werden door lokale strijders voor de camera's onteerd en verminkt.
Destijds was Bill Clinton president en die hield het hoofd koel. Stel je nu voor
dat na een ondoordachte of slecht voorbereide 'operatie' in Iran een dozijn
Amerikaanse soldaten of commando's hetzelfde lot treft. Amerikaanse tvstations vertonen in een permanente 'loop' de beelden, nabestaanden vullen de
talkshows en de sociale media exploderen. Politici en commentatoren beginnen
Trump een 'slappe president' te noemen. Dan worden er nog twee Amerikanen
ontvoerd, verkracht en onthoofd. Uiteraard worden ook de beelden daarvan
gepost. Vervang nu Iran door Noord-Korea, Oost-Oekrane of Pakistan.
In een goed functionerende democratie zijn de media een soort immuunsysteem
tegen charlatans
Om te begrijpen hoe Amerika een evident gestoorde man tot president kon
verkiezen, moeten we niet alleen naar de politiek kijken maar ook naar de media.
Daar zit goed nieuws bij, want continentaal West-Europa heeft een wezenlijk
ander medialandschap. Maar Trumps overwinning is ook alarmerend nieuws, want
in Amerika en Europa zijn de onderliggende patronen uiteindelijk dezelfde. Die
gaan terug op de principes op grond waarvan het democratische proces in het
hele Westen op dit moment is georganiseerd, de politiek zowel als de media. Die
onderliggende principes moeten op de schop zodat politiek weer wordt wat het in
een democratie hoort te zijn: de plaats waar de langetermijnbelangen van
burgers en de samenleving als geheel worden gearticuleerd en gewogen, waarna
die burgers in verkiezingen hun eigen toekomst vormgeven. Mocht Trumps
overwinning de aanzet vormen tot een dergelijke herbezinning, dan kan deze
inktzwarte donderwolk toch nog een zilveren rand krijgen.
Er zijn allerlei namen in omloop voor bovengenoemd organisatieprincipe, maar
'neoliberale technocratie' dekt de lading het best. Neoliberale technocraten
zien een land niet meer als een gemeenschap van gelijke burgers, maar als een
arena voor productie en consumptie door ingezetenen. 'Politiek' gaat over
uitvoeringsvraagstukken ('delivery') en om wie het gezicht van die arena mag
zijn. De grote beslissingen worden intussen elders genomen: bij een
onafhankelijke centrale bank, de kredietbeoordelaars, tribunalen die
handelsverdragen als CETA arbitreren en natuurlijk de board rooms van
multinationals met een grotere omzet dan menig Europees land. In de jaren
negentig hoorde je veel over 'de internationale gemeenschap' met de Verenigde
Naties als centrum. Tegenwoordig hebben we Davos waar de toptechnocraten en
ceo's verschanst en afgeschermd van de rest van de wereld overdag debatteren

met politici over - o ironie! - transparantie en het nieuwe toverwoord 'inclusie'.

Wat ze 's avonds met elkaar bespreken en doen, weet niemand.
Shampoo
Voor neoliberale technocraten zijn politiek en media terreinen waar aanbieders
met elkaar concurreren om marktaandeel - als ging het om shampoo, chocolade of
matrassen. Zeker in de VS maar ook in Europa zijn partijen teruggebracht tot
hun leiders en die communiceren nog bijna exclusief in slogans met hun kiezers.
Uiteraard mikken die op het gevoel en niet de ratio: No child left behind. The
audacity of hope. Change we can believe in. Make America great again.

De klassieke opvatting van media - de mensen vertellen wat ze moeten horen heet vandaag smalend 'paternalisme'.
Berichtgeving richt zich vervolgens op de horse race, want dat is de goedkoopste
en meest hapklare vorm van journalistiek: wie ligt er voor in de peilingen en hoe
voelen we ons daarbij? Zodra de winnaar van de verkiezingen bekend is, begint
die de eigen beloftes te relativeren of zelfs terug te draaien. De
brexitcampagne zei dat na uittreding er 350 miljoen pond per week extra naar
de zorg kon. Binnen 48 uur na de stemming werd dat teruggedraaid. Ook Trump
is hier nu mee bezig.
Hoe komen de hedendaagse politici hiermee weg? Het antwoord is dat ook in de
media de neoliberale technocratie is ingevoerd. In een goed functionerende
democratie zijn de media een soort immuunsysteem tegen charlatans. Ze

beschermen hun publiek en daarmee de democratie door bedriegers en

praatjesmakers met inhoudelijke argumenten te ontmaskeren. Ze vertellen 'de
mensen in het land' kortom wat ze moeten horen, niet wat ze volgens de data
over eerder 'kijk- en surfgedrag' lekker vinden om te horen. Deze klassiek
democratische taakopvatting heet in de neoliberale technocratie smalend
'paternalisme'. Beetje ironisch wel dat die postpaternalistische media nu zo veel
aan geloofwaardigheid hebben ingeboet dat de macht kon worden gegrepen door
een extreem autoritaire figuur - je zou bijna zeggen door een strenge vader.
In een neoliberale technocratie moeten media vechtend om marktaandeel hun
kijkers, lezers en luisteraars naar de bek praten - zoals Amsterdammers dat zo
mooi noemen. Want alleen zo blijven die kijkers, lezers en luisteraars hangen en
komen ze bij je terug. Vergeet niet dat Amerika niet alleen geen ministerie van
Cultuur heeft maar ook geen publieke omroep, op het marginale PBS en NPR na.
De televisiestations en de grote kranten zijn commercile bedrijven in handen
van multinationals of miljardairs. Die willen rendement, en dan bedoelen ze niet
maatschappelijk rendement -de democratie dienen - maar financieel: hogere
advertentie-inkomsten. Sommige miljardairs willen eerder persoonlijk
rendement: invloed op het politieke proces. Het beste voorbeeld is de
klimaatwetenschapontkenner Rupert Murdoch, mede-eigenaar van Fox News en
de baas bij The Sun in Groot-Brittanni. Gevraagd waarom hij zo tegen de EU is,
antwoordde Murdoch in een opwelling van eerlijkheid ooit: 'Als ik naar Downing
Street ga, doen ze wat ik zeg. Als ik naar Brussel ga, ziet niemand me staan.'
Als er voor de kijkcijfers regelmatig een clown of een halve fascist aan tafel
moet, nou dan zetten we die aan tafel
Dat is het medialandschap in de Angelsaksische wereld en de gevolgen zijn al
decennia te zien. Wat zullen 'nieuwsconsumenten' (het woord alleen al!) liever
willen horen: dat we pas zeker kunnen weten of de catastrofale scenario's uit de
klimaatwetenschap juist zijn als het te laat is om er nog wat aan te doen? Of dat
klimaatwetenschap een verzinsel dan wel een samenzwering is - hetzij van
klimaatwetenschappers of zoals 'The Donald' beweert: van Chinese makelij? Wat
valt beter: dat alles wat verkeerd gaat in je land de schuld is van 'buitenlanders'
en de Verenigde Naties? Of dat een boel problemen verschrikkelijk complex zijn
en dat de oplossing ervan niet bestaat of echte offers eist van de kijker, lezer
of luisteraar zelf?
Tonkin-incident
De overwinning van Trump biedt in dit medialandschap zowel continuteit als een
breuk. Trump luidt een nieuwe fase in het verval van de Amerikaanse democratie
in doordat nog nooit expertise en instituties zo succesvol zijn ondermijnd en

genegeerd en gebagatelliseerd. Tot nu toe gold als received wisdom dat je in

Amerika geen president kon worden zonder de steun van de televisiestations.
Maar die waren unaniem tegen Trump, dus inclusief Fox News. De reden dat
Trump toch kon winnen, is simpel: Fox News is in het eigen zwaard gevallen en
heeft door alle leugens die het napraatte dan wel zelf de wereld instuurde, bij
miljoenen de geloofwaardigheid verloren. Cynisme is destructief, maar het is op
de langere termijn vooral ook zelfdestructief.
Maar Trump is ook continuteit. Sarah Palin ging Trump voor in haar trots op de
eigen onwetendheid. Net als Obama is ook Trump een nieuwkomer zonder
bestuurlijke ervaring, die bij gebrek aan eigen kennis moet terugvallen op
precies die veteranen binnen zijn partij die de status quo hebben laten ontstaan
of actief hielpen opbouwen.
Ook de leugen als instrument voor politiek en verkiezingsoverwinningen is in
Amerika al decennia de norm. Van het gensceneerde 'Tonkin-incident' waarmee
de escalatie van de Vietnamoorlog werd gerechtvaardigd en de onjuiste maar
succesvolle lastercampagne van George W. Bush tegen John Kerry in 2004 tot
de campagne van Fox News om Saddam Hoessein de aanslagen van elf september
in de schoenen te schuiven. Een meerderheid van Amerikanen geloofde het, en
begreep dus niets van het verzet tegen de Irakoorlog in Frankrijk of Duitsland.
Die Irakoorlog legde weer de kiem voor de IS en de vluchtelingenstromen die nu
Europa diep destabiliseren. Zo betalen wij in Europa de prijs voor de pathologie
van Washington.

In de neoliberale technocratie heb je enkel een commercile

verantwoordelijkheid: haal je targets en er wacht je een prachtige beloning.
Toch is de gedachte dat continentaal Europa slechts slachtoffer is van de
Angelsaksische wereld de grootste fout die het werelddeel post-Trump kan
maken. Ook in Europa heeft de neoliberale technocratie diep wortel geschoten.
Sterker nog, in sommige opzichten is de democratie hier nog verder ondermijnd
dan in Amerika. De ongekozen Europese Centrale Bank heeft de regeringen ten
val gebracht in Itali en Griekenland, en Ierland gedwongen de financile
soevereiniteit op te geven. Ook in de soevereiniteit van andere landen grijpen de
ECB en de Europese Commissie steeds dieper in, een proces zonder wezenlijke
democratische legitimiteit of controle. Geen wonder dat de protestpartij
hiertegen in Duitsland de naam kreeg Alternatieven voor Duitsland; het
eurobeleid wordt in de beste tradities van de neoliberale technocratie
gerechtvaardigd met het argument van TINA: there is no alternative.
Te taai en te saai
Met de media is het in Europa beter gesteld dan in Amerika, maar dat is ook wel
heel makkelijk. En ook hier is het verschil uiteindelijk gradueel. Als u mij
toestaat een voorbeeld zeer dicht bij huis te nemen: vorig jaar schreef ik een
boek over hoe gevaarlijk de banken zijn. Dat werd het best verkochte boek van
het jaar in Nederland. Vervolgens is geen enkele Haagse journalist verhaal gaan
halen bij de financieel woordvoerders: mee eens, en zo ja, wat wil je eraan doen?
Normaal is het verweer bij Haagse journalisten dat zulke onderwerpen te taai en
te saai zijn voor het grote publiek - een commercieel argument. Maar nu kocht
dat grote publiek in ongekende aantallen een boek hierover. En nog steeds niks.
Groot-Brittanni kent hetzelfde probleem, vandaar dat eigenlijk niemand voor de
brexit echt goed keek naar wat die eigenlijk zou gaan inhouden. Ook in Europa
worden publieke omroepen gedwongen de logica van de markt te volgen: aan het
eind van ieder jaar worden de politieke talkshowhosts niet gevraagd of ze een
adequaat beeld hebben weten te schetsen van de belangrijkste kwesties van het
moment. Dat is hooguit een bijgedachte. Waar het om gaat, zijn de kijkcijfers,
meestal 'de cijfers' genoemd - over technocratie gesproken. Als er voor die
kijkcijfers regelmatig een clown of een halve fascist aan tafel moet, nou dan
zetten we die aan tafel. Want in de neoliberale technocratie heb je geen morele
maar enkel een commercile verantwoordelijkheid: haal je targets binnen de wet
en er wacht je een prachtige beloning.
Hoe nu verder? Tenzij Trump wordt vermoord door iemand die de demonisering
van zijn persoon letterlijk neemt, gaat Europa minimaal vier jaar iedere morgen

wakker worden met samengeknepen billen: wat heeft The Donald nu weer
gedaan?
In n opzicht hebben de kiezers van Trump het hele Westen een dienst
bewezen: we zijn eindelijk van de Clintons af
Daaronder ligt een diepere keuze. Europa kan nu doen wat de Democratische
Partij in Amerika met de keus voor Clinton deed: inzetten op meer van hetzelfde.
De Democraten in Amerika hadden een heus alternatief in Bernie Sanders,
iemand die anders dan Clinton tegen de Irakoorlog stemde en nooit geld aannam
van de grote banken. Toch koos de Democratische Partij voor Clinton en in dat
opzicht hebben de kiezers van Trump het hele Westen een dienst bewezen: we
zijn eindelijk van de Clintons af.
Alternatieven
Gaat Europa weer alternatieven binnen de mainstream formuleren en voorleggen
aan de kiezer? Dat is de grote vraag. Als je de gang van zaken binnen de EU en
de euro permanent voorstelt als 'alternatiefloos', moet je niet raar opkijken dat
zich op een zeker moment figuren melden die de ontmanteling van de EU en de
euro voorstaan. Anders gezegd: in een democratie bied je hetzij een keus tussen
rele alternatieven binnen het systeem, of je krijgt groepen die een alternatief
voor het systeem zelf gaan bieden. De vraag moet zijn: wat voor land en wat voor
EU willen wij als burgers? Omdat die niet wordt gesteld of geagendeerd, is nu de
vraag: EU, voor of tegen?
In de commercile nieuwsmedia zou ik nu eindigen met zo'n even pedant als
oppervlakkig lijstje voorschriften: tien eenvoudige stappen om de democratie te
redden! Maar twee besluiten kunnen Europese journalisten die geen Trump in hun
land willen nu meteen nemen: we negeren voortaan de peilingen want die kloppen
toch niet en dwingen ons tot horse race-journalistiek. En bij de
verkiezingsdebatten vragen we voortaan aan de kandidaten: garandeert u dat
uzelf en de ministers die u straks levert nadien nooit een baan zullen aannemen
bij bedrijven waarover u in functie beslissingen neemt? Dat wordt nog mooie
televisie.