Professional Documents
Culture Documents
FILOZOFIA
nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro
i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego
postępowania. Dzieli się na aksjologię (teorię wartości) i deontologię (naukę
o powinnościach). Obserwując rzeczywistość, można zauważyć, że istnieją ścisłe związki
między moralnością, a polityką. Wyróżnić można cztery sposoby zachowania w zależności
od przyjętych zasad:
a) nadrzędność norm moralnych nad politycznymi – zakłada, iż jednostka (polityk)
powinna być wierna uznawanym zasadom moralnym;
b) nadrzędność polityki nad moralnością – oznacza, że interes polityczny jest
ważniejszy niż obowiązujące zasady moralne; makiawelizm;
c) polityka i moralność są niezależne (autonomiczne) – działanie polityczne tylko do
pewnego stopnia poddane jest ocenie moralnej, a akceptowanie przez jednostkę
autonomiczności polityki i moralności jest równoznaczne z jej odcinaniem się od
spraw bieżącego życia społecznego i politycznego; klerkizm;
d) między celami polityki a zasadami moralnymi istnieje wzajemna więź – formy
aktywności politycznej jednostki powinny być oceniane z punktu widzenia
moralnego, ale zarazem normy moralne nie mogą hamować osiągnięcia celu
politycznego.
Estetyka
jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami
piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów
(sensualizm, relatywizm), utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią
poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.
Filozofia społeczna
dział filozofii związany z życiem społecznym człowieka. Nauka o zasadach życia
społecznego, a także filozoficzna analiza rzeczywistości społecznej.
Monizm
w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako
całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną
postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć
czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu
indyferentnych względem siebie materii).
Dualizm
pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki.
Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu
metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu
antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć
relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie
całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście
poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).
Pluralizm
w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a
w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się
do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).
W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F.
Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M.
Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.
Arché
jedno z podstawowych pojęć filozofii greckiej, wprowadzone jeszcze przez presokratyków
(filozofowie jońscy), odpowiednik terminu zasada.
Zasada, arché, pierwsza zasada, prazasada
jedno z najdawniejszych i najistotniejszych pojęć filozoficznych, oznaczające element, grupę
elementów, zjawisko (np. woda u Talesa, nieskończoność u Anaksymandra, Bóg w filozofii
Ch. Wolffa, ścieranie się przeciwieństw w systemach dialektycznych G.W.F. Hegla i K.
Marksa), które zgodnie z etymologią słowa zasada (i greckiego arché) znajduje się zarazem
u początków i u podłoża albo pewnej wybranej sfery rzeczywistości, albo - najczęściej -
wszystkiego, co jest. Pytanie o arché, jakie postawili sobie filozofowie jońscy,
zapoczątkowało w VII w. p.n.e. dzieje filozofii europejskiej.
Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.)
filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody; kontynuator myśli
Anaksymandera z Miletu, był podobnie jak on autorem dzieła Peri fyzeos ("O przyrodzie" -
zachował się z niego 1 fragment). Uważał, że prazasadę rzeczywistości (arché) stanowi
powietrze lub tchnienie (tak jak dusza-oddech jest podstawowym elementem
integrującym w przypadku człowieka). Z niego poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie
powstaje różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w
miarę gęstnienia przekształca się kolejno w wiatr, chmury, wodę, ziemię, kamienie itd.
Wszystkie te zmiany dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi.
Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.)
filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody, uznawany za autora
pierwszego w Grecji dzieła filozoficznego: Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zaginęło). Za
prazasadę całej rzeczywistości (arché - termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznał
tzw. apeiron, czynnik nieskończony i nieokreślony, zawierający w sobie wszelkie
przeciwieństwa, które wyłaniając się zeń, rozdzielając i ścierając, utworzyć miały świat
przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady.
Anaksymander dokonywał wielu obliczeń astronomicznych, konstruował też zegary
słoneczne; opracował ponadto pierwszą grecką mapę ziemi i morza oraz pierwszy model
świata (rodzaj planetarium).
Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.)
filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej. Rozpoczął
systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in.
twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca
matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania
się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany za pierwszego greckiego
filozofa.
Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o
"arché", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził, że arché to żywioł
wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wyciągnął nie odwołując się do
mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od
greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest
ożywiona.
4
Pogląd ten przedstawiany był pod rozmaitymi postaciami, z podaniem różnych przyczyn
zachodzenia zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących
rzeczywistość itp.).
Znalazł też swoje miejsce w rozważaniach wielu filozofów starożytnych, np. Empedoklesa
(próbował uzgodnić wariabilizm z poglądami eleatów), Platona (zmienność uważał za
nieodłączną cechę świata rzeczy).
Koncepcja Demokryta
Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn była mechanistyczna. Ruch atomów tłumaczyła ich
ciężarem. W okresie średniowiecza materialistyczną filozofię przyrody rozwijają filozofowie
szkoły z Chartres, a następnie ockhamiści w XIV w.
5
2) Atomizm logiczny to pogląd zakładający, że świat składa się z elementów prostych, które
można ująć w tzw. zdania atomowe (składające się z nazw jednostkowych i orzeczników
najniższego stopnia), zaś wszelkie związki zewnętrzne da się wyrazić w postaci relacji
logicznych. Propagował go 1914-1924 B. Russell, a także, w pierwszym okresie, L.
Wittgenstein.
Atomistyczna teoria materii
teoria stworzona przez greckich filozofów przyrody ok. V w. p.n.e. (Leukippos z Miletu,
Demokryt), zakładająca, że materia zbudowana jest z małych niepodzielnych cząstek,
zwanych atomami. W okresie średniowiecza teoria ta nie była popularna.
Odrodziła się w XVII w. dzięki pracom Gassendiego, natomiast jej rozkwit zapoczątkował J.
Dalton, wprowadzając pojęcie ciężaru atomowego oraz określenie w składzie pierwiastka
chemicznego masy atomowej i rozmiarów atomów. 1811 A. Avogadro wprowadził pojęcie
gramoatomu i gramocząsteczki – mola. 1833 M. Faraday, odkrywając zjawisko elektrolizy,
wykazał, że atomy posiadają ładunki elektryczne. 1869 D.I. Mendelejew opracował układ
okresowy pierwiastków.
Wśród jej zwolenników toczyły się spory o ilość i naturę atomów psychicznych, np.
idiogeniści uznawali tylko jeden rodzaj atomów - wrażenia, allogeniści natomiast
dopuszczali istnienie innych jeszcze składników świadomości - aktów myślowych i woli,
elementarnych emocji. Odmiana behawiorystyczna wywodziła się z fizjologicznego
rozumienia zachowania (behawioryzm) i traktowała je jako sumę nawyków (związków
bodźca i reakcji). A.p. stał się przedmiotem ostrej krytyki ze strony przedstawicieli
psychologii postaci i psychologii fenomenologicznej.
Atomizm społeczny
koncepcja, wg której społeczeństwo jest luźnym zbiorem nie powiązanych ze sobą
jednostek, wtórnym w stosunku do jego elementów składowych (ludzi), a całością życia
społecznego rządzi zasada autoregulacji, zapewniająca, w wyniku kolizji interesów
indywidualnych, harmonię ogólną. Filozoficzne i społeczno-etyczne podstawy atomizmu
społecznego wywodzą z XVIII-wiecznej filozofii oświecenia, w swej klasycznej postaci
6
Sofiści
powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami
byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący
nową koncepcję estetyczną.
Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile
antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu,
że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać
miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla
sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).
Podał ponadto definicję antropologii. 1824 W. Surowiecki opublikował pierwszą polską pracę
antropologiczną Śledzenie początków narodów słowiańskich. 1842 A.A. Retzius opracował
nową metodę klasyfikacji ras ludzkich (antropologiczne wskaźniki ilorazowe przy pomiarach
czaszki). Metodykę antropologiczną rozwinął P. Broca, twórca francuskiej szkoły
antropologicznej. 1858 założył on w Paryżu pierwsze laboratorium antropologiczne, 1859 -
pierwsze Towarzystwo Antropologiczne. Wielkie znaczenie dla rozwoju antropologii miał
także darwinizm.
1931 ukazała się praca E. Lotha Anthropologie des parties molles, przedstawiająca
porównawcze badania antropologiczne mięśni i in. części miękkich. Antropologia jako całość
7
wiedzy o człowieku obejmuje różne aspekty jego istnienia, wyróżnia się więc oprócz
antropologii przyrodniczej antropologię filozoficzną, religijną, biblijną, kulturową i społeczną.
Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.)
filozof grecki, jeden z czołowych sofistów. Dokonał przewrotu w myśli filozoficznej,
kierując ją od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w
Atenach, należał do grona przyjaciół Peryklesa.
Napisał Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie, poza tym był autorem prac
gramatycznych, etyczno-społecznych, technicznych oraz dzieła O bogach, które stało się
przyczyną wytoczonego mu procesu i spowodowało jego ucieczkę z Aten i śmierć w czasie
podróży na Sycylię.
W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle
dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że
prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest
warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje
powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on
najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".
odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale
dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ
każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny)
i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.
Odrodziła się w filozofii Kartezjusza (R. Descartes), który wprowadził pojęcie idei
wrodzonych (ideae innatae), czyli urodzonych razem z nami. Idee wrodzone nie są wynikiem
działania na umysł przedmiotów zewnętrznych, lecz: 1) należą do umysłu jako jego
własność. 2) są niezależne od woli. 3) są jasne i wyraźne. 4) nie są jednak stale obecne w
umyśle. 5) są tylko dyspozycją do pewnych przedstawień, rozumianą jako zdolność umysłu
do ich wytwarzania. 6) ich cechą jest nie tylko stałość, lecz także niezawodność.
1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie
pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o
9
Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło
informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i
dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B.
Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.
Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił
np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany
racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów,
uprzedzeń, fanatyzmu.
Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że
istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale
istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea).
W filozofii nowożytnej idea zaczęła oznaczać bezpośredni przedmiot poznania (myśl), treść
świadomości. Przez G.W.F. Hegla była rozumiana jako zasada wszelkiego bytu. W filozofii
materialistycznej jako odbicie (odzwierciedlenie) w umyśle ludzkim obiektywnie istniejącej
rzeczywistości.
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między
duszą i ciałem.
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.
10
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy
jest zależne od niej.
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna,
wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.
4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody
empirycznej.
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne
powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W
założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika,
medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Metafizyka Arystotelesa
W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę,
i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie
nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest
autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych
jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne:
sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.
11
Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz
entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w
istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego
poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga.
Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego:
duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził
podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę
środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście
(eudajmonizm).
Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka
Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności
bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka
o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia,
potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.
Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko
na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.
Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i
powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie
zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani
drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez
rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy
człowiek jest wolny.
Forma
pojęcie filozoficzne wprowadzone w filozofii Arystotelesa, który uznając, że materia
obejmuje wszystko co nie jest formą, lecz zjawiskiem nieokreślonego podłoża, "ponieważ o
sobie nie orzeka", utworzył nowe pojęcie "formy".
Treść pojęcia substancja utożsamił z formą, jaką uzyskiwała w rozwoju. Forma jest cechą
substancji kształtującej się i trwającej. Może podlegać zniszczeniu (jak np. z chwilą
strzaskania posągu), materia zaś jest niezniszczalna.
1) u stoików forma była pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, źródło
ruchu i życia,
2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów
istniejące przed
rzeczami w boskim umyśle,
3) w filozofii I. Kanta pojęcie formy nabrało szczególnego znaczenia, jako "aprioryczne
formy oglądu" dane umysłowi.
Materia
w filozofii - jedna z podstawowych kategorii, stanowiąca często o podziale filozofii na
kierunki, szkoły i nurty. Rozważania o materialności świata i o materii stanowiły przejście od
mitologii do nauki, od religii do filozofii.
Pierwsi filozofowie nie używali jeszcze terminu "materia", zajmowali się nią w znaczeniu
zbioru konkretnych ciał. Empedokles poszukiwał prostych "pierwiastków" materii i w ten
sposób przygotował podstawę rozważań natury chemicznej. Demokryt z Abdery i atomiści
stworzyli koncepcję atomistycznego ustroju materii, która z czasem stała się podstawą
rozwoju istotnego kierunku w fizyce.
Dla Arystotelesa materią jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co
w substancji nie jest formą. Twierdził on, że materia, tak samo jak idee, nie istnieje
samodzielnie, jest jedynie abstrakcją - kategorią, pojęciem, którym posługuje się filozofia i
nauka. Naprawdę wg niego istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Taki pogląd
nazwano hilemorfizmem. Przez Filona z Aleksandrii materia była rozumiana jako czynnik zła,
takim też pozostała w rozważaniach teologicznych.
Akt i możność (teoria aktu i możności)
(łacińskie "actus et potentia"), integralne składowe każdego bytu (z wyjątkiem Boga bądź
szerzej - absolutu), z których pierwsza, czyli akt, jest elementem czynnym, determinującym,
druga zaś, możność - biernym, determinowanym; inaczej: akt stanowi spełnienie czy
wykonanie tego, co jako możność pozostaje realną dyspozycją konkretnego bytu
jednostkowego. W obrębie takiego bytu akt i możność muszą przynależeć do tego samego
porządku - substancji albo przypadłości.
Akt ma się do możności tak, jak forma do materii lub istnienie do istoty Twórca teorii aktu i
możności Arystoteles, traktował ją jako rozwiązanie sprzeczności między skrajnymi i jego
zdaniem nieadekwatnymi koncepcjami Parmenidesa z Elei i Heraklita z Efezu. Tłumaczyć
miała fakt pluralizmu i ruchu w świecie, i jako taka odgrywa nadal ważną rolę w
filozoficznym ujmowaniu rzeczywistości.
Entelechia
1) wg filozofii Arystotelesa dusza posiadana przez każdą rzecz dzięki własnej formie, która
nadaje jej celową jedność substancjonalną. W organizmach żywych entelechia oznacza
źródło i początek ruchu wewnętrznego, uważanego przez Arystotelesa za wyraz życia.
Entelechia w organizmach jest trojaka: roślinna (odżywianie się i rozmnażanie), zwierzęca
(możliwość doznawania wrażeń i poruszania się), ludzka (rozum),
2) w filozofii XIX i XX w., zwłaszcza u witalistów, siła życiowa kierująca przebiegiem zjawisk
w świecie organicznym.
Arystotelizm
1) Filozofia Arystotelesa.
2) Koncepcje i nurty filoz. nawiązujące do całości lub części poglądów Arystotelesa. W
starożytności arystotelizm reprezentowali początkowo działający w Likejonie w IV/III w.
p.n.e. tzw. perypatetycy: Teofrast z Eresos, Eudemos z Rodos, Dikajarchos z Messyny,
13
W następstwie wystąpienia Dawida z Dinant zakazywano kilka razy (1210, 1231, 1245,
1263) studiowania dzieł przyrodniczych i Metafizyki. Studia takie były jednak prowadzone,
m.in. przez św. Alberta Wielkiego i św. Tomasza z Akwinu, których dokonania (albertyzm,
tomizm) łączy się, jak scholastykę, z nurtem tzw. arystotelizmu ortodoksalnego. Nurt
heterodoksalny, sprzeczny z dogmatami chrześcijaństwa, tworzył gł. awerroizm łaciński.
W XV w. podjęto próby przywrócenia filozofii Arystotelesa starożytnej postaci. Wydano
jego teksty w oryginale. Gł. przedstawiciel renesansowego arystotelizmu, P. Pomponazzi,
nawiązał do interpretacji Aleksandra z Afrodyzji; sięgano też do Awerroesa. Arystotelikiem
był Ph. Melanchton, a metafizykę Stagiryty wprowadzono do programu uniwersytetów
protestanckich.
Stoicyzm, a Epikureizm
Stoicy, stoicyzm
nawiązująca do cyników grecka szkoła filozoficzna założona w III w. p.n.e. przez Zenona z
Kition, który nauczał w ateńskim Portyku Malowanym - Stoa Pojkile, stąd nazwa szkoły.
Do tej ostatniej należeli zarówno niewolnicy, m.in. Epiktet, jak i członkowie wysokich
warstw społecznych, np. cesarz Marek Aureliusz. Przedstawicielami szkoły byli m.in.:
Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Seneka Młodszy i Posejdonios z Apamei.
Stoicy twierdzili, że istnieje jedynie byt materialny, lecz rozróżniali w każdej rzeczy:
Świat jako całość stanowi żyjący organizm i jest dzięki pneumie doskonały i boski. Ten,
kto tego bezpośrednio doświadczy, jest mędrcem, nic go nie przerazi ani nie załamie,
widzi bowiem zawsze doskonałość całej rzeczywistości i wie, że wszystkie przemiany
(także takie jak rozkład i śmierć) służą całości.
Stoicy uznali, że to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z naturą, a to, co z nią zgodne,
jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro
moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania, jest też niepodzielna, czyli
nie można być "częściowo" cnotliwym - albo się ją posiada w całości, albo wcale. Cnotliwy
mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako złe. Zachowuje on w każdej
sytuacji przysłowiowy "stoicki spokój". Podobnie jak cały świat, stoicy traktowali
społeczeństwo jak organizm - stąd wynikał postulat działania dla wspólnego dobra. W
kosmologii stali na stanowisku doktryny "wiecznego powrotu", mówiącej o cyklicznym
niszczeniu świata przez ogień i powtórnym jego rozwoju. Doniosłymi osiągnięciami szkoły
były badania logiczne. Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań.
Pneuma
w filozofii stoików pojęcie oznaczające życie i źródło wszelkich przemian we Wszechświecie.
Rozum świata, "czynny ogień", który wszystko przenika i ożywia.
Epikureizm
1) hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur i który wypływał z dwóch
źródeł:
Epikureizm głosił:
3) epikureizm okresu renesansu (odrodzenia) stał się podstawą rozwoju filozofii przyrody,
popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce.
Hellenistyczny system filozoficzny (filozofia Hellenistyczna)
15
obejmuje okres od 300 do 30 p.n.e., kiedy to filozofia grecka, podobnie jak cała kultura,
zetknęła się z kulturą obcą i częściowo uległa jej wpływom. Wówczas z helleńskiej stała się
hellenistyczną. Straciła na czystości, ale stała się bardziej ekspansywna.
Filozofia tego okresu przestała być jedyną nauką i uległa podziałowi na trzy części: logikę,
fizykę i etykę. Etyka uzyskała w całym okresie pozycję dominującą.
Celem i zasadą życia miało być dążenie do przyjemności, podstawą której jest rozwaga,
nakazująca żyć sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziła w praktyce do
ascezy.
Twierdził, że bogowie istnieją, ale nie mają zdolności do ingerencji w sprawy tego świata.
Zadaniem filozofii jest uwolnić ludzi od lęku przed śmiercią, przesądów. Tacy ludzie są w
stanie zbudować sobie szczęście na ziemi. Głosił hasło odrzucenia działalności publicznej i
powrotu do prywatności.
1) lata 300 do 270 p.n.e., w których myśl filozoficzną rozwijali m. in.: Zenon z Elei, Epikur,
Euklides - twórca geometrii.
2) lata 270 do 100 p.n.e. Pod koniec tego okresu filozofia zostaje opanowana przez
eklektyzm, następuje w nim natomiast dynamiczny rozwój nauk szczegółowych.
3) lata 100 do 30 p.n.e. są krańcowym okresem filozofii starożytnej. Rzym nie przywiązywał
wagi do filozofii, bliższa mu była poezja, prawo i nauki szczegółowe.
Eudajmonizm
(greckie eudajmon – szczęśliwy), filozoficzny pogląd etyczny głoszący, że osiągnięcie
szczęścia jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka. Zwolennicy
eudajmonizmu odmiennie rozumieli jednak szczęście, dla epikurejczyków (epikureizm) były
to doznania intelektualne, dla hedonistów (hedonizm) zaspokojenie potrzeb przyjemności,
dla stoików (stoicyzm) cnota pomagająca opanować stany emocjonalne, natomiast dla św.
Augustyna czy św. Tomasza z Akwinu szczęściem było oglądanie Boga.
Naturalizm
jeden z głównych nurtów filozofii rozwijający się na przestrzeni wieków, występujący obok
materializmu i idealizmu, starający się często obie te skrajności pogodzić. Miał on wielu
przedstawicieli.
1) w starożytności:
a) cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn
naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie.
Naturalnymi były dla nich poglądy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje
myślowe. Ich naturalizm etyczny oznaczał równość wszystkich: kobiet i mężczyzn
bez względu na rasę, przynależność narodową, stan posiadania itp.
b) stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna,
nieskończona i jedyna, gdyż poza Wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza,
rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali
pneuma, rozumiane jako żywa ognista materia, będąca początkiem świata, z
którego powstały trzy pozostałe żywioły. Ponieważ człowiek jest częścią
Wszechświata, ma żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą
16
naturą. Życie powinno być zgodne z naturą samego człowieka, wówczas bowiem
będzie zgodne z naturą w ogóle.
2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.
3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia).
Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on
wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.
4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki.
5) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,
6) w XIX w. widoczny był w:
a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,
b) filozofii H. Spencera,
c) teoriach H. Taine'a,
d) w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w.
e) w humanizmie egzystencjalistów.
Filozofia Kartezjusza
17
W filozofii I. Kanta jaźń jest podmiotem i funkcją myśli. U J.G. Fichtego czynnym
składnikiem świata - pierwotnym, absolutnym, twórczym początkiem bytu. Wg
Kanta dziełem jaźni są zjawiska, wg Fichtego - same rzeczy.
A) moralizm B. Pascala.
B) okazjonalizm A. Geulincxa i N. Malebranche'a.
C) monistyczny system B. Spinozy.
Oświecenie
18
Pisarz po raz kolejny musiał uciekać przed aresztowaniem. Schronienie znalazł w Cirey,
wiejskiej posiadłości markizy du Châtelet, gdzie spędził 10 lat. Po śmierci przyjaciółki
wyjechał do Berlina i został doradcą króla pruskiego, Fryderyka II. Na jakiś czas osiedlił się
w Genewie, by ostatecznie osiąść w Ferney.
Dziełami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu Voltaire - historiograf
zapoczątkował nowy sposób pojmowania historii, rozumianej odtąd jako dzieje cywilizacji i
jej rozwoju. Autor rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz współpracownik
encyklopedystów (D. Diderot), zasłynął jako twórca niedoścignionych w swoim artyzmie
powiastek filozoficznych: Tak toczy się światek (1746), Zadig (1747), Wizja Babuka
(1748), Księżniczka Babilonu (1768), Prostaczek (1767) oraz, będącego ukoronowaniem
gatunku, utworu Kandyd, czyli optymizm (1759). Dzieła Voltaire tłumaczyli na język polski
m.in.: I. Dembowski, J. Rogoziński, E. Słowacki, S. Staszic i S. Trembecki.
Deizm
pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, że: 1) Bóg bądź to stworzył świat, bądź odegrał
w jego początkach rolę "pierwszego poruszyciela", 2) ustalił (w każdym z tych przypadków)
19
prawa, wg których cała rzeczywistość miała się rozwijać, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani
w bieg historii naturalnej, ani w dzieje człowieka.
Deizm powstał w XVII w. w Anglii, skąd trafił do Francji, stając się jednym z podstawowych
składników światopoglądu oświeceniowego. Jego klasyczny wykład zawiera dzieło J. Tolanda
Christianity not Misterious (1696). Najbardziej znanymi deistami byli J. Locke i Voltaire, a
pod wpływem tego poglądu znajdowali się m.in.: J.J. Rousseau, I. Kant, G.E. Lessing, B.
Franklin, G. Washington, T. Jefferson, S. Staszic i J. Śniadecki.
Rousseau Jean Jacques (1712-1778)
jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego oświecenia. Urodzony w Szwajcarii, w
młodym wieku opuścił rodzinną Genewę i udał się na wędrówkę do Włoch i Francji. W
Paryżu zaczął zdobywać wykształcenie, zajmując się literaturą, muzyką i filozofią.
Duchowny, który nie pełnił żadnych funkcji kościelnych, przebywał w Paryżu w kręgu
encyklopedystów. 1758-1767 był wychowawcą księcia Parmy, wnuka Ludwika XV. Od
1768 członek Akademii Francuskiej.
Dla encyklopedystów Bóg nie istniał, bo w przyrodzie się nie objawia, działają w niej tylko
własne siły. Społeczeństwo jeśli tylko formuje własne prawa niezgodne z prawami natury,
jest źródłem zła i cierpień. Naturalistycznie pojmowali naukę, uznając, że posiada
wartość, jeżeli bada przyrodę.
Tak samo wg. nich moralność jest słuszna, gdy normuje życie wg. praw przyrody. Sztuka
jest wartością, gdy odtwarza przyrodę. Z ogólnych sformułowań filozofii encyklopedystów
wyłoniły się cztery istotniejsze doktryny filozoficzne:
Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.
Do bardziej znanych jego prac należą: Some Considerations on the Consequences of the
Lowering Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to
Money (1695);
Empiryzm
kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest
doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).
1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula
rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie.
4) empiryczny naturalizm społeczny T. Hobbesa, który nie tylko postulował, ale starał się
wykazać i uzasadnić przynależność człowieka do świata i społeczeństwa. Hobbes odrzucił
scholastyczną metafizykę na rzecz materialistycznej filozofii przyrody.
7) empiryzm logiczny (indukcyjny), twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucając
metafizykę, uważali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej.
Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także
złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności
poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej
podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny.
Ważniejsze pisma: A New Theory of Vision (1709), Traktat o zasadach poznania ludzkiego
(1710, wydanie polskie 1890, nowy przekład 1956), Trzy dialogi między Hylasem i
Filonousem (1713, wydanie polskie 1927), Alciphron (1732), Siris (1744).
Nominalizm
koncepcje i doktryny filozoficzne, wg których treści wiedzy abstrakcyjnej nie mogą mieć
odpowiedników w rzeczywistości. Przedstawicielami tych koncepcji byli:
1) stoicy, którzy twierdzili, że pojęcia mają charakter ogólny, są wytworem mowy, a ich
przedmiotem nie są rzeczy materialne,
3) w XVIII w. E.B. de Condillac, który uznał znaki nie tylko za wyraz mowy, ale też za pojęcia.
Ponieważ znaki istnieją realnie, jest też możliwość postępu w nauce. Wskazał na wspólną
23
naturę myśli, mowy, znaku. Nominalizm pojmował jako wiedzę abstrakcyjną. Uważał, że
nasze pojęcia są tylko znakami, wrażenia zaś jedynie stanami subiektywnymi.
4) w XIX w. J.S. Mill, który będąc empirystą, musiał się ustosunkować do roli pojęć w nauce i
twierdził, że do takich pojęć, jakie byłyby prawdziwe, możemy dojść jedynie na drodze
doświadczeń, a te mają zawsze charakter jednostkowy. Będą zatem uogólnieniem
doświadczeń, ale i wtedy nie są oczywiste i muszą być uzasadnione empirycznie -
indukcyjnie. J.S. Mill przybliżył stanowiska nominalistów do realistów.
Świat może istnieć jako wyobrażenie lub sen. Solipsyzm należy odróżnić od idealizmu
obiektywnego, zgodnie z którym istnieje jakaś substancja duchowa, idea uniwersalna, której
poszczególne podmioty są częściami, partycypują w niej lub zachowują jakiś inny typ
tożsamości z tym, co duchowe. Solipsyzm przypisuje się wczesnemu okresowi filozofii G.
Berkeleya.
Spirytualizm
pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co
potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei.
Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji
Opublikował: Traktat o naturze ludzkiej (tom 1-3 1739-1740, wydanie polskie tom 1-2
1963), Essays Moral and Political (tom 1-2 1741-1747, polski wybór Eseje z dziedziny
moralności i literatury, 1955), Badania dotyczące rozumu ludzkiego (1748, wydanie
polskie 1919 i 1977), History of England (tom 1-6 1754-1762), Dialogi o religii naturalnej
(1779, wydanie polskie 1962).
Poglądy I. Kanta
Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy
poznanie jest możliwe "a prio-ri"- niezależne od doświadczenia, o charakterze
analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki
sądów a priori:
Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy
empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm
poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co
stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".
W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w
dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu
praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że
moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką
wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo
działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym.
1) " postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć, by zasada twego postępowania była prawem
powszechnym".
2) "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz
zawsze była celem".
3) "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego".
W XIX w. w Niemczech pod hasłem "zurück zu Kant" ("powrotu do Kanta") myśl filozoficzną
rozwijali: F.A. Lange, H. Cohen, H. Helmholtz. Od 1896 istniało specjalne czasopismo
kantowskie Kantstudie w Halle.
Pozytywizm A. Comte’a
Przełomowym momentem w życiu Comte'a stała się miłość do K. de Vaux, która po dwóch
latach znajomości z filozofem zmarła na gruźlicę płuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a
dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię
ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić
po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej
urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga
władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna
od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej -
moralności.
Swoje idee religijne Comte zawarł w dziełach: System filozofii pozytywnej, czyli traktat
socjologii ustanawiający religię ludzkości (1851) oraz Katechizm pozytywistyczny (1853),
składający się z “jedenastu dialogów między Kobietą a kapłanem Ludzkości”. Choć za
życia Comte'a jego filozofia znana była jedynie wąskiemu kręgowi odbiorców, wkrótce jej
wpływ odczuć miała cała Europa. Proza 2. poł. XIX w., skoncentrowana na
doświadczeniach i faktach, zyskała miano pozytywistycznej.
Altruizm
przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w myśl której w
przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra drugiego
człowieka. Termin altruizm został wprowadzony przez A. Comte’a, a rozpowszechniony
przez pozytywistów. Można mówić o altruizmie spontanicznym, spotykanym także w świecie
zwierząt, altruizm może być również rezultatem swoistej refleksji - pojawiającej się w
ramach rozmaitych, niekiedy odległych od siebie systemów religijnych - nad powinnością
jednostki wobec innych.
podważa jednak istotę postawy altruistycznej. Altruizm oznacza zwykle każdy rodzaj
działania, które jest ukierunkowane na przysparzanie korzyści komuś lub czemuś (sprawie,
idei) innemu, z pominięciem własnych. Często związany jest z ponoszeniem kosztów,
zarówno realnych (finansowych), jak i psychologicznych (głównie moralnych).
Pozytywizm w filozofii
prąd, którego źródła znajdujemy:
3) w filozofii D. Hume’a, który na skutek krytyki teorii poznania uważał tylko dwie dziedziny
wiedzy za rzetelne: matematykę i wiedzę czysto faktyczną, odrzucając teologię i
metafizykę. To ograniczenie wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczęto później
nazywać pozytywizmem.
Rzeczywistym twórcą kierunku stał się A. Comte, otwierający w dziejach filozofii, kultury i
nauce o społeczeństwie "epokę pozytywizmu". Głównym jego dziełem upowszechniającym
pozytywizm stał się Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842).
Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami
rzeczywistymi, nie zaś urojonymi. 2) bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice. 3)
rozważa tylko tematy pożyteczne. 4) służy polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej
ciekawości. 5) ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. 6)
zajmuje się kwestiami ścisłymi. 7) dąży do pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie
ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń absolutnych i zastępuje je
względnymi.
Comte wyparł się nie tylko metafizyki, ale także teorii poznania, logiki, metodologii,
psychologii. W etyce stosował jedyną, sformułowaną przez J.S. Milla zasadę - utylitaryzmu.
Hasłami jej były ludzkość, postęp i ład. We Francji Comte pozostawił dwie szkoły. Na czele
jednej stał P. Laffite, na czele drugiej jego przeciwnik E. Littré.
H. Vaihinger stał się twórcą pozytywizmu krytycznego, zwanego też fikcjonizmem, gdyż
pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii. Fikcją było zaś dla niego wszystko, co
znajduje się w umyśle, co nie odpowiada rzeczywistości, a co mimo to jest życiowo
potrzebne, np. pojęcia i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele itp.
Swoje poglądy filozoficzne Mill zawarł w podręcznikowym dziele System logiki (1843). W
An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy... (1865) wyłożył zasady własnej
teorii poznania. Najpopularniejszą pracą Milla stał się Utylitaryzm (1863), zawierający
zagadnienia etyczne.
Indukcjonizm
w metodologii - stanowisko, zgodnie z którym rzeczywistą wartość poznawczą mają tylko
twierdzenia ogólne sformułowane drogą indukcji, na podstawie obserwacji jednostkowych
faktów, opisywanych przez tzw. zdania spostrzeżeniowe. Przeciwieństwo dedukcjonizmu.
Dedukcjonizm, hipotetyzm, antyindukcjonizm
w metodologii - stanowisko głoszące, iż podstawą rozwoju nauki są nie indukcyjne
uogólnienia faktów empirycznych ( indukcja, indukcjonizm), a hipotezy i teorie. Z
nich poprzez dedukcję wyprowadza się pewne konsekwencje myślowe,
porównywane następnie z wynikami badań empirycznych. Za prawdziwe uważa się
takie teoretyczno-hipotetyczne ujęcie danego zjawiska, które w porównaniu z
innymi ma więcej konsekwencji prawdziwych lub mniej fałszywych.
Utylitaryzm
(z łaciny utilitas – korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w.
koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc
zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru
ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być
przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.
Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami
utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie
utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób
jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.
Poglądy F. Nietzchego
Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość,
2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych.
Postawa dionizyjska była dla Nietzsego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego
symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla
29
innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość
domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania.
Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i należą do niego m.in.: Narodziny
tragedii (Die Geburt der Tragödie..., 1869). Niewczesne rozważania (Unzeitgemässe
Betrachtungen, 1870-1872), Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches,
1878), Jutrzenka (Morgenröte, 1881), Wiedza radosna (Fröhliche Wissenschaft, 1882),
Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Poza dobrem i złem
(Jenseits von Gut und Böse, 1886), Z genealogii moralności (Zur Genealogie der Moral,
1887) i wydane pośmiertnie Ecce homo (1908).
Nadczłowiek
termin wprowadzony przez F. Nietzschego dla określenia idealnego wzorca osobowości
człowieka przyszłości, charakteryzującego się odrzuceniem tradycyjnej moralności,
dążeniem do uzyskania absolutnej wolności i niezależności, kierowaniem się w
postępowaniu poczuciem własnej słuszności, bezwzględnością w dążeniu do celu oraz
osobistym dostojeństwem.
Indywidualizm
kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenesa, a rozwinięty
przez J. Dunsa Szkota intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do
gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii,
lecz formy.
Indywidualizm w etyce wyrażał się głoszeniem tezy, że wszelkie normy moralne wywodzą
się z uczuć i popędów jednostek ludzkich, a jedynym motywem i celem postępowania jest
samodoskonalenie się i osiąganie szczęścia osobistego.
W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu ("élan vital") -
czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznania i
poznawania świata zgodnie z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej
niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy uprzednio
ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują
postrzegane zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości
społecznej i materialnej "ja głębokiego", którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne
doświadczanie trwania.
30
Filozofia Bergsona zwalczana zarówno przez myśl katolicką (jego dzieła znalazły się na
kościelnym indeksie ksiąg zakazanych), jak i marksistowską, wywarła ogromny wpływ na
literaturę i sztukę. Najdoskonalszy wyraz zyskała w twórczości M. Prousta. Laureat
Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 1927.
Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) zdaniem św. Augustyna mają przewagę nie tylko w
dziedzinie działania, ale i w poznaniu. Prawdę o Bogu, która przerasta możliwości
intelektualne człowieka, poznać możemy nie rozumem, lecz wiarą. W filozofii współczesnej
irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej krytyce intelektu, w koncepcjach
psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. Frazera i E.A. Rossa.
Pragmatyzm W. James’a
F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej),
uznał, że pragmatyzm jest:
5) woluntaryzmem.
Woluntaryzm
w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi
człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań.
Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych myślicieli,
którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę
woli w naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan
Duns Szkot.
Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę odgrywają akty woli i wyboru,
poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.
Pragmatyzm spotkał się też ze zdecydowaną opozycją, głównie: F.H. Bradleya, H. Taylora,
A.O. Lovejoya. Idee pragmatyzmu były i są nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S.
Kuhna, R. Rorty’ego.
Instrumentalizm
współczesny kierunek filozoficzny, stanowiący odmianę pragmatyzmu, wg którego
poznanie, wiedza i wszelka działalność ludzka są narzędziami (instrumentami)
przystosowania się jednostki do środowiska i opanowywania go.
Operacjonizm
kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosły z założeń pozytywizmu.
Zapoczątkował go P.W. Bridgman, wydając The Logic of Modern Physics (1927), wg
której pojęcia naukowe nie ujmują istoty rzeczy, lecz tylko poddają działaniom
uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej tożsamości.
Operacjonizm zatem nie wypowiadał się o istocie prawdy, lecz jedynie o jej
kryteriach, które pojmował relatywistycznie. Z operacjonizmem na gruncie
psychologii wystąpił E.G. Boring w 1930 starając się uzgodnić introspekcję i
behawioryzm. Wg jego poglądów pojęcia psychologiczne służą do prowadzenia
operacji metodycznych, ale nie do poznania rzeczywistości.
NO I KURDE KONIEC!!!
MIŁEJ NAUKI