Czytanie ze zrozumieniem
Epoki literackie
– błyskawiczna powtórka
STAROŻYTNOŚĆ
Historia kultury
V wiek p.n.e.
• Za sprawą sofistów, wędrownych nauczycieli, roz-
wija się sztuka wymowy, czyli retoryka. Z głoszoną
przez nich względnością prawdy, która pociąga za
sobą przyzwolenie na kłamstwa i obłudę, walczy
zwolennik stałych idei Sokrates – pierwszy etyk,
który wprawdzie nie zostawił po sobie dzieł pisa-
nych, ale jego poglądy wywarły wielki wpływ na fi-
lozofów późniejszych.
• Rozkwit demokracji ateńskiej pod rządami Pery-
klesa.
• Około roku 450 p.n.e. – biblijna Księga Hioba i Pieśń
nad Pieśniami, ostateczne spisanie Pięcioksięgu.
IV wiek p.n.e.
Dwa największe systemy filozoficzne antyku. Jeden
idealistyczny – Platona, drugi, bardziej racjonalny –
Arystotelesa.
• Platon, uczeń Sokratesa, w najsłynniejszym ze swo-
ich dialogów, Państwie, za pomocą słynnej metafo-
ry jaskini przedstawia koncepcję świata: prawdzi-
we są tylko idee – rzeczy same w sobie, bez wiedzy
i cnotliwości nie możemy ich jednak poznać i na co
dzień widzimy tylko ich odbicia w postaci wszelkich
ziemskich rzeczy.
• Odrzucając idealizm platoński, Arystoteles two-
rzy koncepcję rzeczywistości, zgodnie z którą jest
ona splotem elementów materii z formami nadają-
cymi jej ostateczny kształt. Przekonany o harmonij-
nej i uporządkowanej strukturze świata, dąży do „wy-
jaśnienia wszystkiego” – tworzy klasyfikacje rozma-
itych zjawisk i bytów, opisuje ich hierarchie i zależ-
ności. Zajmuje się prawie wszystkimi dziedzinami
ówczesnej wiedzy: fizyką, logiką, przyrodoznaw-
stwem, astronomią, polityką.
• Podboje Aleksandra Wielkiego.
III wiek p.n.e.
• System Epikura z Samos, zwany epikureizmem,
szkoła głosząca radość życia i uprawiania filozofii
jako podstawowy cel i sens egzystencji. Tego opty-
Ucz się z
mistycznego nastawienia nie należy jednak mylić
z hedonizmem oznaczającym egoistyczną chęć uży-
cia za wszelką cenę, bez liczenia się z konsekwen-
cjami.
• Początki stoicyzmu (Zenon z Kition), koncepcji,
która wywarła wielki wpływ na wieki późniejsze, za-
kładającej niewzruszoną postawę wobec wszelkich
zjawisk dotyczących człowieka – umiar zarówno wo-
bec zła, jak i dobra świata.
• Podbijanie Italii przez Rzymian.
• Rozwój Aleksandrii.
II wiek p.n.e.
• Ciągle działają szkoły filozoficzne wcześniejszych
filozofów: Akademia Platońska i Likejon (Liceum)
Arystotelesa.
• Rozkwit Aleksandrii – biblioteka i muzeum.
I wiek p.n.e.
• Dominacja Rzymu – rządy Cezara, Augusta, Nero-
na. Powstanie Spartakusa. Rzymianie przejmują do-
robek grecki, religię i filozofię przekształcają na
swój użytek. Prawdziwie oryginalnym dorobkiem
Rzymian w dziejach myśli jest stworzenie prawa.
I wiek n.e.
• Zapoczątkowany w Grecji stoicyzm zdobywa umy-
sły Rzymian: dzieła Seneki i Epikteta – neostoicyzm.
• W Jerozolimie zostaje stracony przywódca „sekty
żydowskiej” Jezus Chrystus. Powstają kolejne
Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.
III wiek n.e.
• Za sprawą Plotyna odradza się filozofia Platona –
neoplatonizm.
• „Sekta” zwolenników Chrystusa zyskuje coraz więk-
sze rzesze wyznawców.
• Początki monastycyzmu chrześcijańskiego (święty
Antoni).
Przełom wieków IV i V n.e.
• Pierwszy chrześcijański system filozoficzny, augu-
stynizm: połączenie elementów neoplatonizmu
z dogmatami Kościoła katolickiego – święty Augu-
styn wytycza bieg myśli na prawie osiemset lat, pod-
1
 Czytanie ze zrozumieniem
stawowymi prawami rządzącymi filozofią stają się
wiara i bezgraniczny szacunek dla autorytetów.
• W 395 r. – podział Cesarstwa Rzymskiego na
wschodnie i zachodnie. Ostatnie igrzyska olimpij-
skie. Synod w Rzymie ostatecznie ustala kanon No-
wego Testamentu.
• W 380 r. cesarz Teodozjusz uznaje chrześcijań-
stwo za religię państwową.
Biblia
Powstawała przez wiele stuleci – od XIII wieku p.n.e.
(Stary Testament) aż do I wieku n.e. (Nowy Testa-
ment). Napisana została w języku hebrajskim, grec-
kim i aramejskim (tym ostatnim językiem mówił za-
pewne Jezus). Wersję katolicką stanowi 46 ksiąg
Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu, ale war-
to wiedzieć, że Biblia jest podstawą różnych religii i wy-
stępuje w różnych wersjach, istnieją bowiem jeszcze
inne księgi o tematyce biblijnej (apokryfy), nieuzna-
wane przez Kościół katolicki za należące do podsta-
wowego kanonu, a uznawane za takie przez inne Ko-
ścioły. Stary Testament jest źródłem wiary dla żydów
i chrześcijan, Nowy Testament – tylko dla chrześcijan.
Dla wszystkich ludzi – wyznawców innych religii bądź
ateistów – Biblia może być zbiorem wskazówek moral-
nych i rozważań o charakterze etycznym, dla całej ludz-
kości – ważną księgą stanowiącą jedną z podstaw kultu-
ry europejskiej, a także źródłem wiedzy historycznej
o dziejach ziem i ludów basenu Morza Śródziemnego.
Biblia stanowi źródło gatunków literackich:
• Psalm – pieśń religijna łącząca cechy modlitwy
i hymnu;
• proroctwo – wizja przyszłości narodu lub świata
objawiona prorokom, na przykład Apokalipsa św.
Jana, czyli objawienie przyszłych losów świata;
• przypowieść (parabola) – utwór zawierający
naukę moralną, w którym wydarzenia i postacie
ważne są nie ze względu na swój indywidualny
charakter, lecz dlatego, że ilustrują jakieś cechy
bądź wartości.
W Biblii występują także kazania, dialogi, podania,
legendy, modlitwy.
Literatura antyczna
VIII w. p.n.e.
Czas eposów. Homer, wędrowny pieśniarz, uważany
za twórcę Iliady i Odysei.
• Iliada opisuje wydarzenia ostatniego, dziesiątego
roku wojny trojańskiej, spowodowanej przez porwa-
nie pięknej Heleny, osnute wokół konfliktu Aga-
memnona z Achillesem, który, obrażony, wycofuje
się początkowo z walki, a przystąpiwszy do niej po-
nownie, stacza słynny zwycięski pojedynek z Hek-
torem. Akcję dzieła kończy pogrzeb Hektora.
Ucz się z
• Odyseja opowiada o dziesięcioletniej tułaczce jed-
nego z bohaterów wojny trojańskiej, Odyseusza, ob-
fitującej w niezwykłe i niebezpieczne przygody, pod-
czas których poznajemy charakter Odyseusza, ob-
serwując jego niezłomność, lecz także uleganie na-
miętnościom, strach i niezwykłą odwagę. U kresu
oczekuje bohatera żona Penelopa – przez lata opie-
rająca się zalotnikom, stanowi symbol wierności i ko-
biecego sprytu. Wędrówka Odyseusza symbolizuje
przemiany ludzkiego życia. W obu eposach ważną
rolę odgrywają bogowie – sprzyjający lub przeszka-
dzający bohaterom.
VI/VII wiek p.n.e.
Rozwój liryki greckiej – melika (pieśni solowe):
Safona, pieśni miłosne wyrażające uczucia intym-
ne; Ezop, bajki zwierzęce wyszydzające wady ludz-
kie indywidualne i społeczne; Tyrtajos, elegie wo-
jenne, patriotyczne (wzorce poezji patriotycznej,
zwanej tyrtejską).
V wiek p.n.e.
Rozkwit teatru i dramatu greckiego (niewiele tek-
stów przetrwało do dziś w całości).
• Tragicy: Ajschylos Prometeusz skowany; Sofokles
Król Edyp, Antygona – tragiczne dzieje rodu Labda-
kidów (rodziny Edypa), problem zmagania się z wła-
snym losem, konieczność tragicznych ludzkich wy-
borów.
• Eurypides Medea, Elektra.
• Arystofanes – jeden z nielicznych twórców kome-
dii (m.in. Ptaki), gatunku znacznie mniej przez sta-
rożytnych poważanego.
• W teatrze obowiązuje zasada trzech jedności: cza-
su, miejsca i akcji, a widz powinien doznać kathar-
sis, czyli duchowego oczyszczenia spowodowanego
litością i trwogą odczuwanymi wobec losów bohate-
rów tragedii.
IV wiek p.n.e.
Arystoteles Poetyka – rozprawa teoretyczna wskazują-
ca cechy rodzajów i gatunków literackich, przede wszyst-
kim dramatu, przez wiele późniejszych wieków trakto-
wana jako wzorzec tworzenia wszelkiej literatury wedle
zasady mimesis, określającej naśladowanie natury, i za-
sady decorum, czyli odpowiedniości stylu do treści.
Przełom I wieku p.n.e. i I wieku n.e.
Najświetniejsza poezja rzymska
• Wergiliusz Eneida, epos wzorowany na eposach
greckich, opisujący ucieczkę Eneasza z płonącej
Troi i jego wędrówkę wspieraną przez Neptuna
(Posejdona). Wykonując obowiązek nałożony
przez wyrocznię, bohater porzuca ukochaną, aby
założyć Rzym – idea obowiązku i poświęcenia wo-
bec ojczyzny; Wergiliusz to także twórca i popula-
ryzator gatunku sielanki.
2
 Czytanie ze zrozumieniem
• Horacy Pieśni (Carmina), Ody – różnorodna tematy-
ka: obyczajowa, religijna, miłosna, patriotyczna; do
dziś wykorzystuje się wiele motywów znanych z tych
utworów – carpe diem (Oda do Leukonoe), Exegi mo-
numentum… (Pieśń 30, ks. 3, „pomnik stworzyłem
trwalszy niż ze spiżu”).
• Owidiusz Sztuka kochania; Metamorfozy – poemat
swoiście interpretujący mitologię grecką i rzymską.
ŚREDNIOWIECZE
Historia kultury
Wiek VI – myśliciele kościelni tworzą na podstawie fi-
lozofii Augustyna. Następuje czas stagnacji w filozofii.
• W 476 r. upada Cesarstwo Zachodniorzymskie, sto-
lica zostaje przeniesiona do Konstantynopola.
• Na przełomie wieków VIII i IX – ożywienie nauki za
panowania króla Karola Wielkiego – renesans karoliń-
ski, rozwój szkolnictwa i literatury nadal w duchu schola-
stycznym.
• Wiek X to czas chrystianizacji pogan. W 966 r. chrzest
przyjmuje władca Polan Mieszko I. Działalność Cy-
ryla i Metodego na Słowiańszczyźnie.
• Wiek XI – czas wypraw krzyżowych. Działalność
katarów w Europie. Powstaje pierwszy uniwersytet,
w Bolonii, oraz szkoły katedralne w Krakowie.
• Wiek XII – wielki rozwój scholastyki (kościelnego
sposobu nauczania trzymającego się ściśle dogma-
tów wiary), głównie za sprawą Tomasza z Akwinu,
późniejszego świętego. Jego system korzystający
z dorobku Arystotelesa staje się nową oficjalną filo-
zofią Kościoła katolickiego. Oddzielona zostaje
wiara od rozumu i teologia od filozofii.
• Franciszek z Asyżu, późniejszy święty, zakłada za-
kon franciszkanów.
Literatura na świecie
• Wiek epiki rycerskiej ukazującej etos rycerski
(chansons de geste – pieśni o czynach): Pieśń o Ro-
landzie, pierwowzory Dziejów Tristana i Izoldy, Opo-
wieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu,
hiszpańska Pieśń o Cydzie, także eposy ruskie.
• Jacopo da Voragine Złota legenda – zbiór opo-
wieści hagiograficznych.
• Pieśń o Nibelungach – niemiecki epos rycerski.
Literatura polska
Wiek XI
Początki piśmiennictwa łacińskiego na ziemiach polskich
Ucz się z
• żywoty świętego Wojciecha i Żywot pięciu braci mę-
czenników.
• Bulla gnieźnieńska – dokument zwany złotą bullą języ-
ka polskiego ze względu na liczne nazwy polskie.
• Rok 1118 to końcowa data Kroniki Galla Anonima,
prawdopodobnie mnicha francuskiego piszącego po
łacinie, przebywającego na dworze Bolesława Krzy-
woustego (króla przedstawiono tu jako wzorzec do-
brego władcy).
Pod koniec wieku najprawdopodobniej powstały pierw-
sze strofy Bogurodzicy.
Początek wieku: Kronika polska Wincentego Ka-
dłubka – bajeczne dzieje Polski spisane po łacinie,
podręcznik uniwersytecki na początku XV w.
• Kazania gnieźnieńskie; Biblia królowej Zofii – tłu-
maczenie Starego Testamentu.
• Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Króle-
stwa Polskiego (do roku 1480) – napisana po łacinie
kronika mająca charakter naukowego opracowania
dziejów Polski.
• Utwory pisane w języku polskim (choć na ogół ma-
jące swoje pierwowzory obce), najczęściej anoni-
mowe, łączące elementy świeckie i religijne: Le-
genda o świętym Aleksym – przykład hagiografii;
O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty – po-
emat obyczajowy; Satyra na leniwych chłopów – sa-
tyra społeczna; Żale Matki Boskiej pod krzyżem (Po-
słuchajcie, bracia miła) – liryczna wypowiedź Mat-
ki Boskiej lamentującej nad losem Syna.
RENESANS (ODRODZENIE)
Historia kultury
Powstają uniwersytety w Pradze, Wiedniu, Pizie i w
1364 r. w Krakowie.
• Wynalezienie kompasu i prochu strzelniczego.
• W 1450 r. wynalezienie druku przez Jana Guten-
berga.
• Spalenie na stosie Jana Husa, czeskiego reformato-
ra religijnego.
• Człowiek w centrum zainteresowania nauki – hu-
manizm i antropocentryzm.
• W 1492 r. Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę.
• W 1453 r. upada Cesarstwo Wschodniorzymskie.
• W 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, a w 1536 r.
Jana Kalwina – początek reformacji. Działalność
arian w Polsce.
• Złoty wiek kultury polskiej.
• Nowe doktryny społeczno-polityczne Niccoló Ma-
chiavellego (Książę) i Thomasa Moore’a (Utopia).
• W 1543 r. Mikołaj Kopernik wydaje dzieło O obro-
tach sfer niebieskich.
3
 Czytanie ze zrozumieniem
• W drugiej połowie XVI wieku wojny religijne w Euro-
pie; w 1572 r. tak zwana noc świętego Bartłomieja.
• Mimo zawartego w 1555 r. pokoju augsburskie-
go („cuius regio eius religio”) – początek kontr-
reformacji.
• Reforma kalendarza, wynalezienie mikroskopu, pró-
ba zmierzenia temperatury przez Galileusza.
• Ostatnie dwudziestolecie przynosi, zwłaszcza na za-
chodzie Europy, zwątpienie w renesansową ideę
harmonijego i prostego świata.
• Pierwszy indeks ksiąg zakazanych.
Literatura na świecie
• Dante Alighieri Boska Komedia – jedno z arcydzieł
światowej literatury, pełna symboliki wędrówka poety
(autora) przez zaświaty, przewodnikiem po piekle i czyść-
cu jest Wergiliusz – po niebie jest kochanka narratora –
Beatrycze.
• Francesco Petrarka Sonety do Laury – wzorzec
poezji miłosnej na długie wieki.
• Giovanni Boccaccio Dekameron – zbiór stu no-
wel, opowiadanych w ciągu dziesięciu dni przez dzie-
sięć osób, które uciekły z Florencji przed zarazą
i ciekawymi historiami rozpraszają nudę odosobnie-
nia. Ich opowieści dotyczą spraw obyczajowych, po-
litycznych, społecznych, erotycznych.
• François Villon Wielki testament – zbiór biogra-
ficznych wierszy prezentujących niespokojne życie
i światopogląd poety zbrodniarza.
• Tomasz à Kempis O naśladowaniu Chrystusa –
dzieło francuskiego mistycyzmu.
• Ludovico Ariosto Orland szalony – poemat epicki
łączący elementy realistyczne i fantastyczne, opo-
wiadający (z humorem!) dzieje oszalałego z miło-
ści rycerza.
• François Rabelais Gargantua i Pantagruel – opo-
wieść fantastyczno-satyryczna.
• Michel de Montaigne Próby (francuskie Essais) –
wzorzec nowego gatunku: eseju.
• William Szekspir Romeo i Julia (1595 r.), Hamlet
(1600 r.).
Literatura polska
• Poeci polsko-łacińscy:
• Jan Dantyszek,
• Andrzej Krzycki,
• Klemens Janicki.
• Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Mar-
chołtem grubym a sprośnym – powieść błazeńska tłu-
maczona z łaciny przez Jana z Koszyczek.
Ucz się z
• Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema oso-
bami, Panem, Wójtem a Plebanem – traktat politycz-
ny w formie wierszowanego dialogu, Żywot człowie-
ka poczciwego (część Źwierciadła) – wzorcowy opis
życia szlachcica ziemianina.
• Jan Kochanowski: Pieśni, Fraszki, Psałterz Dawi-
dów, Treny, Odprawa posłów greckich.
• Publicystyka polityczna:
• Andrzej Frycz-Modrzewski O poprawie Rzecz-
pospolitej (5 ksiąg: O Kościele, O szkole, O oby-
czajach, O wojnie, O prawach) – napisana po łaci-
nie rozprawa wskazująca konieczność nowator-
skich reform w państwie;
• Piotr Skarga Kazania sejmowe – traktat politycz-
ny uznający kontrreformację za przyczynę spo-
dziewanego upadku Polski.
• Jakub Wujek – polski przekład Biblii (1599 r.).
BAROK
Historia kultury
Kontrreformacja i Święta Inkwizycja.
• Nowa teoria naukowo-filozoficzna Francisa Bacona.
• Prowadzone przez Galileusza badania astronomicz-
ne – pierwsze użycie lunety.
• Twórczość Blaise’a Pascala, najpełniej ukazu-
jąca charakterystyczne dla baroku tragiczne roz-
darcie jednostki pomiędzy nieskończonością
a zmienną i niepewną rzeczywistością marnego
życia ziemskiego; ten filozof matematyk konstru-
uje także pierwszą maszynę do liczenia.
• Dualistyczny (materialno-idealistyczny) system
Kartezjusza i jego nowa metoda badań filozoficz-
nych („Cogito ergo sum” – poznanie świata możli-
we jest dzięki rozumowi).
• Nowe założenia do teorii poznania wnosi John
Locke: umysł to „tabula rasa”, czysta tablica,
wszelka wiedza jest dostępna człowiekowi tylko
dzięki doświadczeniu i zmysłom – początek em-
piryzmu i sensualizmu, wspartych kartezjań-
skim racjonalizmem.
Literatura na świecie
• Miguel Cervantes Don Kichot – powieść ukazują-
ca błędnego rycerza poszukującego sensu życia.
• William Szekspir Hamlet, Makbet – dzieła o cha-
rakterze wyjątkowym, trudne do zakwalifikowania,
czy to do renesansu, czy do baroku.
• Giambattista Marino Adonis – szczytowe osią-
gnięcie marinizmu, oddającego złożoność świata
4
 Czytanie ze zrozumieniem
przez operowanie konceptami kontrastami i skom-
plikowanymi metaforami.
• John Milton Raj utracony.
• John Donne – poezja metafizyczna (za życia Don-
ne nie publikował) rozpatrująca zawiłości życia czło-
wieka rozdartego między ludzkimi (cielesnymi) na-
miętnościami a potrzebami duchowymi.
• Klasycyzm francuski:
• Nicolas Boileau Sztuka rymotwórcza – poetyka,
• Molier Świętoszek, Skąpiec, Don Juan,
• dramaty Racine’a, Corneille’a,
• bajki La Fontaine’a i Perraulta.
Literatura polska
• Mikołaj Sęp-Szarzyński Rytmy abo wiersze pol-
skie – wydrukowane w roku 1601 utwory poety żyją-
cego w okresie renesansu (zmarłego w 1581 r.).
• Szymon Szymonowic Sielanki, wydane w 1614 r.
• Barok w literaturze polskiej to swoiste współfunk-
cjonowanie nurtu dworskiego z motywami metafi-
zycznymi:
• Hieronim Morsztyn Światowa rozkosz,
• Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiaz-
da, Lutnia;
• Wespazjan Kochowski Niepróżnujące próżnowanie.
• Do tej mieszanki dodajmy nurt sarmacki:
• Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej,
Moralia;
• Wespazjan Kochowski Psalmodia polska –
utwory z czasem ochrzczone mianem tekstów sar-
matyzmu oświeconego; Jan Chryzostom Pasek
Pamiętniki – przykład bardzo popularnego w tych
czasach pamiętnikarstwa, przejaw tzw. sarmaty-
zmu szlacheckiego.
OŚWIECENIE
I PREROMANTYZM
Historia kultury
• Początek publicystyki politycznej, w 1748 r. wycho-
dzi Traktat o duchu praw Monteskiusza.
• Twórczość Jana Sebastiana Bacha i Antonia Vival-
diego.
• W Polsce: w 1741 r. założenie Collegium Nobilium,
a w roku 1747 r. otwarcie Biblioteki Załuskich.
• Działają francuscy encyklopedyści (wśród nich Dide-
rot). Od 1751 r. zaczyna być wydawana encyklopedia
francuska.
Ucz się z
• Pełny rozkwit idei oświeceniowych: liberalizm, ra-
cjonalizm, wolność myśli, hasło „sapere aude” (od-
waż się być mądry, myśl!).
• Rok 1762: Umowa społeczna Jeana Jacques’a Ro-
usseau – początki sentymentalizmu.
• Rok 1762: Traktat o tolerancji Woltera – krytyka
Kościoła i skostniałych obyczajów społecznych.
• Immanuel Kant głosi w swej filozofii podejście
krytyczne do nauki i świata. Buduje ponadto najdo-
skonalszy w historii system filozoficzny, dyskutowa-
ny do dziś; przewrót kopernikański w epistemolo-
gii, kategoryczny imperatyw moralny w etyce.
• Uznanie przez Kościół teorii Kopernika i Galileusza.
• Hasła liberalne padają na podatny grunt w Amery-
ce: w 1776 r. ogłoszenie Deklaracji niepodległości,
pierwsze demokratyczne wybory w 1789 r., prezy-
dentem Jerzy Waszyngton.
• We Francji nadmierny absolutyzm doprowadza do
wybuchu Wielkiej Rewolucji Francuskiej roku 1789
i proklamowania republiki.
• Muzyka klasyczna Mozarta.
• Początek rewolucji przemysłowej w Anglii: wynale-
zienie maszyny parowej przez Watta w 1781 r., ma-
szyny do szycia w 1790 r., pierwsze użycie gazu do
oświetlenia miasta.
• W Polsce: w 1765 r. powstanie Teatru Narodowe-
go. Reforma szkolnictwa: w 1765 r. powstanie Szko-
ły Rycerskiej, w 1773 r. Komisji Edukacji Naro-
dowej i Towarzystwa Ksiąg Elementarnych.
• Publicystyka: Monitor, Wiadomości Warszawskie.
• Obiady czwartkowe u króla Stanisława Augusta Po-
niatowskiego.
• Rozbiory Polski w latach 1772, 1793, 1795.
• W roku 1791– uchwalenie Konstytucji 3 maja.
Literatura na świecie
• Powieści:
• Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe
(1719 r.);
• Jonathan Swift Podróże Guliwera (1726 r.).
• Powiastki filozoficzne:
• Wolter Kandyd (1759 r.) – ostra satyra na stosun-
ki społeczne, polemika z optymizmem filozofii
oświeceniowej;
• Denis Diderot Kubuś Fatalista i jego pan.
• Początki sentymentalizmu:
• Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza; Wyzna-
nia – pamiętnik do dziś zadziwiający szczerością
osobistej wypowiedzi;
• James Macpherson Pieśni Osjana – zbiór uczu-
ciowych utworów rzekomego autorstwa celtyckie-
go barda;
5
 Czytanie ze zrozumieniem
• Laurence Sterne Podróż sentymentalna;
• Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młode-
go Wertera – dzieje niespełnionej miłości, za-
kończone samobójstwem nieszczęśliwego ko-
chanka. Fryderyk Schiller Zbójcy – niesprawie-
dliwość społeczna ukazana na modłę sentymen-
talno-romantyczną.
• Donatien de Sade: Justyna, czyli Niedole cnoty –
niezwykle kontrowersyjny przejaw libertynizmu.
Literatura polska
• Znaczące dzieła pojawią się dopiero wraz z rozkwi-
tem oświecenia:
• Ignacy Krasicki Myszeis; Mikołaja Doświad-
czyńskiego przypadki (1776 r.) – uznawane za
pierwszą powieść polską – historia szlachcica,
który pod wpływem edukacji i doświadczeń prze-
kształca się z „sarmackiego prostaka” w świa-
tłego obywatela; Monachomachia i Antymona-
chomachia – krytyka niemoralnego stylu życia
mnichów; Satyry; Bajki i przypowieści – wady
i słabości indywidualne i społeczne poddane
prześmiewczej krytyce.
• Rozwój dramatu zgodnie z dewizą „uczyć bawiąc”:
• Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach, Sarma-
tyzm;
• Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła – ko-
media polityczna ukazująca konieczność reform
w państwie, krytykująca sarmatyzm;
• Wojciech Bogusławski Krakowiacy i Górale.
• Franciszek Karpiński Zabawki wierszem – senty-
mentalizm.
• Franciszek Ksawery Dmochowski Sztuka rymo-
twórcza – rozprawa o klasycyzmie.
• Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Wło-
szech, czyli Mazurek Dąbrowskiego (1797).
ROMANTYZM
Historia kultury
• Struktura polityczno-społeczna Europy zostaje za-
burzona przez potężną falę wojen napoleońskich.
• Wielkie zainteresowanie wzbudza filozofia Geo-
rga Wilhelma Hegla przedstawiająca dzieje
świata jako dialektyczny – czyli wyłaniający się
z przeciwieństw – rozwój ducha absolutnego,
z którego to rozwoju wynikają wszelkie wydarze-
nia historyczne.
• Romantyczne hasła braterstwa i wolności znajdują
realizację w sprzyjaniu dążeniom niepodległościo-
wym Grecji (1829 r.) i Polski.
Ucz się z
• W Anglii tworzą się pierwsze robotnicze związki
zawodowe.
• Czas prymatu ducha i uczuć w literaturze i filozofii
kontrastuje z galopującą rewolucją przemysłową: lo-
komotywa parowa Stephensona, rozwój kolejnictwa
i fabryk. Pierwszy parowiec przepływa Atlantyk.
• Na polu muzyki tworzą Beethoven, Schubert i Chopin.
• W 1815 r. założenie Uniwersytetu Warszawskiego.
Literatura na świecie
• Johann Wolfgang von Goethe Faust cz. I (cz. II
w 1832 r.) – wątki klasyczne i romantyczne.
• August Wilhelm Schlegel Kurs literatury drama-
tycznej – cykl wykładów określających, czym jest ro-
mantyzm.
• Walter Scott Waverley, Ivanhoe – romantyczne
powieści przygodowe.
• George Byron Giaur, Korsarz – powieści poetyc-
kie o skomplikowanym toku wydarzeń, wprowadza-
jące tajemniczy koloryt i równie tajemniczego bo-
hatera.
• Jacob i Wilhelm Grimm Baśnie; Mary Shelley
Frankenstein – niezwykła wyobraźnia, często okrut-
na, dająca podstawy późniejszej, także współczesnej
fantastyce.
• Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin – poemat
miłosny.
• Alfred de Musset Spowiedź dziecięcia wieku i Mi-
chał Lermontow Bohater naszych czasów – rozra-
chunek z romantyzmem.
Literatura polska
• Napisany po francusku Rękopis znaleziony w Sara-
gossie Jana Potockiego to wybitne, ostatnie dzieło
oświeceniowego rokoka wedle jednych interpreta-
cji, a pierwsze dzieło romantyczne według innych.
• Na początku wieku trwa klasycyzm, ale dominuje
sentymentalizm: Sofiówka Stanisława Trembec-
kiego.
• Spór o romantyzm: Kazimierz Brodziński O kla-
syczności i romantyczności tudzież o duchu poezji
polskiej (1818, jedna z umownych dat początku pol-
skiego romantyzmu).
• Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822, dru-
ga z umownych dat początku polskiego romanty-
zmu), Dziady cz. II i IV, Grażyna (1823) – ludo-
wość, fantastyka, romantyczne widzenie świata, po-
czątki problematyki narodowowyzwoleńczej; utwo-
ry napisane na zesłaniu w Rosji, po procesie mło-
dzieży wileńskiej (1824 r.): Sonety (1826 r.) i Kon-
rad Wallenrod (1828 r.).
6
 Czytanie ze zrozumieniem
• Szkoła ukraińska:
• Antoni Malczewski Maria,
• Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski.
• Maurycy Mochnacki O literaturze polskiej w wie-
ku XIX – początki polskiej krytyki literackiej.
• Adam Mickiewicz Księgi narodu polskiego i piel-
grzymstwa polskiego, Dziady cz. III (1832 r.) – idea
mesjanizmu narodowego; Pan Tadeusz (1834 r.) –
nostalgiczne wspomnienie piękna tradycji i przeszło-
ści szlacheckiej; Liryki lozańskie – gorzki rozrachu-
nek z życiem.
• Juliusz Słowacki Kordian (1834 r.) – Mickiewi-
czowskiej idei: Polska Chrystusem narodów prze-
ciwstawiona myśl: Polska Winkelriedem narodów;
Grób Agamemnona – polemika z tradycją szlachec-
ką, negatywna ocena sarmatyzmu jako winnego
upadku Polski; Beniowski – poemat dygresyjny,
z ironią i autoironią prezentujący współczesność.
• Zygmunt Krasiński: Nie-Boska komedia (1835 r.)
– katastroficzna wizja rewolucji; Psalmy przyszłości
– gloryfikacja tradycji szlacheckiej.
• Cyprian Kamil Norwid Promethidion – idea sztu-
ki jako podstawowego czynnika odrodzenia naro-
dowego i społecznego.
• W kraju dramaty Aleksandra Fredry, wielka po-
pularność zapomnianych dziś poetów Władysława
Syrokomli, Teofila Lenartowicza i powieściopisa-
rza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Inni poeci kra-
jowi to Wincenty Pol i Kornel Ujejski.
REALIZM I POZYTYWIZM
Historia kultury
• Rozwój teorii społecznych. W 1830 r. zaczyna wy-
chodzić Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comte’a.
Comte formułuje zasady nauki pozytywistycznej,
opartej na naukach przyrodniczych i ścisłych, bada-
jącej to, co realne i pewne, odnoszącej się do fak-
tów społecznych i politycznych.
• Zupełnie niedoceniony tworzy swą tragiczną filozo-
fię egzystencjalną Søren Kierkegaard.
• Polscy filozofowie mistycy to Adam Mickiewicz –
wyznawca towianizmu, i Juliusz Słowacki – twórca
filozofii genezyjskiej.
• W 1848 r. Karol Marks i Fryderyk Engels wy-
dają Manifest komunistyczny. Ich teoria, znana tak-
że pod nazwą materializmu dialektycznego, kry-
tykując kapitalizm opierający się na wyzysku kla-
sy robotniczej, zapoczątkowała rozwój doktryny
socjalistycznej.
• W roku 1848 Wiosna Ludów: walki w całej Europie
toczone w imię wolności i równości wszystkich ludzi.
• W nauce przewrót Karola Darwina: teoria ewolucjonizmu.
Ucz się z
Literatura na świecie
• W prozie europejskiej zaczyna dominować re-
alizm, zgodnie z formułą Stendhala, iż „powieść
jest zwierciadłem przechadzającym się po gościń-
cu”: Honoriusz Balzak – cykl Komedia ludzka (w
tym Ojciec Goriot); Stendhal Czerwone i czarne;
powieści Wiktora Hugo – krytyczna analiza sto-
sunków społecznych, obraz społeczeństwa i kie-
rujących nim norm, potęga pieniądza.
• Mikołaj Gogol Martwe dusze – gorzka, grote-
skowa wizja społeczeństwa.
• Aleksander Dumas Trzej muszkieterowie – po-
wieść przygodowa.
• Pojawiają się dzieła pisarzy amerykańskich: Ja-
mes F. Cooper Ostatni Mohikanin; Edgar Allan
Poe Groteski i arabeski – fantastyka z pograni-
cza romantyzmu i symbolizmu.
• Poezje Charles’a Baudelaire’a Kwiaty zła wy-
wołują w mieszczańskim społeczeństwie zgorsze-
nie, ale zapoczątkowują nowy nurt w sztuce – sym-
bolizm.
Literatura polska
• Wielkie dzieła Cypriana Kamila Norwida, two-
rzącego jeszcze w latach osiemdziesiątych XIX
wieku: Vade--mecum, Rzecz o wolności słowa, Pier-
ścień wielkiej damy.
• Pierwsza faza pozytywizmu to literatura ten-
dencyjna i dynamiczny rozwój publicystyki
propagującej idee nowej epoki, nowele Bole-
sława Prusa, Henryka Sienkiewicza, Elizy Orzesz-
kowej. Marta, Meir Ezofowicz – powieści Orzesz-
kowej ukazujące realizację haseł równouprawnie-
nia kobiet i Żydów; Szkice węglem Sienkiewicza
i Powracająca fala Prusa – konieczność pracy or-
ganicznej i pracy u podstaw.
• Dojrzała faza pozytywizmu to nadal rozpatry-
wane przez literaturę problemy społeczne, ale czę-
sto w szerszym kontekście – pytań o naturę ludzką
i, w związku z nią, o możliwość realizacji optymi-
stycznego programu pozytywistycznego; problemy
egzystencjalne, motywy dekadenckie. Dominuje
proza realistyczna i naturalistyczna. Nad Nie-
mnem Orzeszkowej (1887 r.), Lalka Prusa
(1890 r.). Eksponowane są także wątki historycz-
ne: Trylogia Sienkiewicza (lata 1884 – 1888), te-
goż Quo vadis (1896 r.; Nagroda Nobla w 1905 r.).
Twórczość Adama Asnyka, „poety czasów nie-
poetyckich”, i Marii Konopnickiej.
• Pisarze pozytywistyczni tworzą jeszcze w pierw-
szym dziesięcioleciu XX wieku. Za ukoronowanie
twórczości Orzeszkowej można uznać cykl nowel
Gloria victis, w którym autorka mówi o chwale na-
leżnej powstańcom roku 1863.
7
 Czytanie ze zrozumieniem
MODERNIZM
(MŁODA POLSKA)
Historia kultury
• Kontynuacja pozytywizmu: Taine i Renan, oraz
ewolucjonizmu: Darwin i Spencer.
• Filozofia zostaje zdominowana przez racjonalne
i materialistyczne założenia nauk ścisłych.
• Niekwestionowana indywidualność to Fryderyk Nie-
tzsche. Jego koncepcja nadczłowieka, stojącego
poza dobrem i złem, pociąga za sobą relatywizm
w epistemologii i etyce.
• Edison konstruuje żarówkę, rozwija się produkcja ka-
rabinów powtarzalnych Winchestera, bracia Lumière
tworzą kinematograf, Marconi radio, a Bell telefon.
Modernizm europejski – literatura
na świecie
• Tendencje realistyczno-naturalistyczne, ale równie
silne symboliczno-wizyjne. Pisarzy interesują zarów-
no problemy sztuki i jej miejsca w świecie, jak i pro-
blemy społeczne.
• W wielu utworach poddaje się analizie zakłamanie
życia rodzinnego (Henryk Ibsen Nora albo Dom lal-
ki, Dzika kaczka; August Strindberg Taniec śmierci).
• Fiodor Dostojewski Biesy, Bracia Karamazow,
Zbrodnia i kara – problematyka moralna i religij-
na, kwestia wartości najważniejszych.
• Lew Tołstoj Anna Karenina, Gustaw Flaubert Pani
Bovary, Antoni Czechow Trzy siostry – problem za-
sad i norm społecznych oraz rodzinnych, rola kobie-
ty w społeczeństwie, równouprawnienie i poszukiwa-
nie wolności przez kobiety.
• Knut Hamsun Głód, Emil Zola Germinal, Henryk
Ibsen Dzika kaczka – nędza, nierówność material-
na, problem sprawiedliwości społecznej, prawdy ży-
ciowej i prawdy jako wartości absolutnej.
• Maurycy Maeterlinck Ślepcy, Oskar Wilde Por-
tret Doriana Graya – symboliczna wizja jednostki
zagubionej, poszukującej własnej tożsamości, tak-
że problem istoty sztuki.
• Joseph Conrad Lord Jim – odpowiedzialność jed-
nostki wobec samej siebie i społeczeństwa, ranga
dokonywanych wyborów, cena ich konsekwencji.
Literatura polska
• Samookreślenie się nowej epoki związane jest z cy-
klem artykułów programowych Artura Górskiego
pt. Młoda Polska (1898 r.) oraz Confiteor i O nową
sztukę Stanisława Przybyszewskiego (1899 r.), ale
Ucz się z
już wcześniej ukazały się utwory zwiastujące nowy
światopogląd i nową estetykę:
• opowiadania Stefana Żeromskiego (Siłaczka,
Rozdzióbią nas kruki, wrony…),
• poezje Kazimierza Przerwy-Tetmajera (seria I w
1891 r.).
• W powieściach i dramatach w różnorodny sposób
podejmowana jest tematyka społeczna (Ludzie bez-
domni Żeromskiego, Moralność pani Dulskiej Ga-
brieli Zapolskiej) i narodowa (Wesele i inne drama-
ty Stanisława Wyspiańskiego, Wierna rzeka Żerom-
skiego), lecz także często jest realizowane hasło
„sztuka dla sztuki”.
• W literaturze, a przede wszystkim w poezji domi-
nuje symbolizm, wspierany innymi stylami: impre-
sjonizmem i ekspresjonizmem; szczególnie przy-
datne są one do wyrażania indywidualizmu, pro-
blemów „nagiej duszy”, nastrojów katastroficznych
(Krzak dzikiej róży, Hymny Jana Kasprowicza,
Gałąź kwitnąca Leopolda Staffa, Sad rozstajny Bo-
lesława Leśmiana).
• Z czasem pojawiają się nowe nurty, sugerujące
przezwyciężenie dekadentyzmu: franciszkanizm
i neoklasycyzm (Księga ubogich Kasprowicza,
utwory Staffa).
• Nowatorskie wykorzystywanie motywów ludowych
(Wesele, Na skalnym Podhalu Przerwy-Tetmajera,
powieść Chłopi Władysława Reymonta, w 1924 r.
uhonorowana Nagrodą Nobla).
• Odważna tematyka obyczajowa: Dzieje grzechu
Żeromskiego.
• Problemy tradycji i spuścizny narodowej: Wyzwole-
nie Wyspiańskiego, Popioły Żeromskiego.
WIEK XX
Historia kultury
• Filozofia Henriego Bergsona – intuicjonizm, i feno-
menologia Edmunda Husserla.
• Teoria względności Einsteina.
• Psychoanaliza i teoria podświadomości Freuda.
• W roku 1917 rewolucje lutowa i październikowa
w Rosji – teoria Marksa wprowadzona w czyn i prze-
kształcona przez Lenina w marksizm-leninizm.
• I wojna światowa przynosi wielki rozwój techniki
militarnej: lotnictwo, marynarka wojenna, broń cięż-
kiego kalibru.
• Optymizm powojenny, ale i rozwój katastrofizmu:
Oswalda Spenglera Zmierzch Zachodu.
• W 1925 r. pierwsze wydanie Mein Kampf Hitlera.
8
 Czytanie ze zrozumieniem
• Wielki kryzys gospodarczy.
• Początki telewizji.
• Rozwój faszyzmu we Włoszech i w Niemczech (od
1933 r. Hitler kanclerzem Niemiec).
• Lata 1939 – 1945: druga wojna światowa.
• Rozwój egzystencjalizmu:
• Albert Camus Mit Syzyfa, Człowiek zbuntowany;
• Jean Paul Sartre Byt i nicość.
• Rozwój eseistyki o tematyce psychologiczno-nauko-
wo-społecznej:
• Erich Fromm Ucieczka od wolności, Sztuka ko-
chania;
• Mircea Eliade Traktat o historii religii (1949 r.);
• Roland Barthes Mitologie.
• Przełom lat 50. i 60. – tzw. zimna wojna między kra-
jami systemu komunistycznego i kapitalistycznego.
• Lądowanie człowieka na Księżycu (Neil Armstrong,
1969 r.).
• Sobór Watykański II – przemiany Kościoła rzym-
skokatolickiego.
• Pierwsze transfuzje krwi, pierwszy przeszczep ser-
ca (1967 r.), epidemia AIDS (od 1980 r.), pierwsze
zapłodnienia in vitro (poza ustrojem ludzkim), dzie-
ci z probówki, klonowanie zwierząt (lata 90.).
• Filozofia dekonstruktywistyczna Jacques’a Derridy:
zakwestionowanie wszelkiego obiektywizmu i moż-
liwości jakiejkolwiek logicznej analizy zjawisk.
• Francis Foukuyama głosi koniec historii.
• Manifesty feministyczne.
Literatura na świecie
• Futuryzm i manifesty futurystów.
• Awangardowa poezja Guillaume’a Apollinaire’a
(Alkohole),
• Neoklasycyzm Thomasa Stearnsa Eliota (Jałowa
ziemia).
• Nowatorstwo w powieści – specyficzne ukazywanie
czasu i przestrzeni, techniki oniryczne, elementy sur-
realizmu: Marcel Proust W poszukiwaniu straconego
czasu; James Joyce Ulisses, Franz Kafka Proces, Za-
mek. Thomas Mann Czarodziejska góra – powieść
o dojrzewaniu, a zarazem metafora chorej Europy (li-
teracka Nagroda Nobla w 1929 r.).
• Literatura antywojenna: Ernest Hemingway Poże-
gnanie z bronią, Erich Maria Remarque Na Zacho-
dzie bez zmian.
• Twórczość Antoine’a Saint-Exupéry’ego: Nocny lot,
Ziemia, planeta ludzi, Mały Książę – humanistyczny
personalizm.
Ucz się z
• Jean Paul Sartre Mdłości (1938 r.) oraz Albert
Camus Obcy (1942 r.), Dżuma (1947 r.) – egzysten-
cjalizm w literaturze.
• Rozwój antyutopii:
• Aldous L. Huxley Nowy, wspaniały świat
(1932 r.);
• George Orwell Rok 1984 (1949 r.).
• Jednostka wobec społeczeństwa:
• Jerome Salinger Buszujący w zbożu;
• William Golding Władca much;
• Władimir Nabokow Lolita;
• Friedrich Dürrenmatt Wizyta starszej pani.
• Teatr absurdu: Samuel Beckett Czekając na Go-
dota, Końcówka.
• Niesłychanie popularna jest wciąż literatura faktu
– utwory opierające się na autentycznych zdarze-
niach, wszelkiego rodzaju wspomnienia i biografie,
zarazem równie frapująca jest fantastyka, mitologi-
zacja świata, kreowanie fabuł tajemniczych, obfitu-
jących w zjawiska i zdarzenia zdumiewające.
• Stale rosnąca popularność literatur egzotycznych,
mająca, być może, swój szczyt w latach 60. i 70., kie-
dy to szczególnie frapowała literatura iberoamery-
kańska:
• Alejo Carpentier Podróż do źródeł czasu;
• Julio Cortázar Gra w klasy;
• Gabriel García Márquez Sto lat samotności,
Miłość w czasach zarazy.
• Uniwersalny problem wolności jednostki w społe-
czeństwie, wzbogacony o realia XX wieku, także do-
świadczenie wojen:
• Ken Kesey Lot nad kukułczym gniazdem;
• Joseph Heller Paragraf 22;
• Kurt Vonnegut Rzeźnia numer 5;
• Jack Kerouac W drodze.
• Czytelników zachodnich interesują też problemy
społeczeństw i państw komunistycznych:
• Aleksander Sołżenicyn Archipelag Gułag 1918–
1956;
• Milan Kundera Nieznośna lekkość bytu.
• W Polsce niezwykłą popularnością cieszy się twór-
czość Williama Whartona (Ptasiek, Tato).
• Interesującym zjawiskiem lat ostatnich jest proza
Paula Austera (Trylogia nowojorska).
Literatura polska
• Lata 20. – działalność futurystów (Bruno Jasień-
ski, Stanisław Młodożeniec, jednodniówka Nuż
w bżuhu) i późniejszych grup poetyckich: Skaman-
dra (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń,
Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, pi-
smo Skamander pod redakcją Mieczysława Gry-
dzewskiego); Awangardy Krakowskiej (Julian
9
 Czytanie ze zrozumieniem
Przyboś, pismo Zwrotnica pod redakcją Tadeusza
Peipera).
• Od 1924 r. Wiadomości Literackie, po roku 1939
ukazujące się na emigracji.
• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (1924 r.), ocena
pierwszych lat wolnego państwa, później Granica
Zofii Nałkowskiej (1935 r.) – ocena dojrzałego już
państwa.
• Proza awangardowa:
• Witold Gombrowicz Ferdydurke,
• Bruno Schulz Sklepy cynamonowe, Sanatorium
Pod Klepsydrą.
• Teoria Czystej Formy w teatrze (Witkacy).
• Lata 30. – katastrofizm:
• Czesław Miłosz,
• Józef Czechowicz,
• Julian Tuwim Bal w Operze.
• Lata 1939 – 1945 – poezja apokalipsy spełnionej
pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński,
Tadeusz Gajcy, Zdzisław Trzebiński, wszyscy zgi-
nęli podczas wojny).
• Po roku 1945 rozrachunek z wojną:
• Zofia Nałkowska Medaliony,
• Tadeusz Borowski – opowiadania oświęcimskie.
• Kultura coraz bardziej sterowana przez państwo,
wprowadzenie cenzury; od roku 1949 fałszujący
rzeczywistość realizm socjalistyczny.
• Po śmierci Stalina i krwawo tłumionych buntach ro-
botniczych w Poznaniu w roku 1956 – tzw. odwilż,
czyli chwilowe zelżenie cenzury, nowe zjawiska
w kulturze: kabarety, otwarcie się na kulturę Za-
chodu i emigracyjną.
• Ośrodki życia polskiego na emigracji działały od
1939 r. na całym świecie. Najważniejszy był w Pa-
ryżu – pismo Kultura i wydawnictwo o tej samej
nazwie pod redakcją Jerzego Giedroycia położyły
nieocenione zasługi dla wolnej polskiej literatury,
na przykład wydawano Miłosza, Herlinga-Gru-
dzińskiego, Gombrowicza – ich dzieła były w PRL-
u zakazane.
• Kartoteka Tadeusza Różewicza (1960 r.) – obraz
rozbitej tożsamości inteligenta, zarówno na skutek
wojny, jak i pod wpływem rzeczywistości zniewole-
nia peerelowskiego.
• Lata 60. bywają nazywane okresem naszej małej
stabilizacji – od tytułu jednego z dramatów Tade-
usza Różewicza – co dobrze określa stan pewnego
zastoju w kulturze niemogącej się swobodnie roz-
wijać. Na uwagę zasługują utwory Tadeusza Kon-
wickiego, Jerzego Andrzejewskiego, Sławomira
Mrożka (Tango niesie zarówno wymowę uniwer-
salną, jak też może być rozpatrywane jako obraz
rzeczywistości polskiej tych lat).
Ucz się z
• Rok 1968 to kolejna cezura w kulturze: wystąpie-
nia inteligencji i studentów przeciw cenzurze
i brakowi wolności powodują falę antysemityzmu
sterowaną przez partię i rząd, która zmusza wielu
obywateli do opuszczenia, wbrew ich woli, nasze-
go kraju.
• Lata 70. to w polityce tzw. propaganda sukcesu,
ale w literaturze zaczyna dziać się lepiej. Miron
Białoszewski w Pamiętniku z powstania warszaw-
skiego po raz pierwszy ukazuje powstanie z per-
spektywy cywila niezaangażowanego w walkę
z okupantem.
• Poezja Rafała Wojaczka, poetów Nowej Fali (mię-
dzy innymi Stanisława Barańczaka), także twórców
starszej generacji, Herberta, Szymborskiej, Biało-
szewskiego. Proza i poezja Edwarda Stachury.
• Rok 1976 – bardzo ważna data, uważana za począ-
tek niezależnego ruchu wydawniczego – powstanie
tzw. drugiego obiegu kultury. Pierwsze pismo poza
cenzurą to Zapis, pierwsze książki to Konwickiego
Mała apokalipsa i Kompleks polski – groteskowa
wizja rzeczywistości peerelowskiej; nielegalne wy-
dania literatury emigracyjnej.
• Stan wojenny nieco ograniczył drugi obieg, lecz
nie zahamował go w pełni, władza nie zdołała już
przeciwstawić się rozwojowi wolności słowa.
• Od 1990 roku nie istnieje już cenzura, co pozwala
na podejmowanie nowej problematyki. Rozrachu-
nek z przeszłością komunistyczną można dostrzec
w bogatej prozie wspomnieniowej (autobiografie,
dzienniki, wywiady, rzeki).
Inne tematy:
• próba reinterpretacji trudnych problemów prze-
szłości (Paweł Huelle Weiser Dawidek; Stefan
Chwin Hanneman);
• tematyka feministyczna (powieści Manueli Gret-
kowskiej, Izabeli Filipiak, Olgi Tokarczuk, poezje
Marianny Bocian, Marzanny Bogumiły Kielar),
• współczesna obyczajowość i życie codzienne (To-
mek Tryzna Panna Nikt, Andrzej Stasiuk Dzie-
więć, Tadeusz Różewicz Kartoteka rozrzucona);
• fantastyka (wielka popularność twórczości An-
drzeja Sapkowskiego);
• mityzacja współczesności (powieści Olgi Tokar-
czuk).
Bujnie rozwija się poezja autorstwa zarówno młod-
szych twórców
• Marcina Świetlickiego,
• Jacka Podsiadły),
jak i poetów starszych
• Tadeusza Różewicza,
• do niedawna Zbigniewa Herberta,
• Czesława Miłosza – najnowszy tom To).
• Ostatnie lata to czas debiutów najmłodszego poko-
lenia literatów, którego symbolem stała się Dorota
Masłowska.
10