ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

Φυσικής - Τεχνολογίας
ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ

ΤΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ (Ε.Ε.Φ.)

ΤΕΥΧΟΣ 1ο 
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ‐ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ‐ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ  

 2010 

Ασύρματα δίκτυα  αισθητήρων:

Μικροσκοπικά υπολογιστικά
 
συστήματα στο περιβάλλον μας
 
Η έννοια του ηλεκτρικού
  φορτίου
από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Tο Ράδιο στα μεταλλικά νερά
Πόσο μας ωφελούν τα μεταλλικά
νερά ;

Η πρόταση της Φυσικής για μια

διδακτική προσέγγιση…..

Οριοθέτηση φυσικής μεταφυσικής

στον K.Popper και P. Duhem

Η άφιξη του iPad στην Ελλάδα

Σχέση Φιλοσοφίας - Προσώπων

της Ιστορίας

Η οικοδόμηση της έννοιας ΜΑΖΑ

Όξινη βροχή

Εργασία ομαδοσυνεργατική των Γράφουν:

μαθητών
της Β΄ Λυκείου του ΓΕΛ Λαγκαδά
Ασύρματα δίκτυα αισθητήρων:
Μικροσκοπικά υπολογιστικά
συστήματα στο περιβάλλον μας
Νεότερη φιλοσοφία της Μουσικής
Χέγκελ
Ευάγγελος Βαρβαρέσος, Βρυώνης Ηλίας,
Αριστείδης Eμμανουηλίδης, Κοσμάς Ευαγγελόπουλος,
Νικολέτα Καραμπότση, Αθηνά Καρολίδου,
Κωνσταντίνος Παπαστεφάνου, Θοδωρής Πιερράτος,
Χαρίτων Πολάτογλου, Νικόλαος Τουμανίδης,
Αναστασία Τσώνη, Παυλίδης Σπύρος
 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ  
ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ

Φυσικής
Τεχνολογίας Ασύρματα δίκτυα αισθητήρων:
Μικροσκοπικά υπολογιστικά
Σελ 3

συστήματα στο περιβάλλον μας

Νικολέτα Καραμπότση, Νικόλαος Τουμανίδης

Η έννοια του ηλεκτρικού φορτίου Σελ 15

από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
Eμμανουηλίδης Αριστείδης
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ‐
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ‐ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ   Tο Ράδιο στα μεταλλικά νερά Σελ 23
Πόσο μας ωφελούν τα μεταλλικά
2010  νερά ;
Κων. Παπαστεφάνου

Η πρόταση της Φυσικής για μια Σελ 26

Εκδότης:
Υπεύθυνος ο πρόεδρος του Δ.Σ. του
παραρτήματος της Ένωσης Ελλήνων
Φυσικών (Ε.Ε.Φ.) Κεντρικής & Δυτικής
Μακεδονίας
Εγγονόπουλος – Παπαδόπουλος Βασίλειος
διδακτική προσέγγιση…..
Ευάγγελος Βαρβαρέσος
Οριοθέτηση φυσικής μεταφυσικής Σελ 29
στον K.Popper και P. Duhem
Αναστασία Τσώνη

ISSN: 1111-1111 Σελ 34

Η άφιξη του iPad στην Ελλάδα
Κοσμάς Ευαγγελόπουλος
Ιδιοκτήτης
Παράρτημα της Ένωσης Ελλήνων Σχέση Φιλοσοφίας - Προσώπων της Σελ 37
Φυσικών (Ε.Ε.Φ.) Κεντρικής & Δυτικής Ιστορίας
Μακεδονίας Αθηνά Μ.Καρολίδου

Συντακτική Επιτροπή Η οικοδόμηση της έννοιας ΜΑΖΑ Σελ 42

Εγγονόπουλος – Παπαδόπουλος Βασίλειος Θοδωρής Πιερράτος, Χαρίτων Πολάτογλου
Φουντά Αιμιλία Σελ 50
Φριλίγγος Στυλιανός Όξινη βροχή
Βρυώνης Ηλίας
Πολάτογλου Χαρίτων
Καραβάρης Αθανάσιος Σελ 56
Εργασία ομαδοσυνεργατική των
μαθητών
Σύμβουλος έκδοσης
της Β΄ Λυκείου του ΓΕΛ Λαγκαδά
Γιαννουλάκης Θεολόγος Εμμανουηλίδης Αριστείδης

Τα ενυπόγραφα άρθρα και κείμενα Νεότερη φιλοσοφία της Μουσικής Σελ 62

απηχούν τις απόψεις των αρθρογράφων Χέγκελ
και σαφώς δεν ταυτίζονται με την Αθηνά Μ.Καρολίδου,
άποψη της συντακτικής επιτροπής του Σελ. 66
περιοδικό κατ΄ ανάγκη Η Γη ως ένα πολύπλοκο σύστημα
συστημάτων
Παυλίδης Σπύρος

2
ΑΣΥΡΜΑΤΑ ΔΙΚΤΥΑ ΑΙΣΘΗΤΗΡΩΝ: ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΑ
ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΜΑΣ
Νικολέτα Καραμπότση, Τεχνολόγος Εφαρμοσμένης Πληροφορικής &
Πολυμέσων

Νικόλαος Τουμανίδης Τμήμα Μηχανικών Η/Υ & Πληροφορικής Παν. Πατρών,

Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Συνεργάτης ΤΕΙ Κρήτης, Φυσικός
Ραδιοηλεκτρολόγος ( M. Sc.)

1. Περίληψη
Το όραμα της Πληροφορικής για τον 21ο αιώνα είναι η ενσωμάτωση των
υπολογιστών σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης και η δημιουργία έξυπνων χώρων
(smarts spaces) μέσα σε ένα περιβάλλον περιρρέουσας ευφυΐας (Ambient
Intelligence). Όλα αυτά τα αντικείμενα θα μπορούν να έχουν πρόσβαση στο Ιντερνετ
ή σε άλλα μεγάλης κλίμακας δίκτυα, ασύρματα.
Η ταχύτατη εξέλιξη της Μικροηλεκτρονικής και της Επιστήμης των Υλικών
επέτρεψε την κατασκευή μικροσκοπικών αισθητήρων, οι οποίοι μπορούν να μετρούν
ένα πλήθος από διάφορα φυσικά μεγέθη, που σχετίζονται με το φυσικό και
ανθρωπογενές περιβάλλον, καθώς και με τον ίδιο τον οργανισμό μας. Η πληροφορία
που συλλέγουν μπορεί να υφίσταται μια πρώτη επεξεργασία από ένα μικροσκοπικό
υπολογιστικό σύστημα.
Οι αισθητήρες και το μικροϋπολογιστικό σύστημα αποτελούν μια ενιαία μονάδα
εξαιρετικά μικρών διαστάσεων που είναι κόμβος ενός ασύρματου δικτύου, με τη
βοήθεια του οποίου οι μετρήσεις διαβιβάζονται σε μια κεντρική μονάδα, η οποία τα
επεξεργάζεται, ώστε να ληφθούν σημαντικές αποφάσεις.
Οι εφαρμογές των ασύρματων δικτύων αισθητήρων είναι πολυποίκιλες: Συλλογή
μετεωρολογικών και ωκεανογραφικών δεδομένων, παρακολούθηση κινήσεων
μεμονωμένων ζώων και κοπαδιών, γεωργία υψηλής ακρίβειας, συστήματα ασφάλειας
ευαίσθητων εγκαταστάσεων, έλεγχος τεχνικών κατασκευών για την πρόληψη
καταστροφικών αστοχιών.
Μια τέτοια «επανάσταση» δε μπορεί παρά να έχει και πολύ σημαντικές κοινωνικές
συνέπειες: κίνδυνοι για καταστάσεις «Μεγάλου Αδελφού», αλλά και δυνατότητα
παρακολούθησης από μακριά ηλικιωμένων και μικρών παιδιών, πιθανή ανεργία, αλλά
και ορθολογικότερη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού.
Στην παρούσα εργασία γίνεται μια επισκόπηση των σχετικών τεχνολογιών τόσο σε
ό,τι αφορά το υλικό και το λογισμικό, όσο και την ασύρματη δικτύωση, των
εφαρμογών και των κοινωνικών επιπτώσεων.

2. Ιστορία των δικτύων αισθητήρων

Όπως το Internet, αλλά και πολλές άλλες τεχνολογικές εφαρμογές που αναπτύχθηκαν
αρχικά για λογαριασμό στρατιωτικών προγραμμάτων και κατέληξαν αρκετά χρόνια
αργότερα να έχουν μία ευρύτερη πολιτική χρήση, έτσι και τα ασύρματα δίκτυα
αισθητήρων ήταν μια στρατιωτική ιδέα για το μελλοντικό πεδίο μάχης. Το πρώτο
δίκτυο αισθητήρων ήταν το Sound Surveillance System (SOSUS), το οποίο
χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις αρχές τις δεκαετίας του 1950, κατά την
διάρκεια του ψυχρού

3
πολέμου, για την ανίχνευση και τον εντοπισμό Σοβιετικών υποβρυχίων.
Χρησιμοποιούσε ειδικά υδρόφωνα ως αισθητήρες. Το SOSUS βρίσκεται ακόμη σε
λειτουργία και χρησιμοποιείται για ειρηνικούς σκοπούς (πχ. ανίχνευση σεισμικών
δονήσεων και καταγραφή δραστηριότητας θαλάσσιων οργανισμών).

Εικόνα 1. Η εξέλιξη των αισθητήρων [11]

3. Ασύρματα δίκτυα αισθητήρων

Ένα ασύρματο δίκτυο αισθητήρων (Wireless Sensor Network) είναι ένα ασύρματο
δίκτυο το οποίο αποτελείται από μερικές δεκάδες ή χιλιάδες κόμβους (sensor nodes),
οι οποίοι διασκορπίζονται στο χώρο με σκοπό να ελέγξουν τις φυσικές ή
περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως θερμοκρασία, ήχος, πίεση, κίνηση ή οι ρύποι. Οι
κόμβοι είναι μικροί σε μέγεθος, με χαμηλό κόστος και κατανάλωση ενέργειας.
Επίσης αποτελείται από έναν ή περισσότερους σταθμούς βάσης (base station), όπου
συγκεντρώνονται οι πληροφορίες που συλλέχθηκαν και υφίστανται επεξεργασία,
καθώς δικτυακό εξοπλισμό.
Ένα δίκτυο αισθητήρων αποτελεί συνήθως ένα ασύρματο ad-hoc δίκτυο, που
σημαίνει ότι κάθε αισθητήρας υποστηρίζει έναν αλγόριθμο δρομολόγησης
πολλαπλών βημάτων (multi-hop), κατά την οποία οι ενδιάμεσοι κόμβοι προωθούν
πληροφορίες στους γείτονές τους. Η επικοινωνία στα δίκτυα αισθητήρων είναι
επικοινωνία εκπομπής (broadcast). Δηλαδή κάθε κόμβος εκπέμπει προς όλους τους
γειτονικούς του και το σήμα του λαμβάνεται υπόψη μόνο από όσους
«ενδιαφέρονται», με στόχο την αποστολή των δεδομένων στους σταθμούς βάσης, οι
οποίοι έχουν απεριόριστο αποθηκευτικό χώρο και ενέργεια.
Το μεγάλο πλεονέκτημα που προκύπτει από την εγκατάσταση ενός τέτοιου δικτύου,
είναι ότι δεν είναι απαραίτητη η εκ των προτέρων γνώση της τοπολογίας του. Η
δυνατότητα αυτή επιτρέπει την ταχεία ανάπτυξη δικτύων αυτού του τύπου σε
δύσβατες περιοχές.

4
 Εικόνα 2. Ασύρματο Δίκτυο Αισθητήρων [11]

4. Αρχιτεκτονική του Κόμβου

Τα κύρια συστατικά από τα οποία αποτελούνται οι κόμβοι είναι ο αισθητήρας
(sensing unit), η μονάδα επεξεργασίας (processing unit), ο πομποδέκτης
(transceiver) και η μονάδα παροχής ενέργειας (power unit).
Αναλυτικότερα:
 Η κύρια λειτουργία του sensing unit είναι να αισθάνεται ή να μετρά φυσικά
μεγέθη. Η αναλογική τάση στην έξοδο του αισθητήρα , ψηφιοποιείται από τον
αναλογικοψηφιακό μετατροπέα (analog-to-digital converter, ADC) και
μεταφέρεται στο processing unit για επεξεργασία.
 Το processing unit είναι η καρδιά κι ο εγκέφαλος του κόμβου. Επεξεργάζεται
τα δεδομένα που δέχεται από τον αισθητήρα, αποφασίζει πότε και πού θα τα
στείλει, δέχεται δεδομένα από άλλους κόμβους και καθοδηγεί τους actuators.
Εκτελεί δηλαδή ένα πλήθος προγραμμάτων, από επεξεργασία σήματος και
επικοινωνιακά πρωτόκολλα μέχρι προγράμματα εφαρμογών. Τα δεδομένα που
συλλέγονται από τον αισθητήρα υφίστανται μια πρώτη επεξεργασία στον
κόμβο, έτσι ώστε το δίκτυο να μπορεί να λειτουργήσει και με χαμηλούς
ρυθμούς μετάδοσης.
 Στα δίκτυα αισθητήρων η μετάδοση των δεδομένων γίνεται με τη χρήση
ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων (RF). Ετσι σε κάθε κόμβο υπάρχει ένας
πομποδέκτης (tranceiver) που λειτουργεί (συνήθως) στην περιοχή 433MHz
μέχρι 2.4GHz και μετατρέπει τα ψηφιακά δεδομένα σε ραδιοκύματα και το
αντίστροφο. Εξάλλου ο πομποδέκτης πρέπει (με τη βοήθεια κατάλληλων
ολοκληρωμένων) να υλοποιεί και το πρωτόκολλο ασύρματης δικτύωσης που
επιλέχθηκε για το δίκτυο αισθητήρων. Εκτός από τα «κλασικά» πρωτόκολλα
ΙΕΕΕ 802.11 (Wi-Fi) και 802.15.1 (Bluetooth), ολοένα και περισσότερο
χρησιμοποιείται το 802.15.4 (ZigBee). Αυτό σχεδιάστηκε για ασύρματα
δίκτυα μικρής έκτασης, με μικρές απαιτήσεις bitrate, όπως τα δίκτυα
αισθητήρων. Για τον περιορισμό της απαιτούμενης ισχύος οι πομποδέκτες
αδρανοποιούνται όταν δεν έχουν να στείλουν ή να λάβουν δεδομένα και

5
 «ξυπνούν» με κατάλληλο σήμα του μικροελεγκτή ή όταν έρχονται σήματα
από άλλους κόμβους (wakeup radio).
 Η «αχίλλειος πτέρνα» των ασύρματων δικτύων αισθητήρων είναι η
αδιάλειπτη παροχή ισχύος, με δεδομένο ότι, σε αρκετές περιπτώσεις οι κόμβοι
μπορεί να βρίσκονται σε δυσπρόσιτα για τον άνθρωπο σημεία. Οι κόμβοι
είναι σχεδιασμένοι ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν με κοινές αλκαλικές
μπαταρίες. Όμως η συχνή αντικατάστασή τους δεν είναι πάντα εφικτή. Η
λύση του προβλήματος θα μπορούσε να είναι (και γίνεται εντατική
ερευνητική προσπάθεια σ’ αυτήν την κατεύθυνση) η άντληση ενέργειας
(energy scavenging) από το περιβάλλον και βέβαια η χρήση ηλεκτρονικών
πολύ χαμηλής κατανάλωσης.
Εκτός από την κλασική λύση των φωτοβολταϊκών συστημάτων έχουν προταθεί
διάφορες τεχνολογίες: οι μικρομηχανικές γεννήτριες που παράγουν ενέργεια
από μηχανικές ταλαντώσεις, οι θερμοηλεκτρικές γεννήτριες που
εκμεταλλεύονται ακόμη και ανεπαίσθητες διαφορές θερμοκρασίας
(temperature gradients) μεταξύ δυο γειτονικών σημείων, οι μικροτουρμπίνες
που παράγουν ενέργεια ακόμη κι από την ελάχιστη ριπή ανέμου. Προφανώς η
ενέργεια που παράγεται από τα συστήματα αυτά αποθηκεύεται σε
επαναφορτιζόμενες μπαταρίες.

Εικόνα 3. Αρχιτεκτονική ενός κόμβου αισθητήρα [5]

Για τη μονάδα επεξεργασίας έχει επικρατήσει η χρήση μικροελεγκτών
(microcontrollers), που συνδυάζουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά (μικρό μέγεθος,
χαμηλή κατανάλωση ισχύος, ενσωμάτωση μνήμης και πολλών περιφερειακών,
δυνατότητα εύκολης διασύνδεσης με αισθητήρες, δυνατότητα προγραμματισμού για
εφαρμογές πραγματικού χρόνου, αλλά και time-critical). Περισσότερο
χρησιμοποιούνται ο 16-bit MSP430 της Texas Intstruments κι ο 8-bit Atmega της
Atmel.
Είναι προφανές ότι το σύστημα χρειάζεται και κάποια μνήμη για την αποθήκευση του
λογισμικού καθώς και των δεδομένων. Η μνήμη αυτή πρέπει να είναι μη πτητική,
γρήγορη και χαμηλής κατανάλωσης. Η τεχνολογία που επικρατεί είναι οι μνήμες
Flash, αλλά χρησιμοποιούνται και οι EEPROM για την αποθήκευση του λογισμικού.
Μερικές δεκάδες KB αρκούν, αλλά χρησιμοποιούνται και Flash με χωρητικότητα
1MB.
Όπως σε όλα τα υπολογιστικά συστήματα, έτσι και στους κόμβους των ασύρματων
δικτύων αισθητήρων, το λειτουργικό σύστημα παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην
ορθή λειτουργία τους. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα ΛΣ των ενσωματωμένων
συστημάτων, αλλά έχει επικρατήσει το TinyOS, που γράφτηκε ειδικά για τα
ασύρματα δίκτυα αισθητήρων στη γλώσσα προγραμματισμού nesC. To TinyOS είναι
ένα event-driven ΛΣ, δηλαδή συνεχώς εκτελείται ένας βρόχος (loop) περιμένοντας

6
ένα γεγονός (event) που θα προκύψει από τον αισθητήρα και καταλαμβάνει μόνο
3.4ΚΒ μνήμης.
Ένας πολύ «δημοφιλής» πομποδέκτης είναι ο CC2420 της Chipcon, στον οποίον
υλοποιούνται το φυσικό επίπεδο (physical layer) καθώς και το υποεπίπεδο MAC
(MAC layer) του ZigBee. Δηλαδή λειτουργεί στα 2.4GHz, η διαμόρφωση είναι
DSSS (Direct – Sequence Spread Spectrum, Διασπορά Φάσματος Αμεσης
Ακολουθίας) και ο ρυθμός μετάδοσης δεδομένων 250kbps. Επίσης ο TDA 5250 της
Infineon λειτουργεί στα 868MHz με διαμόρφωση ASK ή/και FSK και περιλαμβάνει
ένα πολύ προσεγμένο αναλογικό τμήμα.
Κύριοι παράγοντες της απόδοσης ενός κόμβου είναι:
 Η κατανάλωση ισχύος. Επειδή υπάρχει η απαίτηση για μεγάλο χρόνο ζωής,
οι κόμβοι πρέπει να καταναλώνουν πολύ μικρή ποσότητα ενέργειας για κάθε
τους λειτουργία.
 Η προσαρμοστικότητα. Επειδή οι εφαρμογές στις οποίες μπορεί να
χρησιμοποιηθούν οι κόμβοι ποικίλλουν, η σχεδίασή τους πρέπει να είναι
ευέλικτη και ευπροσάρμοστη. Πρέπει δηλαδή να είναι εύκολη η μεταβολή
των παραμέτρων τους, όπως ο χρόνος απόκρισης και ο ρυθμός
δειγματοληψίας.
 Το μέγεθος και το κόστος. Το μέγεθος και το κόστος των κόμβων παίζει
μεγάλο ρόλο στο συνολικό κόστος ανάπτυξης του δικτύου.
 Η ασφάλεια. Κάθε κόμβος πρέπει να είναι σε θέση να εκτελεί πολύπλοκους
αλγόριθμους κρυπτογράφησης των δεδομένων, για την αποφυγή υποκλοπής
δεδομένων ή παρεμβολής στο κανάλι.
 Η δυνατότητα επικοινωνίας. Βασικό χαρακτηριστικό των κόμβων είναι η
ικανότητά τους να επικοινωνούν. Βασικά χαρακτηριστικά της επικοινωνίας
τους είναι ο ρυθμός μετάδοσης, η κατανάλωση ενέργειας και η ακτίνα
μετάδοσης.
 Η υπολογιστική ισχύς. Αποτελεί κλειδί στην απόδοση ενός κόμβου. Δύο
είναι οι πιο συνηθισμένες εργασίες που εκτελεί ένας κόμβος. Η επεξεργασία
δεδομένων και η μετάδοσή τους.
 Ο συγχρονισμός. Απαιτείται μέθοδος συντονισμού δεδομένων μεγάλης
ακρίβειας. Πιθανές διαφορές στον χρονισμό των κόμβων μειώνουν την
αξιοπιστία του δικτύου.

Ενας εμπορικά πολύ πετυχημένος τύπος κόμβου είναι οι Mica motes της Crossbow
(Xbow). «Φορούν» τους μικροελεγκτές Atmega της Atmel και λειτουργούν στα
2.4GHz (ZigBee) με ρυθμό μετάδοσης 250kbps.

7
 Εικόνα 4: Ενας κόμβος Mica mote [5]
Οι Btnodes αναπτύχθηκαν από το Ομοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας της
Ελβετίας (ΕΤΗ, Πολυτεχνείο της Ζυρίχης). Κι αυτοί φέρουν μικροελεγκτές
Atmega με μνήμη 64+180kB SRAM, 128kB Flash και 4kB EEPROM. Ο
πομποδέκτης είναι της Chipcon (CC1000) που λειτουργεί στα 433-915MHz
(πρωτόκολλο Bluetooth).

8
 Εικόνα 5: Ενας κόμβος Btnode [5]

5. Αρχιτεκτονική ασύρματων δικτύων αισθητήρων

Εκτός από τους κόμβους στο δίκτυο συμμετέχουν και οι sinks, οι «καταναλωτές» των
δεδομένων που παράγουν οι αισθητήρες και μπορεί να είναι μέρος ενός κόμβου, να
είναι αυτοτελείς κόμβοι ή να βρίσκονται έξω από το δίκτυο. Μπορεί να είναι φορητοί
υπολογιστές ή PDAs που αλληλεπιδρούν με το δίκτυο ή σταθμοί βάσης ή πύλες
(gateways) που στέλνουν την πληροφορία σε μεγαλύτερα δίκτυα.
Η απευθείας επικοινωνία μεταξύ των «πηγών» δεδομένων και των sinks δεν είναι
πάντα εφικτή, δεδομένης της μικρής εμβέλειας των κόμβων (μην ξεχνάμε την
απαίτηση για χαμηλή κατανάλωση). Ετσι η συντριπτική πλειοψηφία των ασύρματων
δικτύων αισθητήρων είναι δίκτυα multihop. Η πληροφορία μεταδίδεται από κόμβο
σε κόμβο μέχρι να φτάσει στον προορισμό της. Είναι προφανής, λοιπόν, ο διπλός
ρόλος των κόμβων του δικτύου: η εκπομπή των δεδομένων που δημιουργούνται από
αυτούς και προώθηση της πληροφορίας που δέχονται από τους γείτονές τους με την
τεχνική store and forward (αποθήκευση και προώθηση). Οσο πιο κοντά σε ένα
sink βρίσκεται ένας κόμβος, τόσο περισσότερο όγκο δεδομένων έχει να προωθήσει κι
επομένως πολύ σύντομα εξαντλεί τα αποθέματα ενέργειας που διαθέτει και υπάρχει
κίνδυνος να τεθεί εκτός λειτουργίας με σημαντικές συνέπειες για τη λειτουργία του
δικτύου.
Μια εναλλακτική λύση είναι η ομαδοποίηση (clustering) των κόμβων. Τα μέλη της
ομάδας στέλνουν τα δεδομένα στον επικεφαλής (head cluster) κόμβο, οποίος τα

9
στέλνει στους sink πιθανώς και απευθείας. Υπάρχει η δυνατότητα και για ιεραρχικό
clustering δυο ή παραπάνω επιπέδων.

Εικόνα 6: Δίκτυο με δύο clusters [2]

6. Εφαρμογές
Είναι τεράστια η λίστα των εφαρμογών των δικτύων αισθητήρων. Πολλές από αυτές
μας είναι ήδη γνωστές καθώς ανταποκρίνονται στις συνήθεις δραστηριότητες και
ανάγκες μας: μετρήσεις ακριβείας πολλών ατμοσφαιρικών και μετεωρολογικών
παραμέτρων, επιτήρηση δασών, υδροβιότοπων, θερμοκηπίων και γενικά αγροτικών
καλλιεργειών για έλεγχο υγρασίας, θερμοκρασίας, πίεσης, ωρίμανσης καρπών, κτλ.,
επιτήρηση υγρών στοιχείων για ρύπους ή έλεγχο ακραίων καιρικών φαινομένων όπως
οι πλημμύρες, επιτήρηση βιομηχανικού περιβάλλοντος για την εξασφάλιση
επιθυμητών συνθηκών της παραγωγικής διαδικασίας, στοιχειώδεις ρυθμίσεις
λειτουργιών σε κτίρια όπως θέρμανση, φωτισμός, συναγερμοί. Ως λιγότερο οικείες
μπορούν ν’ αναφερθούν οι στρατιωτικές εφαρμογές και οι υποβρύχιες εγκαταστάσεις
δικτύων για εντοπισμό αντικειμένων τόσο για στρατιωτικές επιχειρήσεις όσο και για
αρχαιολογικές έρευνες και πειράματα.

10
 Εικόνα 7.Zεύγος αισθητήρων μέτρησης ροής χυμών TDP80, DYNAMAX Inc.,
U.S.A. [11]

Στις πιο πρόσφατες εφαρμογές μπορούμε ν’ αναφέρουμε τη χρήση δικτύων

αισθητήρων για τον ακριβή προσδιορισμό της θέσης και της κίνησης αντικειμένων σε
εσωτερικούς χώρους, όπως σε κτίρια σε πυκνοδομημένο αστικό περιβάλλον, όπου η
απόδοση της κλασικής GPS υπηρεσίας αποδεικνύεται ανεπαρκής. Οι δυνατότητες
αυτές θα συμβάλλουν αποφασιστικά στην ασφάλεια και την επιτήρηση δημοσίων και
ιδιωτικών χώρων.
Στην προσπάθεια για αποτελεσματικότερη διαχείριση του καθημερινού μας
περιβάλλοντος, πολλές πειραματικές προσπάθειες διεθνώς επικεντρώνονται στην
ανάπτυξη και αξιολόγηση δικτύων που είναι ικανά να εκτελούν φωνητικές εντολές ή
ν’ ανιχνεύουν την κίνηση ή τη διάθεση των χρηστών τους και να ρυθμίζουν πλήρως
εγκαταστάσεις φωτισμού, ηλεκτρικών και ηλεκτροακουστικών συσκευών,
ηλεκτρονικής επικοινωνίας, κτλ.
Οι εφαρμογές που αναφέρθηκαν, αλλάζουν επαναστατικά τη ζωή μας, προσφέροντας
αναβαθμισμένο περιβάλλον σε χώρους όπου η περίθαλψη ή η διαβίωση ευπαθών
ομάδων (υπερήλικες, βρέφη) απαιτεί αδιάκοπη προσοχή και άμεση επέμβαση. Έτσι, ο
σχεδιασμός των «ψηφιακών πόλεων», που αποτελεί το μεγάλο στοίχημα της
σύγχρονης πολεοδομίας, θα στηριχθεί καθοριστικά στις δυνατότητες των ασύρματων
δικτύων αισθητήρων.
Ανάλογες εφαρμογές βρίσκονται σε εξέλιξη και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν
στη σχεδίαση και λειτουργία οχημάτων, όπου τα ασύρματα δίκτυα αισθητήρων θα
μπορούν να λειτουργήσουν σε συνεργασία με τον οδηγό για την πλοήγηση του
οχήματος, την αποφυγή εμποδίων, την εκκίνηση ή διακοπή της λειτουργίας της
μηχανής σε περίπτωση κρίσιμης κατάστασης των επιβαινόντων. Η χρήση των
τεχνολογιών αυτών μόνο θετικό αντίκτυπο μπορεί να έχει στην αποφυγή τραγικών
γεγονότων και περιστατικών στις οδικές αρτηρίες.

11
6.1. Παραδείγματα εφαρμογών
 Καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Μια απο τις πιο συχνές εφαρμογές των
δικτύων αισθητήρων είναι οι εφαρμογές ανακούφισης καταστροφών. Ένα
τυπικό σενάριο είναι η ανίχνευση πυρκαγιών. Οι κόμβοι αισθητήρες είναι
εξοπλισμένοι με θερμόμετρα και μπορούν να καθορίσουν τη θέση τους. Οι
αισθητήρες αυτοί εγκαθίστανται από αεροπλάνα όταν υπάρχει φωτιά, για
παράδειγμα σε ένα δάσος. Συλλογικά παράγουν ένα χάρτη θερμοκρασιών της
περιοχής ή καθορίζουν την περίμετρο περιοχών με υψηλή θερμοκρασία που
είναι προσβάσιμες, από πυροσβέστες. Οι εφαρμογές αυτές έχουν κοινά
στοιχεία με στρατιωτικές εφαρμογές, όπου οι αισθητήρες μπορούν να
ανιχνεύσουν, για παράδειγμα εχθρικά στρατεύματα.
 Έξυπνα κτίρια. Η κατασκευή «έξυπνων» κτιρίων βασίζεται στην
εγκατάσταση ενός δικτύου αισθητήρων που γίνονται τα «μάτια» του
συστήματος διαχείρισης και την εγκατάσταση ενός δικτύου ελεγκτών
αυτοματισμού. Ο συνδυασμός των δύο δικτύων με μια κεντρική μονάδα
επιτρέπει στο «έξυπνο οικολογικό κτίριο» να μπορεί από μόνο του να
περιορίσει την κατανάλωση ενέργειας και να βελτιώσει την οικολογική
συμπεριφορά του κτιρίου. Αναγνωρίζει αν ο φυσικός φωτισμός επαρκεί και
ενεργοποιείται/απενεργοποιείται ο τεχνητός φωτισμός. Εντοπίζει αν η
ποιότητα του εσωτερικού αέρα είναι ικανοποιητική και θέτει σε λειτουργία το
σύστημα εξαερισμού. Ελέγχει αν η θερμοκρασία είναι στα επιθυμητά επίπεδα
και ενεργοποιεί τη θέρμανση μόνο τις κρύες μέρες του χρόνου (ή αντίστοιχα
ενεργοποιεί την ψύξη μόνο τις θερμές ημέρες του χρόνου). Αντιλαμβάνεται αν
κάποιος χώρος δεν χρησιμοποιείται και απενεργοποιεί όλες τις συσκευές.
Πρόσφατες μελέτες υπολογίζουν τη συνολική βελτίωση της ενεργειακής
συμπεριφοράς κατά 34%, γεγονός το οποίο σημαίνει περίπου 38% μείωση
των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ετησίως.
 Ελεγχος τεχνικών κατασκευών: Καταγράφεται οποιαδήποτε ανωμαλία που
μπορεί να σημαίνει πρόβλημα στην ακεραιότητα της κατασκευής. Οι
μηχανικοί προβαίνουν σε επισκευές που θα κρατήσουν τη γέφυρα ασφαλή σε
περίπτωση σεισμού ή άλλης φυσικής καταστροφής.

12
 Εικόνα 8: Παρακολούθηση της κατάστασης μιας γέφυρας [4]

 Γεωργία Ακριβείας. Γεωργία Ακριβείας (Precision Agriculture)

ονομάζεται η μέθοδος γεωργικής πρακτικής, που χρησιμοποιεί πληροφορία με
σαφήνεια προσδιορισμένη ως προς το χώρο ή και το χρόνο, προκειμένου να
μεγιστοποιήσει την αποδοτικότητα των καλλιεργειών. Με τη χρήση
αισθητήρων μπορούμε να έχουμε άμεση μέτρηση και καταγραφή των
κρίσιμων παραμέτρων, όπως η θερμοκρασία, η υγρασία, η οξύτητα του
εδάφους κλπ.. Επίσης η κτηνοτροφία μπορεί να επωφεληθεί από την
τοποθέτηση ενός αισθητήρα σε μια αγελάδα ή ένα γουρούνι, ο οποίος ελέγχει
την κατάσταση της υγείας του ζώου.
 Παρακολούθηση άγριας ζωής: Στα μέλη μιας αγέλης φοριέται ένας ειδικός
αισθητήρας κι έτσι παρακολουθούνται οι κινήσεις τους.
 Ιατρική. Η χρήση αισθητήρων στην ιατρική είναι πιθανά πολύ ωφέλιμη, αλλά
και ηθικά αμφιλεγόμενη. Το εύρος των δυνατοτήτων ξεκινάει από τη
μετεγχειρητική και την εντατική θεραπεία, όπου οι αισθητήρες τοποθετούνται
απευθείας πάνω στους ασθενείς, μέχρι τη μακροχρόνια παρακολούθηση
ασθενών και την αυτόματη διαχείριση φαρμάκων (τοποθετώντας αισθητήρες
στη συσκευασία των φαρμάκων).
 Εφοδιαστική αλυσίδα. Σε πολλές διαφορετικές εφαρμογές εφοδιασμού, είναι
πιθανό να εξοπλιστούν τα εμπορεύματα με αισθητήρες οι οποίοι επιτρέπουν
τον εντοπισμό των αντικειμένων αυτών, κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους
ή τον εντοπισμό της θέσης τους μέσα σε μια αποθήκη.

13
Βιβλιογραφία
[1] Κίκηρας Π., «Ασύρματα Δίκτυα Αισθητήρων», Διαφάνειες Παραδόσεων στο
Τμήμα Μηχανικών Η/Υ, Τηλ/νιών & Δικτύων Παν. Θεσσαλίας, Βόλος 2009
[2] Νικολετσέας Σ., «Αλγοριθμικές Θεμελιώσεις Δικτύων Αισθητήρων»,
Διαφάνειες Παραδόσεων στο Τμήμα Μηχανικών Η/Υ& Πληροφορικής Παν.
Πατρών, Πάτρα 2009
[3] Παυλίδου Ν-Φ, «Ασύρματα Δίκτυα Αισθητήρων», Ηλεκτρονικό Περιοδικό
ενThesis, Ιανουάριος 2008
[4] Τσακαλίδης Π., «Σύγκλιση Τηλεπικοινωνιών και Πληροφορικής: Συνδέοντας
το Φυσικό Κόσμο με Ασύρματα Δίκτυα», Δημόσια Ομιλία, Ηράκλειο 2004
[5] Karl H., Wilig A., «Protocols and Architectures for Wireless Sensor Networks»,
John Wiley ed., 2005
[6] Raghavendra C., Sivalingam K. (Editors), «Wireless Sensor Networks,
Springer» Verlag, 2006
[7] Shorey R., Ananda A.,Chan M.C, Ooi W.T, «Mobile, Wireless, and Sensor
Networks: Technology, Applications, and Future Directions», Wiley, 2006.
[8] Tanenbaum A., «Δίκτυα Υπολογιστών», Εκδόσεις Κλειδάριθμος, Αθήνα 2003
[9] Siva Ram Murthy C., Manoj, «Ad Hoc Wireless Networks – Architectures and
Protocols», Prentice Hall, 2004
[10] Perkins C., «Ad Hoc Networking», Pearson Education, 2008
[11] Wikipedia

14
Η έννοια του ηλεκτρικού φορτίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Eμμανουηλίδης Αριστείδης Φυσικός

καθηγητής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Υποδ/ντής ΓΕΛ Λαγκαδά

Οι πρώτες αναφορές σε φαινόμενα που σχετίζονται με το ηλεκτρικό φορτίο

καταγράφονται από τον Θαλή τον Μιλήσιο, ο οποίος διαπιστώνει ότι ορισμένα υλικά,
όπως για παράδειγμα το ήλεκτρο ή κεχριμπάρι (αν το τρίψουμε με ξηρό ύφασμα) ή
το γυαλί (αν το τρίψουμε με μετάξι), έχουν τη ιδιότητα να συγκρατούν ελαφριά
αντικείμενα, όπως τρίχες. Στην αρχαία Ελλάδα επίσης, ήταν γνωστό ότι η ιδιαίτερα
έντονη τριβή

ενός υλικού μπορούσε να προκαλέσει σπινθήρα.. Ήταν γνωστή επίσης στους

αρχαίους Έλληνες η ιδιότητα ενός ψαριού, της μαρμαιρούσας (μουδιάστρας), να
δημιουργεί με τα χτυπήματά της ηλεκτρικές εκκενώσεις. Μάλιστα αναφέρεται ότι ο
Αριστοτέλης υπήρξε ο πρόδρομος των λεγόμενων σήμερα μέσων ηλεκτροθεραπείας.
Χρησιμοποίησε τα χτυπήματα του ψαριού αυτού και θεράπευσε κάποιον που έπασχε

15
από αρθριτικά. Η εποχή του Μεσαίωνα δεν πρόσφερε τίποτε στον τομέα αυτό της
Φυσικής. Τα ηλεκτρικά φαινόμενα για αιώνες παρέμεναν περιθωριακές περίεργες
εκδηλώσεις χωρίς κανένα ενδιαφέρον για τους σοφούς. Την παρατήρηση του Θαλή,
επανέλαβε ο γιατρός της βασίλισσας της Αγγλίας Γκίλμπερτ (1544-1603) και με άλλα
σώματα, όπως το γυαλί, τη ρητίνη, το θείο, τα οποία ονόμασε ιδιοηλεκτρικά και τ'
άλλα σώματα , όπως τα μέταλλα , που ονόμασε ανη-

Στον πίνακα του Arthur Hunt, ο Gilbert εκτελεί ένα πείραμα στατικού ηλεκτρισμού
παρουσία της Βασίλισσας Ελισάβετ.
.
λεκτρικά. Τα πρώτα είναι τα λεγόμενα μονωτικά ή κακοί αγωγοί του ηλεκτρισμού και
τα δεύτερα είναι οι καλοί αγωγοί του ηλεκτρισμού. Με το έργο του Gilbert “De
Magnete” γίνεται μια πρώτη προσπάθεια ώστε τα ηλεκτρικά φαινόμενα να
αποτελέσουν ιδιαίτερο αντικείμενο μελέτης.
Δημιουργεί μια πρώτη συστηματική πειραματική προσέγγιση των ηλεκτρικών
φαινομένων μέσα από την επινόηση ενός απλού οργάνου ανίχνευσης ηλεκτρικού
φορτίου, του Versorium (λέξη λατινική που σημαίνει «στριφογυρίζω») που θεωρείται
ο πρόγονος του ηλεκτροστατικού εκκρεμούς και του ηλεκτροσκοπίου. Εκτελεί μια
σειρά απλών πειραμάτων στατικού ηλεκτρισμού που θέτουν τις βάσεις της

16
πειραματικής μεθόδου έρευνας στην αυγή του 17ου αιώνα χωρίς όμως να διατυπωθεί
σοβαρή επιστημονική θεωρία που να ερμηνεύει τα ηλεκτρικά φαινόμενα
. Από την άλλη έχουμε τη δημιουργία καινούριων εννοιών:
 Ηλεκτρικά και μη ηλεκτρικά σώματα
 Ηλεκτρική δύναμη και ηλεκτρική έλξη
 Φορτισμένο σώμα
 Ηλεκτρικό ρευστό

και τη διατύπωση υποθέσεων: Δράση από απόσταση.

H έννοια της ηλεκτρικής άπωσης δεν καταγράφεται στο De Magnete.Την έννοια αυτή
την εισάγει ένας Ιταλός ,ο Niccolo Cabeo (1586-1650) για πρώτη φορά το (1620) με
την διατύπωση «τα φορτισμένα σώματα έλκονται ή απωθούνται» .
Την πρώτη ηλεκτρική μηχανή την κατασκεύασε ο Ότο δον Γκέρικε (1602-1688),
δήμαρχος του Μαγδεβούργου. Αυτός έκανε μια σφαίρα από θειάφι που
περιστρεφόταν, πάνω στην οποία έβαζε ένα άτομο τα χέρια του για την ανάλογη
τριβή. Με την τριβή αυτή παραγόταν ηλεκτρικός σπινθήρας. Το 1729, με βάση την
παρατήρηση ότι ο ηλεκτρισμός διέτρεχε κατά μήκος ενός μεταλλικού σύρματος, ενώ

17
διατηρείτο στα σώματα όπου παραγόταν ηλέκτριση λόγω της τριβής , ο Στίβεν Γκρέι
εισήγαγε τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ αγωγών και μονωτών. Πρώτος που
μετέφερε με επιτυχία ηλεκτρική ενέργεια είναι ο Γκρέι (1670-1736) και συνέχισε την
εργασία του ο Ντι Φε (1689 -1739) που ανακάλυψε την ιδιότητα
της ηλεκτρίσεως όλων των σωμάτων. Διέκρινε πειραματικά δύο τύπους ηλεκτρισμού
. Ο ένας επιτυγχανόταν όταν γίνοταν τριβή σε υλικά όπως γυαλί, χαλαζίας, πολύτιμοι
λίθοι και άλλες ουσίες. Ο άλλος επιτυγχανόταν κυρίως με το ήλεκτρο , με γομόλακα

και άλλες ουσίες. Ο ίδιος ο Ντι Φε σημείωσε : «Χαρακτηριστικό αυτών των δύο
ηλεκτρισμών είναι ότι ο καθένας απωθεί τον όμοιό του και έλκει τον άλλον». Αυτός
χρησιμοποίησε τους όρους υαλώδης και ρητινώδης ηλεκτρισμός που
μετονομάστηκαν από το Βενιαμίν Φραγκλίνο σε θετικός και αρνητικός ηλεκτρισμός

18
αντίστοιχα Αργότερα ο Βενιαμίν Φραγκλίνος οδηγήθηκε στην εισαγωγή της έννοιας
του θετικού και του αρνητικού ηλεκτρισμού ως εκδήλωση συμπύκνωσης ή αραίωσης
ενός ενιαίου ηλεκτρικού ρευστού, του. οποίου η συνολική ποσότητα διατηρείται
σταθερή. Κατά την πορεία των πειραμάτων του πάνω στον ηλεκτρισμό, ο Φραγκλίνος
κατόρθωσε να καθορίσει την ομοιότητα μεταξύ του κεραυνού και ηλεκτρικών
σπινθήρων Χάρη στον Πίτερ Βαν Μούσενμπρουκ το 1746 έγινε δυνατή η μελέτη των
ηλεκτρικών σπινθήρων στην πόλη Λούγδουνο (Λέιντεν) της Ολλανδίας. Ακολούθησε

η ανακάλυψη από το Φραγκλίνο (1706-1790) της δύναμης της ακίδων και του
αλεξικέραυνου. Το 1754 ο Καντόν επαναλαμβάνοντας τα πειράματα του Ντιφέ
ανακάλυψε ότι μπορεί να παράγει και τα δύο είδη ηλεκτρισμού από την ίδια γυάλινη
ράβδο , αρκεί να την τρίψει κάθε φορά με διαφορετικό υλικό. Οι επιστήμονες
μελετούν τον ηλεκτρισμό από την εποχή της αρχαιότητας. Η πορεία της ανακάλυψης
του ηλεκτρονίου που ήταν μια μακροχρόνια μελέτη των φυσικών του 19ου αιώνα
τελείωσε με τον υπολογισμό της τιμής του ηλεκτρικού φορτίου από τον αμερικανό

19
φυσικό Robert Millikan (1868-1953), το 1911. Είχε, φυσικά, προηγηθεί η
ανακάλυψη του λόγου e/m από τους Pieter Zeeman και J.J. Thomson (το 1897) σαν
φυσιολογική συνέπεια της έρευνας των ηλεκτρικών εκκενώσεων σε σωλήνες κενού.
Ο Αμερικανός επιστήμονας Ρόμπερτ Μίλικαν ήταν, όμως, αυτός που υπολόγισε με
ακρίβεια το φορτίο των ηλεκτρονίων το 1909.
Χρησιμοποιώντας δοχείο ψεκασμού αρώματος, ο Μίλικαν ψέκασε
μικροσκοπικές σταγόνες ελαίου σε διαφανές δοχείο. Στην κορυφή και το πάτωμα του

δοχείου, ο Μίλικαν τοποθέτησε μεταλλικές πλάκες, συνδεδεμένες με μπαταρίες,

κάνοντας τη μία πλάκα να έχει θετικό φορτίο και την άλλη αρνητικό. Καθώς κάθε
σταγονίδιο ελαίου αποκτούσε μικρό ηλεκτρικό φορτίο, στην πορεία του μέσω του
αέρα, η ταχύτητα καθόδου του μπορούσε να ελεγχθεί από τη μεταβολή της τάσης στις
πλάκες. Όταν το ηλεκτρικό φορτίο αυτό έφθανε να εξισωθεί με τη δύναμη της
βαρύτητας, τα σταγονίδια αιωρούνταν, μένοντας ακίνητα στον αέρα. Το μικρότερο
δυνατό ηλεκτρικό φορτίο, που μπορούν να έχουν τα σταγονίδια, είναι εκείνο
Η διάταξη του Μίλικαν για το πείραμα με τις σταγόνες λαδιού.
ενός και μόνο ηλεκτρονίου. Η εξέλιξη των ιδεών για την έννοια ηλεκτρικό φορτίο
φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:

20
 Ιωνία
ΕΜΠΕΙΡΙΑ 1 η ΕΛΞΗ του ήλεκτρου Θαλής
6ος αιώνας π.Χ
Δυνατότητες έλξης
ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2 έχουν Gilbert Αγγλία 1600
και ΑΛΛΑ υλικά
ΕΠΙΝΟΗΣΗ
Το ηλεκτρικό εκκρεμές Αγγλία 17ος αιώνας
1 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
Ο ηλεκτρισμός είναι
Ευρώπη
ΙΔΕΑ 1 ρευστό που μπορεί και
17ος αιώνας
ΜΕΤΑΦΕΡΕΤΑΙ
ΕΠΙΝΟΗΣΗ Von
ηλεκτροστατική μηχανή Γερμανία, 1660
2 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Guericke
οι ΜΑΓΝΗΤΕΣ
ΕΜΠΕΙΡΙΑ -
έλκονται αλλά
ΠΡΟΤΥΠΟ
και απωθούνται
Εκτός από την
«ηλεκτρική» ΕΛΞΗ
ΕΜΠΕΙΡΙΑ 3 Boyle Αγγλία 1675
μπορεί να εκδηλωθεί
και ΑΠΩΣΗ
ΑΓΩΓΟΙ και
ΙΔΕΑ 2 Gray Αγγλία 1729
ΜΟΝΩΤΕΣ
Υπάρχουν ΔΥΟ είδη
ΙΔΕΑ 3 DuFay Γαλλία 1734
ηλεκτρισμού
ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ
ΙΔΕΑ 4
ηλεκτρικού ρευστού
Mussenbroek Ολλανδία 1746
ΕΠΙΝΟΗΣΗ
ο πυκνωτής
3 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
ΘΕΤΙΚΟ και ΑΡΝΗΤΙΚΟ
ΙΔΕΑ 5 ΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΦΟΡΤΙΟ
Franklin USA 1750
Το ηλεκτρικό φορτίο
ΙΔΕΑ 6 είναι ποσότητα και
μπορεί να ΜΕΤΡΗΘΕΙ
Τρόπος
ΕΠΙΝΟΗΣΗ 4
μέτρησης του φορτίου
Οι δυνάμεις μεταξύ
ΙΔΕΑ 7 φορτίων υπακούουν σε Γαλλία 1785
Coulomb
νόμο
ΕΠΙΝΟΗΣΗ
ο ζυγός στρέψης
5 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ
Ο νόμος για την
ΠΡΟΤΥΠΟ
παγκόσμια έλξη
ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ
Ο νόμος του Coulomb
ΝΟΜΟΥ

Κλείνοντας την ιστορική αναδρομή για το ηλεκτρικό φορτίο παραθέτω για

την χρησιμότητα μελέτης του παρελθόντος την άποψη του μεγαλύτερου φυσικού του
περασμένου αιώνα Albert Einstein

21
«Οφείλουμε να εξετάζουμε τις παλιές ιδέες και θεωρίες αν και ανήκουν στο παρελθόν
γιατί αυτό είναι το μόνο μέσον για να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα των νέων και
την έκταση της ισχύος τους»
Ως δε την αντιμετώπιση του ηλεκτρικού φορτίου και των ιδιοτήτων τους απο τους
μαθητές παραθέτω ένα κομμάτι απο την διδακτική των φυσικών επιστημών του
Arnold Arons
«Πολλοί μαθητές ουδέποτε παρατήρησαν άμεσα ηλεκτροστατικές αλληλεπιδράσεις…
Έρχονται στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο έχοντας ακούσει το λεξιλόγιο του
ηλεκτρισμού, χωρίς να έχουν δει αντίστοιχα φαινόμενα. .. Η συγκεκριμένη αμέλεια,
το ότι, δηλαδή, εκκινούμε με την παραδοχή ότι οι μαθητές «γνωρίζουν» τα φαινόμενα
και την ορολογία είναι υπεύθυνη για πολλές μελλοντικές δυσκολίες που
αντιμετωπίζουν οι μαθητές σ΄αυτό το πεδίο»

Βιβλιογραφία
[1] Albert Einstein – Leopolde Infeld (1978). Η εξέλιξη των ιδεών στη
φυσική, εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα.
[2] Δαπόντες, Ν., Κασσέτας, Α., Μουρίκης, Σ. (1984). Φυσική Β’ τάξης
Ενιαίου Πολυκλαδικού Λυκείου (ΕΠΛ), έκδοση ΟΕΔΒ, Αθήνα
[3] Rosmorduc, Jean (1979). De Thales a Einstein, ed. Etudes Vivandes, Paris
– Montreal.
[4]Χασάπης Δημήτριος, 1998, ΤΕΙ Σερρών: Τμήμα Μηχανολογίας, Θεωρία
Φυσική ΙΙ
[5]Χασάπης Δημήτριος, 1998, ΤΕΙ Σερρών: Τμήμα Μηχανολογίας,
ΕργαστήριοΦυσική ΙΙ
[6] De Magnete : Dr David Stern

[7] Η οικοδόμηση της έννοιας ηλεκτρικό φορτίο Ανδρέας Ιωάννου Κασσέτας

22
 Tο Ράδιο στα μεταλλικά νερά
Πόσο μας ωφελούν τα μεταλλικά νερά ;

Κων. Παπαστεφάνου
Καθηγητής της Πυρηνικής Φυσικής
στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.)

Το ράδιο στα νερά των θερμών πηγών προσδίδει σ’ αυτά ιαματικές-θεραπευτικές

ιδιότητες, κυρίως σε αρθρίτιδες, αλλά και άλλες παθήσεις, όπως του στομάχου, κλπ.,
λόγω της ραδιενέργειας που εκπέμπεται με την ραδιενεργό διάσπασή του. Επειδή το
Ράδιο είναι μεταλλικό χημικό στοιχείο, τα νερά που το περιέχουν καλούνται και
μεταλλικά νερά. Ως μεταλλικό νερό θεωρείται το νερό που περιέχει τουλάχιστον 1
gr/L μιάς μεταλλικής ουσίας. Στην Ελλάδα αναβλύζουν περί τις 750 πηγές με
ιαματικές ιδιότητες. Μεταξύ των πηγών αυτών υπάρχουν ορισμένες, όπως της
Ικαρίας, των Καμένων Βούρλων, της Αιδηψού και του Λουτρακίου, που η
θεραπευτική τους ιδιότητα οφείλεται κυρίως στο Ράδιο και την φυσική ραδιενέργειά
τους, εν γένει, που περιέχουν. Στα εμανατόρια, οι ασθενείς με πνευμονικές παθήσεις
πηγαίνουν για να κάνουν εισπνοές Ραδονίου, ένα ραδιενεργό αέριο που παράγεται
άμεσα με την ραδιενεργό διάσπαση του Ραδίου που περιέχεται στα μεταλλικά νερά.
Οι πρώτες επιτόπιες μετρήσεις ραδιενέργειας άρχισαν, περίπου, το 1920, τότε
δηλαδή που δημοσιεύτηκε το Διάταγμα αρ. 7 της 21 Αυγούστου 1920, το σχετικό με
την αναγνώριση από το Κράτος ορισμένων πηγών, βάσει των ιδιοτήτων τους, σαν
ιαματικές. Το Διάταγμα αναφέρει ότι για να δοθεί άδεια λειτουργίας μιας ιαματικής
πηγής πρέπει να αναφέρεται η τιμή της ραδιενέργειάς της.
Σήμερα, οι συνεχώς αυξανόμενοι επικίνδυνοι και συνεργοί παράγοντες για την
υγεία του ανθρωπίνου οργανισμού, όπως οι ατμοσφαιρικοί ρυπαντές, το κάπνισμα, τα
ραδιενεργά κατάλοιπα, τα μεταλλαγμένα τρόφιμα, κ.ά., καθιστούν αναγκαία την
πληρέστερη έρευνα της ραδιενέργειας στα νερά των ραδιενεργών ιαματικών πηγών,
και στους χώρους λουτροθεραπείας με αυτά, για την προστασία των λουομένων και
του εργαζομένου προσωπικού. Συνεπώς πρέπει να είναι σωστή η δόση της φυσικής
ραδιενέργειας, του ραδίου, που λαμβάνεται κάθε φορά, σε κάθε περίπτωση μιας
επιλεγμένης ιαματικής πηγής, για την θεραπεία των λουομένων.
Τόσο για το περιεχόμενο σε Ράδιο του νερού που πίνεται, όσο και του νερού στη
λουτροθεραπεία, αναφέρονται τιμές ενδεικτικές της ραδιενέργειας για σύγκριση :
-Νερό Νιγρίτας, μέση ραδιενέργεια 7.1 mache ή 95.62 Bq/L
-Σουρωτή, μέση ραδιενέργεια 7.2 mache ή 96.97 Βq/L
-Aιδηψός, μέση ραδιενέργεια 0.18 mache ή 2.42 Bq/L
-Καμένα Βούρλα, η ραδιενέργεια κυμαίνεται, για διάφορες πηγές της, στην πηγή
Ασπρονέρι 2.0 mache ή 26.94 Bq/L, στην πηγή Κονιαβίτου 2.6 mache ή 35.02
Bq/L και στην πηγή των Δεξαμενών 203 mache ή 2734 Bq/L.
-Λουτράκι, στο ύδωρ φρεάτων 0.81 mache ή 10.91 Bq/L, στις πηγές του Δήμου 31
mache ή 418 Βq/L, και στις πηγές του ΕΟΤ 11.34 mache ή 154 Bq/L.
-Iκαρία, στην πηγή Μουσταφά-Λίτζα 350 mache ή 4713 Bq/L, στην πηγή Σπηλαίου
65 mache ή 875 Bq/L,στην πηγή Παμφίλη 80 mache ή 1077 Bq/L, στην πηγή
Aπόλλωνος 557 mache ή 7502 Bq/L, στην πηγή Θερμού 9 mache ή 121 Bq/l και
στην πηγή Αγ. Κυριακής 54 mache ή 727 Bq/L.
Στον Πίνακα 1, δίνεται η ελάχιστη και η μέγιστη τιμή της ραδιενέργειας, σε Bq/L,
στα νερά των θερμών πηγών στην Ελλάδα

23
 Τα νερά των θερμών πηγών (thermal springs) είναι πλούσια σε ράδιο, 226Ra (T ½
= 1600 y), το οποίο δια της ραδιενεργού διασπάσεως παράγει το ραδόνιο, 222Rn, (T ½
= 3.824 d), που ως γνωστόν, είναι αέριο ευγενές (αδρανές), άχρωμο, άοσμο και
άγευστο, και φυσικά ραδιενεργό με εκπομπή σωματιδίων-ακτίνων άλφα . Συνεπώς,
στα νερά των θερμών πηγών περιέχεται εν διαλύσει το αέριο ραδόνιο.

Πίνακας 1. Ραδιενέργεια στα νερά των θερμών πηγών στην Ελλάδα

Tόπος Ελάχιστη συγκέντρωση, min Μέγιστη συγκέντρωση, max

(Bq/L) (Bq/L)

Αιδηψός 2.4 782

Ικαρία 65 10677
Καμένα Βούρλα 674 3749
Λουτράκι 101 364
Μέθανα 8.8 13.5
Νιγρίτα 10.8 95.7
Ξυνό Νερό 2.7 (μ.τ., mean)
Σάριζα 14.8
Υπάτη 1.5 10.8

Το ραδόνιο συνιστάται για εισπνοές από το αναπνευστικό σύστημα στα

εμανατόρια (emanatoria, spas). Emanation (εκπήγαση, απορροή), Em, ( προϊόν
γέννεσης από το ράδιο), ήταν η παλαιότερη ονομασία του ραδονίου. Παλαιότερα
εχρησιμοποιείτο ως μονάδα της ραδιενέργειας του νερού των θερμών πηγών το
mache, η οποία ισούται με 3.64x10-10 Ci ανά λίτρο νερού, ή 13.5 Bq L-1 (dps ανά
λίτρο νερού) και εκφράζει την περιεχομένη ποσότητα του ραδονίου σε ένα λίτρο
νερού των θερμών πηγών. Αποτέλεσμα της ραδιενεργού διασπάσεως του 226Ra και
του 222Rn στα νερά των θερμών πηγών είναι η ανύψωση της θερμοκρασίας του νερού
μέχρι και του σημείου του βρασμού, ήτοι 100οC, λόγω εκλύσεως θερμότητας από την
αντίδραση των ραδιενεργών διασπάσεων (εξώθερμες αντιδράσεις). Επειδή το ράδιο
που περιέχεται στα νερά των θερμών πηγών είναι μέταλλο, γι’ αυτό ονομάζονται
μεταλλικά, τα νερά των θερμών πηγών, π.χ η ονομασία Μεταλλικό σε χωριό του Ν.
Κιλκίς, οφείλεται στο ράδιο που περιέχεται σε νερά των πηγών της περιοχής. Είναι
πολύ γνωστά τα νερά των θερμών πηγών στο Vichy και το Evian της Γαλλίας καθώς
και τα spas. Πριν πολλά χρόνια, την δεκαετία του ’50, το μεταλλικό νερό των θερμών
πηγών της Νιγρίτας αποκαλούνταν το «Βισύ της Ελλάδας», καθ‘όσον το Βισύ
(Vichy) στα Βόσγια της Ανατολικής Γαλλίας, στα σύνορα με την Γερμανία, ήταν η
γνωστή σε όλον τον κόσμο με μεταλλικό νερό ραδίου και λουτρόπολη, επίσης.

Κατιόντα μεταλλικών στοιχείων, αλλά και ανιόντα ανιχνεύονται στα νερά διαφόρων
πηγών της χώρας μας,τα οποία γι’ αυτόν τον λόγο εμφιαλώνονται, Πίνακας 2.

24
Πίνακας 2. Κατιόντα και ανιόντα στα εμφιαλωμένα νερά πηγών της Ελλάδος (mg/L)

Πηγή Na+ K+ Ca2+ Mg2+ NH4+ HCO3- Cl- SO42- NO3- NO2-

Κορπή Μοναστηράκι 4.5 0.6 96.6 3.6 <0.26 297 10.2 7.7 5.8 <0.02
Βόνιτσα, Ακαρνανικά 4.7 0.8 101.2 2.1 0.0 305.5 10.2 4.3 4.3 0.0
Υάς Κυλλήνη, Ζήρεια 5.3 3.9 99 4.5 <0.05 311 4.5 9.5 5.8 <0.01
Πηγή Αύρα Αιγίου 9.0 1.2 64.6 5.3 <0.26 223 8.8 16.5 <5 <0.05
Λουτράκι 15.2 0.7 3.2 90.4 <0.26 436 27.4 6.7 <5 <0.05
Καραντάνη 20.9 0.8 11.5 73.3 <0.26 367.4 34.7 6.7 6.7 <0.05
11.3 73.4 <0.28 383 39.7 8.8 8.9 <0.05
Πηγή Ιόλη 6.7 1.0 47.0 25.9 0.05 268.0 5.91 9.7 6.31 <0.05
Οροσειρά Οίτης
Ζαγόρι, Κρανούλα 2.5 1.1 69.5 3.3 0.0 175.0 5.0 14.9 2.9 0.0
Ιωάννινα
Βίκος, Φαράγγι Βίκου 2.1 0.8 101.8 0.7 0.0 297.6 8.9 2.4 2.5 0.0
Ζαγοροχώρια
Γάργαρο, Ιωάννινα 2.2 0.6 82.7 0.9 <0.26 239.9 9.2 2.0 <5.0 <0.05
Πηγή Σεπετά 1.9 0.4 97.4 2.0 <0.26 290.2 6.0 6.0 6.6 <0.05
Ιωάννινα
Μιτσικέλι, Ιωάννινα 2.0 0.4 94.0 2.1 <0.26 282.8 6.0 6.0 6.9 <0.05
1.9 0.4 97.4 2.0 <0.26 290.2 6.0 6.0 6.6 <0.05
Πίνδος, Ζιάκα 11.0 1.0 94.26 13.41 0.072 335.50 7.09 22.40 0.80 0.014
Γρεβενά
Σαμαρίνα, Γκούρα 3.20 0.40 4.80 21.10 0.00 85.40 7.09 0.00 4.0 0.01
Γρεβενά
Σέλι, Βέρμιο 1.9 0.4 64.4 19.4 <0.26 240 <5 28.3 6.1 <0.05
Αθως, Πολύγυρος 25 1.4 90 23 0 325 42 44 12
Υδωρ, Σουρωτή 21 1.5 46 50 0 375 25 15 11 0
Σουρωτή 190 30 242.70 85.60 1222.40 218.16 99.80
Νιγρίτα 299 41.06 92.98 92.42 0.01 1352.98 78.01 87.36 0.0

To λιγότερο Ca (3.2 mg/L) έχει το νερό της πηγής Καραντάνη Λουτρακίου, ενώ το
περισσότερο (101.8 mg/L) έχει το νερό της πηγής Βίκου στο φαράγγι του Βίκου στα
Ζαγοροχώρια.. Το λιγότερο Mg (0.7 mg/L) έχει το νερό της πηγής Βίκου, ενώ το
περισσότερο (90.4 mg/L) έχει το νερό της πηγής Καραντάνη Λουτρακίου. Το
λιγότερο Na (1.9 mg/L) έχει το νερό της πηγής Μιτσικέλι Ιωαννίνων, ενώ το
περισσότερο (25 mg/L) έχει το νερό Αθως του Πολυγύρου Χαλκιδικής. Το λιγότερο
K (0.4 mg/L) έχει το νερό της πηγής Μιτσικέλι των Ιωαννίνων, ενώ το περισσότερο
(3.9 mg/L) έχει το νερό Υάς της Κυλλήνης στα Ζήρεια.

25
 Η πρόταση της Φυσικής για μια διδακτική προσέγγιση…..
Ευάγγελος Βαρβαρέσος
Φυσικός (PhD), Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Νεάπολης.

Αν πραγματικά πιστεύουμε, όχι από ιδιοτροπία, αλλά εξ αιτίας μιας ιστορικά

καταγεγραμμένης πραγματικότητας, πως ο Έλληνας στις στιγμές της ιστορικής του
διαδρομής είχε ως κύριο μέλημά του να απαντήσει στο φιλοσοφικό ερώτημα περί του
υπαρκτού, ανεξάρτητα από το γνωστικό αντικείμενο που κάθε φορά επεξεργαζόταν,
τότε θα πρέπει πολύ σοβαρά να αναρωτηθούμε για τους λόγους που συνετέλεσαν
ώστε να υποβαθμιστεί στους καιρούς μας τόσο πολύ αυτό το χαρακτηριστικό του
γνώρισμα. Είναι πολλά χρόνια τώρα, που ο προβληματισμός που αφορά στο Ον, στο
Είναι και το Γίγνεσθαι, έχει πάψει να μας απασχολεί ιδιαίτερα. Για να κρατήσουμε
μάλιστα τα προσχήματα εντάξαμε σιωπηλά αυτό τον προβληματισμό στην κατηγορία
των ζητημάτων που αφορούν κάποιους «ειδικούς», οι οποίοι περίπου «κατ’
ανάθεση», δικαιούνται να σκέπτονται πάνω σε αυτά το θέματα.
Ακολουθώντας λοιπόν άκριτα μια άτυπη οδηγία της εποχής μας,
αποδεσμευτήκαμε από κάθε φιλοσοφικό και οντολογικό προβληματισμό,
υποκλιθήκαμε στο ‘μεγαλείο’ μιας επικαιρότητας, ακυρώσαμε την ιδιοπροσωπία μας
προς χάριν γενικευμένων αρχών που μας κατοχυρώνουν ως απρόσωπες μονάδες,
αποδεχθήκαμε ως μοναδικό χαρακτηριστικό της γνώσης και της επιστήμης την
χρηστικότητα, και γίναμε χωρίς καλά-καλά να το καταλάβουμε, οργανικά μέλη ενός
κοινωνικού παραδείγματος που δεν βοήθα όσο θα έπρεπε στην ολοκλήρωσή μας ως
ανθρώπων. Μάλιστα, επειδή από ότι φαίνεται είμαστε και ευχαριστημένοι με αυτό
που καταφέραμε, φροντίσαμε με κάθε τρόπο να μεταδώσουμε το κατόρθωμά μας και
σε άλλους, χρησιμοποιώντας τον πλέον πρόσφορο τρόπο, που είναι το εκπαιδευτικό
μας σύστημα και οι κανόνες που θέτει για την διδασκαλία των διαφόρων γνωστικών
αντικειμένων.
Μεταξύ των μοχλών αυτής της ιδιόμορφης πειθούς που χρησιμοποιήσαμε
εντάχθηκε και η Φυσική. Φάνηκε μάλιστα ότι με τις κατάλληλες διδακτικές επιλογές,
η Φυσική, μπορεί να στηρίξει το νεοτερικό παράδειγμα του βίου, μια που κινείται με
σχετική άνεση στον τομέα του χρηστικού ορθολογισμού, ο οποίος βεβαίως δεν έχει
καμία σχέση με τον αρχαιοελληνικό ορθό λόγο. Πράγματι, στο νεοτερικό τρόπο
θεώρησης της ζωής, η Φυσική, πολλές φορές συνεισέφερε με τρόπο υποστηρικτικό
μέσα από θεωρίες και μοντέλα, άλλες φορές όμως ο τρόπος της ήταν ανατρεπτικός
για τις κρατούσες αντιλήψεις. Στο τοπίο των θεωριών που συμβάλουν στην ανάπτυξη
μιας διαφορετικής οπτικής για την θεώρηση του κόσμου και που έχουν αντανάκλαση
στο μοντέλο θέασής του, μπορούμε να εντάξουμε την σχετικότητα, την κβαντική, την
θερμοδυναμική, το χάος κλπ.
Η διατύπωση αυτών των θεωριών βεβαίως, παρά τις όποιες προσδοκίες, δεν
φαίνεται να άλλαξε αισθητά τον τρόπο του νεοτερικού μοντέλου της ζωής ή της
σκέψης μας και σε αυτό μάλλον έπαιξε ρόλο ο τρόπος των σχολικών βιβλίων, δηλαδή
η θεματολογία και η διάρθρωση της ύλης τους. Με άλλα λόγια και παρά το γεγονός
ότι όντως τα τελευταία χρόνια έκαναν την εμφάνισή τους στις σελίδες των σχολικών
βιβλίων Φυσικής οι νεότερες θεωρίες της, τόσο ο τρόπος με τον οποίο

26
παρουσιάζονται, όσο και η έκταση την οποία καταλαμβάνει η ανάπτυξή τους, δεν
αντανακλούν επαρκώς την αναγκαιότητα νέου προσανατολισμού τον οποίο
προσπορίζουν οι ανακαλύψεις τους και ο οποίος θα οδηγούσε τον άνθρωπο σε
βαθύτερες και εκτενέστερες φιλοσοφικές αναζητήσεις.
Χωρίς να ισχυριζόμαστε πως η Φυσική μπορεί να υποκαταστήσει την
φιλοσοφική αναζήτηση, θεωρούμε ότι μπορεί και πρέπει να ακυρώσει μια τεχνητά
διαμορφωμένη αντίθεση που την φέρνει σε ασύμβατη θέση με τον φιλοσοφικό
στοχασμό. Και τούτο διότι ποτέ δεν υπήρξε στην πραγματικότητα αντίθεση μεταξύ
φιλοσοφίας και επιστήμης τουλάχιστον στην δική μας ιστορική παράδοση. Άλλωστε
ο κόσμος αποδεικνύεται πολύ πιο σύνθετος από όσο τον περιέγραψε η κλασική
επιστήμη με μια ιστορικότητα χρονικότητα και ολιστικότητα να κυριαρχεί, με ένα
ντετερμινισμό να υποχωρεί και να αποτελεί απλώς μια επιμέρους εκδήλωση άλλων
ανοιχτών διαδικασιών που συνεπάγονται διαρκή οντολογικό εμπλουτισμό της
πραγματικότητας. Η πραγματικότητα πλέον γνωρίζουμε πως δημιουργείται διαρκώς,
ο οντολογικός της προσδιορισμός γίνεται συνώνυμος της προοπτικής της αφού
εμπίπτει στα όρια ενός χρόνου που να κυλά χωρίς αντιστροφή ορίζοντας με σαφήνεια
την ασυμμετρία μέλλοντος και παρελθόντος. Ο υλικός κόσμος με άλλα λόγια και η
πραγματικότητα εν γένει βρίσκονται στην διαδικασία μιας αδιάκοπης δημιουργίας
και αποτελούν την εκδήλωση μιας κοσμικής γλώσσας, ενός ιδιότυπου λόγου που
εκφέρεται εμπλουτιζόμενος ακατάπαυστα. Το όλον είναι διακριτό σε σχέση με τα
μέρη που το συνθέτουν και επομένως ούτε ανάγεται ούτε και εξηγείται από αυτά,
αποκτώντας συνεπώς το δικό του οντολογικό περιεχόμενο. Η Φυσική για να μπορέσει
ξανά, εκτός των άλλων, να συμβάλει στην διαμόρφωση μιας άλλης κουλτούρας, με
την οποία οπλισμένος ο άνθρωπος θα προσεγγίσει τον κόσμο, οικοδομώντας ακόμα
και τα κοινωνικά του μοντέλα, με τρόπο που να είναι πιο συμβατός στην κοσμική
αρμονική πρόταση. Θα λέγαμε πως το να μάθουμε τον κόσμο, ή να ζούμε όπως ο
κόσμος, ισοδυναμεί με την σε βάθος ακρόαση του ενυπάρχοντος σε αυτόν Λόγου, η
οποία συμβαίνει όταν αυτός ο Λόγος συντονίζεται με τον ανθρώπινο, όπως θα έλεγε ο
Ηράκλειτος αλλά βεβαίως όχι μόνον αυτός. Γέφυρα αυτού του συντονισμού, μπορεί
να είναι η Φυσική, η οποία με τους αποφατικούς γλωσσικούς κώδικες που
χρησιμοποιεί, αλλά και με το ιδιότυπο νοηματικό φορτίο των όρων της, βοηθά
αποτελεσματικά ώστε να στραφούμε και πάλι προς ξεχασμένους λυτρωτικούς
προβληματισμούς, τους οποίους έχουμε βάλει στο περιθώριο. Η περιθωριοποίηση
των προβληματισμών γίνεται φανερή ιδίως όταν προκύπτει κάποια προέκταση των
συμπερασμάτων της, σε τόπους όπως η τέχνη, η φιλοσοφία η θεολογία κλπ. Τότε
φαίνεται να υψώνεται ένα ανάχωμα οριοθετούμενο από άλλες γνωστικές περιοχές, οι
οποίες εμφανίζονται ως υπεύθυνες να εκπληρώσουν τον σκοπό του οντολογικού μας
προβληματισμού και της ανάγκης για αναζήτηση της αλήθειας. Διαπερνώντας
συνολικά το εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά και όχι μόνο αυτό, κάθε τέτοιο ανάχωμα
είναι προφανές ότι συντελεί στην υποβάθμιση των σοβαρών ερωτημάτων που
αφορούν το νόημα της ύπαρξης και διακρίνει τις περιοχές της ανθρώπινης
αναζήτησης με τρόπο που ξεφεύγει από την θεμιτή συμβατικότητα μιας διδακτικής
μεθοδολογίας. Η Φυσική, λοιπόν, μπορεί να συμβάλει, με τρόπο θαυμαστό, ώστε να
υποβαθμιστεί αυτή τη διάκριση.

27
 Η προσπάθεια προσέγγισης της Φυσικής μέσα από ένα τέτοιο τρόπο είναι μια
ουσιαστική συμβολή στην επιστήμη αλλά και στην ίδια τη διδακτική μεθοδολογία.
Σκοπός αυτού του τρόπου είναι να αναδειχθούν τα θέματα τα σχετιζόμενα με την
παραγωγή της σκέψης η οποία βρίσκεται πίσω από τις ανακαλύψεις της Φυσικής ή
προηγείται των ανακαλύψεων αυτών. Για το σκοπό αυτό, μπορούμε να μεθοδεύσουμε
την διδακτική μας πρακτική ώστε χωρίς μαθηματικούς τύπους ή άλλες παρόμοιες
φόρμες, να συμβάλουμε στην διαμόρφωση ενός ευρύτερου προβληματισμού.
Οι παρεμβάσεις αυτές στη διδακτική διαδικασία, ασφαλώς και δεν θα έχουν τις
διαστάσεις μιας έρευνας ή την αποκαλυπτικότητα μιας εισήγησης επιστημονικού
συνεδρίου. Θα στοχεύουν όμως στο να ευαισθητοποιήσουν εκείνους τους μαθητές, οι
οποίοι, χωρίς να είναι ειδικοί, θα αντιλαμβάνονται ισχυρότερα από άλλους, την σχέση
που υπάρχει μεταξύ της Φυσικής και μιας βαθύτερης ανθρώπινης αναζήτησης, και θα
θέλουν να προσεγγίσουν και να ψηλαφίσουν περισσότερο αυτή τη σχέση.
Έτσι θα συμβάλουμε ώστε να καλυφθεί ένα κενό που υπάρχει, καθώς η διδακτέα
ύλη αν και περιλαμβάνει γνώσεις για το άτομο, το μόριο, τα νέα τηλεσκόπια, την
εξερεύνηση του διαστήματος, τις ακτινοβολίες, τα μικροκύματα, τα κβάντα κτλ, που
αποτελούν τους σκαπανείς της διερεύνησης του κόσμου, εν τούτοις δεν ασχολείται
σοβαρά με τον ρόλο όλων αυτών, ως παραγόντων επηρεασμού και διαμόρφωσης των
βαθύτερων ερωτημάτων που αφορούν την ύπαρξή μας. Και επειδή στον κόσμο αυτό
τίποτε δεν είναι ή δεν ορίζεται μόνο του, έχουμε χρέος να δείξουμε στα παιδιά, ότι οι
ανθρώπινοι προβληματισμοί και τα υπαρξιακά μας ερωτήματα, όχι μόνο δεν είναι
μακριά από την Φυσική, αλλά αντιθέτως αντλούν από αυτήν και της δίνουν
εναύσματα για τρόπους έρευνας.

28
 ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΣΤΟΝ K.POPPER ΚΑΙ
P.DUHEM

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΣΩΝΗ

Δρ. ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Φιλόλογος Φ.Π.Ψ.

εκπαιδευτικός 2ου Πειραματικού Γυμνασίου Θεσσαλονίκης

1.Αναφορές σύγκλισης και απόκλισης των δύο φιλοσόφων

Στη χρονική περίοδο από το 1940-1960 η επιστημολογία στον αγγλοσαξωνικό

χώρο διέπεται από την κυριαρχία του Λογικού θετικισμού. Στόχος του είναι η
αξιόπιστη φιλοσοφική προσέγγιση της επιστήμης και «η λογική ανάλυση και
εμπειρική θεμελίωση της έγκυρης γνώσης.» Καθώς όμως στα πλαίσια μιας
θετικιστικής παράδοσης η έγκυρη γνώση ταυτίζεται με την επιστήμη-βέβαια μια
παραδοσιακή γνωσιολογία δεν είναι πια δυνατή - ο διπλός αυτός στόχος γίνεται η
ανάλυση της λογικής επιστήμης και η οριοθέτηση της επιστήμης από τη μεταφυσική.
Στο χώρο της επιστήμης ξεχωρίζει η επιστήμη της Φυσικής λόγω της
σαφήνειας, της καθαρότητας των εννοιών, των δομών και της εσωτερικής της
συνέπειας.1 Εξάλλου, η Φυσική καταφέρνει να υιοθετήσει μια «τεχνητή γλώσσα με
ανεπτυγμένες εκφραστικές δυνατότητες..». Πολύ σωστά παρατηρεί ο Ν. Αυγελής ότι
«η θετικιστική επιστημολογία τείνει στην ανάλυση της γλώσσας της Φυσικής με τις
τεχνικές της τυπικής λογικής, στην επισήμανση των πιθανών αντιφάσεων και την
τελειοποίησή της»2
Η επιστήμη αντιμετωπίζεται ως στατική και ολοκληρωμένη δομή. Ενδιαφέρον
παρουσιάζει η «μορφή» κι όχι το «περιεχόμενο» των επιστημονικών προτάσεων΄
σημασία έχει η γενική δομή, ο λογικός σκελετός κάθε δυνατού νόμου και εξήγησης κι
όχι τόσο οι ιδιαιτερότητες που παρουσιάζονται όταν μελετούμε ένα συγκεκριμένο
νόμο, μια συγκεκριμένη εξήγηση.3 Και ο Popper μελετώντας το θεωρητικό
σύστημα, μια επιστημονική θεωρία ως αξιωματοποιημένο σύστημα, το βλέπει σαν
μια ιεραρχία στην κορυφή της οποίας βρίσκονται οι
προτάσεις με το μέγιστο βαθμό καθολικότητας-τα
αξιώματα-και κάτω από αυτήν να βρίσκονται
διάφορες εμπειρικές προτάσεις καθολικής όμως
μορφής. Οι ανωτέρου επιπέδου προτάσεις έχουν το
χαρακτήρα υποθέσεων ως προς τις κατώτερες, οι
οποίες παράγονται λογικά από αυτές. Ο λογικός
χαρακτηρισμός «γενικότερο» εφαρμοσμένος σε
καθολικές προτάσεις του τύπου «όλα τα Α είναι Β»,
αν και εύκολος για την εποπτεία, παρουσιάζει
δυσκολίες όταν επιχειρούμε να τον αναλύσουμε
λογικά.4
Δεν είναι μόνο η αυστηρή λογική δόμηση αλλά
και η εμπειρική θεμελίωση που επισημαίνουν την
ιδιαιτερότητα της επιστήμης. Τα εμπειρικά δεδομένα
προσδιορίζουν το νόημα των επιστημονικών όρων και την εγκυρότητα των
επιστημονικών προτάσεων. Έτσι, η Επιστήμη διαφοροποιείται από τη Μεταφυσική,

29
γιατί είναι εμπειρική. Αν μια πρόταση επιδέχεται επαλήθευση από την άμεση
παρατήρηση-εμπειρία, έχει νόημα. Ανήκει στο πεδίο της επιστήμης. Αν όμως δεν
είναι δυνατό να επαληθευτεί, με αποτέλεσμα να μην έχει τιμή αλήθειας, δεν είναι
δηλαδή ούτε αληθής ούτε ψευδής, υπάγεται στο χώρο της Μεταφυσικής. Η σύνδεση
των προτάσεων και των άμεσων εμπειρικών δεδομένων αποτελεί συγκεκριμένο
πρόβλημα του εμπειρισμού.
Αυτό που θα μας απασχολήσει παρακάτω είναι η
οριοθέτηση της Επιστήμης και της Μεταφυσικής
στον Popper και Duhem. Στην προσπάθεια να
δώσουμε έναν ορισμό για τη Μεταφυσική, θα λέγαμε
πως είναι η «επιστήμη για τις υπεραισθητηριακές
αρχές του «Είναι». Ορισμένες φορές η έννοια της
Οντολογίας ταυτίζεται με τη μεταφυσική, ως
μεταφυσική του Είναι. Στη σύγχρονη αστική
φιλοσοφία με την επικράτηση του νεοθετικισμού και
σύμφωνα με την άποψή του, όλες οι αντινομίες και τα
προβλήματα της Οντολογίας επιλύονται στα πλαίσια
της επιστήμης είτε εξαλείφονται με τη λογική
ανάλυση της γλώσσας. Πράγματι, τη φιλοσοφία του
δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και του 20ου τη
χαρακτηρίζει η αρνητική στάση απέναντι στη Μεταφυσική, γενικά.
Διαλέξαμε τους Popper και Duhem, γιατί και τους δυο φιλοσόφους απασχόλησε
το θέμα της οριοθέτησης που θα διερευνήσουμε.

ΚΟΙΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΟΥΣ POPPER ΚΑΙ DUHEΜ

 Και οι δυο αποδέχονται ότι η επιστήμη δε στηρίζεται σε εξακριβωμένα κριτήρια

τόσο για την εξήγηση στο στάδιο της ανακάλυψης μιας καινούργιας θεωρίας όσο
και στο στάδιο της θεμελίωσης αυτής της θεωρίας.
 Στους συλλογισμούς του Duhem διαφαίνεται ότι αποκλείεται η επαγωγική
μέθοδος ως μέθοδος-τρόπος θεμελίωσης ή επικύρωσης μιας επιστημονικής
θεωρίας.
 Επίσης, όσον αφορά στην εμπειρική βάση των θεωριών στον Popper, αυτή δε
στηρίζεται σε αυστηρά θεμελιωμένες παρατηρήσεις που θα μπορούσαν να
αποτελέσουν και βάση αποδείξεων.(δηλαδή παρατηρήσεις διαβλητές που όμως
εξηγούν μια επιστημονική θεωρία).
 Όμως ο Popper περιορίζει τη συμφωνία αυτή μόνο σε υπαρκτικές αποφάνσεις,
ενώ ο Duhem παραδέχεται ότι στην επιστημονική πρακτική και μεθοδολογία
συχνά εδραιώνονται μέσα από σύμβαση και καθολικές θεωρίες.
 Και οι δύο συμφωνούν ότι δεν αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη
νοήματος (κάπως δηλαδή, ισχυρά θεμελιωμένης θεωρίας), η αναγωγή-μετατροπή
μιας υπόθεσης ή μιας θεωρητικής πρότασης που έχει διατυπωθεί σε κάποια
πραγματολογική πρόταση (που στηρίζεται σε δεδομένα που υποπίπτουν στις
αισθήσεις). Απορρίπτουν δηλαδή, με δύο λόγια, και οι δύο με βάση την
πραγματικότητα (με βάση αυτά που ισχύουν ή υποπίπτουν στις αισθήσεις),
απόδειξη ή επαλήθευση του νοήματος.
 Όσον αφορά στα βήματα της ανακάλυψης, της δημιουργίας μιας υποθετικής
επιστημονικής θεωρίας, ο Duhem είναι έτσι και αλλιώς συμβατιστής, αλλά ο
Popper αποδέχεται την αρχή αυτή ότι δηλαδή ο επιστήμονας είναι εντελώς
ελεύθερος να κατασκευάσει μια θεωρία με βάση όποιες υποθέσεις θεωρεί

30
 καταλληλότερες και όχι με βάση τα ισχύοντα και ήδη γνωστά εμπειρικά
δεδομένα. Βέβαια, από τη στιγμή που τα γνωστά εμπειρικά δεδομένα συμφωνούν
λογικά με μια σειρά υποθέσεων που μπορεί να είναι και αντίθετες μεταξύ τους,
έγκειται τότε στη διαίσθηση ή τις προσωπικές προτιμήσεις του επιστήμονα η
επιλογή των κριτηρίων με τα οποία θα δουλέψει.
 Παρόλο που ο τρόπος παρουσίασης της σχέσης ανάμεσα στη μεθοδολογία και
επιστημολογία είναι διαφορετικός στον Popper και Duhem , είναι όμως ανάλογος.
 Ο Popper όσον αφορά στην επιστήμη, αναφέρει ότι στόχος της είναι να εξηγεί,
και η καταλληλότερη εξήγηση είναι η αυστηρότητα ελεγμένη.
 Κι ο Duhem κινείται κατά ανάλογο τρόπο, υπάρχει όμως μια ουσιαστική
διαφορά. Ό Popper αναφέρει πως οι μεθοδολογικές αξιολογήσεις δεν εξαρτώνται
από τη μεταφυσική, ενώ ο Duhem δε διστάζει να υποστηρίζει πως ο επιστήμονας
δικαιούται να συνδέσει την επιτυχία των προβλέψεων της θεωρίας με την
αληθοφάνειά της, πράγμα που προϋποθέτει μια επαγωγική μεταφυσική αρχή.
 Άλλο κοινό σημείο στους Popper και Duhem είναι ότι δε διαχωρίζουν τους όρους
που έχουν σχέση με τις υποθέσεις (θεωρητικές) και όρους που προκύπτουν μέσα
από προσεκτική εξέταση των πραγμάτων. Σύμφωνα με την αντιεπαγωγιστική τους
αντίληψη δίνουν τον ίδιο όρο που θα ερμήνευε την επιστημονικότητα μιας
θεωρίας και είναι: ο έλεγχος της θεωρίας μέσω της συγκέντρωσης στοιχείων,
μέσω δηλαδή των προβλέψεων της΄ καμιά θεωρία δε θεωρείται επιστημονική
χωρίς πρόβλεψη. Ο τρόπος αυτός ελεγξιμότητας είναι παραγωγικός.
 Popper και Duhem αποδέχονται την ασυμμετρία ανάμεσα σε επαλήθευση και
διάψευση.
Η διάψευση μας επιβάλλει να αλλάξουμε ένα θεωρητικό σύστημα ή να το
απορρίψουμε κάπως αυθαίρετα ή διαισθητικά, - κατά το Duhem υπάρχει
αδυνατότητα ανίχνευσης του ακριβούς στοιχείου του θεωρητικού συστήματος
που είναι η αιτία της διάψευσης. Δεν μπορούμε δηλαδή να εντοπίσουμε
επακριβώς τα λάθη σε τι συνίσταται το γεγονός ότι η διάψευση μας επιβάλλει ή
αναπροσαρμογή ή απόρριψη.
 Τις ίδιες αποδοχές με τον Duhem κάνει και ο Popper με τη διαφορά ότι ο Duhem
ορίζει ότι τα βασικά αιτήματα μιας θεωρίας είναι προτάσεις καθολικής μορφής μη
αναγώγιμες στην εμπειρική αισθητηριακή ενέργεια, ενώ ο Popper διαφωνεί με τη
συμβατική αποδοχή των καθολικών θεωριών. Μεθοδολογικά ο Duhem αναφέρει
πως το ζεύγος αλήθεια-ψεύδος δε μας χρειάζεται για να αξιολογήσουμε σε πρώτο
επίπεδο τη θεωρία.
Κι εδώ ο Popper του καταλογίζει αδιαφορία απέναντι στη διάψευση. Όσον αφορά
στην ασυμμετρία διάψευσης και επαλήθευσής της δε σημαίνει ότι η διάψευση δεν
μπορεί να αποδειχθεί λογικά. Αλλά συμβαίνει το ίδιο όπως στην επαλήθευση, η
οποία δεν είναι σίγουρη, γιατί στηρίζεται σε προηγούμενες προτάσεις, οι οποίες
μπορεί να μην είναι ορθές. Δηλαδή λογικά σφάλματα μεταδίδονται στις
προηγούμενες προτάσεις όχι όμως και η ορθότητα ενός συμπεράσματος. Από τις
προκείμενες προτάσεις μεταδίδεται ένα εσφαλμένο συμπέρασμα ή
συμπεράσματα, σε ποια από αυτές, για εκείνο όμως που δεν υπάρχει κανόνας
είναι.
 Κι εδώ υπάρχει άλλο ένα σημείο κοινό ανάμεσα στον Popper και Duhem. Και οι
δύο δέχονται πως δεν υπάρχει μέθοδος λογικά αλάνθαστη και ότι λογικά
μπορούμε να διαψεύσουμε ένα θεωρητικό σύστημα, όχι όμως μια μεμονωμένη
υπόθεση. Εδώ βέβαια, αποδεικνύεται πως ο Popper, παρόλο που πολεμά τον
ολισμό του Duhem, είναι και αυτός ολιστής, αν δεχθούμε ότι ο υλισμός

31
 συνεπάγεται από τη διαπίστωση ή διάψευση, και αφορά θεωρητικά σύνολα κι όχι
μεμονωμένα.

Από εδώ ξεκινούν οι διαφορές:

 Ο Popper αποδίδει στον Duhem τη θέση που ουδέποτε υποστήριξε. Αλλά παρόλα
αυτά ήταν ασαφής, ότι οι διαψεύσεις δεν διαψεύδουν απλώς θεωρητικά
συστήματα αλλά ολόκληρο το υπόβαθρο των επιστημονικών μας γνώσεων. Οι
διαφορές τώρα είναι οι εξής:
 Αν ορίσουμε μια περιοχή φαινομένων ενός θεωρητικού συστήματος (υποθέσεις ή
βοηθητικές υποθέσεις και το γνωστικό υπόβαθρο που είναι οι αποδεκτές
θεωρητικές μας γνώσεις, δεν έχουν άμεση σχέση με την περιοχή. Έστω ότι μια
πρόβλεψη που προκύπτει από το σύστημα διαψεύδεται. Το συμπέρασμα είναι ότι
το σύστημα είναι συνολικά διαψευσμένο. Από εδώ και πέρα όμως σημαίνει ότι το
απορρίπτουμε οριστικά; Βέβαια, η διάψευση του συστήματος δε συνεπάγεται ότι
όλες οι επιμέρους προτάσεις του είναι ψευδείς.) Από εδώ όμως προκύπτει πως ο
Popper μάλλον λειτούργησε πιο ριζοσπαστικά πιστεύοντας στην
επαναστατικότητα της επιστήμης και στη θέση της μη θεμελίωσης θεωριών πάνω
σε εμπειρικές καταμαρτυρίες.
Από την άλλη ο Duhem, αν δεν πειθόταν ότι το σύστημα όλο είναι
ακατάλληλο, θα επεδίωκε την αναπροσαρμογή ορισμένων θεωριών που δεν ανήκουν
στην περιοχή φαινομένων του συστήματος. Παραβιάζει δηλαδή, τη συνθήκη της
περιοχής φαινομένου και γνωστικού υπόβαθρου, δηλαδή τη συνθήκη που λέει ότι
όσες θεωρίες δεν ανήκουν απευθείας στην προσδιορισμένη περιοχή φαινομένου,
ανήκουν στο γνωστικό υπόβαθρο.
Έστω τώρα ότι θέλουμε να αναπροσαρμόσουμε κάποια από τις υποθέσεις του
θεωρητικού μας συστήματος. Με ποιον τρόπο θα γίνει αυτό; Popper και Duhem
ανατρέχουν στον κοινό επιστημονικό νου και πιστεύουν πως το επιστημονικό
ένστικτο του ερευνητή θα τον οδηγήσει στο ποιες υποθέσεις θα πρέπει να
αναπροσαρμοστούν. Ο Popper εδώ προσθέτει μια συνθήκη που στον Duhem δε
φαίνεται ή υφίσταται : ο Popper ορίζει ότι το αναπροσαρμοσμένο σύστημα θα πρέπει
να υπερέχει από το αρχικό σε εμπειρικό περιεχόμενο. Απαγορεύονται δηλαδή οι
τετριμμένες αναπροσαρμογές.
Το άλλο ζήτημα που προκύπτει για τον Duhem είναι οι εξηγητικές απώλειες (με
τις υποθέσεις που χάνονται). Ο Popper πιστεύει πως οι εξηγητικές απώλειες είναι
απαράδεκτες στην έννοια της επιστήμης και πλήττουν την έννοια της προόδου. Ο
Duhem δε συγκεντρώνει μεθοδολογική ανάπτυξη μέσα από το περιεχόμενο ενός
συστήματος που θα εξηγούσε την αποτελεσματικότητα του αναπροσαρμοσμένου
συστήματος. Αντί δηλαδή να συγκρίνει δυο διαφορετικές υποθέσεις στο σύνολό
τους, τις αποδέχεται μεμονωμένα και θεωρεί τη μεμονωμένη πρόβλεψη ή εμπειρική
γνώση, επιστημονική πρόοδο.
Το κριτήριο του επιστήμονα, η επιστημονική ορθοκρισία επιτρέπει τη θεμελίωση
ενός υποσυνόλου του θεωρητικού συστήματος. Ο Popper θεωρεί ανεπίτρεπτη την
πράξη αυτή. Εδώ οι αντιλήψεις του Duhem υπερτερούν σε σχέση με του Popper,
καθώς η δημιουργία υποσυστήματος του θεωρητικού συστήματος- άτρωτου
εμπειρικά- οδηγεί στη διαφύλαξη ενός μέρους γνώσεων.
Εν κατακλείδι, ο Popper παρόλο που δηλώνει την πίστη του στη διαρκή
επαναστατικότητα της επιστήμης, ουσιαστικά λειτουργεί αντιθέτως (συντηρητικά θα
λέγαμε), καθώς προτείνει κάποια κριτήρια, τα οποία όχι μόνο είναι λογικά αλλά
προβλέπονται και ως ηθικές αρχές για την πρόοδο της επιστήμης.

32
Σ’ αυτή τη βάση ο Duhem είναι περισσότερο προσγειωμένος στην πραγματικότητα,
καθώς δίνει αληθοφανώς μια εικόνα του τι συμβαίνει στην ιστορία της επιστήμης και
δεν προτείνει κάποια κριτήρια. Το σίγουρο είναι πως συνδυάζοντας κανείς τις δυο
αυτές θεωρίες μπορεί να δει από μια διαφορετική οπτική την επιστημονική γνώση και
την ιστορική της εξέλιξη διαμορφώνοντας κατά συνέπεια και τα ανάλογα
συμπεράσματα…..

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Κάτι τέτοιο τονίζει κι ο M.Rey στο “The aim and the structure of the Physical
Theory”, σελ.314 «Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Φυσική επιστήμη έχει
μέσα της η ίδια την τιμή της Γνώσης». Ο Duhem, σελ.31 του ίδιου βιβλίου
μιλά για το «λογικό συντονισμό» που καταφέρνει «μεταξύ των πειραματικών
νόμων, προκειμένου να δημιουργήσει σχέσεις ανάλογες με την αληθινή τάξη
πραγμάτων»(σελ.314)
2. Ν.Αυγελής, Επιστημονική πρόοδος και ορθολογικότητα, σελ.24
3. Ν.Αυγελής,ο.π.π.,σελ.24
4. Ν. Αυγελής, Το αποδεικτικό πρότυπο εξήγησης, σελ.31

33
 Η ΑΦΙΞΗ ΤΟΥ iPad στην ΕΛΛΑΔΑ

Κοσμάς Ευαγγελόπουλος

Υπεύθυνου ΠΛΗΝΕΤ Δ.Δ.Ε.Δυτικής Θεσσαλονίκης,

καθηγητή Πληροφορικής, eyagelopoulos@sch.gr

Στις 28 Ιανουαρίου 2011 το iPad ήρθε επίσημα

και στην Ελλάδα από τον εξουσιοδοτημένο
διανομέα της Apple σε Ελλάδα και Κύπρο, την
iSquare.Η πολυαναμενόμενη ταμπλέτα της
Apple έρχεται στην χώρα μας με
«καθυστέρηση» 10 μηνών, έχοντας ήδη
πουλήσει 14 εκατομμύρια κομμάτια σε όλο τον
κόσμο, από τον Απρίλιο του 2010 όταν και
κυκλοφόρησε στην αγορά.. Στο μεταξύ, η
Apple ετοιμάζεται να κυκλοφορήσει -αρχικά
στις Η.Π.Α.- την δεύτερη έκδοση του iPad2, το
αργότερο έως τον Ιούνιο

Το iPad είναι ένας υπολογιστής (tablet PC) που αναπτύσσεται από την Apple βασισμένος στην
οθόνη αφής και θεωρείται ότι ανήκει σε μια κατηγορία μεταξύ των έξυπνων τηλεφώνων και του
φορητού υπολογιστή.

Η αναγγελία της παραγωγής του έγινε στις 27 Ιανουαρίου 2010 από τον Steve Jobs σε μια
συνέντευξη τύπου της Apple στο κέντρο Yerba
Buena για τις τέχνες στο Σαν Φρανσίσκο.

Παρόμοιο στη λειτουργία του με το μικρότερο και

λιγότερο ισχυρό iPhone ή iPod touch, τρέχει μια
τροποποιημένη έκδοση του ίδιου λειτουργικού
συστήματος (iPhone OS), με ένα
επανασχεδιασμένο περιβάλλον για να
εκμεταλλευτεί τη μεγαλύτερη οθόνη. Το iPad έχει
μια οθόνη πολυ-αφής (LED) 9.7 ιντσών (25 εκατ.),
16 έως 64 gigabytes (GΒ) μνήμης, Bluetooth, και
ένα καλώδιο σύνδεσης ώστε να συγχρονίζεται με
το iTunes και να συνδέεται με ενσύρματα
αξεσουάρ. Δύο εκδόσεις έχουν αναγγελθεί: μια με Wi-Fi 802.11n και μια με Wi-Fi 802.11n και 3G
(που μπορεί να συνδεθεί με τα δίκτυα HSDPA), και A-GPS. Και οι δύο εκδόσεις μπορούν να
αγοραστούν με τρεις διαφορετικές χωρητικότητες.

Για πρώτη φορά, ένας πλήρης υπολογιστής γίνεται και e-Book reader αφού το iPad είναι
σχεδιασμένο ώστε να μοιάζει, να ζυγίζει και να χρησιμοποιείται όπως ένα βιβλίο. Με τη βοήθεια
του iBooks (το κατεβάζετε δωρεάν από το App Store) που περιλαμβάνει ηλεκτρονικά βιβλία κάθε
τύπου, μπορείτε να κατεβάσετε τους αγαπημένους σας τίτλους και να τους απολαύσετε ενώ

34
ταξιδεύετε ή όταν είστε ξαπλωμένοι στο κρεβάτι σας! Το iPad έχει συγκριθεί με το Kindle της
Amazon και το Barnes & Noble's Nook.

Η Apple άρχισε τις προπαραγγελίες για το iPad από τους Αμερικανούς πελάτες της στις 12
Μαρτίου 2010.Η έκδοση Wi-Fi του iPad άρχισε να πωλείται στις Ηνωμένες Πολιτείες στις 3
Απριλίου 2010, 9:00 το βράδυ τοπική ώρα, με εκατοντάδες πελάτες που παρατάχθηκαν έξω από τα
καταστήματα σε εθνικό επίπεδο. Η έκδοση Wi-Fi + 3G κυκλοφόρησε στο τέλος Απριλίου. Το iPad
ήταν επίσης διαθέσιμο στην Αυστραλία, τον Καναδά, τη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία, την
Ιαπωνία, την Ισπανία, την Ελβετία και τη Βρετανία στα τέλη Απριλίου.

Τεχνικά Χαρακτηριστικά

Η οθόνη αφής είναι μια οθόνη 9.7 ιντσών που χρησιμοποιεί την τεχνολογία υγρών κρυστάλλων
(LCD) και είναι κατασκευασμένη από ανθεκτικό γυαλί που αντιστέκεται στις γρατζουνιές. Όπως το
iPhone, το iPad είναι σχεδιασμένο για να ελέγχεται από γυμνά δάχτυλα, όχι από γάντια και ειδικές

πένες που εμποδίζουν την ηλεκτρική αγωγιμότητα.

Η οθόνη αποκρίνεται και σε δύο άλλους αισθητήρες: ένας αισθητήρας φωτός για να ρυθμίζεται η
φωτεινότητα της οθόνης και ένα επιταχυνόμετρο που αισθάνεται το προσανατολισμό του iPad και
επιτρέπει στο χρήστη να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο κρατάει την συσκευή επιλέγοντας μεταξύ
οριζόντιου ή κάθετου προσανατολισμού. Αντίθετα από το iPhone και iPod touch, το iPad
υποστηρίζει περιστροφή οθόνης προς οποιασδήποτε γωνίας (στις αυξήσεις 90°), που σημαίνει ότι η
συσκευή λειτουργικά δεν έχει "πάνω" ή "κάτω" ανεξάρτητα από το πώς το κρατάει ο χρήστης,
μόνο η θέση του κουμπιού δεν αλλάζει.

Το iPad μπορεί να χρησιμοποιήσει το δίκτυο Wi-Fi για να βρει τον εαυτό του στο Google Maps. Η
έκδοση 3G διαθέτει A-GPS ενώ και οι δύο εκδόσεις έχουν μια ψηφιακή πυξίδα. Το iPad έχει ένα
κουμπί κάτω από την οθόνη που επιστρέφει το χρήστη στις κύριο μενού, και τρία πλαστικά
κουμπιά στα πλάγια για ενεργοποίηση/κατάσταση αναμονής, ένταση ήχου πάνω/κάτω, και
κλειδαριά περιστροφής οθόνης. Το τελευταίο, σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες υπάρχει
ώστε να αποτρέψει την κατά λάθος περιστροφή της οθόνης όταν ξαπλώνει ο χρήστης.

35
Το πίσω μέρος της έκδοσης Wi-Fi αποτελείται από αλουμίνιο μαύρα πλαστικά κουμπιά. Η έκδοση
Wi-Fi + 3G έχει μια μαύρη πλαστική επιφάνεια στο πάνω μέρος της για να αυξήσει την ένταση του
σήματος που δέχεται από το δίκτυο HSDPA.

Τρία ηχεία βρίσκονται κάτω δεξιά της συσκευής, ενώ το μικρόφωνο είναι μέσα στη συσκευή. Ένας
διακόπτης ήχου είναι στη δεξιά πλευρά της μονάδας, και ένας υποδοχέας για τα ακουστικά είναι
στην κορυφαίος-αριστερή γωνία της συσκευής. Το iPad υποστηρίζει κανονικά ακουστικά και
εκείνα με μικρόφωνο και δυνατότητα ελέγχου του ήχου. Τα μικρόφωνα μπορούν να
χρησιμοποιηθούν για την καταγραφή φωνής.

Το ενσωματωμένο Bluetooth 2.1+EDR chipset υποστηρίζει τα HSP, A2DP, και HID, τα οποία
επιτρέπουν σε ασύρματα ακουστικά και πληκτρολόγια να χρησιμοποιηθούν με το iPad. Εντούτοις,
το iPhone OS δεν υποστηρίζει αυτήν την στιγμή το πρωτόκολλο μεταφοράς αρχείων OBEX.

Η Apple υποστηρίζει ότι η μπαταρία του iPad μπορεί να παρέχει μέχρι και 10 ώρες βίντεο, 140
ώρες αναπαραγωγής ήχου, ή μέχρι και έναν μήνα στην αναμονή. Η μπαταρία χάνει την
χωρητικότητά της με την πάροδο του χρόνου και δεν είναι σχεδιασμένη για να αντικαθίσταται από
τον χρήστη. Όπως το πρόγραμμα αντικατάστασης μπαταριών για το iPod και το αρχικό iPhone, η
Apple θα αντικαθιστά την μπαταρία του Ipad όταν η μπαταρία του δεν μπορεί πλέον να
επαναφορτιστεί.

Το iPad διατίθεται με πλήρη ελληνική υποστήριξη σε δύο εκδόσεις την έκδοση με Wi-Fi και την
έκδοση με Wi-Fi και 3G, καθεμιά από τις οποίες κυκλοφορεί σε τρεις διαφορετικές χωρητικότητες
16GB, 32GB και 64GB.

36
 Σχέση Φιλοσοφίας - Προσώπων της Ιστορίας

Αθηνά Μ.Καρολίδου, Φιλόλογος, Μεταπτυχιακό στη Συστηματική Φιλοσοφία, Α.Π.Θ

Συγγραφέας

Head Platon Glyptothek Munich

Ο πολυεπίπεδος και υποκειμενικός χαρακτήρας του φιλοσοφικού στοχασμού

οφείλεται στην αλληλοαναίρεση διαφόρων κοσμοθεωριών αλλά και στη διαφορετικότητα
της περιρρέουσας πολιτισμικής ατμόσφαιρας, αφού πολλές και διαφορετικές είναι και οι
μορφές της ελληνικής και ευρωπαϊκής φιλοσοφίας που αναπτύχθηκαν στους αιώνες. Αυτή
η υποκειμενικότητα έκανε ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη επιβολής κάποιων θεμελιωδών
νόμων για την εξήγηση των φαινομένων.
37
 Λογικό επακόλουθο αυτής της αναζήτησης ήταν να δημιουργηθεί ανάμεσα στις
Φυσικές επιστήμες και τη Φιλοσοφία μια διηνεκής, άρρηκτη, διαλεκτική σχέση . Το
αντικείμενο της Φυσικής σχετίζεται με τη μελέτη της φύσης και των φυσικών φαινομένων
μέσω ενός ιστορικά αποδεδειγμένου φιλοσοφικού στοχασμού που αποτέλεσε το βάθρο της
διεπιστημονικής γνώσης.

38
 Τον 17ο αι., με τους διαδόχους του Καρτέσιου, στο χώρο της επιστήμης και της
φιλοσοφίας παρουσιάστηκε μια δημιουργική πορεία διαμέσου δύο τάσεων, του
ορθολογισμού και της εμπειριοκρατίας, που έθεσε τις βάσεις του νεώτερου τεχνολογικού
πολιτισμού.

Την εποχή του γερμανικού διαφωτισμού, ο Καντ προώθησε την επιστημονική

έρευνα με την ακριβή μεθοδολογία, χάραξε όρια σε κάθε επιστή-μη. Περιόρισε πολλές
ακρότητες της δυτικής σκέψεως και του επιστημο-νισμού. Ο Καντ χωρίς να αρνείται τη
μεταφυσική, τη θεωρεί απρόσιτη γνωσιολογικά και την απομακρύνει από τη δικαιοδοσία
του λόγου. Για τον Θεόδωρο Πενολίδη, ο Καντ μέσω της υπερβατολογικής φιλοσοφίας
δημιουργεί μια μεταγλώσσα της μεταφυσικής, με στόχο του να προσδιορίσει τους όρους
δυνατότητας της νόησης και να βρει δρόμους που οδηγούν στην αντικειμενική γνώση.

Ο 19ος αιώνας αρχίζει με κάποια μεταφυσικά συστήματα, τα οποία βρίσκονται έξω

από τα όρια της εμπειρίας. Οι δημιουργοί των συστημάτων αυτών είναι ο Σέλλιγκ και ο
Χέγγελ. Ο πρώτος θέλοντας να αποδείξει την ενότητα του κόσμου δέχεται ότι η φύση και
το πνεύμα στο βάθος είναι ταυτόσημα, και οικοδομεί μια φιλοσοφία της φύσης όπου η
δραστηριότητα δεν αντιπροσωπεύεται πλέον από το εγώ και το μη εγώ, αλλά από τα
δυναμικά αντίθετα της ίδιας της φύσης. Ο Χέγγελ, από την άλλη, συλλαμβάνει τον κόσμο
ως μια διαδοχική αυτεξέλιξη μιας Ιδέας που υποστασιάζεται σε τρεις φάσεις: τη στιγμή της
αμεσότητας (θέση), τη στιγμή της αλλοτρίωσης (αντίθεση) και τη στιγμή της διαλεκτικής
μεσολάβησης (σύνθεση).

39
 Από τη δεκαετία του ’20 έως και τη δεκαετία του ’60, στη Φιλοσοφία των Επιστημών
κυριαρχεί ο λογικός Θετικισμός ή Νεοθετικισμός, ένα φιλοσοφικό κίνημα που έχει ως αντικείμενο
την έρευνα της επιστημονικής σκέψης και των λογικών βάσεων της, προσπερνώντας οποιεσδήποτε
μεταφυσικές θεωρήσεις. O Νεοθετικισμός, που διακήρυττε τη διάνοιξη μιας νέας τοποθέτησης
ανάμεσα στον Ιδεαλισμό και στον Υλισμό, εκφράστηκε κυρίως μέσα από τη Φιλοσοφία της
Φυσικής καθώς η ανάπτυξη του συνέπεσε σε μεγάλο βαθμό με την επανάσταση στη σύγχρονη
Φυσική και κυρίως με αυτή.

Συγκροτήθηκε ως δέσμη ερευνητικών προγραμμάτων με τον "Κύκλο της Βιέννης" (Ρ.

Κάρναπ, Ο Νόυρατ. Φ. Φρανκ, Γ.Φέιγκλ, Χ. Ράιχενμπαχ κ.ά.). Ένας λόγος για τον οποίο ο Κύκλος
της Βιέννης ασκούσε ιδιαίτερη επιρροή στον κόσμο της φιλοσοφίας ήταν ότι χρησιμοποιούσε
κυρίως το εργαλειακό υλικό του φιλοσοφικού στοχασμού.

Κορυφαίοι φυσικοί, με δυνατό φιλοσοφικό λόγο, όπως ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, ο Νηλς

Μπορ, ο Έρβιν Σρέντινγκερ και πολλοί άλλοι, υποδεικνύουν ότι εκκινώντας από τα δεδομένα, δεν
υπάρχει ουσιαστικά κάποια συστηματική οδός προκειμένου να προσεγγίσουμε κάποια
επιστημονική θεωρία. Σε αυτόν ακριβώς το λόγο οφείλεται η άρρηκτη συνέχεια της αμφίδρομης
σχέσης φιλοσοφίας και φυσικών επιστημών.

40
Η φωτογραφία είναι από το συνέδριο του Solvay και αναδημιουργήθηκε από τον: Anton
Skorucak

Βιβλιογραφία

 Κονδύλης Π., 1987, Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, Θεμέλιο, Αθήνα

 Βικιπαίδεια
 Μολύβας Γ., 2000, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τ. Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα

 Cassirer E., 1956, The Philosophy of the Enlightment, Mentor, New York

 Πενολίδης Θ., «Η Κριτική του καθαρού λόγου του Immanuel Kant»

 "Φιλοσοφία" > "Ιστορία", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 59, εκδ.

Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005

41
 Η οικοδόμηση της έννοιας ΜΑΖΑ

Θοδωρής Πιερράτος, Εκπαιδευτικός Δ/θμιας Εκπαίδευσης, Υπ. Διδάκτορας Τμ. Φυσικής

ΑΠθ
pierratos@gmail.com
http://fysikapeiramatika.blogspot.com/
Χαρίτων Πολάτογλου, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμ. Φυσικής ΑΠΘ
hariton@physics.auth.gr

Η διδακτική πρόταση που ακολουθεί παρουσιάστηκε στο 13ο Συνέδριο της Ένωσης Ελλήνων
Φυσικών (Πάτρα, 17-21 Μαρτίου 2010) στο πλαίσιο του Συμποσίου με θέμα "Διδάσκω Φυσική στη
Δευτεροβάθμια" με συντονιστή τον Ανδρέα Κασσέτα και σχολιαστή το Στέφανο Τραχανά.

Οι προβληματισμοί

Η διδασκαλία της έννοιας μάζα περιβάλλεται από αξιοσημείωτη σύγχυση η οποία χρονολογείται
σχεδόν από τη δημοσίευση των Principia του Νεύτωνα. Η σύγχυση οφείλεται στους πολλαπλούς
εννοιολογικούς μανδύες που ενδύεται η λέξη μάζα στο πλαίσιο της κλασικής φυσικής: στον 1ο
ορισμό των Principia1 φαίνεται να ορίζεται ως μέτρο της ποσότητας ύλης, στο 2ο νόμο του
Νεύτωνα εμφανίζεται ως μέτρο της αδράνειας, ενώ στο νόμο της παγκόσμιας έλξης ως υπεύθυνη
για την αμοιβαία βαρυτική έλξη μεταξύ των σωμάτων. Ο ίδιος ο Νεύτωνας θεώρησε ότι απορρέει
από το γινόμενο πυκνότητας και όγκου, οδηγώντας στη διατύπωση ενός μάλλον κυκλικού ορισμού,
ενώ παρουσίασε μερικά «εξαιρετικά ακριβή πειράματα με εκκρεμή»2 για να θεμελιώσει ότι η μάζα
είναι ανάλογη με το βάρος του σώματος3. Με τον τρόπο αυτό νομιμοποίησε τη μέτρηση της μάζας
με ζυγό, παρακάμπτοντας τις τεχνικές δυσκολίες της μέτρησης της αδρανειακής μάζας και
πυροδοτώντας ατέρμονες συζητήσεις στους κύκλους των φυσικών και των φιλοσόφων4 μέχρι και
σήμερα.

Η πολυσημία και η απουσία λειτουργικού ορισμού της μάζας5 έχει μεταφερθεί και στα σχολικά
εγχειρίδια προκαλώντας σύγχυση τόσο στους εκπαιδευτικούς που καλούνται να διδάξουν την
έννοια όσο και στους μαθητές. Πράγματι, στα εγχειρίδια παρουσιάζεται η έννοια μάζα να είναι είτε
η ποσότητα ύλης ενός σώματος είτε/και6 το μέτρο της αδράνειας του σώματος7, η μέτρησή της
όμως παραπέμπεται στη μέτρηση της βαρυτικής μάζας μέσω ζύγισης. Πώς όμως η ζυγαριά μετράει
την ποσότητα ύλης ή την αδράνεια; Τι θα γινόταν αν μεταφερόμασταν σε περιβάλλον
μικροβαρύτητας, πώς θα μετρούσαμε τότε τη μάζα8;

42
Έρευνες δείχνουν ότι η σύνδεση της μέτρησης της μάζας με το βάρος τροφοδοτεί τις εναλλακτικές
ιδέες των μαθητών, οδηγώντας τους για παράδειγμα να πιστεύουν ότι η μάζα μεταβάλλεται όπως
και το βάρος.

Εύλογα λοιπόν εγείρονται διάφορα ερωτήματα.

 Μπορούμε να ορίσουμε την έννοια μάζα στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο, είτε εννοιολογικά
είτε λειτουργικά, με τρόπο ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση και να αποδομούνται οι
εναλλακτικές ιδέες των μαθητών;
 Σε ποια εμπειρικά και εργαστηριακά δεδομένα πρέπει να στηριχθούμε για την εννοιακή της
οικοδόμηση;
 Πώς πρέπει να προτείνεται η μέτρηση της μάζας9, ανάλογα με το επίπεδο των μαθητών
στους οποίους απευθύνεται η διδασκαλία;
 Μέσα από ποιους νόμους, που διδάσκονται στο σχολείο, αναδύεται η ανάγκη
διαπραγμάτευσης της έννοιας μάζα και πώς πρέπει να τους διδάξουμε;
 Θα ήταν δόκιμο να επεκταθούμε στις σύγχρονες θεωρήσεις της έννοιας που προσφέρουν η
θεωρία της σχετικότητας10 και η κβαντική μηχανική;

1. Η οικοδόμηση της έννοιας μάζα στο Γυμνάσιο

Το πρώτο βήμα στην οικοδόμηση της έννοιας μάζα προτείνεται να είναι η αναγνώριση της
διαφορετικής «δυσφορίας» που εκδηλώνει ένα οποιαδήποτε αντικείμενο κάθε φορά που επίκειται
αλλαγή στην κινητική του κατάσταση.

Ενδεικτικό σενάριο

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ 1

Δίνουμε στους μαθητές δύο σφαίρες της ίδιας ακτίνας, του ίδιου χρώματος, αλλά από διαφορετικό
υλικό, τους ζητούμε να τις τοποθετήσουν στην οριζόντια επιφάνεια του θρανίου τους και να
επιχειρήσουν να κυλίσουν γρήγορα τις σφαίρες μπρος και πίσω μερικές φορές.

Είναι το ίδιο εύκολο για όλες τις σφαίρες; Αν όχι, ποιας σφαίρας είναι πιο δύσκολο να επιχειρήσουν
να αλλάξουν την κινητική κατάσταση;

43
Οι μαθητές καλούνται στη συνέχεια να φυσήξουν με ένα καλαμάκι τις σφαίρες και να
διαπιστώσουν ποια δυσφορεί περισσότερο στην αλλαγή της κινητικής της κατάστασης.

Η ΣΚΕΨΗ

Ο στόχος μας είναι ορισμένοι μαθητές να σκεφτούν ότι οι δύο σφαίρες μπορεί να έχουν το ίδιο
χρώμα τον ίδιο όγκο αλλά εκδηλώνουν διαφορετική δυσκολία στο να ξεκινήσουν.

Τους ενθαρρύνουμε να αποδεχθούν ότι καθεμιά έχει «κάτι» : κάποια εσωτερική ιδιότητα που δεν
είναι ο όγκος, το σχήμα, ή το χρώμα της. Και αυτό το «κάτι» είναι για καθεμιά από τις σφαίρες
διαφορετικό.

Η ΦΥΣΙΚΗ

Σύμφωνα με τη Φυσική, η εσωτερική αυτή ιδιότητα λέγεται μάζα. Η σφαίρα που δυσφορεί
περισσότερο στο να μετακινηθεί έχει μεγαλύτερη μάζα

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ 2

Κρεμάμε δύο όμοια τενεκεδένια κουτιά πορτοκαλάδας με δύο ισομήκη νήματα. Το ένα κουτί είναι
άδειο και το άλλο γεμάτο. Καλούμε τους μαθητές να επινοήσουν έναν τρόπο προκειμένου να βρουν
πιο κουτί είναι το γεμάτο και πιο είναι το άδειο. Τους βοηθάμε προτείνοντάς τους να επιχειρήσουν
να μετακινήσουν οριζόντια καθένα από τα κουτιά.

Η ΣΚΕΨΗ

44
Ο στόχος μας είναι να σκεφτούν οι μαθητές ότι το κουτί με το υγρό έχει μεγαλύτερη μάζα από το
άδειο κουτί .

Δεύτερο βήμα στην οικοδόμηση της έννοιας μάζα προτείνεται να είναι η αναγνώριση της
ΑΝΑΛΟΓΙΑΣ μάζας και βάρους

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ 3

Επαναφέρουμε τις δύο σφαίρες της ίδιας ακτίνας, του ίδιου χρώματος, αλλά από διαφορετικό υλικό
και ζητάμε από τους μαθητές, κρατώντας τις να εκτιμήσουν ποια είναι πιο βαριά.

Η «ζύγιση» προτείνεται να γίνει με διάφορους, βιωματικούς, τρόπους, χωρίς τη χρήση ζυγού:

α. οι μαθητές καλούνται να σηκώσουν ελάχιστα (δεν θέλουμε να εμπλέξουμε μνήμες σώματος που
σχετίζονται με την ενέργεια) πάνω από το έδαφος τις ακίνητες σφαίρες: είναι το ίδιο εύκολο να
σηκωθούν οι σφαίρες; Ποια σφαίρα είναι, υπό αυτή την έννοια, «πιο βαριά»;

β. τεντώνουν τα οριζοντιωμένα χέρια τους και τους ζητάμε να κρατήσουν ακίνητες τις σφαίρες για
όσο περισσότερο χρόνο μπορούν. Πιο χέρι τους κουράζεται πιο γρήγορα; Ποια σφαίρα είναι, υπό
αυτή την έννοια, «πιο βαριά»;

Το συμπέρασμα θα βασιστεί στην αίσθηση που δημιουργείται σε κάποιον όταν κρατάει στο χέρι
ένα αντικείμενο και το «συγκρατεί» εμποδίζοντας την πτώση του. Και επειδή η αίσθηση αυτή έχει
σχέση με την τιμή της πίεσης πρέπει τα συγκρινόμενα αντικείμενα να έχουν το ίδιο εμβαδόν
στήριξης, κάτι που ισχύει με τις δύο σφαίρες.

Διαπιστώνεται ότι πιο βαριά είναι η σφαίρα που είχε εκδηλώσει μεγαλύτερη αντίδραση στην
προηγούμενη απόπειρα μετακίνησής.

Η ΣΚΕΨΗ.

Αυτό που επιδιώκουμε είναι να δημιουργηθεί, σε όσο γίνεται περισσότερους μαθητές, η ιδέα ότι
«όσο μεγαλύτερη είναι η μάζα ενός σώματος τόσο μεγαλύτερο είναι το βάρος του ίδιου σώματος».

Η ΦΥΣΙΚΗ

Σύμφωνα με τη Φυσική η μάζας ενός σώματος είναι ΑΝΑΛΟΓΗ με το βάρος του.

Ο Νεύτων από τις πρώτες κιόλας σελίδες του PRINCIPIA, προτείνει την αναλογία μάζας και βάρους
και την υποστηρίζει βασιζόμενος ανάμεσα σε άλλα α. σε πειράματα με εκκρεμή τα οποία ο ίδιος

45
πραγματοποίησε και συγκεκριμένα στο εμπειρικό δεδομένο ότι η περίοδος είναι ανεξάρτητη από το
βάρος. και β. στο φαινόμενο ελεύθερη πτώση και συγκεκριμένα στο ταυτόχρονο της πτώσης όλων των
σωμάτων στο κενό

Τρίτο βήμα στην οικοδόμηση της έννοιας μάζα προτείνεται να είναι η επινόηση ενός τρόπου για να
τη μετρήσουμε.

Για τη μέτρηση της μάζας θεωρώ ότι είναι πιο πρόσφορο να στηριχθούμε τόσο στις
αναπαραστάσεις που έχουν οι μαθητές από τις καθημερινές τους εμπειρίες/παρατηρήσεις για το
βάρος όσο και στις βαρυτικές «μνήμες σώματος» που κουβαλούν .

Διάφορες έρευνες υποδεικνύουν ότι οι μαθητές δεν είναι εξοικειωμένοι με τις διαδικασίες
μέτρησης φυσικών μεγεθών. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι δεν αντιλαμβάνονται ότι μια μέτρηση είναι
ουσιαστικά μια διαδικασία σύγκρισης και της αποδίδουν απόλυτο χαρακτήρα: η μάζα αυτή είναι 1
kg επειδή … είναι 1 kg και όχι επειδή κάποιος επέλεξε να είναι. Θεωρώ ότι στο σημείο αυτό μας
δίνεται η ευκαιρία να διαφωτίσουμε αυτό το σκοτεινό σημείο.

Θέτουμε το ερώτημα «πώς θα μπορούσαμε να μετρήσουμε τη μάζα ενός σώματος» αφού

προηγουμένως έχουμε αποσαφηνίσει ότι το να τη ΜΕΤΡΗΣΟΥΜΕ σημαίνει να τη συγκρίνουμε με
τη μάζα εκείνη που θεωρείται διεθνώς μονάδα μέτρησης. Να συγκρίνουμε δηλαδή τις διαφορετικές
αντιστάσεις στη μεταβολή κινητικής κατάστασης ή τα διαφορετικά βάρη. Τους προτείνουμε να
αποδεχθούν ότι πρακτικά πολύ πιο εύκολο είναι το «να συγκρίνουμε βάρη».

Ένας ψηφιακός ζυγός, βαθμολογημένος με το βάρος της μάζας/μονάδας μέτρησης είναι η καλύτερη
λύση. Τους ζητούμε να ζυγίσουν τις δύο σφαίρες με ένα τέτοιο ζυγό και να καταγράψουν το
αποτέλεσμα και τους λέμε ότι «μονάδα μέτρησης της μάζας θεωρείται η μάζα νερού που γεμίζει
ένα δοχείο ενός λίτρου και λέγεται κιλογκραμ ή χιλιόγραμμο». Συμβολίζεται με 1 kg .

Τέταρτο βήμα προς την οικοδόμηση είναι η πρότασή μας για έναν ΟΡΙΣΜΟ.

Προτείνουμε έναν λειτουργικό ορισμό του τύπου :

46
Η μάζα θεωρείται φυσικό μέγεθος το οποίο που χαρακτηρίζει κάθε σώμα. Η μάζα ενός σώματος
περιγράφει το «πόσο δύσκολο» είναι να το μετακινήσουμε. Η μάζα κάθε σώματος είναι ανάλογη με το
βάρος του, οπότε μπορεί να μετρηθεί και με ζυγό.

Είναι δεδομένο ότι μια ολοκληρωμένη παρουσίαση της έννοιας απαιτεί την επίκληση του 2ου
νόμου, στον οποίο όμως δεν έχουμε πρόσβαση. Όμως στο ηλικιακό αυτό επίπεδο ίσως η ποιοτική
και μόνο συσχέτιση της μάζας (που έχω μετρήσει βαρυτικά) με τη δυσφορία στην αλλαγή στην
κινητική κατάσταση (αδρανειακή μάζα) χωρίς την εμπλοκή του 2ου νόμου, να είναι όχι μόνο
εφικτή αλλά και επιθυμητή αφού μπορεί να σπείρει το σπόρο για την κοινή αντιμετώπιση των δυο
μαζών (αρχή της ισοδυναμίας), σπόρος που θα ανθίσει στην Α΄ Λυκείου. Από την άλλη, η αδράνεια
– δικαίωμα δεν εξαρτάται από τη μάζα: το τρένο, η βάρκα, η μπάλα, το Pioneer θα συνεχίσουν να
κινούνται, απουσία τριβών, όσο μεγάλη ή μικρή μάζα έχουν. Συνεπώς επί του παρόντος θεωρώ ότι
η αδράνεια – δικαίωμα θα μπορούσε ίσως να περιμένει για άλλα 2 χρόνια προκειμένου να ενταχθεί
στα εννοιολογικά εργαλεία των μαθητών.

Πέμπτο βήμα προς την οικοδόμηση της έννοιας προτείνεται να είναι η ανάδειξη της προσθετικής
ιδιότητας.

Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ 4

Στο εργαστήριο. Πραγματοποιούμε με ζυγό μετρήσεις μαζών τριών διαφορετικών αντικειμένων και
στη συνέχεια μέτρηση της μάζας και των τριών αντικειμένων μαζί Ο στόχος της πρότασης είναι να
οδηγηθούν οι μαθητές στη θεωρία ότι η μάζα ενός συστήματος είναι ίση με το άθροισμα των
μαζών των σωμάτων.

Επιστρέφουμε στην εμπειρία με τα δύο κρεμασμένα κουτιά το άδειο και το γεμάτο με πορτοκαλάδα
των δύο κουτιών που είχαμε κρεμάσει και προτείνουμε την ιδέα ότι η μάζα του κουτιού με την
υγρό είναι ΑΘΡΟΙΣΜΑ της μάζας που έχει το κουτί όταν είναι άδειο συν τη μάζα του υγρού. Τους
προτείνουμε να επινοήσουνε ένα τρόπο ώστε να μετρήσουμε τη μάζα του υγρού.

Ο στόχος της πρότασης είναι να εφαρμόσουν οι μαθητές τη θεωρία για την προθετική ιδιότητα

Η ΣΚΕΨΗ

Η πειραματικά αποδεδειγμένη προσθετική ιδιότητα της μάζας σε επίπεδο μάς επιτρέπει να

επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τη σχέση της μάζας με την «ποσότητα της ύλης»: αφού η
(βαρυτική) μάζα τριών όμοιων σφαιρών είναι 3πλάσια από τη μάζα της μίας σφαίρας τότε η μάζα
είναι ανάλογη του αριθμού των σφαιρών, δηλαδή της ποσότητας της «ύλης».

Η παρατήρηση αυτή αποτέλεσε ιστορικά το θεμέλιο λίθο των εμπορικών συναλλαγών, άρα και της
οικονομίας, ενώ ανοίγει την κερκόπορτα που οδηγεί στην ατομικότητα της ύλης!

Έκτο βήμα προς την οικοδόμηση της έννοιας προτείνεται να είναι η ανάδειξη της σχέσης της με τις
μεταβολές θερμοκρασίας (νόμος της θερμιδομετρίας).

Η ΣΚΕΨΗ

47
 Γιατί, όμως, μία σφαίρα μπορεί να έχει διπλάσια μάζα από μία άλλη σφαίρα; Πώς συνδέεται αυτή η
παρατήρηση με το γεγονός ότι η μάζα είναι ανάλογη της ποσότητας της «ύλης»; Ίσως η ερώτηση
αυτή να μπορεί να αποτελέσει εφαλτήριο προβληματισμού που σε συνεργασία με το νόμο της
θερμιδομετρίας (στον οποίο η έννοια μάζα ενδύεται τον ποσοτικό χαρακτήρα) να μπορούν να
στηρίξουν διδακτικά την αναγκαιότητα του ατομικού μοντέλου της ύλης.

Τα τρία επόμενα βήματα οικοδόμησης της έννοιας μπορούν να γίνουν πλέον στο Λύκειο.

2. Η οικοδόμηση της έννοιας μάζα στο Λύκειο

Το έβδομο βήμα προτείνεται να είναι η σύνδεσή της με το δεύτερο νόμο της κίνησης και η μέτρησή της
μέσω μετρήσεων επιτάχυνσης.

Το όγδοο βήμα προτείνεται να είναι η μέτρησή της σε συνθήκες μικροβαρύτητας. Μια ενδεικτική
πρόταση μπορείτε να δείτε εδώ.

Το ένατο βήμα προτείνεται να είναι η διαπραγμάτευση της ισοδυναμίας μάζας - ενέργειας και η
εξοικείωση με την έννοια έλλειμμα μάζας.

48
Αναφορές
1. Newton, Isaac, ( 1686) Philosophiae Naturalis Principia Mathematica. Στην αγγλική μετάφραση
του Andrew Motte αναθεωρημένη από τον Florian Cajori, ed. University of California Press, 1934.
Book I, p. 1 Definition I.
2. ο.π. p. 1 experiments by pendulums
3. ο.π. p. XXI Preface to second edition
4. Mach, Ernst ( 1883) Die Mechanik in ihrer entwinklung Η Μηχανική στην εξέλιξή της σελίδα
21 . Kritik des Massenbegriffs - Κριτική της έννοιας μάζα
5. Segré, Emilio, Personaggi e scoperte della fisica classica ( 1983) σε ελληνική μετάφραση
Κωνσταντίνας Μεργιά – Ιστορία της Φυσικής, τόμος Α΄-
εκδ. Δίαυλος, 1997. σελ. 81 Newton, ο ορισμός της μάζας
6. Newton, Isaac, ( 1686) Philosophiae Naturalis Principia Mathematica
Definition ΙΙΙ . Ο Newton εισάγει δύο έννοιες, την inertia – το «δικαίωμα στην κίνηση» - και την
vis insita - potentia αντίστασης στην αλλαγή – τις οποίες προτείνει να τις ταυτίσουμε και να
υιοθετήσουμε το όνομα αδράνεια . Υποστηρίζει στη συνέχεια ότι η ενδογενής αυτή «potentia»
αντίστασης είναι άνάλογη προς τη μάζα του σώματος.
7. Ηolton Gerard ( 1985) Introduction to Concepts and Theories in Physical Science ed. Princeton
Uniersity Press, USA.
p. 118 the constant so defined is a mesure of the body’ s inertia
8. Θοδωρής Πιερράτος ( 2009) . Εργασία για μέτρηση της μάζας απουσία βαρύτητας. Πρώτο βραβείο
στον διαγωνισμό της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος (ΕSΑ) με θέμα «Πάρτε την τάξη σας
στο Διάστημα».
9. Arons, Arnold ( 1990), A guide to introductory physics teaching, ed. John Willey and sons. Στην
ελληνική μετάφραση Ανδρέα Βαλαδάκη, Οδηγός διδασκαλίας της Φυσικής, εκδ. Τροχαλία , 1992.
σελ. 102. Αδρανειακή μάζα
10. Feynman Richard ( 1964) The Feynman Lectures on Physics, ed.Addison-Wesley, USA, 1964 .
. Προηγείται (p.15) η εισαγωγή της έννοιας αδράνεια και (p.108) η μάζα αναφέρεται ως
ποσοτική έκφραση της αδράνειας. p. 187 H έννοια μάζα εκλαμβάνεται ως βασικός παράγων της
σχετικιστικής προσέγγισης.

49
 ΟΞΙΝΗ ΒΡΟΧΗ

ΒΡΥΩΝΗΣ ΗΛΙΑΣ
ΠΕ04 – Φυσικός, evryonis@yahoo.gr

Μέρος 1
Όξινη βροχή – Σχηματισμός Όξινης Βροχής

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1872. Ο Βρετανός χημικός Ρόμπερτ Α. Σμίθ είναι ο πρώτος που συνδέει τις βιομηχανικές
εκπομπές με την όξινη ρύπανση.

Αρχές 1900. Η πέστροφα χάνεται από πολλά ποτάμια της Νορβηγίας, αλλά οι λόγοι είναι άγνωστοι.

1916. Ένα τεράστιο αγρόκτημα δίπλα σε μεγάλο χυτήριο χαλκού στον Καναδά κρίνεται
ακατάλληλο για καλλιέργεια.

1956. Στο Λονδίνο θεσπίζεται η Πράξη Καθαρού Αέρα, μετά το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων
εξαιτίας πνιγηρής καπνομίχλης τέσσερα χρόνια πιο πριν.

1950 έως 1970. Καναδοί και Σουηδοί ερευνητές αποδεικνύουν ότι η όξινη ρύπανση μπορεί να
ταξιδέψει εκατοντάδες χιλιόμετρα.

1973. Έντεκα ευρωπαϊκές χώρες θέτουν σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα για τη μέτρηση της
ατμοσφαιρικής ρύπανσης σε μεγάλη ακτίνα.

1979. Υπογράφεται από 35 χώρες στη Γενεύη της Ελβετίας μια μεγάλη συμφωνία για τη διεθνή
ατμοσφαιρική ρύπανση του αέρα μεγάλης εμβέλειας.

1984. Η Δυτική Γερμανία ανακοινώνει πως πάνω από τα μισά δάση της έχουν καταστραφεί ή
πεθαίνουν. Δέκα χώρες συναντιούνται στον Καναδά και φτιάχνουν τη «Λέσχη του 30 τοις εκατό».
Δεσμεύονται να μειώσουν την εκπομπή διοξειδίου του θείου κατά 30% μέσα στα επόμενα δέκα
χρόνια. Αργότερα προσχώρησαν και άλλες χώρες.
Ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας απασχολεί πλέον την
ανθρωπότητα, η όξινη βροχή, ένα περιβαλλοντικό ζήτημα με το οποίο θα ασχοληθεί και η παρούσα

50
εργασία που στα πλαίσια της θα δούμε τι είναι η όξινη βροχή, για ποιο λόγο η όξινη ρύπανση
αποτελεί πρόβλημα και τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να ελέγξουμε την κατάσταση.

2. ΤΙ ΕΙΝΑΙ «ΟΞΙΝΗ ΒΡΟΧΗ».

Το νερό της βροχής είναι φυσικά όξινο λόγω της διάλυσης σε αυτό του διοξειδίου του
άνθρακα που υπάρχει στην ατμόσφαιρα. Έτσι, απουσία αερίων ρύπων, η βροχή θα έπρεπε να έχει
μια τιμή pH (δείκτης της οξύτητας – Σχ3) γύρω στο 5,6 και αυτό οφείλεται κυρίως στο διοξείδιο
του άνθρακα (CO2) της ατμόσφαιρας, το οποίο διαλύεται στο νερό της βροχής και σχηματίζει το
ανθρακικό οξύ και, σε μικρότερη έκταση, στην ύπαρξη χλωρίου στην ατμόσφαιρα, το οποίο
προέρχεται από τη θάλασσα. Ωστόσο, από την αρχή της βιομηχανικής επανάστασης, τα επίπεδα
του pH της βροχής έχουν σημειώσει σημαντική πτώση (μείωση της τιμής του pH αντιστοιχεί σε
αύξηση της οξύτητας του νερού - για μεταβολή του pH κατά μία μονάδα σημειώνεται δεκαπλάσια
μεταβολή στην οξύτητα). Η βροχή σε πολλές περιπτώσεις γίνεται όλο και περισσότερο όξινη και το
pH της κυμαίνεται από 3,5 έως 4,5.
Η αυξημένη οξύτητα οφείλεται κυρίως σε νιτρικά και θειικά οξέα τα οποία συνήθως προέρχονται
από ανθρωπογενείς πηγές.

Με τον όρο «όξινη βροχή» (acid rain) εννοούμε τη βροχή με pH (ενεργό οξύτητα)
χαμηλότερο του φυσιολογικού. Τον όρο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1852, ο Άγγλος
χημικός, Robert Angus Smith, για να περιγράψει τον όξινο χαρακτήρα των βροχοπτώσεων σε
σχέση με τη ρυπασμένη ατμόσφαιρα του Λονδίνου από τις εκπομπές των εργοστασίων που έκαιγαν
κάρβουνο. Το 1982, σε ειδική συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών, η όξινη βροχή αναγνωρίστηκε
ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα διασυνοριακής ρύπανσης. Βιβλιογραφικά υπάρχει και ο
όρος «όξινη κατακρήμνιση» με συμπληρωματικό ορισμό της «όξινης βροχής» ως το φαινόμενο
των αφύσικα όξινων μετεωρολογικών κατακρημνισμάτων, όπως π.χ. βροχή, χαλάζι, χιόνι, ομίχλη,
πάχνη ως και ξηρή σκόνη.
Η απόθεση όξινου ιζήµατος «acid deposition» είναι ένας άλλος επιστηµονικός όρος που
χρησιµοποιείται για να περιγράψει την «όξινη βροχή» και διακρίνεται σε ξηρή (dry deposition) και
σε υγρή (wet deposition).

3. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ «ΟΞΙΝΗΣ ΒΡΟΧΗΣ»

Η κυριότερη αιτία σχηματισμού της όξινης βροχής είναι η καύση των ορυκτών καυσίμων.
Η βιομηχανία και οι θερμοηλεκτρικοί σταθμοί παραγωγής ενέργειας, χρησιμοποιούν άνθρακα και
51
πετρέλαιο, για να καλύψουν τις ανάγκες μας σε ενέργεια. Οι ιδιώτες χρησιμοποιούν πετρέλαιο,
άνθρακα, ξύλα ή φυσικό αέριο για τη θέρμανση των σπιτιών. Αυτοκίνητα, τρένα, αεροπλάνα και
πλοία χρησιμοποιούν βενζίνη και άλλα ορυκτά καύσιμα. Σε μικρότερο βαθμό συμβάλλουν και
φυσικά αίτια, όπως οι πυρκαγιές, οι εκρήξεις των ηφαιστείων, που εκπέμπουν διοξείδιο του θείου
(SO2) στην ατμόσφαιρα, αλλά και το πλαγκτόν από το οποίο απελευθερώνονται ποσότητες
θειούχας ένωσης (διμεθυλοσουλφίδιου) που στην ατμόσφαιρα διασπάται φωτοχημικά και τελικά
οξειδώνεται σε SO2.
Οι κύριοι ρύποι που δημιουργούν την όξινη βροχή είναι το διοξείδιο του θείου (SO2) και τα
οξείδια του αζώτου (NΟx). Ανεβαίνοντας, λοιπόν, οι ρύποι στην ατμόσφαιρα αντιδρούν με τους
υδρατμούς της και το νερό της βροχής, και σχηματίζουν αντίστοιχα οξέα, όπως θειικό και νιτρικό
με αποτέλεσμα να δημιουργείται η «όξινη βροχή». (Σχ. 2 – σχηματισμός όξινης βροχής)

 Το SO2 αντιδρά με το νερό και το οξυγόνο και παράγεται θειώδες, H2SO3, και θειικό οξύ
H2SO4 σύμφωνα με τις χημικές εξισώσεις:

SO2 + H2O → H2SO3

H2SO3 + 1/2 O2 → H2SO4

 Τα NOx αντιδρούν με το νερό και το οξυγόνο της ατμόσφαιρας και παράγεται νιτρικό οξύ
HNO3 σύμφωνα με τις χημικές εξισώσεις:

N2 + O2 → 2NO

NO2 + 1/2 O2 → NO2

NOx + H2O → HNO3

Τα οξείδια SO2 και ΝΟx ονομάζονται και ανυδρίτες οξέων, διότι μπορούν να παρασκευαστούν από
τα αντίστοιχα οξέα, με την αφαίρεση ενός μορίου νερού H2O.

52
 Σχ. 1. Κατανομή πηγών SO2 και NOx

Τα αέρια αυτά (SO2, NΟx) προέρχονται κυρίως από τις εξής πηγές :

1. Καύση ορυκτών καυσίμων : Υπολογίζεται ότι η ατμόσφαιρα της Γης επιβαρύνεται ετησίως
κατά μέσο όρο κατά 70 kT S, με τη μορφή SO2.
2. Ηφαιστειακή δραστηριότητα: Υπολογίζεται ότι η ατμόσφαιρα της Γης επιβαρύνεται
ετησίως κατά μέσο όρο κατά 7,5 kT S, με τη μορφή SO2.
3. Πυρκαγιές: Υπολογίζεται ότι η ατμόσφαιρα της Γης επιβαρύνεται ετησίως κατά μέσο όρο
κατά 2,8 kT S, με τη μορφή SO2.
4. Βιολογικές δραστηριότητες: Μια σειρά βιοχημικών διεργασιών παράγει διμεθυλοσουλφίδιο
(CH3SCH3), που τελικά οξειδώνεται προς SO2. και CO2.
5. Τήξη όξινου πάγου: Μέρος των παγοκαλυμμάτων που τήκονται λόγω του φαινόμενου του
θερμοκηπίου περιείχαν διαλυμένα όξινα αέρια, προερχόμενα κυρίως από την εντονότερη
ηφαιστειακή δραστηριότητα της εποχής που δημιουργήθηκαν.

Παρατηρούμε ότι ο κύριος παράγοντας είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Εκτός από το

νερό της βροχής επηρεάζονται από τους ρύπους, το χιόνι, η ομίχλη και το χαλάζι, τα οποία όταν
πέφτουν στη γη, ρυπαίνουν το έδαφος και τα νερά και επιφέρουν σημαντικές μεταβολές στα
οικοσυστήματα.

53
 Σχήμα 2. Σχηματισμός «όξινης βροχής»

Βέβαια θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι υπάρχουν και άλλοι ατµοσφαιρικοί ρυπαντές που
προκαλούν γενικά διάβρωση, εκτός από τα SO2 και NO2 που ήδη αναφέραµε ότι ευθύνονται για τη
διάβρωση από όξινη βροχή. Οι κυριότεροι από αυτούς τους ρυπαντές είναι :

Η2S : διαβρώνει όλα τα κράµατα του χαλκού και του αργύρου

Cl2 : διαβρώνει τα περισσότερα µέταλλα σε συνέργεια µε άλλους ρυπαντές
ΝΗ3, ΜΗ4+ : διαβρώνει όλα τα κράµατα χαλκού, νικελίου, αργύρου
Cl - : διαβρώνει τα περισσότερα µέταλλα, κυρίως τους ανοξείδωτους χάλυβες
C : δηµιουργεί καθοδικές θέσεις στα περισσότερα µέταλλα
Όζον : ισχυρό οξειδωτικό που παράγει όξινο περιβάλλον
Οξέα (θειικό, υδροχλωρικό, υδροφθορικό, νιτρικό) : προσβάλλουν τα περισσότερα µέταλλα,
γυαλιά, κεραµικά
Οργανικά οξέα : έχουν µακροπρόθεσµες επιπτώσεις σε µερικά µέταλλα

54
 Η ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΟΥ pH

Τα κτίρια και οι βαφές επηρεάζονται για pH < 5

Τα ψάρια επηρεάζονται για pH < 6

Τα δέντρα επηρεάζονται για pH < 3,5

ΟΞΙΝΟ ΟΥ ΔΕΤ ΕΡΟ ΒΑ Σ ΙΚΟ

0 7 14
11,0 - 12,0
2,2 - 3,0

2,9 - 3,3

Λεμονάδα Αμμωνία
6,4 - 7,6

Σχ 3. Η κλίμακα του pH

55
Ασύρματα δίκτυα αισθητήρων: Μικροσκοπικά υπολογιστικά συστήματα στο περιβάλλον μας
Εμμανουηλίδης Αριστείδης
Φυσικός, Υποδιευθυντής ΓΕΛ Λαγκαδά

Επίβλεψη και συντονισμός της εργασίας των μαθητών :

 Πούλου Στέλιου,

 Σαρίκου Ιωάννη ,

 Φυλάκη Σοφίας,

 Παπαρδέλα Ειρήνης,

 Σερλίεβα Μαρίας,

 Χρηστίδου Μαρίας,

 Χρηστίδη Κων/νου και

 Τσιστικλή Αλέξανδρου

ΑΝΤΙΣΤΑΤΕΣ

Ο αντιστάτης είναι ένα ηλεκτρολογικό-ηλεκτρονικό εξάρτημα το οποίο χρησιμοποιείται σε

διάφορα κυκλώματα για τον έλεγχο της ροής του ρεύματος. Ο αντιστάτης μερικές φορές λέγεται
και ηλεκτρική αντίσταση, αν και ηλεκτρική αντίσταση είναι ένα φαινόμενο. Συχνές
συνδεσμολογίες αντιστατών που συναντά κανείς στα ηλεκτρικά ή ηλεκτρονικά κυκλώματα. είναι η
σύνδεση αντιστάσεων σε σειρά και η σύνδεση αντιστάσεων παράλληλα. Η πρώτη συνδεσμολογία
ονομάζεται διαιρέτης τάσης, ενώ η δεύτερη ονομάζεται διαιρέτης ρεύματος.
Υπάρχουν διάφοροι τύποι αντιστατών .Χωρίζονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες εκείνους
που έχουν σταθερή αντίσταση και εκείνους με μεταβλητή αντίσταση

Α. Σταθερής αντίστασης
Γραμμικές : Αντιστάσεις σύρματος, Αντιστάσεις στρώματος, Αντιστάσεις μίγματος, Ρυθμιζόμενης
αντίστασης

Αντιστάσεις σύρματος: Η ονομασία τους

προέρχεται από το υλικό κατασκευής τους το οποίο
δεν είναι άλλο από ένα διηλεκτρικό υλικό πάνω στο
οποίο τυλίγεται ένας αγωγός μεγάλης ηλεκτρικής
αντίστασης. Η διατομή του αγωγού και το μήκος του
καθορίζουν την τιμή και την ισχύ της αντίστασης.. Οι
αγωγοί κατασκευάζονται από ειδικά κράματα
μετάλλων όπως το νικέλιο με το χρώμιο ή το νικέλιο με τον χαλκό. Με αυτόν τον τρόπο
πετυχαίνουμε μεγάλη αντίσταση με μικρό μήκος αγωγού. Οι
αντιστάσεις σύρματος κατασκευάζονται για να λειτουργούν για
ισχύς από μερικά Watt μέχρι KWatt.

Αντιστάσεις στρώματος

56
α. Αντιστάσεις άνθρακος: Ο άνθρακας χρησιμοποιείται σαν το κύριο υλικό των αντιστάσεων
άνθρακα το οποίο αποτίθεται πάνω σε ένα μονωτικό υλικό. Η επεξεργασία του υλικού του άνθρακα
δίνει την τελική τιμή στην ονομαστική τιμή και στην ισχύ της αντίστασης. Στα άκρα της
αντίστασης στερεώνονται τα ηλεκτρόδια τα οποία αποτελούν τους ακροδέκτες της αντίστασης. Οι
αντιστάσεις άνθρακα παίρνουν τιμές από μερικά Ωμ μέχρι εκατομμύρια Ωμ και κατασκευάζονται
για ισχύς 1/8 του Watt μέχρι και 10 Watt.
β. Αντιστάσεις μεταλλικού στρώματος:
Οι αντιστάσεις μεταλλικού στρώματος αποτελούνται από ένα στρώμα από ευγενή μέταλλα ή
οξείδια όπως παλλάδιο, άργυρος, ταντάλιο, τιτάνιο
κτλ, τα οποία τοποθετούνται πάνω σε ένα
μονωτικό υλικό με ειδικές μεθόδους όπως για
παράδειγμα με φωτογραφική μέθοδο. Έχουν το
πλεονέκτημα τις μεγάλης ακρίβειας της
ονομαστικής τιμής τους με ανοχές ακόμα και
0,05%. Οι αντιστάσεις αυτές χρησιμοποιούνται σε
κυκλώματα που χρειαζόμαστε μεγάλη ακρίβεια και
σταθερότητα, όπως π.χ. τα όργανα μέτρησης.
Β. Μεταβλητής αντίστασης
Γραμμικές: Ποτενσιόμετρα, Ροοστάτες
Μη γραμμικές: Θερμίστορ, Βαρίστορ, Φωτοαντιστάσεις
Γραμμικές αντιστάσεις
Οι αντιστάσεις μεταβλητής τιμής είναι εκείνες που μπορούμε να μεταβάλουμε την
ονομαστική τους τιμή και κατασκευάζονται από άνθρακα ή σύρμα ανάλογα με την ισχύ τους. Το
ποτενσιόμετρα ή τα τρίμμερ που χρησιμοποιούμε, είναι μεταβλητές
αντιστάσεις κυρίως από άνθρακα, ενώ για μεγαλύτερες ισχύς
κατ6ασκευάζονται από αγωγό υψηλής αντίστασης. Στην κατασκευή τους
συνήθως αποτελούνται από μια μονωτική πλάκα πάνω στην οποία
στηρίζεται το υλικό της αντίστασης και ένας δρομέας περιστρεφόμενος
εφάπτεται πάνω στο υλικό και έτσι κατασκευάζονται τα τρίμμερ και τα
ποτενσιόμετρα χαμηλής ισχύος. Οι μεταβλητές αντιστάσεις σύρματος
στην κατασκευή τους αποτελούνται από ένα μονωτικό υλικό κυλινδρικής
μορφής, πάνω στο οποίο τυλίγεται ένας αγωγός υψηλής αντίστασης.
Πάνω στον συρμάτινο αγωγό εφάπτεται ένας δρομέας ο οποίος ολισθαίνει
κατά μήκος της αντίστασης σύρματος με αποτέλεσμα να παίρνουμε την μεταβλητή τιμή της
αντίστασης που θέλουμε. Τα ποτενσιόμετρα άνθρακα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: α) στα
γραμμικά ποτενσιόμετρα και β) στα λογαριθμικά ποτενσιόμετρα. Τα γραμμικά ποτενσιόμετρα είναι
εκείνα που η τιμή της αντίστασης μεταβάλλεται με σταθερό βήμα ανάλογα με την γωνία στροφής
του ποτενσιομέτρου. Τα λογαριθμικά ποτενσιόμετρα ή αλλιώς μη γραμμικά, είναι εκείνα που η
αντίστασή τους μεταβάλλεται στην αρχή αργά και κατόπιν γρηγορότερα και η παραμικρή αύξηση
της γωνίας στροφής του δρομέα προκαλεί απότομη μεταβολή της αύξησης ή μείωσης της τιμής της
αντίστασης με μεγάλη διαφορά τιμής από την προηγούμενη θέση. Τα λογαριθμικά ποτενσιόμετρα
χρησιμοποιούνται για την ρύθμιση της έντασης ήχου, σε ενισχυτές ήχου ενώ τα γραμμικά σε
κυκλώματα τα οποία θέλουμε να έχουμε σταθερό βήμα και ακρίβεια στην ρύθμιση.

Μη Γραμμικές Αντιστάσεις
Αντιστάσεις θερμίστορ: Τα θερμίστορ είναι αντιστάσεις που η τιμή τους μεταβάλλεται με την
θερμοκρασία. Τα θερμίστορ χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τα θερμίστορ θετικού συντελεστή
θερμοκρασίας, (PTC) και τα θερμίστορ αρνητικού συντελεστή θερμοκρασίας, (NTC). Στα
θερμίστορ θετικού συντελεστή θερμοκρασίας η αντίσταση αυξάνεται με την αύξηση της
θερμοκρασίας, ενώ στα θερμίστορ αρνητικού συντελεστή η αντίσταση μειώνεται με την αύξηση
της θερμοκρασίας.

57
Φωτοαντιστάσεις: Οι φωτοαντιστάσεις μεταβάλουν την ονομαστική τους τιμή, ανάλογα με την
ένταση του φωτός που προσπίπτει επάνω τους.. Οι φωτοαντιστάσεις χρησιμοποιούνται σε πολλά
κυκλώματα αυτοματισμών.

Μαγνητικές αντιστάσεις: Οι μαγνητικές αντιστάσεις

μεταβάλλουν την τιμή τους κάτω από την επίδραση
εξωτερικού μαγνητικού πεδίου. Οι μαγνητικές αντιστάσεις
χρησιμοποιούνται σε αυτοματισμούς όταν υπάρχει
εξωτερικό μαγνητικό πεδίο.

Χαρακτηριστικά αντιστάσεων
Μέτρηση
Η μονάδα μέτρησης της ηλεκτρικής αντίστασης
στο Διεθνές σύστημα μονάδων (SI) είναι το Ωμ ,το οποίο
συμβολίζεται ως (Ω) και πήρε την ονομασία αυτή από τον Γερμανό
φυσικό Γκέοργκ Ωμ. Η τιμή κάθε ηλεκτρικής αντίστασης ή
συγκροτήματος αλληλοσυνδεδεμένων αντιστάσεων
μετριέται με ειδικό όργανο που, λόγω της μονάδας μέτρησης,
ονομάζεται ωμόμετρο.

Χρωματικός Κώδικας
Οι χρωματικοί κώδικες εμφανίζονται κατά κόρον στις ηλεκτρικές αντιστάσεις άνθρακα.
Η πιο συνηθισμένη μορφή χρωματικού κώδικα είναι των τεσσάρων λωρίδων. Παρόλα αυτά
υπάρχουν χρωματικοί κώδικες με πέντε λωρίδες (3 ψηφία, πολλαπλασιαστής, θερμικός
συντελεστής) και έξι λωρίδες (3 ψηφία, πολλαπλασιαστής, ανοχή, θερμικός συντελεστής). Σε
αντιστάσεις που χρησιμοποιούνται σε εφαρμογές όπου απαιτείται μεγάλη αξιοπιστία (πχ.
στρατιωτικές εφαρμογές) υπάρχει μία λωρίδα που υποδηλώνει την αξιοπιστία του εξαρτήματος.
Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι τιμές που αντιστοιχούν σε κάθε χρώμα:

3η λωρίδα
Χρώμα 1η λωρίδα 2η λωρίδα 4η λωρίδα (ανοχή) Θερμικός συντελεστής
(πολλαπλασιαστής)

Μαύρο 0 0 ×100

καφέ 1 1 ×101 ±1% (F) 100 ppm

Κόκκινο 2 2 ×102 ±2% (G) 50 ppm

Πορτοκαλί 3 3 ×103 15 ppm

Κίτρινο 4 4 ×104 25 ppm

Πράσινο 5 5 ×105 ±0.5% (D)

Μπλε 6 6 ×106 ±0.25% (C)

58
Μοβ 7 7 ×107 ±0.1% (B)

Γκρι 8 8 ×108 ±0.05% (A)

Λευκό 9 9 ×109

Χρυσαφί ×0.1 ±5% (J)

Ασημί ×0.01 ±10% (K)

Κανένα ±20% (M)

Ισχύς της αντίστασης

Είναι η μέγιστη τιμή της ισχύος που μπορεί να καταναλωθεί πάνω στην αντίσταση υπό
μορφή θερμότητας.

Ανοχή
Είναι η απόκλιση της τιμής της αντίστασης από την τιμή που δίνει ο κατασκευαστής. Οι
τιμές ανοχής ορίζονται από τον κατασκευαστή και είναι ±10%, ±5%, ±2%, ±1% και ±0,5%.
Γραμμικότητα
Οι αντιστάσεις στην λειτουργία τους πρέπει να ακολουθούν τον νόμο του Ohm ( I=V/R), για να
μην παρατηρούνται μεταβολές των τάσεων και των εντάσεων στις οποίες λειτουργούν. Στις μη
γραμμικές αντιστάσεις όμως επιδιώκουμε τέτοιες μεταβολές. Ερμηνεύοντας τον νόμο του Ωμ
παρατηρούμε ότι :
• Μια σταθερή αύξηση της τάσης σε ένα κύκλωμα, με σταθερή αντίσταση, παράγει ένα
σταθερά γραμμικά αυξανόμενο ρεύμα.

Μια σταθερή αύξηση της αντίστασης, σε ένα κύκλωμα με σταθερή τάση, παράγει ένα προοδευτικά
(μη γραμμικό) ασθενέστερο ρεύμα

59
Σταθερότητα της αντίστασης
Η συνεχείς λειτουργία της αντίστασης, στο πέρασμα του χρόνου παρουσιάζει αλλοιώσεις
στο υλικό κατασκευής της με αποτέλεσμα την αλλοίωση της ονομαστικής τιμής της. Η
σταθερότητα της αντίστασης εκφράζεται με την σταθερότητα της ονομαστικής της τιμής
ανεξάρτητα του χρόνου λειτουργίας της.
Άλλοι τύποι αντιστατών
Αντιστάτης Wirewound
• Οι Wirewound αντιστάτες γίνονται συνήθως με το τύλιγμα ενός καλωδίου μετάλλων γύρω
από κεραμικό, έναν πλαστικό, ή πυρήνα φίμπεργκλας. Οι άκρες του καλωδίου είναι
συγκολλημένες ή ενωμένες στενά σε δύο καλύμματα, που συνδέονται με τις άκρες του
πυρήνα. Η συνέλευση προστατεύεται με ένα στρώμα του χρώματος, φορμαρισμένο
πλαστικό, ή σμάλτο επίστρωμα που ψήνεται σε υψηλής θερμοκρασίας. Οι μόλυβδοι
καλωδίων είναι συνήθως μεταξύ 0.6 και 0.8 χιλ. στη διάμετρο και κονσερβοποιημένος για
την ευκολία. Για τους wirewound αντιστάτες υψηλότερης δύναμης, είτε μια κεραμική
εξωτερική περίπτωση είτε μια εξωτερική περίπτωση αλουμινίου πάνω από ένα στρώμα
μόνωσης χρησιμοποιείται. Το αλουμίνιο
εγκιβώτισε τους τύπους σχεδιάζεται για να
συνδεθεί με ένα heatsink για να διαλύσει τη
θερμότητα η εκτιμημένη δύναμη εξαρτάται
από τη χρησιμοποίηση με ένα κατάλληλο
heatsink, π.χ., ένας εκτιμημένος δύναμη
αντιστάτης 50 W θα υπερθερμάνει περίπου
σε ένα πέμπτο του διασκεδασμού δύναμης
εάν όχι χρησιμοποιημένος με ένα heatsink.

Επειδή οι wirewound αντιστάτες είναι σπείρες έχουν περισσότερων αυτεπαγωγή από άλλους
τύπους αντιστατών, αν και αυτή η ιδιοκτησία μπορεί να ελαχιστοποιηθεί με το τύλιγμα του
καλωδίου στα τμήματα με τη διαδοχικά κατεύθυνση.
Αντιστάτες SMT

Επιφάνεια που τοποθετείται οι αντιστάτες είναι

τυπωμένοι με τις αριθμητικές τιμές σε έναν
κώδικα σχετικό με αυτόν που χρησιμοποιείται
στους αξονικούς αντιστάτες. Τυποποιημένος-
ανοχή Η επιφάνεια τοποθετεί την τεχνολογία
(SMT) οι αντιστάτες είναι μαρκαρισμένοι με
έναν τριψήφιο κώδικα, στον οποίο τα πρώτα δύο
ψηφία είναι πρώτα τα δύο σημαντικά ψηφία από

60
την αξία και το τρίτο ψηφίο είναι η δύναμη δέκα (ο αριθμός μηδενίζει). Παραδείγματος χάριν:
"334" = 33 × 10.000 ωμ = 330 kilohms
"222" = 22 × 100 ωμ = 2.2 kilohms
"473" = 47 × 1.000 ωμ = 47 kilohms
"105" = 10 × 100.000 ωμ = 1 μεγαόμ
Οι αντιστάσεις λιγότερο από 100 ωμ γράφονται: 100, 220, 470. Το τελικό μηδέν αντιπροσωπεύει
δέκα στη δύναμη μηδέν, η οποία είναι 1. Παραδείγματος χάριν
"100" = 10 × 1 ωμ = 10 ωμ
"220" = 22 × 1 ωμ = 22 ωμ

Βιβλιογραφία
• Βικιπαίδεια

• Εισαγωγή στη Φυσική του Ν. Οικονόμου

• anamorfosi.teiser.gr

• Εγκυκλοπαίδεια Επιστήμη και Ζωή

• Εγκυκλοπαίδεια Δομή

• Εισαγωγή στη Φυσική του Ν. Οικονόμου

• anamorfosi.teiser.gr

• http://www.aikenamps.com/InputRes.htm

• http://www.worldlingo.com/ma/enwiki/el/Resistor

• Αντιστάτες και η χρήση τους (http://www.ipass.net/teara/resistor-frm.html)

• Εργαστήριο Ηλεκτρονικής ΑΠΘ Α. Α. Χατζόπουλος

• Χρώμα στους αντιστάτες Ιωάννου Κασέττα

61
 ΝΕΟΤΕΡΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Χέγκελ
Αθηνά Μ.Καρολίδου, Φιλόλογος,
Μεταπτυχιακό στη Συστηματική Φιλοσοφία, Α.Π.Θ
Συγγραφέας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Μια κορυφαία μορφή του γερμανικού ιδεαλισμού. Στην Εισαγωγή της Αισθητικής του, την
πιο συστηματική φιλοσοφία της τέχνης, ο Χέγκελ αναφέρει: «Η φιλοσοφία έχει δικαίωμα να μιλάει
για την τέχνη μόνο αν η τέχνη θίγει φιλοσοφικά προβλήματα. Αν όχι, τότε η φιλοσοφία δεν έχει να
πει τίποτε γι’ αυτήν και θα’ πρεπε να σιωπά. Εάν η τέχνη θέτει τέτοιου είδους θέματα, τότε ο μόνος
τρόπος προσέγγισής της είναι ο φιλοσοφικός». Η άποψη αυτή γίνεται περισσότερο κατανοητή όταν
στο πρώτο βιβλίο της Αισθητικής του διαβάζουμε το «πιστεύω» του για την τέχνη: «στις μέρες μας
η επιστήμη της τέχνης είναι πολύ πιο πιεστική παρά στους καιρούς που η τέχνη παρείχε πλήρη
ικανοποίηση. Η τέχνη μας προσκαλεί να σκεφτούμε, όχι για να δημιουργήσουμε τέχνη, αλλά για να
γνωρίσουμε τι είναι τέχνη»1.
Με την πεποίθηση ότι «οι ωραίοι καιροί της ελληνικής τέχνης έχουν παρέλθει» και ως
υπερασπιστής της ενότητας μορφής-περιεχομένου ο Χέγκελ στοχεύει στη δυνατότητα σύστασης
μιας ορθολογιστικής αισθητικής, αφού πρώτα ασχοληθεί με το τι είναι Ωραίο και πως αυτό
προσπαθεί να επιδράσει κανονιστικά στα έργα τέχνης.
Ειδικότερα στην Αισθητική της Μουσικής, ξεκινά την έρευνά του με την υλική διάσταση
της μουσικής, και προχωρεί στην Ιδέα, στην οποία οφείλει την αλήθεια του οτιδήποτε υπαρκτό. Η
Ιδέα που έπειτα από μια διεργασία «εσωτερίκευσης» συγκροτείται σε «υποκειμενικό πνεύμα» και
επανεξωτερικεύεται επιχειρώντας να διαμορφώσει το πραγματικό, αποδεσμευμένη από κάθε
εξωτερικό όρο (φύση, ιστορία) καταλήγει σε αντικειμενικό, «Απόλυτο πνεύμα». Η εσωτερίκευση
της Ιδέας και η αυτοπραγμάτωσή της έχει άμεση σχέση με την «ωραιότητα» των έργων τέχνης,
αφού το ωραίο είναι «η αισθητή έκφανση της Ιδέας2». Έτσι κριτήριο για την ιεράρχηση των τεχνών,
την οποία εισηγείται ο Hegel, αποτελεί ο βαθμός ιδεοποίησης των προϊόντων της.

1
Hegel, Asthetik, I. σ. 25-6.
2
Hegel, Asthetik, I. σ. 116 .

62
 Ο ΑΠΟΛΥΤΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ
Ο Χέγκελ είναι ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του απόλυτου ιδεαλισμού. Σύμφωνα
με τη θεωρία του, η πραγματικότητα είναι η πορεία του πνεύματος προς την απόλυτη ελευθερία
του.
Θεωρείται επίσης θεμελιωτής της διαλεκτικής, σύμφωνα με την οποία τα πράγματα και οι
ιδέες ή οι έννοιες θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν δυναμική πορεία που διορθώνεται στις τρεις
φάσεις: θέση, αντίθεση, σύνθεση. Το τριαδικό αυτό σχήμα προσιδιάζει στη σχέση πατέρα, μητέρας
και παιδιού. Ο πατέρας εκφράζει τη θέση, η μητέρα την αντίθεση και το παιδί τη σύνθεση.
Το πνεύμα εκδηλώνεται με τρεις τρόπους: ως καθεαυτό (αυτοπεριεκτική ύπαρξη) που
συνιστά τη θέση, ως δι’ εαυτόν (κατέστη ύλη) που συνιστά την αντίθεση και ως καθεαυτό και δι’
εαυτό που συγκροτούν τη σύνθεση. Στο τρίτο στάδιο της πορείας του πνεύματος προς την απόλυτη
ελευθερία του, προσλαμβάνει τρεις μορφές: την υποκειμενική, την αντικειμενική και την απόλυτη. Η
απόλυτη ελευθερία του πνεύματος επιτυγχάνεται σταδιακά μέσω της τέχνης, της θρησκείας και της
φιλοσοφίας.
Ως προς την τέχνη ο Χέγκελ διέκρινε τρεις μορφές, οι οποίες αντιστοιχούν σε τρία στάδια
προς την ελευθερία του πνεύματος: τη συμβολική τέχνη, την κλασική τέχνη και τη ρομαντική τέχνη.
Η ρομαντική είναι η ανώτερη μορφή τέχνης γατί το πνεύμα έρχεται πιο κοντά στην ελευθερία του.
Η μουσική επειδή καταργεί το χώρο βρίσκεται πιο κοντά στην προσέγγιση της απόλυτης
ελευθερίας.
O Steven Burns αναφερόμενος στην ιεράρχηση που εισηγείται ο Χέγκελ, και θα
αναλύσουμε εκτενέστερα στη συνέχεια, σχολιάζει:
«Σε ένα είδος ιεράρχησης που δεν είναι δημοφιλές στην εποχή μας, στην Φαινομενολογία
του Πνεύματος ο Χέγκελ τοποθετεί τις τέχνες ψηλότερα από τη θρησκεία αλλά χαμηλότερα από τη
φιλοσοφία. Αυτή είναι μια ιεραρχία της προσβασιμότητας: Σχεδόν ο καθένας μπορεί να δεχθεί
κάποια αλήθεια απ’ τη θρησκεία, αρκετοί (να δεχθούν αλήθεια) από τις τέχνες, αλλά η φιλοσοφία,
η πιο ευκρινής απ’ όλες αυτές, είναι προσβάσιμη μόνο σε λίγους. Ανάμεσα στις τέχνες «χτίζει» μια
δεύτερη ιεραρχία: Τοποθετεί την ποίηση πάνω απ’ όλες τις τέχνες. Η μουσική δεν είναι μια ψυχική
αντικειμενικότητα στο χώρο, αλλά περνά μέσα από την υποκειμενική συνείδηση του ακροατή, στο
χρόνο. Είναι η πιο ρομαντική απ’ όλες τις τέχνες εξαιτίας της υποκειμενικότητάς της. Η ποίηση
εντούτοις είναι πάνω απ’ όλες τις τέχνες, γιατί μπορεί να προσδώσει και το αντικειμενικό και το
υποκειμενικό»3.

3
Steven Burns, A flock of Nightingales Wagner’s Music and German Philosophy.
63
 Α. ΑΠΟΛΥΤΟ ΠΝΕΥΜΑ - ΑΠΟΛΥΤΗ ΙΔΕΑ ΚΑΙ ΤΟ «ΩΡΑΙΟ»
«Η «φαινομενική» (φαινόμενη) υπόσταση της τέχνης δεν αποτελεί για τον Χέγκελ μια
ιλλουζιονιστική απλώς εικόνα, μιαν επίφαση, αλλά μια ανώτερη πραγματικότητα. Η ουσία
(Πνεύμα) γίνεται «φαινόμενο», οπότε η τέχνη αποτελεί μια δια-φάνεια (διαφαίνεσθαι) του
πνεύματος (Απόλυτου) μέσα στα πράγματα της εμπειρίας. Η τέχνη για τον Χέγκελ είναι μια
κατάσταση ημι-ιδεατότητας (Halb-Idealität) που δεν ανήκει στο χώρο της ζωής αλλά είναι
«ουσιακό φαίνεσθαι» (wesentliche Schein)»4.
Ο Hegel, όσον αφορά τη γνώση της αλήθειας, στηρίζει τη φιλοσοφία του στην
αυτοπραγμάτωση του Πνεύματος καθώς αυτό πορεύεται μέσα από το σχήμα θέση-αντίθεση-
σύνθεση. Η διαλεκτική αυτή πορεία κυριαρχεί παντού. Ακολουθώντας λοιπόν και το Πνεύμα αυτή
την πορεία ορμώμενο από τη «θέση» του Εγώ την αυτοσυνείδηση, την υποκειμενικότητά του
φτάνει στο αντικείμενο, εξωτερικεύεται, απελευθερώνεται από την «αντίθεση» υποκειμένου και
αντικειμένου, και μεταβάλλεται σε «Απόλυτο Πνεύμα» καθώς «συνθέτει» και συστήνει το ίδιο την
πραγματικότητα απελευθερωμένο από κάθε εξωτερικότητα και βασιζόμενο στη δική του ισχύ και
λογική, αφήνει σ’ αυτή τη δική του ταυτότητα, τα δικά του χαρακτηριστικά.
Το «Απόλυτο Πνεύμα» συνδέεται θετικά με την «Απόλυτη Ιδέα» στο χώρο της τέχνης, της
αισθητικής, της θρησκείας και της φιλοσοφίας. Η «απόλυτη ιδέα» είναι η αληθινή πραγματικότητα,
όπου νοείν και είναι, υποκείμενο και αντικείμενο, ταυτίζονται.
Η ιδέα έχει άμεση σχέση με την «ωραιότητα» των έργων τέχνης, κάτι που την εποχή του
Σίλλερ, του Χάιλντερλιν, του Σλέγκελ, του Νοβάλις, του Χέγκελ έλαβε μεγάλες διαστάσεις καθώς
βλέπουμε να αναζητούν στα πλαίσια της τέχνης διαστάσεις υπεραισθητικές. Ο Σίλλερ στις
Επιστολές για την Αισθητική παιδεία, θα προσπαθήσει να αποδείξει ότι το ωραίο είναι «αναγκαίος
όρος της ανθρώπινης κατάστασης»5.
Ο λόγος που οδήγησε στην οντολογοποίηση και κοινωνικοποίηση της κατηγορίας Ωραίο,
εντοπίζεται από τον Φρήντριχ Σίλλερ, στον αντίκτυπο που είχε η Γαλλική Επανάσταση και ο
Διαφωτισμός στην κοινωνία της εποχής εκείνης6:
«…Έτσι βρισκόμαστε μπρος στο αντιφατικό πολιτιστικό φαινόμενο μιας εποχής με
απεριόριστη λογική αισιοδοξία για την πρόοδο και την ευτυχία του ανθρώπου, που ωστόσο
οδήγησε στο αντίστροφο κλίμα: ένα κλίμα απογοήτευσης και διανοητικής απαισιοδοξίας καθώς και
της συνακόλουθης ανάγκης για αναθεώρηση της Κριτικής του Ορθού Λόγου.
Κάθε αξιόλογο έργο αυτής της εποχής (τελευταίο τέταρτο του δέκατου όγδοου αιώνα)
αποπνέει ένα πνεύμα αντίθεσης και εξέγερσης ενάντια στην υπάρχουσα κατάσταση […]. Η μεγάλη
μάλιστα τραγωδία αυτής της κατάστασης που οδήγησε στο ρομαντικό άγχος, ήταν ότι «την πληγή
αυτή του μοντέρνου ανθρώπου την άνοιξε ο ίδιος ο πολιτισμός».
Σχετικά με τον παραπάνω προβληματισμό ο Χέγκελ σε ένα χωρίο της Αισθητικής του με
τίτλο «Η Τέχνη σε αναφορά προς την ηθική βελτίωση», επισημαίνει πως η μοντέρνα ηθική θεωρία
απορρέει από την ένταση που δημιουργεί η αντίθεση ανάμεσα στον απόλυτο ηθικό νόμο και την
ατομική βούληση. Πιστεύει ότι η λύση στην Αντίθεση θα δοθεί από την παιδεία και τη διάνοια.
Συγκεκριμένα η τέχνη αντλεί το υλικό της από το παρόν, την Ιδέα όμως θα τη βρει σε μια άλλη
εποχή, όπου νοείν και Είναι, υποκείμενο και αντικείμενο ταυτίζονται.
Ο Χέγκελ διαχώρισε τις φάσεις από τις οποίες πέρασε η σύλληψη του Ωραίου: Το
αξεπέραστο και ανεπανάληπτο αλλά ξεπερασμένο για την εποχή εκείνη κλασικό ιδεώδες
συνίσταται σε μια ιδιάζουσα σχέση νατουραλισμού και ιδεαλισμού. Η μορφή στην κλασική περίοδο
δεν ήταν αδιαπέραστη από το περιεχόμενο, σημαίνον και σημαινόμενο ταυτίζονται, ενώ στο
συμβολισμό η μορφή παρουσιάζει κάτι διαφορετικό από το σημαινόμενο. Στη ρομαντική περίοδο το
πνεύμα αναζητά την αλήθεια όχι στη σωματικότητα και την εξωτερική πραγματικότητα αλλά στον
εσωτερικό κόσμο.

4
Φρήντριχ Σίλλερ, Για την Αισθητική Παιδεία του Ανθρώπου, σχολιασμός επιστολών Σίλλερ, σ. 206.
5
Φρήντριχ Σίλλερ, Για την Αισθητική Παιδεία του Ανθρώπου, Εισαγωγή, σ. 22-23.
6
Φρήντριχ Σίλλερ, Για την Αισθητική Παιδεία του Ανθρώπου, Εισαγωγή, σ. 25-26.
64
 «Κοινωνική, επομένως, συνείδηση και οντολογοποίηση είναι οι δύο διαστάσεις που
«ρομαντικοποιούν», δηλαδή βαθαίνουν, εσωτερικοποιούν, καθολικοποιούν, άρα μοντερνοποιούν
την ιδέα του ωραίου και τη λειτουργικότητά του»7.

Η συνέχεια στο επόμενο τεύχος…..

7
Φρήντριχ Σίλλερ, Για την Αισθητική Παιδεία του Ανθρώπου, σ. 20.
65
 Η Γη ως ένα πολύπλοκο σύστημα συστημάτων :
Μεγάλης Κλίμακας Τεκτονικές και Κλιματικές Αλλαγές

Παυλίδης Σπύρος.
Καθηγητής Γεωλογίας Α.Π.Θ. (Pavlides@geo.auth.gr)

Ο πλανήτης Γη και η ζωή που πηγάζει και εξαρτάται από αυτόν είναι τόσο σταθερός όσο και
εύθραυστος. Η ιστορία της μεταβολής της Γης, είναι μια ιστορία συνεχών αλλαγών. Άλλες από
αυτές είναι ποσοτικά τόσο μικρές και ποιοτικά τόσο ανεπαίσθητες, ώστε χωρίς επιστημονική
έρευνα δεν μπορούν να ανιχνευθούν. Πράγματι, οι γεωεπιστήμες διαπιστώνουν και αποδεικνύουν
ότι σήμερα τίποτα δεν είναι όπως ακριβώς ήταν χθες, έστω κι αν αυτό δεν είναι εύκολα αντιληπτό
με τα αισθητήρια όργανά μας. Πολύ μικρές συνεχείς μεταβολές στο μεγάλο χρονικό διάστημα του
γεωλογικού χρόνου έχουν ως αποτέλεσμα σημαντικές γεωλογικές αλλαγές.
Η μεγάλη συμβολή της Γεωλογίας στη γνώση της δομής και της λειτουργίας του πλανήτη
μας έγκειται στη διερεύνηση και ταξινόμηση των «ανόργανων» συστατικών της, δηλαδή των
ορυκτών και των πετρωμάτων, στην κατανόηση της εξέλιξης της ζωής, όπως έχει αποτυπωθεί με τη
μορφή απολιθωμάτων στα γεωλογικά στρώματα, τόσο στο διάβα του γεωλογικού χρόνου, για
περισσότερο από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια, όσο και στη διαχρονική κινητικότητα και εξέλιξη του
φλοιού (Τεκτονική-Γεωδυναμική). Αποκορύφωμα όλης αυτής της σωρευμένης γνώσης ήταν η
ενοποιητική θεωρία των Λιθοσφαιρικών ή Τεκτονικών Πλακών, γνωστή και ως Παγκόσμια
Τεκτονική, και κατ’ επέκταση η κατανόηση των «βίαιων» εκδηλώσεων της ζωντάνιας του πλανήτη
μας, δηλαδή των σεισμών και των ηφαιστειακών εκρήξεων.
Η Γη θεωρείται ένας πλανήτης με ζωή πάνω του. Ήδη όμως άρχισε να διαφαίνεται η άποψη
ότι είναι και η ίδια ένας «ζωντανός πλανήτης» ή τουλάχιστον αυτό-οργανωμένος και αυτό-
ρυθμιζόμενος πλανήτης, όπου ενοποιούνται οι «ανόργανες» και «οργανικές» μορφές και διεργασίες
σ’ ένα ενιαίο αδιάρρηκτο σύνολο. Η Γη πιστεύεται σήμερα ότι είναι ένα πολύπλοκο μεγα-σύστημα
που αποτελείται από πολλά επιμέρους φαινομενικά διαφορετικά μεταξύ τους συστήματα
(Ατμόσφαιρα, Λιθόσφαιρα, Μανδύας Πυρήνας, Μαγνητόσφαιρα, Ωκεάνιο σύστημα κ.α.), που
όμως λειτουργούν αλληλοεξαρτώμενα και αλληλοεπηρεαζόμενα. Όλες αυτές οι νεωτεριστικές
απόψεις αποτελούν μια καινούρια θεώρηση της λειτουργίας της Γης και της Ζωής που πηγάζει απ’
αυτήν και η οποία εκδηλώνεται για δισεκατομμύρια χρόνια πάνω στο λεπτότατο και ευκίνητο
φλοιό, στην ιδιαίτερα κινητική ατμόσφαιρα και στη λεγόμενη Βιόσφαιρα, τα όρια της οποίας είναι
ιδιαίτερα ασαφή και περιορισμένα. Η ύλη από την οποία συγκροτείται η διαρκώς ανανεώσιμη
βιόσφαιρα έχει ανακυκλωθεί πάρα πολλές φορές, τόσο στην επιφάνεια όσο και στο εσωτερικό της
Γης, ώστε να υπάρχει μια διαρκής αμφίδρομη σχέση «ανόργανης» και «οργανικής» ύλης. Το
τελευταίο γήινο σύστημα, αποτέλεσμα της συνεχώς διαχεόμενης και επιταχυνόμενης ανθρώπινης
γνώσης είναι η Νοόσφαιρα. Επίσης το κλίμα, διαχρονικά εξεταζόμενο, αποτελεί ίσως το πλέον
χαρακτηριστικό παράδειγμα αλληλεπίδρασης των γεωσυστημάτων γιατί φαίνεται να επηρεάζεται
από πάρα πολλούς γεωλογικούς και αστρονομικούς παράγοντας.
Ο χρόνος υπήρξε ανέκαθεν ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια για τον άνθρωπο. Η
γεωλογική γνώση συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση και τη μερική αποσαφήνισή του. Ο
γεωλογικός χρόνος ξεκινά από το «παρόν», διατρέχει την καταγραμμένη ιστορία της
ανθρωπότητας, διαπερνά την παλαιοντολογική ιστορία του ανθρώπου, που φτάνει μέχρι και 5
εκατομμύρια χρόνια, των θηλαστικών (60-100 εκατομμύρια χρόνια), της ζωής στην ξηρά (500
εκατομμύρια χρόνια), της απαρχής της ζωής στον πλανήτη μας (3,5-3,8 δισεκατομμύρια χρόνια),
της δημιουργίας της Γης (4,6 δισεκατομμύρια χρόνια). Μέσα σ’ αυτό το χρονικό διάστημα τα
βουνά, οι κοιλάδες, η έκταση και η θέση των θαλασσών, που φαίνονται αιώνια συγκρινόμενα με
την κλίμακα μιας ανθρώπινης ζωής, μεταβάλλονται «ραγδαία» και «συστηματικά», και μοιάζει να
βρίσκονται σε μια διαρκή κίνηση κάτω από την επίδραση πολύ ισχυρών δυνάμεων. Αν μπορούσε
να αναπαρασταθεί η κίνηση αυτή του γήινου φλοιού με κινηματογραφική ταχύτητα, θα
παρουσιαζόταν μπροστά στα μάτια μας μια ιδιαίτερα ευκίνητη, μεταβαλλόμενη Γη, σαν ένας
66
ζωντανός οργανισμός, που πάλλεται διαρκώς. Η ισχύς και βιαιότητα των γήινων δυνάμεων, που
εδράζονται λίγα μόνο χιλιόμετρα κάτω από τα πόδια μας, εκδηλώνονται μέσα στα όρια μιας
ανθρώπινης ζωής με τα «στιγμιαία» γεωδυναμικά φαινόμενα, όπως οι σεισμοί και οι ηφαιστειακές
εκρήξεις.
Η κινητική των λιθοσφαιρικών πλακών δημιουργεί τους σεισμούς και τα ηφαίστεια. Τα
ηφαίστεια με τη σειρά τους δημιουργούν, ανανεώνουν και εν μέρει ανακυκλώνουν τη λιθόσφαιρα,
αλλά και το ωκεάνιο σύστημα και την ατμόσφαιρα. Αν θεωρήσουμε την ηλικία του πλανήτη μας
αντίστοιχη με εκείνη του μέσου όρου ζωής ενός ανθρώπου, τότε η ανανέωση μεγάλων τμημάτων
του φλοιού γίνεται κάθε τρία χρόνια περίπου. Η ανανεωσιμότητα αυτή του γήινου φλοιού
δημιουργεί μια πολυμορφία γεω-οικολογικών συστημάτων, στα οποία οφείλουν την εκπληκτική
ποικιλότητά τους οι μορφές της ζωής (γεωποικιλότητα-βιοποικιλότητα). Η κινητικότητα του
φλοιού συνδέεται άμεσα με τη ζωή ή είναι και η ίδια τμήμα της ζωής.
Καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της Γης σε ζωντανό πλανήτη ήταν η σύσταση της
ατμόσφαιρας, όπως διαμορφώθηκε στα πρώτα στάδια της γεωλογικής της ιστορίας και όπως
διατηρείται σε ορισμένα βέλτιστα για τη ζωή όρια για περισσότερο από 500 εκατομμύρια χρόνια. Η
ατμόσφαιρα αποτελεί ουσιαστικά τον κύριο παράγοντα διατήρησης της ζωής, σε συνεργασία με
την ίδια τη ζωή, επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από τη ζωή. Το οξυγόνο της, προϊόν της
φωτοσύνθεσης, της ζύμωσης των βακτηρίων και των ηφαιστειακών εκρήξεων, είναι αλληλένδετο
με τη ζωή. Η ζωή είναι ο ρυθμιστής του κλίματος. Το κλίμα με τη σειρά του κυμαίνεται σε
ορισμένα όρια ικανά για τη διατήρηση της ζωής. Υπάρχουν όμως ακόμη αρκετά πράγματα γύρω
από τη δυναμική της Γης συνολικά και των επιμέρους συστημάτων της, τα οποία δεν κατανοούμε
ακόμη.
Τα τελευταία χρόνια έχει κυριαρχήσει (ή κατ’ άλλους έχει επιβληθεί) στο επιστημονικό
πεδίο, την κοινωνία και την πολιτική η έννοια της Κλιματικής Αλλαγής, σε μετάφραση του
αγγλικού όρου climate change. Με τον όρο αυτό εννοείται σε πολύ γενικές γραμμές μια μεγάλης
κλίμακας, παγκόσμια αλλαγή δραματικών διαστάσεων του κλίματος της Γης, η οποία συντελείται
σήμερα, οφειλόμενη κυρίως σε ανθρώπινη επίδραση. Τοπικές μεταβολές (variations), όσο
σημαντικές κι αν είναι, καθώς και αλλαγές που εντάσσονται σε κάποιους πενταετείς, δεκαετείς ή
και μεγαλύτερους χρονικά κύκλους, δεν εντάσσονται σ' αυτό τον ορισμό. Η Παλαιοκλιματολογία,
κλάδος της γεωλογίας, σήμερα έχει κάνει σημαντικές προόδους και έχει διερευνήσει τις κλιματικές
αλλαγές του γεωλογικού παρελθόντος στον πλανήτη μας με μεγάλη ακρίβεια, ιδιαίτερα αυτών της
πιο πρόσφατης γεωλογικής περιόδου της Τετερτογενούς (2,5 εκατομμύρια χρόνια-σήμερα).

67
68
69
70
71