Wala akong nakikitang pagbabago.

Tulad nang nagdaang mga madaling-araw: ang gina

w, katahimikan, dilim iyon din ang bumubuo ng daigdig ng aking kamalayan. Marami
ng bagay ang dapat mailarawan. Ngunit alam kong iisa lamang ang kahulugan ng mga
iyon. Alam ko.

Sa kabilang silid, sa kwarto nina Nanay at Tatay, naririnig ko ang pigil ng pagh
ikbi. Umiiyak na naman si Nanay. Ang sunod-sunod na paghikbi ay tila pandagdag s
a kalungkutan ng daigdig. Napabuntung-hininga ako. Umiiling-iling. Hanggang ngay
on hindi ko pa nakikita ang tunay na dahilan ng damdaming iyon na matagal nang u
malipin sa kanya.

Walang malinaw sa aking isipan. Mula sa aking pagkamulat ang pagkainip ay kakamb
al ng aking buhay. Sa aking pag-iisa di ko maiwasan ang pangarap na magkaroon ng
batang kapatid na nag-aangkin ng mabangong hininga at taglay ang ngiti ng isang
anghel. Ngunit ang damdamin ko y tila tigang na lupang pinagkaitan ng ulan.

Maliwanag na ang silangan nang ako y bumangon. May bago na namang umaga. Ngunit an
g tanawin sa bahay ay walang pagbabago. Tulad ng dati, nakikita ko si Nanay na n
akaupo at nag-iisip sa may hagdanan. Nakatitig siya sa sampayan ng lambat ni Tat
ay. At madalas ang kanyang pagbubuntong-hininga.

Matagal ko nang nakikita ang sampay na lambat. Ngunit hindi ko nakikitang ito y gi
nagamit ni Tatay. Noon ay walang halaga ito sa akin. Nagsimula ang pagpansin ko
sa lambat noong ito y tinapon ni Nanay mga dalawang taon na ang nakakaraan. Galit
na galit si Tatay sa ginawa ni Nanay. Pinagbuhatan ni Tatay ng kamay si Nanay. P
agkatapos ipinabalik kay Nanay ang lambat sa sampayan.

"Hanggang ngayon ba y hindi ka pa nakakalimot, Tomas? Alam ng Diyos na wala akong

kasalanan. Ang kanyang ginawa ang siya mong ginagawa tuwing ikaw ay darating sa
madaling-araw. Ang kanyang amoy ay siya ring amoy na galing sa dagat. Magkatulad
ang inyong ikinikilos. Sino ang hindi mag-aakala na siya ay hindi ikaw? Huli na
nang malaman ko ang katotohanan. Huli na nang siya ay aking makilala. Totoong l
umigaw siya sa akin. At mula noon ay alam mo iyon. Ikaw ang aking iniibig, Tomas
. Kailan mo pa malilimutan ang nangyari?"

Tuluyang umiyak si Nanay. Umungol lamang si Tatay. Nanlilisik ang matang tumingi
n sa lambat at pagkatapos ay bumaling sa akin. May ibig sabihin ang tingin niyan
g nag-aapoy. Maliban sa takot na aking nararamdaman ay wala akong naintindihan s
a pangyayaring iyon.

Mula noon ay hindi na ginalaw ni Nanay ang lambat. Naluma na ito ngunit buong-bu
o pa rin sa aking paningin. Buong-buo pa rin sa paningin ni Nanay. Ano kaya ang
misteryong napapaloob sa lambat na iyon? Alam kong alam ni Nanay ang hindi ko na
lalaman. At kailangang malaman ko ito. May karapatan akong malaman.

Nilapitan ko si Nanay na malalim pa rin ang iniisip. Hinalikan ko ang kanyang ka

may. May ibig akong itanong tungkol sa misteryo ng lambat. Ngunit nauntol ang ib
ig kong sabihin nang magpatuloy ang kanyang pagluha.
"Lakad na Celso, malapit nang dumating ang Tatay mo."
Sa labasan, sumalubong sa akin ang bagong araw. Tumingin ako. Maliwanag ang lang
it. Langit? May gumugulo sa aking kalooban. Kalawakan. Iyan ang sabi sa aking gu
ro sa ikaapat na baitang ng primarya. Iyan ay hindi langit kundi hangganan laman
g ng pananaw ng tao. Ang langit ay nasa tao. Hindi nakikita. Hindi nahihipo. Hin
di naaabot. Naabot na kaya ni Nanay ang langit?
"Ano pa ang hinihintay mo, Celso?"
Ipinahid ko sa mukha ang suot kong sando. Humakbang pagkatapos. Maya-maya y tumakb
o na ako ng matulin.

Nasa dalampasigan ang mamamili ng isang dala ng mga bangkang galing sa laot. Mas
asaya silang nagkukuwentuhan habang hinihintay ang mga mangingisda. Sumalampak a
ko sa buhangin, malapit sa kinauupuan ng dalawang lalaking may katandaan na. Sa
laot ako nakatingin at pinagmamasdan ang galaw ng mga alon na pandagdag sa kagan
dahan ng kalikasan.

Napalingon ako nang makarinig ng tugtog ng gutara mula sa di-kalayuang bahay-paw

id. At sabay kong narinig ang malungkot na awiting nagsasaad ng kasawian sa pag-
ibig. At mula na namang naantig ang aking damdamin. Habang pinakikinggan ko ang
malungkot na kundiman umalingawngaw ang mahinang pag-uusap ng dalawang lalaki sa
tabi ko.
"Naririyan na naman siya."

"Talagang pambihira ang kanyang pagmamahal. Naniniwala akong nagpapatuloy ang ka

nyang pangarap habang di pa namamatay ang babae sa kanyang buhay. Hindi nawawala
ang kanyang pag-asa. Kung kailan natutupad ang kanyang pangarap Diyos lamang an
g nakakaalam."

Dinig na dinig ko ang mga kataga habang nagpapatuloy ang malungkot na kundimang
naging bahagi na ng aking buhay. Tumayo ako at ibinaling ang paningin sa bahay-p
awid sa ilalim ng kaniyugan. Patuloy ang awitin. Humakbang ako ngunit biglang na
patigil sa harap ng dalawang lalaking may katandaan na. Naalala ko ang sabi ni T
atay. Bawal pumunta sa bahay-pawid na iyon. Mahigpit ang utos ni Tatay. Nagbaban
ta ng parusa.

Lumingon ako sa laot. Nasa malayo ang mga bangka ng mga mangingisda. Bumaling ak
o sa pinanggalingan ng awit na ngayo y gumaganda sa aking pandinig. At para akong
hinihila. Nakalimutan ko ang ipinagbabawal ni Tatay. Mabilis ang aking paglakad
at sa ilang saglit kaharap ko na ang taong naggigitara at umaawit. May luha ang
kanyang mga mata.

Tumitig siya sa akin. Inilapag ang gitara sa ibabaw ng papag na kinauupuan. Tuma
yo siya at dahan-dahang lumapit sa akin. Kinabahan ako. Umakma akong tumakbo ngu
nit nahawakan niya ang isa kong kamay. Nagpumiglas ako upang makawal sa kanyang
pagyapos sa akin. Ngunit lalong humigpit ang kanyang pagyakap. Umiiyak ako.
Ngumiti siya at pinahid ang aking mga luha. Hinimas ang aking ulo. Unti-unting l
umuwag ang aking paghinga. Nararamdaman ko ang kanyang pagmamahal nang tumingin
ako sa kanya. Muli niya akong niyapos.
"Dalawin mo ako palagi, ha?"

Hindi ako kumibo. Tinitigan ko siya. Ang kanyang mga mata, ang ilong, ang labi l
ahat parang nakita ko na. Saan? Alam ko na, sa salamin. Talagang siya ang nakita
ko sa salamin na nakasabit sa dingding ng aming bahay.

Napatingin ako sa dalampasigan nang marinig ko ang hiyawan. Nagdatingan na pala

ang mga bangka at nag-uunahan ang mga mamimili ng isda. Nagmadali akong tumakbo
upang salubungin ang Tatay. Malayo pa ako ng makita ko siyang nakatayo sa may di
naungan ng kanyang bangka. Natanawan niya ako. Masama ang titig niya sa akin. Ga
lit. Kinabahan ako.

"Lapit rito, Celso!"

Malakas ang sigaw ni Tatay. Nanginginig akong lumapit. At bigla akong sinampal.
"Di ko gusto ang batang matigas ang ulo! Di lang sampal ang matitikman mo kapag
umulit ka pa. Hala, kunin mo ang mga isda at sumunod ka kaagad sa akin."
Habang naglalakad ay sinalat ko ang pisnging nakatikim ng sampal. Talagang mahir
ap intindihin si Tatay. Wala namang dahilan upang iwasan ko ang taong nasa bahay
-pawid. Di naman dapat katakutan ang kanyang mukha at boses. Bakit kaya hinihigp
itan ako ni Tatay?

Matapos akong mag-almusal, nandoon na naman si Tatay sa sampayan ng lambat. Naka

tabako at nagtatagpi ng punit na bahagi ng lambat. Alam kong aabutin siya ng tan
ghali bago matapos ang kanyang gawain. Matapos makapananghalian siya y matutulog.
Pagkagising maghahapunan. At di pa man ganap ang gabi balik na naman sa dagat. I
yan ang buhay ni Tatay. At iyan ang bahagi ng aking buhay.

Sa aking kinauupuan sa may bintana nakikita ko sa Nanay na nakaupo sa may hagdan

an. Tahimik at nakatingin na naman sa sampayan ng lambat. Luhaan na naman ang ka
nyang mga mata. At naalala ko ang pangyayari noong itinapon ni Nanay. Lahat may
itinatagong kahulugan. At naalala ko ang nangyari kanina sa dalampasigan. Naalal
a ko iyong tao.

Lumapit ako sa salamin sa dingding. Pinagmasdan ko ang aking sarili. Nakita ko s

a aking isipan ang mukha ng tao. Unti-unting lumiwanag ang aking kamalayan. Bigl
ang kumulo ang aking dugo habang iniisip ang nakasampay na lambat. Nagdilim ang
aking paningin. Nadama kong inihahanap ko ang katarungan ang aking kalagayan.

Nagpunta ako sa kusinaan. Hinanap ko ang itak ni Nanay na pangsibak ng kahoy. Bi

tbit ko ito at pinuntahan ang sampayan ng lambat. Pinagtataga ko ang lambat.
"Huwag, Celso!" saway ni Nanay na nanginginig ang boses. "Huwag!"
Naiiba sa aking pandinig ang pagsigaw ni Nanay. Pati si Tatay ay natigilan at na
bigla sa aking ginawa ay hindi ko pinansin. Hinalibas ko ng itak ang lambat at s
aka lang ako tumigil nang ito y magkagutay-gutay na at nagkalat sa aking paanan.
"Celso!"
Nag-aapoy ang mga mata ni Tatay na humarap sa akin. At sa unang pagkakataon ay h
indi ko inalis ang aking tingin sa kanya. Nilabanan ko siya ng titigan. Di ako n
agagalit kundi humihingi lamang ng pang-unawa. Ngunit bigla akong napatimbuwang
nang matamaan ng malakas na suntok at napahiga sa pira-pirasong wasak na lambat.
Nahihilo ako, parang ibig himatayin. Umiikot ang aking paningin. Parang may naki
ta akong anino si Tatay na sumusurot kay Nanay.

"Ngunit, Tomas," nagmamakaawa si Nanay. "Wala siyang kasalanan. Maawa ka sa kani

ya."
"Pumanhik ka, Isidra!" singhal ni Tatay. "Pumanhik ka na habang ako y nakapagpipig
il pa."

Dahan-dahan akong bumangon at sumuray-suray na lumapit kay Tatay. Ngunit isang t

adyak ang sumalubong sa akin. Napatihaya ako ngunit tinangka kong makatayo. Mabi
gat ang pakiramdam ko sa aking katawan at ako y gumagapang. Ngunit sinabunutan ako
ni Tatay at iningudngod sa lupa ang aking mukha. Humihingal ako ngunit di ko ma
kuhang umiyak. Nasasalat ko ang magkahalong dugo at pawis sa aking pisngi.
Di ko pansin ang mga gasgas sa dalawang siko. Sa labis na panghihina y umusad ako
nang umusad. Hanggang sa nangangatog kong mga bisig ay yumapos sa mga binti ni T
atay. Naramdaman ko ang panlalamig ng katawan at ako ay napahandusay sa kanyang
paanan.

Hindi ko na alam kung gaano katagal ang pagkawala ng aking malay. Naramdaman ko
na lamang may maiinit na mga bisig na yumayakap sa akin. Kinusot ko ang aking mg
a mata. Sumalubong sa aking paningin ang maamong mukha ni Tatay. Pagsisisi. Pag-
unawa. Lahat ay kasalungat sa dati niyang gawa. Lalong humigpit ang kanyang pagy
akap at kinabig ang aking mukha sa kanyang dibdib sa tapat ng kanyang puso. Mata
gal.
miliminas

Miliminas, ito ang pangkat ng mga pulo na matatagpuan sa kalagitanaan ng Dagat P

asipiko bago pa nagkaroon ng malaking pagbaha. Ang pangkat na ito ng pulo ay bin
ubuo ng higit sa 7,200 mga pulo.
Ang Miliminas, ito ang tawag sa mga mamamayan ng nasabing kapuluan, ay katulad d
in natin ang mga balat at hitsura. Ang kanilang pananalita ay katulad rin sa ati
n. Ngunit dahilan sa nahuhuli sila sa sibilisasyon may mga pag-uugali sila at pa
gsasalita na kaiba rin sa atin.
Mik ang tawag sa kanilang pera. At tawag nila sa isang taong mayroong isang mily
ong mik, o higit pa ay mikinaryo. Sa pagbibihis malaki ang pagkakaiba natin sa k
anila . Ang kanilang tawag sa pormal na damit para sa mga babae ay ang katumbas
sa atin ngayon na bathing suit at kamiseta at korto para sa lalaki.
Para mapangalagaan ang kanilang moralidad sa pagbibihis, may batas silang ipinat
utupad na hulihin ang sinumang magdaramit ng mahaba pa sa sa mini-skirt at micro
-skirt.
Ang upuan sa kanilang mga sasakyan ay nilalagyan ng kiluhan upang masukat ang ti
mbang ng mga pasahero dahil ito ang pagbabatayan ng kanilang pamasahe. Ito ang t
inatawag ng kanilang Public "DiserviceCommission" na equality before the kilo.
Tungkol naman sa pamamalakad ng trapiko ay may ordinansa sila na nagpaparusa sa
mabagal magpatakbo. Ang kasalanan ng mabagal magpatakbo ay tinatawag na not over
speeding.
Maayroon din silang serbisyo sa tubig na tinatawag na Nawasdak. Ang ahensyang it
o ay may 3 uri ng tubo. Ang una ay nilalabasan ng Malinis na tubig; ang ikalawa
ay nilalabasan ng Maruming tubing; at ang ikatlo, walang tubing kundi Hangin lam
ang. Nakapagtataka? Ito ang pag-uuri ng Quatwasdak; Ang gripo na may malinis na
tubig ay mahal ang bayad at para sa mayaman lamang; ang may maruming tubig, para
sa lahat ng marunong magtrabaho o kung mayaman naman, gustong magtrabaho; at an
g pangatlo, para sa mga mahirap at ito ay walang bayad.
Mayroon ding nagmomonopolyo ng kuryente. Ito ang Patay Electric Company. Tatlo r
in ang uri ng serbisyo nito sa publiko. Ito ang Light Service, Brownout Service
at Blackout Service. Ang Light service ay nagbibigay ng ilaw sa araw at gabi. An
g Brownout service ay nagbibigay ng ilaw kung hindi mo kailangan at mawawala kun
g kailangan mo ang ilaw sa pagkain ng hapunan at pagbabasa kung gabi. Kung gusto
mo lang ng pangdekorasyon, ang dapat mong ipakabit ay iyong Blackout service.
Ang mga sidewalk sa kanilang lungsod ay higit na malalapad kaysa sa atin. Bakit
nga ba? Ang dahilan ay sapagkat ang mga bazaar ang umuukupa ng mga sidewalk at a
ng mga nagtitinda ng sigarilyo at kung anu-ano ang siyang umuukupa ng mga kwartu
-kwarto na kung sa atin ngayon ay mga bazaar. At sabihin pa, ang mga may-ari ng
mga bazaar ang hinuhuli ng mga pulis sa kanilang pagtitinda sa mga sidewalk.
Ang mga opisyal sa bansa na tumaba habang sila ay nasa serbisyo ay pinapatawan n
g sala o akusasyon sa kanilang mga resolution, genuine na mga batas , at iba pa.
Upang mapagkatiwalaan ang mataas na opisyal ng bansa, itinatag ang anti-genuine
commission para sa paghuli ng mga nagpaparami ng pag-aari o tumatanggap ng mga l
agay na genuine, tulad ng genuine na resolutions, genuine na pera, genuine na ba
tas, at iba pa.
Ang pinakamalaking tindahan ay tinatawag na Super Blackmarket. May pintura itong
itim. Dito ipinagbibili ang mga bagay na ngayon ay ipinagbabawal tulag ng busil
na sigarilyo, apyan, mga bagay na ninakaw, at mga ipinagbibiling pekeng bagay.
Ang mga genuine na bagay ay ipinagbibili ng patago at tigkakaunti lamang dahil l
aging hinuhuli ng mga alagad ng katiwalian ang nagbebenta ng mga ito at kinukump
iska pa ang kanilang mga paninda. Katiwalian ang tawag nila sa kanilang batas, a
t ang nagpapatupad nito ay tinatawag nilang alagad ng katiwalian.
Ang mga baril ng mga alagad ng katiwalian ay paltik. Dahil sa ang nag-aari
ng lisensyadong baril ay hinuhuli at pinapatawan ng salang illegal possession of
genuine firearm.
Sa panahong ito ay uso rin ang kickback na kaunti lang ang ikinaiba sa ating tin
atawag na kickback ngayon. Ang mga buwaya ng bansa (ito ang tawag sa mga mataas
na opisyal sa pamahalaan) ay sinisipa sa likod para sa bawat gatas o milk na tan
ggaping suhol sa kanyang mga transaksyon. Ang mga buwaya ng bansa ay tumitigil s
a pagpapasipa kapag makapal na ang kanilang likod dahil ito ang magiging isang b
atayan sa pagpili ng isang "Outstanding Buwaya of the Year".
Dalawang klase ng batas ang ipinalabas ng kanilang batasan na tinatawag na "Circ
us of Miliminas". Ang isang batas ay para sa mayaman at ang isa ay para sa mahir
ap.
Ang mga alagad ng bansa ay maliit lang ang sweldo pero malaki naman ang kanilang
 maaaring gastusing representasyon.
Ang mga mamamayan ng Miliminas ay masyadong relihiyoso. Tatlo ang paborito nilan
g santo- ang mik (ang pera mismo), ang buwaya, at si Santasa, isang taong may su
ngay at buntot katulad ng tinatawag natin ngayong satanas. Ang pinakamalaking ka
salanang magagawa ay ang hindi pagpatay, hindi pagtataksil sa asawa at hindi pag
-angkin sa yaman ng iba, pagkaawa sa mga mahirap at hindi pagbibigay ng anumang
hingin sa kanila ng mga buwaya ng bansa.
Ang mga malaking transakyon ng pamahalaan ay pinagkakasunduan sa ilalim ng puno,
at tinatawag nila itong shady transactions. Ang iba naman ay binubuo sa ilalim
ng mesa ng mga opisyal ng pamahalaan. Dahil dito, ang mga mesa ay mataas para hi
ndi mauntog ang ulo ng mga opisyal kapag sumusuot sila sa ilalim nito.
Ang mga hues de pas natin ngayon ay tinatawag nila na hues de paupas. Parang nak
akatawa, ano? Pero iyan ang katotohanan. At isa pang nakapagtataka, ang ginugwar
dyahan ay ang mga walang kasalanan. Bakit ganoon ang pamamalakad ng hustisya rit
o? Iyan ang batas. At ang balak ay mapili ng hues de paupas kung sinu-sino sa mg
a mamamayan ang palaaway at eskandaloso at sino ang mababait. Pagkatapos ng bist
a at bumaba na ang hatol, ibinibilanggo ang mga walang sala upang ihiwalay sa ma
raming mga nakakalayang masasamang tao. Sabihin pa, malalaki ang bilangguan dito
at kumpleto sa mga kasangkapan kaysa sa labas. Ang lahat ng bilanggo ay tinataw
ag na VIP (Very Important Prisoner).
Kung tungkol sa sistema ng pagpili ng mga opisyal, ibang-iba sa atin. Simula pa
lang ng kampanya, magkaharap na sa entablado ang magkakalaban sa pulitika. Nagba
batuhan ng utik. Sa atin ngayon ang mudslinging ay pasaring lamang sa mga talump
ati samantalang sa kanila ay talagang ginagawa. Ang bawat kandidato ay dapat mag
sinungaling, magmura, mambato ng putik sa kalaban, mangako ng mga hindi matutupa
d, dahil kung hindi nya ito gagawin ay pawawalan ng bisa ang kanyang kandidatura
ng komisyon ng kalokohan, ang ahensyang namamahala sa eleksyon. Sa araw ay nami
mili rin ang tao ng iboboto kahit na ang isinusulat sa balota ay hindi na nila p
inag-iisipan. Ang inisip nila ay ang naipon na bala ng mga kandidato, at mga nap
atay ng kanilang mga kampon, at ang may pinakamaraming pera. Ang kanilang ibinot
o ay tinatawag na ibinoto sa bala at hindi ibinoto sa balota.
Ang mga pulitiko at ang kanilang mga kampon ay hindi natatakot mapatay at pumata
y sa panahon ng kampanya at eleksyon dahilan sa kanilang paniniwalang ito ang ma
gdadala sa kanilang kaluluwa sa impyerno kung saan mabubuhay sila nang maligaya
kasama si Santasa, ang kanilang paboritong santo.
Ang Eleksyon ay tuwing ikalawang taon. Kung gayon ay masasabi natin na madaling
maubos ang mga mamamayan dito kung madali ang patayan sa panahon ng eleksyon. Su
balit nababawi rin ito ng imbensyon ng isang bantog na baliw(ito ang tawag nila
sa kanilang henyo) na nakabuo ng isang tabletang kung iinumin ng mag-asawa ay ma
gkakaanak ang babae ng isang instant baby, na ipinagbubuntis sa loob lamang ng d
alwampu't apat na oras.
Napakadali ng pagpapalit-palit ng kapangyarihan sa MIliminas. Patuloy pa rin ang
pag-iral ng mga bayang kontento na sa klase ngpamamalakad dito na sa panahon ng
ayun ay masasabing kabaligtaran ng mga pangyayari. Ipinagmamalaki pa ng matatas
ang katungkulan sa pamahalaan ang pagsasamantala sa kabuhayan ng mga mamamayan.
Ang bagong Milimino, ang mga bayaning gumagala sa kapuluan, sila ang magigiting
na tumanggap ng mga papuri na maririnig mo sa bibig ng nakaraang administrasyon.
At sinu ang kanilang pinagtutungkulan? Ang pinagtutungkulan nila ng papuri ay m
ga ismagler, mga namomorsyento, mga kickback artist, mga mayamang nag aapi sa mg
a mahirap, mga nang-aagaw ng lupa ng may lupa, mga alagad ng katiwalian na nang-
aabuso sa mga mamamayan, mga hues de paupas at mga pislak(piskal) na hindi tumit
ingin sa kisalp ng espada ng katarungan at timbangan ng katotohanan kundi tumiti
ngin sa kalansing ng pilak at timbangan ng malalakas at maykapangyarihan, mga wa
lang ginagawa sa bayan kundi aksayahin ang kaban ng bansa na sa halip na gamitin
ang kanilang katungkulan sa pagsisilbi sa publiko ay ginagamit pa ito sa pangan
gamkam ng yaman.
Ang ilan sa mga alagad ng bayan na sa ngayon na masasabi nating gumagawa ng mabu
ti ay nagtatago, nahihiya dahil pinagtatawanan sila ng kanilang mga kasamahan. H
indi lang iyan, kinukutya pa sila, at kung mahuli ng kanilang hepe ay kinagagali
tan pa at inaalis sa trabaho.
May ilang kabataang malawak ang pagiisip na tumawag ng isang pulong kung saan ip
inaliwanag nila ang kaibahan ng pamamahala na kanilang isinasagawa. Ang kanilang
prinsipyo ay humingi ng isang klase ng pag-uugnayan ng mga namamahala at pinama
mahalaan. Noong simula ay tinatawanan lamang sila ng mga pinuno. Ngunit ng lumao
n ay madame na ang dumadalo sa kanilang pulong, bukod pa sa mga mahirap. Ipinagb
awal ng pamahalaan ang pagdaraos ng pulong ng grupong ito ng mga kabataan na tin
atawag nilang dungis ng lipunan.
Ang simpatya ng mga mahirap ay nakuha ng mga kabataan. At ang pagbabawala sa kal
ayaan ng mga ito, at nang lumaon ay pagpatay ng ilan sa kanila, ang naging dahil
an ng pagkagalit ng mga mayaman at ng may katungkulan. Sumiklab ang isang rebulu
syong lumaganap sa buong kapuluan ng Miliminas.
Bilang parusa sa kanilang dyos na si Santasa, dumating ang isang malaking baha,
nagkaroon ng malakas na paglindol hanggang sa pumutok ang isang malaking bulkan
sa kailaliman ng dagat sa gitna ng kapuluan na siyang naging dahilan ng paglalah
o ng Miliminas sa sanlibutan.
panambitan myrna prado
Panambitan (Tula/Bikol)
Bakit kaya dito sa mundong ibabaw
Marami sa tao'y sa salapi silaw?
Kaya kung isa kang kapus-kapalaran,
Wala kang pag-asang makyat sa lipunan.

Mga mahihirap lalong nasasadlak,

Mga mayayaman lalong umuunlad,
Maykapangyarihan, hindi sumusulyap,
Mga utang-na-loob mula sa mahihirap.

Kung may mga taong sadyang nadarapa,

Sa halip na tulungan, tinutulak pa nga;
Buong lakas silang dinudusta-dusta
Upang itong hapdi'y lalong managana.

Nasaan, Diyos Ko, ang sinasabi Mo

Tao'y pantay-pantay sa balat ng mundo?
Kaming mga api ngayo'y naririto
Dinggin Mo, Poon ko, panambitang ito.
Babang Luksa
Salin ni Olivia P. Dantes
mula sa "PABANUA
ni Diosdado Macapagal
Isang taon ngayon ng iyong pagpanaw
Tila kahapon lang nang ika y lumisan;
Subalit sa akin ang tanging naiwan,
Mga alaalang di malilimutan.

Kung ako y nasa pook na limit dalawin

Naaalala ko ang ating paggiliw;
Tuwa y dumadalaw sa aking paningin
Kung nagunita kong tayo y magkapiling.
Kung minsan sadya kong dalawin ang bahay
Na kung saan unang tayo y nag-ibigan ;
Sa bakura t bahay , sa lahat ng lugar ,
Itong kaluluwa y hinahanap ikaw.
Sa matandang bahay napuno ng saya
Sa araw na iyo y pinagsaluhan ta;
Ang biyayang saglit , kung nababalik pa
Ang ipapalit ko y ang aking hininga.
Bakit ba, mahal ko, kay- agang lumisan
At iniwan akong sawing kapalaran
Hindi mo ba talos , kab'yak ka ng buhay
At sa pagyaon mo y para ring namatay ?
Marahil tinubos ka ni bathala
Upang sa isipa y hindi ka tumanda ;
At ang larawan mo sa puso ko t diwa
Ay manatiling maganda at bata.
Sa paraang ito kung nagkaedad na
Ang puting buok ko y di mo makikita
At ang larawan kong tandang tanda mo pa
Yaong kabataan taglay na tuwina
At dahil nga rito, ang pagmamahalan
Ay hanggang matapos ang kabataan,
Itong alaala ay lalaging buhay,
Lalaging sariwa sa kawalang-hanggan.
Kaya, aking , mahal , sa iyong pagpanaw
Tayo y nagtagumpay sa dupok ng buhay,
Ang ating pagsintang masidhi t marangal
Hindi mamamatay, walang katapusan
Ang kaugalian ng ninuno natin
Isang taon akong nagluluksa mandin;
Ngunit ang puso ko y sadyang maninimdim;
Hanggang kalangitan tayo y magkapiling.
walang panginoon ni deogacias rosario
Nang makita ni Marcos sa kanilang lumang orasan na ang mahabang hintuturo ay mal
apit nang sumapit sa ika-12 samantalang nakapako na sa ika-8 ang maikling daliri
, hindi niya malaman kung saan siya magtutungo. Isiniksik niya ang kanyang ulo k
ahi't saan. Saka ang dalawa niyang hintuturo ay ipinapasak sa mga butas ng kanya
ng tainga. Ayaw niyang marinig ang animas. Ayaw niyang mapakinggan ang malungkot
na palo ng bakal sa malaking kampanang tanso sa kampanaryo ng simbahan sa kanil
ang bayan. Gayon man, kahi't saan siya magsiksik, kahi't saan siya magtago, kahi
't na anong gawin niyang pagpapasak sa kanyang tainga ay lalong nanunuot sa kany
ang pandinig ang malungkot na tinig ng batingaw.

"Tapos na ba?" Tapos... ang sunud-sunod namang itinutugon ng kanyang ina na pani
walang-paniwala hindi nga niya naririnig ang malungkot na animas.
"Ngunit, Marcos " ang baling uli ng matandang babae sa anak. "Bakit ayaw mong mari
nig ang oras na ukol sa kaluluwa? Iya'y nagpapagunita sa mga tao na dapat mag-uk
ol ng dalangin sa ikaluluwalhati ng mga kaluluwang nasa kabilang buhay. Una-una'
y ang iyong ama, ikalawa'y ang kapatid mong panganay, ikatlo'y ang kapatid mong
bunso, saka saka si Anita." Ang huling pangalan ay binigkas na marahan at madalan
g ng matandang babae.
Si Marcos ay hindi kumibo. Samantalang pinapangaralan siya ng kanyang ina, ang m
ga mata niyang galling sa pagkapikit kaya't nanlabo pa't walang ilaw ay dahan-da
hang sinisiputan ng ningas, saka manlilisik at mag-aapoy.
Hindi rin siya sumasagot. Hindi rin siya nagsasalita. Subali't sa kanyang sarili
, sa kanyang dibdib, sa kanyang kaluluwa ay may pangungusap, may nagsasalita.
"Dahil din sa kanila, lalung-lalo na kay Anita, ayaw kong marinig ang malungkot
na tunog ng batingaw," ang sinasabi ni Marcos sa sarili. Kinagat niya ang kanyan
g labi hanggang sa dumugo upang huwag ipahalata sa ina ang pagkuyom ng kanyang d
amdamin.
Akala ng ina'y nahuhulaan niya kung ano ang nasa loob ni Marcos. Sa wari ng mata
nda ay nababasa niya sa mga mata ng anak ang lihim ng puso nito. Naiisip niyang
kaya nalulungkot si Marcos ay sapagka't hindi pa natatagalang namatay si Anita.
Ang magandang anak ni Don Teong, mayamang may-ari ng lupa nilang binubuwisan. Na
lalaman ng ina ni Marcos na lahat ng pagsisikap nito sa bukid, lahat ng pag-iimp
ok na ginagawa upang maging isang ulirang anakpawis ay ukol kay Anita. At siya'y
namatay! Naramdaman din ng ina ni Marcos kung gaano kakirot ngang maging malung
kutin ang kanyang anak. Ito ay kanyang ibig libangin. Ito ay nais niyang aliwin.
Kung maaari sana'y mabunutan niya ng tinik na subyang sa dibdib ang kanyang ana
k.
"Lumakad ka na Marcos, sa kubo nina Bastian. Tila may belasyon sila, o, baka kai
langanin ang mabuting mang-aawit at manunugtog ng gitara," ang sabi ng ina. "Wal
ang pagsalang masasayahan ka roon."
"Si Inang naman," ang naibulalas na lamang ni Marcos. Iyan lamang ang kanyang na
sasabi nang malakas. Sa kanyang sarili'y naidugtong niya na hindi masusukat ng k
anyang ina kung gaano ang pait para sa kanya ang pagkamatay ni Anita, palibhasa'
y lingid sa kaalaman ng matanda ang tunay na nangyari sa pagkamatay nito.
Kung nalalaman lamang ni Inang ang lahat, ang nasasabi niya uli sa kanyang saril
i samantalang minamasdan niya ang isang ulilang bituin sa may tapat ng libingan
ng kanilang bayan, na ipinapalagay niyang kaluluwa ni Anita, "disi'y hindi ako i
tataboy sa kasayahan."
Pinag-uusapan pa lamang ng mag-ina nang umagang yaon ang malaki nilang kapalaran
sapagka't mabuti ang lagay ng tanim nilang palay nang isang utusan sa bahay-pam
ahalaan ang dumating taglay ang utos ng hukumang sila'y pinaaalis sa kanilang lu
pang kinatatayuan. Sinasamsam ni Don Teong na ama ni Anita ang lahat ng lupa nil
ang sinasaka.
"Inang, matalim ba ang itak ko?" ang unang naitanong ng anak sa ina matapos matu
nghayan ang utos ng hukuman.
"Anak ko!" ang palahaw na pananangis ng matandang babae, sabay lapit sa leeg ng
anak. "Bakit ka mag-iisip nang gayon, sa tayo na lamang dalawa ang nabubuhay sa
daigdig?"
Ang tinig ng matanda ay nakapagpalubag ng kalooban ng binata. Gayon man, sa hara
p ng bagong pithaya ng may-ari ng lupang kanilang binubuwisan, ay isa-isang nagb
abalik sa alaala niya ang malungkot na kasaysayan ng kanilang lupang sinasaka.
Ang sabi'y talagang sa kanunu-nunuan ng kanyang ama ang naturang lupa. Walang si
no mang sumisingil sa kanila ng buwis at walang sinumang nakikialam sa anumang m
aging bunga ng kanilang mga tanim, maging mais o tubo, o kaya'y maging anuman sa
mga gulay na tanim nila sa bakuran.
Subali't nang bata pa ang kanyang ama ay may nagsukat ng lupa sa sinsabing kanil
a. Palibhasa'y wala silang maibabayad sa manananggol, ang pamahalaan ay nagkulan
g ng malasakit sa kanilang karalitaan upang tangkilikin ang kanilang katwiran at
karapatan. Sa wakas ay napilit silang mamuwisan nang di nila makuhang umalis do
on.
Noong bata pa si Marcos, ang bayad nila'y isang salapi lamang isang taon sa bawa
t ektarya ng lupang kanilang sinasaka. Subalit nagtatagal, unti-unti na silang n
ababaon sa pagkakautang sa maylupa dahil sa mga kasunduang ipinapasok sa pana-pa
nahon, gaya ng takipan at talinduwa.
Kaya namatay ang ama ni Marcos ay dahil sa malaking sama ng loob kay Don Teong.
Ang kapatid niya'y namatay din sa paglilingkod sa bahay nito, at higit sa lahat,
nalaman niyang kaya namatay si Anita ay sapagka't natutop ng ama nakipagtagpo m
insan sa kanya sa loob ng halamanan, isang gabing maliwanag ang buwan.
Saka ngayo'y paalisin naman sila sa kanilang bahay at lupang binubuwisan?
Si Anita ay lihim na naging kasintahan ni Marcos, mahigit nang isang taon noon.
Sapul nang dumating si Anita sa kanilang bayan buhat sa pag-aaral sa isang koleh
iyo ng mga madre sa Maynila, si Marcos ay nagsimpan na ng malaking pag-ibig sa k
anya. Alam ni Marcos ang kanyang kalagayan na halos ay lumaki sa ibabaw ng kalab
aw at sa pagtikin sa kanilang damo sa ilog.
Si Marcos ay natapos lamang ng katesismo sa iskuwelahan na silong ng kumbento sa
kanilang bayan at natutong sumulat sa pisara ng malaking numero. Nguni't gayon
man, nagsikap siyang idilat ang kanyang mga mata sa liwanag ng kabihasnan at pag
kaunlad. Katutubo kay Marcos ang hilig sa pagkatuto sapagaka't sa pag-anib niya
sa mga samahang pambayan ay natuklasan niyang walang mabuting paaralan kundi ang
pahayagan. Walang aklat, walang pahayagan at lingguhan sa sariling wika na hind
i binabasa ni Marcos, kahi't manghiram lamang kung wala na siyang ibili. Nagbasa
rin siya ng nobela at ibang akdang natutuhan niya sa wikang Tagalog o kaya'y sa
linwikang nito.
Lalo na nang magsimpan siya ng pag-ibig kay Anita, wala siyang inaalagata sa kan
yang buhay kundi ang baling araw ay maging karapat-dapat sa mga kamay ng anak ni
Don Teong na may-ari ng lupa nilang sinasaka. Isa pa'y bukod sa naniniwala siya
sa kasabihan, "Ang lahat ng tao, kahi't hindi magkakakulay ay sadyang magkakapa
ntay," tinatanggap din niya ang palasak ng kawikaang "Ang katapat ng langit ay p
usalian." Dahil diyan kaya kahi't bahagya ay hindi siya nag-atubili ng pagsisimp
an ng pag-ibig kay Anita.
At naiibig naman siya ng anak ni Don Teong. Bakit hindi siya maiibig? Minsan si
Anita ay namangka sa kanilang ilog, gumiwang ang bangka at nahulog sa tubig. Si
Marcos noon ay nasa lamo at lihim niyang sinusundan ang bakas sa tubig ni Anita.
Nang makita niya ang malaking sakuna ay lumundag siya sa ilog ata sa pamamagita
n ng langoy na hampas-tikin ay inabot niya si Anita na kumakamot sa ilalim ng il
og. Matapos niyang kalawitin ng kaliwa niyang bisiig sa may baba ang dalaga ay b
igla niyang isinikdaw ang dalawa niyang paa sa ilalim kaya't pumaibabaw sila, at
sa tulong ng pagkampay ng kanyang kamay at pagsikad ng dalawa niyang paa ay nak
asapit sila sa pampang.
"Marcos, matagal na naman kitang iniibig," ang pagtatapat ni Anita sa binata, ma
karaan ang may ilang buwan buhat nang siya'y mailigtas.
Tatlumpung araw ang taning sa mag-ina upang lisanin ang lupang gayong ang sabi a
y ari ng kanilang ninuno at binubuwisan na nila at sinasamsam pa ngayon. At saka
silang mag-ina ay itinataboy. Sino ang hindi magdadalang-poot sa gayong kabuktu
tan.
Dahil sa kanyang ina, natutong magtiim si Marcos ng kanyang mga bagang. Kinagat
niya ang kanyang mga labi upang huwag mabulalas ang kanyang galit. Kinuyom niya
ang kanyang mga kamay hanggang matimo sa palad niya ang kanyang mga kuko.
Isang takipsilim nang marinig niya sa kampanaryo ng kanilang simbahan ang malung
kot na agunyas. Una muna ang malaking kampana saka sumunod ang maliit. Bang! Ten
g! Bang! Teng! Babae ang nalagutan ng hinihinga. Maliit naman ang kanilang bayan
upang malihim pa kung sino ang binawian ng buhay. Wala siyang nalalaman na may
sakit kundi si Anita. Dahil sa pagkatutop sa kanila isang gabi, ang dalaga ay si
naktang mabuti ng ayon sa nagbalita kay Marcos ay mata lamang ang walang latay.
Buhat noon ay nagkasakit na si Anita. Araw-araw ay tumatanggap si Marcos ng bali
ta. At nang tangkain niyang dumalaw minsan ay hinarang siya ni Don Teong na may
hawak na rebolber. Susuong din sana si Marcos, subalit nagdalawang-loob siya. Ma
aaring maging dahilan iyon ng bigla pang pagkamatay ng kanyang iniibig, bukod sa
magiging subyang sa kanyang ina kung siya ay mawawala.
Ang huling dagok na ito sa kanya ni Don Teong ay isinaman na lamang niya sa tala
an ng pagmamalupit sa kanya ng mayamang may-ari ng lupa nilang binubuwisan, pag-
agaw ng lupa sa kanila. At saka noo'y pagtatangka pa sa kanyang buhay. Pinakahul
i nga ang pagkamatay nang tuluyan ni Anita, na ayon sa balita niya'y nalagutan n
g hiningang siya ang tinatawag. Saka nitong huli ay pagpapaalis sa kanilang lupa
ng kinagisnan at pinagyaman sa tulo ng kanilang pawis na mag-anak.
Ngunit si Marcos, isang manggagawang hubog sa palihan ng bagong panahon, lumaki
ang puso sa mga pagtitiis. Naging maluwag nga ang kanyang dibdib sa pagtanggap n
g pang-aapi ng may-lupa. Hanggang noong bago mamatay si Anita, akala niya'y maaa
ri pa siyang makalunok ng bagong pag-upasala ng itinuturing niyang panginoon. Da
tapwat nang tanggapin niya ang utos ng hukuman na pinaalis sila roon, talagang n
agdilim ang kanyang isip. Noon pa'y naisip na niyang gawing batas ang kanyang ka
may, yamang hindi na niya matatamo ang katarungan sa hukuman ng mga tao.
"Huminahon ka anak ko," ang sabi ng kanyang ina. "Hindi natutulog ang Bathala sa
mga maliliit. Magtiis tayo."
Hindi niya itinuloy ang paghanap sa kanyang itak na matalas. Pagkakain niya ng a
gahan, nilibang niya ang kanyang ina saka lumabas sa bukid. Gaya rin ng dati'y s
inakyan niya ang kanyang kalabaw na lalong mahal niya sa lahat sa limang alaga n
iya. Lumabas siya sa bukid at hinampas niya ng tanaw ang karagatan ng namumulang
ginto. Pagdaramdam at panghihinayang ang ngumatngat sa kanyang puso. Gaanong pa
god ang kanyang pinuhunan upang ang palay nila'y magbungang mabuti? Saka ngayo'y
pakikinabangan at matutungo lamang sa ibang kamay.
Napapalatak si Marcos sa ibabaw ng kanyang kalabaw. Ibig mang pagdiliman ang isi
p kung nagugunita ang utos ng hukuman, ang alaala naman ng kanyang ina'y walang
iniwan sa bahagharing sumusugpo sa nagbabalang unos. Dadalawa na lamang sila sa
daigdig at ayaw niyang pabayaan ang kanyang ina; ipinangako niyang hahandugan ng
 kaligayahan ang nalalabing buhay nito, bago malagutan ng hininga ang kanyang am
a.
Dahil nga sa kanyang ina, kaya naisip niya ang kabutihan kung sila'y magsasarili
: "Tutungo sa hilaga at kukuha ng homestead. Kakasundo ng mga bagong magsasaka;
paris ni Don Teong, kailangang magkaroon din ako ng gayak paris niya."
Kabalintunaan man ang sinabi ng anak ay hindi na nag-usisa ang ina palibhasa'y n
ababatid niyang sa dibdib ng binata ay may isang halimaw na natutulog na hindi d
apat gambalain upang huwag magising. Wala siyang nalalaman kundi tuwing takipsil
im, kung nakaligpit na ang mga tao sa nayon ang buong kagayakan ay isinusuot ng
kanyang anak saka lumalabas sa bukid. May dalawang linggong gayon nang gayon ang
ginagawa, hanggang isang araw ay tawagan siya ng pansin ng matanda.
"Marcos," sabi ng matanda. "Dalawang lingo na lamang ang natitira sa ating tanin
g ay hindi mo ginagawa ang pakikipagtuos kay Don Teong kung may magiging sukli ma
n lamang tayo sa ating ani ngayon?"
"Huwag ka pong mabahala, Inang," sabi ng mabait na anak. "Nalaglag po ang dahon
sa kanyang kapanahunan."
Talinghaga na naman ang sinabi ni Marcos. Gayon man may nagunita siyang isang ba
gay na ibig niyang malaman sa anak.
"Bakit hindi mo iniuwi ang kalabaw sa bakuran?" Tinutukoy niya ang kalabaw na ma
hal na mahal sa lahat ni Marcos.
Maaaring magpakahinahon si Marcos, subali't ang huling kapasiyahan ni Don Teong
ay namukaw ng lahat ng kanyang pagtitimpi. Ayaw niyang gumamit ng dahas, subalit
Nagunita niya ang sinabi ni Rizal. "Walang mang-aalipin kung walang magpapaalipi
n." Napailing siya sa harap ng gayong masaklap na katotohanan. Patung-patong na
ang ginagawang pamamaslang sa kanya ni Don Teong takalang dapat nang kalusin. Na
gunita rin ni Marcos ang marami pang ibang kasama, katulad din niya, na sa kamay
ng mayamang si Don Teong ay walang iniwan sa mga leeg na manok na unti-unting s
inasakal hanggang makitil ang hininga sa hangad na mahamig na lahat ang kayamana
ng gayong minana sa kanilang mga ninuno ay iba ngayon ang may-ari at nagbubuwis
pa.
"Kailangang maputol ang kalupitang ito!" Ang tila pagsumpa sa harap ng katalagah
ang ginawa ni Marcos.
"Bakit ka bumili ng pulinas, gora, suwiter, at latigo, anak ko?" ang tanong ng m
atanda kay Marcos, isang araw na dumating siyang pagod na pagod sa naturang dala
-dalahan.
"Inihahanda ko po iyon sa pagiging panginoon natin, paris ni Don Teong," ang nak
atawang sagot ng anak. "Kung tayo po'y nakaalis na rito, tayo'y magiging malaya,
" ang tila wala sa loob na tugon ng anak.
Ang totoo, ang naturang kalabaw ni Marcos ay nakapugal sa hanggahan ng lupang sa
rili ni Don Teong. Kung takipsilim ay isinusuot na lahat ni Marcos ang pulinas,
ang gora, at ang suwiter, saka dala ang latigong katulad ng pamalo ni Don Teong.
Pagdating niya sa pook na kinapupugalan ay saka aasbaran ng palo ang kalabaw ha
nggang sa ito'y umuungol na ang alingawngaw ay abot hanggang sa kalagitnaan ng b
ayan. Kung dumating siya'y dinaratnan niya ang kanyang inang matuwid ang pagkaka
luhod sa harap ng isang maitim na Santo Kristo sa kanilang silid na naiilawan ng
isang malaking kandila.
"Salamat, anak ko, at dumating ka," ang sasabihin na lamang ng matanda. "Akala k
o'y napahamak ka na."
Si Don Teong ay may ugaling maglibot tuwing hapon sa paligid-ligid ng kanyang lu
pa. Ang ipinanganganib ng ina ni Marcos ay baka magkasalubong ito at ang kanilan
g panginoon, ay hindi makapagpigil ang isa't isa. Nalalaman din ng matandang bab
ae na laging may dalang rebolber sa baywang ang mayamang asendero buhat nang mag
karoon ng alitan dahil sa lupa, kaya lagi niyang inaalaala ang pag-alis-alis ni
Marcos.
Subalit isang hapon, samantalang payapang inihahanda ng mag-ina ang kanilang pag
-alis, walang iniwan sa putok ng bulkan ang balitang kumalat sa bayan na si Don
Teong ay namatay sa pagkasuwag ng kalabaw. Sinabi ng mga nakakita na pagkakita p
a lamang ng kalabaw kay Don Teong ay tila may sinumpang galit sapagka't bigla na
lamang sinibad ang matanda at nasapol ang kalamnan ng sikmura ng matulis na sun
gay ng hayop. Pagkasikwat sa katawan ng asendero ay tumilapon pa sa itaas at pag
lagpak ay sinalo naman ng kabilang sungay.
Ang katawan ni Don Teong ay halos lasug-lasog nang iuwi sa bayan, wasak ang suwi
ter sa katawan at saka ang pulinas. Kumilos agad ang maykapangyarihan upang guma
wa ng kailangan pagsisiyasat subali't ang lahat ng matuwid ay nawalan ng halaga
sa hindi kumikilos na ayos ng kalabaw na animo'y wala sa loob ang ginawa niyang
napakalaking pagkakasala.
Nang malamang kay Marcos ang kalabaw, bawat isa'y nagkatinginan. Hindi nila mala
man kung papaanong ang poot ni Marcos kay Don Teong ay nagtungo sa alaga niyang
hayop.
Si Marcos ay nakatingin din sa orasan nang gabing yaon. Tatlong minuto na lamang
ang kulang sa ika-8 ng gabi. Hindi siya gumagalaw, hindi siya nababahala.
Tumugtog ang animas. Hindi na gaya ng dating ayaw niyang marinig ito. Sa halip n
a idalangin, ang kaluluwa ng mga namatay, ang naisip niya'y ang matapang niyang
kalabaw.
"Mapalad na hayop na walang panginoon," ang kanyang naibulong.