HÆMUS

Revistë evropiane * Revistă europeană

Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondată la Bucureşti în 1998
nga / de
Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku

***
Drejtues e botues / Directori şi editori
Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU

Botohet nga / Editată de

Shoqëria Kulturore Shqiptare HAEMUS
Asociaţia Culturală Albaneză HAEMUS
ISSN: 1454-1203

Nr. 1-2-3 (30-31-32) / 2007-2008

Adresa:
Kopi Kyçyku C.P. 31 - 01 Bucureşti, România
Ardian Kyçyku C.P. 44 - 68 Bucureşti, România

Tel/Fax: 00 4 021.252.75.52

E-mail: asociation.haemus@gmail.com

Së shpejti / În curând: www.haemus.ro

©KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU

Përgjegjësia mbi përmbajtjen e shkrimeve u takon autorëve.

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor revine autorilor.

1
 Këta numura të revistës janë përgatitur për botim nga /
Aceste numere ale revistei au fost pregătite pentru tipar de:
Kopi dhe Ardian Kyçyku

Ballina është punuar nga / Coperta a fost realizată de: KŰdesign

Foto: Tablo © Enton Panariti

2
 Përmbajtje / Cuprins
Fjalori / Dicţionarul HÆMUS
Toleranca ____________________________________________________9
Intoleranca ___________________________________________________9
Toleranţa_____________________________________________________9
Intoleranţa___________________________________________________10
Verba volant, scripta manent ____________________________________10

PERLA
ALI PODRIMJA: Trup îşi capătă un Mac (Shtat Lëshon një Lulëkuq) ____ 12
ARIAN LEKA: Albanezii la priveghi (Shqiptarët në mort) _____________ 14

PËRSIATJE / CUGETARE
ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU: Mërgimi dhe gjuha e dytë e Ovidit______ 16

AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU

Smira (Cenzura invidiei)________________________________________26

CLIO
KOPI KYÇYKU: Shqiptarët në Rumani e Bullgari ___________________ 27
DIONIS QIRZIDHI: Zemra më qan gjak____________________________ 34

EVENIMENT
Kosova e pavarur ___________________________________________ 42

AUDACES FORTUNA JUVAT

Ai që rrnoi për me rrënue idhuj pa krena - At Zef Pllumi_____________ 44

PARNASSÓS
LASGUSH PORADECI: Steaua (Ylli) ______________________________ 52
PAUL VINICIUS: Historia e një plage të freskët _____________________ 54
IOLANDA MALAMEN: Dielli i hirtë (Soarele cenuşiu) ________________ 61
ION MUREŞAN: Poema për poezinë (Poeme despre poezie) ___________ 64

PËR TË QESHUR E PËR TË QARË / DE RÂS ŞI DE PLÂNS

ASTRIT CANI: Habia kulturore _________________________________ 68

LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI

3
FRANCISC HELSTERN: Argument în favoarea transparenţei şi participării
cetăţenilor la decizii (Argument në favor të transparencës dhe të
pjesëmarrjes së shtetasve në vendime) ___________________________ 73

LABIRINTET E SHKENCËS / LABIRINTURILE ŞTIINŢEI

ION DAVID: Comunicarea şi sistemul informaţional în management
(Komunikimi dhe sistemi informacional në menaxhim) _____________ 84

ESSE
HIQMET MEÇAJ: Mashtrimi në letërsi, absurdi te Miti i Sizifit të Kamysë 95
KRENAR ZEJNO: Na ishte se ç’na është... ________________________ 100
IULIA NĂNĂU: Identitate scrisă (Identitet i shkruar) ________________ 104

MEDALION
ANTON ÇEFA: Etja për nji delir të blertë _________________________ 109
ADNAN MEHMETI: Pomii căzuţi (Pemët e rrëzuara) ________________ 112

MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII

Con Monsignor Jean-Claude Périsset _____________________________116
Balcanii şi Uniunea Europeană (Ballkani dhe Bashkimi Evropian) ____ 127

DE VIRIS ILLUSTRIBUS
KOPI KYÇYKU: Atatürk - Balkanlar’ın bir büyük savunucusu ________ 131
DHURATA HAMZAI: Portret i Viktor Gjokës në liri _________________ 136

DIXIT
MONSINJOR VLADIMIR GJIKA _________________________________ 144

CÆLESTIS ARCUS
1ST DECLARATION OF INDEPENDENCE OF KOSOVA _________________ 150
KOSOVA / 2ND DECLARATION OF INDEPENDENCE __________________ 152

QYTETE / ORAŞE
Bucharest ________________________________________________ 154

THEATRUM
KOPI KYÇYKU: O privire în istoria teatrului universal (Një vështrim në
historinë e teatrit botëror) ____________________________________ 156

OAZI I PËRKTHYESIT / OAZA TRADUCĂTORULUI

BAJRAM SEFAJ: Insomnia (Pagjumësia) _________________________ 170

4
FREDERIK RESHPJA në italisht nga ASTRIT CANI ____________________174

MEDALION
DHURATA HAMZAI: Dhjeta e revistës “Poeteka” __________________ 179
ASTRIT CANI: Po vazhdova kështu, rrezikoj në nji të nesërme me pas ma
shum libra se lexues..._______________________________________ 181
Poesie di Tito _______________________________________________184
KRENAR ZEJNO: Dy vargje për vargun __________________________ 186
ESTHER JANSMA: Ku është koha? Këtu është koha___________________190
PETRAQ RISTO: Poezii_______________________________________ 194
MARTIN CUKALLA: Simfonia vântului (Simfonia e erës) ____________ 199

ALARMI HAEMUS / ALARMA HÆMUS

Terror e terrorizëm (Duke marrë shkas nga tragjedia e Gërdecit) _____ 202

(AUTO)PORTRET
Nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, nuk duhet ta fshehësh kurrë…
…
Bisedë me shkrimtarin Ragip Sylaj (Convorbire cu scriitorul Ragip Sylaj) 204

AB HONORES
SENAD GURAZIU: Epoka e Nderit (Tempulli) _____________________ 210

KOMBET NË EVROPË / NEAMURILE ÎN EUROPA

IRENA LUTO: Rumani - një vit pas hyrjes në Bashkimin Evropian _____ 224
ŞEILA AZIS: Turcia între Orient şi Occident (Turqia mes Lindjes dhe
Perëndimit) _______________________________________________ 233

KRITIKË / CRITICĂ
LAURANT BICA: Naimi dhe muzat greke ________________________ 249
MUSTAFË XHEMAILI: Të tjerat vijnë gjithmonë pas abc-së___________ 264

BASHKËSI / COMUNITATE
ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU: Lulja dhe dora që e këput ____________ 271
CORNEL DUMITRESCU: Interferenţe demografice, culturale, spirituale între
aromâni şi albanezi – o abordare sociologică (Interferenca demografike,
kulturore, shpirtërore mes arumunëve dhe shqiptarëeve – një shtjellim
sociologjik _______________________________________________ 283

SCRIPTA MANENT
ANTON ÇEFA: Sistemi poetik i Lasgushit në një monografi __________ 294
BAHTIE GËRBESHI ZYLFIU: Gratë në muzikë _____________________ 298

5
LIBRARIUM
Botimet Haemus dhe veprimtari të Shoqërisë Kulturore Shqiptare Haemus
të Bukureshtit _____________________________________________ 305

TË FTUAR / INVITAŢI
FERIK FERRA: Korijeve të Hënës (poezi) ________________________ 309
ISUF SHERIFI: Rrëfimi për Gurët dhe Pavarësinë (poezi) ____________ 316
LULJETA DANAJ: Buka e përditshme (tregim)_____________________ 317
ERION TEMALI: Grija e kthimit (proza)__________________________ 321
LINDA MARIA BAROS: Me trupin gatitur (poezi) __________________ 329
ANDI MEÇAJ: Macja kriminele (tregim) _________________________ 331

BISEDAT HAEMUS CONVORBIRILE HAEMUS

Homo Balcanicus ose një bisedë e shkrimtarit FLURANS ILIA me poetin
slloven me prejardhje boshnjake ESAD BABAÇIÇ ____________________335
ESAD BABAÇIÇ: Këngë tranzicioni _____________________________ 338

IMAGO MUNDI
ZHANI CANCO: Impresionantul Braşov (Brashovi befasues) _________ 341

DY FJALË ÇAJNË DHENË / O TĂIETURĂ CA ÎN PIATRĂ

Bucuria / Gëzimi_____________________________________________345

TRADITA DHE ZAKONE / TRADIŢII ŞI OBICEIURI

Maskat dhe kostumet me ngjyra risjellin magjinë e dikurshme në Venecje
(Măştile şi costumele colorate readuc farmecul de altădată la Veneţia) _ 349

E VËRTETA – BIJA E KOHËS / ADEVĂRUL – FIUL TIMPULUI

GAZMEND KRASNIQI: Kodi i vërtetë i Da Vinçit___________________ 350
LINDITA KOMANI: Refuzuesi Hesse, Lasgush refuzuesi _____________ 354

ESSEN NON VIDARE

ARIAN LEKA: Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri ___________________ 360

PROSA
HIQMET MEÇAJ: TA 10010 (tregim) ____________________________ 366

IN MEMORIAM
MITRUSH KUTELI: Primăvara în Transilvania (Parëvera në Transilvani) 370

6
URA LIDHËSE / PUNŢI DE LEGĂTURĂ
DIONIS QIRZIDHI: Nikos Engonopulos – miku i harruar i Shqipërisë ___ 382

ZËRA TË SË ARDHMES / VOCI ALE VIITORULUI

ANILA XHEKALIU: Dëshirat (proza) ____________________________ 392

DUO
Çasti i parjes dhe i reflektimit / Bisedë me shkrimtarin Riat Ajazaj /
Gjermani (Convorbire cu scriitorul Riat Ajazaj / Germania) ___________397

BIBLIOTHÆCA HÆMUS
Një roman befasues për jetën e emigrantit lindor në botë______________405
Estetika e Misterit ose Ftesë për leximin dhe përjetimin e letërsisë ______406
RAGIP SYLAJ: Në kërkim të estetikës së misterit___________________ 408
Dy monografi të reja në rumanisht _______________________________410
Două noi monografii în limba română ____________________________412
Strabizmi i anijes dhe i gjumit ________________________________ 413
U dynd vdekja dhe gëlltitur mbet nga vargjet_______________________419

PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT

Sahara nu ştie să viseze sau crimă şi răsplată (Saharaja s'di të ëndërrojë ose
krim e shpërblim) ____________________________________________425
VILSON BLLOSHMI: Sahara _____________________________________425
Noi imploram prin scrisori să fie iertaţi, iar ei fuseseră executaţi…______428
Act-expertiză (literară) ________________________________________428
GENC LEKA: Vrăbiile, Micuţul ţigan____________________________ 431

BIS REPETITA PLACENT

Jehona e një dialogu shqiptaro-izraelit (Ecoul unui dialog albano-izraelian) 432

TEKAT E TRANZICIONIT / TOANELE TRANZIŢIEI

BALIL GJINI: Kaínas dhe Abelianë _____________________________ 434

ARTE
BAJRAM SEFAJ: Një njeri, sa një qytet... _________________________ 438
“Ngjyra është muzikë” - Bisedë me piktorin ENTON PANARITI, Boston
SHBA _____________________________________________________452

DULCIS IN FUNDO
GHEORGHE ISTRATE: Omul întrerupt (poem dramatic) ______________ 457
GEORGE ISTRATE: Njeriu i ndërprerë (Poemë dramatike)____________ 460

7
8
 Fjalori / Dicţionarul HÆMUS
Toleranca
Toleranca (lat. tolerare) është një term social, etik dhe fetar, që gjen zbatim
në një bashkësi ose individ dhe përcakton respektimin e lirisë së tjetrit, të
mënyrës së tij të të menduarit e të sjelljes, sidhe të opinioneve të tij të
çfarëdo natyre qofshin (politike, fetare etj). Nocioni i tolerancës u shfaq në
historinë e kulturës evropiane në fillimshekullin XVI, në lidhje të ngushtë
me mendimin humanist, të mishëruar në personin e Erasmus-it të
Rotterdam-it, i cili u përpoq të luftonte fanatizmin fetar. Ndër personalitetet
e tjera që u shquan për qëndrim tolerant konseguent në ballafaqimin me
opinione ose mendime të tjera ndaj botës, përmendim Xhon Lok (1632-
1704), Volter (1694-1778) dhe Gotthold Lesing (1729-1781). Në „Letrën
mbi tolerancën” („A Letter Concerning Toleration”, 1689), Xhon Lok
rekomandon tolerancën si reagim ndaj sjelljes të çartur. „Duhet duruar ajo
që është kundër zakoneve të përbashkëta” vinte në dukje ai. Volterit i
atribuohet një frazë, që cilësohet si deviza e tolerancës: "Je n'aime pas vos
idées, mais je me batterai jusqu'à la mort pour que vous puissiez les
exprimer" („Nuk më pëlqejnë idetë tuaja, por do të luftoj deri në vdekje që
ju të mundni t'i shprehni ato”). Në dramën „I mënçuri Nathan”, Lesingu,
gjithashtu, mbron lirinë fetare. Kushtetutat e shteteve demokratike moderne
garantojnë forma të ndryshme të lirisë individuale dhe në grup, si, bie fjala,
lirinë e shprehjes dhe atë fetare. Toleranca është përfshirë në „Deklaratën
Universale të të Drejtave të Njeriut” të 1948-ës të Organizatës së Kombeve
të Bashkuara. Prandaj njëra nga veçoritë e shoqërisë moderne është
pluralizmi, sidhe dialogu i përhershëm ndërmjet bindjeve të ndryshme
shpirtërore, morale dhe fetare, për krijimin e një uniteti në diversitet.
Toleranca ka caqet e veta në normat e së drejtës, të cilat rregullojnë
bashkëjetesën e pjesëtarëve të shoqërisë, për mbrojtjen e dinjitetit e të lirisë
së njerëzve.
Intoleranca

Është e kundërta e tolerancës, që mund të shkojë deri në fanatizëm.

Ekziston vetëm një gjë që nuk mund të tolerohet dhe pikërisht intoleranca.

Toleranţa
Toleranţa (lat.: tolerare = a suporta) este un termen social, etic şi religios
aplicabil unei colectivităţi sau individ, care defineşte respectul libertăţii

9
altuia, al modului său de gândire şi de comportare, precum şi al opiniilor
sale de orice natură (politice, religioase etc.).
Noţiunea de toleranţă apare în istoria culturii europene la începutul
secolului al XVI-lea, în strânsă legătură cu gândirea umanistă, întruchipată
în persoana lui Erasmus din Rotterdam, în efortul său de combatere a
fanatismului religios. Alte personalităţi care s-au ilustrat în atitudinea lor
consecvent tolerantă în confruntarea cu alte opinii sau reprezentări asupra
lumii au fost John Locke (1632-1704), Voltaire (1694-1778) şi Gotthold
Lessing (1729-1781). John Locke, în "Scrisoarea asupra toleranţei" ("A
Letter Concerning Toleration", 1689), recomandă toleranţa ca reacţie faţă
de un comportament aberant, "trebuie suportat ceea ce este contrar uzanţelor
comune". Lui Voltaire i se atribuie fraza, considerată deviză a toleranţei: "Je
n'aime pas vos idées, mais je me batterai jusqu'à la mort pour que vous
puissiez les exprimer" ("Nu-mi plac ideile Dumneavoastră, dar voi lupta
până la moarte pentru ca Dumneavoastră să le puteţi exprima"). În drama
"Nathan înţeleptul", Lessing apără libertatea religioasă.
Constituţiile statelor democratice moderne garantează diverse forme ale
libertăţii individuale şi de grup, ca, de exemplu, libertatea de opinie şi cea
religioasă. Toleranţa este inclusă în "Declaraţia Universală a Drepturilor
Omului" din 1948 a Organizaţiei Naţiunilor Unite. De aceea, una din
caracteristicile societăţii moderne este pluralismul, precum şi permanentul
dialog între diverse convingeri spirituale, morale şi religioase, pentru
realizarea unei comunităţi în diversitate.
Toleranţa are limitele sale în normele de drept, care reglementează
convieţuirea membrilor societăţii, pentru apărarea demnităţii şi libertăţii
oamenilor.

Intoleranţa
Opusă toleranţei este intoleranţa care poate merge până la fanatism. Există
un singur lucru care nu poate fi tolerat şi anume intoleranţa.

Verba volant, scripta manent

La locuzione latina Verba volant, scripta manent, tradotta letteralmente,
significa le parole volano, gli scritti rimangono.
Questo antico proverbio, che trae origine da un discorso di Caio Titus al
senato romano, insinua la prudenza nello scrivere, perché, se le parole
facilmente si dimenticano, gli scritti possono sempre formare documenti
incontrovertibili. D'altro canto, se vogliamo stabilire un accordo, è meglio

10
mettere nero su bianco, piuttosto che ricorrere ad accordi verbali facilmente
contestabili.
Tuttavia è da notare che tale proverbio aveva in origine una valenza del
tutto opposta. In un'epoca in cui i più erano analfabeti, stava a indicare che
le parole viaggiano, volano di bocca in bocca, e permettono che il loro
messaggio continui a circolare, mentre gli scritti restano, fissi e immobili, a
impolverarsi senza diffondere il loro contenuto.

11
 PERLA

ALI PODRIMJA
Poet de referinţă al limbii albaneze, eseist, antologator, născut la 28 august
1942 în oraşul Gjakova din Kosova, autor al volumelor de poezii şi proze
poetice: Chemare, Jocul sub soare, Durerea frumoasă, Sampo, Torzo,
Umbra pământului, Credo, Ferice de Fluviu, Sfârşitul bucuros, Zarul,
Cartea ce nu se închide, Zâmbet în cuşcă, Harakiri, Insula Albania,
Închisoarea deschisă, Punct negru pe bleu, Somnul pământului etc. Cărţi şi
fragmente din creaţia poetică a lui Podrimja au fost traduse şi publicate în
numeroase limbi străine. Laureat a numeroase premii literare, printre care şi
al Premiului Nikolaus Lennau (Stuttgart, 1999). Ali Podrimja este membru
plin al Academiei de Ştiinţe şi Arte din Kosova (ASHAK), al Ligii
Scriitorilor din Kosova şi al PEN Clubului Kosovei. Trăieşte la Prishtina.

Trup îşi capătă un Mac

(Shtat Lëshon një Lulëkuq)

Tăcerea mea e mai veche

decât mine şi mai puternică
decât moartea mea

e neputinţa mea

tăcerea când dorm

număr stelele
mă joc cu umbrele cu cuţitele

şi-ntr-o câmpie albă

trup îşi capătă
un mac

fiindcă tăcerea mea

are greutatea pietrei blestemate
şi limba omului răstignit pe stâncă

12
 Metafora Vieţii Mele
(Metafora e Jetës Sime)

Dacă nu vorbesc
viaţa mea n-are linişte

fă-te Eu cuvântul meu

tăcerea să nu te strivească
în pietre
de moară

dacă nu vorbesc
viaţa mea n-are linişte

cuvântul meu fă-te Eu

rana mea
să respire
adânc

Cine va ucide lupul

(Kush do ta vrasë ujkun)
Lui F. Altimari

Şi latinul spuse
Dacă vezi pe drum
Arbăreşul şi Lupul
Omoară Arbăereşul

Când află Arbăreşul

Zâmbi
Şi-şi făcu o ţigară

Dacă mă omori pe mine

Sărmanule
Cine va ucide Lupul?!

Vai de turmă

13
 ARIAN LEKA
Poet, prozator, editor şi eseist albanez nãscut în 1966 la Durrës, autor al
volumelor Acest loc linistit unde nu se întâmplă nimic, Viciile celor morţi,
Sacrul şi profanul, Nava somnului, Strabism, Şarpele casei, Spinare de
bărbat etc. Voce poetica inconfundabilă, dotat cu un extraordinar simţ al
limbii, Leka compune versuri şi strofe de o muzicalitate rară, ce poate
preface suferinţa şi decepţiile în stanţe de trezvie, cucerind deja un loc
special în istoria poeziei albaneze şi nu numai.

Albanezii la priveghi
(Shqiptarët në mort)

La mese mortuare albanezii se adună,

neîntâlniţi unul cu altul de luni, de ani.
O odaie cu femei înnegrite de moarte,
O încăpere cu bărbaţi văduviţi.

Le comemorează morţilor cele şapte zile,

cele patruzeci, morţilor, când împlinesc un an.
Povestesc istoriile vieţii de odinioară:
„…să aibă lumină! Să aibă lumină, oriunde s-ar afla…”

Apoi pleacă şi se topesc încet,

fiecare cu treaba lui
„… plânge din cauza dintelui de lapte…”
… nu-i am pus o monedă în buzunar…”
„…Au trecut mulţi ani, ne-am despărţit…
…În aprilie ar fi împlinit nouăsprezece…”

Le sărbătoresc albanezi celor morţi douăzeci de ani

Apoi pot învia în proprii fii.

Căţeluşi orbi
(Kulishë të verbër)
cititorului
Gândeşte-te şi la mine, tu, prietene ce te naşti,
tu n-ai memorie şi probabil accepţi
că din pantofii mei înmuguresc două plante
iar din degete vine cel ce a pornit: crede-mă.

14
Te-am îndepărtat de râu atât de mult, atât de mult
doar numele rămăsese, proteză în gură.
Acele pietrişuri şi cărări unde peştii înecaţi fără vise dorm
ca lumea în tren cu gura închisă şi cărţi putrezite în mâini.

A înviat copilul şi rebelul ce îşi şterge

din mintea cea nouă praful şi numele mortuare.
Erau vorbe, vorbe, ba chiar îşi dăduseră duhul
rămase prin versuri ca delfinii pe pământ.

Crede-mă, prietene ce te naşti, dar nu mult,

căci fără încredere se trăieşte ca şi cum ai fi fără sânge
Transfuzia în suflet te-a învăţat nepăsarea? - Eram eu.
sunt tot eu ce îţi spun că încrederea e cel mai înţelept păcat.

Fluviul e fluviu, fluviu, fluviu, numai fluviu

şi marea mare va fi, niciodată un tată bun,
căci soseşte acea clipă: o amică aşteaptă să-i răsară din tine aripile
în vremuri întunecate când nu răsar decât coarne.

Strabism întreg
(Strabizëm i plotë)

Vis-à-vis stă biblioteca grea

Capul meu - printre celelalte cărţi
Acolo suntem cu toţii din lemn, şlefuiţi, retezaţi la margini
Tăiaţi la cap
Câtva timp cu toţii eram de lemn
Din lemn erau taţii cu viaţa prea scurtă
Învăţătorii cu creiere înmiresmate
Cu toţii
Pantofii, genţile, peniţele, caietele şi nunţile
Tata era plop, mama - nuc
Fratele era stejar, mireasa mesteacăn
Din lemn erau bunicile iar colegii - măduvă de lemn
Cu unghile tăiate, batistă curată sub bancă
Eram de lemn, cu cercuri
Înşiraţi, în picioare şi drepţi
Precum cărţile subţiri cu palton de piele în bibliotecă
Puţin soare de seră, în nopţile de vară
Dormeam cu ochii închişi, litanie săsăită la cap
Frunze de basm ne răsăreau în urechi:
«Doamne, ia-l pe unul din noi, transformă-l în Pinocchio!»

15
 PËRSIATJE / CUGETARE
ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU
Mërgimi dhe gjuha e dytë e Ovidit

Shpërblimi me metafora

Për letrarët, Historia ka trajtën e një ditari apokrif që s’mbyllet kurrë, e një
miniere të vërtetë metaforash e të dhënash të çmueshme, me të cilat mund të
ringjizen universe të tëra. Letërsia e mirëfilltë i avitet kësisoj Historisë ashtu
sikurse toka i avitet farës. Nga ky shkak, Historia, - në përpjekjet e saj
shumëshekullore për t’u bërë ose për të qënë sa më e besueshme, - ia del
mbanë të shndërrohet në majë të apokrifit apo në atdhe të përfytyrimit, të
një përfytyrimi që nuk e kërcënon me absurd baraspeshën jetike, por
përkundrazi: e mbron, duke dëbuar motërzimet e mangëta apo të rreme.
Tekstet apokrife që nuk janë përpiluar për të rikrijuar copëza të së shkuarës
në emër të ndonjë fushate mediatike, sjellin një përmasë mistike në
perceptimin e Historisë.
Tradicionalisht, Historia është shkruar nga fitimtarët, ndërsa Letërsia nga të
mundurit. Po, etruskët nuk na kanë lënë historinë e tyre të shkruar / ndërsa
atë të përjetuarën e shkruan për ne / ata që i shfarosën…1
Është tronditëse të zbulosh në kohë se si pasioni dhe euforia kanë nxjerrë
nga historia e fituesve një letërsi të dobët, ndërkohë që i njëjti pasion ka
shërbyer si shtysë dobiprurëse për shkrimtarët e mundur, duke i falur
letërsisë së tyre besueshmërinë dhe harmoninë e një historie reale. Kjo e
vërtetë nuk na detyron ta dobësojmë rregullin për hir të përjashtimit, por të
pranojmë se nganjëherë autori i një teksti apokrif pozitiv, i prirë nga
kërkimi, shkoqitja dhe zhbirimi i Së Vërtetës, nuk ia ze vendin ndokujt,
duke i zhvatur identitetin apo frymën jetike, por përfshihet në një proces
empatie të epërme dhe ndonjëherë mund të themi: në metempsikozë.
Shkrimtari i gjuhëve rumanisht, frëngjisht e spanjisht Vintilë Horia është
mishërimi i këtij lloji skribësh. Lindur më 18 dhjetor 1915 në qytetin
Segarçea, në krahinën rumune të Dolzhit, qysh në mituri mësoi nga një
plakë thuajse e verbër gjuhën frënge, në të cilën do të shkruante më pas
kryeveprën „Zoti është lindur në mërgim”. Pas përfundimit, në vitet 1940-
1944, të studimeve në Fakultetin e Drejtësisë dhe në atë të Letërsisë e

1
Sipas George Dennis, Bota e etruskëve, 1848.

16
Filozofisë të Universitetit të Bukureshtit, u emërua atashe shtypi pranë
ambasadave rumune në Romë e në Vjenë. U arrestua nga nazistët dhe u
mbajt një vit në burg, për t’u liruar nga trupat angleze më 1945. Fill paskëtaj
zgjodhi mërgimin apo më saktë: u zgjodh nga mërgimi. Jetoi disa vjet në
Itali, pastaj në Argjentinë e në Francë, për t’u vendosur përfundimisht në
Spanjë, ku edhe vdiq më 1992, pa mundur ta rishihte vendlindjen. E
meqënëse të panjohura janë udhët e mërgimit, falë një paradoksi fatlum, në
moshën 42-vjeçare Vintilë Horia fiton të drejtën të flasë në emër të Ovidius
Publius Naso-s2 si rrjedhojë e takimit vendimtar të autorit me veprën e
mërgimtarit të madh të Tomis-it. Ndërkaq, mes shkrimtarit të
sapopërmendur latin të shekullit I dhe atij rumun të shekullit XX krijohet
një lidhje krejt e veçantë, „një lidhje e mbinatyrshme, që buronte nga një
ngjashmëri misterioze”, beson akademiku francez Daniel-Rops. Tek
shfleton Të trishtmet dhe Pontiket e Ovidius Naso-s, Vintilë Horia e gjen
veten në to dhe realizon në nivel shpirtëror e tekstual shndrrimin e
gjeografisë në Shpirt. Aspak rastësisht, më vonë do të shprehej se „Që të
mbijetoja pa u çmendur nga dhembja, shumë vite më parë vendosa t’i
zgjeroja kufijtë e vendit tim dhe ta këqyrja Evropën si një atdhe më të
madh”3.

Mërgimi dhe një grimcë vitaliteti

Por ç’domethënë në thelb mërgim, dukuri që disa i qetëson, qoftë edhe

përkohësisht, duke u krijuar hapësira të lira falë ikjes, çrrënjosjes, - të
detyrueshme, të vullnetshme, ose të dyja bashkë, - të të tjerëve, ndërsa disa i
rilind, duan s’duan?! Dukuri me të cilën disa bëjnë publicitet gjoja-atdhetar,
mburren me një drojë të shtirur, ose nuk arrijnë të ngrihen në një të folme të
besueshme, e cila mund të na e lehtësonte pjesëmarrjen në vuajtjen e tyre
mirëfilltë; dukuri me të cilën të tjerë luftojnë dhe bashkëpunojnë që të
gjejnë një përligjje, një ideal, duke kuptuar më në fund se një njeri pa ideale
i ngjan një koke pa mendime dhe se për një ideal meriton ta flijosh jetën po
aq sa ai ideal e ka hak të jetosh në emër të tij - dhe të gjitha këto vetëm e

2
Ovidi, në latinisht Publius Ovidius Naso, poet latin, lindur në Sulmona, në vitin 43
para Krishtit, vdekur në Tomis, qyteti i sotëm Konstancë (Rumani), buzë Detit të Zi,
në vitin 17 ose 18 pas Krishtit. Autor i parapëlqyer i shoqërisë mondene të fillimeve
të Perandorisë Romake, falë poemave të tij, kryesisht mitologjike (Arti i dashurisë,
Heroidat, Metamorfozat, Fastet - Histori të bëmave të famshme), u ndëshkua me
syrgjyn për arsye të panjohura dhe vdiq në mërgim pasi shkroi veprat Të trishtmet
dhe Pontiket.
3
Shih Florea Firan dhe Constantin M. Popa, „Literatura diasporei” (Letërsia e
diasporës), Shtëpia Botuese Macedonski, Krajovë, 1996.

17
vetëm sepse jeta e njeriut është tepër e shkurtër për dy vdekje dhe dy lindje.
Gjë që s’është e pamundur për Perëndinë.
Mërgimi nuk është sëmundje, por as nuk shërohet ndonjëherë. Mund të
thuhet se mërgimi është ajo aureolë, ajo bërthamë drite, ajo shkëndijë që
përshfaqet në çastin e papërsëritshëm kur një jetë zëvendësohet nga një jetë
tjetër, e re dhe pa të drejtë kthimi, jetë e mbjellë me ndihmën e një vdekjeje
kalimtare, e një vakuum-i – është shkëndija që kryen jo vetëm këmbimin e
një trualli me një tjetër, e një gjuhe me një tjetër, e një fati me një tjetër, por
në radhë të parë: e një shpirti me një tjetër, e një ëngjëlli mbrojtës me një
tjetër. Nuk është e vështirë të pranojmë se gjatë këtij çasti të epërm
mërgimtari i ardhshëm vdes dhe rilindet, duke kaluar nëpër gjendjen e
kufomës, kurse shkëndija kthehet në frymë jete në flegrat e tij.
Në kuptimin klasik e të dukshëm, mërgimi mund të jetë ekonomik, politik
dhe kulturor. Por vendimin për të mund ta marrë dhe ta zbatojë kryekëput
Yjori, e këtu duhet theksuar se, përmes mërgimit hyjnorja risjell parajsoren,
qoftë edhe pjesërisht, baraspeshimin shpirtëror, vitalitetin, përvuejtninë,
duke përftuar, me çmimin e shumë flijimeve dhe shqetësimeve, vetë
„ekzorcizimin” e disa bashkësive njerëzore. Në parim, mërgimtarët shkojnë
(në fakt: përthithen nga, nxiten, joshen) drejt hapësirash ku hahet më mirë,
më lirë dhe ku liria nuk do të thotë pafuqi për të bërë atë që është e
palejueshme, por fuqi e pakufizuar për të bërë atë që s’ngre peshë. Por ka
edhe mërgues që shkojnë drejt zonash ku hahet më pak mirë, mirpo ku Fjala
mund ta zëvendësojë bukën, ndërsa kjo bukë - përjetësinë. Të syrgjynosur të
tillë, me sa duket të zgjedhur, u shfaqën njëheresh me zgjerimin e
Perandorisë Romake. Qysh atëhere vitaliteti ballkanas u bë dhe mbeti
ngasje dhe joshje, - ndonjëherë fatale, - fyerje e rafinuar dhe element
thelbësor për vazhdimësinë e një jete e cila nuk dëshiron të bjerë pré e
idhujtarisë dhe e shthurrjes, sepse pafuqia e individit për ta rigjetur veten në
kushte të caktuara shoqërore i hyn në hise kohës që është dhënë për
përsiatje, dhe e kërkon shërimin në mishtor.
Në kohën e Ovidit, Roma dhe Dakia4 përfaqësonin dy hapësira tejet të
ndryshme. Roma gjendej në rënie të plotë morale për shkak të tejngopjes
lëndore, politeizmit, hedonizmit dhe luftrave për pushtet (që mund ta venitin
krejt shoqërinë, pavarësisht nga hapësira dhe koha), ndërsa Dakia përpiqej
ta ruante të pacënuar monoteizmin e zbuluar nga Zamolksi, sidhe strukturën
arketipale të jetës, pranë Zotit. Kur romakët ende i luteshin, si me thënë, me

4
Vend evropian që përkon me Rumaninë e sotme. Banorët e saj, dakët, pas betejash
të njëpasnjëshme, në vitin 107 iu nënshtruan perandorit romak Trajan (101-107 pas
Krishtit). Dakia u popullua paskëtaj nga një numur i madh kolonësh romakë, të cilët
shfrytëzuan pasuritë e saj natyrore, në radhë të parë minierat e arit. Në kohën e
perandorit Aurelian (271), Dakia ra në dorë të gotëve.

18
këste e me radhë, një morie hyjnish, kulti i Zamolksit, sipas dijetarit Mirçea
Eliade5, forconte në trevat dake monoteizmin, duke krijuar kushtet për
përqafimin e krishterimit, sepse Zamolksi i përshtatej, më fort se tek çdo
hyjni pagane, krishterizimit thuajse të plotë. Për qytetarët e zakonshëm të
Romës, gjithçka që nuk ishte Romë, ishte Syrgjyn. Çdo gjë që nuk ishte e
tashme, e shitshme, e konsumueshme, pushtet, ndere etj, ishte Syrgjyn. Por
kjo s’donte të thoshte se gjithçka që s’ishte Syrgjyn ishte Romë. Shihet
qartë se në kapërthimin e të dyja hapësirave, - perandorake dhe arketipale, -
mbetet gjithmonë një bërthamë e lirë, e papushtuar nga mendja dhe fuqia e
njeriut.

Shartimi i dhimbshëm, apo ligjet e mbijetesës

Në çastin që mund ta quajmë Ovidius, - Ovid jemi të gjithë, shprehet kritiku

Piero Cimatti, jemi ne tek kalojmë nga mospranimi i Yjorit në mospranimin
e sëmundjes së të qënit plangprishës, - Roma dhe Dakia zhvillonin një luftë
të padukshme edhe në rrafsh gjuhësor. Latinishtja, e cilësuar edhe
matematikë, jetoi dhe u imponua për një farë kohe njëlloj sikur të qënkej
ende gjuhë e gjallë. Ajo u harmonizua përsosmërisht me synimet
globalizuese të Perandorisë Romake, por nuk mundi ta pushtonte realitetin e
epërm të hapësirës ballkanike. Sot ajo është një gjuhë e vdekur. Në thelb,
latinishtja ka qënë mbase e para gjuhë informacionale, ndërsa dakishtja del
të ketë qënë një gjuhë ritualesh. Dhe informacional nënkupton rënie të të
iniciuarit. Megjithëse të dhënat shkencore janë të pakta, ekzistenca e gjuhës
së dakëve nuk mund të mohohet. Në mungesë të saj, sipas një logjike të
thjeshtë, latinishtja sovrane nuk kish çfarë të përthithte, ndërsa gjuha
rumune me siguri do të kish qënë krejt e ndryshme nga ç’është sot. Duke iu
referuar ekzistencës së një shkrimi danubian, të zhvilluar njëherazi me
gjuhën e dakëve, hulumtuesi Marco Merlini pohon se fuqia e këtij shkrimi
për t’u lidhur me sferën konceptuese është shumë më e madhe se sa lidhja e
tij me sferën fonetike (…) Një nga veçoritë e shkrimit danubian është
përdorimi i tij në liturgji dhe për të shprehur besime magjike-fetare. Nuk
është përdorur për marrëveshje tregtare, ose për të regjistruar dokumente
administrative, po për të komunikuar me Perëndinë6. Dakologu Adrian
Bucurescu është i mendimit se pllakat prej plumbi të qytetit rumun Sinaja, -
që të përmendim një shembull, - janë me siguri geto-dake7, sepse
përmbajnë: një alfabet identik me të rumanishtes së vjetër, të quajtur cirilik;

5
Shkrimtar, historian e filozof rumun (Bukuresht 1907-Çikago 1986), specialist i
shquar në historinë e feve dhe në studimin e miteve.
6
Dacia Magazin, nr.22, maj-qershor 2005, Bukuresht, f. 7-8.
7
Geto-dakët janë pjesëtarë të një fisi trak të ngulitur në Dakinë e lashtë.

19
emra hyjnish, mbretërish, qytezash, ujrash etj, që janë pjesë e historisë së
njohur të Dakisë; pamje me personazhe të veshur njëlloj si dakët në
Kolonën e Trajanit8 dhe në monumentin e Adamklisi-së9. Një tjetër
argument në dobi të mendimit se pllakat iu përkasin dakëve është gjuha në
të cilën janë shkruar, e ngjashme me gjuhën rumune dhe me shqipen10, të
dyja pasardhëse të gjuhës së hamendësuar të pellazgëve.
Duke e ndryshuar me themel strukturën e jetës shoqërore dhe administrative
të Ballkanit, Perandoria Romake i rrëmbeu gjuhës dake hapësirën publike
dhe e detyroi të përshtatej, por të përshtatej deri në shndrrimin në një gjuhë
tjetër, të ndërmjetme, e cila do të bëhej e pavarur - rumanishtja. Ndoshta ka
qënë një ujdi jetike, e diktuar nga ligjet e mbijetesës, të cilët, rëndom, kur
ujdia nuk pranohet, imponojnë dëbimin nga Historia. Kësisoj gjuha e
dakëve u tërhoq në tempuj, në zonat gjeografike të pashkelshme, sidhe në
shtëpitë e njerëzve.

Shkalla drejt Gjuhës së Qiellit

Romani i Vintilë Horias nis me fjalitë tronditëse të Ovidit: I mbyll sytë që të

rroj. Dhe që të vras11. Në botën e padukshme nganjëherë hyhet përmes një
mllefi që është i dënueshëm për moralin, por i mërguari, qoftë edhe në
gjendje foshnjore, i nënshtrohet tashmë një morali tjetër, ngaqë nis një
dialog mëse prindëror e miqësor me Yjorin, një dialog të fshehtë, në njohjen
e të cilit ata që nuk e kanë përjetuar s’mund të depërtojnë veçse pjesërisht,
me ndihmën e një tufe paragjykimesh. Një çështje vetjake, e cila si rregull
shtjellohet brenda cakut të së shprehëshmes, i bën jehonë përmbysjes së
parë që ndodh në mërgim dhe pikërisht mohimit të gjeografisë dhe të
politikës në përgjithësi. I mbyll sytë dhe vras, dëshmon Ovidi, poeti
rrënjëshkulur. Sa të gjalla janë këto përfytyrime, më të gjalla dhe më të
kthjellta se sa vetë kujtimi i kësaj pasditeje… I mbyll sytë dhe jetoj. Unë

8
Kolonë e ngadhnjimit, prej mermeri, me diametër 4 metra, e ngritur në vitin 113 në
forumin e Trajanit (Foro Traiano), në Romë, për të kujtuar fitoret e korrura në vitet
101 dhe 107 kundër dakëve. Prototip i të gjitha kolonave të mëvonshme, Kolona e
Trajanit ka në basorelief në trajtë helikoidale, që shtjellet deri në majë dhe përmban
rreth 2500 personazhe.
9
Vend në Scitia Minor, në Rumaninë e sotme, ku legjionet e perandorit Trajan janë
ndeshur me dakët gjatë shpeditës së dytë të komanduar prej tij.
10
Po aty, f. 21.
11
Vintilë Horia, Dumnezeu s-a născut în exil (Zoti është lindur në mërgim), Shtëpia
Botuese Europa, Krajovë, 1990, f.2. Të gjitha citatet janë riprodhuar nga ky botim i
romanit (sh.y.).

20
jam poeti, ai12 s’është veçse një perandor. Ndërsa më vonë: Ndodhem këtu
prej dhjetë ditësh; e kam braktisur Romën para tre muajsh, por jam në
Romë... Por në këtë çast, kur shkruaj këta rreshta, ndjehem i pushtuar nga
një dyshim i tmerrshëm. Roma është larg, në cepin tjetër të tokës, e
përjetuar, si të thuash, e shkëputur prej meje si një fakt i çuditshëm, të cilin
mund ta rindërtoj me përfytyrimin, por asnjëherë saktësisht. E kaluara ime
ka një emër, por sa pará bën? Qaj. Ndjej frikë dhe të ftohtë, por hyjnitë janë
bërë copë e çikë… Jeta ime dhe vargjet e mia flisnin ndryshe, sepse jetoja
nga një iluzion që e këndoja për kënaqësinë e të tjerëve… Të trishtmet,
kështu do të quhet libri im i ardhshëm13…
Poeti është i bindur se ka humbur gjithçka, ndërsa fakti që, në këmbim të
kësaj gjithçkaje, mund të presë Vetë Zotin, nuk e ngushëllon. Hëpërhë ai
bën çmos të nuhatë shkaqet e syrgjynosjes, të cilat do t’i zbulojë me saktësi
befasuese alter-egoja e tij, Vintilë Horia, afro dymijë vjet më vonë. Jo
përligjja dhe përkrahja e rënies morale të romakëve përmes botimit të
vëllimit „Ars amandi” e syrgjynosën Ovidin, por joshja nga qarqet
neopitagoriane, monoteiste, nga mësimet e Pitagorës që predikonin
ekzistencën e një Zoti të vetëm, maturia në kënaqësitë e dashurisë trupore,
mospranimi i çdo ushqimi me prejardhje shtazore. Edhe ai ishte i mërguar,
njëlloj si Ovidi, sepse e pat zgjedhur kurbetin në Krotana. Ndër skllevërit,
pohon Ovidi, ndodhej edhe Zamolksi, prifti që u bë më vonë pontifex
maximum dhe hyu i vetëm i getëve14. Pikërisht kur hyn në lidhje me
pitagorizmin, ze fill për Ovidin edhe përshfaqja e Zotit të vetëm. Ky vegim
paraprihet nga asgjësimi i iluzioneve. Lënda, e mishëruar deri atëhere në
hyjni me grada dhe zanate të ndryshme, detyrohet të pranojë se nuk është
krijuese, por vetëm e krijuar. Në fazën e parë, Ovidi sheh dhe shijon vetëm
pjesën e hidhur të mërgimit, ngrirjen fizike, pafuqinë për të qënë atje ku ia
ka ënda. E cfilit pa masë humbja e një jete të suksesshme, plot ndere, pasuri
etj, humbja e saj brenda një çasti të vetëm, sa një pulitje sysh; e bren
detyrimi për ta pranuar shkallë-shkallë jetën e vet të re, mjedisin e ri, pritjen
e ankthshme dhe kapitëse të „faljes” perandorake… Pejsazhi në të cilin
gdhihet, e lebetit. Vallë a ka zogj më tragjikë se sa këta sgalemë me fluturim
të harmonishëm, klithmat e të cilëve ma coptojnë zemrën sikur të
parathënkan një fatkeqësi, sikur dashkan të ringjallin kujtimin e disa
qëniesh të kaluara, që përulen para krimesh nga më të urrejtshmet15?
Banorët që mund t’i bëhen fqinjë dhe miq, ose armiq gjer në vdekje,
mbahen më këmbë në ca kushte të cilat poeti nuk i ka hasur as në ankthe.

12
Është fjala për atë që nënshkroi urdhërin e syrgjynosjes së Ovidit, perandorin
Oktavian Augusti.
13
Po aty, f. 2-3.
14
Po aty, f. 11.
15
Po aty, f. 15.

21
Ata hanë verë të kuqe, të gurëzuar nga dimrat e tmerrshëm, dhe e presin
verën në trajtë kubash, me thika, martohen, vdesin, vuajnë, luten, zbaviten.
Ata qajnë kur lindet dikush dhe kremtojnë sa herë ndonjëri syresh
(ri)mërgon në Të Padukshme. Hedhin djelmosha të pafajshëm në gropa plot
me shigjeta, që, përmes shqyerjes së tyre të marrin përgjigje nga Perëndia
dhe, në rast se përgjigjja vonon, do të thotë se i flijuari nuk ka qënë i pastër
sa duhet, ndaj përgatisin një tjetër…
Falja e ëndërruar nga Ovidi nuk po vjen. I qarkuar tani nga ngricat e Pontit16
dhe nga dëborat e Haemusit17, për muaj të tërë asnjë lajm nga Roma nuk do
të mundë të më vijë, vëren ai. Madje edhe falja, nëqoftëse perandori do të
ma jepte, do të duhej të priste shkrirjen e akujve. E di se askush në Romë
nuk e vret më mendjen për mua dhe as për mundësinë e një faljeje18. Në
fakt, Ovidi s’ka si ta marrë me mend se, pikërisht përmes mosfaljes së tij
nga Augusti, filloi të fitojë faljen nga Jezusi. Ai përjeton njëfarë trefishimi
të shikimit, për të mos thënë ngritje të shikimit në fuqi kubike; i jepet
dhuntia e kapjes së thelbit të qënieve dhe të sendeve dhe, në rastin më të
keq, kjo përbën një shenjë rinie apo rinimi, një mposhtje, qoftë edhe të
dhunshme e të trishtë, e vesit të rehatisë, që i thellon rrënjët tek njeriu
njëherazi me kalimin e viteve. Ndoshta tingëllon kërshëritëse, dëshmon
dikur Ovidi, por nuk kam frikë prej getëve. Kam dëgjuar se janë tejet
besimtarë dhe i falen një hyu të vetëm, emri i të cilit në këtë çast nuk më
kujtohet. Si mundet një hy i vetëm ta mbushë krejt qiellin? Po qe se qielli
është i zbrazët, sikurse besojmë, ky hy duhet të jetë tepër i vogël dhe fillikat
në mes të një heshtjeje dhe të një vetmie bezdisëse. Ky hy i vetëm, në të
vërtetë duhet të ngjajë me mua, të paktën nga ky këndvështrim19.
Ndër shqetësimet lidhur me mbushjen e qiellit, larg lavdisë së përditshme, i
shqitur nga shfrenimet trupore dhe nga qetësia lëndore, Ovidi zbulon se
s’është edhe aq keq të jesh anonim. Fillimisht ndërgjegjëson lumturinë që
nuk shkruan më ashtu siç qe mësuar, ose detyruar. Nga proza ime, thotë,
janë zhdukur hyjnitë, janë zhdukur heronjtë dhe metaforat mitologjike. Jam
i lirë, në fshehtësi, të shkruaj siç mendoj dhe si jetoj. Thjesht20. Më pas
kupton se Malana, gjella e mërgimit, i pëlqen. U mësua me ushqimin
njëlloj si edhe me gjuhën e atyre viseve. Latinishtja ime e ka humbur
pastërtinë, ngaqë e flas vetëm me Honoriusin e me Dokian, ligjërata e së
cilës është një përzierje e latinishtes me getishten, të cilën e kuptoj fare
mirë, pra getishten e njoh po aq mirë sa edhe latinishten. Jam madje i

16
Vend në verilindje të Azisë së Vogël, ndanë Pontit Euxin. Këtu bëhet fjalë
pikërisht për këtë të fundit, pra për Detin e Zi (greqisht).
17
Emërtimi latin i Ballkanit.
18
Po aty, f. 29.
19
Po aty, f. 2-3.
20
Po aty, f. 6.

22
joshur të shkruaj vargje në këtë gjuhë në të cilën, doradorës që ia zbuloj të
fshehtat, ia shijoj ëmbëlsinë dhe harmoninë. Është një gjuhë e gatuar për
poezinë, ngaqë, nëse në fillim duket e ashpër dhe barbare, si e strukur mes
mjekrave të njerëzve të këtushëm, ka një tingëllimë krejt tjetër kur e
shkruan… Jam gjithashtu i prirur t’i përkthej Gjeorgjiket21 në getisht, sepse
kjo gjuhë është krijuar për të zbuluar magjitë e natyrës dhe fjalët e saj
rrokin shpeshherë jehonën e dukurive që përfaqësojnë. Këtu askush, ose
pothuajse askush nuk i kupton poemat e mia… Përderisa s’kam lexues,
ç’kuptim ka të shkruaj më? Por padyshim pa shkruar s’mund të rroj. Do të
vdes në ditën kur nuk do të mund të mbaj më në dorë stiletin22.
Por nuk mund të shkruhet në gjuhën e tjetërkujt pa ndërhyrjen e Dashurisë.
Edhe udhët e saj janë gjithaq të panjohura, sa edhe të mërgimit. Një
bashkëkohës dak i Ovidit, e lut poetin e madh perandorak ta ndihmojë. Dhe
pikërisht të shkruajë në emër të tij disa letra dashurie. Daku është i
përshkuar keqas nga shigjeta e Kupidonit dhe do të dëshironte t’i tregonte së
dashurës tepër të re se ndjenjat e tij të flakta nuk janë shndërruar në
informacione të akullta. Çështja është se e dashura e dakut nuk di latinisht.
Atëhere Ovidi i jep zemër: „Do t’i shkruajmë në getisht, Herimon!” dhe
bëhet kësisoj shkuesi (mblesi) i huaj dhe i padukshëm i një dashurie që
ndodh e shteret në dhé të huaj, mes dy njerëzish të lindur në gjuhë tjetër!
Ovidi përsiat pikërisht rreth mortjes para-vdekje, rreth fikjes së jetës brenda
njeriut para se ky të japë shpirt. Dashuria e të dyve bëhet në një farë mënyre
mjaft e panjollë, dashuri e të treve, një gjendje shpirtërore ku Ovidi është
zgjedhur të përmbushë detyrën e zëdhënësit të Shpirtit. Ai rifillon të jetojë,
domethënë pushon së vdekuri tash e mbrapa dhe e lëmon në heshtje gjuhën
e dytë. Kështu nisi të bjerë lart: nga poet i politeizmit, bëhet bir i paemër,
por i lumtur, i Perëndisë. Këtij Uni i përgjigjet një gjuhë tjetër, me
qarkullim të kufizuar, por me një fuqi vigane për të folur me Zotin. Ish-
poeti e nuhat se matrica e thelbësuar kodër-luginë-kodër e kësaj hapësire
prodhon në kohë qetësinë, mënçurinë, përsiatjen, ose, më saktë,
vetëzotërimin, çka do të thotë zotërim i botës.

Pamëshira e historisë shpeshherë tërheq mëshirën e Perëndisë

Vendimtar për fatin e mërgimtarit të madh është udhëtimi me varkë, një

dalje e thjeshtë për peshk23. Gjumi e zgjon në një tjetër udhëtim, në qëndër
të hemisferës së lëngët të detit, mes peshqsh me trajta, ngjyra e madhësi të

21
Vepra e poetit latin Virgjil apo në latinisht Publius Vergilius Maro (Mantova,
rreth vitit 70 para Krishtit -Brindisi, viti 19 para Krishtit), botuar në vitet 42-39 para
Krishtit.
22
Po aty, f. 20-21.
23
Po aty, f. 33-35.

23
ndryshme. Një peshk i ndritshëm nis të rrëshqasë në të njëjtin kah me
poetin. Nuk kish ndonjë ngjyrë të caktuar dhe asnjë shënjë s’e dallonte nga
të tjerët, por diçka përtej arsyes dhe shqisat e mia, më thoshin se ky ishte
peshku, një krijesë që i përfaqësonte të gjithë peshqit, simboli zanafillor i
species apo i jetës në përgjithësi. Ky simbol e prin drejt hijes së një njeriu.
Ovidi dëshmon se tek përparonte drejt asaj hijeje, po e kuptoja që ishte e
bërë nga një dritë më e fuqishme se sa e rrezes dhe e bërthamës që më
rrethonte. Ajo dritë e përqendruar ia krijon trupin vetvetes, po mendoja: Ja,
më në fund. Mbërrita në skaj të udhëtimit tim të gjatë dhe po gatitesha të
zbrisja, tamam sikur ajo hije, desha të them dritë, të qënkej limani ku do të
gjeja gjithçka që pata kërkuar më kot deri atëhere. Ndoshta e kishte fjalën
tek Liria. Zbulon se, çuditërisht, dakët janë të lirë. Zamolksin e zgjedhin
vetë, nuk i detyron kurrkush. Vetë e zgjedhin truallin dhe gruan. Kjo lumturi
është e perëndishme. Dakët askush s’i ka detyruar të mërgojnë këtu, në këtë
trevë, të cilën ende s’e marr vesh, por që nuk e urrej më24. Libri i ri i tij do
të quhet „Pontiket”, nderim i përvuejtshëm për vendim tim të mërgimit25.
Afrimi tek Zoti ia zbulon sërish të fshehtën e Gjuhës. Kuvendon me
fshatarin Komozous dhe ky nuk beson se romakët flasin latinisht. Ç’është
ajo, latinishtja?! Në heshtje dhe në dyshim të shenjtë Komozousi i ngre një
himn gjuhës së shpirtit, gjuhës në rrafshin e dritës shpirtërore, jo si një
sistem mendimi të organizuar, por si një sistem ndjesie dhe mëshire që i
nënështrohet hyjnores. Si është e mundur që një fshatar, qoftë edhe nga një
vend tjetër, të flasë një gjuhë të ndryshme. Kafshët s’do të mund ta
kuptonin. Si ka mundësi që gjëra si toka, pema, zogu, të thirren ndryshe, kur
ato gjithkund janë të njëjta26?!
Para se të lindej në mërgim, Ovidi kuvendon me një prift të mistershëm dak.
Të dhemb largësia që të ndan nga të dashurit, nga qielli dhe nga toka e
fëminisë, i thotë ky. Ta dish që një qiell i vetëm ndehet përmbi viset tona të
përgjakura dhe mërgimi të është dhënë vetëm si parapërgatitje. Mos rri i
trishtuar në Tomis dhe bëhu gati për jetën tjetër, të amëshuarën, të afërtën,
ku dhembja nuk njihet, sepse koha s’ka kuptim përveçse brenda caqeve të
dhembjes... ke për të qënë ose s’ke për të qënë fare. Ata që do të jenë nuk do
të njohin gjë tjetër përveç gëzimit, sepse do të gjenden në dritën e Zotit dhe
kjo dritë nuk është gjë tjetër veçse mirësi… Mendo që shpirti është fryti i
vetë mundimit tënd, që e ngjiz ditë për ditë me bëmat e tua të mira dhe që
shpirti është i pavdekshëm… Para se të vdesësh, do të mësosh edhe shumë

24
Po aty, f. 42.
25
Po aty, f. 44.
26
Po aty, f. 53.

24
gjëra të tjera, sepse shpirti yt është gjithnjë e më i hapur ndaj frymës së
vetme27.
Në Romën e largët, nga ku të rinjtë romakë vazhdonin të vinin në Daki, për
të gjetur një qiell të ri, i pamëshirshmi Perandor August vdes, por çështja e
faljes dhe e kthimit në Romë nuk e shqetëson më Ovidin përveçse si njëfarë
plogështie e kujtesës. Në ç’Romë do të doje të ktheheshe pasi je bërë qytetar
i Qiellit?!
Ovidi mban fjalimin e parë në gjuhën e dytë, ndërsa folësit e lindur
njëheresh me të, e përshëndesin me thjeshtësi, me një rrahje të daulleve,
sipas zakonit, ndonëse fjalimi i Ovidit ishte një laudatio kushtuar perandorit
të ri. Por ata ndoshta përshëndetën gjuhën që përdori, jo kuptimin e fjalëve.
Në një çast të ndritshëm, në jetën e të syrgjynosurit shfaqet mjeku Teodor i
cili, aspak rastësisht, - sepse rastësia është njëfarësoj e pranueshme vetëm
në mungesë të Besimit, - pat qënë dëshmitar pamor në lindjen e Jezus
Krishtit, në Guvën e Shenjtë të Bethleemit, madje u këqyr nga sytë e
foshnjës së sapolindur, nga sytë e Atij që u lind në mërgim. Në guvë pat
mbërritur tepër vonë, sepse Mesia tashmë qe lindur, mbase një tjetër dëshmi
se Perëndia s’ka nevojë për mjekë dhe as për mamí. Ndërkaq, të tjerët, me
përjashtime të pakta, ende hyjnizoheshin dhe ia preknin kurmin, që të
bëheshin të pavdekshëm, njëlloj si ai doktoruci i zymtë romak që çante e
ggryente me thika vrasës e gjallesa të tjera për të gjetur se ku pikërisht, në
ç’organ fshihet përjetësia…
Ish-poeti i Romës, poet fillestar në gjuhën e dakëve, vdes në mërgim dhe në
paqe, duke kuptuar edhe pse Mesia nuk mund të lindej në ato treva. Cili do
ta kryqëzonte këtu?! Ai vdes i qetë, sepse për bijtë e Perëndisë të vdesësh
diku është njëlloj si të vdesësh në hapësirën ku je lindur - gjithsesi
ringjallesh në Të Padukshme. Nëse ndokush do t’i zbulojë këto shënime,
beson i sapolinduri, do të mundë të marrë pjesë në shqetësimet dhe në
shpresat e këtyre kohëve të pashoqe në të cilat jetojmë: kohë pritjeje dhe
sigurie. Nuk është fjala veçse për një çast, por - e di, ama, - për një nga më
të bukurit e historisë, sepse Zoti ndodhet mes nesh dhe ende s’e ka bërë të
njohur praninë e Vet. Ky çast do të kalojë dhe nuk do të na mbetet tjetër gjë
veç sigurisë28. Ndoshta është çasti që na fryn në flegra mundësinë për të
mos pritur një botë tjetër me shpërfilljen me të cilën të vdekurit pranojnë
ngushëllimet.

27
Po aty, f. 60-61.
28
Idem, f. 91.

25
 AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU
Smira
(Cenzura invidiei)

„Smirëziu s’ka doktor për sëmundjen e tij dhe s’mund të gjejë

melhem shërimtar të vuajtjes, ndonëse Shkrimet e Shenjta janë plot
me ilaçe. Ai pret lehtësimin e lëngatës vetëm në një mënyrë: të shohë
duke u rroposur njërin nga ata që ka zili. Fundi i urrejtjes së tij është
atje ku e sheh të zilepsurin tek bëhet nga i lumtur në të palumtur, nga
fatlum në fatkeq.
Disa njerëz të mbrapshtë zbuten prej bamirësive. Por smirëzinjtë
bamirësia i egërson më keq. Plagët e smirës janë të thella dhe të
fshehura, dhe smirëziu s’gjen shërim, sepse ato plagë janë mbyllur në
dhembjen e tyre të verbër në skutat e vetëdijës.
Smirëziu është hasmi i shëndetit të vet shpirtëror. I sulmuari nga
smira mund të shpëtojë dhe ta shmangë smirëziun, kurse smirëziu
s’mund t’i bishtojë vetvetes. Ti, smirëzi, armiku yt është me ty, të
paudhin e ke prore në zemër, rreziku të është rrënjosur në thellësi, je
i lidhur me një zinxhir të pamëshirshëm, je i burgosuri i smirës dhe
asnjë ledhatim s’të vjen në ndihmë. Të përndjekësh një njeri të
bekuar nga Zoti dhe të urresh të lumturin – ja një fatkeqësi pa
shërim”29.

Paragrafi i mësipërm është shkëputur nga vepra e gjerë e AT ARSEN BOKËS,

një nga priftërinjtë e mëdhenj të ortodoksisë. Lindur më 29 shtator 1910,
prift, mendimtar, piktor kishash dhe orator i pazakontë, At Arsen Boka vdiq
më 28 nëntor 1989 në Sinaja. Varri i tij është shndërruar kaherë në një vend
pelegrinazhi, ku mrekullitë nuk kanë qënë të pakta. Një nga shprehjet e tij,
tashmë pjesë në thesarin e shpirtërimit ortodoks rumun ishte: „Dashuria e
Zotit ndaj më të madhit mëkatar është më e madhe se dashuria e më të
madhit shenjtor ndaj Zotit!”. Revista Haemus do të botojë sërish pjesë nga
trashëgimia që la ky „Shenjt i Ardealit”.

29
Lumturia e njohjes së Udhës (Părintele Arsenie Boca, Fericirea de a cunoaşte
Calea), Jash, f. 85.

26
 CLIO
KOPI KYÇYKU

Shqiptarët në Rumani e Bullgari

Do të desha të them qysh në fillim se, gjatë shekujve, shqiptarët kanë gjetur
në Rumani dhe në Bullgari një strehë të ngrohtë e të sigurtë. Madje janë
cilësuar „kushërinj të një gjaku”[1]. Edhe shqiptarët i kanë parë me të njëjtin
sy rumunët dhe bullgarët. Kështu, për shembull, koincidenca ogurmirë bën
që fjala vllah(u) në gjuhën tonë të na kujtojë fjalën vlla(u). Në vijim të kësaj
ideje, vërejmë se shqiptarët në Rumani dhe (a)rumunët në Shqipëri e kanë
ndjerë veten gjithmonë si në shtëpi të vet.
Meqë objekti i kësaj kumtese ka „statusin” zyrtar e sidomos shpirtëror të
bashkëkombësve tanë në Rumani dhe në Bullgari, theksi do të vihet
pikërisht në këtë aspekt. Duhet nënvizuar fakti që tolerancën dhe
zemërgjerësinë proverbiale ndaj të gjitha pakicave, - etnike, kulturore,
gjuhësore, - pasardhësit e dakëve dhe të protobullgarëve i kanë shfaqur gjatë
gjithë kohërave, pa asnjë përjashtim a kufizim.
Prania e dokumentuar e shqiptarëve në Trevat Rumune nis në messhekullin
XVI, kur i shohim si barinj, ushtarë, roja[2] të armatosur të sundimtarëve,
tregtarë dhe, më pas, si emigrantë politikë.
Në pellgun armbajtës të Maleve Perëndimorë (Munţii Apuseni) janë gjetur
mbishkrime tejet të hershëm me emërtimet e vendbanimeve të paraardhësve
të shqiptarëve, pra të kolonëve ilirë, të cilët zunë vend në qëndrën minerare
Alburnus Maior, në vicus dhe castelle: vicus Pirustarum, castellum
Baridustarum[3], sipas sistemit të organizimit dalmat, rreth shekullit II pas
Krishtit.
Në epokën feudale lufta kundër sundimit otoman përmban veprime paralele
apo të përbashkëta të të dy popujve tanë. Në fushatat e veta antiosmane
Janosh Huniadi (Janku i Hunedoarës) bashkëpunoi ushtarakisht me popullin
shqiptar, i cili, nën udhëheqjen e Heroit Kombëtar, Gjergj Kastriotit,
vazhdonte t’u jepte goditje të rënda pushtuesve otomanë[4]. Është i njohur,
gjithashtu, aksioni mbrojtës paralel antiosman që ndërmorën në gjysmën e
dytë të shekullit XV, nga njëra anë kreu i rumunëve, Stefani i Madh (1457-
1504) e nga ana tjetër Skënderbeu.
Një princ me prejardhje shqiptare, Vasile Lupu, që sundoi në vitet 1635-
1653, pjesën më të madhe të jetës e kaloi në Moldavi, duke i sjellë shërbime
të mëdha këtij vendi.

27
Prania e shqiptarëve në Rumani lidhet edhe me Revolucionin e Pandurëve[5]
të vitit 1821. Dokumentet dëshmojnë se numuri i shqiptarëve pjesëmarrës
në këtë revolucion ishte jo i vogël[6]. Ndër ta ka qënë edhe intelektuali
atdhetar Naum Veqilharxhi (Bredhi), i cili, siç dihet, pat luajtur një rol të
rëndësishëm në Rilindjen tonë Kombëtare[7]. I lindur në Vithkuq,
Veqilharxhi qëndroi shumë vjet në qytetin rumun Braila, ku përpiloi edhe
një alfabet për gjuhën shqipe[8]. Siç e dimë, duke përdorur këtë alfabet, ai
hartoi dy abetare dhe shkoi t’i botonte në Kostandinopojë. Atje Veqilharxhi
ia doli mbanë t’i nxirrte në dritë, por pas një viti u vra, me sa duket nga
agjentët e Fanarit. Gjithsesi, fatmirësisht, abetaret e Veqilharxhit u
shpërndanë anembanë Shqipërisë.
Edhe familja Gjika, e mirënjohur në historinë e Rumanisë, është me
prejardhje shqiptare. Duke filluar të paktën nga shekulli XVII, ajo u ka
dhënë Moldavisë dhe Viseve Rumune një numur të madh sundimtarësh.
Nga gjiri i Gjikajve ka dalë edhe Elena Gjika, e njohur sidomos me
pseudonimin letrar Dora d’Istria. Për disa dhjetëvjetsha rresht, asnjë femër
tjetër, përveç Zhorzh Sandit (George Sand), nuk ka gëzuar aq popullaritet
në botën intelektuale evropiane, sa Dora d’Istria. „Është për t’u habitur sa
njohuri u grumbulluan në mendjen e kësaj gruaje të jashtëzakonshme dhe
me sa lehtësi mundte t’i nxirrte në ballë gjithsaherë i duhej të zhvillonte
ndonjë betejë. Sepse ajo ka qënë një predikuese me kredo prej luftëtari.
Liberalizmi pat gjetur tek ajo një mbrojtëse të palodhur. Pò ashtu edhe e
drejta e kombeve për të jetuar” ka shkruar historiani i madh rumun Nikolae
Jorga[9].
Dora d’Istria ka shkruar në gjuhën frënge studime letrare, social-politike,
filologjike, etnografike, shënime udhëtimi etj, ku trajton aspekte dhe ngjarje
nga vende të ndryshme. Shumë syresh kanë lidhje të drejtpërdrejtë me
Shqipërinë, kauzën e së cilës e bëri të njohur në shtetet evropiane: La
nationalité albanaise d’après les chants populaires, Paris, 1866; Fyletia e
Arbënare prej kohëve të lashta, në „Revue des deux mondes”, 15 maj,
1866; Les écrivains albanais de l’Italie méridionale, Athinë, 1867; La
nazionalità albanese secondo i canti popolari, Kozencë, 1867; Gli Albanesi
musulmani, Firence I, 1868; II dhe III, 1870; Affaires de l’Albanie, Athinë,
1872; Gli Albanesi in Rumenia. Storia dei Principi Ghika nei secoli XVII,
XVIII e XIX da documenti inediti degli archivi di Venezia, Vienna, Berlino,
Constantinopoli ecc. Traduzione dal francese di B. Cecchetti, Firence,
1873.
Njëherazi, Dora d’Istria shfaqi ndjenja simpatie edhe ndaj Rumanisë. Ja një
copëz e shkëputur nga shkrimet e saj: „Liria, lumturia e vendit tim - ja
preokupimet që do të mbushin tash e tutje jetën time. E larguar nga fati,
qysh në fëmini, nga brigjet e dashura të Dëmbovicës[10] sime, nuk kam

28
rreshtur asnjëherë të jem pjesë e vendlindjes, fatet e të cilit kanë përbërë
objektin e përsiatjeve të mia të qëndrueshme”[11].
Ndër veprat e tjera të Dora d’Istrias, përmendim: La vie monastique dans
l’église orientale, Bruksel, 1855; Les roumains et la papauté, Athinë, 1856;
Osservazioni sull’organizzazione dei Principati Danubiani, Torino, 1856;
La Roumanie et l’église orthodoxe, Bruksel, 1857; La nationalité roumaine
d’après les chants populaires, Paris, 1859; Un été au bord du Danube,
Paris, 1861.
Si përfundim, Dora d’Istria, „albanese d’origine, rumena di nascita”,
sikurse është shkruar në pllakën përkujtimore në varrezat e Trespianos
(Firence), ku ruhet hiri i saj, ka qënë një shkrimtare e gjuhës frënge, e
njohur dhe e çmuar nga bashkëkohësit e vet dhe që, me vepra, ka dhënë
ndihmesë reale jo vetëm në parashtrimin e kauzës shqiptare, por, sidomos,
në mbrojtjen e saj para opinionit evropian.
Në dy dhjetëvjetshat e fundit të shekullit XIX, shqiptarët e Rumanisë
zhvilluan një veprimtari të fuqishme në shërbim të Rilindjes Kombëtare dhe
të popullit shqiptar. U botuan studime, libra, gazeta dhe revista, ndër të cilat
„Historia e përgjithshme” dhe disa vëllime poetike të Naim Frashërit.
Duhet theksuar se themelet e Pavarësisë së Shtetit Shqiptar janë hedhur
pikërisht në Bukuresht, nga ku, pas një këshillimi, në Hotelin Kontinental,
me pjesëtarë të dalluar të Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, sidhe me
politikanë rumunë, në radhë të parë me kryeministrin Take Jonesku,
atdhetari i shquar Ismail Qemali u drejtua për në Vlorë, ku e përjetësoi
veten me Aktin e madh të Ngritjes së Flamurit Kombëtar, më 28 Nëntor
1912.
Në dhjetëvjetshin e fundit të shekullit XIX, në vazhdën e pararendësve të
tyre të hershëm, arbënashëve, - që i dhanë emrin një fshati të tërë, kur u
ngulitën në Bullgari, - mijëra shqiptarë, kryesisht nga trevat jugore të
Shqipërisë, emigruan në Bullgari për shkaqe ekonomike. Ata zunë punë dhe
u strehuan në qytetet Sofje, Plovdiv, Varnë, Plevnë, sidhe në katundin Rilë,
i famshëm për manastirin ortodoks. Vlen të theksohet se qënia pranë njëri-
tjetrit, pa dallim feje, e të mërguarve, ishte jo vetëm dëshmi dhe
konkretizim i thënies së famshme „Feja e shqyptarit asht shqyptaria”, por
edhe garanci për zhvillimin e një veprimtarie të gjithanshme atdhetare. Pas
mbledhjeve te dyqani i Dhimitër Moles, te kafeneja „Shqypria” e Spiro
Goros apo te lokali i Adem Shkabës, pasonte lëçitja dhe shpërndarja e
librave shqip dhe rrahja e shkëmbimi i mendimeve për rrugën që duhej
ndjekur deri në çlirimin e trevave shqiptare nga robëria shumëshekullore
otomane. Në këtë atmosferë të shëndetshme lindi ideja e themelimit të një
shoqërie atdhetare, që të shërbente si vatër për të gjithë emigrantët
shqiptarë. Bëhet fjalë për shoqërinë „Dëshira”, që, siç do të thoshte kënga,

29
„Që më një të kollozhekut / u formua shoqëria, / u formua brenda mu në
Sofje/ për lirin’ e Shqipërisë”. Ishte, pra, 1 janari i 1893-shit. Ky veprim do
të ishte hapi i parë drejt shndrrimit të kryeqytetit bullgar në një nga qëndrat
e rëndësishme të lëvizjes nacionalçlirimtare dhe të ideve rilindëse, deri në
krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. Trajtimi me përparësi në këtë kumtesë
i gjithçkaje që lidhet me „Dëshirën” shpjegohet me faktin se kjo shoqëri
ngërthen e zbërthen nga çdo këndvështrim krejt problematikën, të shkuarën,
të tashmen e bazat e të ardhmes së bashkësisë së shqiptarëve në Bullgari.
„Dëshira” u bë sinonimi i veprimtarisë së mirëfilltë atdhetare shqiptare në
Bullgari, duke e shndrruar këtë vend e sidomos kryeqytein Sofje në një nga
qëndrat më të mëdha botuese të emigracionit shqiptar. Pavarësisht se
formalisht antarësia në shoqërinë „Dëshira” u rezervohej ortodoksëve, në të
vërtetë, nënvizimi i faktit që „shoqëria kishte karakter të theksuar kulturor”
dhe përbëhej nga ata që flasin shqip, pasqyrohej edhe në statut: „Çdo
shqiptar, që dëshiron lulëzimin e gjuhës së kombit shqiptar, konsiderohet
antar”, përderisa shoqëria në fjalë synonte „të shpërndajë dije dhe të hapë
shkolla shqipe në Shqipëri”. „Dëshira” ishte e pavarur nga shteti bullgar,
prej të cilit vetëm mbështetej financiarisht. Ajo filloi mësimdhënien e
shqipes për të mitur e të rritur, sidhe botonte organin e vet të shtypit,
„Kalendarin kombiar”. Aty botoheshin me shumicë materiale letrare-
artistike dhe fare pak artikuj me karakter politik. Me rëndësi të posaçme
ishte fakti që „Kalendari kombiar” u bënte thirrje shqiptarëve të kishin
besim e të mbështeteshin në forcat e veta, jo në të huajt dhe të ishin të
vllazëruar. Duke vënë në dukje se midis myslimanëve dhe të krishterëve
nuk ka dallime, theksohej: „Zoti na ka krijuar të gjithë - shqiptarë, prej kaq
kohe flasim këtë gjuhë dhe kemi një gjak. Feja është diçka që ndryshon. Më
parë se të krishterë e myslimanë, jemi shqiptarë”[12]. Ndër bashkëpuntorët
më në zë të „Kalendarit kombiar” , të botuar qysh më 1897 nga Kosta Jani
Trebicka dhe Kristo Nini Luarasi, shquhej Lumo Skëndua (pseudonimi i
Mithat Frashërit).
Por organi më i njohur e më i rregullt i „Dëshirës” ishte e përdyjavshmja
demokratike e përparimtare „Drita”, që doli në periudhën 1901-1908 dhe
kishte kryeredaktor Shahin Kolonjën. Në materialet e „Dritës”
përvijoheshin detyra për emigracionin shqiptar, jo vetëm në Bullgari, por
edhe më gjerë, duke i parë problemet në lidhje të ngushtë me zhvillimet në
Shqipëri. Shtypshkronja e Kristo Luarasit „Mbrothtësia” shtypi 50 libra të
ofruara nga „Dëshira” , të cilat u dërguan në Shqipëri dhe në kolonitë
shqiptare. Gjithashtu, „Dëshira” punoi shumë për të përhapur krijimet e
Sami Frashërit. „Dëshira” dhe „Mbrothtësia” u bënë furnizueset kryesore të
shkollave të sapoçelura në Shqipëri, me materiale didaktike dhe me gazeta.

30
Veprimtaria teatrore e „Dëshirës” ishte, po ashtu, e gjerë. Të hollat e
mbledhura nga pjesët e vëna në skenë, dërgoheshin në Shqipëri.
Nuk mund të lemë pa përmendur ndihmesën e madhe që ka dhënë në ato
vite shqiptari katolik Josif Bagëri me botimin e gazetës demokratike
„Shqypeja e Shqypnisë”.
Deri në vitin 1912, mërgimtarët shqiptarë në Bullgari patën përkrahjen e
shtetit bullgar në luftën për zgjidhjen e çështjes kombëtare, sepse interesat
dhe gjendja ishin të njëjta për të dy vendet.
Për fat të keq, me kalimin e kohës, veprimtaria dhe shpirti atdhetar i
„Dëshirës” u zbehën, sidomos me krijimin e një simotre rivale, e quajtur
„Gjergj Kastrioti”. Ky ishte sinjali i parë i përçarjes së kolonisë shqiptare në
Bullgari. Më 1928, orvatjet për bashkimin e dy shoqërive të mësipërme,
dështuan. Më 1933, në 40-vjetorin e themelimit të „Dëshirës”, u vendos dhe
u realizua hedhja në letër e historikut të saj, që ruhet në Institutin e
Ballkanistikës në Sofje, si dorëshkrim me titull „Shënime historike mbi
themelimin dhe veprimtarinë e shoqërisë shqiptare kulturore arsimore në
Sofje - vitet 1893-1939”[13], me autor Leonid Grabockën.
Që t’u avitemi paksa agimeve të shekullit XX, vjetari statistikor i Rumanisë
i 1930-ës paraqit të dhëna, sipas të cilave numuri i shqiptarëve në atë vend
ishte rreth 10.000. Numuri i shqiptarëve në Bullgari, natyrisht, ka qënë më i
pakët dhe nuk kemi të dhëna të sakta. Në periudhën midis dy luftrave,
njëherazi me ardhjen në Rumani për studime të shumë të rinjsh shqiptarë,
mund të flitet për një rigjallërim të bashkësisë shqiptare, e cila kishte edhe
shtypin e saj. Ndër më aktivët dhe më të përkushtuarit ndaj kauzës shqiptare
ishin prozatorët e poetët Aleksandër Stavre Drenova (Asdren), Lasgush
Poradeci, Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli), Ali Asllani, Viktor Eftimiu,
gazetarët Foqion Postoli e Nik Pemma, mjeku Ibrahim Temo, piktori
Vangjush Mio, këngëtarët e operës Mihailesku Toskani dhe Kristaq Antoniu
etj.
Në prag të Luftës së Dytë Botërore, numuri i shqiptarëve të mirëfilltë dhe i
atyre me zanafillë shqiptare, që jetonin në Rumani, ishte afro 40.000.
Në vitet e Luftës së Dytë Botërore shqiptarët e Rumanisë u organizuan në
një Komitet Antifashist Shqiptar, i cili pas lufte u shndrrua në Komitetin
Demokrat Shqiptar. Ky i fundit u çthemelua në mënyrë abuzive në vitin
1953. Bashkimi Kulturor i Shqiptarëve të Rumanisë (UCAR), që u krijua
më 1990, shpalli si pikësynim kryesor „mbrojtjen e interesave kulturore të
etnisë shqiptare të vendit tonë (Rumanisë - sh.y.), thellimin e njohjes së
kulturës, gjuhës dhe historisë së popullit shqiptar”[14]. Të njëjtat pretendime
ka tani edhe Shoqata Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR), e cila u
krijua më pas.

31
Në zgjedhjet parlamentare të nëntorit 1996, UCAR (BKSHR) u bë
organizatë parlamentare. Shteti rumun paskëtaj i dha UCAR-it fonde me
vlerë më të madhe se sa përpara zgjedhjeve të lartpërmendura, çka bëri të
mundur zhvillimin e veprimtarive të shumta kulturore, sidhe botimin e së
përmuajshmes „Albanezul” (Shqiptari).
Në zgjedhjet parlamentare të viteve 2000 dhe 2004, vendin e deputetit në
Parlamentin rumun e fitoi ALAR. Fondet që iu caktuan kësaj organizate u
bënë gjithnjë e më konsistente. Krahas botimit të periodikut të saj të
përmuajshëm „Prietenul albanezului” (Miku i shqiptarit), ALAR e zgjeroi
gamën e veprimtarive të veta kulturale-artistike.
Sipas statistikave zyrtare, sot bashkësia shqiptare ka vetëm 520 pjesëtarë.
Gjuha shqipe flitet nga një numur përherë e më i kufizuar individësh me
prejardhje shqiptare dhe, me përjashtime tepër të pakta, nuk po u përcillet
brezave të rinj. Në këto rrethana shtrohet çështja e ruajtjes së traditave dhe
sidomos e gjuhës amtare si një kusht sine qua non për mbijetimin e etnisë
në të ardhmen. Nga ana tjetër, kjo e fundit do të duhej ta rritte numurin e
antarëve të saj me nxënësit, studentët, pasuniversitarët dhe afaristët
shqiptarë, që jetojnë përkohësisht në Rumani. Duke vepruar kësisoj, të
gjithë ata që do të vendosen përfundimisht në Rumani, nuk do ta harrojnë
më gjuhën amtare, ndërsa në Parlament do të përfaqësohen nga njerëz që
vijnë me të vërtetë nga radhët e etnisë shqiptare dhe në asnjë mënyrë nga
individë që nuk kanë kurrfarë lidhjeje me të, që nuk ia njohin as gjuhën, as
zakonet, as shpirtin. Lufta e paparimtë dhe e pandërprerë për kolltuk, me
intriga dhe fyerje të ndërsjella midis UCAR (BKRSH) dhe ALAR, u vlen
vetëm krerëve të organizatave të lartpërmendura, por kurrsesi shqiptarëve
dhe shqiptarizmës. Për mendimin tonë, nga kjo gjëndje e rëndë dhe pa
perspektivë, mund të dilet vetëm duke krijuar një organizatë të re, të bazuar
në dashurinë për kombin e për virtytet tona stërgjyshore, larg interesave
meskine e të ulta. Paskëtaj fondet e akorduara me bujari nga shteti rumun
për etninë shqiptare do të përdoren në mënyrë korrekte e të ndershme,
vetëm e vetëm në shërbim të saj, jo për qëllime të tjera dhe do të
kontribuohet realisht për ruajtjen, zhvillimin dhe mishërimin e identitetit në
rrafsh gjuhësor, kulturor e fetar, sidhe në dobi të bashkëjetesës vllazërore
tradicionale shumëshekullore ndërmjet popullit rumun dhe pakicës
kombëtare shqiptare.
Për t’i mbyllur këto rreshta me një ton optimist, dua të theksoj veprimtarinë
e një heroi të vërtetë të shqiptarisë, që më sjell në kujtesë filmin „Edhe i
vetëm trim në luftë”. Fjalën e kam për profesorin Thoma Kacori, që jeton në
Sofje, krejt jeta e të cilit dëshmon se, në fund të fundit, jo sasia, por cilësia
dhe përkushtimi kanë peshën më të madhe kur lufton për një kauzë të
shenjtë. Shembulli i tij tingëllon si një grishje edhe për pasardhësit e sotëm

32
të shqiptarëve të Bullgarisë, para të cilëve, pak a shumë qëndrojnë të njëjtat
probleme si ato të bashkësisë dhe etnisë shqiptare të Rumanisë.

[1]
Shih „Brève histoire de l’Albanie”, 1918, të historianit erudit Nikolae Jorga
(1879-1940).
[2]
Këta quheshin arnautë, që në turqisht do të thotë „roje besnike”. Të tillë ka pasur
nga të gjithë vendet e Ballkanit, por, meqënëse shumica dërrmuese ishin shqiptarë,
termi arnaut u bë sinonim i fjalës shqiptar. Madje vetë Shqipëria në gjuhën turke
thirret Arnavutluk, pra vendi i arnautëve.
[3]
Shih „ Istoria României” (Historia e Rumanisë), Bukuresht, 1960, vëll. I, f.
369,383 dhe 401.
[4]
Shih Kopi Kyçyku, „Istoria Albaniei” (Historia e Shqipërisë), Shtëpia Botuese
„Corint”, Bukuresht, 2002, f. 140.
[5]
Pandurë quheshin këmbësorët e fundshekullit XVIII dhe fillimshekullin XIX dhe
ishin kryesisht me prejardhje nga krahina e Oltenieis, në Juglindje të Rumanisë së
sotme. Pandurët u rreshtuan si vullnetarë në njësitë e komanduara nga Tudor
Vladimiresku.
[6]
Shih „Istoria României” (Historia e Rumanisë), Bukuresht, 1960, vëll. I, f. 226,
231, 268, 303, 331, 363; vëll. II, f. 191.
[7]
Shih Victor Papacostea, La participation de l’écrivain albanais Vechilhardji à la
révolution de 1821, në «Balcania», vëll. VIII, Bukuresht, 1945, f. 187-191.
[8]
Shih Th. Capidan, Românii nomazi din Pind, Tesalia, Acarnania, Etolia, Olymp,
Peninsula Calcidică şi Veria / Rumunët endacakë të Pindit, Thesalisë, Akarnanisë,
Etolisë, Olimpit, Gadishullit Kalcidik dhe Verisë, në „Daco-Romania”, IV, 1923-
1926, f. 66 e 70; Shih edhe Albanische Studien, Jena, 1854, f. 292-293.
[9]
Shih parathënien e tij për monografinë „Dora d’Istria” të autores Magda
Nicolaesku Joan, Bukuresht, 1929.
[10]
Lumi që përshkon Bukureshtin e që është bërë, në një farë mënyre, sinonim i tij.
[11]
Rreshtat e mësipërm janë të dedikimit me titull „Vëllezërve të mi rumunë”, që
paraprin punimin „La Suisse allemande”.
[12]
Shih www.bng.bg: Shoqëria patriotike shqiptare „Dëshira” në Sofje.
[13]
Ibidem.
[14]
Shih „Arkivin e BKRSH-së”, Bukuresht, 1990.

33
 DIONIS QIRZIDHI

Zemra më qan gjak

Themeluesi i shtetit Shqiptar, Ismail Qemali, në fillim të shekullit të kaluar
botonte një gazetë në gjuhën greke, e shqipe për të propaganduar njohjen
ndërkombëtare të Shqipërisë.

Tek po shfletoja skedat e kataloget në Arkivet greke për një porosi të

Moikom Zeqos, për të gjetur albumin me krijmtarinë e skulptorit grek
Gjergj Kastrioti, u ndesha me mjaft të papritura të këndshme. (Këtu më
duhet të them se me emrin e këtij skulptori isha njohur që në vitin 1995 nga
poeti i njohur Hiqmet Meçaj. Dali i tij, Andi, qe habitur një ditë kur po
shëtitnin në sheshin kryesor të Pireut, te Teatri Bashkiak, kur kishte parë
lajmërimin për përurimin e ekspozitës së Gjergj Kastriotit, Georgios
Kastriotis, me 80 skulptura, të cilat e shoqja e tij, Meri, ia dhuronte qytetit të
Pireut, për t'i ekspozuar në sallën me emrin e autorit. Hiqmetit dhe Andit u
bëri përshtypje të thellë ekspozita, niveli i lartë artistik, lidhjet e Gjergjit me
Shlimanin e famshëm që zbuloi Trojën, por sidomos me emrin dhe
mbiemrin e tij, që përputheshin plotësisht me Heroin tonë Kombëtar. Kishin
takuar edhe Merin, të shoqen e Gjergjit për ta uruar dhe në takimin më të
parë më folën, me synimin që të pyetnim më gjatë për këtë skulptor.
Problemet e kohës, sidomos përpjekjet për t'u stabilizuar në Greqi, nuk na
nxitën për ta bërë një gjë të tillë. Hiqmeti dhe Andi kanë në shtëpi
broshurën paraqitëse të asaj ekspozite të vitit 1995 me foto të disa
punimeve, e cila çelet me portretin e Sofia Shliman, hallës së tij dhe gruas e
bashkëpunëtores të Shlimanit të famshëm, zbuluesit të Trojës dhe Mikenës
së lashtë).
Siç thashë, u ndesha me mjaftë të papritura, sëpari gjeta ciklin poetik “O
Eros”, (Dashuria) të poetit tonë Kombëtar, Naim Frashërit, që ua kushtonte
miqve të tij grekë, bashkëpunëtorë të revistës letrare “Kiriks”, që botohej në
Stamboll në fund të shekullit të kaluar. Në letrën që shoqëron botimin e
“Eros”-it dhe që i drejtohet J. Karolidhisit, Naimi thotë se “përmbushja e
dëshirave të miqve është detyrë e shenjtë për njeriun”. (Këtë informacion
për Naimin e pata marrë vite më parë nga gjuhëtari Dhori Qirjazi, në
shkrimin që pat botuar në gazetën “Glosa / Gluha”, që botonte Aristotel
Spiro).
Kjo gjë më bëri të rikthehem disa herë në arkiv kur papritur ndesha emrin e
vlonjatit hyjnor Ismail Bej Vlorës në disa numra gazete e letërkëmbime, të
panjohura deri më sot nga studiuesit e veprës dhe jetës të Heroit tone

34
Kombëtar. Për t’u garantuar në se rashë tek një “thesar” të panjohur nga
lexuesit e studiuesit, marr në telefon Dhori Qiriazin, gjuhëtar, e Stavri
Dajon historian në Selanikë. Po kështu bisedova në telefon me studiuesin e
jetës së Ismail Qemalit, mikun tim, Bradhosh Gaçen në Tiranë. Kërkova ta
verifikoja me Jozef Radin në Itali, pasi i jati i tij, Lazër Radi ishte njohës i
arkivit të Nermin Vlorës e mik i saj. Të gjithë ata bashkë më thanë se si
fakte historike ato njihen, por që letërkëmbimi e gazetat e botuara në
Bruksel nga Ismail Qemali në vitin 1901 ende nuk janë gjetur e studiuar nga
historianët.
Në dokumentet e gjetura, në një rrëfim shpirtëror, vetë Ismail Qemal Bej
Vlora na shpjegon peripecitë e veta pasi i vihet në rrezik jeta e tij dhe e
fëmijve nga Porta e Lartë. Arsyeja ishte për mospranimin e postit të Valiut
të Tripolit te caktuar nga Sulltan Abdul Hamiti. Tripoli, në atë kohë ishte
një vend internimi për politikanët, vend që u zgjodh për ta hequr qafe edhe
për ikanakun e rrezikshëm, Ismail Qemal Bej Vlorën. (Historikisht dihet
fyerja që ishte bërë në Parlament prej grupit të Xhonturqve, ku Ismail
Qemal Bej Vlora braktis sallën e parlamentit e pak më vonë edhe Turqinë
përgjithmonë, -shënimi im).
Kushëriri i afërt i Ismail Qemalit, Eqerem Bej Vlora, në librin “Kujtime
1885-1925” na e jep këtë çast nëpërmjet kësaj dëshmie dramatike me
“Turqit e Rinj mendjengushtë, të rëndomtë e të verbër”: Deputeti… nga
Komiteti i Turqve të Rinj, ndeshet me Ismail Beun në korridoret e ndërtesës
dhe pa asnjë shkak, e vetëm nga urrejtja për shqiptarët, i thotë atij
“tradhëtar”. Ismail Qemali i përgjigjet me dinjitet… dhe futet i qetë në
sallën plenare. Atje shumica e Turqve të Rinj e shau përsëri, kurse Deputeti
u ngrit dhe e qëlloi dy here me shuplakë në fytyrë plakun shqiptar. Ismail
Qemali, u ngrit me ngadalë, qetësoi deputetët shqiptarë të acaruar dhe pa
lëvizur qerpikun, iu drejtua grupit të Turqve të Rinj: “Këto shuplakla do t’i
paguani shtrënjtë!”. Pastaj braktisi sallën e parlamentit e pak më vonë
Turqinë përgjithmonë” (Eqrem Bej Vlora, “Kujtime 1885-1925”, fq. 250)
Ismail Qemal Bej Vlora, në deklaratën e botuar në gazetën “Sotiria” më 7
shtator 1901 (dokument i panjohur më pare-shënimi im) përshkruan se si i
dërgon letër ambasadorit të Anglisë, z. Okonor ku i kërkon mbrojtjen e
Britanisë së Madhe. Pas dy ditësh ambasadori nëpërmjet perkthyesit të
ambasadës i përgjigjet se vihet nën mbrojtjen e tij, Me vaporin francez me
flamur anglez ai mund që të shkojë i lire, bashkë me familjen në cilindo
shtet të Evropës që dëshiron. Në këtë mënyrë arratiset e mbrinë fillimisht në
Pire. (Dihet se Ismail Qemali kishte gruan greke, nga Selaniku, Kleoniqin,
dhe kishte qënë një nga nxënësit e shkëlqyer të gjimnazit “Zosimea” të
Janinës). Në Athinë takohet me miqtë grekë të cilët janë nga më të diturit e
kohës, ku ndër ta është Neokli Kazazi, erudit, njohës i thellë i problemeve të

35
Lindjes, me një korpus të madh veprash filozofike e gjeopolitike. Me miqtë
e tij Ismail Qemali diskuton idenë për autonominë e Shqipërisë, e që për
këtë të fundit do të duhej më parë që të kultivojë këtë mendim tek opinioni,
duke iu drejtuar nëpërmjet shtypit si ithtarëve të lirisë ashtu dhe njerëzve të
thjeshtë.
Në vitin 1901 Ismail Qemali për këtë synim gjëndet në Bruksel ku boton
nga 15-28 Shtator dy gazeta “Sotiria- Albania” në greqisht dhe “Cqipria” në
shqip. Në kolonat e të dy gazetave firmos artikujt pronari dhe kryeredaktori
dhe drejtori, Isamil Qemal Bej Vlora.
Nëpërmjet artikujve të shkruara në vitin 1901 me një greqishte të përsosur,
që dhe sot i mahnit studjuesit për pasurinë gjuhësore dhe shkrimet e tij në
“katharevusa”, (gjuha e njerëzve të ditur, përkundër demotikes që fliste e
shkruante populli i thjeshtl), Ismail Qemali synon që të të ravijëzojë
politikën shqiptare për krijimin e shtetit shqiptarë si dhe të ndërtimin e
urave të miqësisë me Greqinë, për të patur Shqipëria, siç shkruan ai, krahë
të forta përbri. Ismail Qemali natyrisht për kohën konsideron se në Lindje
dy fuqitë janë më kryesore dhe të sigurta në Ballkan: Perandoria Otomane
dhe Helenizmi.
Në kryeartikullin e gazetës “Albania” të shtatorit 1901, të shkruar në
greqishtë me titull “Cili është qëllimi i gazetës sonë ?”, thotë:
“Gazeta jonë “Sotiria” (Selamet), botohet që nga sot në greqishtë dhe ka
qëllim kryesor që të trasmetojë, në të gjithë Lindjen dhe Perëndimin, idenë e
njohjes të ekzistencës të popullit Shqiptarë, mbi bazën e kushtit që t’u
shërbejë të gjithëve për të kuptuar karakteristikën e regjimit konservatorë, i
cila konsiderohet si lloji më praktikë i konservatorizmit në Lindje.
Vendosëm që ta botonim në greqishtë faqen tone me synim që të njihet edhe
më mire prej Helenizmi problemi shqiptarë, mendimet dhe parashikimet
tona dhe në këtë mënyrë na jepet mundësia që të njihet më mirë opinni
publik i fqinjit, njëkohësisht Populli Grekë të mundet të njoh e të gjykojë,
me sa më saktësi, dëshirat dhe vlerat e Shqiptarëve.”
Ai, nga shkrimet si në greqishte dhe në shqip të kësaj kohe, del se nuk
kishte më besim në vazhdimësinë e Perandorisë dhe kërkonte që në çaste e
saj të fundit të shpëtonte atë që mund të shpëtohej, e kjo fillimisht do arrihej
nëpërmjet një autonomie të Shqipërisë, nën suazën e Perandorisë Osmane,
por që e ndjente se Xhonturqit (Turqit e Rinj) ishin politikisht të
papërgatitur dhe të pa aftë për ta mbrojtur Shqipërinë nga copëtimi.
Në artikullin e gazetës “Cqipria” më 15 Janar 1902, i parashtron lexuesve
disa pyetje me emocion, kur ndërkohë ka bërë analizën e situatës në
Ballkan: “Neve Shqiptarët prapë flemë, kur do të zgjohemi? Kur të na bjerë
shigjeta në zemër? Shumë frikë kemi se mos të gjendemi pa kujdes, pa gadi
në kohën errësirës dhe lemerisë të Shqipërisë.

36
Shumë frikë se mos do digjemi dem, se mos do të marrim në qafë të ngratën
Shqipëri.”
Ditën e Vitit të Ri 1902 Ismail Qemal Bej Vlora del me kryeartikullin
“Punat e Shqipërisë” ku që në fjalinë e pare dridhërohesh nga metafora
tragjike ku na shpirtëzon fatin e shpresën e Shqipërisë.:
“Zemra më qan gjak kur shohim si venë punët në Shqipëri. Kombet që na
kanë qerthuar nga të gjithë anët, bërtasin, çirren, ven e vinë, armatosen, me
Mbretëritë e Mëdha, ndërrojnë fjalë, me gazeta, me mbledhje, …dhe
kërkojnë tu vënë zgjedhë Shqipëtarëvet; neve Shqiptarët ç’bëjmë?
Mbyllim sytë, zëmë veshët, nuk shohim, nuk dëgjojnë, u kthejnë kurrizin
armiqëve, e vështrojmë me sy të lig njëri- tjetrin; zihemi, vritemi, pritemi,
marrëzia jonë zbret të gratën Shqipëri më poshtë se ç’është; ata që i kthejnë
sytë prej Stambollit, që është gadi t’i therrasi, t’i marrë me të mire, t’u japë
para, nishane, rytbera e të japë pastaj edhe një shkelm të mjerës Shqipëri.
Përse Shqiptarët nuk zgjohen, nuk ngrihen nga plehërat që kanë rrënë?
Përse Shqiptarët presin shpresë nga Stambolli? Nuk dine që Stambolli në
gjëndje që është sot, nuk mundet që të shpëtojë Shqipërinë; Shqipëria mund
të shpëtojë Stambollin dhe Mbretërinë”.
Në një artikull tjetër, ku ka analizon si nëntemë dy perandoritë: Austro-
Hungareze e atë Italiane thekson: “Neve Shqiptarët sikur të kishim ditur se
ç’mundemi të bëjmë e sikur të kishim ditur se ç’farë udhe lipset që të zëmë
për të qënë i pari i Kombeve të Rumelisë, do të kishim bërë shumë punëra
që do të kishin hapur sytë Mbretërive e Kombeve të tjerë.
Neve vështrojmë qysh të ngrejmë një Vali që nuk na pëlqen për të prurë një
tjetër Vali. Nuk mundohemi që Hasani qoftë Vali a Huseini, pa ndrruarë
udhënë e qeverisjes një e mire nuk mundet të na vijë… Shqiptarët e vërtetë
lipset të vështrojnë të kërkojnë të tjera gjëra; lipset të kërkojnë gjuhën e
tyre; lipset të kërkojnë të qeverisen me njerëzit e tyre; lipset të kenë gjyqe
pa djallëzi, pa para; lispet të kenë udhë të mira, udhë të hekurta, të kenë
vëllazëri, t’i kenë besë njeri tjetrit… Ata që vështrojnë qysh të marrin para
nga Mbreti në Stamboll për të mbyllur gojën e shqiptarëve, që bërtasin e
çirren për të ngratën Shqipëri, nuk lipsen të dëgjohen në Shqipëri, ata që
kërkojnë të gënjejnë shqiptarin me të hollat e ca evropianëve që dalin në
mes si “djemtë e Skenderbeut” e me “përralla, me shkaba” kërkojnë të
gënjejnë shqiptarët, janë nga ata mistreca shqiptarë, që s’kan gjak shqiptari,
por me gjuhë e me dorë, veshtrojnë të fitojnë gjakun e atyre që është i
verdhë a i bardhë…”
Në artikullin “Gospodin Nikola në Petersburg” shkruan: “Sulltan Abdul
Hamidit … nuk i duam as para e ndere as ndihmë, i duam besën per të mos
na mare në qafë e të na verë në zjarrë. Kur do të kërkojmë shpëtimin e
Shqipërisë, kur t’i dëftejmë Europit që jemi gjithë të lidhur me një besë e

37
me një fe për të mbajtur gjakun, kemi mbi kurris Austrinë që do të na ndih,
kemi përpara syvet Morenë që na vështron me sy vëllazërie, që njeh çe vjen
Shqipërisë për Greqinë e çe do fitojë nga shpëtimi i Shqipërisë e çe do
humbas prej humbjes së Shqipërisë”
Në arkiv gjeta e lexova letërkëmbimin e Neokli Kazazi, tanimë Rektor i
Universitetit të Athinës, si dhe letërkëmbimin me Jorgji N. Gjika. Në letrën
e këtij të fundit që dërgohet nga Vjena në Gusht të vitit 1913, drejtuar
Shkëlqesisë së Tij Isamil Qemal Bej Vlora, ai shkruan:
Zoti Kryeministër,
Në Qershor të vitit 1911 kishit mirësinë të më jepnit mundësinë për t’më
dëgjuar në katër takime… Ju shpjegova midis të tjerave mënyrën me të
cilën munda të mësoja planet sekrete të Pansllaviznit që deshnin të vepronin
të pushtonin Lindjen, mënyrat dhe praktikat satanike për të kultivuar
urrejtjen mes popujve të Lindjes, të krijonin një ferr me intrigat e tyre, me
synime konkrete për te sunduar kaosi në ide dhe si rrjedhim të krijojnë atë
gjëndje të papranueshme nga të gjitha planet e botës së qytetëruar, e ato
mandej të bëheshin të volitëshme për planet e tyre pushtuese të
Panllavizmit. Duke ju paraqitur me saktësi të gjitha pikpamjet dhe kushtet
në të cilat jetojnë popujt e Lindjes, si dhe mënyra që t’u bëhej thirrje fuqisë
morale të tyre, që ata të bëjnë të vetmen zgjidhje të drejtë të Problemit të
Lindjes për lumturinë e të gjithë popujve, Ju më thatë fjalë për fjalë: “I
dashur zotëri! Në se arrini të kini sukses në atë vepër, do t’i kini bërë një
shërbim aq të madh popujve të vuajtur të Lindjes më shumë se sa i shërbeu
Jezu Krishti njerëzimit të torturuar.”
Neoklis Kazazi dhe Ismail Qemal Bej Vlora duke parë rreziqet që u dilnin
në fillim të shekullit XX-të bënë ç’është e mundur që të afrohen më shumë
të dy popujt, grekët dhe shqiptarët, përpjekje që u kurorëzua me
nënshkrimin e protokollit të krijimit të Lidhjes së miqësisë dhe
bashkëpunimit.
Në një revistë të kohës me emocion gjeta dhe një vjershë kushtuar Ismail
Qemalit.
Më 6 Qershor të vitit 1901 Lidhja e shoqatës “Helenizmos” me kryetar
Neokli Kazazin, dha një dreke për nder të Ismail Bej Vlorës. Në fillim të
drekës poeti Kristos Kristovasilis recitoi vjershën kushtuar liderit të
shqiptarëve dhe mikut të Greqisë.
Më poshtë vijon kronika e kësaj dreke, e cituar në librin “Greqia dhe
Shqipëria në fillim të shekullit të 20-të”):
Drekë për nder të Ismail Qemalit
Duke ndjerë rreziqet që shfaqen në horizont me ardhjen e shekullit të 20-të,
Neokli Kazazi nga ana e Greqisë dhe Ismail Qemal Bej Vlora nga ana e
Shqipërisë, bënë përpjekje të shumta për përafrimin e të dy popujve, që më

38
vonë, në vitin 2007, u kurorëzuan me nënshkrimin e Memorandumit Greko-
Shqiptar.
Për këtë qëllim, shoqata “Elinismos” shtroi në Kifisia një drekë për nder të
Ismail Qemalit. Lidhur me drekën, u botua në në revistën “Elinismos”, (vol.
3, korrik 1900), teksti i mëposhtëm:
Zyrtarë të huaj në shoqatën tonë
Shoqata jonë kishte lumturinë të mikpresë gjatë këtyre ditëve dy vizitorë
zyrtarë, zotin Ismail Qemal bej Vlora, funksionar të lartë të perandorisë
osmane, një nga burrat më të shquar të Shqipërisë së Poshtme që vinte nga
Konstandinopoja, dhe që nuk pajtohet me sovranitetin (e perandorisë) mbi
shtetin e tij dhe filelinin (progrekun) e shquar rus, z. Nikolaj Nikolajeviç
Durnovo, që për arsye turizmi udhëtoi në Konstandinopojë dhe Athinë.
Për nder të shqiptarit Ismail Qemal Bej Vlora, u shtrua drekë në Kifisia, me
pjesëmarrjen e kryesosë së shoqatës dhe të përndriturit shqiptarë të
këtushëm. Gjatë drekës u shkëmbyen shumë mendime rreth
bashkekzistencës vëllazërore të grekëve e shqiptarëve, këta të fundit duke
pasur një regjim autonom, si dhe për shpëtimin nga rreziku sllav...
Gjatë hapjes së drekës, poeti Kristos Kristovasilis, recitoi poezinë që vijon,
kushtuar udhëheqësit shqiptar dhe mikut të Greqisë. Kjo vjershë dëshmon
se shtatë vjet para nënshkrimit të Memorandumit të Mirëkuptimit Greko-
Shqiptar, kishin ekzistuar në fushën e ideve, përpjekje për një bashkëpunim
të gjerë dhe të përzemërt ndërmjet të dy popujve.

Dy motrat
Kushtuar Ismail Qemalit-Bei Vlora

Sa të dashura janë të dy motrat në botë

Vllazëroria-lavdi, nderi-mburrje u përndrin

Τë dyja shpata e përkrenaria kanë çka thonë

Lirinë dikur bashkë i paten bashkë në gëzim.

Por vitet ikën dyfish të zi, muajtë lemerike

Sëmundjet ranë tek dy motrat e brengosura
Ranë, të dyja skllave në egërsirën aziatike
Dhe rrugëve u zvaritën të prangosura

Liria iu shfaqet në ëndërrat e tyre të zeza.

Vetëtitiu, dritën solli burgjeve të errëta
Zinxhirat shpërthyen, bënë me to shpatat
lirinë dhe lavdinë me luftë kërkuan të ngratat

39
Vetëm fatlumtura shpalosi me gjithë nur Greqia
Mbi tiraninë triumfoi, me kurorë e zbukuroi Liria.

Zvarritet ende në skllavëri motra tjetër Shqipëria..

Vitet brumosën… e largët s’do jetë dita

Do ngrihet motra të shpërthejë zinxhirat.
Lumturinë gjithë mall ta përqafojë lavdia
Dy motra të dhembshura: Greqia dhe Shqipëria..

K. Kristovasili
Qifisia 21 Maj 1900

Në ciklin e artikujve të gazetave greqisht dhe shqip si temë qëndrore është:

“Destinacioni i Helenizmit”. Në ato shquhet erudicioni i Ismail Qemal Bej
Vlorës. Një erudicion që më la më shumë përshtypje se shkrimet e Eqerem
Bej Vlorës, të cilat i pata lexuar qysh para 30 vjetësh. Ismail Qemali është
më mbresëlënës si historian kur përshëmbull shkruan me një bukuri të rrallë
për Antikitetit Grek homocentrizmi e artit dhe të kulturës së lashtësisë në
progresin e njerëzimit. Mandej ai trajton figurat historike të Aleksandrit të
Madh, Apostol Pavlit në Athinë, arrin dhe analizon ngjarjet shekuj pas
shekujsh deri në fitimin e lirisë nga Greqia. Po kështu ai shkruan edhe për
figurën reformatore të Harilao Trikupit. Ismail Qemal Bej Vlora na
shpjegon se Gjeografia dhe Historia e kanë vendosur Greqinë mes Lindjes
dhe Perëndimit
që do të thotë se prirja e natyrshme e këtij vendi është që të ndërtojë ura
dhe një
kulturë dialogu mes popujve të Lindjes, dhe thekson se këto gjëra janë nga
më kryesore
sot e më se të domosdoshme për të ardhmen e Ballkanit në Evropë.
Sa për ta ilustruar këtë, po japim të përkthyer vetëm fillimin e artikullit të
nëtorit 1901:
SOTIRIA (SHPËTIMI)
Shqipëria
Gazetë politike greko-shqiptare, botohet dy herë në muaj
Drejtor – Kryeredaktor: Ismail Qemal bej Vlora
Viti i parë, e mërkurë, më 21 dhjetor/ 4 nëntor 1901, nr. 27

Destinacioni i helenizmit

“Kombi grek ka, pa dyshim, një të kaluar madhështore dhe të drejtën për të
shpresuar një të ardhme të madhe në Lindje. Le t’i lëmë mënjanë shërbimet,

40
të cilat ky komb i madh i ka bërë njerëzimit në përgjithësi, duke përhapur në
viset më të largëta të rruzullimit qytetërimin dhe shkencën, si thelb bamirës,
dhe duke përfituar me të drejtë tituj mirënjohjeje prej njerëzimit. Por në
gjendjen e sotme ekzistuese, kombi grek përbën elementin kryesor më të
rëndësishëm të Lindjes...”
Të gjitha këto dokumente historike do të përpiqem t’i përkthej për t’ia
dhënë sa më shpejt lexuesit e historianëve që t’i lexojnë e të bëjnë
interpretimin e duhur shkencor të figures poliedrike dhe historike që evolon
në vitet deri sa themeloi shtetin e pare shqiptarë, hyjnori vlonjat, Ismail
Qemal-Bej Vlora.

41
 EVENIMENT
Kosova e pavarur
Është e vërtetë që kam regjistruar momente të panumurta e të
larme në një jetë tejet të trandshme, me maja e hone. Do të kish
qënë një pretendim i ekzagjeruar t'i lypja Fatit a më saktë
Perëndisë, të më siguronte një jetë pa kokëçarje (ku rafsha mos
u vrafsha), së cilës, jam i bindur, do t'i mungonin kënaqësitë
sublime që kam pasur - bashkudhëtare të përpjekjeve,
ndeshjeve, emocioneve, vrrullimeve…
Më ka zënë veshi llojlloj fjalësh të urta, të cilat përmbledhin
mendimin se „kush nuk ka shijuar hidhësinë, nuk di se ç'është
sheqeri”, apo „ai që nuk ka vuajtur në jetë, nuk di se cila është
lumturia e përmbushjes së dëshirave dhe e idealeve”.
Vuajtjet, shqetësimet, provokimet, sulmet e përbindshme, më
kanë ardhur jo rrallë pa kurrfarë përligjje ose me përligje krejt
të pamjaftueshme, por kam pasur mirëkuptimin e duhur që të
mos u kushtoj rëndësi aq të madhe sa të bie në dëshpërim të
pashpresë. Edhe pse ato nuk i kam përballuar me lehtësi,
gjithsesi kam nxjerrë mësime që më kanë ndihmuar të kapërcej
më pas pengesa të tjera, më të rënda, të cilat kanë qënë „të
pakursyera”.
Pas një jete kaq pjellore në evenimente, mund të çmoj si duhet
çfarë është realizuar: të mirat e bashkëjetesës paqësore e të
këqiat e pafundme të konflikteve të nxehta e të ftohta anekënd
rruzullit. Nuk harroj se, veçanërisht në pesë dekadat e mbrame,
mendja njerëzore, duke zhbiruar të fshehtat e natyrës, arriti të
bëjë zbulime, të cilat as që i pata ëndërruar në fëmininë e në
rininë e hershme. Hapjet e vazhdueshme të horizonteve të reja,
- megjithse nuk dihet se çfarë do të sjellin më në fund, -
përfaqësojnë mrekulli të trurit njerëzor, gjithnjë në lëvizje,

42
gjithnjë në kërkim të një jete më të mirë, më të begatë
shpirtërisht e lëndërisht.
Para së gjithash ndjehem i privilegjuar që munda të kap kohëra
të jashtëzakonshme: u linda në zjarrin e Luftës famëmadhe
Çlirimtare dhe, duke marrë frymë në dy shekuj e në dy
mijëvjetsha, njoha diktaturën dhe shijova frytet e demokracisë,
realizova planet e mia modeste, por që i pata për zemër, m'u
mbush shpirti me gëzim nga arritjet e pasardhësve të mi dhe,
mund t'i them „lamtumirë” kësaj bote në çdo çast, pa as më të
voglin ngurrim, sepse, mbi të gjitha, më 17 shkurt 2008 më zuri
urimi i tim eti të ndjerë: „E pafsh Kosovën të lirë!”
Kopi Kyçyku

43
 AUDACES FORTUNA JUVAT 30

Ai që rrnoi për me rrënue idhuj pa krena - At Zef Pllumi

'Zef Pllumi (1924-2007) was born in Mali i Rencit near Shkodra and joined
the Franciscan Order. As a twenty-year-old, he witnessed the Communist
takeover and the unprecedentedly violent suppression of the Catholic
Church in northern Albania. Most clergymen were arrested and many were
executed. Though he suffered much abuse, Pllumi managed to survive and
was ordained in 1956. He worked as a parish priest in Shosh in the
mountains of Dukagjin for some twelve years until 1967, when a
government edict was issued for the total abolition of religion. He was
arrested at that time and spent the following twenty-three years in prisons
and labour camps. His harrowing experience as a Catholic priest in
Stalinist Albania is recorded in his moving, 730-page memoirs, "Rrno vetëm
për me tregue" (I only live on to tell), Tirana 2006, of which an extract is
given here. Father Zef Pllumi died in Rome on 25 September 2007.

November 1944

The national holiday, 28 November 1944, was a cold, sombre day, perhaps
the most sombre one since the declaration of independence. Since
childhood, we had celebrated that day with lights, colour, songs, lots of
noise and the waving of flags. The flags still fluttered on the bell towers of
the churches, but they looked lonesome up there and no one paid any
attention to them that day. The Germans had all left their barracks, offices
and guard posts, and departed for Montenegro. Shkodra was expecting the
arrival of the partisans who had been waiting on Bardhaj Hill, in Postriba
and on the other side of the Bahçallëk Bridge for the Germans to leave.
That night, we heard several explosions that were so strong, they shattered
the windows of many homes. A German motorcyclist had returned from the
border crossing at Hani i Hotit to set off the mines placed under the bridges
connecting the town to the plains. After these explosions, which marked the
definitive departure of the Germans, no one slept a wink all night. There
was a sense in the Franciscan Monastery where we were living that the
West had taken an historic step at that moment and was abandoning us, and

30
Fati mban anën e guximtarëve / Destinul ţine partea curajoşilor – lat. Materiali që
po botojmë është riprodhuar nga Interneti / Materialul pe care-l publicăm aici a fost
preluat din Internet.

44
that in Albania, war would be declared on the Catholic Church, a struggle
that would probably jeopardise the very survival of the Catholic population
in the country. This was not unexpected by the Catholic clergy; one might
even say they saw it coming. We had begun many years ago to prepare the
young people, in lessons and lectures, on how to come to terms with the
savage persecution that might climax in our extinction.
During morning prayers, at five to six o'clock, the whole Franciscan
community gathered around its leader, Father Mati Prendushi, and in
fervent prayer, we sought salvation from the Almighty. The Catholic
Church in Albania was in the Garden of Gethsemane.
"Oh my Father, if it be possible, let this cup pass from me!" This was our
prayer, but it was the will of God.
At about 10:30-11:00 on that cold and sombre morning of 29 November,
partisan brigades led by Major Gjin Marku were seen coming down the
main roads into town. A red star had been added to the Albanian flag they
were bearing. We observed them through the bars of the windows. It must
be said truthfully that, with the exception of a few individuals known for
being pro-communists, the Catholic population of the town did not
participate in any celebrating, whereas most of the Muslim population,
decked out in their finest clothes, gave the impression of taking part in a
joyful occasion. The partisan army, garbed in various and sundry types of
foreign army dress, was a very motley force - hungry, raggedy, and wearing
sandals. All the greater impression was made, not by the clothing, but by the
partisans themselves. What mothers could have given birth to such children
with rifles slung over their shoulders?
There was no way they could be accommodated in the barracks. They had
no other clothing or even food with them. So the partisans were billeted
with local families, three to a house, sometimes six or seven. The
population took them in, fed them and became infested with vermin. They
were not good people. They snooped around the houses, looking for
Germans or for "reactionaries" in hiding. The first thing they did was to get
the prisons back into working order and fill them to the hilt with innocent
people. They gave the prisoners no food, so their families had to come and
feed them, otherwise they would have starved to death. And the food
brought by the family members went more to feed the hungry partisans than
to keep their poor, tortured victims alive. Rumours soon began to fly that
they killed X or Y, or that others had disappeared without a trace.
Who was the head of this new government? The name of Enver Hoxha
started to circulate, a figure completely unknown in northern Albania up to
then. The new Albanian Government was constituted in the month of
December. No one knew if it was a military or a civilian government. Its
officials had high positions, but no real power. Power was in the hands of a
wide variety of local partisan commanders now installed in other people's

45
homes.
The brigades in Shkodra were reorganised. Major Gjin Marku and the first
wave of men were crossing over the border to provide "fraternal assistance"
to the peoples of Yugoslavia. Shkodra was filled with partisan brigades.
Everyone was surprised at where all the soldiers had come from, more men
than even the foreign armies had had! The partisans said that they had come
to chase the Germans right to Berlin, but they did not even have proper
shoes on their feet. In general, they were not people one could discuss
things with. Their behaviour was appalling. They gobbled down the food
and broke the drinking glasses. Albania had witnessed many a foreign army,
but never one like this.
Right after 29 November 1944, there began an incomparable movement on
the road from Shkodra to Podgorica, and this at a time when communication
with Tirana was extremely difficult because the bridges were down. The
rivers could only be forded on rafts with armed partisan guards. Albanians
and Montenegrins crossed over the border freely and mingled as if there
were no border at all. Where was the real power in Albania? It was the
trobojnica (Montenegrin flag) that ruled the land. Masses of three-coloured
Yugoslav flags were to be seen in the streets, on all government buildings,
and on every house. How did they manage to find so many of those flags so
quickly, flags that the population, fearing a new period of enslavement for
the Albanian nation, looked at with disapproval?
As soon as the schools were opened, all of them, without exception, began
to sing the national anthem of that foreign flag: "Ej slovenski još živi," "co
bajrak ne vije," "živi, živi jugoslovenski" and "ide druže Tito preko
Albanije…, preko Albanije…" I do not know what that means or how to
write it properly, but this is how I remember it from the time, with the
melodies). Our national songs were no longer sung.
Several days passed. It was only on the bell tower of the Franciscan church
dominating the centre of town that no trobojnica had been raised. A sad-
looking Albanian flag, but the real one without a star or pickaxe, still waved
in the breeze all by itself. No one regarded it as their flag anymore. It
struggled to survive the storms of that communist winter and, though torn
and faded, it continued to fly.
One day in December, two partisans knocked on the gate of the Franciscan
Monastery. "We want to go up to the bell tower."
The doorman called me because I was the one who went up the tower every
day to fix the hands of the clock, from which all of Shkodra got the time. In
actual fact, this was the duty of Father Filip Mazreku. He had put the
Albanian flag up there on 27 November 1944, but because I was young and
willing, he entrusted the keys to me. I ran to get Father Filip and informed
him that two partisans were at the gate and wanted the keys to the bell
tower. "Listen," he said, "I cannot stand the look of them. You know, they

46
murdered my brother in Tirana without leaving a trace. We don't even know
where he is buried, so that we could say a prayer for him or lay some
flowers. You go with them. You've got the keys. But listen to me, don't
leave them alone for a second. God only knows what they're up to."
"We have been sent by the command to take down that rag flying from the
tower. It's a disgrace," they stated, "for that rag without the partisan star on
it to be flying over the main square in town!"
"But we don't have any other one."
"We have brought one with us, brand new! Look at it, it's the flag of our
Yugoslav brothers and has a partisan star on it."
"Two flags?" I inquired. "But we've only got one flagpole. We've never had
two flags."
"Well, you people put up the Italian flag, didn't you?"
"Never."
"What about the Vatican flag?"
"No, never."
"Well, what shall we do then?"
"Whatever you think."
"We'll go back and get another flagpole. You wait right here for us."
When they came back with another flagpole, they asked me for the keys to
the bell tower once more. I climbed up to the top of the tower with them,
above the clock, to where the flag was hanging. They were amazed at the
view of the town below them.
"Wow. Look how beautiful it is from here!"
From that vantage point you could see all of Shkodra. When they had had
their fill of the town, they took the flagpole off the holder and put the new
flag out with the partisan star.
Goosebumps covered my whole body. That heroic flag of the Albanian
highlands, worn and torn, and now lay there like a corpse. When they tried
to raise the Yugoslav flag, the pole would not fit into the holder.
"Where can we put up the flagpole? It doesn't fit. Damn!" they said, and
asked: "Do you have any wire so that we can attach it to the railing?"
"No, I don't. But listen, even if there were wire, it wouldn't hold because it
is stormy up here. You need a proper holder."
"Damn it all," they muttered, "we really do need a holder. Why didn't you
say that in the first place?"
"I didn't know, I never thought of it."
"Wait here, and we will go and get a mason."
They climbed back down and departed, returning with the mason. He
affixed two new holders on the tower. On the side opposite to the Albanian
flag now flew the Yugoslav flag. We had two flags."
The new power base, the Committee of the Party, was down in the city
centre, in the recently constructed house of the businessman, Zef Koka. The

47
two hooded partisans shouted down to someone on the ground. This person,
standing out on the street, was giving instructions with his hands. They
removed the flags once again and changed their positions. Where the
Albanian flag had flown was now the Yugoslav flag. On the other side was
the partisan flag, but it could hardly be seen because of the apse of the
church.
That evening, in the mess hall of the Franciscan Monastery, there was
silence, as if some close family member had died. No one spoke a word.
After dinner, Father Mati Prendushi called me aside and asked:
"Have you got the keys of the bell tower?"
"Yes, Father Filip gave them to me to regulate the hands of the clock."
"Were you the one who hoisted the Yugoslav flag?"
"No, not at all. Two partisans came and put it up."
"Did you not know," he continued, "that the flag of Scanderbeg was first
hoisted on that spot on 12 June 1913 and that the brothers defended it with
rifle in hand? Did you not know that Father Gjergj Fishta was condemned to
death because of that flag? Did you not know that even the Montenegrins,
when they entered Shkodra in 1915, did not dare to remove the flag? And
did you not know…"
"Father," I interrupted, "I know all that. The men who put the Yugoslav flag
up were two partisans who came with rifles, sent from the command. What
could I have done? Fight with them over it?"
"No, no, I'm not saying you are to blame. But it's a disgrace! If it had only
not come to this! How can the Yugoslav flag be flying from our church
steeples? Oh Lord, behold and judge!... Non-believers only think of their
own personal gain. And what did the partisans say? Were they impressed
when they saw the Yugoslav flag flying?"
"They said they were just carrying out orders from the command. In fact, I
heard them say they wanted to install a machine gun up on the bell tower."
"A machine gun?"
"Yes, a machine gun, because you can control the whole town from the
tower."
"We have always known what kind of freedom the Serbs have given us! But
what kind of Albanians are these partisans working for the Slavs? They
have sent our sons off to be killed there. Poor Albania, that's fallen into their
clutches!"
Normal life in town was paralysed. There was no more travel or telephone,
no shops or businesses opened, no government offices or official records.
On rare occasions, a piece of paper stamped with a partisan seal could open
doors. Albania was petrified and had fallen into a coma. Educated people
did not know what to do. The uneducated had taken power, and this was
only the start.

48
Several days later, military operations began in town with identity checks
and searches. All the houses in town, without exception, were searched by
armed partisans, every nook and cranny, every chimney and basement. On
the pretext that they were looking for 'criminals' and 'reactionaries,' they
strove to spread terror throughout the population. In almost all cases, the
searches resulted in imprisonments and executions.
To escape the terror, many people fled into the mountains and joined the
illegal opposition, or hid in the home of a trusted friend. Punishment for
anyone sheltering 'reactionaries' was terrible torture and execution. This
sometimes even occurred in cases where one person's name was the same as
the person being sought. Most of the men, soldiers and civilians, who
carried out these searches were virtually illiterate.
In early December 1944, a group of 7-8 important figures arrived at the
Franciscan Monastery in Gjuhadol. Among them was Kolë Jakova and it
was said that their leader was Nako Spiru. They brought orders with them
for the closing down of our religious periodical Hylli i Dritës (The Day-
Star), and of all other religious periodicals, Zani i Shna Ndout (The Voice of
St Anthony), Zgjimi i djelmnisë (The Awakening of Youth), Bijat e Zojës
(The Girls of Our Lady), etc. They shut down the printing house and all
religious organizations. The men paid a 'visit' to the library and museum of
Father Shtjefën Gjeçovi. Kolë asked for Gjeçovi's ring. It was said to be
from ancient times, probably from the first century, and was made of gold,
crafted with great mastery. On it was a large gem, far too large for the ring
itself. They say that a representative of the British Museum had once
offered to buy it for 14,000 pounds sterling. Kolë confiscated it, leaving us
with an official receipt.
The Year 1945. The grim measures introduced to terrorize the population
got worse and worse in the months of January and February 1945: identity
checks increased, more people were imprisoned, there was more torture,
more executions. Almost every evening after dark, organized groups would
parade down the streets howling with fury and singing songs to terrorize the
population, such as "Vengeance for the Youth!"
The same fate awaited the villages in the surrounding area. No foreign
occupation had ever caused more suffering to the Albanians than this group.
We received news that Dom Lazër Shantoja had been caught while in
hiding with Dom Ndre Zadeja in Sheldi. Dom Ndre Zadeja was then shot,
the only reason being given was that he had sheltered a colleague in his
home. Both of them were Catholic clergymen and writers. Dom Ndre
Zadeja had studied in Austria. He was much admired by young people in
Shkodra for his plays on legendary and historical subjects. Dom Lazër, a
priest from Shkodra, was a man of learning and of rare talent as a public
speaker. He had been politically active and was one of the main editors of
the opposition newspaper Ora e Maleve. When Zog took power in 1924, he

49
was forced into exile. He found asylum in Switzerland from where he
returned to Albania in 1939, working thereafter for cultural institutions. The
communists regarded him as a fascist and so he fled to Sheldi. After they
arrested him, they tortured him barbarically and finally shot him.
In the early months of the year they also arrested Father Gregor Lumaj who
at the time was parish priest in Berisha, and accused him of being a sworn
enemy of communism and of having prevented its spread in the Puka
region. This humble father had spent all of his life in the mountains of
Dukagjin and Puka, and enjoyed unquestioned respect among the people in
the mountains because of his sincere devotion to them. He was also an
expert in their customs and in customary law.
One morning, the Franciscan Monastery in Gjuhadol found itself
surrounded by partisans. This was the first search to be conducted. We were
all assembled in the main reception room and our papers were checked as
other partisans rushed through the corridors, searching the rooms. When the
search was over four or five hours later, and we were permitted to return to
our rooms, we discovered that everything had been turned upside down.
They had taken all the typewriters, cyclostyles, radios, field glasses and
photography equipment. From the Shtjefën Gjeçovi Museum they took all
the old filigree weapons and the rifle that Gjeçovi had carved and fashioned
of his own hand. Of course, many of the smaller pieces of fine furniture
were missing, too. This type of 'search" became standard for all of the city
of Shkodra, and every raid resulted in many arrests. It happened to the
monastery many times. The city was living days of fear and trepidation.
One day, our Franciscan Superior, Father Mati Prendushi, mustered his
courage and asked for a meeting with the commander, Shefqet Peçi. He
spoke to him normally as would a prophet to a king, informing him candidly
that the behaviour and actions of the partisans were uncouth and
unacceptable. He reminded him of the inviolability of ancient monuments
of culture and art because they were part of the national heritage of the
Albanian people and must not be touched by anyone, and asked for the
objects taken to be returned to the museum as quickly as possible. Shefqet
Peçi listen to the brother attentively. He then explained to him that
information had come in, alleging that the Franciscan Monastery was
sheltering the war criminals who headed the former government, such as
Father Anton Harapi, Mehdi Frashëri and his son, Ibrahim Biçaku, and Lef
Nosi, etc. Father Mati made it clear that these figures had been at the
Franciscan Monastery while they were in power, but had departed either
before or during the withdrawal of the German Army. Shefqet Peçi then
promised Father Mati that he would issue an order for the partisans to
behave properly.
There was much tension at the time because Kelmendi territory would not
submit and was putting up so much resistance that the survival of the new

50
government in Tirana was in jeopardy. He stated that he would be serving
as commander of the "Comrade Mehmet Shehu" Operation and would
convey to it his positive recommendations for them and the Franciscan
Monastery.
Another, even more savage wave of terror was brought to Shkodra by
Mehmet Shehu himself. Early one morning, he appeared at the Franciscan
Monastery accompanied only by his partisan driver. Over his shoulder was
the rifle of Gjeçovi that they had stolen. Visiting the museum, he removed
the rifle from his shoulder and put it back where it had been originally.
When he got to the library, which at that time was the best one in Albania,
he expressed his admiration for the cultural activities of the Franciscans.
After a short visit to the classrooms of the Illyricum secondary school, he
met with the members of the Franciscan Order. During the talk, he took the
Catholic clergy to task, and in particular criticised the periodical Hylli i
Dritës for its oppositional stance on "Bolshevism," claiming that the latter
guaranteed "genuine brotherhood among all peoples under the flag with the
proletarian star." Then he turned to the young people and asked them:
"What do you young people think about these matters?"
I replied that real internationalism could not be brought about by oppressing
nationalism."
"Where are you from?" he asked me.
"From Shkreli."
"That's the most reactionary part of the country," he replied.
Everyone's attention was concentrated on Shkreli at that time. Llesh
Marashi, commander of the one-time gendarmerie in Shkodra, came from
that region and had organised regular units to fight against the communists.
One incident, much spoken of, took place in the village of Bajza near
Shkreli. The communists gave orders for the whole population to assembly
in the church and then began their terrorist action. But, at the same time,
Gjon Martin Lulati and Mirot Paloka from Bajza, who had organised many
men in underground units, surrounded the church, the population and the
partisan commander with his men. An order was given for all those who
were for the communists to step aside, including the partisans. The partisan
officers in the church prepared for the inevitable conflict. At this critical
moment, Father Ciril Cani intervened. He was one of the great patriotic
figures of the nation and was serving as parish priest in Bajza at the time.
He took the mighty cross from the main altar and placed himself between
the two sides, shouting loudly:
"God be with you! Stop, do not spill one another's blood. Oh, Gjon Martin
Lulati, I order you in the name of Christ to lift the siege! And you, partisans,
go away and leave the people here in peace and quiet. Consider well what I
have said for we are all Albanians and brothers!"

51
 PARNASSÓS
LASGUSH PORADECI
Poet albanez de talie europeană, gânditor, traducător născut la Pogradec,
Albania, în anul 1899 şi decedat la Tirana în 1987. A studiat literatura la
Bucureşti şi la Graz, Austria, unde şi-a susţinut doctoratul cu o lucrare
privind opera poetică a lui Eminescu. A fost cel mai apreciat liric albanez al
secolului XX. Poet prin excelenţă, dincolo de orice compromis, Poradeci a
lăsat moştenire volumele “Dansul aştrilor” (Constanţa, 1933) şi “Steaua
inimii” (Constanţa, 1937).

Steaua
(Ylli)
Iese din suflet o stea
Sărmană, de unde vii?
Parcă sus pe deal ardea
Sau zbura înspre tării

Parcă se mistuie iar

Jos, în piept, printre himere
Parcă se pogoară - jar
Steaua vieţii ce nu piere

Stea şi dor, vă-ngemănaţi

Răpind inima-mi din ceaţă
Străluciţi şi iar plecaţi
Lângă cer şi lângă viaţă.

Adoarme lacul
(Fjet liqeni)

Sus, în pădurea cea de toamnă

Adoarme lacul nemărginit
Adâncurile parcă-ndeamnă
Un foc să ardă, aurit

Parcă s-a-nflăcărat izvorul

Şi a lucit plin de magie

52
Luceafărul oprindu-şi zborul
În taină şi iubire vie

Sub munţi se stinge ca un gând

Oraşul nostru efemer
Se aprind stelele pe rând
Întru frumos! Întru mister!

În clipa-aceasta de apus
Când ochii-mi beau ca din izvor
Pricep cum sufletul, de sus
Mi-e fermecat de un alt dor

Sfârşit de toamnă
(Mbarim vjeshte)

A zburat şi-ultimul stârc, cel măreţ şi plin de dor

Printre munţii cu zăpadă, a plecat devreme-n zor
Plecă greu, îngândurat, iar cu pliscul său prea tare
Noului stăpân de cuib, i-a bătut la poarta mare

Nu se mai zăreşte stârcul, cel al soartei încarnare

După brazdele săpate de copite, pluguri, care
Cârtiţa nu se aude, şoricelul cenuşiu,
A pierit şopârla neagră şi tot câmpul e pustiu

Îngheţat pământul zace fără glas sub boarea rece

Bate vântul mohorât, suferinţele întrece
Frigul creşte şi se zbate, dar prea veselă, micuţă
Printre garduri şi tufişuri ciripeşte-o vrăbiuţă!

Vai, ce har avut-a stârcul, nobil, suflet înălţat

Când păşea încet şi mândru, ca un mire încoronat!...
|nsoţit tot timpul, dulce, de mireasa-i strălucită
Ce privea în sus, spre ceruri, calmă şi neprihănită31.

31
Aceste poeme sunt cuprinse în antologia „Un alfabet al poeziei albaneze”, A.-Ch.
Kuciuk, Bucureşti 2003 / Këto poema janë përfshirë në antologjinë „Një alfabet i
poezisë shqipe”, A.-Ch- Kyçyku, Bukuresht 2003.

53
 PAUL VINICIUS
(Rumani)

Historia e një plage të freskët

Poet, dramaturg, prozator dhe eseist lindur më 24 janar 1953 në Krajovë,

Rumani. Ka mbaruar Fakultetin e Mekanikës në Bukuresht në vitin 1982.
Debuton po atë vit me një cikël poetik. Në vitin 1987 cenzura komuniste
ndalon botimin e vëllimit E marta e kaltër, e mërkura e bardhë. Qysh nga
viti 1990 punoi si gazetar, duke hequr dorë nga kariera politeknike. Libra të
botuar: Rruga gjer në çmendinë dhe kthimi përgjysmë (poema, 1998),
Eklipsi (poema, 1999), Studim burri (poema, 2003), Edhe ne kemi qenë në
Amerikë (teatër, 2004), Një poemë për Joan Florën (poema, Red Pagoda
Press, SUA, 2005), Kolonia Graffiti (teatër, 2005). I pranishëm në shumë
antologjie dhe fjalorë letrarë, laureat i një sërë çmimesh me rëndësi. Është
anëtar i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë dhe anëtar themelues i
Shoqatës së Gazetarëve Rumunë. Nga viti 2003 punon si redaktor në
Shtëpinë Botuese të Muzeut të Letërsisë Rumune.
E-mail: paulvinicius@yahoo.com

historia e një plage të freskët

e pra
kur kthehem unë në vendin
që të tjerët
rëndom
e quajnë nështëpi
nata ka rënë kaherë
dhe nis beteja me shkallët.
janë ca shkallë të koklavitura
spirale
motra me terrin
dhe alkoolin në venat e mia
e që tek bredhin sa andej këndej
më marramendin.

s’është aspak e lehtë të zbresësh

bashkë me shkallët
nga kati i shtatë në të pestin
vëlla me terrin
dhe me alkoolin në venat e mia
që enden

54
të dehura me gjak
sa andej këndej
nëpër trupin e vrimuar e pothuajse të huaj
si ndonjë fabrikë rreziqesh.

ndonëse s’është rasti

përfytyrimi im mbi parajsën
është një fushë e rrafshët
plot me tryeza
me karrike
pa kurrfarë shkallësh
dhe
aty-këtu
nga një pijetore.

pesëdhjetedy

tash njëzet a tridhjet vjet më parë

e merrja jetën në duar
dhe bam!
e përplasja përdhe –
e ja
nuk thyhej.

tani e mbaj me shumë

me shumë kujdes
si të jetë ndonjë nuse e brishtë
e ja
gjithë rrjedh rërë prej saj

oh
e madhe është fuqia jote
o zog
o shelg
o urith.

& të tjera femra shpupurisur nga jeta

e kështu themi gjithnjë:

edhe vetëm një femër
e mjaft!
vetëm se ajo femra
kërcen (hop!) mëkokëza

55
dhe bëhet shtatë-tetë-nënte femra
ndaj të ngrysurit
e atëbotë nata është bash e vonë
dhe më e dendur se e gdhira
e ç’të bësh? -
s’mund të fundosesh.

e ndonëse shket drejt drekës

(dita e dytë tashmë)
femra e shtatë gjithë shprehet:
sot s’kemi ç’hamë tjetër
veç dashurisë
e kështu ndodh
atë hamë
atë djersijmë
njëherazi.

e pasi djersijmë e djersijmë

femra e shtatë është tashmë e teta
kurse e marta është e mërkurë gjithë ditën
e ç’viran të bëjmë
se mbi këmbët e saj të pambaruara
s’shkruhet asgjë
veç: dashuri
dhe ti e lut femrën e nëntë
të mos
mos kërcejë mëkokëza.

prandaj edhe s’vdes

unë
prandaj
gjërat shkojnë rrokopujë
këtejpari
në këtë jetë.

vetëm tek nina e mbaj shpresën

vetëm ajo ka një vështrim aq të kthjellët
kur më sheh
(si urinë pëllumbi)
që mos zhdukem ndonjë ditë
krejt
brenda saj
sikur të gëlltiste ndonjë hapje

56
e me aq
mbaron e tëra!
ftohma.

një natë si ndonjë pikaso

i rremë

e kapa sonte diellin

duke zbritur nga shtrati im
këmbëzbathur.

kishte kurmin tënd –

kurse unë
jo se s’kisha zemër
(se zemër kisha)
por në vend të seksit
kisha dy papuçe
me xhufka të kuqe.

e atëherë erdhi dimri

e atëherë erdh’ pranvera
e atëherë u kthye im vëlla
(marsiani)
nga botët e ngrohta
në trajtën e dy papuçeve
me xhufka
veçanërisht
të kuqe.

atëhere më kaloi para sysh

ajo femra e kaltër
që ngjan me ty
saherë ngrihesh që brenda meje
me një lot sa hëna
duke rrëshqitur mbi fytyrë
tek zbret nga shtrati im
këmbëzbathur.

dhe qetësi

por ato duar që ta bënin lëkurën të rënkonte

dhe fjalët që ngrini folezë në pushin e veshëve
duke lënë përherë një hënë pesëmbëdhjeçe

57
në qiell
mbi ne
nuk ishin të miat –
ashtu siç as trupi yt
që dukej një përzgjatje
e frymëmarrjes sime të lumtur.

mes mjaltit të nepërkës

dhe spermës së stalakmiteve
do të kisha dashur të të jetoja.

ndoshta jam i kapitur

ose kam pirë vetëm me një gisht
më pak
(harresë)
porse
nganjëherë
kësisoj mbyllen udhët
që përshkon njëri në kurmin e tjetrit.

s’më mbetet
veçse të të them
natën e mirë

në këtë jetë - prezervativ.

dashuria jonë – si një puntor i lodhur

që ka hyrë në grevë
me një sy të mavijosur

por dashuria jonë jo vetëm duket

po vërtet është tjetërgjë –
o grua;

duket ajo si ndonjë puntor që ka hyrë në grevë

ndihmuar edhe nga një ndërprerje e rastësishme e dritave
por është në fakt
një muratore
së cilës i ka mbaruar llaçi
e s’do ta pranojë.

E kur të bëja unë dashuri

(gojë më gojë)

58
fjalët më flatronin anës veshëve të tu
si ca satelitë të prishur
dalë graviteti

sot ende është hëne e plotë;

nesër-pasnesër do shpërthejë manushaqja
pastaj do marrosen bliret
duke na zvarrisur udhësh pa emër.
ja pse ende ia dal
të marr frymë
sikur mos më dhimbte
ajri
sikur ti
të ishe po ajo
e ngrohta dhe e perëndishmja
(e ngrohtë dhe e perëndishme)
që më ndehet nën kockën e ballit
dhe më pëshpërit
të çmendem pak edhe unë.

qentë së afërmi

mbi mua do të pshurren qentë së afërmi

po me ty ç’pata
që të ndëshkova
kaq
të re
të mësosh
sa lehtë
mund të mbulohesh
me një zemër
por sa vështirë
është o zot
ta gjesh atë zemër
s’të thashë.

shenja toke

e ashpër është pija

po as unë s’jam më i butë.

tani
as që di

59
nga erdhi kjo punë:
vallë të më ketë thënë babai
apo vetëm mendja ime
a ndonjë jehonë e saj
të ketë folur zëlartë:
“biro:
dëgjo këtu – dëgjomë:
mos i ha kurrën e kurrës
lekët e pijes” –
fakt është
se kështu kam vepruar:
një ulli / 200 raki / një ulli / 200 raki.

tani –
o më mposht ajo
o e mposht unë –
rrugë kthimi s’ka.

kur mbush 54 vjeç

s’ke si
ta pudrosësh
të shkuarën;
e as i mjekon dot dashuritë e hershme.

një rresht i gjatë dështimesh

të mblidhen mbi shpinë
e të shtyn
gjithë të shtyn
përpara
thua se po jepet falas bukë me lumturi

ballë teje:
një rrugicë gjithnjë e më e ngushtë
e më e ngushtë

pastaj toka
dhe graviteti
dhe planetet.

toka –
stacioni i ardhshëm.

toka –

60
si ndonjë femër nga vulgu
që më është përvjedhur
hajdutçe
në jatak
e s’më braktis
gjer në fund.

IOLANDA MALAMEN
Poete dhe prozatore e shquar, gazetare e kulturës dhe përkthyese lindur në
vitin 1947, autore e vëllimeve Gjendje hyjnore, Udhëtim në natyrë, Tokë
nën dëborë, Një gur i bardhë mbi një gur të zi, Lulja që ec, Engjëlli i zbritur
në rrugë, Ngadhnjimi i dantellës, Islenda e dytë (poezi); Unë, mjeshtëria e
xhelatit dhe mbretëresha e pikëlluar, Shtëpia Verdi, Filipi dhe Margarita,
Letër Lavuazierit, Alisa në Botën e Krimit, Antoni dhe Kavabata (prozë). Ka
botuar pesë vëllime bisedash me shkrimtarë rumunë e të huaj, laureate e
Medaljes së Akademisë Femina për poezi në vitin 1999, e Çmimit APLER
për gazetari kulturore (2006).

Dielli i hirtë

Dielli i marsit, gri, është tumori i mushkërisë së djathtë së

tim vëllai.
Një pluhur i bardhë, me erë të fortë ngrihet si një bash i vogël
nga frymëmarrja e tij
Shoh nga dritarja e sallonit një mi që kapërcen oborrin
e ndyrë të spitalit.

Kur isha fëmijë, i them mjekut teksa im vëlla fle në

shtratin prej metali kutullaç, kam shkruar një poezi për vdekjen.
Mjeku më hedh një vështrim prej qeni të trishtëm, ledhaton fletën e
vëzhgimeve te kryet e shtratit si të ishte lule
Në poezi im vëlla rrinte shtrirë mbi një dysheme të qelqtë dhe mbante
shtrënguar në gjiks lodrën e vet të dashur: një sëmundje e mistershme.
Pasi përshkruaja në fjalë të ndjera praninë e sëmundjes në trupin
e brishtë
Poezia mbyllej me një metaforë naive për vdekjen.

Zoti doktor, ju lutem t’i bëni derman lëngatës! Shihni, edhe mjekësia
ka ecur shumë në këta dyzet vjet, por metafora ime

61
s’u tund nga mushkëria e tij e djathtë...

Në sallonin me nr. 29, korridori djathtas, kati i dytë

dega e reanimacionit, dielli gri i marsit ende shpërthen nga gjoksi
i tim vëllai, duke mbushur dhomën me rreze të hirta.

Plaga e bisturisë u mbyll nga një tel me gjemba, por matanë saj
ndodhet një zbrazëti e kuqërremtë ku dua të hyj, të shoh dhe ta kuptoj.

Ku do ta ruajmë lëmshin e hirtë të mushkërisë sate? Do të

bëjmë
një
piedestal? Do ta kyçim në një kasafortë?
Im vëlla s’ka lejë të flasë, por i lejohet ta lerë veten
Ta shohë gjithkush si një peisazh me një hijeshi të tejdukshme.

Do hapë sytë dhe do të kërkojë cigare

Trofetë e lëngatës do t’i kallen së shpejti, mes telit me gjemba
më thotë mjeku duke flatruar duart çuditshëm.

Rend drejt metrosë me telin gjembaç të vëllait mbështjellë si një

Gjerdan perlash rreth fytit. Një i panjohur ma shkul
Dhe zhduket
në terrin e Parkut të Rinisë32.
Në qiell hëna i ngjan në klloçke të majme. Nuk ngopem së pari.

Mbijetesa

Pse e ke frymën të kuqe si gjaku

dhe më avitesh, korb,
aq shumë, sa çukit pa mëshirë
në zemrën time mbijetesë?
Të thashë unë: eja, korb-korbëzi
pikërisht tani kur gruri rrjedh me dallgë të mëndafshta
Pikërisht tani kur festoj tre rënie në mëkat
një kërcim të rrallë vdekjeprurës mbi tokë dhe një shpellë të artë?
Pikërisht tani, që jam dashuruar
Pas teshave të tejdukshme të mbretit si pas një burri me shpirt të zgjedhur?
Ç’të gjeti? S’ke paqe në qiell? U zgjua shtaza brenda teje?

Një të diele me shi kur flenë thellë

32
Park i njohur në Bukuresht.

62
Motorrat prej plumbi
Ja tek të gjeta!
Ja tek të kërkova!

I sheh kthetrat e mia? M’i sheh sytë e bymyer nga dëshira?

Sheh vizatuar në qiell një hartë plot burgje?
Të gjitha këto më sollën tek ti...
më thotë korbi më gjysmë fryme.

Vizion mbi poezinë

Kur tehu i thikës fëshfërin ndër gishta si gjethja e verdheme

statuti im shoqëror të hyn mushkërish
tym që gugat nga drithmat
ndërsa lëkura e Kordobës tejzgjatet në pikla sa syri I pëllumbit,
duke veshur gotat me verë
duke ndryshuar vizionin mbi poezinë.
Ç’mall i tmerrshëm në tingullin e gotave me verë!

E ruaj statutin shoqëror si tehun e thikës

nuk e le të harbojë...

Ngrirë mbi një barrelë, tutur në hungërimën e detit si në një gëzof

ai është i sapolyer, i sapo-plagosur
njëheresh me kthimin e mortit nga udha.
Bërtas: Giovanni Paolo Magini pikturoi thjesht dështimin
dhe ca erëza të tjera estetike.

Ruaj statutin shoqëror duke shtrënguar tehun e thikës.

63
 ION MUREŞAN
(Rumani)

Poema për poezinë

Poet dhe eseist lindur në vitin 1955 në Vultureni. Ka mbaruar Fakultetin e

Histori-Filozofisë në Universitetin Babes-Bolyai të Kluzh-Napokës. Punoi
për shtatë vjet si mësues në një zonë të thellë, ku njohu përvojën e vetmisë.
Ka debutuar në vitin 1981 me vëllimin Libri i dimrit, pasuar nga Poema që
s’mund të kuptohet. Është i pranishëm në Antologjinë e poetëve të rinj
(1982), në Antologji e poezisë rumune nga fillimet deri sot (1998) dhe në
Antologjia e brezit ‘80”. Mjaft kritikë e cilësojnë si poetin më të madh
rumun të sotëm, një vetëdijë vazhdimisht e zgjuar, që sheh, gjatë ushtrimit
të kthjelltisë së plotë, shfaqjen qesharake dhe të çvlerësuar të jetës.

Ninullë
Mua në gjumë më ngrinë duart,
sepse në gjumë është shumë ftohtë.
Më zgjuan e m’i prenë.

Fli, zogth i mamit, fli!

Mua në gjumë më ngrinë këmbët,

sepse në gjumë është shumë ftohtë.
Më zgjuan e m’i prenë.

Fli, zogth i mamit, fli!

Mua në gjumë më ngriu zemra,

sepse në gjumë është shumë ftohtë.
Më zgjuan e ma shkulën.

Fli, zogth i mamit, fli!

Tani jam i vdekur.

S’do fle më kurrë.

Fli, zogth i mamit, fli!

64
 Poemë
Këtu tek ju qahet dhe pihet duhan mre-ku-llisht!
i thashë barmanit, se shpesh, tek tryeza buzë dritares
natën vonë kam psherëtirë
duke menduar se ti je larg, larg dashuria ime
e s’do të të shoh më kurrë.

Kurse kjo „fytyrë e vajosur si ndonjë dryn”

Gulçonte e hukiste mbi gotë që ta mbushte me avull:
"Zotni, do të ishim të nderuar të qanit tek ne
do të ishim të nderuar të pinit duhan! Dhe, që të qajmë sëbashku,
për nderin tuaj, po i heq vetes dy shpulla!
Për nderin tuaj po i fut vetes edhe një shpullë të tretë!
Gjithsesi, në kulturën rumune qahet tejmase
Sepse, me nder jush, jemi një popull qaramanësh!”
Dhe e vuri butë kokën e tij prej engjëllushi plak mes gotash –
hënë mes kodrash të dëboruara.

E pijetorja qe plot: tre-katër burra në një tryezë

Kërrusur si urithët mbi tavlla.
(Fytyra të shtrembuara nga dhimbja
e të heshtura si në ëndërr).

Pastaj bujti mesnata, pastaj iku mesnata

dhe gungat nisën të dridhen, të ngrihen e të ulen,
sikur secili të kish nga një pulë deti nën tesha
me kthetrat ngulur mes brinjësh. Kurse barmani endej mes tryezash duke
kënduar:
„Po unë si të të harroj, harroj, harroj
kur puthja jote është kaq e ëmbël!”
Atëbotë pulat e detit nxorrën kokat nga jakat, si gjarpërinjtë,
flamuj me xhufka të kuqe pranë secilit vesh, flamuj të ndyrë, me mjekërza
dhe vajet kalonin si lypësa nga një tryezë tek tjetra:
"Glu-glu-glu, Maria, pse më le?
Glu-glu-glu, Maria, pse ma drodhe?
Glu-glu-glu, Maria, për ty mbajta burgun!
Glu-glu-glu, Maria, si t’ia bëj me pesë fëmijë?"

E çdo tryezë
qe si një shtëpi
me tre-katër qyngje që tymosin
e ne pinim me bërrylat mbi çatira.

65
Kurse nën tavan, duke kujisur
ventilatori na shpuplonte mushkëritë.

Lotë dhe hi mbi tavlla, ujë i zi.

E tek rrija me fytyrën nga muri

nisa të qeshja.
Dhe tregova lart me gisht dhe thashë:
„Mbaruan meremetimet! Mbaruan të gjitha meremetimet!
Dola në rrugë e kundrova qiellin:
Qielli ish si një kantier i braktisur ngutshëm nga ardhja e dimrit.

Poemë
O, të gjorët, të gjorët pijanecë
Si s’u thotë askush një fjalë të mirë!
Sidomos në të gdhirë kur enden duke u lëkundur pranë
muresh
E ndonjëherë bjenë më gjunjë e mbeten si ca gërma
Shkruar nga ndonjë shkollar i mangët.

Vetëm Zoti, në mirësinë e Tij të madhe, afron ndaj tyre një pijetore,
se për Zotin është e lehtë, si për një fëmijë
që shtyn me gisht një kuti shkrepsesh. E sapo
sosin në skaj të rrugës e pas qoshes
ku më parë s’kish asgjë, fap, si ndonjë lepur
u kërcen pijetorja përpara dhe ndal në vend.
Atëhere një dritëzë e përkorë iu shkëlqen sysh
dhe djersijnë rrufeshëm nga aq lumturi.

Gjer pasdite qyteti është i purpurt

Gjer pasdite tri herë bëhet vjeshtë, tri herë bëhet pranverë
Tri herë shkojnë e vijnë zogjtë shtegtarë nga viset e ngrohta
E ata flasin e flasin për jetën. Për jetën
Ashtu, në përgjithësi, gjer edhe pijanecët e rinj shprehen
me një përgjegjësi të ngrohtë
e nëse iu merret goja e iu trashet gjuha
s’ndodh për shkak të ideve tmerrisht të thella që kanë
por ngaqë të frymëzuar nga rinia
arrijnë të thonë gjëra vërtet prekëse.

Mirpo Zoti, në mirësinë e Tij të madhe, s’ndalet këtu.

66
Menjëherë hap me gisht një vrimë në murin e Parajsës
Dhe i fton pijanecët të shohin.
E ndonëse dridhjet nuk i lenë të shohin veçse një arnë bari
s’është pak për vdekatarët.
Derisa ngrihet njëri dhe e prish muhabetin. E thotë:
“Së shpejti, së shpejti vjen mbrëmja
atëhere do çlodhemi e do kemi paqe shumë!”
Ngrihen njëri pas tjetrit nga tryezat
fshijnë buzët e njoma me shami
dhe iu vjen shumë, shumë turp.

Poema për poezinë

Gjithë jetën kam mbledhur lecka që të bëj një dordolec
Kujtoj ditët kur, fshehur nën shtrat, përsosja veprën
kujtoj turmën e këpucëve të vjetra ku mbështesja kokën nganjëherë
kur më kaplonte gjumi
e tani që është gati
natë për natë fik dritën dhe mjafton
të dyshoj se mund të jetë atje
e nis të ulërij nga tmerri.

Nga dritarja
Nëse ndonjëherë do të mbërrijmë në Qytet
do të shohësh edhe ti si hapen kanatet
e si gratë hedhin në rrugë krahë engjëjsh mbetur
nga darkosja.

Ftohtë
Në kufijtë e kujtesës është aq ftohtë saqë
po të plagosej një mjellmë
në plagë një plak mund të banonte

Në kufijtë e kujtesës është aq ftohtë saqë

vetëm fqinjët rrijnë zhytur gjer në brez në miell druri e këndojnë
vetëm fqinjët – si ca flakë gjelbëroshe.

67
 PËR TË QESHUR E PËR TË QARË
DE RÂS ŞI DE PLÂNS
ASTRIT CANI

Habia kulturore
Tirana-Milano solo andata

Herën e fundit që ishem në Tiranë (fama e ngjyrave të Tiranës i ka ndezë

shum trune mes italianëve truthatë), më thanë se rruga Myslim Shyri ishte
orientue seriozisht kah nji binjakëzim me rrugën Montenapoleone të
Milanos. Bukur, apo jo! Unë në Milano jetoj, mirëpo nuk di pse nuk më
gëzoi ky lajm. Më gëzon kur bahet nji rrugë e re, dhe mirëmbahet për kah
ana estetike. Amà rruga Montenapoleone e Milanos nuk asht kulmi i
kulturës italiane, dhe nuk dashurohet prej milanezëve. Të cilët tashma as ata
vetë nuk mund të blejnë nji palë këpucë aty, dhe u hapin shtegun klientave
nga Japonia dhe ndoj vend tjetër. Asht simbol, kjo rrugë. Simbol i së vetmes
industrí që i ka mbetë Italís, pasi i kanë dështue tana tjerat, industria e
modës. Nuk ka fare randësi mendimi im, mirëpo, të zotin e rrugës, pra
padronin moral të saj, nuk e ka pyet kurrkush. Unë s'di ç'mendim do kishte
pasë Myslimi, të cilin asht pak vonë me e pyet, sikur emni i tij të lidhej me
emnin e Armanit apo Valentinos, që sigurisht nuk mund të quhen burra me
namuz, simbas botëkuptimit të Myslimit. Myslimi, sigurisht nuk asht
kondra vetrinave sexy, nuk asht kondra të veshunit firmato, por mbase nuk
ka luftue për 'to, dhe nuk do dojte që emni i tij t'u bante strehë atyne
vlerave. Jazek, do kishte thanë Myslimi, jazek!

Njeriu

Në nji periudhë m'u kujtojte shpesh se insani, ose njeriu simbas arabishtes,
asht pak edhe insane, i lojtun nga fiqiri, simbas anglishtes.

Ku me lexue

Njani nga lexuesit që ishin te promovimi i librit tim në nji showroom të

Milanos, më pyeti, mbasi e kishte ble librin, se përse duhej edhe t'a lexojte
ate. Sigurisht, pyetja asht krejt me vend. E randë asht me i ble librat, por me

68
i lexues asht edhe ma e randë. Shiko, i thashë: unë nuk di përse, por di se ku
duhet t'a lexojsh. Dhe jam i sigurtë se aty do e lexojsh. Në hale. Po. S'ka
dyshim. I vetmi vend ku përqendrohemi në jetën tonë të rrëmujshme alla
oksidentalçe, asht haleja. Asht e vërtetë se ne hamë shpejt dhe dhjesim
kadalë, në të vërtetë duhet të jetë e kundërta, por nejsa ma. Prandej them, je
që je, po dhihesh që po dhihesh me çerekorsha me radhë: e fatti una cultura,
no!

Altruisti hajgarexhi

Më ke gjakun borxh, i tha dhuruesi i gjakut, pacientit të cilit sapo gjaku i

dhuruem prej tij i kishte pështue jetën.

Loja (Joël Gayraud)

Sa ma shum me u ngjitë në shkallën shoqnore, aq ma shum argëtimet e

humbasin domethanien. Punëtorët e vjetër të fabrikës në parapensionim që
lozin murlan në kafen e qoshes i përkushtohen nji argëtimi ma të
qenësishëm se pasunarët e rij që lozin golf, lojën ma absurde dhe të
mërzitshme që asht konceptue ndojherë. Në mënyrë kuptimplote, ka ndodhë
që tekëndej shekullit të XVIII të vijë tue u zhvillue kjo lojë koloniale
aristokratësh të mekun që, tue heqë dorë prej tana vlerave agonistike mbi të
cilat bazohej fisnikia e tyne, nuk guxojnë ma me u matë kund përpos se mbi
nji sipërfaqe të dallgëzueme në nji turné të kotë kundër vetes së tyne, të
qëruem prej cilitdo rreziku. Nji sport katran coftinash etike dhe politike që
ka mujtë sall me tërhjekë vetëm favoret e klasave mbizotnuese aristokratike
që sot ndajnë kontrollin e ekonomisë planetare. Manjatë sauditë, brockers të
bregut Perëndimor, burokratë aziatikë të shajnitun prej ekonomisë së tregut,
mafiozë rusë në krye të rrengjeve industriale dhe të industrisë së rrengut, të
gjithë i bashkon entuziazmi për luksin kallp të greens. Këtu, mbjellja andej-
kndej e lojtarëve të ndihun prej caddie-t të vet, i jep gjithsecilit prej tyne
iluzionin se asht nji njeri. Borgjezi i vogël i gëzohej pasjanseve në qetësinë
e sallonit të vet; green-i dhe shtatëmbëdhetë birat e tij janë barazvlera e ajrit
të lirë të atij salloni dhe sidomos e qetësisë së tij mirakandës: nji kronotopí e
pacekshme prej ngjarjes. Sepse drejtori i nji ndërmarrjeje ose i nji Shteti –
amà, asht e njejta gja – nuk druen e as urren asgja si ngjarjen; dhe kur luen,
don lojën e pastër, ku nderohet serioziteti. Proletari argëtohet nga zhurmat e
kafenesë, nga të porsaardhunit, nga pyetjet. Nga njana anë nji pjesë e
atmosferës së hapun ndaj jetës, ndaj tokimit, ndaj ngjarjes, nga tjetra nji
botë në kllapa dhe e kthyeme shterpë. Ndamja jetë e lojë nuk njihej nga
proletari. Por kjo epokë asht në pikën e zhdukjes. Sot vetmia borgjeze dhe

69
shpirti i saj i pakorrigjueshëm i randësisë dhe seriozitetit e ka kapë
konsumatorin deri te fëmijët e tij të ngjtun mbas lodrave elektronike.

Plutarku

“I dashtun Pizon, ti e din mirë sa pak m'a kande me shkrue, por meqënëse
më re në qafë, kam me u përpjekë me t'a shpalosë shkurt e qartë mendimin
tim përmbi fatin”. Kështu çelet libri përmbi fatin i personalitetit ma të madh
të Greqëisë perandorake.
Plutarku u lind në vjetin 45 m.K. Ai shkroi 250 libra. Me sa duket të shumtë
qenë ata që i ranë në qafë me i shkrue, mbasi atij vetë nuk i pëlqente ky
zanat. Dha shpirt diku rreth vjetit 127.

Maksima

Koha jon asht e pasun me artista, por e vorfën me mjeshtra.

Sifatet e Borgesit

Shpesh mjeshtrit argjentinas, i pëlqente me ua besue idetë e tij, zadhanësve

të tjerë: filozofë e mendimtarë imagjinarë. Kjo vinte, ngaqë ai e
konsiderojte si kritikën njashtu edhe filozofinë si zhanre të letërsisë. Thotë
në fund të esesë Bianthanatosi, të Inkuizicioneve të tjera: “Tue e lexue
rishtaz kte mendim, mendoj për tragjikun Philipp Batz, i cili në historinë e
filozofisë quhet Philipp Mainländer. Ai ishte si unë, nji dashamirës i
Schopenhauer-it. Nën ndikimin e tij (e ndoshta nën atë të agnostikëve), ai
përfëtyroi se jemi fragmente të nji Zoti, që në fillim të kohëve u
vetëshkatërrue, lakmiqar për mosqenie. Historia e përbotshme na qënkesh
agonia e errët e këtyne fragmenteve. Mainländer u lind në vitin 1841; në
vitin 1876 ai botoi librin e tij Filozofia e Çlirimit. Po atë vit, vrau veten.”
Me ironi sokratike, Borges-i, ia beson këtë ide pafundësisht tragjike, nji
personazhi të tij, që me nji gjest metanarrativ, e plotëson thelbin e filozofisë
së vet, me nji gjest që i jep fund vetë jetës. Virtyti i filozofit Mainländer,
asht talenti i Borges-it. Dhe talenti i Borges-it, asht virtyti i personazhit të
tij. Kjo asht edhe nji leksion etik për shkrimtarin: ma shum vlerë estetike ka
me e vra veten nji personazh i joti, sesa ti vetë si shkrimtar.

Aforizma

E vërteta nuk asht ashtu si e sheh shumica, nuk asht kurrë mediokre; por
realiteti asht ashtu si e sheh shumica, pra asht i mediokërve.

70
 Shkrimtari përballë përvuejtunisë

„Dedico questo libro alla parola umiltà, che manca al lessico albanese. Una
tale mancanza può dar luogo a fenomeni assai curiosi nell'andamento di un
popolo”. Ky asht përkushtimi unikal që i paraprin nji librit me skica
origjinale Vendi ku nuk vdiset kurrë, i shkrimtares së re Ornala Vorpsi.
Nuk asht nevoja me qenë ekspert i historisë së gjuhës shqipe, me e ditë se
njikjo fjalë umiltà, s'ka si mos me egzistue në nji gjuhë që qysh se ka fillue
me u shkrue e për pesë shekuj zgjedhë osmane asht mbajtë gjallë nga njerzit
e Krishtit. Dhe për ma tepër, fjala përvuejtuní që (siç ven oroe diku K.
Zejno) të kujton fjalën përvojë, asht shum ma e ambël se umiltà që i
bashkalidhet foljes umiliare – me poshtnue.
Ia kushtoj këtë shënim fjalës përvuejtuní, që i mungon leksikut të
shkrimtares Ornela Vorpsi. Nji mungesë e tillë mund të bahet shkas
dukunísh shum të çuditshme në mbarëvajtjen e nji shkrimtarje.

Abuzimi ndër shqiptarë

Fjala abuzim u pëlqen shqiptarëve, u duket fjalë buzëhollë, prandej

abuzojnë. Përveç abuzimit, shqiptarët edhe buzërojnë. Jemi nji popull me
nevoja të ngutshme erotike, dhe edhe shpifja, pra buzërimi, asht trajtë e
kallëzimit dashunor, të asaj që nuk zotnohet.

Shkrimtarët shqiptarë

Cilët janë shkrimtarët shqiptarë? Të gjithë e dijmë. Cili asht profesioni i

tyne? Me shkrue, sigurisht. Po zanati i tyne, cili asht? Me ba si shqiptarë,
nuk ka dyshim. A doni me e ditë se cili asht barometri i krijimtarisë së tyne,
asht pikërisht kjo luhatje profesion-zanat. Kur shkruejnë mirë nuk bajnë
shum si shqiptarë; kur bajnë shum si shqiptar, nuk janë tue shkrue gja.

Kakatil, kakatil, kakatil… kaservil

Shqiptari anadollak, ose arnauti dallkauk, pra zgjebja e ligatinës moçaloro-

bizantine, që ka rezistue falë vorfnisë shpirtnore jo të provincave por të
provincave të provincave tona, asht servil. Me të kapë fjetë mund të bahet
edhe katil. Diftojani vendin e kthehet prapë në servil. Kjo asht "Kalinka" e
jonë: Ka katil, ka katil, ka katil… ka servil.

71
 Artistat e partisë dhe artistat e tenderomanisë

Partia i kishte qejf statujat e fryme, të gjigandizueme, me dërdëng

propagande. Por amà, sado të mbarsuna me nacional-partishmëni që ishin
ato, hija që bajnë në qytetet tona e ka nji kuptim. Artistat që i kanë ba e
kishin nji nder. Biles, asht ma kuptimplote prania e tyne, se ajo e statujave
të artistave që fitojnë konkurse-tendera dhe bajnë vepra postmoderne për
poetët klasiko-epikë. Shkodranët e shohin me qejf skulpturën e Isa Boletinit,
por jo amballazhin konceptual në mermer që ia asht kushtue Fishtës epik në
qendër të qytetit. Ende ka lezet me pa' nji statujë të kanoneve socrealiste se
ato të postmodernizmit autodidakt. Dhe kjo asht turpi i skulptorëve publikë
shqiptarë.

Nji anonim francez

Nji anonim francez ka propozue nji epitaf jo fort të zakonshëm për nji
personalitet pak të jashtëzakonshëm. Për zotin Robespierre. «Passant, qui
que tu sois, ne pleure pas mon sort: Si je vivais, tu serais mort!»
O kalimtar, cilido qofsh mos qaj për fatin tim :
Po të ishem unë gjallë, ti do ishe në vendin tim.

72
 LUPA E HULUMTUESIT
LUPA CERCETĂTORULUI
FRANCISC HELSTERN33

Argument în favoarea transparenţei şi participării cetăţenilor

la decizii - spre o nouă politică a comunicării europene,
problemă fundamentală a democraţiei

Potrivit statisticilor şi sondajelor, mai mult de opt din zece europeni

consideră că este important să fie informaţi cu privire la aspectele europene.
Şapte din zece europeni vor să cunoască mai multe despre drepturile lor ca
cetăţeni. Aproximativ două treimi dintre europeni sunt de părere că
informaţiile disponibile privind UE sunt utile şi interesante, dar aproape la
fel de mulţi le estimează ca fiind insuficiente. Se manifestă dorinţa pentru o
dezbatere mai deschisă în care cetăţenii să-şi exprime opiniile pentru a
influenţa luarea de decizii la nivelul UE.

Astăzi, mai mult decât oricând, este necesar ca dezbaterea privind Europa să
fie comunicată dincolo de cadrul instituţiilor, cetăţenilor acesteia. Acest
lucru a fost pus în evidenţă de Consiliul European din iunie 2007 care a
subliniat importanţa crucială a unei comunicări sporite cu cetăţenii
europeni, care să asigure o informare completă privind Uniunea Europeană
şi care să-i implice într-un dialog permanent. Aspectul acesta va fi deosebit
de important pe parcursul procesului de ratificare a Tratatului de reformă şi
pe măsură ce ne apropiem de alegerile europene din 2009.

Drept pentru care, la 3 octombrie 2007, Comisia a comunicat către

Parlament, Consiliu, Comitetul Economic şi Social şi Comitetul Regiunilor,
textul Parteneriatului pentru comunicarea privind Europa.

33
FRANCISC-ADRIAN HELSTERN, asistent universitar, doctorand în ştiinţe politice,
născut în 2 noiembrie 1977, la Buzău, licenţiat al Facultăţii de Ştiinţe Politice din
cadrul Şcolii Naţionale de Studii Politice şi Administrative Bucureşti. Masterat în
Ştiinte Politice şi absolvent de Studii Academice Postuniversitare al facultăţii de
Comunicare şi Relaţii Publice “David Ogilvy” în cadrul aceleiaşi instituţii de
învăţământ superior. Este consilier parlamentar la Camera Deputaţilor în Parlamen-
tul României.

73
Comisia europeană adoptase deja, în prealabil, trei iniţiative bazate pe
procesul de ascultare a opiniilor, comunicare şi raportarea la nivel local.
Planul de acţiune a inaugurat o reformă internă majoră în ceea ce priveşte
utilizarea de către Comisie a resurselor de comunicare. Planul D a creat un
cadru pe termen lung pentru ca dialogul cu cetăţenii să continue dincolo de
dezbaterea actuală privind „viitorul Europei”. Mai recent, Cartea albă
privind politica europeană de comunicare a promovat o comunicare cu o
dublă orientare, care implică o participare publică activă a cetăţenilor şi a
schimbat centrul de atenţie de la o abordare cu baza la Bruxelles, la o
abordare raportată la nivel local. Obiectivul global este consolidarea
coerenţei şi sinergiilor dintre activităţile întreprinse de diferite instituţii ale
UE şi de statele membre pentru a oferi cetăţenilor un acces îmbunătăţit şi o
mai bună înţelegere a impactului politicilor UE la nivel european, naţional
şi local. O astfel de politică va lua în considerare preocupările esenţiale ale
cetăţenilor, pentru care informaţiile privind UE par dezorganizate,
dispersate şi greu de înţeles.

Au trecut 2 ani de când, la 1 februarie 2006, Comisia Europeană a adoptat

Cartea Albă a comunicării europene. Cu acel prilej, vicepreşedintele
Comisiei, Margot Wallström, a afirmat că procesul comunicării cu cetăţenii
este o problemă fundamentală a democraţiei. În acest context, s-a menţionat
faptul că toţi cetăţenii au dreptul să fie informaţi asupra activităţii Uniunii
Europene şi au dreptul să participe la proiectul european. Comisarul
european a precizat că procesul comunicării cu cetăţenii europeni nu este
numai o problemă a “Bruxelles-ului”, ci şi a statelor membre. Conform
opiniei sale, proiectul politic european trebuie să îşi găsească locul în inima
şi spiritul cetăţenilor. În acest scop, în Cartea Albă, Comisia Europeană a
formulat propuneri pentru elaborarea unei noi politici de comunicare.
Documentul face parte din Planul de Acţiune în domeniul comunicării şi
reprezintă o încercare de a reforma activitatea de comunicare, în scopul de a
apropia instituţiile europene de cetăţeni şi de a răspunde preocupărilor lor.
Elaborarea Cărţii Albe a avut ca obiectiv principal mobilizarea tuturor
instituţiilor şi organismelor comunitare, a statelor membre, autorităţilor
regionale şi locale, a partidelor politice şi societăţii civile. În acest
document s-au definit principiile comune ale activităţii de comunicare a
problemelor europene; s-a urmărit implicarea cetăţenilor în proiectul
european; colaborarea cu media şi utilizarea noilor tehnologii; înţelegerea
caracteristicilor opiniei publice şi a acţiunii în comun în acest domeniu.
În Cartea Albă referitoare la o politică de comunicare europeană se
subliniază faptul că, în ultimii douăzeci de ani, Uniunea Europeană s-a
transformat într-un ritm deosebit şi se apreciază, de asemenea, că procesul
comunicării nu a urmat acest ritm, creându-se o mare distanţă între Uniunea
Europeană şi cetăţenii săi. În document se sesizează că în sondajele de

74
opinie, tip Eurobarometru, realizate la nivel european, cetăţenii au afirmat
că nu au influenţă asupra procesului decizional comunitar. În viziunea de
ansamblu asupra procesului integrării europene, prezentată de Comisia
Europeană, s-a subliniat corelaţia dintre democraţie şi comunicare, faptul că
o democraţie autentică implică o comunicare reală. În acest context,
democraţia nu poate evolua dacă cetăţenii nu sunt informaţi referitor la
starea Uniunii şi nu participă efectiv la procesul integrării europene.
Din acest punct de vedere, reiese clar că procesul comunicării este legat
direct de conţinutul acestuia şi de elaborarea unui program politic de
comunicare eficient.
În anul 2005, Comisia Europeană a prezentat un Plan de Acţiune care
cuprindea măsuri specifice pentru îmbunătăţirea modului de comunicare cu
cetăţenii, coordonarea activităţilor, elaborarea unor programe interne,
prezentarea şi limbile utilizate în comunicare, creşterea numărului punctelor
de contact cu cetăţenii. Ulterior, Comisia Europeană a lansat Planul D ca
Democraţie, Dialog şi Dezbatere care a avut ca obiectiv asocierea
cetăţenilor într-o amplă dezbatere referitoare la esenţa, viitorul şi obiectivele
Uniunii Europene.
Aceste iniţiative au implicat toţi actorii-cheie europeni: instituţiile şi
organismele Uniunii Europene, autorităţile naţionale, regionale şi locale ale
statelor membre, partidele politice europene şi societatea civilă. În acest
context, adoptarea Cărţii Albe a comunicării europene încearcă să propună
principalele orientări şi să le supună dezbaterilor publice. Cartea Albă a fost
ea însăşi rezultatul unor dezbateri intense care au avut loc în Parlamentul
European, în Comitetul Economic şi Social European, în Comitetul
Regiunilor etc.
În prima parte a Cărţii Albe a comunicării europene se subliniază că
deficitul de comunicare între Uniunea Europeană şi cetăţenii săi constituie o
problemă centrală. În ultimii zece ani, toate instituţiile europene au făcut
eforturi deosebite pentru a comunica şi explica politica comunitară,
acordând mai puţină atenţie opiniei cetăţenilor. Deşi mecanismele
consultărilor publice au fost exersate şi au devenit o procedură curentă,
există încă probleme dificile. De aceea, Comisia Europeană a propus o
abordare fundamental nouă, spre un dialog consolidat, orientat spre
cetăţean, spre un demers mult mai centralizat.
Din această perspectivă, comunicarea are o dimensiune politică importantă,
este o politică în serviciul cetăţeanului. Ca urmare a acestui fapt,
comunicarea trebuie să fie un dialog autentic între cetăţeni şi responsabilii
politici, ca şi o dezbatere politică vie între cetăţeni. Cetăţenii europeni
trebuie să aibă acces la informaţii corecte şi complete referitoare la Uniunea
Europeană, având convingerea că opiniile şi preocupările lor vor fi receptate
de instituţiile europene.

75
Parlamentul European, statele membre şi asociaţiile care reprezintă cetăţenii
au un rol specific, întrucât susţinerea proiectului european de către cetăţeni
este o problemă de interes comun.
Tot în prima parte a documentului, se face referire la spaţiul public
european, înţeles ca dezbatere şi dialog intens între instituţiile europene şi
cetăţenii săi
În spaţiul public european, cetăţenii îşi exercită drepturile lor politice, mai
ales la nivel naţional şi local. În document se precizează că drepturile
politice legate de dimensiunea europeană s-au manifestat, în special, în
cadrul alegerilor europene. Informaţiile referitoare la politica europeană au
fost transmise, mai ales, prin sistemele de educaţie naţională, prin media de
la nivel naţional, regional şi local, iar programele partidelor politice au
abordat, de asemenea, probleme comunitare. În prezent, spaţiul public de
dezbatere are predominant caracter naţional, iar problemele europene sunt
abordate, deseori, din perspectivă naţională. În realitate, există un spaţiu
relativ limitat de întâlnire al europenilor, din diferitele state membre ale
Uniunii Europene, care ar putea să se cunoască şi să dezbată împreună
probleme de interes comun.
În document se afirmă că deciziile politice care afectează viaţa cotidiană a
cetăţenilor europeni sunt încă departe de aceştia şi ei manifestă neîncredere
şi dezamăgire faţă de politica europeană, reflexe ale îndepărtării de politic,
în general. În viziunea Comisiei Europene, una dintre cauze ar putea fi
spaţiul public insuficient menit a permite dezbaterea europeană împreună cu
cei ce decid, dar şi dialogul între cetăţeni. De aceea, problematica europeană
ar trebui să-şi găsească locul în spaţiul public naţional, regional şi local.
În document se apreciază că este în curs de formare cultura politică
paneuropeană, capabilă să antreneze organizaţii şi grupuri politice
paneuropene. Această responsabilitate revine, în principal, autorităţilor
politice naţionale, iar guvernele ar trebui să informeze şi să consulte
cetăţenii.
În dezbaterea naţională, integrarea europeană ar putea reprezenta un interes
real pentru cetăţenii care au nevoie, în acest scop, de o informare completă
şi permanentă. Dezbaterea europeană nu este în concurenţă cu cea naţională,
ci, dimpotrivă, poate spori credibilitatea politică pe plan intern. De aceea,
instituţiile naţionale, societatea civilă şi instituţiile europene trebuie să
coopereze pentru a introduce dimensiunea europeană în spaţiul public
naţional şi local.
În Cartea Albă referitoare la o politică a comunicării europene, Comisia
Europeană a delimitat 5 domenii de acţiune, în parteneriat cu alte instituţii
ale Uniunii Europene, cu statele membre şi cu societatea civilă: definirea
principiilor comune ale procesului comunicării, implicarea cetăţenilor -
cheia unei comunicări reale şi eficiente, colaborarea cu media şi

76
 utilizarea noilor tehnologii, a înţelege opinia publică europeană şi a
acţiona împreună.

a. Definirea principiilor comune ale procesului comunicării

Cea de-a doua parte a Cărţii Albe a comunicării abordează principiile

procesului comunicării, referindu-se la faptul că dreptul la informare şi
libertatea de expresie reprezintă punctul esenţial al democraţiei în Europa.
În Tratatul Uniunii Europene şi în Charta europeană a drepturilor
fundamentale (art.11) sunt înscrise aceste drepturi care constituie punctul de
plecare al definirii principiilor comune şi al viziunii comune asupra unei
politici de comunicare în cadrul Uniunii Europene.
Procesul comunicării este reglementat şi de alte principii importante,
precum:
• Incluziunea – conform căreia toţi cetăţenii trebuie să aibă acces, în
propria lor limbă, la informaţii referitoare la probleme de interes public. În
acest scop, informaţiile trebuie să fie accesibile pe canale diverse (media şi
noile tehnologii de comunicare). Statele membre trebuie să sprijine
persoanele cu orice fel de orizont (mai ales minorităţile, persoanele cu
handicap şi alte grupuri vulnerabile), pentru a dobândi capacitatea de a se
informa şi de a folosi informaţiile.
• Diversitatea – impune ca politica de comunicare să respecte toate opiniile
cetăţenilor, în toată diversitatea lor. Acest principiu ţine cont de faptul că
cetăţenii europeni sunt de origini sociale şi culturale diferite şi au opinii
politice foarte diverse.
• Participarea – implică exprimarea opiniilor de către toţi cetăţenii,
receptarea opiniilor şi dorinţelor lor, dar şi posibilitatea ca aceştia să intre
în dialog cu cei care iau deciziile politice în cadrul Uniunii Europene.
În scopul respectării şi aplicării principiilor şi normelor activităţii de
informare şi comunicare, Comisia Europeană propune ca acestea să fie
înscrise într-un document-cadru, de exemplu o Chartă europeană sau un
Cod de conduită europeană referitor la comunicare.
Acest demers ar face posibil angajamentul comun al tuturor actorilor
(instituţii europene, guverne naţionale, regionale şi locale, organizaţii
neguvernamentale) de a respecta aceste principii şi de a urmări modul în
care politica de comunicare serveşte interesele cetăţenilor.

b. Implicarea cetăţenilor – cheia unei comunicări reale şi eficiente

În Cartea Albă a comunicării se apreciază că politica de comunicare a

Uniunii Europene trebuie să fie axată pe nevoile cetăţenilor, singura
modalitate prin care aceasta poate fi reală şi eficientă. În acest scop,
acţiunea viitoare va fi orientată spre realizarea a 3 obiective:

77
• Îmbunătăţirea educaţiei civice, considerată determinantă pentru
exercitarea drepturilor politice şi civice ale cetăţenilor. Statele membre
sunt responsabile în realizarea acestui obiectiv. Educaţia civică nu trebuie
să se limiteze la informarea la nivel şcolar referitor la instituţiile şi
politicile europene, ci ar trebui să sprijine persoanele de orice vârstă să
utilizeze Internetul şi alte mijloace de informare, astfel încât să participe
activ la dezbateri. Programele europene, precum Leonardo da Vinci,
Socrates, Erasmus, Jeunesse, ar putea contribui direct la realizarea acestui
obiectiv, oferind stagii de pregătire pentru tineri. Programele din domeniul
tehnologiilor informaţiei vor contribui la extinderea “structurilor
numerice” şi la combaterea excluderii unor categorii sociale de la accesul
la informare.
• Stabilirea unor legături între cetăţeni ce pot fi făcute în cadrul noilor
forumuri de dezbateri publice pe teme europene. Se consideră că aceste
legături ar putea duce la consolidarea încrederii şi respectului reciproc,
precum şi a dorinţei de a coopera pentru realizarea unor obiective comune.
În document se apreciază că, deşi tehnologiile de comunicare sunt
importante, contactele directe între oameni rămân determinante. Iniţiative
precum Plan D, Jeunesse en action, Culture au arătat cum se pot crea noi
spaţii de întâlnire destinate dezbaterii civice. Propunerea programului
Cetăţeni pentru Europa va oferi o ocazie pentru stabilirea unei legături noi
cu cetăţenii, în scopul participării acestora la procesul construcţiei
europene. Acest nou program sprijină organizaţiile societăţii civile să
desfăşoare proiecte transnaţionale capabile a promova o cetăţenie
europeană activă şi de a organiza dezbateri publice despre proiectul
european. În acest sens, ar putea fi utilizate şi alte programe europene
existente, valorificându-se experienţele pozitive, precum Erasmus, care a
mobilizat 150.000 de studenţi din statele membre.
• Stabilirea unor legături între cetăţeni şi instituţiile publice care să devină
mai responsabile, mai deschise şi mai accesibile. În acest document se
afirmă că demersul trebuie făcut la toate nivelele, începând de la cel local
şi până la nivelul comunitar. În acest scop, toate instituţiile europene,
naţionale, regionale şi locale au decis să ia măsuri importante în direcţia
sporirii transparenţei activităţii lor. Planul de Acţiune al Comisiei
Europene referitor la întărirea comunicării asupra Europei a subliniat rolul
decisiv al receptării părerilor cetăţenilor, al respectării normelor
consultării publice. Iniţiativa Europeană pentru Transparenţă prezintă, de
asemenea, măsurile necesare care ar trebui luate în acest domeniu.
Referitor la realizarea concretă a acestor obiective, Cartea Albă a
comunicării europene menţionează că educaţia civică este mai ales
domeniul de competenţă al instituţiilor naţionale sau regionale. Uniunea
Europeană, prin instituţiile şi programele sale, ar putea pune la dispoziţie

78
cele mai bune experienţe acumulate, mijloace educative existente la nivel
comunitar.
În document se precizează că un proiect european important este acela al
constituirii unor biblioteci europene digitale ce ar deveni centre de
informare şi formare, de acces la informaţiile legate de Uniunea Europeană.
Instituţiile europene ar putea examina, de asemenea, posibilitatea lansării
unor noi forumuri on-line, locuri de desfăşurare ale unor dezbateri
organizate cu societatea civilă şi ceilalţi cetăţeni.

c. Colaborarea cu media şi utilizarea noilor tehnologii

În Cartea Albă a comunicării europene se afirmă că media au un rol

primordial în procesul comunicării şi că, în ultimii ani, instituţiile europene
şi naţionale au făcut eforturi considerabile pentru îmbunătăţirea relaţiilor cu
media. La Bruxelles sunt acreditaţi peste 1.000 de jurnalişti care trebuie
informaţi în timp real cu deciziile luate la nivelul Uniunii Europene.
Documentul precizează că serviciul Europe by Satellite va oferi imagini,
înregistrări video şi sonore ale activităţilor instituţiilor europene.
În Cartea Albă a comunicării, Comisia Europeană apreciază că, totuşi,
acoperirea mediatică a problemelor europene rămâne limitată şi
fragmentată. Jurnalele naţionale se referă, mai ales, la marile evenimente,
lipsind abordarea globală a temelor europene. Televiziunile şi posturile de
radio au redus timpul afectat problemelor europene. Se menţionează, însă,
că un salt important s-a înregistrat în domeniul media interactive, dar
potenţialul acestei zone este mult mai mare.
În document se prezintă obiectivele principale de realizat pentru perioada
următoare:
• a da “o faţă umană” proiectului european – ceea ce implică a da
Uniunii Europene o identitate publică clară. Aceasta ar urma să
înlocuiască imaginea actuală, considerată a fi rece, “anonimă”. Se
recomandă ca informaţia politică să fie abordată din perspectiva
“interesului uman” pe care ea îl are, ceea ce ar permite înţelegerea
faptului că aceste informaţii li se adresează cetăţenilor europeni, în
interesul lor.
• a ţine cont de dimensiunea naţională, regională şi locală – este o
exigenţă care impune ca temele europene să fie dezbătute la nivel naţional
şi local. În acelaşi timp, instituţiile europene trebuie să facă efortul de a
aborda problemele europene în context local.
• a exploata potenţialul oferit de noile tehnologii – reprezintă unul
dintre obiectivele care necesită o voinţă politică deosebită. Din această
perspectivă, Iniţiativa i2010 constituie o oportunitate de a dezvolta
societatea informaţiei, de a asigura egalitatea accesului la noile tehnologii
ale informaţiilor şi comunicării. În procesul comunicării europene se vor

79
utiliza noile canale de comunicare, mai ales Internetul şi forumurile de
dezbateri on-line. În acest domeniu al relaţiei cu media, se vor lua măsuri
pentru fiecare obiectiv al politicii comunitare. În cadrul politicii de
comunicare europeană, instituţiile publice de la nivel european, naţional şi
regional trebuie să ofere informaţii de actualitate, să colaboreze cu
instituţiile de radio şi media, să fie în relaţie permanentă cu sistemele
regionale şi locale de comunicare, să utilizeze noile tehnologii de informaţii
şi comunicare.
În acest scop, instituţiile Uniunii Europene trebuie să fie dotate cu cele mai
bune mijloace şi capacităţi de comunicare. În perioada următoare se va
moderniza Europe by Satellite şi se va pune în aplicare un program
european de formare în comunicare publică pentru funcţionarii din
instituţiile europene şi naţionale.
Instituţiile europene vor trebui să cunoască şi să ţină cont de specificul
diverşilor actori din sectorul media (paneuropeni, naţionali şi locali).
Informaţiile vor fi adaptate cerinţelor ţărilor şi diferitelor segmente ale
populaţiei.
În scopul eliminării diferenţelor de acces, a “fracturilor digitale”, în cadrul
Planului D se va organiza o masă rotundă pentru democraţie, un raport
referitor la tehnologiile informaţiilor şi democraţie în Europa.

d. A înţelege opinia publică europeană

În Cartea Albă a comunicării europene se precizează că instituţiile europene

acordă o mare atenţie analizei opiniei publice, utilizând sondajele de opinie
sau monitorizând media. Această preocupare este cu atât mai importantă cu
cât cetăţenii europeni s-au îndepărtat de politica tradiţională, cum ar fi
înscrierea într-un partid politic, participarea la alegeri etc.
Opinia publică europeană este foarte complexă şi diversificată, în funcţie de
particularităţile fiecărei ţări. În scopul cunoaşterii acestui specific, Comisia
Europeană a lansat iniţiativa de a realiza periodic sondaje Eurobarometru
care au dus la constituirea unor baze de date importante referitoare la
evoluţia opiniei publice în statele membre ale Uniunii Europene şi în ţările
candidate.
Multe cercetări în domeniul ştiinţelor sociale, pe teme europene, au
beneficiat de fonduri comunitare. După 1994, au fost lansate 350 de
proiecte multinaţionale care au abordat tema relaţiei dintre cei ce iau decizii
la nivelul Uniunii Europene şi cetăţenii europeni.
În viitor, sondajele Eurobarometru se vor aplica reexaminând metodologia,
astfel încât să se studieze aprofundat opinia publică europeană.
Cartea Albă a comunicării prezintă măsurile de perspectivă care vizează
colaborarea între instituţiile europene, în scopul de a planifica mai bine
sondajele Eurobarometru şi de a difuza rezultatele lor.

80
 E. A acţiona împreună

Cartea Albă a comunicării instituţiilor europene cu cetăţenii subliniază

faptul că crearea unui spaţiu public european nu se poate face fără
implicarea activă a tuturor actorilor, fiind luate măsurile adecvate la toate
nivelele. Orice dezbatere politică europeană se va desfăşura, în primul rând,
la nivel naţional, guvernele şi ceilalţi actori naţionali, utilizând diferite
canale naţionale.
În acest amplu parteneriat vor fi implicaţi toţi actorii-cheie:
• statele membre se vor angaja să coopereze pe termen lung cu
instituţiile europene, pentru a informa cetăţenii pe subiecte europene şi
pentru a avea legături permanente cu instituţiile comunitare. În unele ţări
vor fi continuate experienţele pozitive legate de dezbaterea publică a
Constituţiei europene.
• instituţiile europene vor depune eforturi deosebite pentru
îmbunătăţirea comunicării cu cetăţenii, participând la grupuri de lucru
inter-instituţionale de informare (GII). Un alt demers important va fi acela
în direcţia descentralizării comunicării, recurgând la resurse locale şi la
dezbaterile naţionale pe teme europene.
• nivelul regional şi local va implica autorităţile locale şi regionale
în dialog direct cu cetăţenii, încercând “să apropie deciziile de cetăţean”.
• partidele politice au un rol deosebit în desfăşurarea unor dezbateri
pe teme europene, contribuind, astfel, la dezvoltarea spaţiului public
european.
• organizaţiile societăţii civile, organizaţiile sectoriale şi
profesionale vor avea, în continuare, un rol important în sensibilizarea
opiniei publice faţă de problemele europene şi în încurajarea cetăţenilor de
a participa la dezbateri.
Cartea Albă precizează că în cadrul acestui parteneriat va funcţiona
cooperarea dintre nivelul naţional şi cel european, pentru lansarea unor
dezbateri publice şi parlamentare legate de priorităţile strategice ale
Comisiei, precum şi contactele directe între ministerele naţionale şi
comisarii europeni. Această cooperare poate viza şi domeniul financiar, prin
parteneriate de gestionare, folosind reţeaua Europe Direct.
În concluzie, în Cartea Albă referitoare la o politică a comunicării europene
se subliniază că proiectul Uniunii Europene este rezultatul acţiunii comune
a guvernelor statelor membre şi a celorlalte organizaţii. Totodată, se
precizează dreptul cetăţenilor de a fi informaţi asupra proiectelor comune,
concrete, ale Uniunii Europene şi de a-şi exprima punctul de vedere.
Provocările cu care se va confrunta procesul comunicării vor fi legate de
schimbul de informaţii, de procesul de înţelegere şi de dialogul cu cetăţenii.

81
Cartea Albă a comunicării europene este un document în care sunt
prezentate liniile generale ale acestei politici, la care vor trebui să-şi aducă
contribuţia inovatoare nu numai instituţiile europene, ci şi statele membre,
organismele publice locale şi regionale, societatea civilă şi cetăţenii înşişi.
Pe de altă parte, asistăm recent şi salutăm cu bucurie textul Parteneriatului
pentru comunicarea privind Europa, al Comisiei Europene, adoptat la 3
octombrie 2007, care aduce noi aspecte concrete în sprijinul acţiunilor în
favoarea transparenţei şi participării cetăţenilor la decizile europene, prin
care Comisia îşi va mobiliza toate resursele pentru a realiza o comunicare
eficientă şi integrată.
Astfel, parteneriatul ia în discuţie următoarele aspecte : comunicarea
coerentă şi integrată, implicarea cetăţenilor - acţiuni la nivel local şi
cetăţenie europeană activă, crearea unei sfere publice europene –
dimensiune politică, media şi serviciile de informare şi înţelegerea
opiniei publice europene, consolidarea metodei parteneriatului –
colaborarea cu statele membre, colaborarea cu instituţiile europene şi
acord interinstituţional privind comunicarea.
În concluzie, Comisia îşi propune următoarele :
• un acord interinstituţional pentru a asigura un cadru pentru o mai
bună cooperare privind procesul de comunicare la nivelul UE,
respectându-se în acelaşi timp autonomia instituţiilor UE şi a
statelor membre,
• parteneriate de management, pe bază voluntară, cu statele membre,
ca instrument principal al iniţiativelor comune în materie de
comunicare,
• dezvoltarea reţelei de spaţii publice europene în cadrul
reprezentanţelor,
• identificarea aspectelor legate de educaţia şcolară în care acţiunea
comună la nivelul UE ar putea veni în sprijinul statelor membre,
• consolidarea Eurobarometrului,
• punerea în aplicare a Reţelelor pilot de informare (RPI) pentru a
îmbunătăţi comunicarea dintre politicienii europeni şi naţionali şi
comunicarea cu ceilalţi formatori de opinie.

În egală măsură, în lunile următoare Comisia:

• va adopta o nouă strategie privind internetul pentru a sprijini

reţelele societăţii civile şi site-urile web ale sectorului privat sau
public, care au ca punct de interes UE şi care promovează
contactele cu sau dintre cetăţenii europeni,
• va adopta o nouă strategie în sectorul audiovizualului pentru a
sprijini reţelele de radiodifuziune şi de televiziune din Europa în
producerea şi difuzarea de programme referitoare la afacerile UE,

82
 • va lansa o comunicare ulterioară Planului D, precum şi o nouă
serie de proiecte referitoare la societatea civilă, în cadrul Planului
D, având drept obiectiv general sprijinirea procesului de ratificare
a Tratatului de reformă şi creşterea ratei de participare la alegerile
din 2009 pentru Parlamentul European,
• va analiza posibilităţile de consolidare şi de extindere a recentelor
experienţe reuşite de intensificare a activităţii reprezentanţelor.

Nu putem să nu constatăm că asităm la o relansare a procesului de clădire a

unei politici eficiente a comunicării europene. Existau sceptici care afirmau
că rolul Cărţii Albe a comunicării europene va fi unul minor şi nu va avea
decât un impact simbolic în viaţa cetăţenilor europeni. Se remarcă însă din
textul Parteneriatului pentru comunicarea privind Europa, al Comisiei
Europene, că acţiunea factorilor de decizie comunitari a ţinut cont de
« vocea » cetăţenilor Uniunii, care s-a făcut auzită şi mai pronuţat tocmai
prin contribuţia Cărţii Albe care a pus în mişcare atât instituţiile cât mai ales
cetăţenii europeni.

Iată de ce salutăm atitudinea civică responsabilă a marii familii europene

din rândurile cărora facem parte şi noi, românii, şi tinem să încurajăm, pe
această cale, orice iniţiativă care ar fi menită să dea Europei unite un suflu
nou, în care cetăţenul să simtă că instituţiile lucrează cu el, pentru el şi cât
se poate de transparent.

Note bibliografice :

1. http:/europa.eu/generalreport/ro/2006/rg12.htm
2. http:/ec.europa.eu/communication_white_paper/doc/white_paper_fr.pdf
3. http:/eur-
lex.europa.eu/LexUriServ/site/fr/com/2007/com2007_0568fr01.pdf
4. http:/eur-
lex.europa.eu/LexUriServ/site/fr/com/2006/com2006_0212fr01.pdf
5. http:/ec.europa.eu/dgs/communication/pdf/SEC2006_1553_fr.pdf
6. http:/ec.europa.eu/dgs/communication/pdf/internet-strategy_fr.pdf
7. http://www.cdep.ro/intranet/csc/Cartea_Alba_A_COMUNICARII.htm

83
 LABIRINTET E SHKENCËS
LABIRINTURILE ŞTIINŢEI
ION DAVID34

Comunicarea şi sistemul informaţional în management

(Komunikimi dhe sistemi informacional në menaxhim)

Comunicarea este nu numai inevitabilă în momentul în care se întalnesc doi

oameni, dar uneori poate fi vitală.
Aptitudinile de comunicare sunt aptitudini care trebuie învăţate şi
perfecţionate în permanenţă.
Spre deosebire de alte tipuri de comunicare, comunicarea managerială
prezintă o serie de particularităţi ce rezidă din scopul, obiectivele şi rolurile
acestei comunicări.
O astfel de comunicare are loc în cadrul unei structuri organizate şi în
contextul unei culturi organizaţionale. Strategiile de co-municare adoptate
de manager trebuie să asigure implementarea strategiei.
În acest context comunicarea îndeplineste mai multe roluri.
Un prim rol constă în asigurarea unei identităţi proprii firmei respective.
Totoda-tă, compania dobandeşte şi o imagine creată de efectul actelor sale
asupra celor din jur. Identitatea companiei şi imaginea sa reprezintă
personalitatea companiei.

34
ION DAVID, conferenţiar universitar doctor, născut în Comuna Potoceni, judeţul
Buzău, la 2 aprilie 1949, licenţiat în ştiinţe militare, economice şi juridice.
Absolvent al cursurilor postacademice şi postuniversitare ,,Geopolitică şi strategie”
– Universitatea Naţională Carol I, “Management organizaţional” – Academia de
Poliţie ,,Al.I.Cuza”, Bucureşti. Doctor în Ştiinţe Militare – Universitatea Naţională
de Apărare Carol I, Bucureşti. A lucrat la Academia de Poliţie ,,Al.I.Cuza” din
Bucureşti şi la Centrul de Studii Postuniversitare al MAI. Secretar ştiinţific al
Facultăţii de Ştiinţe Economice, Juridice şi Administrative, a Universităţii Române
de Ştiinţe şi Arte “Gheorghe Cristea” din Bucureşti, titular al disciplinelor: Terorism
şi antiterorism (Mass-media şi statul pe timpul crizelor generate de terorism),
Războiul psihologic şi informaţional, Istoria crizelor politice internaţionale,
Management, Management public, Economii şi Politici guvernamentale, Economie
mondială, Spaţiul economic European. Este autor al volumelor: Manual de
Economie mondială, Curs de macroeconomie, Curs de microeconomie, terorism,
antiterorism, mass-media, Migraţia şi libertatea etc.

84
Un alt rol al comunicării este acela de a crea o imagine pozitivă a acestei
companii.
În ceea ce priveşte informaţia, aceasta are o importanţă deosebită. Pentru
membrii unei organizaţii prima informaţie este reprezen-tată de misiunea şi
obiectivele acesteia. Aceasta este, de altfel, informaţia de bază care trebuie
sa le fie comunicată de către managerii companiei. Toţi membrii firmei
trebuie să comunice ţntre ei pentru a putea primi şi transmite informaţii,
creând în acest fel fluxuri de comunicare. În cazul unei companii cu
activitate internaţionala comunicarea eficientă devine crucială. Activitatea
intenaţională implică realizarea comunicării dincolo de graniţele naţionale
cu una sau mai multe culturi diferite. De aceea, aceste diferenţe culturale
trebuie să fie foarte bine cunoscute şi întelese pentru a reuşi folosirea unui
limbaj, a unor semne şi simboluri specifice fiecărei culturi.

Rolul informaţiei în comunicare pentru managementul internaţional

Puterea unei firme, şi nu numai, este dată din ce în ce mai mult de

cunoaştere, iar aceasta presupune informaţii. Acestea tre-buie să fie din ce
în ce mai multe, mai diverse, obţinute în timp cât mai scurt. În condiţiile
unei avalanşe de informaţii, pentru a nu fi sufocaţi, dezorientaţi sau
surprinşi de evenimente nepregatiţi, este necesar un sistem informaţional.
Sistemul informaţional este definit ca ansamblul datelor, circuitelor si
fluxuri-lor informaţionale, procedurilor şi mijloacelor de tratare, menite să
contribuie la fundamentarea, stabilirea şi realizarea sistemului de obiective
al organizaţiei (Burdus, Caprarescu, 1999, p. 366).
Sistemul informaţional presupune, în construcţia şi funcţionarea sa,
existenţa unor componente cu caracter general, indiferent de specificul
organizaţiei.
Astfel, datele sunt descrieri cifrice sau letrice ale unor acţiuni, fapte,
procese, fenomene, care privesc mediul intern sau extern al organizaţiei.

Informaţiile se definesc ca ansamblul de date care aduc beneficiarului un

spor de cunoaştere privind organizaţia şi mediul ei, şi care îi oferă
elemente de noutate necesare îndeplinirii obiectivelor individu-ale.
Circuitul informaţional este traiectul parcurs de date, informaţii, decizii, de
la emitator la destinatar (Burdus, Caprarescu, 1999; 369).
În aceea ce priveşte fluxul informaţional, acesta este determinat de deciziile
referitoare la una sau mai multe activităţi specifice vehiculate pe trasee
prestabilite cu o anumită viteză, frecvenţa şi pe anumiţi suporţi
informaţionali.
Informatia în comunicare are un rol esenţial în eficientizarea activităţii unui
manager.
Fluxurile informaţionale sunt stabilite prin filozofia de comunicaţii a

85
companiei şi se află în stransă legătură cu sistemul organizatoric al acesteia
(Popa, Filip, p.226).
Aici trebuie avută în atenţie şi clasificarea informaţiilor care circulă prin
aceste fluxuri.
Într-o primă fază distingem informaţii absolute. Ele devin informaţii
distribuite din momentul în care încep să circule. Problema constă în
detectarea, selectarea şi distribuirea informaţiilor absolute.
În acest context, important este de unde se culeg informaţiile. Răspunsul
este foarte clar, din exteriorul sau interiorul firmei.
Detectarea şi selectarea informaţiilor necesare depinde de ce anume se
cunoaşte în cadrul firmei şi cine le cunoaşte din cadrul organizaţiei.
Astfel, informaţia distribuită devine informaţie absolută pentru ultimul nivel
la care se opreşte distribuţia.
Când fluxul de informaţii are loc de sus în jos, informaţiile absolute sunt
deţinute de către conducerea companiei. Deseori se întâmplă ca nivelurile
inferioare să reclame o distribuţie inadecvată a informaţiilor.
În aceste cazuri managerul deţine informaţiile necesare dar nu le distribuie,
iar nivelurile superioare invocă lipsa acestor informaţii. Rezolvarea
problemei implică realizarea analizei la cel mai înalt nivel şi obţinerea
informaţiilor absolute din afara companiei. Specialiştii în domeniu
apreciază că se cunosc patru tipuri de mediu (Emery si Tris, 1965, p. 21-
32).
Primul tip de mediu este cel liniştit – aleator. În această categorie de
mediu, atât scopurile firmei cât şi pericolele pe care trebuie sa le evite sunt
relativ constante şi distribuite aleator în mediu.
Al doilea tip de mediu este denumit liniştit – grupat. Activitatea într-un
asemenea mediu implica o abordare pe termen lung din partea companiei.
Conectarea numai pe scopuri de scurtă durată ar putea avea ca efect
orientarea companiei spre o zonă de factori nocivi.
Al treilea tip de mediu este cunoscut sub denumirea de mediu disturbat –
reactiv. Caracteristica este data de disturbarea sa de prezenţa
competitorilor. Este necesar a şti ce fac aceştia şi de a reacţiona (Popa, Filip,
p. 226).
Al patrulea tip de mediu este şi cel mai complex. Este aşa-numitul mediu
turbulent. Acesta este cunoscut ca un mediu foarte dinamic. Specific
acestui tip de mediu este faptul că impune schimbarea strategiilor de bază
ale companiei pentru a asigura supravieţuirea.
Prin interacţiunea ei cu mediul, compania trece de la un tip de mediu la
altul, proces care implică schimbarea strategiilor de acţiune şi, implicit, a
nevoilor informaţio-nale.
Practic, informaţiile influenţează şi chiar dictează modul de
acţiune.Informaţia apare însă ca urmare a interacţiunii individului de
percepţiile sale asupra mediului. Nedetecta-rea corectă a informaţiilor

86
necesare duce însă întotdeauna, la eşecul companiei (Popa, Filip, p.227).
Sistemul de distribuţie al informaţiilor absolute constituie un pas important
de realizat după rezolvarea problemei informa-ţiilor absolute.
Realizarea sistemului de distribuţie a informaţiilor de către manageri
implică o altenativă ce constă în a comunica angajaţi-lor datele care să ducă
la cunoaşterea de către aceştia a fazelor principale ale activităţii companiei.
Strategia optimă şi cea mai des utilizată este de a comunica fiecărui
departament numai informaţiile care îl privesc strict (Popa, Filip, p. 227).
Un rol important în comunicarea informa-ţiilor este legat de conţinutul
acestora. Pe baza acestui criteriu se poate realiza comunicarea unor
informaţii de mediu, o comunicare motivaţională sau o comuni-care
instrucţională.
De menţionat că aceste tipuri se află într-o strânsă legatură între ele.
Distribuirea şi mai ales succesiunea distribuirii informaţiilor au în cadrul
lor, o importanţă deosebită.
În practică, un proces de comunicare complet trebuie să cuprindă toate cele
trei tipuri de comunicare.
Ordinea comunicarii acestor informaţii depinde însă de filozofia de
comunicaţii a companiei.

Procesul comunicării internaţionale

Comunicarea constituie un proces complex în care sunt implicaţi mai multi

factori şi sunt parcurse mai multe etape.
Factorii acestui proces vizeaza existenţa unui mesaj, al unui emitent al
acestuia şi al unui receptor. Etapele ce trebuiesc parcurse de acest proces au
la bază instrumente şi canale specifice acestora.
În analiza procesului comunicării am pornit de la cele doua etape de bază
ale acestuia, elaborarea mesajului şi transmiterea acestuia.

Mesajul

Mesajul reprezintă obiectul comunicării. Scopul comunicării este însă ca

mesajul să fie recepţionat şi înteles în ideea în care a fost transmis.
Primul pas în procesul comunicării îl reprezintă stabilirea necesităţii unei
anumi-te comunicări. Apoi, mesajul trebuie elaborat astfel încât receptorii
acestuia să o înţeleagă. Acest aspect constituie elementul principal al
comunicării. Mai ales când receptorul este format din persoane care aparţin
unor culturi diferite ce pot avea un proces de gândire diferit.
După ce am convenit asupra acestor prime elemente ale comunicării, pasul
următor vizează stabilirea structurii mesajului. Aceasta trebuie să se bazeze
pe reacţia aşteptată de receptor şi în funcţie de ea, abordarea poate fi una
directă, la obiect, sau poate fi o abordare indirectă.

87
În comunicarea internaţională stilul de abordare trebuie să ţină seama de
particularităţile culturale (Popa, Filip, p. 233). De exemplu, americanii
preferă abordarea directă; alte culturi consideră o asemenea atitudine ca
fiind nepoliticoasă şi deranjantă.
Una din problemele foarte importante ale comunicării internaţionale vizează
clarita-tea mesajelor, stilul deschis, diplomaţia şi politeţea acestora.

Canalele de comunicare

În epoca informaţională, modurile de comunicare ale unui mesaj sunt foarte

variate. Totul este o alegere a celor mai potrivite canale şi modalităţi de
comuni-care.
Majoritatea specialiştilor în domeniu apreciază că un sistem de comunicare
efcient trebuie să îndeplinească o serie de condiţii. Dintre acestea
evidenţiem:
- informaţia trebuie să fie transmisă cu o viteză care să o menţină în
actualitate;
- informaţia trebuie să fie accesibilă;
- raport echitabil între costul trans-miterii şi volumul şi urgenţa
informa-ţiilor;
- informaţia trebuie să fie clară şi primită în condiţii de oportunitate.
În literatura de specialitate sunt prezentate o multitudine de modalităţi de
transmitere a unui mesaj folosind un anumit canal de transmitere. Tabelul
de mai jos sintetizează aceste modalităţi şi canale corespunzătoare (Level si
Galle, 1988,p.87).

Modalităţi şi canale de comunicare

ORAL SCRIS NONVERBAL

Discursuri Scrisori Atingeri
Radio Telefon Mimică
Telefon Ziare Apropiere fizică
Întâlniri de grup Aviziere
Televiziune Telexuri
Filme Faxuri
Videoconferinţe Posta electronică

Cele trei tipuri de comunicare au atât avantaje cât şi dezavantaje. Practica

demonstrează că atunci când un mesaj este repetat prin mai multe canale de
comunicare, el va fi înţeles mult mai bine şi mai profund.

Comunicarea orală

88
Este prima formă de comunicare umană şi cea mai eficientă. Aceasta
datorită contactului direct şi al răspunsului imediat. În cadrul comunicării
orale, oamenii pot pune întrebări şi clarifica problemele pe loc, iar contactul
direct dintre manager şi subordonaţi induce un efect psihologic pozitiv.
Comunicarea orală poate fi înregistrată şi arhivată.
Dintre dezavantaje amintim lipsa contactu-lui vizual în comunicarea
telefonică şi radiofonică.
Această formă de comunicare se recoman-dă a fi realizată în momentul în
care este necesar un impact puternic asupra recepto-rilor şi un răspuns rapid
din partea acestora (Popa, Filip, p. 235).

Comunicarea nonverbală

În literatura de specialitate se afirmă că de cele mai multe ori gesturile spun

mai mult decât cuvintele.
Studiile realizate în domeniu au identificat mai multe sisteme de clasificare
ale limbajelor nonverbale. Ceea ce este esential este faptul că indiferent de
sistem, sunt recunoscute trei categorii de limbaj: limbajul corpului, limbajul
mediului si limbajul vocii.
Unii specialişti au clasificat limbajul corpului în cinci categorii: gesturi
emble-matice, gesturi ilustrative, gesturi emoţionale, gesturi regulatoare şi
gesturi de adaptare.
În legătură cu gesturile emblematice, acestea sunt gesturi general acceptate
care exprimă anumite idei, în cadrul unei culturi. De remarcat că acelaşi
gest poate avea semnificaţii diferite în cadrul mai multor culturi. De aceea
se impune o atentă studiere a gesturilor emblematice ale culturii în care se
va realiza comunicarea.

• Gesturile ilustrative au darul de a întări mesajul verbal şi sunt

realizate simultan cu acesta. Şi aici trebuie acordată o atenţie culturii în
care se va face comunicarea.
• Gesturile emoţionale însoţesc întotdeauna mesajul, evidenţiind
starea de spirit a celui care realizează comunicarea. Aceste gesturi sunt mai
greu de controlat, ele reflectând starea emoţională (Popa, Filip, p.236).
• Gesturile regulatoare sunt cele realizate prin mişcările
corpului, ale ochilor sau ale mâinilor în anumite momente ale comunicării şi
au rolul de a sublinia aceste momente. Ele sunt realizate fie de către cel care
comunică, fie de către receptori.
• Gesturile de adaptare sunt gesturi inconştiente care permit
adaptarea la o anumită situaţie de moment. Ele sunt cunoscute sub numele
de ticuri nervoase (Popa, Filip, p. 237).
Limbajul mediului este cea de a doua categorie de limbaj nonverbal şi
vizează spaţiul de comunicare şi îmbrăcămintea.

89
Prin observarea comportamentului cotidian au fost descoperite patru
distanţe practicate de indivizi în funcţie de activitatea desfaşu-rată sau de
tipul de persoană cu care intra în relaţie (Hall, 1966, p. 28).
Astfel, există o distanţă intimă de 40 – 50 cm de la care oamenii vorbesc cu
prietenii sau cu cei apropiaţi familiei. Aceasta diferă în funcţie de cultura
celor care comunică.
• Distanţa personală este practica-tă în relaţiile cu prietenii şi
persoanele simpatizate. Este de 50 – 75 cm pentru prietenii apropiaţi,
depăşind un metru pentru cei indiferenţi nouă. Distanţa este influenţată
puternic cultural. Astfel, italienii, grecii, francezii, folosesc un spaţiu
personal mai restrâns decât americanii. Germanii, elveţienii, suedezii şi
britanicii preferă un spaţiu mai mare comparativ cu nord-americanii
(Burdus, Caprarescu, 1999, p.432).
• Distanţa socială arată spaţiul necesar confortului psihic în
relaţiile sociale. În raporturile de serviciu, ea se poate situa la 2 – 3 metri în
mod obişnuit. Distanţa socială creşte pe masură ce relaţiile sunt mai oficiale
(Burdus, Capra-rescu, 1999, p.433).
• Distanţa publică se instalează între persoanele cu statut
managerial şi social inegale. Tipul comunicării acceptată pentru o anumită
distanţă diferă de la o cultură la alta. De exemplu, americanii acceptă
distanţa intimă doar pentru comunicarea cu cei foarte apropiaţi, în timp ce
japonezii preferă această distanţă intimă şi în cazul unor negocieri (Popa,
Filip, p.237).

Selectarea modalităţilor şi canalelor de comunicare

Literatura de specialitate evidentiază faptul că nici o modalitate de

comunicare nu este perfectă. De aceea trebuie selectată o anume modalitate
şi un anume canal de comunicare.
În acest scop este necesară o analiză complexă a unor factori cantitativi şi
calitativi.
Analiza cantitativă urmareşte în esentă urmatorii factori:
1. auditoriul ţintă (răspandire geografi-că, poziţia în companie, varsta,
sex, edu-caţie, obiceiuri);
2. numarul total al celor care receptează comunicarea prin
modalitatea respectivă;
3. segmentarea audienţei pe categorii; estimarea audienţei interesate
în comunica-re;
4. costul comunicării
Analiza calitativă este cea care dă multă bătaie de cap managerilor. Ea
urmareşte în principal intensitatea impactului pe care îl are mesajul asupra
receptorilor.
Această analiză se poate face luând în considerare gradul de selectivitate,

90
gradul de înţelegere, gradul de credibilitate, gradul de interacţiune şi
gradul de acţiune al mesajului.
Unii specialişti folosesc metoda matriceală ca metodă de analiză, prin
realizarea unor diagrame de impact precum cea din figura de mai jos.

Diagrama intensitaţii de impact

Grad de selectivitate
RIDICAT

Contacte personale
Conferinţe
Presa de specialitate
Aviziere

Grad de interacţiune Grad de interacţiune

SCĂZUT RIDICAT

Presa

Prezentări

Grad de selectivitate
SCĂZUT

Sursa : I. Popa si R. Filip, 1999, p.238

Luând în considerare cei cinci factori enumeraţi mai sus, se pot realiza zece
astfel de diagrame.
În comunicarea internaţională, pe lângă toate aceste elemente, în procesul
de selectare a modalităţii de comunicare, cultura este un alt element foarte
important, care, neluat în calcul, duce la eşecul comunicării.
Aşa cum afirma şi Geert Hofstede referitor la cele patru dimensiuni
culturale ale managementului, se constată că toate ţările caracterizate de un
puternic colectivism (una din cele patru dimensiuni) au o cultură orală, în
timp ce ţările caracterizate prin individualism au o cultură scrisă.
Literatura de specialitate apreciază că într-o ţară cu o cultură orală, de
regulă, vor fi preferate metodele de comunicare orală, centrul de greutate va
fi asigurat de contactele permanente şi de recomandările verbale.

91
Într-o ţară cu o cultură orală, managerul care va avea de realizat o
comunicare în scris, va exista tendinţa acestuia de a o face în logica unei
comunicări orale.
În alegerea metodei de comunicare, complexitatea contextului cultural
consti-tuie un alt element ce trebuie luat în considerare.
În ţările care au un context cultural complex, comunicarea realizată este o
comunicare implicită.
Modul în care este percepută puterea este un element care influenţează
comunicarea. În orice cultură există o anumită distanţă faţă de putere,
distanţă mai mare sau mai mică.
Superiorii vor încerca întotdeauna să mentina şi să crească distanţa faţă de
subordonaţi, în timp ce aceştia din urmă vor încerca întotdeauna să o
reducă.
Indiferent de cât de mare este distanţa faţă de putere, aceasta din urmă
impune o barieră în calea comunicării (Popa, Filip, p.240).

Fluxurile de comunicare

În orice organizaţie comunicaţiile se realizează pe anumite fluxuri, a căror

diversitate solicită încadrarea lor în anumite grupe, utilizând mai multe
criterii.
Astfel, în funcţie de direcţie, comunicarea poate fi: descendentă,
ascendentă, orizontală şi diagonală.
• Comunicarea descendentă urmea-ză, de regulă, relaţiilor de tip
ierarhic, derulându-se de la nivelul managementului de vârf, către nivelurile
de execuţie. Principala problemă a acestui tip de comunicare o constituie
marea probabi-litate ca mesajul să fie filtrat în timp ce este vehiculat de la
un nivel la altul, deoarece, fiecare interpretează mesajele în funcţie de
propriile necesităţi sau obiective (Burdus, Căprărescu, p.428).
• Comunicarea ascendentă. Prin acest flux se realizează
trasmiterea informaţiilor de la nivelul subordonaţilor către nivelurile
superioare ale managemen-tului. Prin ele se vehiculează rapoarte, cereri,
opinii, sugestii. Comunicarea ascen-dentă are un rol deosebit în eficienti-
zarea procesului de comunicare, deoarece atestă recepţia mesajelor
transmise de manageri.
Dacă este o comunicare formală iar distanţa ierarhică este mare, apare din
nou riscul distorsionarii informaţiilor.
• Comunicarea orizontală (latera-lă) este folosită între persoane
sau compartimente situate la acelaşi nivel ierarhic. Prin această comunicare
se facilitează coordonarea activităţilor ce vizează obiective comune,
excluzând intervenţia managerilor de nivel superior.
• Comunicarea diagonală este utilizată în condiţiile în care
membrii companiei nu pot comunica prin alte canale. Acest tip de

92
comunicare prezintă o serie de avantaje: economia de timp şi costuri,
folosirea unor relaţii informale, potentarea unui climat bazat pe apreciere
reciprocă.
După gradul de oficializare, comunicarea poate fi formală şi informală.
• Comunicarea formală se realizează prin canale ierarhice
stabilite în structura organizatorică. Aceasta este comunicarea oficiala şi
autoritară. În acest context, în majoritatea cazurilor comunica-rea formală
este o comunicare scrisă, sub forma statutelor, regulamentelor, a scrisori-
lor, memoriilor şi a anunţurilor oficiale (Popa, Filip, p.240).
• Comunicarea informală este utilizată în cadrul firmei, însa în
afara canalelor oficiale. Acest tip de comunicare se distinge prin viteza şi
eficienţa cu care circulă informaţiile. Problema de care trebuie să se ţină
seama aici este aceea a circulaţiei zvonurilor.
În concluzie, pentru a realiza o comunicare eficientă, un manager
experimentat trebuie să ştie cum să îmbine comunicarea formală cu cea
informală (Popa, Filip, p.240)

Eficienţa comunicării

Eficienţa comunicării este asigurată prin recunoaşterea şi mai ales prin

evitarea unor bariere. În continuare vom analiza câteva dintre aceste
bariere.
O prima barieră o constituie lipsa unei strategii a comunicării. De obicei,
această barieră apare datorită lipsei timpului necesar. Soluţia pentru
depăşirea ei este una ce ţine de câştigarea de timp.
O a doua barieră poate apărea în procesul planificării comunicării prin
luarea în considerare a unor premise false (Popa, Filip, p.242). Soluţia în
acest caz este o analiză atentă a receptorului şi a mediului în care acţionează
acesta.
Bariere apar şi în etapa de realizare a mesajului propriu-zis. În acest context,
o primă barieră este legată de abundenţa informaţiilor. Aici reacîiile pot
fi contradictorii. O primă reacţie este de a ignora o parte din informaţii,
unele dintre acestea putând fi însă necesare.
Al doilea pericol îl constituie prelucrarea greşită a unei părţi a
informaţiilor, ceea ce poate duce la un mesaj eronat. Abundenţa
informaţiilor poate avea ca efect întârzierea prelucrării unei părţi a acestora.
O altă reacţie firească împotriva avalanşei informaţiilor o constituie
filtrarea acestora.
În realizarea mesajului, o altă barieră o constituie exprimarea săraca a
conţinutului acestuia. Lipsa clarităţii şi a preciziei are consecinţe grave
asupra înţelegerii mesajului. Această barieră apare îndeosebi în cazul
comunicărilor scrise.
O barieră importantă în calea comunicării eficiente este reprezentată de

93
alegerea unui canal inadecvat. Cu cât canalul este mai lung, cu atât va
creşte riscul distorsionării mesajului.
În comunicarea internaţională, pe lângă aceste bariere apar altele noi, de altă
natură. Barierele specifice comunicării internaţio-nale pot fi grupate in trei
mari categorii: bariere de limbă, bariere de cultură şi bariere de percepţie
(Popa, Filip, p. 243).
• Barierele de limbă vizează limba folosită în comunicare, în
situatia în care nu este cunoscută decât emitentului mesajului.
• Cultura naţională devine o barieră în momentul necunoaşterii
ei de către cei din afară. În procesul comunicării, aceasta se manifestă ân
stilul de a comunica. Sunt ţări care practică o comunicare explicită şi altele
care practică o comunicare implicită.
• Percepţia reprezintă procesul de interpretare a mesajului de
către receptor. Fiecare individ are o anumită percepţie asupra mediului din
jurul său, mediu din care provin mesajele.
Studiile realizate asupra percepţiei au evidenţiat influenţa a patru factori
care distorsionează percepţia : stereotipurile, efectul de halo, percepţia
selectivăşsi proiecţia.
• Stereotipurile constituie primul factor disturbant de perceptie.
Acestea identifică un individ, folosind un raţiona-ment simplificat, ca
facând parte dintr-un anumit grup sau dintr-o anumită categorie (vârstă, sex,
rasă etc.)
Datorită stereotipiilor, de exemplu, nu se vor comunica informaţii secrete
unei femei prin prisma ideii că nicio femeie nu poate ţine un secret.
• Efectul de halo este un al doilea factor disturbator care poate
duce la o percepţie gresită. Acesta se produce în momentul în care un
individ este apreciat şi categorisit în funcţie de un singur atribut al acestuia.
Un astfel de “efect de halo” este reprezentat de ceea ce numim “ prima
impresie”.
• Percepţia selectivă se produce datorită tendinţei oamenilor de
a vedea lucrurile doar din punctul lor de vedere. Efectul acestei selecţii îl
reprezintă neperceperea sau neacceptarea lucrurilor care ies din această
sferă proprie de inţelegere.
• Proiecţia constă în proiectarea propriilor atribute către ceilalţi
indivizi. Acest fenomen se produce datorită ignorării celor din jur.
Ţinând seama de numărul mare şi varietatea acestor bariere este foarte greu
să realizezi o comunicare, îndeosebi în mediul internaţional, care să fie
eficientă în proporţie de 100%. Totul este să cunoaştem şi să evităm pe cât
posibil aceste bariere. Aceasta presupune experienţă şi mai ales arta de
comunica.

94
 ESSE
HIQMET MEÇAJ

Mashtrimi në letërsi II
(absurdi te Miti i Sizifit të Kamysë)
esé

Shkaqet që më shtyjnë të ndërmarr këtë esé nuk janë të shumtë. Me anë të

saj, duke vazhduar idenë e mashtrimit në letërsi, më duhet të shprehem se
shkrimtarët, mes të cilëve edhe Kamy-ja, duan të na mbushin mendjen se
teoritë e tyre qëndrojnë më këmbë edhe duke na sjellë argumente anësore
nga një mit. Në këtë rastin e Kamy-së kemi një paraqitje klasike mashtruese
të mbrojtjes së idesë së absurdit, se lumturia dhe moskryerja e misionit
jetësor deri fund, janë themeli i jetës. Sipas këtij autori, Sizifi duhet të jetë i
lumtur në absurditetin e vet të mosçuarjes së gurit asnjëherë në majë të
malit. Mjafton vetëm përpjekja për të arritur në majë. Rezultati nuk ka
rëndësi.
Lexoj mitin, bazën e tij themelore, siç përshkruhet në një enciklopedi greke,
por që Kamy-ja na sjell diçka tjetër, të zgjeruar, e cila i shërben idesë që ai
kërkon të na përcjellë. Ja miti: Sizifi, djali i Eolit, mbret i Korintit. Sizifi
ishte i dëgjuar për veprimet e këqia të tij (nënvizimi im). Ngriti mure në
ngushticë, (aty ku sot ndodhet kanali-shënimi im) dhe merrte taksë të
rëndë nga çdo udhëtar (I detyronte kalimtarët të punonin për të- shënimi
im) . Për mëkatet e tij u dënua të shkonte në Skëterrë të rrokulliste një gur
të madh drejt majës së një mali. Por, sapo afrohej për atje, shkëmbi
rrëshqiste pas dhe ai e fillonte nga e para ngjitjen. Dhe ajo vuajtje e tij
vazhdonte pambarimisht. (Enciklopedia Idra, vëllimi 10, faqe 3493-3494,
botim i vitit 1987).
Vetëm kaq. Pra thelbi i mitit përbëhet nga njëra anë prej prapësirave dhe
mëkateve të rënda të Sizifit, nga ana tjetër prej ndëshkimit të tij. Është e
çuditshme se, sipas këtij varianti-bazë të tij, kemi në themel gurin nga kreu
deri në fund: Sizifi ngriti mur, kuptohet me gur dhe u ndëshkua të ngrinte
gur në Skëterrë, duke mos arritur të ngrinte më mur.
A nuk e ka ditur këtë thelb Kamy-ja? E pabesueshme ta pranojmë se nuk e
dinte. Po përse ai na e sjell mitin nëpërmjet degëzimeve të tij, nëpër
paraqitjet dytësore e jo në atë thelbësore?
Ja fragmenti kryesor i mitit i sjellë nga Kamy-ja. "Po t'i besojmë Homerit,
Sizifi është njeriu më i ditur dhe më i kujdesshëm midis te vdekshmëve.

95
Megjithatë, sipas një tradite të vjetër, atë e tërhiqte zanati i cubit. Nuk më
duket kontradiktore. Opinionet janë të ndryshme për shkaqet përse u
dënua që të bënte në ferr punë të padobishme. Para së gjithash, e dënojnë
për mendjelehtësi në sjelljet me perënditë. Nuk i ruajti të fshehtat e tyre.
Egina, vajza e Azopit, u rrëmbye nga Jupiteri1. I ati u befasua nga kjo
zhdukje dhe u ankua te Sizifi. Ky i fundit, që kishte dijeni për rrëmbimin, i
premtoi Azopit t'i tregonte, me kusht që ky t'i jepte ujë kështjellës së
Korintit. Midis rrufeve qiellore dhe bekimit të ujit, ai zgjodhi të dytën. Për
dënim, u dërgua në ferr".*
Te ky fragment i sjellë nga Kamy-ja, Sizifi na përshkruhet i ngarkuar me
virtyte, më i ditur dhe më i kujdesshëm midis te vdekshmëve, vetëm ngaqë e
tërhiqte zanati i cubit. Por edhe këtë ves autori i cituar ia fal, nuk i duket
kontradiktor. Ndryshe, teoria e tij për absurdin nuk mund të mashtrojë.
Sipas këtij versioni, Sizifi dënohet sepse midis rrufeve dhe bekimit të ujit, ai
zgjodhi të dytën. Kam të drejtë të pyes: Përse nuk u dënua me ujë, por me
gur? Këtu lind çarja e parë në logjikën e mitit dhe atij të Kamy-së.
Edhe në traditën e shumë popujve, jo vetëm në lashtësi, masa e ndëshkimit
vihet mbi bazën e asaj që kryhet nga fajtori: nëse vret, vritesh. Nëse të kapin
duke vjedhur, për shembull një dele, ta varin atë në qafë e të turpërojnë për
tërë jetën duke të shëtitur, pra ta bëjnë jetën skëterrë. Në disa vende të tjera
vjedhja ndëshkohet me prerje dore, pra hiqet nga trupi ajo pjesë që u përdor
për të kryer veprimin e ndaluar..
Kurse Sizifi përdori gurin për të kryer prapësitë e tij dhe u ndëshkua me
ngritje guri, jo me dele. Në një pamje jo aq figurative të çmitologjizuar,
Sizifi mund të jetë një njeri i zakonshëm që e shëtitin fshat më fshat e
krahinë më krahinë me një gur mbi shpatulla, duke e turpëruar, pra duke ia
bërë jetën skëterrë. Edhe në këtë rast bartja e gurit nuk ka si qëllim
ndërtimin e murit, pra nuk kryhet me të asnjë punë, është një lodhje e kotë
me qëllim jo ndërtimin, por ndëshkimin. A mund të jetë i lumtur Sizifi apo
çdo lloj sizif tjetër me këtë? Kotësia e punës dhe e lodhjes a do të ishin
burim kënaqësie në një rast të tillë? Padyshim, jo dhe për asnjë.
Homeri gjithashtu na tregon se Sizifi kishte lidhur me zinxhirë Vdekjen,
vazhdon citimin Kamy-ja. Plutoni nuk mund ta duronte këtë pamje të
shkretë të mbretërisë së vet. Ai dërgoi perënditë e luftës të çlironin vdekjen
nga duart e ngadhnjimtarit.
Ky citim i duhet autorit të arrijë në përfundimin se Sizifi i përçmonte
perënditë, se ai donte të vepronte ndryshe, i lirë prej tyre, të shijonte
pasionet e jetës i shpenguar. Mos vallë në këtë rast nuk kemi të bëjmë me
një hero absurd, por anarkist? Mos kemi të bëjmë me një orvatje për të qënë
ndryshe, për të përjashtuar të tjerët duke u bërë më pas i përjashtuar prej
tyre?

96
Por kjo është një çështje e rëndësishme që duhet trajtuar në një esé të tërë.
Që Sizifi lidh me zinxhirë vdekjen, në rregull, dëshiron të jetë i pavdekshëm
edhe vetë, pra t'u ngjajë perëndive. E bën këtë edhe për të tjerët, për të gjithë
njerëzit? Cili motiv e shtyn? Është ngasje e brendshme e vetvetes për
vetveten, apo për vetveten dhe të tjerët? Cilëndo nga të dyja të pranojmë, në
asnjë rast nuk do të vërejmë se veprimi i Sizifit është absurd, shterp dhe pa
fryt. Revolta ndaj një vullneti sipëror për të ndryshuar diçka, nuk është
asnjëherë veprim absurd, edhe nëse nuk arrin të plotësohet si kryerje.
Mirëpo vështirë të pranojmë se ai e kryen këtë veprim edhe për të tjerët,
sepse sipas mitit, të cilin e solla në fillim, Sizifi është njeri plot vese që
dëmton të tjerët. Ai dënohet të mos kryejë në skëterrë atë punë që e kreu në
jetë, me anë të së cilës dëmtonte të tjerët. Edhe vdekjen, sipas kësaj logjike,
ai e mbërtheu vetëm për vetveten, që të kthehej përsëri në jetë, ku bartja e
gurit do të përfundonte me ndërtime muresh, ndarës të njerëzve, pengesë
qarkullimi të lirë, me qëllim përfitimi e plotësimi të dëshirave të mbrapshta
që i mbulonin shpirtin.
Dhe në librin "Fjalor i mitologjisë", me autor Todi Dhama (Shtëpia Botuese
"8 Nëntori", Tiranë, 1977), në faqen 221-222 Sizifi përshkruhet kështu: "Të
gjithë poetët e vjetër e tregojnë si vjedhës, gënjeshtar dhe dinak". Kurse
më tej vazhdon: "Shkaqet për të cilat qe dënuar Sizifi, Homeri nuk i
tregon, kurse autorë të mëvonshëm japin versione të ndryshme (Sizifi qe
dënuar kështu, sepse tregoi planet e perëndive, ose sepse grabiste
udhëtarët, ose se i tregoi Asopit se ku e kishte fshehur Zeusi vajzën që
kishte mbërthyer").
Po të gërmojmë edhe më në mitologjinë greke, do të vërejmë se ekziston
edhe një tjetër, që fare mirë mund të quhet "binjaku i Sizifit", i quajtur
Skiron. Ky, si edhe Sizifi, qëndronte në istmin (ngushticën) e Korintit Ai i
detyronte udhëtarët që t'i lanin këmbët, pastaj në shenjë falënderimi i hidhte
nga maja e një shkëmbi në det, që të shëndoshte breshkat me të cilat
ushqehej.
Nuk dimë cili nga të dy heronjtë mitologjikë është më i vjetri, por të dy janë
të ngarkuar me vese të ngjashme dhe të dy i kryejnë prapësitë në ngushticën
e Korintit, në Peloponez.
Po përse Kamy-së nuk i intereson të merret me thelbin, të thotë ose të
shpjegojë se janë veset ato që e çojnë Sizifin në Skëterrë? A do t'i
interesonte autorit të Absurdit të bënte të lumtur nga mundimet një njeri që
vuan të këqiat që ka kryer? Përse dëshiron ta paraqesë Sizifin si një
pararendës të largët të Krishtit, apo ta përqasë me proletariatin? Edhe
Krishti, si Sizifi, mban një peshë në çastin para vdekjes. Duhet ta çojë
kryqin te shtylla ku do ta mbërthejnë për të vdekur. Mirëpo Krishti nuk
dënohet me Skëterrë pas vdekjes, ku të cfilitet duke mos e çuar dot kryqin te

97
shtylla e, sa herë që ai t'i bjerë nga supet, të kthehet prapsht e ta fillojë
veprimin nga e para. Krishti e do ndëshkimin, kryqin, ai është i barabartë
me kryqin. Thuhet se Krishti vdiq i lumtur, pasi u dha ngushëllim njerëzve
me vdekjen e vet dhe akti i tij ka një fillim e një fund. Te Sizifi ndodh
ndryshe: në jetë u ka sjellë telashe e mundime njerëzve dhe perëndive, ka
ndërtuar mure me gur për të ndarë njerëzit, se kështu realizonte dëshirat e tij
të prapshta, dënimi i tij për të mbartur gurin ka si qëllim të vetëm
ndëshkimin dhe kjo nuk ka mundësi t'i sjellë gëzim, aq më tepër kur thuhet
në mit, se kur i iku vdekjes një herë, iu dha i shfrenuar gëzimeve të jetës.
Po të lexojmë mitin e Odisesë, mësojmë se duhet të ketë qënë kjo kohë kur
Sizifi u lidh për kënaqësi epshore me Antiklenë, të fejuarën e Laertit,
(prindët e ardhshëm të Odisesë), prej nga do të lindte heroi mitik i Trojës.
Pra, Odiseja na del sipas këtij miti, djalë jo i ligjshëm i Sizifit. Prej tij
besohet t'i ketë marrë disa nga veset: sidomos dinakërinë, vjedhjen dhe
gënjeshtrën. Kujtojmë se në Luftën e Trojës ai u fut me Diomedin fshehtazi
në Trojë dhe grabiti statujën mbrojtëse të qytetit, Paladiumin.
Sipas historianëve të lashtë, Peloponezi dikur quhej Pellazgji dhe dihet se
pellazgët qenë mjeshtra në ndërtime muresh me gurë qiklopikë. Ata kishin
ndërtuar edhe muret e Athinës së vjetër. Dihet se atikasit i dëbuan pellazgët,
por para se ta bënin këtë, zuri fill fushata propagandistike kundër tyre. Dihet
se dëbimet kryhen me dhunë, jo me mirësjellje. Në mitin propagandistik
mbi Tezeun, heroin e Atikës, mes të tjerave heroizma të Tezeut, përmendet
vrasja e hajdutit Sinid, të mbiquajtur Pitiokampt, (përkulës i pishave). Ai
ishte i pajisur me një forcë të madhe, përkulte pishat më të trasha, afronte
majat e tyre dhe lidhte aty kalimtarët që kishte zënë. Degët, kur
drejtoheshin, i shqyenin viktimat. Sinidi vepronte në ngushticën e Korintit,
njëlloj si Sizifi dhe Skironi. Të tre janë me forcë të madhe, të cilën e
përdorin për të kryer të këqia dhe ndëshkohen. Po ashtu, në mitin mbi
Tezeun, ky vrau Skironin në kufirin midis Megarës dhe Atikës, e hodhi në
det, por deti dhe toka nuk donin ta pranonin trupin e hajdutit, kështu që ai
qëndroi për ca kohë i varur në ajër, derisa më në fund u shndrrua në
shkëmb. Te ky mit kuptohet fare qartë se ky popull, pra pellazgët, as të
gjallë nuk kishin më vend në tokë e në det, se toka dhe deti duhej t'i
përkisnin një populli tjetër, të cilët i përfaqësonte heroi i tyre, Tezeu.
Skironi shndrrohet në gur, në atë që i simbolizon pellazgët, njerëz të mureve
me gurë qiklopikë. Kurse Sizifi u dënua të ngrinte në Skëterrë një gur të
madh, pa arritur ta çonte dot në majë të malit, në një mundim të pafund e të
padobishëm. Në të gjitha këto raste, asnjë prej këtyre figurave mitike, në
veçanti Sizifi, nuk mund të ndjehen të lumtur. Miti i Sizifit fare mirë mund
të quhet miti i veprimit të papërfunduar, moskryerje e detyruar e diçkaje nën
dhunën e një vullneti të epërm. Sizifi nuk ka më tepër vese se Zeusi. Zeusi

98
është kryeperëndi, i pavdekshëm, Sizifi, princ i Korintit, i vdekshëm. Zeusi
mbretëron qiellin, tokën, ujërat dhe nëntokën, jetën dhe vdekjen. Principata
e Sizifit është e vogël. Zeusi dhunon perëndi dhe njerëz. Sizifi nuk mund të
arrijë dot te perënditë. Edhe nga këto që thamë, kuptohet se Sizifi nuk mund
të jetë i lumtur. Ai ndjehet i fyer dhe i poshtëruar, i nënshtruar e pa
personalitet, një i tepërt që nuk sjell dobi as i gjallë e as i vdekur. Ai nuk
është absurd sepse në këtë rast do të pranonim që absurditeti lind nga
kotësia. Kështu do ta thjeshtonim së tepërmi problemin. Këtu kemi një lojë
me mashtrimin, të cilin Kamy-ja e përdor për të na mbushur mendjen se një
teori mund të qëndrojë më këmbë edhe duke sjellë argumente anësore nga
një mit.
2007

*Citime nga libri "Miti i Sizifit" i Alber Kamy-së, përkthyer nga frëngjishtja prej
Petrit Sinanit, botim i vitit 1992, Tiranë, shtypshkronja A.Z.Çajupi
1- Sipas mitit, vajza u grabit me urdhër të Zeusit, ose nga vetë Zeusi, i cili edhe e
fshehu diku duke e mbërthyer. Sizifi nuk e tregoi këtë fakt ngaqë i dhimbsej babai
apo vajza, por që të përfitonte, duke spiunuar kryeperëndinë.

99
 KRENAR ZEJNO35

Na ishte se ç’na është...

“Si u bëka, more vëlla,

që të mësojmë nga kukullat
si të duam njeriun?”
Ja një maraz poeti, përgjatë vargut të Milazim Krasniqit, i denjë për të na e
ngarë rrëfimin mbi kukullat ndër përralla njerëzish.
Gjenia e Rilkes me një ese magji kukullat i pat ngritur gjer në elegji; e na
bën të kujtojmë zemëratën që shkaktonte shpërfillja e tyre, mizore e pagojë;
zhgënjimin fillimtar të realitetit që po mësynte në vrrunduj me shumicë:
“Përpara kukullës shtrëngoheshim të pranonim që nëse do braktiseshim prej
saj, nuk na mbetej kësisoj askush më. Heshtte ajo ahere, jo për kryeneçësi;
heshtte ngaqë ky ishte i parreshturi bishtnim i saj, sepse qe gatuar prej një
lënde pa voli e fare të papërgjegjshme, s’bëzante dhe as i shkonte nëpër
mentë të krekosej, sidoqë do t’i lypsej shumë t’i jepte ca rëndësi vetes në
një botë ku fati, nëmos dhe Zoti vetë, e kanë tërë atë zulmë ngase na bëjnë
ballë heshtazi.
Në një kohë kur të gjithë ende turreshin të na e jepnin përgjigjen vetëtimthi
për t’na dhënë siguri, ish ajo, kukulla, më e para që na pështillte ndër më
t’madhen heshtje të jetës, e cila më vonë gjithëherë kthehej të na ndihte,
diku tek mbërrinim në kufi të ekzistencës”.

Ja kështu pra, nga ato pulitje qepallash kallpe ballë përkujdesjes fëminore,
ze fill i pari leksion i madh mbi atë dashje bote e cila bëhet sublime kur do e
dashuron. Edhe si fëmija kukullat, pa i thirrur hiç kryes nëse bota sakaq,
dashka dhe ajo a si!
Duke ndjerë kukullën e nderur në papërfillje mësohet si të japë e të jepet, në
një dhënie pa u zbehur a shtirur si kukull e vonët për Jungët e Fromët.

35
I diplomuar per Biologji dhe Juridik, piktor autodidakt, shkruan ese, poezi, poema,
përkthen, por veprimtaria e tij më e dendur është ajo turistike, e botuesit dhe
kuratorit të Galerisë ZENIT që e ka pronë të vetën. Gjithashtu, si botanist, prej më se
dymbëdhjetë vjetësh, Zejno drejton një shoqatë gjahtarësh, që ka në gjirin e saj
njerëz të apasionuar pas natyrës, artit dhe filozofisë. Ndërkohë ka një program
turistik që fokuson zejet kombëtare në pasuri dhe vlerë natyrore. Galeria ZENIT e ka
marrë emrin si seli e këtyre veprimtarive. Aty, veç ekspozitave të pikturës, ka edhe
lëvizje turistike, botime etj. Krenar Zejno është, ndër të tjera, autor i vëllimit „Epika
e dehur”.

100
Balada e Rilkes luan loja kukullash lojën ku ngjizet katedra që fton
provimin e parë të jetës, ... për t’u diplomuar përtej si njohës me sqimë i
realitetit, qoftë të hidhur, të gjërave a gjëmave.
Gjersa t’ja mbërrish e të bëhesh engjëll i elegjive...
asoj elegjish që luhen me lirë apo lahutë, por veç ndër kufij, përgjatë
sinorëve të qenësisë kur marazi i mbrapshtë të gjegjet shkurt e gjithaq
shpinëkthyer: mëso më së fundi nga njeriu... si të duam kukullat!
Nëmospo, prit sikur parajsën. Ti e di, teksa dashje krijon, se parajsa e
krijuesve është një parajsë kukullash hirushe, kësulëkuqe, pinokë,
borëbardha, barbi, të bukura e bisha...

“Kur ishim fëmijë,

bisedonim me delet
që na flisnin fjalë të mençura.
Çudi! Kur rritemi dhentë nuk na flasin më”
Na e vargëzon kështu Frederik Reshpja kohën e tij të lodrave, atë kohë
kursa duket, kukullat e fëmijës që do bëhej poet ishin mishëruar ndër dele,
si totem i shpirtit të klanit mjerim.
Dhe paskëtaj, ...pikëçudinë e klanit mjeran të të rriturve.
Para tij, poeti i bukur si çilimi, Bodler, pat luajtur me lodrën e moralit në
shkrimin aq të ndjerë Moral du joujou; Dhe na kthen kohës prapa: “Gjithë
fëmijët u flasin lodrave të tyre. Lodrat bëhen aktorë të dramës së madhe të
jetës, ngucur në odën e errët të trurit të tyre të vockël”.
Kishte nevojë poeti i “thjeshtësisë barbare” t’i rikthehet pa ledha asaj
mundus infantile, të shprishte kukulla dhe kolovitej mbi kalë të drunjtë, si
kalorës i hershëm vetmitar kah zhbirimit të “shtysës më të parë metafizike”.
“Mais ou est l’ame? ia plas poeti si fëmija. Po shpirti ku na qenka pa?
Hiç! Dhe njëherit: “Bash këtu zë fill trullosja dhe trishtimi”.
Kaq?! Po atë ku e lamë?
Atykohërash kur ishte seç na ishte... Në oaze iliadash, ehee, kohë përpara
Iliadës së vargut homerik. E di i dliri Bodler edhe moshën e foshnjes
poetike, sepse bariste dhe ndër oazet e atit Homer. Ndaj na thotë veç
zëfillin, atë me emrin trisht (që ndër ne tingëllon si numër). Nëmos e ditka
ku është shpirti, ama di si mishërohet.
Se as ati i epikës s’na e tha ku shpirti ishte, por veçse në ç’formë do prehet
dhe kush do ta përcjellë përtej: “ Trishtimi qenka fati i ynë; andaj jetët tona
do këndohen gjer në përjetësi, nga e tërë njerëzia që do t’vijojë”.

E do vijojmë ne, ende të endemi, edhe në Teatrin e kukullave te Hajnrih von

Kleist.

101
Ja tek na dëfton edhe ky (idhull i Kafkës) drynin e parajsës dhe kerubinin që
na rri pas krahëve.
Bën be që s’e ka kyçin, dhe na nis “të marrim udhët përreth botës dhe të
hapim sytë mbase e gjejmë hyrjen nga deriçka e pasme”.
Pastaj na tregon hijen e shtrembër që i bëjmë dheut, shtegut të gabuar që
njeriu paska zënë mes dy skajeve pa krye, “kukullës – materie e kulluar dhe
Zotit – shpirt i kulluar”.
Më tej na fryn në vesh se si “gjendet të paktën ajo prehje e paqme, kur
njohuria të ketë përshkuar, si me thënë, të pafundmen; ashtu siç shpërfaqet e
dlirë dhe njëherësisht, tek ajo lloj ngrehine prej njeriu e cila ka o asfare o
një pafundësi vetëdije, pra ose tek kukulla ose te Zoti”.
E pra, kësisoj këto kukulla gjysëm qenie - gjysëm gjëra, këto nimfa mitike
(sipas Borgesit është gjuha shqipe e dallon sirenën nga vajza e valëve, duke
na shtirë në mend se të parët tanë dinin mjaft mbi bukurinë përrallore,
harmoninë, madje dhe trajtat e përsosmërisë) që shfaqin shpërfilljen më
mizore e të përjetshme të papërgjigjes, i shpallen fëmijërisë si mësuesi i
parë i filozofisë dhe artit të krijimit. Por edhe si një mësues gjysëm Pinok e
gjysëm Xhepeto...
Është Xhepeto që ka bërë Pinokun apo Pinoku që e bën më njeri këtë të
fundit? Kjo është e ç’është! Të fundit? Ç’po them? Mbase numërimi në
botën e kukullave nis nga fundi.
Kushedi prej ç’keqkuptimi të tillë gjuhëzimi, Vallery ka shprehur atë të
vërtetë zanafillore:
E para ishte përralla.
Po, po, “e vërteta më e vërtetë është përralla” - e mbështet gjeniun dhe
dashnorin e miteve, edhe adhuruesi i tij, italiani Calvino. Gjithë ky
gjenalitet... nën robërinë e miteve.
E si të mos mbetesh peng i mitit? A nuk i kemi krijuar ato për të qenë peng i
tyre.
Asgjë nuk është kaq e përjetshme sa ato që nuk kanë ekzistuar kurrë, mitet.
Mitet janë shpirtrat e bëmave dhe dashurive tona, thotë Valery.
Ndaj jemi pengjet e femijërisë sonë, të botës mitike të kukullave dhe
lodrave, pse na gatisin, përrallë ndër përrallë, lodër mbi lodër e kukull pas
kukulle, të mbajmë peshën e botës së rëndë të miteve megjithë haraçin e saj,
...e të rrimë qoftë si shtrembër, por të flasim drejt.
Sa më shumë largohemi prej tyre, aq më tepër mbulojmë me dhera
Atlantidën që kemi brenda nesh, në vend që dheu e plehu të ndihnin për të
mbjellë dashurinë, moralin, etikën dhe estetikën e qytetërimit që rrekemi të
përballojmë.

102
Ja, si e thotë Nietzsche: “Pa mite...çdo kulturë humbet pjellorinë e
shëndetshme të energjisë së saj të lindur; vetëm një horizont i përvijuar nga
miti mund të sigurojë unitetin e qytetërimit të gjallë që ai mbyll përbrenda”.
Adulti nuk njihet si i rritur prej shkëputjes, adulterit tradhëtor që u mbivë
kukullave.
Duke humbur me dashje, veç të tjerash, edhe vizionin foshnjor e pulsionin
rinues, fantazinë, imagjinatën e beftë, që na i mban gjallë veç fëmija
përbrenda nesh.
Qetësisht alarmante, si vetë marrëdhënia e fëmijës me kukullën, raportit me
papërfilljen, njeriut me shpirtrat (Se nuk rresht Rilke dhe përshkruan
shpirtin kukull, shtrënguar fort në dorën e foshnjes nën ethe, si të vetmen
gjë që kishte ende forca të mos e lëshonte, ndërsa ethja e ligë e vdekjes po
avitej), mitet e përrallat na venë në kandar moralin tundues, rrëgjues dhe ato
pak parime, ...që mezi ia dalim mbanë të mos i flakim.
Më shumë se sa jemi ne që shohim kukullat, kukullat na shohin ne.
Ne shohim në to të vetmit miq të përbashkët, rreptësisht të sigurtë, që kemi
pasur në jetë, kësoj jete ku, ndërkohë, për të qenë si miq na duhet,
medoemos, të shpikim armiq të përbashkët.
A nuk dëshiron njeriu që të vijojë të krijohet në sajë të imazhit të miteve të
kukullave, përrallave që vet ka sajuar?
Por miti, vëren miku i tyre - Levi Strauss, përbëhet nga shumësia e
varianteve të tij.
Hë pra si i bëhet, ende sot, kur njeriu shumicë do që të shohë të gjtha
kukullat veç tek vetja e tij, dhe nuk sheh tek tjetri asnjërën prej tyre!
Thonë se Ronstadi u zemërua, pse s’ja zhveshi dot veset heroit të tij (le
dernier nuit de don Juan), që s’rreshtte së gënjyeri veten, prandaj nuk e
vërvit në ferr natën e fundit të romanit.
Por e braktis në një teatër kukullash!... që të mbetet rob i legjendës së vet.

Shih një kukull! E bukur paq... meqë si e trishtë.

Si shkak trishtimi. Kukull aq!
Po shih lotin në mollzën e saj pa! Atë pikël shi rrëzuar prej syrit
të fëmijës mbi kukullën si epikë ndër duar.
Shumë më i bukur loti... edhe pa lypur shkak.
Plot hirë, i vërtetë, i njelmët, i trishtë, shkaktar, i shkaktuar.
Si një gjëhiç! Vegim. Këputur ëndrrash foshnjërie.
vetë shkak vetë trishtim! Për hiçgjë; Si në përrallë pengjesh fëmijërie.
Si një asgjë. Asgjë tepër, kurrgjë mangut. Pikë loti!

103
 IULIA NĂNĂU36

Identitate scrisă
(Identitet i shkruar)

Conform DISC -ului, identitatea este: „1. Raport al unei entităţi cu o alta, de
asemenea factură încât una este cealaltă 2. mat. Egalitate care subzistă
oricare ar fi valoarea variabilelor care apar în ea; funcţie identică 3. fig.
Complex de caractere care determină specificitatea lucrurilor sau indivizilor
distingându-i de toţi ceilalţi şi făcându-le posibilă recunoaşterea 4. extens.
Conştientizarea de sine ca individ; de asemenea tot ceea ce este cel mai
autentic şi specific referitor la gusturi, interese, aspiraţii individuale„.

Conform Macmillan, identitatea este: „1 who you are or what your name is
1a. The qualities that make someone or something what they are and
different from other people
2 very formal the fact of being exactly the same”.

Conform lui Imre Kertész : „Aşadar, nu sunt evreu? Păi, atunci cine sunt?
Desigur, în Germania eram cu atât mai puţin acasă, iar „acasă”, în Ungaria,
am fost declarat în mod public un străin.... La controlul paşapoartelor, o
discriminare făţişă: cetăţenii UE la dreapta, ceilalţi cetăţeni, la stânga. ... Pe
lângă evreitatea mea, acum trebuie să-mi asum şi discriminarea aplicată
ungurilor; cu prima n-am nicio problemă, are stil, ca să spun aşa; în schimb
pe a doua o consider nedreaptă. Nu maghiaritatea îmi este jignită, ci
evreitatea pentru care am suferit, fiindcă, indiferent în ce calitate sunt
discriminat, acest lucru îmi afectează exclusiv calitatea de evreu. E posibil
ca acest lucru să se numească identitate? Atunci e posibil ca totuşi să fiu
evreu?” 37

36
Născută în 1982 la Oraviţa, absolventă a Universităţii de Vest Timişoara,
Facultatea de Litere, Teologie şi Istorie, secţia română-italiană. A fost bursieră la
Università per Stranieri di Perugia şi la Università degli Studi di Padova, Italia. A
susţinut un Master de Didactica modernă a predării limbilor străine, iar actualmente
face un Master în Literatura şi mentalităţile la UVT. Este preparator de limba şi
literatura italiană în cadrul Departamentului de italiană a Catedrei de limbi romanice
a UVT. Laureată a numeroase premii, a scris, printre altele, lucrările Ofelia şi
imaginarul romantic eminescian, Odă (în metru antic): lirism şi temporalitate
Despre receptarea lui Lucian Blaga în Italia, Gastronomia italiană şi intercultura,
Appartenances.
37
Imre Kertész, Altcineva: Cronica schimbării, Bucureşti, Humanitas, 2004, pp. 99-
100.

104
În ce termeni se poate discuta despre identitate? În cei ai dicţionarelor, ai
cărţilor de socio-psihologie, de logică, de filosofie sau dimpotrivă în cei ai
scriitorilor. Dar în ce fel poate fi trăită? Răspunsul celor care au supravieţuit
Auschwitz-ului este: prin scris.
Antisemitismul este în primul rând o problemă identitară, sau mai bine zis
de identitate impusă anumitor indivizi cărora li se recunoaşte doar
apartenenţa la o naţiune ebraică idealizată în sens negativ, şi care în realitate
nu este deloc unitară. Ceea ce au în comun Imre Kertész, Elias Canetti,
Györg Konrád nu este atât faptul că sunt evrei şi că au scris despre copilăria
şi adolescenţa lor, ci o conştientizare precoce a impunerii unei identităţi
construite mai degrabă pe criteriul diferenţierii decât pe cel al apartenenţei
la o comunitate. În cazul lui Canetti este vorba de o discriminare interetnică
a cărei contradicţie scapă chiar mamei care, deşi pasionată de lectură şi
teatru se mândreşte cu apartenenţa la o „buena famiglia”: „Legităţile
sefarzilor erau într-o anumită măsură complicate. Ei erau evrei credincioşi,
pentru care viaţa de comunitate însemna ceva, ea se afla, fără exagerare, în
centrul existenţei lor. Dar ei se considerau evrei de un tip deosebit şi aceasta
se referea la tradiţia lor spaniolă. ... Cu îngânfare naivă erau priviţi de sus
ceilalţi evrei... Dar această discriminare generală nu era încă totul! Chiar
printre sefarzi existau familiile bune, prin care se înţelegeau cele care erau
de multă vreme bogate.”38 Györg Konrád ştia de la vârsta de cinci ani că
Hitler spune lucruri rele despre evrei şi că va fi omorât dacă acesta învinge
iar Gyurka din În afara destinului încearcă s-o convingă pe una dintre
surorile Fleischmann că nu este urâtă de oameni pentru ea însăşi, că nu e o
chestiune personală, că evreii nu sunt altfel decât ceilalţi, că „omul nu poate
decide de unul singur asupra acestei deosebiri: în fond, după câte ştiu,
tocmai la asta slujeşte steaua galbenă.”39
Evreitatea celor trei autori nu ţine de o identificare cu şi o aderare la un set
de valori împărtăşite de o comunitate ci de schimbul de variabile din
matematică, schimb ce nu influenţează cu nimic egalitatea
evreu(X)=evreu(Y)=evreu. Este tot un soi de identitate care însă n-are nimic
de-a face cu acea conştientizare de sine ca individ ci reprezintă o tentativă
de uniformizare a particularului, o reducere a miraculosului viu la un set de
noţiuni şi imagini artificial construite care servesc drept fundamente
apriorice ale ideologicului: acelaşi şarpe care-şi înghite coada. Acest
fenomen este ilustrat de episodul din În afara destinului în care personajul
principal ajunge în gara de la Auschwitz şi îi identifică pe evreii de acolo cu

38
Elias Canetti, Limba salvată, Istoria unei tinereţi, Cluj-Napoca, Ed. Dacia, 1984,
pp.16-17.
39
Imre Kertész, În afara destinului, Bucureşti, Est Samuel Tastet Editeur, 2003, p.
34.

105
imaginea prezentată de teoriile naziste, neluând în considerare faptul că fără
existenţa acestor stereotipii, fără detenţia şi torturile care le-au marcat
iremediabil înfăţişarea şi comportamentul, ar fi fost puţin probabil să
extragă din fizionomia acestor persoane doar caracteristicile negative, dar
mai ales ignorându-le nevinovăţia, incompatibilă într-o ordine firească a
lucrurilor cu statutul deţinutului:
„Am fost foarte surprins deoarece acum am văzut, de fapt, pentru prima
oară în viaţa mea – cel puţin la o distanţă atât de mică – deţinuţi adevăraţi,
în zeghea cu dungi a răufăcătorilor, tunşi chilug şi cu boneta rotundă pe cap.
Bineînţeles, m-am şi dat îndărăt un pic, imediat. Unii răspundeau
întrebărilor puse de-ai noştri, alţii cercetau vagonul, în timp ce câte unii, ca
nişte hamali cu practică îndelungată, au început să descarce bagajele, şi
toate acestea cu o sprinteneală ciudată, ca de vulpe. ... Nici feţele lor nu prea
trezeau încredere: urechi clăpăuge, nasuri sumeţite în afară, ochi adânciţi în
orbite, mărunţi, cu luciri viclene. Păreau, într-adevăr, evrei, în toate
privinţele. Îi găseam suspecţi şi, în general, cât se poate de străini.”40
Identitatea este construită şi acceptată. De regulă acest proces este strâns
legat şi de noţiunea de criză, înţeleasă drept parte a evoluţiei normale a
fiinţei umane. Criza modifică raportul cu lumea şi relaţiile cu celălalt,
ducând uneori la afectarea sentimentului de identitate, „în pofida
permanenţei fundamentelor genetice şi biografice”41, adică la criza de
identitate care este o „stare conflictuală ce determină incrementarea sensului
continuităţii propriului eu”(DISC). O identitate impusă din exterior prin
intermediul unei crize care nu are niciun fel de legătură cu dezvoltarea
normală a individului nu poate fi o identitate, aşa cum bine remarcă Leon
Wieseltier :
„Pe ce temei îţi accepţi identitatea? Dacă motivele sunt interne, atunci
identitatea ta e slabă. Dacă motivele sunt externe, atunci identitatea ta e
puternică – dar asta înseamnă că există pe lume un principiu mai puternic
decât identitatea, la care trebuie să facem cu toţii apel.”42
Identitatea este o marcă a socialului şi a socializării, presupune asumarea
unui anumit rol bine fixat printr-o construcţie prealabilă, or indivizii trec de
la un rol la altul în permanenţă, uneori fără cea mai mică sesizare a
pasajului, deoarece „ nu sunt socializaţi în roluri mari, bine delimitate şi
stabile, ci „călătoresc” continuu în interiorul unor buchete de roluri care

40
Idem, Ibidem, p. 69.
41
Jaqueline Barus- Michel, Florence Giust-Desprairies, Luc Ridel, Crize:
Abordarea psihosocială clinică, Iaşi, Ed. Polirom, 1998, p.12.
42
Leon Wieseltier, Împotriva identităţii, Iaşi, Ed. Polirom, 1997, p.74.

106
grupează cadre de socializare în acelaşi timp apropiate şi foarte diferite.”43
Impunerea rolului de evreu prin stigmatizare duce inevitabil la impunerea
rolului de victimă, la restrângerea dramatică a „buchetului de roluri” şi la
criza identitară. Artificialitatea acestui rol este sesizată de către Kertész într-
un pasaj din memoriile sale: “N-am nici un chef să-mi joc rolul. N-am nici
un chef să decad într-atât încât să protestez împotriva aşa-numitului
antisemitism (odinioară, la început, am făcut acest lucru îndemnat fiind de
orgoliu, prostie, infatuare şi speranţă). Evreitatea mea este mult prea
interesantă (sau altfel spus: e mult prea semnificativă) pentru a o privi ca
refracţie a nebuniei numite antisemitism.”44 Datorită acestei impuneri însăşi
perceperea evreităţii drept o comunitate etnică este refuzată, în detrimentul
evidenţei care îşi cere uneori dreptul la recunoaştere: „ – Lectură la
„Jüdische Gemeinschaft” [Comunitatea evreilor]; când o văd pe
organizatoarea seratei, o femeie bondoacă, puţin răvăşită, am impresia că
acest chip îmi este cunoscut de la Budapesta, de mult timp, dar aflu de-
ndată că vine din Anglia, e londoneză. Trebuie să recunosc, în sfârşit, ceea
ce mi-a fost atât de greu să admit până acum, şi anume că evreul nu este
doar o noţiune abstractă (desigur, este şi asta), ci inclusiv o rasă şi un tip
uman: cu toate că nu toţi evreii sunt evrei, precum susţine Schönberg, nici
un evreu nu poate eluda faptul că este evreu (acest lucru este deja rodul
experienţei mele).”45
Identitatea etnică ţine de un specific care se delimitează de restul nu doar la
nivelul negaţiei. Aceast lucru nu este valabil în cazul etniei evreieşti prin
simplul fapt că, aşa cum remarca acelaşi Kertész, referitor la specificul
unguresc, dar care la fel de bine ar fi putut fi german, românesc sau
polonez, unele identităţi au nevoie de evreul-ca-diferit pentru a se structura:
„Fără antisemitism, ce fel de identitate ar avea cel care este ocupat în
permanenţă cu propria-i identitate specific ungurească? Dar ce este
specificul unguresc? În mod tranşant de cele mai multe ori se poate verifica
numai în aserţiuni negative, dintre care cea mai simplă – în cazul în care se
caută pretexte – sună astfel: ungur este cel care nu-i evreu. E-n regulă, dar
cine este evreul? Păi e cât se poate de limpede: cel care nu-i ungur. Evreul
este cel despre care se poate vorbi la plural, cel care este aşa cumsunt toţi
ceilalţi evrei, cel ale cărui însuşiri pot fi cuprinse într-un compendiu, ca
însuşirile pe care le are o specie nu prea complexă de animale (mă gândesc,

43
François de Singly, Alain Blanchet, Anne Gotman, Jean-Claude Kaufmann,
Ancheta şi metodele ei: chestionarul, interviul de producere a datelor, interviul
comprehensiv, Iaşi, Polirom, 1998, p. 278.
44
Imre Kertész, Altcineva: Cronica schimbării, Bucureşti, Humanitas, 2004, p.52.
45
Idem, Ibidem, pp. 30-31.

107
fireşte la un animal dăunător, care însă pentru a deruta are pielea mătăsoasă)
etc.”46
Dacă o identitate etnică se construieşte în jurul unei limbi, atunci cea
ebraică este din nou atipică, datorită varietăţii lingvistice, consecinţă a
peregrinărilor europene: un sefard nu se va înţelege cu un idiş decât dacă va
folosi o limbă europeană, ca şi evreul polonez sau maghiar care nu au avut
niciodată un contact direct cu limba ebraică. Aşadar evreul nu are o singură
limbă şi uneori nici măcar nu-i vorbeşte dialectele. Are nevoie de limba
torţionarului pentru a comunica şi a se comunica, pentru a-şi căuta
identitatea, pentru a scrie şi a-şi scrie propriile experienţe care, în cazul lui
Imre Kertész, nu sunt importante exclusiv prin caracterul lor traumatic, ci
mai ales prin cel personal, adică la un anumit nivel, identitar: „Deja nu mai
vreau să conving pe nimeni de nimic. Vreau doar să scriu atâta vreme cât
pot să fac acest lucru, pentru că-mi place să scriu, iubesc limba, mă bucur
când îmi vine subit în minte o comparaţie etc. Toată lumea mă întreabă
despre Auschwitz: deşi ar trebui să le vorbesc despre bucuria infamă a
scrisului – faţă de asta, Auschwitzul este o transcendenţă necunoscută şi
inabordabilă.”47
Tema căutării identităţii aparţine modernităţii şi Europei Centrale, dar mai
ales scriitorilor de origine ebraică forţaţi să se confrunte cu o imagine
impusă, ştanţată, atât de inacceptabilă pe cât de artificială, construct ce ţine
de o imagologie a monstruosului proiectat asupra unei victime sacrificiale,
lipsit de un sens anume, aleatoriu, dar nu mai puţin fatal.

Bibliografie

Imre Kertész, Altcineva: Cronica schimbării, Bucureşti, Humanitas, 2004.

În afara destinului, Bucureşti, Est Samuel Tastet Editeur, 2003.
Elias Canetti, Limba salvată, Istoria unei tinereţi, Cluj-Napoca, Ed. Dacia, 1984.
Györg Konrád, Călătoria, Iaşi, Ed. Polirom, 2003.
Leon Wieseltier, Împotriva identităţii, Iaşi, Ed. Polirom, 1997.
Jaqueline Barus-Michel, Florence Giust-Desprairies, Luc Ridel, Crize: Abordarea
psihosocială clinică, Iaşi, Ed. Polirom, 1998.
François de Singly, Alain Blanchet, Anne Gotman, Jean-Claude Kaufmann, Ancheta
şi metodele ei: chestionarul, interviul de producere a datelor, interviul
comprehensiv, Iaşi, Polirom, 1998.

46
Idem, Ibidem, pp. 30-31.
47
Idem, Ibidem, p. 49.

108
 MEDALION
ANTON ÇEFA
U lind në Shkodër në vitin 1934, në një familje antikomuniste, me tradita
atdhetare e kulturore. I ati, Shtjefën Çefa, ka qënë një ndër themeluesit e
“Bogdani”-t (1919-1944), shoqëri e shquar kulturore laike demokratike.
Kreu shkollën fillore e të mesme dhe Institutin Pedagogjik 2-vjeçar në
Shkodër, dy vitet e fundit të arsimit të lartë në Universitetin e Tiranës, në
Fakultetin e Histori-Filologjisë (me korrespondencë). Ka shërbyer si mësues
në shkolla 8-vjeçare dhe të mesme. Mbas rënies së diktaturës, u bë një ndër
themeluesit e antar i këshillit botues të gazetës “Shkodra”, i pari organ
shtypi lokal demokratik në Shqipëri. Gjithashtu ka qënë anëtar i këshillit
botues të revistave “Rrezja e jonë” dhe “Kumbona e së Dielles”, që filluan
të dalin në Shkodër në atë kohë. Për një periudhë të shkurtër ka punuar si
drejtor i Radio Shkodrës. Në vitin 1993 emigroi familjarisht në Shtetet e
Bashkuara të Amerikës. Që nga viti 1994 është editor i gazetës “Dielli”,
organ i Federatës Panshqiptare Vatra. Ka botuar përmbledhjet poetike:
“Dritarja e një britme” (1999), “Heshtja ka tingull guri” (2002), “Fjalë në
vargoj të muzgët” (2003). Ka gati për botim librat: “Psikologjia etnike e
popullit tonë - tradita”; “Edukatë popullore shqiptare”, “Kritikë letrare:
syzime-analiza-intervista”, “Ftillime publicistike”, “Portrete”, “Me Nolin e
Konicën tek ‘Vatra’ - ese”, sidhe një përmbledhje poezish të përkthyera nga
italishtja dhe anglishtja.

Etja për nji delir të blertë

Kur në qiell të andrrës sime prek
Me duer të brishta,
Zgjohen vegime të ylberta mallesh.

Engjuj me brerore drite zbresin

Mbi meloditë e dhimbjes
Që s' ka të sosun.

E duer akordesh të çuditshme

Ndalojnë flutrim'n e kohës.

Etja më merr për nji delir të blertë.

109
Prehje

Po prehem në kolltukun e zvërdhamë

Të mungesës sate.

Hije e dridhshme lamtumire

E varun diku në gjysmë erresirën e dhomës,
Ikja jote.

Aroma e trupit tand erë mersine,

Riti i lashtë i puthjeve që s'e tret koha,
Moria e fjalëve pa mbarim
E gjurmët e kambëve lakuriqe
Mbi qylymin e blertë të kujtesës
Prehen me mue
Në kolltukun e zvërdhamë të mungesës sate.

Ma e dhimbshme ikja jote

Në pohimin e vështirë:
Çdo gja në këtë jetë asht ikje.

Trokitje drite

Kjo asht dhoma

Ku u fute nji ditë në jetën time
Me do trokitje drite.

M'qe ngri mendimi n'ballë

E fjala n'buzë.

Emni yt
Dritë që troket
Deri në të sosun të stinëve.

I tejdukshëm

I tejdukshëm shikimi yt
Kah rrëzon nji kand ndriçimi
Të dhimbjes sonë
Përskaj nji kohe që kaluem dikur.

110
I tejdukshëm dëshiri im
E duert tua të zbehta
Që dridhen si flakëz qiri.

E tejdukshme kjo dhomë e zbrazët

E fjala
E fryma
E shpirtnat tonë të tejdukshëm

E pakapshme
(një kokete)

E pakapshme,
Delir që flirton me veten
E vetes i mungon.

Të kënaqë prania e shikimeve lakmuese

Që vuejnë bardhësinë verbuese
E lakimet e epuna të shtatit tand të hajthëm.

Nji gjysmë buzëqeshje çelun n'ironi

Të ngjitet deri në ballë, ndër sy,
Të zbret kudo, në gji, ma poshtë,
Deri ndër gishta të kambëve.

E pakapshme,
Delir që flirton me veten
E vetes i mungon.

Mërgim

U nisa.
Si nji yll që shkëputet në muzg
U ravijëzue e thëna.

Udhëve u dhashë nji emen të rrejshëm.

Ngarkesë e randë mbi shpinë:

Silueta alpesh të bardha,
Horizonte bregdetesh,
Shtëpia me kopsht e avulli,

111
 Nji jetë e preme përgjysmë,
Kujtimet nji morí,
Të gjallët e të vdekunit.

Sa të randë me u bartë të vdekunit!

Vendi im i ashpër,
Dhimbje e gdhendun në fytytrë prej guri,
Pse vallë më the ti "Udhë e mbarë!"
Para se të të lija lamtumirën?

Si peng të kumtit tand,

Do ta kem me vete këtë urim
Deri në fund të udhës.

ADNAN MEHMETI48
Pomii căzuţi
(Pemët e rrëzuara)
Rugăciunile credincioşilor
Precum hainele bătrânelor
Atârnă prin ramurile pomilor căzuţi

Rugăciunile credincioşilor
Din pomii căzuţi
Se preschimbară-n lacrimi de gheaţă

24 septembrie 2005
Galveston-Houston-Lufkin,Teksas

Notă: La Galveston, în anul 1900, un uragan a cauzat moartea a peste 6 mii

de oameni.

48
Poet născut la 15 iulie 1964 la Letovice (Buianoc), Valea Preşevei din Kosova,
licenţiat al Facultăţii de Filologie a Universităţii din Prishtina (1989), a lucrat ca
învăţător în Elveţia. Din anul 1995 trăieşte în Texas SUA. Autorul volumelor:
„Lumea gândurilor” (aforisme), „Am băgat soarele-n buzunar” (poezii, 1996),
„Fugă din singurătate” (poeme, 2004), „Lasă uşa deschisă” (poeme în engleză,
2005), „Marea-i la mijloc” (2006).

112
 La rodeo
(Në rodeo)
Sfoara-şi aruncă-nspre cer
Morocănosul cawboy
Scoţând un scurt ison.

Un nor de rău augur

Copleşeşte nevinovatul animal
Şi asta se-ntâmplă cu viteza vântului.

În faţa muşchilor de cawboy

Animalul e învins
Cum a fost învins pământul acesta
cu forţa

De bucurie publicul
Bate din palme.

12 ianuarie 2005
Houston, Teksas

Întâlnire cu un arbăreş la New York

(Takim me një arbëresh në Nju Jork)
Cu şase sute de ani mai bătrân decât mine
Părul tău era cărunt
Ochii – obosiseră
Privind dincolo de mare

Cu şase sute de ani mai bătrân decât mine

La New York
Nu avem nevoie de diplomaţi străini
Nici de translatori
- Jam sciptar!
- Jam shqiptar!49

La New York

49
Sunt albanez, (n. trad.), rostit în albaneza arhaică şi în cea modernă.

113
Ningea
Dar urmele nu fură acoperite
Noi grăit-am în albaneză.

14 februarie 2002
New York

Bilanţ de ani
(Bilanc vjetësh)
Zece ani în America
Zece ani de muncă
Zece ani de dor
Dar unde o fi rămas viaţa mea?

8 aprilie 2005
Dallas, Teksas

Cetatea din Ulqin

(Kalaja e Ulqinit)
Cetatea dinspre mare
Seamănă cu o casă
Pâine, sare şi inimă
- pentru cel sosit
Şi-un cântec de lebădă

Cetatea dinspre mare

Din ochi
Mi-a pierit
Cetatea-n inima mea
Şi-a făcut casă

Cetatea şi marea
Străvechea limbă vorbesc
Valurile şi stâncile
În poala lor
Mă iau.

114
 Nu înţeleg modernitatea
(Nuk e kuptoj modernitetin)
Desculţ
am coborât la Butrint
ca să-mi găsesc rădăcinile.
În amfiteatrul modern
actorii decapitaţi
jucau o piesă scârboasă
niciun cuvânt n-am înţeles

Decsulţ
îmi caut rădăcinile.

Zâmbetul mamei
(Buzëqeshja e nënës)
Dimineaţa-şi începea cu-n zâmbet
Prânzul cu-n zâmbet şi-l continua
Seara cu-n zâmbet şi-l încheia

Am crescut întru zâmbetul ei

Acum mi-a ieşit barba albă

115
 MIJËVJETSHI I URTISË
MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII
Con Monsignor Jean-Claude Périsset
Revista Haemus: Vostra Eccellenza, Monsignor Jean-Claude Périsset! Da
otto anni siete rappresentante della Santa Sede in Romania, dopo anni di
servizio in diversi Paesi del mondo. Supponiamo che contemporaneamente
con la rinunzia ad una vita personale per il servizio della Chiesa, Vostra
Eccellenza non ha più una sola patria. In questo contesto, come considerate
oggi il Vostro luogo di nascita?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Il mio luogo di nascita – Estavayer-le-

Lac nella Svizzera romanda – rimane il mio “porto di attracco”, tanto più
che si trova sulla riva est del lago di Neuchâtel, dove vivono due fratelli (su
tre) ed una sorella, e dove si trova la mia biblioteca. È una borgata
medioevale, assieme burgunda e savoiarda dai suoi antecedenti storici,
anche se siamo tutti pienamente svizzeri. Ricordo che nel giorno della mia
Prima Messa in quella città, il 5 luglio 1964, nel suo indirizzo durante il
pranzo festivo, il sindaco della città mi invitò a ricordare sempre la mia
cittadina natia, come “culla” della mia formazione umana e cristiana. Difatti
riconosco che devo molto alla mia famiglia, al mio parroco della mia
infanzia e giovinezza che mi avviò verso la consacrazione a Dio, ai miei
maestri, ai miei amici nella mia formazione, e ritorno volentieri “a casa” –
come fanno praticamente tutti quegli emigrati da quella cittadina. Anzi,
alcuni emigrati da anni chiedono di esservi sepolti, anche se lasciarono la
cittadina a 18, 20, 25 anni. Sentiamo questo non solo quando siamo fuori
dalle frontiere svizzere, ma anche fuori del nostro cantone di appartenenza,
Fribourg; per es. a Ginevra, dove ho cominciato il mio ministero
sacerdotale, venne fondata negli anni 1980 una “société staviacoise” (noi
cittadini siamo chiamati “staviacois”), visto che vi è emigrato un centinaio
di noi. Ne fui per tre anni il primo “cappellano”, allorché in quel tempo
risiedevo a Fribourg stesso.
Ritorno ogni anno nella mia cittadina per le vacanze estive, e conservo i
migliori rapporti con tutti, approfittando del mio soggiorno per aiutare il
clero locale nel servizio liturgico ed altro. Ricevo anche un giornale locale,
che mi mantiene al corrente degli eventi principali della cittadina, potendo
così mandare qualche messaggio di augurio o di condoglianze – secondo i
casi – ad amici o persone da me conosciute meglio. Pertanto, se ho lasciato

116
la mia cittadina fisicamente, vi rimango presente spiritualmente o con il
pensiero.

Revista Haemus: Sicuramente la santificazione sottintende la comunione,

oppure, almeno alcuni elementi comuni per tutte le tradizioni religiose. Ma
quali sono le differenze tra loro, che hanno impressionato Vostra
Eccellenza? Cosa potrebbe cambiare, secondo Vostra Eccellenza, nelle
tradizioni cristiana, giudaica, islamica, indiana, tra di loro?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Come si vede dal mio “curriculum

vitae” ho servito la Chiesa in condizioni assai diverse: Sud Africa, Perù,
Francia, Pakistan, Giappone, e ho avuto così un contatto più diretto con
l’animismo, l’islam, il buddismo e il shintoismo, allorché in Paesi
maggiormente cristiani ero pure in contatto con le varie confessioni come il
protestantesimo e l’ortodossia. Aggiungo che già nel mio paese si viveva a
contatto con i protestanti, e quanto più a Ginevra durante i miei primi anni
di ministero sacerdotale.
I rapporti sono ben diversi se si tratta di soli cristiani – poiché la fede
fondamentale in Cristo Salvatore è comune a tutti (ciò che chiamiamo
“ecumenismo”) – o con rappresentanti di altre religioni (detto “dialogo
inter-religioso”). Prima di parlare di differenza, credo che conviene
sottolineare ciò che è comune a tutte le religioni: cioè l’atteggiamento della
persona verso qualcuno o qualcosa che la ispira, che l’aiuta, che gli vuole
bene. A volte appare maggiormente il timore verso questo essere – o esseri
nel caso dell’animismo -, a volte maggiormente l’affetto e la fiducia. Nel
cristianesimo dovrebbe dominare sempre la fiducia, poiché, come scrive
l’Apostolo S. Giovanni, “Dio è Amore”, ciò che Papa Benedetto XVI ha
voluto sottolineare nella sua prima Enciclica “Deus caritas est”.
Per quanto riguarda le differenze, mi piace ricordare l’impressione forte che
mi fece la manifestazione di fede dei cristiani in Perù, in particolare nella
devozione a Cristo morente sulla Croce, come quella dei musulmani in
Pakistan all’appello del muezzin. Gli uni come gli altri non avevano
nessuna paura di manifestare pubblicamente la loro fede religiosa.
Giacché vogliamo parlare anche di differenza – poiché il sincretismo
distrugge i valori religiosi – ritengo che il dialogo inter-religioso deve
considerare la base dell’atteggiamento religioso delle varie religioni: il
cristiano risponde alla rivelazione di Dio, pienamente manifestatasi in
Cristo, riconosciuto come “Dio in mezzo a noi”; così l’ebreo che conosce
Dio attraverso la Legge e i Profeti; il musulmano che adora l’Unico
onnipotente come insegnato da Muhammad. Per le altre religioni, vi sono sì
dei libri che istruiscono delle questioni religiose, ma non come una
rivelazione personale. Da giovane sacerdote ho avuto interesse per
conoscere – almeno dal di fuori – le grandi religioni del mondo attraverso i

117
testi principali di riferimento, quando venne pubblicata la collezione “Les
trésors spirituels de l’humanité” dalle Edizioni “Planète”, la quale,
purtroppo, dovette chiudere prima di terminare il suo programma. Sono stati
pubblicati però anche alcuni testi relativi alla religione degli antichi greci e
romani.
Ciò che auspico possa cambiare nei rapporti tra le religioni è che si abbia un
rispetto degli uni per gli altri, come lo manifestano gli incontri mondiali
come quelli di Assisi, Tokyo, Mosca, ecc... Non si tratta di “pregare
insieme”, poiché chi o ciò con il quale siamo “ri-legati” nella preghiera non
ha lo stesso “viso” per un cristiano o per un buddista. Ma possiamo trovarci
assieme per esprimere un mutuo rispetto ed affetto, per stimolarci a vivere i
nostri valori spirituali, poiché tutti mirano al bene della persona. Forse,
intensificando il ritmo e arricchendo il contenuto di tali incontri, potremmo
apprezzarci di più mutualmente. Poi, non dimentichiamo ciò che si fa in
molti Paesi occidentali nel campo dell’educazione, con un “corso sulle
religioni”, per presentare agli alunni di 12-15 anni la storia e il contenuto
fondamentale delle grandi religioni del mondo. Questo mi pare tanto più
necessario che la “planetarizzazione” o “globalizzazione” della società, con
l’immigrazione, con la diffusione planetaria dei mass-media (TV ed Internet
soprattutto) ci rende sempre più vicini gli uni dagli altri.

Revista Haemus: Che sa Vostra Eccellenza nei riguardi dell’Albania e del

Kosova? Il Papa Giovanni Paolo II ha visitato l’Albania all’inizio degli
anni novanta del secolo scorso, mentre per quanto concerne il Kosova, ha
detto che esso „ è la nostra ferita e la nostra speranza”. Senza dubbio
Vostra eccellenza conosce le sofferenze subite dal clero cattolico albanese.
Il cardinale Mikel Koliqi, i preti Anton Harapi, Vinçenc Prenushi,
Bernardin Palaj, Simon Jubani e molti altri servitori di Dio, nati nello
spazio albanese, hanno sopportato torture e diffamazioni inimmaginabili…
Tuttavia, sebbene l’Albania, geograficamente, si trova, per esempio, molto
vicino alla Romania, è rimasta assai poco conosciuta …

Monsignor Jean-Claude Périsset: Il mio primo ricordo dell’Albania risale

alla mia gioventù, quando si seppe che Enver Hojja aveva non solo
dichiarato fuori legge tutte le religioni, ma anche dichiarato che l’Albania
era uno stato a-teo, senza Dio. A me, questo pareva come se questo Paese si
fosse escluso dalla società, ciò che appariva in parte vero, perché era molto
difficile visitarlo. Poi seppi che il primo Paese ad avere rapporti aerei con
l’Albania era la Svizzera (senza dubbio per motivi economici). Del Kosova
non sapevo nulla fino allo smantellamento della Jugoslavia, nel 1991,
quando si parlava di questa provincia autonoma, considerata dai serbi la
culla della loro cultura e storia. Giacché quando ero ufficiale presso la

118
Segreteria di Stato seguivo i territori dell’ex-Jugoslavia, ebbi a conoscere
sempre meglio la storia del Kosova.
Non mi sorprende che l’Albania sia poco conosciuta in Romania, dato il suo
isolamento voluto allora dal regime comunista. La vicinanza geografica non
basta; importa la vicinanza culturale, di condivisione degli stessi valori, e ci
vogliono anni finché il cambio democratico e turistico dell’Albania abbia
effetti visibili. Vedo però che l’apertura dell’Albania va crescendo, e mi
meraviglio sempre, quando mi è dato di incontrare qualche albanese, come
questo o questa parla bene l’italiano. Una volta uno mi disse che questo è
normale, perché da quando fu possibile, tutte le famiglie albanesi avevano
la loro TV sintonizzata sui programmi italiani piuttosto che su quelli
nazionali.

Revista Haemus: Come definisce un alto missionario cattolico il periodo di

transizione del mondo balcanico?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Definirei la transizione del mondo

balcanico un risveglio brusco dopo un incubo, cioè la gente è lieta di esser
uscita da anni di dominazione e di persecuzione della religione, ma allo
stesso tempo vede che è tempo di alzarsi per far fronte agli obblighi del
giorno, alla realtà presente. E, come dopo un incubo, a volte si fa fatica a
riprendere coscienza della realtà.
Per quanto riguarda i valori religiosi in questo risveglio, constato che questi
non sono spariti sotto la persecuzione; anzi, il fatto stesso della
persecuzione, di tanti credenti (sacerdoti, laici, religiosi e religiose)
incarcerati a causa della loro fedeltà religiosa manifesta che questi valori
rimanevano presenti nella popolazione, anche se in modo nascosto. Quando
Papa Pio XII parlava della “Chiesa del silenzio” per designare le comunità
cattoliche dietro la “cortina di ferro”, affermava l’esistenza di questa
Chiesa, nelle radici, che esistono anche se non sono evidenti. Questo
silenzio appare oggi più eloquente, anzi più strepitoso che molti eventi, pure
belli e validi, che la Chiesa poteva vivere in Paesi dove esisteva la libertà
religiosa. Vediamo pure come i Paesi che hanno sofferto per la religione
sono oggi più consci del pericolo del materialismo pratico portato dal
consumismo. Il comunismo era visibile nella sua negazione di Dio – e
dunque nell’oppressione dell’uomo creato ad immagine di Dio -; mentre il
consumismo è come un cancro che si sviluppa e crea tumori senza rumore,
e quando uno se ne rende conto è ben tardi per proteggersi del male che sta
compiendo nella società. Le chiese vuote nei Paesi occidentali ne sono una
prova.

119
Revista Haemus: Forse Vostra Eccellenza ha trovato delle somiglianze tra
il periodo comunista e la globalizzazione? Quali sarebbero i segni che
dovrebbero preoccuparci più urgentemente in questa direzione?

Monsignor Jean-Claude Périsset: La globalizzazione promossa dal

comunismo procede dal fatto che esso è una ideologia che ispira un progetto
politico valido per tutta la società umana, in qualunque Stato essa sia. Il
materialismo ateo considera la società come malleabile, per portarla alla
forma che corrisponde al proprio progetto ideologico. La globalizzazione di
cui si parla oggi corrisponde maggiormente a due fattori: il primo, di ordine
sociale, con la diffusione di valori che sono quelli della “comunità
internazionale”, sotto l’influsso preponderante di organismi internazionali
come l’ONU e le sue molteplici agenzie, l’Unione Europa, l’OSCE, ecc...; il
secondo è di origine materiale o tecnica, mediante i mezzi di
comunicazione: telefono, stampa, radio, televisione, e oggi soprattutto
internet. Parlerò più avanti di un terzo fattore di “globalizzazione”.
Il comunismo “globalizzava” la società con la forza, il terrore e la
dominazione, mentre l’attuale processo di “globalizzazione” della società
con comportamenti condivisi da tutti è frutto di dialogo, di voto
democratico, di persuasione. Questo, però non significa che questa
globalizzazione sia sempre portatrice di autentici valori. Non senza motivo
Papa Benedetto XVI condanna la “dittatura del voto maggioritario”, poiché
la verità dell’uomo e sull’uomo non dipende dal parere della maggioranza,
ma dal fatto che egli è creato “ad immagine e somiglianza di Dio”. Per es.
non è perché un Paese riconosce l’aborto come legale che questo sia buono
per la società. Bisogna non confondere tra “legale” e “morale”; ed è proprio
il compito dei cristiani impegnarsi nella società, particolarmente
nell’ambiente politico, perché i valori della persona siano riconosciuti e
promossi. In questo contesto considero che l’adesione all’Unione Europea
di Paesi come la Romania e la Bulgaria, come già quella di altri Paesi
dell’Est europeo, i quali hanno vissuto la persecuzione per la fede cristiana,
dovrebbe risvegliare quelli occidentali sul significato di questi valori
intangibili per la società. Si capisce dunque perché la polemica su le “radici
cristiane dell’Europa” era incomprensibile per la società dell’Est europeo.
Dunque, ciò che oggi ci dovrebbe preoccupare nella “globalizzazione” della
società umana sono le fondamenta sulle quali si globalizza, i valori o non-
valori che questa diffonde. I mezzi di globalizzazione sono per conto loro
neutri, perché possono trasmettere programmi radio o TV che fanno
crescere l’uomo nella sua umanità, o al contrario rovinarlo. Importante sono
i “focolai” dai quali procedono i grandi movimenti culturali e sociali, tra cui
sono particolarmente attivi le ONG.
Poi conviene menzionare un terzo fattore di “globalizzazione”, nel settore
industriale, tanto medicale e alimentare che energetico e commerciale. La

120
fusione di grandi industrie, l’interdipendenza tra produttori e distributori, le
ripercussioni su tutta la società di mercato a livello mondiale, richiedono
che quanti hanno responsabilità decisiva in tutti questi settori abbiano un
acuto senso di responsabilità sulle conseguenze delle attività che dirigono.

Revista Haemus: Per quanto riguarda la polemica sorta tre anni fa sulle
“radici cristiane dell’Europa” – menzione storica che mancava nel
progetto di Costituzione per l’Europa, V.E. può esprimere il suo parere?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Molto si è detto sulla polemica relativa

alle "radici cristiane" del continente Europeo, di cui non si è voluto fare
menzione esplicita nella "Costituzione per l'Europa". Non voglio tornare su
questa vertenza, ma penso che si debba cercare piuttosto ciò che i cristiani si
aspettano da detta Costituzione, per poter esprimere liberamente, tanto
personalmente che in comunità, la loro condizione di discepoli di Cristo. Certo,
mi pare essere almeno un errore nella percezione storica dell'Europa l'assenza
di riferimento esplicito a Dio, e in particolare al cristianesimo, almeno nel
preambolo alla Costituzione, che dà i principi sui quali i popoli - "i cittadini e
gli Stati" dice il testo - che vivono e formano l'Europa fondano la loro comune
appartenenza sociale, culturale, economica e politica.
Più che le dichiarazioni o i testi, però, conta la presenza cristiana nella società
europea; per cui mi rallegro constatare che nel lungo processo di integrazione
dei popoli europei in un ente politico, sociale, economico e culturale coerente,
non v’è questione soltanto di valori materiali e sociali, ma anche culturali e
spirituali. La Costituzione per l'Europa è stata elaborata ed accettata dai
Governi, nella fase di approvazione nei vari Paesi membri dell'Unione Europea
- o per voto in Parlamento o per referendum popolare -, e due Paesi, Francia e
Paesi Bassi, l’hanno respinto per voto popolare. Vediamo che questo processo
di approvazione, e dunque di accettazione da parte dei "cittadini e Stati
europei" - anche se travagliato come un parto difficile - offre a chi vuole
esprimersi l'opportunità di manifestare le proprie attese ed esigenze, in un
dialogo ampio attraverso i mezzi di comunicazione sociale (tra cui anche
Internet), conferenze, libri, ed altri. Pertanto anche i cristiani, cittadini europei,
devono intervenire per far spuntare fiori e frutti dalle radici cristiane del nostro
continente europeo. Per me contano maggiormente gli interventi concreti dei
cristiani nei diversi campi della vita sociale che non le parole sulle radici
cristiane dell'Europa. Per es., grazie ad una mobilitazione concertata di molte
ONG cattoliche, degli episcopati e dei responsabili delle diverse Chiese e
Comunità ecclesiali dell'Europa è stata sconfitta dopo anni di lotta, il 27 aprile
2005, una proposta fatta nel Parlamento del Consiglio d'Europa (ente ben
distinto da quello dell'Unione Europea) per favorire l'eutanasia sotto pretesto di
offrire misure adeguate per l'assistenza alle persone in fin di vita.

121
Revista Haemus: Il Papa Giovanni Paolo II è stato considerato un papa
modernissimo, che non ha rifiutato di collaborare con i mass-media.
Essendo poeta e raffinato pensatore, il Santo Padre ha insistito sulla
necessità di far incontrare tra loro i massimi rappresentanti delle grandi
religioni del mondo ed ha organizzato alcuni incontri ecumenici
memorabili.

Monsignor Jean-Claude Périsset: Come ho già menzionato prima in

merito alle grandi religioni, credo che bisogna distinguere bene tra
“ecumenismo”, cioè dialogo tra le confessioni cristiane, e “dialogo inter-
religioso” che riguarda i rapporti con le altre religioni. Nel promuovere tale
dialogo tra tutti i credenti e dunque tra le religioni, Papa Giovanni Paolo II
metteva in atto ciò che il Concilio Vaticano II (1962-1965) ha proposto in
due documenti importanti, cioè per il dialogo tra i cristiani il Decreto
“Unitatis redintegratio” sul dialogo ecumenico e la Dichiarazione “Nostra
aetate” per quello con le altre religioni: ebraismo, islam, buddismo,
animismo, ecc...
Incontrarsi è il primo passo del dialogo, perché se sono utili letture dei testi
importanti di ciascuna religione – come potevo fare io nel leggere i
“Trésors spirituels de l’humanité” è molto più proficuo conoscere chi vive
di tale tradizione religiosa, per apprezzarne il valore religioso, la forza di
convinzione, i frutti concreti di tale religione per la vita quotidiana. I Padri
della Chiesa, come S. Agostino (354-430) parlavano delle “anime
naturalmente cristiane”, le quali facevano tesoro dei cosiddetti “semi del
Verbo” – cioè di valori che in fine, secondo la nostra fede, risalgano a
Cristo, Dio in mezzo a noi - nel seguire la loro coscienza secondo i dettami
della propria religione.
Tali incontri tra fedeli di religioni diverse non portano però al sincretismo,
che vorrebbe fare una specie di “brodo spirituale” di quanto piace in
ciascuna di esse, ma permette di sottolineare i punti di convergenza su
questioni importanti per tutta la società, come il rispetto dell’altro, la
solidarietà, l’impegno per la pace, l’aiuto ai più bisognosi, ecc...

Revista Haemus: Sempre sotto il mandato del Papa Giovanni Paolo II, è
stata beatificata la celebre donna albanese Gonxhe Bojaxhiu, conosciuta
sopratutto come Madre Teresa di Calcutta. Nell’ambito della stampa,
hanno avuto luogo numerosi dibattiti legati all’origine etnica di Madre
Teresa, benché i dati siano indiscutibili.

Monsignor Jean-Claude Périsset: Non credo che i dibattiti della stampa

sull’origine etnica di Madre Teresa di Calcutta possano cambiare la realtà
storica della sua origine. Per noi della Chiesa cattolica, importa soprattutto
che essa sia stata scelta da Dio per una missione di carità che manifesta

122
proprio l’esistenza di Dio e il suo amore per il mondo. Cito qui ciò che disse
un giornalista-fotografo che ha percorso tutto il mondo per una agenzia
internazionale: “non so se Dio esiste; ma ho visto Dio presente in tante
opere di beneficenza, ospedali, dispensari, dove lavorano religiose e
religiosi in nome di Dio”. Dunque capite perché Papa Giovanni Paolo II ha
voluto proclamare presto “beata”, cioè proporla come modello di fedeltà a
Cristo, questa Suor Gonxhe Bojaxhiu, che tanto impatto ha avuto nel
mondo, per essersi occupata con amore preferenziale di questi moribondi di
Calcutta, ai quali dare un luogo e un tempo decenti per morire. Questa è
vera fede cristiana, manifestata dall’amore per il prossimo. Non senza
motivo, Papa Benedetto XVI ha richiamato a tutta la Chiesa questo valore
umano della solidarietà, dell’amore al prossimo, che ha la sua radice in Dio,
citando per ben tre volte la beata Madre Teresa di Calcutta come modello di
fede cristiana nella sua prima Enciclica Deus caritas est.
Mi piace ricordare anche quanto fatto qui a Bucarest dall’Ambasciata
albanese al momento della sua beatificazione con una mostra sull’opera di
Madre Teresa. Chi avrebbe mai immaginato una cosa simile venti anni fa?

Revista Haemus: Come pare a Vostra Eccellenza, l’era digitale: benefica o

fatale per la religione?

Monsignor Jean-Claude Périsset: L’era digitale non ha in se stessa nessun

indirizzo buono o cattivo per la religione. Come per tutti i mezzi materiali,
il loro uso dipende dall’intenzione di chi li usa. Anche la penna può servire
a scrivere lettere d’amore o lettere d’ingiurie. Così il computer. Di pari
modo, la TV presenta programmi che elevano la mente, ed altri che sono
distruttivi dei valori, e così via... Pertanto, importante è di essere educati al
buon uso dei mezzi digitali, i quali, per se stessi sono molto utili e facilitano
la vita. Per esempio Internet permette di aver accesso a tante informazioni
di ogni genere. Ma cosa cerco quando mi metto a “zappare” sullo schermo
del televisore o sui temi attraverso Internet? programmi buoni o cose
sporche? Pertanto, per i genitori diventa più difficile, ma anche più
necessario, educare i figli al buon uso di tali mezzi. Esiste certo una
pressione dell’ambiente, soprattutto in Occidente, della “globalizzazione”
materiale, per esempio che ogni bambino deve avere il suo telefonino per
essere sempre in contatto con gli amici attraverso gli SMS. Ma, perché
questo, allorché l’incontro tra le persone stesse sarebbe ben più ricco di
contenuto. Ma, poi, sono i genitori a dover pagare la bolletta del telefonino.
In tutto questo, conviene non lasciarsi dominare dai mezzi di
comunicazione – ma la pubblicità appare a volte dominatrice - per non
diventarne schiavi. Poi vi sono tanti programmi diffusi da parrocchie,
movimenti ed altri, per diffondere i valori cristiani. Dunque, l’uso, non

123
l’apparato, è determinante per dire se l’era digitale è benefica alla religione
o meno.

Revista Haemus: Potete dirci una parabola che ha „scosso” Vostra

Eccellenza ed ha avuto su di Lei il valore di una vera biblioteca?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Non direi una “parabola”, ma un detto:

“il meglio è nemico del bene” ha avuto per me un significato costante da
quando sono giovane, perché veniva spesso ripetuto da un mio professore.
Non direi neanche che mi ha “scosso”, ma mi ha permesso di riflettere
lungo la vita su fatti e persone attorno a me. Vorremmo sempre che le cose
siano fatte subito e bene, senza tener sufficientemente conto della realtà.
Nello stesso senso ricordo ciò che diceva una Figlia della Carità di S.
Vincenzo di Paoli, educatrice in una scuola di Fribourg: “non è tirando le
foglie che facciamo crescere i fiori”, per invitarci ad avere pazienza
nell’educazione dei fanciulli e fanciulle.
Vi sarebbero anche molti altri detti, immagini o fatti che hanno avuto una
influenza determinante nella mia formazione, e ci vorrebbe forse un libretto
intero per citarli tutti; ma basta questo piccolo ricordo, per segnalare che
ciascuno di noi è debitore ad altri di elementi importanti della sua propria
personalità. Questi sono elementi dell’educazione, di cui i genitori sono i
primi artefici per i propri bambini.
Poi vorrei aggiungere una “parola” che mi ha scosso, durante un ritiro
spirituale in seminario, che è oggi il mio motto episcopale, come è uso fare
per i Vescovi nella Chiesa latina: “Fiat voluntas Tua”, “sia fatta la tua
volontà”, terza lode a Dio insegnatoci da Cristo nel Padre Nostro. Spesso,
questo atteggiamento non viene capito nel mondo odierno che propone la
massima libertà in tutti i campi. Ma cosa è la libertà? non si tratta di fare “di
testa mia, come mi piace”, ma di scegliere i mezzi migliori per riuscire, per
diventare maggiormente me stesso, creato ad immagine e somiglianza di
Dio. C’è un fatto, che sono creato, secondo norme date da Dio, non da me;
pertanto, soltanto se sono in accordo con Lui, con la Sua volontà, posso
assomigliarGli più completamente e riuscire la mia via. La mia scelta è
veramente mia, dei mezzi che egli – attraverso l’educazione, il mondo e
soprattutto i valori religiosi – mi propone.

Revista Haemus: Un breve commento sulle dichiarazioni del Papa

Benedetto XVI sull’Islam?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Non vorrei commentare ciò che Papa

Benedetto stesso ha già commentato; ma soltanto riassumere la sua risposta
così: nella sua “lezione” nell’aula magna dell’Università di Regensburg,
dove egli aveva insegnato per ben otto anni, il Papa ha citato una riflessione

124
sull’Islam di un imperatore di Bisanzio del XIV° sec., Manuel II Paleologo,
come tipica di una posizione che non dà ragione dei rapporti dell’uomo con
Dio secondo la tradizione cristiana. Tutto l’esposto del Papa mostra che egli
non condivide tale riflessione, come lo provano anche tante altre sue
dichiarazioni di rispetto dell’Islam e della fede islamica, come pure i
documenti della Chiesa su questo tema. Si trattava proprio dei rapporti tra
fede e ragione, non tra fede e violenza.
La polemica sorta subito dopo questo discorso è prova del pericolo della
“globalizzazione mediatica”, poiché è stato sufficiente che un’Agenzia
internazionale di stampa – con lettura distorta del testo – abbia diffuso che il
Papa condannava l’Islam come propagatore della fede mediante la forza
perché sia in subbuglio tutto il mondo musulmano. Questo succede un po’
dappertutto, certo su temi di minore importanza; ma questo fatto ci invita a
ricercare sempre informazioni esatte e complete su fatti e detti prima di
prendere posizione.

Revista Haemus: Vostra Eccellenza ha conosciuto numerosi uomini dotati

di dono divino, celebri, ma anche anonimi. Di quali tra loro ne avreste
voluto parlarci in questi momenti?

Monsignor Jean-Claude Périsset: Come “donna di Dio” celebre, parlerei

di Madre Teresa di Calcutta, che incontrai personalmente due volte, la
prima nella nunziatura di Tokyo durante una sua visita in Giappone, nel
1984. Ma ritengo un’altra donna, anonima, dalla quale ho appreso molto per
la preghiera. Era una vicina di casa, già anziana e non sposata, che passava
tutte le sere in chiesa dopo le sue giornate di lavoro nelle case degli altri per
pulire, fare il bucato, o altro. Anch’io andavo in chiesa, ma non così a
lungo. Con il tempo, ho capito che si passa ben meglio la serata in preghiera
davanti al Santissimo presente nel tabernacolo (nella tradizione della Chiesa
latina) che davanti al televisore. Penso anche ai miei genitori e nonni, ai
quali devo la mia educazione nella fede in Cristo e nel rispetto del
prossimo, nella difesa della verità, costi quel che costi per se stesso. Così
pure il parroco che mi battezzò e mi condusse all’altare dopo la mia
Ordinazione sacerdotale.
Ho avuto anche la grazia, a motivo del mio lavoro in Vaticano durante gli
anni 1991-1998, di avere più volte sessioni di lavoro con Papa Giovanni
Paolo II, e posso dire che ne uscivo ogni volta rinvigorito nel mio servizio
alla Chiesa. La corale o “globale” presenza del mondo intero ai suoi funerali
si spiega dall’irradiamento che egli faceva della presenza di Dio Amore in
mezzo all’umanità con la sua fedeltà alla sua missione.

Revista Haemus: Può svelare l’andamento di una giornata normale della

vita Sua?

125
Monsignor Jean-Claude Périsset: Il ritmo di vita di un Nunzio Apostolico
dipende in gran parte del Paese nel quale egli si trova e dei costumi locali.
Per quanto mi riguarda qui a Bucarest, comincio la mia giornata alle ore
06.00. Poi, quando celebro la Santa Messa alle ore 07.30 per la Comunità
della Nunziatura, ho già pregato parte dell’Ufficio divino che ogni
Sacerdote cattolico deve pregare ogni giorno. Subito dopo la prima
colazione e la presenza in ufficio dalle ore 09.00 alle ore 13.00. Il primo
“lavoro” consiste nella lettura della stampa nazionale ed internazionale,
poiché un diplomatico deve tenersi informato di quanto succede nel Paese e
nel mondo. Durante la mattinata, a partire delle ore 11.00 vi sono spesso
visite di ogni tipo: Sacerdoti, Religiose, Laici – anche ortodossi – per
diversi affari religiosi o culturali; come pure Diplomatici, in visita al
Decano del Corpo Diplomatico, poiché nel 1997 il Governo rumeno ha
concesso il privilegio del decanato al Rappresentante del Papa, come era
tradizione sotto la monarchia. Il pranzo alle ore 13.00, seguito da un
momento di riposo. Dopo di che apro ciò che chiamo “la boîte à surprises”
cioè l’Internet con il corriere elettronico arrivato. Verso le ore 16.00 scendo
in ufficio per vedere le cose forse ancora arrivate per posta o per telefono, e
se non v’è nulla di urgente, faccio un’ora di musica al pianoforte (poiché la
nunziatura di Bucarest gode il privilegio di un vecchio ed ottimo pianoforte
“Steinway”, per cui mi sono rimesso a fare musica dopo 35 anni). Dopo
segue un tempo di lettura, o qualche ricevimento in città, in particolare per
le Feste nazionali nelle Ambasciate residenti a Bucarest. La cena alle ore
19.30, seguita da un momento alla televisione per le notizie del giorno; e
poi un lungo tempo di preghiera in cappella. Lettura di giornali ed
estinzione della luce verso le ore 22.00. Dunque, giornate di preghiera, di
lavoro, di formazione culturale, di incontri, senza nulla di particolare.

126
 RES, NON VERBA 50

KOPI KYÇYKU
Balcanii şi Uniunea Europeană51
Aş vrea ca această modestă comunicare s-o încep prin a-l evoca pe marele
erudit, care a fost Nicolae Iorga. Istoric cu o viziune clară asupra trecutului
şi viitorului Europei, viziune împrospătată ciclic de un bagaj imens de
informaţii şi de una dintre cele mai surprinzătoare memorii care i-au fost
date omului să aibă, Nicolae Iorga ştia prea bine câte suferinţe poate
produce în viaţa popoarelor balcanice imaginea negativă şi deseori
superficială a acestora în restul lumii. Marele om de ştiinţă a privit Balcanii
ca pe locul unde s-a născut, s-a legănat şi s-a copt „copilul” care, cu timpul,
a devenit Bătrânul Continent, iar pe balcanici - ca băştinaşi autentici ai săi.
Pornind din aceste considerente istorice şi sufleteşti, Nicolae Iorga a
pregătit terenul pentru generaţiile viitoare, punându-le în mână arma ştiinţei
adevărate împotriva insinuărilor, jignirilor şi făcăturilor de tot felul. Şi nu
numai. Prin argumentarea faptului că Peninsula Balcanică, Sud-estul
european, reprezintă vatra unde stă mereu aprinsă flacăra progresului şi a
civilizaţiilor cele mai timpurii, create tot pe aceste meleaguri, marele savant
a întipărit în mintea şi în inima popoarelor regiunii noastre, „născute într-o
zodie fără noroc”, mândria de a-i aparţine.
Pentru noi, locuitorii Peninsulei Balcanice, ai Haemus-ului, europeni
deopotrivă, interesul faţă de istoria comună, de problemele comune şi faţă
de tot ceea ce se scrie despre Balcanii, este firesc. Despre niciuna din
celelalte regiuni ale Europei nu s-a scris atât de mult ca despre Balcanii.
Evenimentele care au avut loc în cursul ultimelor două decenii,
dezmembrarea Iugoslaviei, au scos Balcanii pe primul plan al agendei
politicii şi al mass-mediei internaţionale. De-a lungul istoriei, sintagma
„butoi de pulbere” a sunat ca o metaforă atribuită unui teritoriu plin de
conflicte şi mistere, unde realul s-a împletit cu imaginarul. A venit însă o zi
când războaiele, realitatea groaznică, au dat la o parte încărcătura
emoţională a acestei metafore, scoţând în adevărata sa lumină tot ceea ce
este în stare să facă Haemus-ul: să aprindă focuri cu ajutorul paranoiei şi al
urii etnice patologice.

50
Të vërteta, jo llafe - lat.
51
Kumtesë e paraqitur para qarqeve akademike rumune, në janar 2007.

127
În acest cadru, lângă conceperea şi studierea corecte a istoriei
contemporane, este necesară o analiză a aspectelor socio-psihologice,
respectiv a constituţiei spirituale a balcanicilor, a gamei variate de etnii şi de
religii, a tradiţiilor literare-artistice şi a culturii în genere.
Conflictualitatea din Balcani trebuie văzută din origini, odată cu formarea
statelor balcanice de către Marile Puteri ale vremii, în ajunul agoniei
Bolnavului din Bosfor, a dezbinării Imperiului Otoman, pentru a continua
cu Congresul de la Berlin (1878), respectiv cu Conferinţa de la Londra
(1913), Conferinţa de Pace de la Paris (1919) şi cea de la Yalta (1946).
În conformitate cu propriile interese şi în funcţie de rivalităţile momentului,
Marile Puteri au dat naştere unor state balcanice cu etnii şi populaţii
amestecate, dând teritoriile altora celor cărora istoric ne le aparţinuseră
nicidecum. Procedând astfel, au făcut posibil ca, de mai bine de un secol,
popoarele noastre „să trăiască în duşmănie”, după cum s-a exprimat marele
poet albanez, preotul catolic erudit, Gjergj Fishta.
Tot în funcţie de nişte interese strategice, fiecare naţiune balcanică, într-o
anumită perioadă istorică, a fost „preferata” Marilor Puteri europene. Sigur
că, datorită trecutului lor, pe primul loc au fost grecii. Apoi vin românii,
sârbii, bulgarii şi, „la coadă” albanezii. Aceştia din urmă şi-au proclamat
independenţa în 1912, în cadrul unui stat ciuntit, mari teritorii ale lor fiind
trecute „în curtea vecinilor”.
Cercetătorul rus Venelin spune că „bulgarii pe vremea Imperiului Otoman
erau consideraţi blânzi de către ocupanţi, raya cuminte… Moldovenii şi
valahii au fost totdeauna semi-liberi… Albanezii au fost mereu semi-
independenţi, fiind luptători mândri, care s-au pus în serviciul turcilor doar
ca să câştige, sau contra plată. Munţii impunători le-au ocrotit colţişorul
mic”. Mai departe, Venelin evidenţiază voinţa balcanicilor „de a munci
pentru o viaţă mai bună, comparabilă cu cea a claselor superioare”. Balcanii
au fost mereu doar la un pas departe de ţările autobotezate moderne,
diferenţa constând la nivelul dezvoltării economice şi în tehnologie.
Majoritatea popoarelor balcanice de astăzi au trăit timp de două milenii sub
aceleaşi imperii multinaţionale: roman, bizantin şi otoman, după primii ani
de rezistenţă fiind cuprinse, vrând-nevrând, în viaţa imperiilor respective.
Aceasta este soarta popoarelor mici.
Totodată au fost două milenii de schimburi între diferitele popoare:
schimburi culturale, lingvistice şi umane, dar şi de ciocniri între ele,
respectiv cu imperiile ori de câte ori acestea din urmă întreceau măsura în
violenţă. Acest fenomen a avut loc mai ales când s-a dezbinat Bizanţul şi
mai apoi Turcia, adică pe vremea creării statelor naţionale.
Sub această optică poate fi explicată şi criza iugoslavă, deci nu prin
fantasme balcanice, prin harababuri proverbiale de schimbări religioase şi

128
culturale, ci prin criterii raţionale: principiile neatârnării necondiţionate
naţionale, împotriva status-quo-ului tabu, respectând drepturile etniilor şi
ale minorităţilor, precum şi alte principii, pe care le-a proclamat pentru
prima dată Preşedintele american Wilson la Conferinţa de Pace de la Paris
din 1919 şi care încep să devină o realitate palpabilă abia astăzi, în epoca
progreselor dinamice şi a marilor integrări.
Iredentismele balcanice, în opinia cercetătoarei de origine bulgară Maria
Todorova, profesor la Universitatea americană din Illinois (vezi cartea
„Balcanii imaginari”), nu izvorăsc din religie, ci din naţionalismul agresiv,
care actualmente continuă să ţină în suspensie regiunea noastră, o problemă
pe care lumea civilizată trebuie s-o rezolve odată pentru totdeauna. Numai
astfel Balcanii se vor europeniza în totalitate.
În această direcţie, obstacolele cele mai mari nu sunt
standardele, ci înapoierea economică şi izolarea Balcanilor de
Europa. Aceasta trebuie să-l cunoască pe Homo Balcanicus nu
numai prin eroii literari, ci în realitatea propriu-zisă, căci
adoptarea unei atitudini corecte faţă de Balcani este mult mai
complexă decât caracterele cercetate în cadrul literaturii şi al
folclorului.
În ultimii ani, Balcanii s-au schimbat în bine, câteva ţări ale acestei regiuni
devenind membre UE. Astfel, „Balcanii imaginari” - sintagmă folosită tot
de Maria Todorova - cândva o zonă de interes economic şi strategic pentru
marile state europene, au fost „îngropaţi” pentru totdeauna. În momentul de
faţă, europenizarea entităţii Balcani constituie un proces care nu poate fi
oprit: în luarea deciziilor legate de soarta Balcanilor ponderea unor state
europene scade, atitudinea americană devenind predominantă. Timpurile
moderne au scurtat distanţele, amplificând mişcarea liberă a balcanicilor.
Balcanii trebuie văzuţi cu ochii zilei de mâine, spre care sunt îndreptaţi, nu
ca o zonă „anticivilizatoare”. Trecutul se evocă doar pentru a-i servi
actualităţii, pentru a trage învăţăminte, nu ca un scop în sine. Căci
înapoierea balcanicilor nu poate fi explicată doar prin faptul că ei au fost
subjugaţi de Bizanţ şi apoi de turcii otomani. Moştenirea otomană a fost
depăşită, cel puţin de un secol, moştenirile nefiind eterne, ci fenomene
istorice trecătoare. Orice fetişizare sau exagerare a lor este o propagandă
ideologică vulgară, care tinde să justifice continuarea stării de înapoiere.
Această teză a fost părăsită pentru prima dată de către turcii înşişi, care sunt
moştenitorii direcţi ai Imperiului Otoman, prin Revoluţia Kemalistă din
1923.
În legătură cu starea de înapoiere a Balcanilor, aceasta trebuie înţeleasă ca
un fenomen relativ, care va fi înlăturat prin muncă de-a lungul timpului. În

129
acest context, nu trebuie să uităm că, de-a lungul istoriei, au existat perioade
întunecate inclusiv pentru Europa Occidentală, având pentru ea consecinţe
mai grave decât cele înregistrate în Balcanii secolului trecut.
Importante pentru ţările balcanice sunt voinţa şi iubirea de progres şi de
integrare cu demnitate în familia europeană. În Europa însă, nu poţi fi
acceptat dacă continui să fi încărcat cu bagajul miturilor trecutului şi cu
intenţia de a subjuga alte popoare, împiedicând dezvoltarea întregii regiuni.
Aderarea individuală sau în grup la UE a ţărilor din Balcanii Occidentali
coincide cu însuşi obiectivul Comunităţilor Europene care, împreună cu
SUA, fac eforturi pentru soluţionarea definitivă a statutului Kosovei, a cărei
independenţă va îmbunătăţi consistent clima în raporturile interetnice şi va
reduce tensiunile din regiune. Orice altă soluţie, nu numai că este
inacceptabilă pentru albanezi, ci şi riscantă pentru stabilitatea regională,
devenind o piedică serioasă pe calea integrării ţărilor balcanice, inclusiv a
Serbiei, în UE.

130
 DE VIRIS ILLUSTRIBUS
KOPI KYÇYKU

Atatürk - Balkanlar’ın bir büyük savunucusu52

Türkiye tarihi çok ilgimi çekti ve okuyarak, araştırarak, çok aydınlandım,
yeni şeyler öğrendim. Bunların tümü, Sumerlerden ve Hititlerden bu yana
sekiz bin yıldan beri var ve 19 İmparatorluk kurmuş olan Türk kardeş
halkının zenginliğidir. Şimdiye kadar, Türkiye ve Atatürk hakkında,
Arnavutça üç kitap yayınlamıştım. Bunlardan birisi ile ilgili olarak, sayın
Bilâl N. Şimşir, Arnavutluğa tayin edilen en seçkin Büyükelçisi bulunduğu
sırada, çok duygulu bir mektup yazdı. Bu vesile ile, kendisine bir kez daha
teşekkür etmekten kıvanç duyarım.
Bunlardan ayrı olarak, son aylarda Romanya’da Romence: „Atatürkçülük
ve Üçüncü Millenyum’da Türkiye” başlı altında bie eser daha yayınlamış
bulunuyorum.
Türkiye’ye ve Atatürk’e karşı sevgi duygusunu, bana, İstanbul’da
Beyoğlu’nda 26 yıl yaşamış olan dedem aşılamıştır.
Hayatım boyunca Atatürk’ü Sevenler Derneği’n kurucusu ve başkanı
olmak, ikinci Dünya Savaşı sonrası Türk yakın tarihi hakkında doktora tezi
yazmış olmak, bunlar, bana nasip olduğundan, inanın, benim için büyük
gurur kaynakları olacaktır. Bugünlerde, Arnavutluk’taki Atatürk Sevenler
Derneği’nin dokuz yönetim kurulu üyesi arkadaşlarımla görüştüm. Sizleri
Sn. Süleyman Demirel, Sn.Turgut Ozal, Sn. Bilâl Şimşir, Sn. Salih Berisha,
Sn Recep Meydanı, Sn. Yaşar Kemal, Sn. Aziz Nesin, Sn. Metin Örnekol,
ve diğer Türkiye’den, Arnavutluk’tan, Romanya’dan ve diğer ülkelerin
devlet ve ilim adamları gibi derneğimizin onur üyesi olarak görmekten şeref
duyacağız.
Türk halkına bağlılığın ve kardeşlik duygularımın neticesi olarak kendi
çabamlarım ile Türk dilini öğrenmeye çalıştım ve Türkçe’den Arnavutça’ya
çeviriler yaptım.
Türk ve Balkan ülkeleri halkları 500 yıl beraber yaşadılar, onların
damarlarından aynı kan aktı. Benim ana dilim olan Arnavutça’da 2000’in
üstünde ortak kelimemiz ve atasözümüz bulunmaktadır. Örneğin: Can, cam,
tavan, taban, cep, döşeme, “Can çıkar huy çıkmaz”, “Allah bir söz bir”, “Ak
akçe kara gün için”, “Allah’tan korkmayandan kork”, “Al gülüm, ver

52
Kumtesë mbajtur në Ankara, më 10 nëntor 2007, në Kongresin e Gjashtë
Ndërkombëtar kushtuar Ataturkut.

131
gülüm”, “Söz gümüşse, süküt altındır”gibi. Romence’de, Bulgarca’da,
Yunanca’da aynıdır.
Büyük özellik ve önem taşıyan bir husus vardır ki, o da Atatürk’ün Türkiye
ve Balkan ülkeleri arasındaki anlaşmalarla ilgili güzel fikirleridir.
17 Mayıs 1937’de, Ankara’da akredite olan bir diplomatla yaptığı
konuşmada, Mustafa Kemal, “Balkan devletleriyle, anlaşmalardan ziyade,
daha çok duygularla birbirimize bağlıyız” diyordu53.
Atatürk, Balkan devletlerinin birbirlerine karşı kardeşçe yaklaşmalarının
sebebini sadece gelenekler değil, o anların getirdiği bir mecburiyetin ve iki
taraflı işbirliği, eşitliği, ayrıca birbirlerinin iç düzeninde birbirlerine
karışmamasını öngörüyordu.
4-11 Kasım 1993’te Selanik’te düzenlenen ve Arnavutluk, Bulgaristan,
Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye delegelerinin katılmış olduğu 4’cü
Balkanlar Konferansın’da bu vesileyle, Mustafa Kemal Atatürk’ün doğduğu
evine levha asıldığında bakın, Yunanlı delegelerin temsilcisi olan
Papanastasiu şunları söylüyordu:
“Mustafa Kemal sadece dost ülkenin temsilcisi değil. O Balkan ülkelerin
büyük devlet adamdır.Türkiye devletini gençleştirdikten sonra, bunu,
Balkan ülkelerine yaklaştırmayı, dost olarak kazandırmayı bilmiştir ve
böylece bu ülkelerin birbirlerine bağlanmaları fikrine en bağlı, bu fikrin en
ateşli havarisi olarak nitelendiriyorum.54”
Anı plaketinin yanında Atatürk’ün resmi bulunuyor ve bunların yanında da
şu sözler yazılıdır: “Türk milletinin büyük müceddidi ve Balkan ittihadının
müzahiri GAZİ MUSTAFA-KEMAL burada dünyaya gelmiştir. İş bu levha
Türkiye Cumhuriyetinin onuncu yıldönümü münasebetiyle konulmuştur.
Selanik, 29 Birinci teşrin 1933)”.
20 Ekim 1931 tarihinde, İstanbul’da İkinci Balkan Konferansı yapılmıştır.
Delegeler, Ankara’ya giderek, Atatürk tarafından kabul edilmişlerdi. Aynı
gün, Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Gazi, Konferansa katılan Balkan
Devletlerinin şerefine birer telegraf çekmiştir. Arnavutluk Kralın’a Ahmet
Zogu’ya çekmiş olduğu telegraf’ta, Atatürk şunları belirtiyordu: “Bugün,
İkinci Balkan Konferansı’na katılan delegeleri Ankara’da kabul etmekle
gerçekten, bir memnuniyet hissettim. Arnavut millî makamları tarafından
gerek benim hakkında ve gerekse Türk milleti hakkında beyan edilen
temennilerden çok duygulandım. Bu vesileden yararlanarak, gerek
Ekselanslarınızın ve gerekse Arnavut ulusunun bahtıyarlığı ve refahı için en
içten dileklerimi sunuyorum. Bu süretle, ancak benim değil, Türk ulusunun
da duygularını belirtmiş oluyorum.55”

53
Bilâl Şimşir, Atatürk’ün, Büyükelçi Rüşen Ünaydın’a vermiş olduğu Talimat:
Türk-Arnavut İlikilerine Dair”, Ankara, 1981, s. 1.
54
Revistă de istorie, Bükreş, 1981, nr. 6.
55
Anadolu Ajansı, Siyasî Bülten, 29.10.1931.

132
Yukarıda bahsettiğim ve Ankara’da düzenlenmiş olan Balkan
Konferasın’da Kemalist Türkiye’nin, ilerleme ve modernleşmeye yönelik
yürüdüğü ve daha o zamanlardan beri Güney-Doğu Avrupa’ya yakışan bir
ülke olarak ve ayrıca o zamanlardan beri, Avrupa’ya entegre olduğu
düşünülüyordu. Aynı Balkan Konferansın’da, Atatürk’ün diğer ülkelere
tebliğ ettiği tebrikler, bu yeni doğan realitenin yankısını teşkil etmekte idi.
O zamanlar, Romanya’nın kaderini belirleyen ve çok büyük kişiliğe sahip
olan, Nicolae Titulescu, Balkan ülkelerinin iyiliği için bütün zorlukları aşma
rölünü üstlenmişti ve Atatürk’te bütün aktifliğiyle, Romanya’nın yanında
idi56.
Birçok şeylerin yanısıra, Türkiye’nin artık işgal edici konumuyla ve
yapısıyla değil, tam tersine, “Yaşlı” Avrupa’nın kucağında yer almak
istediğini herkese ispatlamıştır.
Bunu kanıtlayıcı bir manzarayı çizmek istersek eğer, Atatürk’ün
hükümetiyle beraber, Arnavutluk gibi küçük bir devlete karşı gösterdiği
dostluk ve Arnavutluğu Türkiye gibi eşit tutması son derece güzel bir
olaydır.
Mustafa Kemal Paşa, Türk ve Arnavut milletleri arasındaki dostluk
ilişkilerin gelişmesine büyük bir önem vermiştir.
Türkiye Cumhuriyetin’in lideri, “Biz Arnavut milletini seviyoruz. Biz
Arnavutları kendi kardeşlerimiz gibi görüyoruz. Onlar bizlere uzak değildir.
Biz, Arnavutların, Devlet ve millet olarak, gelişmelerini, güçlenmelerini ve
ileri gitmelerini arzu ediyoruz. Bizler Arnavutluğun, herşeyden önce,
müstakil bir devlet olarak, Balkanlar’da lâyık olduğu yeri almasını isteriz.
Arnavutluk bizim samimiyetimizden emin olmalıdır. Arnavutluk, hiçbir
zaman, Türk milletinin ona karşı olan kardeşlik duygularından
süphelenmemelidir. Bu duygular ancak bir tabirden ibaret değildir, kalbin
derinliklerinden gelen duygulardır”57 demiştir.
9 şubat 1934 tarihinde, Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya, dört
devlet olmak üzere, Balkan Anlaşmasını imzalamışlardır. Bulgaristan ve
Arnavutluk dışarda kalmışlardır. Arnavutluğun bu bölgesel teşkilâtta
gereken yerini alması hususunda yakından ilgilenen Atatürk, aynı zamanda,
faşist İtalya’nın baskıları karşısında, zor durumlardan geçen Arnavutluğun
müşkil vaziyetini de göz önünde bulundurarak, şunları beyan ediyordu:
“Arnavutluğun, Balkan Paktına girmesiyle ilgili olarak, şimdiye kadar
herhangi bir teşebbüs yapılmamış ve somut girişimlerde bulunulmamış ise,
bu hususta, kendi menfaatleri dikkate alınmıştır. Benim arzum Arnavutluğu
bu Anlaşmanın tabîi ve daimî bir üyesi olarak görmektir. Arnavut Devleti,
uygun şartlara kavuşunca, en kısa zamanda, bir arzunun gerçekleşmesini

56
Răzvan Theodorescu ve Kopi Kyçyku, Two Europes…, op. cit., pp. 56-57.
57
Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün…, s. 116.

133
ümitle beklemekteyiz. Arnavutluk her ne kadar, bu Anlaşmada olmazsa da,
işler bir yola konulmuştur ki, Arnavutluk Hükümeti, Balkan hudutlarını
garantili ve bilmiş sayılamaktadır.” (Aynı yer).
Geleneksel Arnavut-Türk ve Balkan - Türk ilişkileri iyi bir istikamette
devam etmiş ise, hattâ fevkalâde bir seviyeye yükselmiş ise, bunu, her
şeyden ve herkesten önce, büyük Atatürk’e borçlu olduğumuzu
düşünmekteyim. O’nun realizmi ve ileri görüşü, sayesindedir ki, bu gün
dahi, Balkan, özellikle Arnavutluk ile Türkiye, iyi ve kötü günlerde,
yanyana devam etmektedirler.
Bazılara göre, 1920, 1930 hatta 1940 yıllarında, Kemalist Cumhuriyeti,
Türkiye’nin Avrupa’ya ilgisi olmadığı, hatta ve hatta, Avrupa ülkesi olması
için çaba sarf etmediği şeklinde söylentiler vardır58.
Bu yönde, o zamanlar iki çeşit hareket vardı. İlk önce, on sekizinci yüzyılın
(XVIII. yy) sonlarında Türkiye’de başlatılan lâikliğe giden genel bir
yapılanma vardı. Bu olay Mustafa Kemal’in yaptığı bir konuşmada
toplumun, Avrupayî bir uygarlığa ulaşması gerektiği, fakat Türk kökeninin
unutulmamasının, şart konulduğunu açıklıyordu. Türkiye’nin bir Avrupa
ülkesi olarak görülmesi, o zamanlar, milliyetçi bir hareket görülüyordu ve
böylece Türkler de Avrupalılara eşit olacaklardı. Elbette tarihe dayanarak,
ve tarihi olaylarla tastik edilerek, bu batılaşma biraz tereddüt gösteriyordu;
çünkü Türkiye’nin modernleşme yolu Avrupa ile kavga etmekten geçmişti.
Özgürlük savaşında, Türkiye, elindeki silâhıyla, Yunanistan’a ve
Ermeniler’e hak tanıyan Avrupa’nın karşısına çıkmıştı. Çünkü, Avrupa,
Osmanlıyı bölmesinden öte, Türkiye’yi de bölmek istemişti. Neticede,
1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasına göre, Türkiye Yunanistan’a Ege
bölümünden bir parça ve Doğu-Anadolu’dan, Ermenilere bir parça toprak
vermişti. Bu gün bile milliyetçi konuşmalarda, Türkiye’nin Avrupa’ya zorla
girmek istediği ve yine Türkiye’nin Avrupa’nın iznini almadan geliştiği
söyleniyor. Bu günki Türkiye toplumunda “Sevr kompleksi” denilen ve
lâikler tarafından, hatta bir kampı tarafından kuvvetli bir cereyan
esmektedir.
Avrupa’ya girmek veya Avrupa’dan korku fikir tartışmaları bir süre daha
devam edecektir. Bu konuda çoğu zaman şu konu işlenmektedir: “Avrupa
bizlerden neyi istiyor ve bizler de ona neyi verebiliriz?” . Türklerin çoğu
Avrupa’ya entegre olmayı “iyi bir iş” olarak algılasa da, dini ve kültürel
yapısını bozmamak, kimliğini kaybetmemek şartıyla, bunu kabul
etmektedirler. Otantik Kemalistlere ve laikizme bağlı olanlara bakıldığında,
bunlar tamamiyle batılaşmış durumdalar fakat onlar bile, ulus-devlet
statülerini tutmak gerekliliği taraftarıdırlar.

58
Stéphane Yérasimos, Entre désir d’Europe et crainte de l’Europe, “L’Express”,
Paris, 29.11.2004, s. 49-50.

134
 Sonuç olarak, Türkiye büyük bir zorlukla karşılamaktadır. Bu yüzden,
henüz genç ve hassas olarak, birçok ülkenin bulunduğu bir bölgeye entegre
olmak Türkiye için zor bir olaydır. Bir şekilde Atatürk’ün Türkiyesi ve
özellikle kendisi hayattayken, hep Avrupa’ya doğru bakmıştır; fakat, kardeş
gözüyle bakmıştır. Sovyetler Birliğinden kurtulan Türk devletleri bile,
Kemalist düşünceleri en güzel şekilde muhafaza edip, ayakta tutuyorlar. Bu
gün Atatürk geleneğini koruyan ve devam ettiren Türkiye’nin yeri
Avrupa’nın yanındadır, diye düşünmekteyim. Akademisiyen ve aynı
zamanda, Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Araştırma Derneğinin
(AİESEE) Genel Sekreteri olan Razvan Theodorescu,”Güney-Avrupa’daki
birkaç arkadaşımın karşı gelmiş gelmiş olsa da, ben, Türkiye’nin
Avrupa’ya girmesinden yanayım ve bu yolda yürümeye kararlıyım. Bizler
burada sadece kültürel bir politika yapıyoruz; demek ki, Türkiye’nin
kültürel politikasınin da burada yeri vardır.” diye vurgulamıştır.
Aşırı İslamcılar ve Turancılar yeni kurulmuş olan devlet için kendi
ideolojilerini empoze ederken ve bu devlete bunu yakıştırırken, bütün
bunlara karşı gelen Mustafa Kemal Atatürk,”Gerçeklere ve ulusun
sınırlarına dönelim” diyordu. Böyle bir düşüncenin, Osmanlı Devletine
karşı son darbe olması gerekiyordu. Çünkü, Osmanlı hayatı boyunca kendi
ülkesi dahil, egemenliği altında tuttuğu ülkelerde de derin izler bırakmıştır.
Yine, Atatürk, “Özgürlüğü kısıtlanan bir ülke ölüme ya da kayıba
mahkümdur” diye vurguluyordu. Öte yandan, yine Mustafa Kemal’e göre,
özgürlük her topluma uygarlık ve modernleşme getireceğini, görmekte idi.
Modern Türkiye’nin kurucusu, hür ve özgür yaşamak, hem insanın hem de
her ulusun hakkı olduğunu ve her ülke dünya uygarlığını zenginleştirdiğine
inanıyordu. Bütün ülkelerin vatandaşları, öyle bir eğitim almalıydı ki,
kıskançlıktan, açgönlülükten, kin ve nefretten, uzak tutmalıydı.
Atatürk, çoğu zaman Türkiye’nin kaderinin diğer ülkelere bağlı olduğuna
inanarak, “Ulusların iyiliği için çalıştığında, elbette kendi ülkene mutluluğu
ve barışı sağlamış oluyorsun ” diye düşünmekteydi.
Türkiye’yi işgal savaşından sonraki günlerde Gazi, savaş alanında gezerken
duygulu anlar yaşıyarak, kadavra ve silahları gördüğünde, nöbetçi askere:
“Burada gördüklerin insanlığı kesinlikle onure etmiyor. Onlar bizim
ülkemizi işgal ettiler ve bizler de korunduk Acaba, kim suçlu?” diye sordu.
Birkaç metre mesafede yürümeye devam ederken, yerlerde yatan Yunan
bayrağını görerek onun hemen kaldırılmasını emretti. Çünkü, fikirlerine
göre, bir ulusun sembolü ayaklar altında çiğnenenemez ve ona saygı
gösterilmelidir.
İkinci Dünya Savaşina doğru, ilerleyen senelerde, Ankara, Yugoslavya
Başbakanını ağırlıyordu. Bu Başbakanın Hitlerizme olan düşkünlüğü
biliniyordu. Tam tersine, Atatürk, Güney’den gelen bir şiddete maruz
kalınırsa, Balkan işbirliğinin gerektiğini düşünerek, bu misafir için bir balo
gecesi düzenlediğinde, orada bulunanlar, Gazi’nin, Belgradlı misafire,

135
“Bizler kimsenin düşmanı değiliz, sadece insanlığın düşmalarına karşıyız”
şeklinde konuştuğunu duymuşlardır.
Atatürk homojen, modern sınırları korunmuş ve geçmişin hatıralarından
arınmış bir devlet kurmak istiyordu.
O’na göre: “Herkes kendi için değil, herkes, herkes için çalışmalıydı”.
Çünkü, “büyük sanat eserleri, önemli girişimler, ancak toplu bir güçle elde
edilebilirdi”.
Mustafa Kemal, eğer “Güvenlik, bütün uluslar için değilse, o zaman dünya
barışı sağlanamaz” sözüne dikkat çekmekteydi.
Atatürk’ün bütün düşünceleri, bir Avrupa ileri görüşlü olduğunu
ispatlamaktadır ve, aynı zamanda, Türkiye’nin yerinin, doğal olarak “Yaşlı”
Avrupa’nın yanında olduğuna içten inanmaktaydı.
Şanlı Atatürk’ün ismi ve kurduğu Türkiye Cumhuriyeti devletleri, ebediyen
yaşasın!

DHURATA HAMZAI

Portret i Viktor Gjokës në liri

Ndërroi jetë më 26 tetor 2007 në Romë aktori i shquar
Viktor Gjoka. Kineast e aktor i madh, u lëndua megjithatë
rëndë nga diktarura komuniste, duke u internuar në një
fshat të Tiranës ku ai duhet të vuante dënimin.

Kush është Viktor Gjoka, kemi pyetur shpesh për të. “Eh Viktori..!” Dhe
miqtë e tij më të vjetër kanë harruar të na japin përgjigje. Kanë buzëqeshur
sikur të kenë patur parasysh hijen e tij, e ndërkohë kujtimet e brendshme i
kanë bërë të jenë të paqartë. “Eh, Viktori..! Sa i madh që ishte Viktori, sa i
talentuar, sa i mirë që ishte Viktori”. Pastaj kanë folur aq pak për vuajtjet e
tij të shumta. Kanë heshtur. Kanë rikujtuar më pas rolet, mbresat, batuat,
famën, dhe përgjigjen se kush ishte Viktor Gjoka edhe nga miqtë e tij më të
ngushtë nuk e kemi marrë dot. Na kanë thënë se u detyrua të arratisej para
‘90-ës në Itali. Portret më retorik se ky nuk i kanë bërë ndonjë artisti. Pse
iku në Itali më pas, pse e dënuan më parë. Si ndodhi. Të gjitha përgjigjet
janë të paqarta, sepse janë pleksur me kohën e çuditshme që jetuam, por
edhe me temparamentin impulsiv të tij.
Viktor Gjoka ka ardhur këto ditë nga Roma në Tiranë. Është vështirë ta
shkëputësh nga miqtë dhe është lehtë të dëgjosh me orë të tëra duke
biseduar me ta. Qenka me të vërtetë fat i madh ta njohësh nga afër Viktor
Gjokën..! Është aq ekspresiv, sugjestionues dhe artist në biseda. Në

136
tavolinën ku mund të jesh ulur me të jeton aq shumë situata të improvizuara,
saqë do t’ja kalonin pa frikë regjisë së një teatri postmodern. Reciton pjesë
teatrore, improvizon kujtimet e jetës së tij nëpëmjet një aktrimi brilant dhe
humori tepër fin. S’është çudi që historia e vërtetë e jetës së tij të nis kështu:
“Atëhere më dërguan në Bërxhitë. Më pas më lanë edhe pa punë. Buka m’u
mbarua. Kur kisha pak e ndaja me një maçok që mbaja në dhomë. Kur më
mbeti vetëm një copë, mendova “O maçoku, o unë” dhe e fsheha kafshatën
e fundit të bukës në xhep…”. Të qeshësh me vuajtjet, me fodullëkun e një
regjimi që të ka prerë krahët, që të ka vrarë shpirtin, e të duash prapë jetën,
ta sfidosh atë edhe kur të jesh afër të ’70- tave duke rrezatuar prapë energji,
gëzim, dashuri për artin, për njerëzit, është një dhunti më vete. E unë njeriu
kushdo qofsha para këtij artisti pësoj në vetvete një katarsis energjik.
Energjia është përsosur brenda tij.
Viktor Gjoka sapo ka ardhur në Tiranë dhe kërkon diçka ta ndryshojë: “Më
vjen keq që artistët i shoh si të çorganizuar”, thotë duke kujtuar dikë që
dikur shkëlqeu... “Unë nuk e kuptoj pse ndiqet një politikë e tillë.
Respektohen më tepër të huajt dhe unë për çudi shoh shumë nga gazetat
tona që flasin për ta me shumë superlativa, kurse artistët tanë që kanë dhënë
një kontribut shumë të madh harrohen. Sikur ka një lloj xhelozie këtu, një
lloj sfumimi”. Gjoka e nuhat menjëherë pavëmendjen absolute të qeverisë
ndaj artit. “Si e keni vuajtur ju vetë gjatë kohës që keni qenë në Shqipëri,
xhelozinë ose sfumimin?”, e pyes. “Unë e kam vuajtur shumë
indiferentizmin shtetëror. Kanë qenë kolegët, aktorë që më thoshin “sa
bukur e ke luajtur këtë gjë”, “sa bukur ke qëlluar në këtë rol” dhe me një sy
kritik të vëmendshëm tregojnë detajet e filozofisë sime të aktrimit. Po unë
vi këtu pas kaq vjetësh dhe shoh që rivihet “Karnavalet e Korçës” në skenë.
Po ky Viktor Gjoka që është akoma i gjallë dhe këta nuk po kujtohen për
asnjë gjë. Nuk më vjen se këta thonë “Eh, po punë e madhe se këtë do ta
harrojmë. E ç‘ishte ai hiç”. Por puna është se çështja e dashurisë për
kolegun, për aktorët duhet t’ju bjerë ndër mend edhe këtyre njerëzve, sepse
kultura e një populli qëndron mbi supet e këtyre njerëzve. Ah sa shpejt që
gjejnë këta politikanët mënyra të xhvasin, të ngrenë pallate, të zhvillojnë
biznese të mëdha, po për artistët pse nuk duan të ivenstojnë”, thotë Viktori i
nxehur.
Aktori i njohur Roland Trebicka, kur do të luante rolin e Nikollaqit tek
“Karnavalet e Korçës” si model brilant pati marrë parasysh Viktor Gjokën.
“Kujtoj se para 40 vjetėsh këtë rol e kanë luajtur aktorë të shkėlqyer, si një
nga aktorët më fantastik të komedisë, Viktor Gjoka”, ka thënë Trebicka.

Filmi për luftën dhe miqtë e preferuar

“Me Gjokën do të bëjmë një film që ka lidhje me luftën”, thotë operatori

Ilia Tërpini. Bëhet fjalë për një nga çastet historike që nuk dihet pse është

137
anashkaluar nga regjisorët tanë kur e kanë trajtuar këtë temë. Italia fashiste
kapitulloi dhe një pjesë e mirë e italianëve u bashkuan me shqiptarët, siç u
formua batalioni “Antonio Gramshi”. Ky batalion luftoi krah për krah me
partizanët shqiptarë. Mirëpo shumë nga këta italianë jetojnë sot në Itali dhe
ruajnë kujtimet më të mira nga kjo periudhë. Ruajnë kujtime nga mikpritja e
popullit shqiptar që i strehoi se gjermani po t’i kapte i vriste, por edhe
kujtime nga lufta me partizanët se kanë luftuar krah për krah. Ka shumë
raste që shqiptarët kanë shpëtuar jetën e italianit dhe janë vrarë vetë. Kështu
që Viktori së bashku me Mark Doganin, përsëri me grupin e filmit të parë
“Tirana në Europë” dhe me operatorin Tërpini në krah, mikun e tij më të
mirë, janë në hapat e para të kësaj pune. “Filmi i dytë që mendojmë pasi të
vëmë në vijë këtë është “Kanina”, një film me episode jashtëzakonisht të
forta. Është një fshat i Vlorës që ka tradita si Shkodra, Gjirokastra, Berati
dhe ka një kala shumë të bukur dhe shumë të fortë. Kemi vajtur e kemi
vizituar. Perveç kalasë ka njerëz shumë të mirë që jetojnë atje dhe ruajnë
kujtimet e asaj kohe. Skënderbeu është lidhur me kalanë dhe me këtë popull
duke marrë gruan nga Kanina, Donikën”, rrëfen Ilia Tërpini planet e tjera të
përbashkëta.
Ndërsa Viktor Gjoka na tërheq me nervozitet vëmendjen për operatorin e
njohur. Ai e ndjen se, ky njeri që punon kaq shumë në Shqipëri, nuk
vlerësohet sa duhet. E di këtë “zakon vendas”. E ka pësuar vet më parë.
Ndryshe është vlerësuar në dhe të huaj. Duke folur për projektet e tij të
afërta thotë kështu për ortakun e tij Ilia Tërpini: “Ky është shoku im më i
afërt, artisti Ilia Tërpini me të cilin unë kam bashkëpunuar vitet e fundit në
“Tirana në Europë”. Unë kam kuptuar forcën magjepëse të këtij operatori të
madh, i cili nuk është vetëm i gjinisë të operatorit, por hyn në dimensione
më të forta dhe më të mëdha edhe në mënyrën e regjizurës. Pra, mund të
them që të tillë artista me vlera, jetojnë akoma dhe duhen vlerësuar, sepse
për të tillë ka nevojë Shqipëria”.

Ilia Tërpini e kujton kështu gjithmonë mikun e tij: “Që kur Viktori u kthye
nga Bashkimi Sovjetik, kishte gjithë ato energji. Kishte studiuar për regji
dhe për aktor. Erdhi dhe kontaktet e para i kam patur me Viktorin. Vetitë e
tij unë i pashë të realizuara në shfaqjet e bukura që ka dhënë Viktor Gjoka
në Teatrin Popullor. Sot e kësaj dite, të gjithë mbajnë mend si ka qenë ai tek
“Karnavalet e Korçës”, te “Fytyra e dytë” e Dritëro Agollit, “Revizori” i
Gogolit e shumë role të tjera. Me ne u lidh kjo miqësi që në atë kohë. Më
vonë Viktori, kur arriti kulmin, u bë edhe “Artisti i Popullit” u ndëshkua,
megjithatë shpirti i tij nuk u shkëput asnjëherë nga lëvizja artistike, sepse
edhe atje ku vajti, në fshat ai punoi, organizoi grupe artistike dhe mori edhe
çmime të para në festivale”. Më vonë Viktori nga situata e keqe që ishte në
Shqipëri u arratis në Itali. Aty nuk mund të rrinte dot pa shprazur atë
energjinë e tij artistike dhe formoi shoqatën “Dea”. Me këtë shoqatë ai ka

138
bërë një punë jashtëzakonisht të mirë, sepse ka afruar gjithë artistët
shqiptarë që punojnë atje dhe sa herë që kanë vajtur për vizitë personalitetet
e vendit si presidenti Meidani dhe Moisiu ky ka dhënë shfaqje. Pra, nuk ka
vonuar që t’i mahnisi edhe italianët gjatë qëndrimit atje me punët e tij,
energjinë, sfidën. “Viktori interpreton shqip, italisht, greqisht, interpreton në
katër- pesë gjuhë”, thotë Ilia Tërpini. Ai për sa i përket interpretimit është
një nga aktorët e rrallë shqiptarë që akoma nuk ia dinë vlerën këta të rinjtë,
por së shpejti do t’ia dëgjojnë bëmat pas filmit “Tirana në Europë”, shton ai
për filmin që ka bërë së bashku me Viktorin. Vetë Gjoka ka zbuluar
nënshtresën e këtij njeriu të qetë, punëtor që tërë jetën e tij ka rendur me
aparatura në krah, aparat në gjoks dhe e ka lidhur jetën e tij me filmin
shqiptar. Por, “vlerësoheni ju këtë artist!”, thotë Viktor Gjoka. “Ilia ka
dhënë një kontribut në filmin “Kapedani”, që janë filma fondamentalë dhe
kanë ç’të thonë dhe për të kaluarën.
Edhe pse disa janë filma shumë skematikë, filma që nuk shfaqin të vërtetën,
lërjani kohës t’i gjykoj. Mos gjykoni artistin. Ja tashti zhvillimi i
kinematografisë në botë, bëhet me gjëra të sofistikura, të përpunuara, më të
vërteta. Do Zoti i hapet rruga edhe vendit tonë. Shoh këta të rinjtë që po
përpiqen” thotë ai. “Mendoheni Ilian që ka punaur në kushte primitive vite
të tëra. Vlerësoheni Ilian. Kultura duhet ndihmuar, artistët duhen respektuar,
jo vetëm me anën morale, por edhe me anën materiale”.

I talentuar nga se; nga filozofia e tij për jetën, apo filozofia e brendshme e
aktrimit?

“Filozofia ime e brendshme është kjo që aktori ka bërthamën e tij në figurë.

Ai aktor që e sheh figurën që luan nëpërmjet forcës së genit të tij, krijon
figurën e pangjashme me figurat e tjera. Arti i vërtetë bëhet atëhere kur
artisti zbërthen tek vetja e tij figurën që ai do të luaj”. Viktori flet e flet duke
shpërthyer me atë genin energjik të njeridashjes, jetëgjallimit, sfidës.
Tashmë Gjoka endet në kujtime të gëzueshme: “Tek “Karnavalet e Korçës
konkretisht askush nuk mund të besonte që unë mund të sillja një Nikollaq
Jorganxhi të realizuar, sepse nuk e njihja dhe korçarin shumë. Por duke
studiuar nëpërmjet historisë, natyrat e tyre arrita që të futem në lëkurën e
këtij tregtari, i cili bënte hesap edhe kur bëhej fjalë për fëmijën e tij”. Me lot
në sy, duke parë nga Teatri Kombëtar, kujtimet e tij e humbasin ekulibrin. I
sillen përpara të gjitha. I duket sikur nga dera e Teatrit Kombëtar sheh
oborrin e shtëpisë së tij. I kujtohet roli tek “Fytyra e dytë” i Halil Shkozës;
“na kënaqe me muhabet, o Muhamet”, ose “Po vajza, ku do të punojë, more
kushëri?”. “Në ministri, në ministri” thotë Kadri Roshi me mënyrën e tij” .
Viktori nuk i ndan sytë nga ajo ndërtesë dhe vazhdon të përgjigjet për atë që
e pyetëm filozofinë e aktrimit. “Mishërimi i figurës kërkon të marrin pjesë
gjithë forcat brendshme të aktorit, ai të bëhet një trup. Ai krijon figura të

139
tilla të paharruara dhe unë kam kohë që kam ikur nga Teatri. Sot shoh që
populli s’më paska harruar. Më kujtohet dje në këtë rrugën aty, një profesor
më tha. “Viktor Gjoka, je i paharruar”. Ai më mbante mend me
“Rrëshqitjen” e Besim Levonjës që unë e kisha harruar vet. Disave edhe një
rol i vogël do t’u dukej shumë i spikatur. Më kujtohet në “Majlindën” e
Xhemal Brojës. Më kishin ndëshkuar atëhere në teatër që të mos luaja role
të mëdha. Unë luaja rolin e një infermieri dhe atje ndodhi ajo që s’pritej.
Një kritik polak në vend që të shkruante për ata të tjerët që luanin role
kryesore shkruajti për figurën e infermierit duke krahasuar Gjokën me
Aleksandër Moisiun”.

Rol më i dashur jo, i dashuruar me rolet

“Nuk kam asnjë rol që s’është i dashur për mua. Për kë të them që s’është i
dashur, për Pristandën e Karaxhalës që s’është i dashur. Ku shpërthente
populli me duartrokitje e ovacione. Është figura tek “Një letër e humbur” e
shkrimtarit të madh rumun. Si mund t’a harrojë Pristadën, si mund ta harroj
unë “Shërbëtorin e dy zotnive” të Karlo Gordonit. Si mund të harroj
“Revizorin” e Gogolit e “Banjën” e Majakovskit. Si mund të harrojë Ivan
Ivanoviçin e Majakovskit me një çantë në krah që përshkruante biografinë.
Po të më donte roli në kohën time nuk do të isha lavdëruar unë tashti. Unë
bija në dashuri me rolet.

I dënuar për dashurinë

Viktor Gjokën, jo vetëm që e dënuan dje, por po e lëndojnë prapë sot, duke
përmendur martesën e tij të dytë shumë më tepër se veprat që ai bëri. Dhe
kjo gjë ngjet për shkak se për të rinjtë e sotëm është shumë e çuditshme që
të dënohesh për ndjesitë që ke kundrejt një personi, pavarësisht nga mosha,
profesioni apo gjendja civile e tij. Të rinjtë shqiptarë sot janë shumë
liberalë. Kur Viktor Gjoka ra në dashuri me Elenën, gruan e tij të dytë, nuk
ishte aq i lirë sa këta të rinj. Të qenit të dashuruar në atë kohë ishte një
vuajtje shpirtërore për të dy bashkëshortët. Viktori ishte i martuar dhe Elena
ishte një vajzë shumë e re që u josh nga temparamenti i artistit. Dhe ndodhi
ajo që ndryshoi menjëherë fatet e këtyre njerëzve. “Kjo ishte komedia dhe
tragjedia ime. Njeriu bie në dashuri si në një gropë të errët dhe shikon nga të
kapesh dhe të dalësh sipër. Por unë mbeta brenda dhe nuk dola dot”, thotë
Viktor Gjoka. Për të në atë kohë u mor masë ndëshkimore që të punonte në
uzinë. Pasi mendoi se do të ishte i mjaftueshëm dënimi që kishte marrë për
martesën me Elenën 23 vjeçe më të re se ai, shkon të bisedojë me një njeri
me përgjegjësi në atë kohë për t’u kthyer në teatër. “Ah, more Viktor Gjoka,
ç‘na bëre”, i thotë ai. “Pse na e bëre si lopa more? I dhe një shkelm kusisë
dhe na e derdhe qumështin”. “Po unë qumështin e derdha, i thotë Gjoka, por

140
të na rrojë lopa, se lopa bënë tjetër qumësht”. “Ah, për këto je i zoti ti, po do
ta vuash këtë që ke bërë”. “Pse kapeni me mua që mora një nuse të re”, i
thotë Gjoka. “Unë e bëra këtë mëkat. Po Babë Myslymi...?! (pseudonimi i
Myslym Pezës, udhëheqës komunist). “Pse, ore, Babë Myslymi je ti?!”.
Nxehet pushtetari dhe i bie tavolinës me grusht. Fill pas kësaj nisi një
fushatë ndëshkimi për “moralin” e Viktor Gjokës edhe pse kolegët e tij në
teatër deshën ta mbrojnë duke u shpjeguar se ai asnjëherë s’ju është dukur i
pandershëm. “Ne flemë me Viktor Gjokën dhe s’kemi frikë!”, kanë thënë
ato për të. Viktori i trajtonte koleget me shumë respekt. “Unë i kisha të
gjitha shoqet e mia, i ndihmoja dhe i trajtoja si motra”, thotë. Për Viktor
Gjokën të biesh në dashuri është një gjë e rrallë, për të cilën edhe vuajtjet ia
vlejnë. “Dashuria është jeta, thotë ai. Por çdo gjë ka kohën e vet. Dashuria
të përtërin. Është e vërtetë. Por dashuria edhe të dhemb. Është një dhimbje e
madhe. Unë kurrë nuk desha të ndahesha me gruan dhe fëmijët e mi. E kam
thënë dhe po e them prapë: Ish gruaja ime ka qenë dhe është edhe sot zonjë
mbi zonjat dhe akoma unë ndiej dhimbjen e saj dhe nuk e harroj si atë, si
fëmijët e mi. Por unë nuk mund të harrojë edhe këtë të dytën që kujdeset
dhe ndien një dhimbje të madhe për mua. Se gjithë hallet që kalova më pas i
vuajtëm bashkë. Dhe kush e duron një aktor si unë?!”. Viktor Gjoka
mendon se pikërisht ajo skenë nga ku interpretonte e ka bërë Elenën që të
binte në dashuri. Elena ndiqte me pasion interpretimet e tij. Viktori i dukej
vajzës njeriu më fantastik në botë. Atëherë ajo ishte nxënëse në shkollën e
mesme. Drejtori i Teatrit Kombëtar në atë kohë ishte Riza Hajro. Vajzat e
shkollës së mesme vinin në oborrin e teatrit dhe nguteshin të takonin
idhullin e tyre aktorin Viktor Gjoka. Ishin të reja dhe nuk kishin droje. “Eh,
more Riza, i thotë një ditë drejtorit, ç’tu bëjë unë këtyre”. “E shoh, e shoh,
po ti mbahu Viktor, mbahu! Ti duhet të ruhesh nga ato”, i thosh ai. “Unë
mbahem ore, qeshte Viktori, po s’mbahen këto”. “Eh! Këtu morën punët
ters, se ato s’mbaheshin dhe unë rashë brenda”, thotë Viktori me humor.

Në Bërzhitë

Në një fshat të Tiranës ai duhet të vuante dënimin. Nuk do të lejohej asnjë

lloj luksi për aktorin e famshëm të kohës. Mendohej se në gjirin e “klasës
punëtore” ai do të edukohej me normat e shoqërisë komuniste. Komunistët
nuk harronin edhe ta kontrollonin herë pas here. Shkon në Bërzhitë drejtori i
teatrit, Riza Hajro, dhe një përfaqësues nga Komiteti i Partisë. Viktori edhe
atje në fshat mundohej të punonte me grupet artistike. “Urdhëroni që të
shihni punën që kam bërë”, u thotë atyre. “E dimë, e dimë punën që ke bërë
ti”, i thonë ata. Ne kemi ardhur për ty këtu. Viktori po punonte në fushë atë
të dielë, sepse ishte një nga ato aksionet vullnetare të kohës së diktaturës. Si
përgjegjës i kulturës duhej të bënte “Emulacionin Socialist”. Kishin ardhur
edhe disa të tjerë nga Tirana. Viktori u mundua t’i përshëndeste, por asnjeri

141
nga ata nuk i ktheu përgjigje. Atëhere ai kthehet dhe u thotë, “Si u duket kjo
punë që kam bërë?”. “Ti bënë mirë që të rrëmbesh atë bishtin e kazmës dhe
të fillosh të gërmosh atje”, iu hakërrua njeri nga komunistët e Tiranës. “Pse
kështu?!”, u tha Gjoka. “Atje!, iu hakërrua ai egër, atje të gërmosh, jo të rish
me këtë aparatin që më ke varur në qafë” dhe gërthet sa ta dëgjonin të gjithë
rreth e rrotull. Viktori lëndohet rëndë dhe u thotë, “Dëgjo, unë do t’ju them
një fjalë, por mund t’ju vijë rëndë juve”. “Po ti, more qen bir qeni, kush je ti
që i thërret Viktor Gjokës kështu”. Dhe fjalët e pakontrolluara të thëna me
një guxim të çmendur ngritën krye. “Prit, prit, vazhdoi Viktori i zemëruar
dhe i papërmbajtur të të bëjë edhe një fotografi meqë kam aparatin dhe të të
ruaj si kujtim. Ku do të vesh ti, more qen bir qeni. Prit, prit, çdo të të bëj, se
unë një jetë kam!”. Gjithë qenia e tij dridhej nga nervozizmi fatal. Të gjithë
kishin mbetur të habitur. Drejtuesi i nxjerr përpara shoferin për ta
kërcënuar, i cili ishte njëherësh edhe sekretar i Partisë. “Qërohuni!”, u bërtet
atyre Gjoka, duke u ndjerë në atë moment i rrezikshëm për të pranishmit.
“Pritmëni, more pritmëni, pse po më ikni?!” u ka bërtitur nga pas
komunistëve. Ata kërcasin e ikin. “Mirë, ua bëra unë atyre, po ku do të
futem unë i mjeri tani”, mendonte me vete. “E kisha mirë bodrumin ku
banoja në Bërzhitë”. Viktori po mendonte se nuk kishte më kthim mbrapa, e
ku do ta më çonin më keq. Kthehet tek banesa-bodrum dhe i thotë Elenës
për incidentin fatal. Ajo mundohej ta qetësonte. Zhurma u bë e madhe dhe
kur Gjoka rrëfen këtë histori fillon të interpretojë karakterin humoristik të
sekretarit të Partisë në Bërzhitë që i mbahej goja. Për një fije peri shpëtoi
nga një ndëshkim më i rëndë. “Do të arr-arrestojnë, more. Pa, pa ma thu-
thuaj bio-biografinë... Epo mirë, mirë, s’paske bio-biografi të keqe. Bo, bo!
Ç‘bëre kështu mor Viktor...?!
Ja kështu shpërthente Viktor Gjoka kur i rrëmbyen skenën, duke thelluar
dramën e jetës së tij. Kanë bërë një mbledhje të madhe më pas me tërë
fshatin për ta ndëshkuar më tepër, por këtë herë artistit fjala i ka zënë vend,
duke rrëfyer me sinqeritetin e tij dramatiko-komik se kush është Viktor
Gjoka. Edhe pse u end kaq gjatë drama e jetës së tij, Viktor Gjoka u bë për
fshatarët e Bërzhitës njeriu më i dashur, dhe ai do ta quante këtë fshat të
Tiranës vendlidja ime e dytë, ndërsa e para do mbetej shumë larg në Jug, në
Peshtan të Tepelenës.
“Mirë tragjedia që më kishte ndodhur, por unë doja që një pjesë të jetës që
më kishte mbetur ta jetoja”, thotë Gjoka. “Unë doja t’i kthehesha teatrit.
Kisha mall për të. Më 1990, ja Artur Zheji, që unë sot e përshëndes me
gjithë zemër dhe e quaj si një nga drejtorët më progresivë të RTSH-së, dhe
që për mua është një nga penat më me vlerë, dëgjon nga goja e nënës së tij,
aktores Besa Imani, për jetën time. Edhe pse Arturi s’më kishte parë në
skenë, i nisur nga ato që kishte dëgjuar, ngulte këmbë që unë të kthehesha
në teatër. Ai këmbënguli dhe unë vendosa të vi. Më kishte marrë malli, por
u deziluzionova se më vunë në skenë si dublant. Për mua dublanti është rol

142
përgjysëm. Unë doja një rol vetëm, sepse dy gjysma siç e kishin parashikuar
ata do të binim në reminishenca. Ky është zhgënjimi i fundit i Viktor
Gjokës për të pasur një rol të madh, pasi ia rrëmbyen njëherë skenën. Iku
përtej detit dhe atje në Romë bënë projektet e tij si regjisor shqiptar. Është
duke nisur zhirimet e para për filmin “Kanina”. Me grupin e vogël të
xhirimit Viktor Gjoka do të udhëtojë drejt Vlorës, duke zgjuar nga gjumi
kalanë e lashtë të Kaninës.

Curriculum Vitae

Viktor Gjoka u lind më 4 korrik të vitit 1922 në Tepelenë, është aktor i

njohur shqiptar. Aktivitetin e tij artistik e filloi që në rininë e tij me
amatorët. Në Teatrin Kombëtar u pranua në vitin 1946 dhe punoi deri në
vitin 1971. Ndër rolet e tij më të suksesshme përmendim pjesët "Revizori",
“Gratë gazmore të Uindsorit”, “Fytyra e dytë”, “Karnavalet e Korçës”, etj.
Shfquhej për humorin e hollë dhe interpretimin e shkëlqyer të roleve. Në
vitin 1959 merr një bursë për studime në BS, ku studion për dy vjet dhe me
ndërprejrjen e mardhënieve në vitin 1961 kthehet në Tiranë dhe i vazhdon
ato në Konservatorin e Tiranës. Në Teatrin Kombëtar rikthehet në vitin
1991, pas një mungese të gjatë prej më shumë se dy dekadash, ku fillimisht
e shohim në rolin e Spirakes në komedinë rumune "Valsi i Titanikut" dhe
më pas në komedinë "Revizori", me regji të vetë Viktorit.

143
 DIXIT
MONSINJOR VLADIMIR GJIKA
Nëse E do Zotin, si mund të urresh?!

Zoti na do aq shumë, sa i çmerit ata që s’E njohin si dashuri.

Ka vetëm një problem: të arrish të duash gjithë ç’do Zoti dhe t’i duash të
gjitha ashtu siç i do Ai.

Dashuria është njëherazi pasuria e një uni që vetëkapërcehet, duke synuar të

kapërcejë veten, dhe varfëria e një uni që s’i mjafton vetes dhe që nuk
synon veçse t’i mjaftojë vetes.

Duaji të gjitha qëniet dhe gjërat që të vështrojnë.

I afërmi – streha e fshehtë e Zotit.

Duaje Zotin dhe do të dish të dëgjosh. Të dëgjosh çfarë të thonë gjërat,

njerëzit, Zoti dhe ngjarjet.

Vullneti për t’i dashur ata që nuk i do është ndoshta më pak i vështirë se sa
t’i duash më mirë ata që do.

Të mendosh në vend të të tjerëve, atëhere kur ia del mbanë, është shpesh një
mjet i mirë që të mendosh për ta.

Çdo vepër bamirësie, - pa e kuptuar, - është një vepër që përfshin

pafundësinë.

Një libër i bërë mirë duhet të jetë një libër që shndërrohet në një bamirësi.

Zoti u shket mes gishtash atyre që s’E kanë në zemër.

Harresa është jo rrallë një opinion.

Mos u mundo të bësh nga vetja një kryevepër, por një mjet lumturimi.

144
Hakmarrjet e harresës janë ndër më të ashprat.

Kur s’bën asgjë është mënyra më e sigurtë për të bërë keq, për të bërë të
keqen.

Hakmarrja më e tmerrshme, sidomos nga ana e gjërave, është hakmarrja e

vonuar.

Dashuria ime është mundimi im; gjer edhe mundimi im është dashuri.

Vdekja – një mënyrë daljeje nga koha.

Nuk do të jetosh me të vërtetë përveçse në daljen nga vdekja jote.

Sa më tepër të kujtosh vdekjen tënde, aq më pak do të të kujtojë ajo.

Njerëzit që janë të përgatitur për vdekje jetojnë më bukur e më shumë.

Një veti e të vdekurve në krahasim me ne është se e dinë të vërtetën.

Të vdekurit kanë mësuar çiltërsinë.

Kaq njerëz bëjnë sigurime për jetë – e sa të paktë janë ata që sigurohen për
vdekje …

Vdekja – sabati i një gjaku që dëshiron të çlodhet.

Pamja e një zhvarrimi është më e dhimbshme se sa pamja e një varrimi.

Qortimi i të vdekurve mund të jetë një nga drithmat më munduese të të

gjallëve.

Leximi na ndihmon të dëgjojmë të vdekurit. Lutja ndihmon të vdekurit të na

dëgjojnë.

S’ka histori nëse nuk ka dëshmitarë.

Zbukurojmë me fjalën “qytetërim” udhën që ka përshkuar njerëzimi që nga

njeriu i shpellave tek njeriu i mejhaneve.

145
Kur magjia e zezë i merr vendin mrekullisë dhe babëzia Shenjtërisë, babëzia
synon të shtjerë në dorë të gjithëfuqishmen.

Ruaje Zotin ashtu siç të ruan Ai!

Deviza për ata që E duan Zotin: «Të presin gjithçka e të mos tremben nga
asgjë».

Adhurimi i sahanlëpirjes përdhos adhurimin dhe rrënjos sahanlëpirjen.

Për shumë vetë, në ditët tona, të marrësh frymë domethënë: të rënkosh.

Sa mirë është ta shohim Zotin atje ku është dhe ashtu siç është, jo atje ku
s’është e ashtu siç nuk është!

E vërteta ftohet kur nevojitet gjakftohtësi dhe ngrohet kur nevojitet besim e
entuziazëm.

Është një e fshehtë e madhe të dish ta vendosësh theksin atje ku duhet.

Fjalët e jetës nuk janë të jetës përveçse pasi kanë qenë të jetuara.

Fjalët e jetës gjejnë vend në çdo jetë dhe mund t’u japin jetë atyre që s’e
njohin dhe s’e kanë njohur jetën ndonjëherë.

Mund t’i hapim a t’i mbyllim humnerat, sipas dëshirës. Mirpo ato mbeten
gjithnjë rreth nesh, më të pranishme e më të fuqishme se ne.

Ka vështrime që kalojnë përmes çdo gjëjë dhe që nëpërmjet çdo gjëjë

mbërrijnë deri tek Zoti.

Njerëzit që dijnë ç’duhet të bëjnë janë pothuajse të vetmit që edhe dinë se

ç’bëjnë.

Do të fillosh të jesh ai që duhet të jesh dhe të shohësh ato që ekzistojnë kur

përtej fjalëve dhe ideve do të shohësh realitetet që janë atje.

Sa më shumë Humnera të njohësh, aq më mirë do ta kuptosh Zotin.

Suksesi është iluzioni ynë më i dendur.

146
Ajo që duhet thënë, duhet thënë mirë.

Mëso të lexosh shpejt dhe ngadalë: janë dy mënyra për të lexuar dy herë ato
që lexon; e nëse ia del mbanë, do t’i dish dy herë më mirë ato që di.

Uni përfaqëson brenda nesh vëmendjen e epërme të njeriut dhe të Zotit.

Pakënaqësitë përballohen mbase më vështirë se sa vuajtjet, ngaqë njëherazi

me pakënaqësitë, diçka nga mungesa e dinjitetit të tyre derdhet mbi ne.

Gjer edhe kur Zoti të duket larg, - e mund të jetë vërtet larg, - mos harro se
shpirti yt ka si të mbërrijë tek Ai. E gjen dhe E njeh.

Të ndëshkosh një keqbërës domethënë të bëhesh bamirësi i tij më i mençur.

Në sytë e Zotit ai që gënjehet në të vërtetë është vetë gënjeshtari.

Të duash Zotin është, nga të gjitha pikëpamjet, mënyra më e mirë për të

kaluar kohën.

Disa gjëra thuhen dhe thuhen mirë me qëllim që njerëzit të mund t’i
rrëmbejnë gjithmonë, kurse disa gjëra të tjera thuhen mirë me qëllim që
njerëzit të mos flasin më kurrë për to.

Ruaju nga vetja dhe kësisoj do të vuash më pak nga të tjerët, por edhe të
tjerët do t’i bësh të vuajnë më pak…

Nëse dëshiron të krijosh një mendim për njerëzit, sill ndërmend gjërat që ata
i harrojnë më shpesh e më lehtë. Kjo recetë mbetet e vlefshme edhe ndaj
teje.

Qielli është një mundim.

Nëse je në kërkim të një miku, zgjidh Zotin. Është miku më i sigurtë dhe më
i afërt për ty. S’ka asnjë të metë. E për më tepër: të njeh më mirë se ç’njeh ti
vetveten.

Përgatit nga pak pavdekësi në të gjitha, për të gjitha, përmes të gjithave tek
të gjithë, bashkë me gjithë të tjerët.

Filozofia nënkupton Mençuri, kurse Mençuria – Harmoni Hyjnore.

147
Të mendojmë Zotin – rruga më e mirë për të mos humbur kohë e për të
fituar përjetësi.

Po e vendose Zotin në gjithçka bën, do ta gjesh në gjithçka të ndodh.

Lutja jote të qarkullojë në të gjitha, e fshehur, e fuqishme dhe e gjallë si

gjaku.

Porositë e Zotit rëndojnë mbi supet tanë, por me peshën e flatrave.

S’ka aq rëndësi çfarë bën, se sa mënyra si e bën, e as ato që të ndodhin, në

krahasim me mënyrën si i pret.

Të ledhatosh (shpirtërisht) domethënë të mbjellësh në shpirtin e atij që vuan

një realitet më të vërtetë se sa dhembja e tij.

Të ledhatosh ka kuptimin t’i japësh jetë një shprese.

Të ledhatosh do të thotë t’i mundësosh të përvuajturit që të tejshohë mes

nesh dashurinë e Zotit ndaj tij.

Zoti është i vetmi që, në mëninë e Tij, nuk harron të dojë.

Të harrosh vetveten nënkupton gjithmonë të zesh vendin që të takon.

Zoti bën që gjërat e kësaj bote të heqin dorë prej nesh atëhere kur ne nuk
heqim dorë mjaft shpejt nga gjërat e kësaj bote.

Hiri… një padurim i Zotit. Ai dëshiron t’i ketë të gjithë fëmijët me Vete, sa
më shpejt, para gjithçkaje e me çdo çmim.

Është një dhuratë falas, është mrekullia e parakohshme, ushtrimi i së

„drejtës së faljes”.

„Patiens quia aeternus” (I duruar, sepse është i përjetshëm). „Impatiens quia

amans” (I paduruar, sepse na do).

Mirësia nuk është në thelb veçse trajta më e përkryer dhe më e thjeshtë e

drejtësisë.

148
Nuk E duam Zotin ashtu siç duhet nëse, duke E dashur, nuk dimë Ta bëjmë
të dashur për të tjerët.

Nuk do të gjykohemi e nuk do të ndëshkohemi asnjëherë përveçse nga

Dashuria, në emër të Dashurisë dhe në varësi të dashurisë sonë.

Kur s’ke asgjë për të dhënë, mund të japësh më shumë se gjithçka, një lutje,
dhe çfarë lutjeje!… lutjen e mrekullueshme të të varfërit.

Nëse nuk ke ç’t’i japësh Zotit, jepja turpin e të mospasurit çfarë.

Përunjja që i vendos gjërat në shkallën e Zotit është edhe shkalla që lejon

ngjitjen për tek Zoti.

Sa më tepër të dhurojë dikush nga zemra, aq më pak varfërohet… Sa më

tepër të flijohet, aq më tepër shtohet… O Zot, jepmë atë që duhet të dhuroj,
që të kem nga ku të jap me të vërtetë dhe në mënyrë të atille, që të ndjehet
se Ti je Ai që dhuron përmes meje.

Mund të kesh armiq. Ti mos ji kurrë armiku i ndokujt.

Në shkencë njeriu nuk bën gjë tjetër veçse lyp nga gjërat disa të fshehta të
nënshtrimit të tyre ndaj Zotit.

Të trajtohesh vrazhdë: ja një nga mënyrat, e jo më e rëndomta, e

ngjashmërisë me Zotin.

Vetë fakti që na kaplon mërzia, është shenja e dhuntisë sonë hyjnore.

Zot, kujtoji ata që po i harroj dhe të cilët duhet t’i kujtoj. Bëj që kjo kujtesë
e perëndishme t’u jetë më e vlefshme se sa po t’i kisha kujtuar unë.

Lulja parfumon gjer edhe dorën që e këput59.

59
Zgjodhi dhe shqipëroi nga rumanishtja A.-Ch. Kyçyku.

149
 CÆLESTIS ARCUS
1ST DECLARATION OF INDEPENDENCE OF KOSOVA

Inter-ethnic tensions continued to worsen in Kosova throughout the 1980s.

The 1986 SANU Memorandum warned that Yugoslavia was suffering from
ethnic strife and the disintegration of the Yugoslav economy into separate
economic sectors and territories, which was transforming the federal state
into a loose confederation. On June 28, 1989, Milošević delivered a speech
in front of a large number of Serb citizens at the main celebration marking
the 600th anniversary of the Battle of Kosova, held at Gazimestan. Many
think that this speech helped Milošević consolidate his authority in Serbia.
In 1989, Milošević, employing a mix of intimidation and political
maneuvering, drastically reduced Kosova's special autonomous status
within Serbia. Soon thereafter Kosova Albanians organized a non-violent
separatist movement, employing widespread civil disobedience, with the
ultimate goal of achieving the independence of Kosova. On July 2, 1990, an
Kosova parliament declared Kosova an independent country, the Republic
of Kosova. The Republic of Kosova was formally disbanded in 2000 when
its institutions were replaced by the Joint Interim Administrative Structure
established by the United Nations Interim Administration Mission in
Kosova (UNMIK). During its lifetime, the Republic of Kosova was only
recognized by Albania.

THE KOSOVA WAR

The Kosova War was initially a conflict between Serbian and Yugoslav
security forces and the Kosova Liberation Army (KLA), an ethnic Albanian
guerrilla group identified by some as terrorist, seeking secession from the
former Yugoslavia. In 1998 Western interest had increased and the Serbian
authorities were compelled to sign a unilateral cease-fire and partial retreat.
Under an agreement devised by Richard Holbrooke, OSCE observers
moved into Kosova to monitor the ceasefire, while Yugoslav military forces
partly pulled out of Kosova. However, the ceasefire was systematically
broken shortly thereafter by KLA forces, which again provoked harsh
counterattacks by the Serbs.
The Serbs then began to escalate the conflict, using military and
paramilitary forces in another ethnic cleansing campaign this time against
against the Kosovar Albanians. An estimated 300.000 refugees were
displaced during the winter of 1998, many left without adequate food or

150
shelter, precipitating a humanitarian crisis and calls for intervention by the
international community.
NATO intervention between March 24 and June 10, 1999, combined with
continued skirmishes between Albanian guerrillas and Yugoslav forces
resulted in a massive displacement of population in Kosova. During the
conflict roughly a million ethnic Albanians fled or were forcefully driven
from Kosova. Altogether, more than 11.000 deaths have been reported to
Carla Del Ponte by her prosecutors. Up to 20.000 Kosova Albanian women
were raped by Serbs during the Kosova carnage. Some 3.000 people are still
missing, of which 2.500 are Albanian, 400 Serbs and 100 Roma.

The UN administration period

After the war ended, the UN Security Council passed Resolution 1244 that
placed Kosova under transitional UN administration (UNMIK) and
authorized KFOR, a NATO-led peacekeeping force. Resolution 1244 also
delivered that Kosova will have autonomy within Federal Republic of
Yugoslavia (today legal successor of Federal Republic of Yugoslavia is
Republic of Serbia).
Some 200.000-280.000, representing the majority of the Serb population,
left when the Serbian forces left. There was also some looting of Serb
properties and even violence against some of those Serbs and Roma who
remained. The current number of internally displaced persons is disputed,
with estimates ranging from 65.000 to 250.000. Many displaced Serbs are
afraid to return to their homes, even with UNMIK protection. Around
120.000-150.000 Serbs remain in Kosova, but are subject to ongoing
harassment and discrimination. According to Amnesty International, the
aftermarth of the war resulted in an increase in the trafficking of women for
sexual exploitation.
In 2001, UNMIK promulgated a Constitutional Framework for Kosova that
established the Provisional Institutions of Self-Government (PISG),
including an elected Kosova Assembly, Presidency and office of Prime
Minister. Kosova held its first free, Kosova-wide elections in late 2001
(municipal elections had been held the previous year).
In March 2004, Kosova experienced its worst inter-ethnic violence since the
Kosova War. The unrest in 2004 was sparked by a series of minor events
that soon cascaded into large-scale riots.
International negotiations began in 2006 to determine the final status of
Kosova, as envisaged under UN Security Council Resolution 1244.. The
UN-backed talks, lead by UN Special Envoy Martti Ahtisaari, began in

151
February 2006. Whilst progress was made on technical matters, both parties
remained diametrically opposed on the question of status itself.
In February 2007, Ahtisaari delivered a draft status settlement proposal to
leaders in Belgrade and Pristina, the basis for a draft UN Security Council
Resolution which proposes 'supervised independence' for the province. A
draft resolution, backed by the United States, the United Kingdom and other
European members of the Security Council, was presented and rewritten
four times to try to accommodate Russian concerns that such a resolution
would undermine the principle of state sovereignty. Russia, which holds a
veto in the Security Council as one of five permanent members, had stated
that it would not support any resolution which was not acceptable to both
Belgrade and Kosova Albanians. Whilst most observers had, at the
beginning of the talks, anticipated independence as the most likely outcome,
others have suggested that a rapid resolution might not be preferable.
After many weeks of discussions at the UN, the United States, United
Kingdom and other European members of the Security Council formally
'discarded' a draft resolution backing Ahtisaari's proposal on 20 July 2007,
having failed to secure Russian backing. Beginning in August, a "Troika"
consisting of negotiators from the European Union (Wolfgang Ischinger),
the United States (Frank Wisner) and Russia (Alexander Botsan-
Kharchenko) launched a new effort to reach a status outcome acceptable to
both Belgrade and Pristina. Despite Russian disapproval, the U.S., the
United Kingdom, and France appeared likely to recognize Kosovar
independence. A declaration of independence by Kosovar Albanian leaders
was postponed until the end of the Serbian presidential elections 4 February
2008). Most EU members and the US had feared that a premature
declaration could boost support in Serbia for the ultra-nationalist candidate,
Tomislav Nikolić.

KOSOVA / 2ND DECLARATION OF INDEPENDENCE

The Kosovar Assembly approved a declaration of independence on 17
February 2008. Over the following days, several countries (the United
States, Turkey, Albania, Austria, Germany, Italy, France, the United
Kingdom, Republic of China (Taiwan), Australia and others announced
their recognition, despite protests by Serbia in the UN Security Council.
The UN Security Council remains divided on the question (as of 25
February 2008). Of the five members with veto power, three (USA, UK,
France) recognize the declaration of independence, and two (Russia and
People's Republic of China) consider it illegal. As of 28th March 2008, no

152
member-country of CIS, CSTO and SCO have recognized Kosova as
independent.
The European Union has no official position towards Kosova's status, but
has decided to deploy the European Union Rule of Law Mission in Kosova
to ensure a continuation of international civil presence in Kosova. As of
today, most of member-countries of NATO, EU, WEU and OECD have
recognized Kosova as independent.
Of Kosova's immediate neighbour states (other than Serbia), Albania
recognizes the declaration of independence, Macedonia announced they will
likely recognize it within "a few weeks" and Montenegro stated they will
wait for a decision of the European Union. Croatia, Bulgaria and Hungary,
all neighbours of Serbia, announced in a joint statement that they would
also recognise the declaration.

153
 QYTETE / ORAŞE
Bucharest
Bucharest, the most popullous and most important town of Romania, the
principal political, administrative, economic, financial, banking,
educational, scientific and cultural centre of the country. Located in S-SE
Romania, at an altitude of 60-90 m, on the Dâmbovita and Colentina rivers,
at 44°25'50" Latitude North and 26°06'50" Longitude East, at about the
same latitude as Belgrade, Geneva, Bordeaux, Minneapolis, and the same
longitude as Helisinki and Johannesburg. The town has an area of 228 sq.
km. and a population of 2,021,000 (on 01.01.1998), accounting for 9% of
the total population and for 15% of the urban one. In terms of population
size, Bucharest ranks third in the region after Athens and Istambul.
The climate is one of extremes, with hot summers (July average
temperature, 23° C / 73° F) and cold winters (January average, -3° C / 27°
F). Rainfall is low, averaging 585 mm (23 in) annually, and comes mainly
in summer.

The city has grown rapidly, doubling its size since World War II. The
earliest city lay on rising ground on the left bank of the Dimbovita. This
rural town was replaced beginning in the 1860s by an elegant capital with
French-inspired architecture that caused it to be known as the Paris of the
Balkans.
The Communist planners extended the wide boulevards begin in the 19th
century. They also laid out squares and erected massive buildings-many of
them markedly Soviet in style--including the Communist party headquarters
and the giant building which housed the government printing and publishing
works. Among the post-World War II buildings are many huge, utilitarian
apartment blocks of no particular aesthetic distinction. A number of historic
churches and synagogues were razed by order of Romania's authoritarian
president Nicolae Ceausescu to make way for these building projects.

Under Communist rule many small factories were nationalized and merged
into large state-run enterprises. Since 1950 many new industries have been
established, including clothing, mechanical engineering, and the
manufacture of farm equipment. Bucharest also has many food processing
factories.

154
The first Romanian higher education institution was opened in Bucharest in
1694 (the Saint Sava Academy), and in 1864 the University was
established; today there are 21 higher education institutes with nearly
100,000 students in the capital. Based in Bucharest are the Patriarchate of
the Romanian Orthodox Church (f. 1952), the Romanian Academy (f.
1867), two national libraries, 40 museums, 230 churches (several of the
city's churches, Eastern Orthodox in style, date from the 18th century) , an
Opera House, an Operetta Theatre, two symphony orchestras, another 20
theatres. The Parliament Palace, which was built on dictator Ceausescu's
orders between 1984-1989, is the second largest building in the world with
its 265,000 sq.m. after the Pentagon in Washington (which has an area of
604,000 sq.m.). It is important to visit the Village Museum (1936), in which
specimens of traditional village architecture have been gathered from all
parts of the country. Bucharest also has many parks and open spaces and
stadiums for sporting events.

The town was first mentioned in a document in 1495 as residence of the

ruler of Wallachia, Vlad Tepes (Vlad the Impaler, known also as Dracula).
But settlement has an older history, going back to the 14th century. The
founding of Bucharest is traditionally ascribed to a peasant named Bucur,
but no record of the city exists prior to the late Middle Ages. Attacks by
Tatars and Turks restricted its growth before the 17th century. Between the
17th - 19th (begining with 1698) centuries it was the capital of Wallachia
and in 1862 it became the capital of Romania. The population increased in
number from 122,000 (1859) to 639,000 (1930) to 1,452,000 (1966). The
town held a dominant position in the national context similarly to the
position held by Budapest in Hungary, Vienna in Austria or Paris in France.
Heavy fighting near the Palace Square during the revolution that ousted the
Ceausescu regime in December 1989 caused damage to prominent
landmarks, including the Royal Palace.

155
 THEATRUM
KOPI KYÇYKU
O privire în istoria teatrului universal
(Një vështrim në historinë e teatrit botëror)

În loc de prefaţă

Istoria teatrului este disciplina care se ocupă cu studiul literaturii dramatice

şi al activităţii teatrale de-a lungul timpului: instituţii de teatru, regie,
interpretare actoricească.. Ea arată condiţiile sociale care au dat naştere
operelor teatrale, felul cum aceste opere oglindesc structura şi evoluează
odată cu ea, precum şi influenţa pe care ele o exercită la rândul lor asupra
vieţii sociale. Pe de altă parte, Istoria teatrului se ocupă de valoarea artistică
a operelor dramatice, ştiut fiind că de această valoare artistică depinde în
foarte mare măsură eficacitatea lor ca opere de educare a publicului.
Stabilirea legăturii între fenomenele artistice şi cele sociale se impune mai
ales la studiul teatrului şi trebuie să ţină seama de ideile, interesele şi
sentimentele consumatorilor teatrului de toate nivelurile, gusturile şi
categoriile populaţiei.
Pentru a evita o prea mare rigiditate şi monotonie, şi ţinând seama că este
vorba de o lucrare care se adresează în exclusivitate studenţilor, ne-am
străduit să dăm expunerii noastre o cât mai mare claritate, bazată pe o logică
strictă, necesară pentru înlănţuirea ideilor şi pentru a uşura reţinerea lor. În
sfârşit, am încercat ca, prin organizarea materialului să creem la studenţi
obişnuinţa de a-şi organiza şi ei cunoştinţele pe linia unor idei generale şi să
stabilească unele criterii în aprecierea operelor noi cu care ar lua contact.
Am urmărit să arătăm în ce măsură operele respective au reuşit să înfăţişeze
problemele majore ale epocii în care au fost create, dar şi să facă din ele
valori generale şi permanente de ordin social şi moral. Sigur că aceste
„ţinte” nu pot fi atinse decât prin valori artistice înalte şi prin originalitate.
Fiind mai ales un studiu al dramaturgiei şi oferind înformaţii strict
indispensabile referitoare la viaţa teatrală, la instituţiile de teatru, la
problemele de montare şi de interpretare, rămâne ca spectacologia, de altfel
extrem de importantă, să fie tratată într-o a doua etapă. Căci teatrul, această
artă a „efemerului”, nu se împlineşte cu adevărat decât prin spectacol, prin
această întâlnire privilegiată între o trupă de actori şi public. În altă ordine
de idei, teatrul se bazează pe jocul actorilor, fără de care el nu ar fi existat.
Pe de altă parte, teatrul ocupă un loc deosebit în cadrul literaturii. Arta
spectacolului este un domeniu vast, în care se integrează elemente de

156
mimică, de dans, de muzică, care departe de a fi simple podoabe, sunt parte
constitutivă a jocului, aidoma declamaţiei.
Autorul
Bucureşti, decembrie 2007

1. Sistemul dramatic

Teatrul este o artă a mimes-ului. În cartea a III-a a Republicii, Platon pune

faţă în faţă două moduri de scriere: mimes-ul, sau imitarea perfectă, în care
autorul creează iluzia că nu este el cel care vorbeşte, ci personajele sale şi
diegesis, o povestire pură în care el vorbeşte în nume propriu. „Nu există
povestire când (autorul) raportează, fie diversele discursuri pronunţate, fie
evenimentele intercalate între discursuri. El este un fel de povestire opus
celuilalt când, preluând cuvintele poetului care separă discursurile, se
păstrează doar dialogul. (…). Comedia şi tragedia comportă un fel de
completare imitativă”. Tratându-l teatrul de pe poziţiile stricte ale unui
cititor (şi nu ale spectatorului, deoarece el nu vorbeşte de joc), Platon
defineşte scrierea dramatică prin intermediul dialogului. De fapt, jocul acela
care se realizează în spectacol este prezent în însăşi inima scrierii făcând-o
performantă. Este tocmai jocul - nu doar dialogul - care permite definirea
textului dramatic, fără de care nimic nu ar lăsa să se deosebească o piesă de
teatru de un dialog didactic platonian, respectiv de dialogurile filozofice
scrise despre acest model, adică cele aparţinând lui Cicero, Voltaire sau
Diderot.

2. Dialogul sau dubla mediatizare a discursurilor

2.1 Opacitatea textului dramatic provine de la faptul că dramaturgului îi

lipseşte discursul - comentariul romancierului. Scrierea sa nu este niciodată
subiectivă, orice confesiune proprie îi este interzisă, deoarece el nu se
exprimă altfel decât prin discursul personajelor sale, el însuşi fiind
mediatizat prin vocea actorului. „În poemul dramatic, scria d’Aubignac în
1657, unul dintre cei mai mari teoreticieni ai teatrului clasic, trebuie ca
poetul să se explice prin gura actorilor; el nu poate folosi alte mijloace” (La
Pratique du théâtre, cartea I, cap. VIII). Protagoniştii din Şase personaje în
căutarea unui autor, de Luigi Pirandello, ar dori să joace ele însele propria
dramă, în ciuda indignării Directorului teatrului şi a Actorilor. Aici este un
vis imposibil, care sfidează legile imuabile ale teatrului, aşa cum le atrage
atenţia Directorul:

… dar în teatru, domnule dragă, nu sunt personajele aceia care joacă

comedia. În teatru, sunt actorii acei care joacă. În ceea ce le priveşte

157
personajele, ele sunt acolo, în manuscris (şi arată cuşca sufleurului), din
moment ce există unul!
TATĂL: Corect! Dat fiindcă nu există manuscris, dumneavoastră aveţi
şansa, doamnelor şi domnilor, să le aveţi în faţa dumneavoastră, în viaţă,
aceste personaje…
DIRECTORUL: Oh, ce bună şi asta! Probabil aţi dori s-o faceţi singuri? Să
jucaţi piesa, să vă prezentaţi înşivă în faţa publicului?
TATĂL: Şi eu, aşa cum suntem.
DIRECTORUL: Ei bine, eu vă asigur că asta ar însemna un spectacol
ridicol.
(Gallimard, colecţia Folio, 1986, p. 83).

2.1.1. Ideile autorului

Ar fi în zadar să deduci din textul dramatic punctul de vedere al autorului

său. Dacă opera face ecou problematicii epocii respective, ea nu ne oferă
decât rareori răspunsurile dramaturgului la întrebările care li se pun
contemporanilor. Care a fost poziţia lui Molière în această privinţă? Ea nu
reiese clar nicăieri, fie când ne referim la piesa Les Précieuses ridicules, şi
nici la Les Femmes savantes. Totuşi, ideile altor dramaturgi se degajă din
opiniile exprimate de ei referindu-se la piesele L’Île des esclaves, L’Île de la
raison sau La Colonie a lui Marivaux, la teatrul lui Seneca sau al lui Sartre,
dar, în orice caz, avem de a face cu cazuri izolate. Tragediile lui Seneca au
un prolog care nu are ca scop expunerea intrigii, ci desenarea în mare a
situaţiei morale. La prima scenă a lui Oedip, inspirată din Oedip rege a lui
Sofocle, eroul trăieşte deja un sentiment de vinovăţie, absent la Sofocle,
unde el este convins că este inocent. Autorul lui Lettres à Lucillus
împrumută eroilor săi morala stoică - oferită ca model -, opusă filozofiei
epicuriene exprimate prin cor. Din cauza acestui caracter sentenţios, opera
sa dramatică a fost uneori judecată cu asprime. Sub pretextul că expunerea
gândirii ar încetini acţiunea, s-a pretins că tragediile sale nu ar fi destinate
scenei, ci numai lecturii sau declamării în faţa unui public cultivat.

2.1.2. Autorul şi personajele sale

Deşi fiecare personaj vorbeşte la persoana întâi, teatrul interzice orice

posibilitate de autobiografie. Nu trebuie însă exclus faptul ca textul
dramatic ar putea să aibă o anumită legătură cu autobiografia autoruli său.
Aceasta nu ar fi fost o pură întâmplare dacă avem în vedere faptul că
Molière a creat L’École des maris, în 1661, tocmai când, inspirat nebuneşte
de Armande Béjart, a visat să se însoare cu ea, iar un an mai târziu a scris
L’École des femmes, când s-a şi însurat cu această fată tânără, care avea
douăzeci de ani mai puţin decât el, iar peste patru ani a scris Le

158
Misanthrope, tocmai când şi-a pierdut orice iluzie, ştiind bine că nu ar reuşi
niciodată să fie iubit de ea. La primele două piese, el joacă rolurile unor
“bărboşi”, adică bătrâni (Sganarelle, Arnolphe). La cea de a treia, el este
Alceste, gelosul tiranic. El imprimă personajului său trăsături caricaturale,
pentru a îndepărta cât mai bine propria durere. În acelaşi mod, jucând pe
Argan, în Le Malade imaginaire, el râde de propria angoasă legată de
moarte. De fapt, Molière a murit pe scenă, în noaptea celei de a patra
reprezentaţii a piesei sus menţionate. De aceeaşi natură este şi piesa Le Roi
se meurt, pe care Ionesco a scris-o tocmai când boala era în curs de a-l
răpune.
Molière însă nu este nici Arnolphe şi nici Argan, aşa cum Ionesco nu este
regele. Personajele dramatice, într-un proces metonimic, sunt rupte de
autorul lor, ele sunt mai îndepărtate de dramaturg decât sunt personajele
romanului. Dubla mediatizare funcţionează pentru autor ca o formă de
“negare”. Noi îi luăm termenul în sensul său freudian, potrivit căruia fiinţa,
în timp ce formulează un sentiment refulat, se auto-apără negând că-i
aparţine. Dacă Gustave Flaubert poate afirma: “Madame Bovary sunt eu
însumi”, nici un alt dramaturg nu s-a exprimat în aceşti termeni când este
vorba de propria operă. “Ele sunt deja detaşate de mine”, scrie Pirandello în
prefaţa Şase personaje în căutarea unui autor, în 1921, referindu-se la
modul cum personajele s-au impus imaginaţiei sale şi la raportul pe care îl
ţine cu ele în cursul scrierii piesei. “Ele trăiesc pe seama lor, ele au căpătat
voce şi mişcare; ele au devenit ele însele în această luptă pentru viaţă pe
care au fost nevoite s-o ducă împotriva mea; sunt personaje care reuşesc să
vorbească şi să se mişte singure; ele se văd deja ca atari; ele au învăţat de
asemenea să se apere în faţa altora. Ei bine, atunci să le lăsăm să meargă
acolo unde s-au obişnuit să meargă personajele de teatru ca să aibă o viaţă:
pe o scenă. Şi să vedem ce se va petrece”, afirmă Luigi Pirandello.
Un alt exemplu: Beckett s-a simţit strâmtorat când piesa sa dramatică a
conceput-o în stil romanesc. Din acel moment, el s-a distanţat de sine însuşi,
dând piesei dramatice un al doilea suflu.

2.1.3. Inexistenţa unui plan prestabilit

Dramaturgul nu poate să se exprime direct: nu am niciodată arhitectura

ansamblului operei dramatice. În teatru nu există nimic echivalent, nici pe
plan metodic, cu Comédie humaine de Balzac, să zicem, în sănul căreia
fiecare roman ocupă un loc bine definit, nici cu structura lui Rougon
Macquart, conceput de Zola înainte ca această operă să fie scrisă şi
simbolizată prin arborele genealogic reconstituit de doctorul Pascal în
ultimul roman care închide ciclul respectiv. Aşa procedează în permanenţă
Balzac şi Zola în operele lor. Dramaturgul însă este condamnat să stea în
umbră ca şi cum nu ar putea să-şi asume paternitatea. El trebuie să pună

159
personajele sale în mişcare cu o mână invizibilă. Din această cauză, un
personaj ciclic, cum este Rasignac la Balzac, care apare la mai multe
romane, nu poate nicidecum să aibă existenţă la teatru, deoarece orice piesă,
datorită imperativelor reprezentaţiei, este total independentă de celelalte
opere ale autorului său. Este semnificativ că, atunci când Beaumarchais vrea
să sublinieze legătura de continuitate între cele trei piese ale sale: Le
Barbier de Séville, Le Mariage de Figaro şi La Mère coupable, el se
exprimă în termene de romancier. Încredinţând punerea în scenă a pieselor
sale actorilor de Théâtre Français, el scrie în “Un cuvânt despre La Mère
coupable”, care ţine locul prefeţei piesei în cauză: “Printre punctele de
vedere ale acestor artişti, eu aprob acea de a prezenta, în trei secvenţe
consecutive, întreg romanul familiei Almaviva, două dintre primele două
epoci, cu veselia lor lejeră, nu par să ofere un raport sensibil cu moralitatea
profundă şi mişcătoare a celei din urmă; dar ele au, în planul autorului, o
conexiune intimă, în stare să verse cel mai viu interes asupra reprezentaţiilor
de La Mère coupable”.

2.2. Absenţa de descriere a personajului dramatic

2.2.1. Caracterul enigmatic al personajului

Dramaturgul nu are posibilitatea să descrie personajul său care vorbeşte şi

acţionează în faţa noastră. Personajul nu există decât în dialog, aşa cum
sugerează Beckett în Fin de partie:
CLOV: - La ce sunt bun eu?
HAMM: - Ca să-mi dai replica.
Unele forme dramatice, care integrează în acţiune un personaj care îi judecă
pe ceilalţi, cum este recitatorul la Brecht, care comentezaă acţiunea şi
explică mobilurile celorlalte personaje, corul în tragedia antică, care se vaită
de destinul eroului, par să îngrădească parţial această opacitate a
personajului dramatic. Aceasta se poate deduce din definiţia pe care Horatiu
dă corului în opera sa Arta poetică: “Lui îi aparţine să ia partea celor buni şi
să dea sfaturi unui prieten, să-i modereze pe cei care îşi trec măsura şi să-i
iubească pe cei cărora le este teamă să slăbească” (“Les Belles Lettres”,
colecţia Guillaume Budé, 1941). De fapt, nu e nimic rău în măsura în care
acest personaj, chiar dacă are un statut aparte în piesă, în orice caz rămâne
tot personaj.

2.2.2 Absenţa portretelor propriu-zise

Practic, nu există niciodată în dialog un portret propriu-zis. Ar fi îndeajuns

în acesrt cadru să comparăm Harpagon cu unchiul Grandet, descrişi atât de
minuţios de Balzac, ca să măsurăm tot ceea ce ne scapă din personajul lui

160
Molière. Se ştie că, prin portret se înţeleg toate detaliile care îl informează
pe spectator în legătură cu personajul respectiv: aspectul fizic, poziţia
socială, caracterul său… Ce ştim însă noi despre corpul personajului
dramatic, despre veşmintele şi “măştile” care îl dezvăluie sau îl ocultează?
Ce ni se spune nouă despre relaţiile sale familiale, despre biografia şi
trecutul său? Personajul din scenă este prezentat de către actor. Portretul
personajului este creat tocmai de către acesta din urmă cu “ajutorul”
corpului, costumului şi glasului său. Diferenţa între portretul personajului
dramatic şi celui de roman este ca între modul de a aborda un tablou, unde
prima percepţie este imediată, spaţială, vizuală, toate elementele fiind
pătrunse aproape simultan, deşi mai târziu unele dintre ele sunt analizate
prin ochi şi lecturarea unde percepţia este temporală, progresivă,
fragmentată şi nu se poate opera decât prin abordarea elementelor
succesive. Dar acest portret global, oferit spectatorilor, prin prezenţa vie a
actorului, va fi nuanţată necontenit prin declamaţie, prin joc, ceea ce duce
spre modificarea primei impresii. Aşa este complexitatea portretului
personajului dramatic. În orice moment însă, spectatorul trebuie să-l
reconstruiască. Cititorul face o reconstrucţie mai complexă fiindcă
linearitatea lecturii îl privează de orice percepţie globală. Este tocmai
această dificultate care face delicată interpretarea rolului de către actor.
“Cum poate fi jucat identic un rol de către doi actori diferiţi? - se întreabă
Diderot în Paradose sur le comédien, deoarece la scriitorul cel mai clar, cel
mai precis, cel mai energic, cuvintele nu sunt şi nici nu pot fi semne
apropiate ale unui gând, ale unui sentiment, sau ale unei idei; semne, a căror
mişcare, gest, ton, chip, ochi, circumstanţele date completează valoarea”. În
a înţelege textul dramatic, de fapt ne lipseşte o parte a viziunii autorului. Ar
fi trebuit să putem pătrunde în ceea ce Ionesco numea “platoul meu
interior”.
În sfârşit, portretul în teatru ne oferă informaţii despre relaţiile între două
personaje (fiindcă el ne oferă în acelaşi timp date despre cel care acţionează
şi cel cu care el are legătură), în timp ce în universul romanului, odată
dezvăluit personajul, portretul este cu adevărat descriptiv.
Aşadar, genul dramatic nu permite existenţa portretului, căci descrierea ar
întrerupe acţiunea, ar arunca personajul într-o imobilitate incompatibilă cu
impresia de viaţă pe care trebuie s-o creeze.

3. Acţiunea dramatică

3.1. Conflictul

Personajele ies în faţa noastră în acţiune, verbalizată mai des, dar câteodată
exprimată printr-un joc mut. Scena, locul conflictului, este totdeauna
câmpul de bătălie. În teatrul grec războiul îi pune deseori pe eroi în acţiune.

161
Cei Şapte contra Thebei de Eschil oferă spectacolul luptei gigantice între
doi fraţi duşmani - Eteocle şi Polynice. Lupta între regate adversare sau
între pretendenţi la tron este obiectul mai multor drame shakespeariene:
Ricard III, Macbeth. Confruntarea armatelor opune totodată două tabere
militare (este faimoasa bătălie din Dunsinane între Macbeth şi armata lui
Malcolm), şi între doi eroi (Hamlet şi prietenul său Laert se omoară între ei
cu săbii). Teatrul clasic oferă povestirea a numeroase bătălii: Rodrigue
omoară tatăl lui Chimene pentru a răzbuna onoarea propriului tată, apoi
preia conducerea unei armate care urmăreşte gonirea maurilor. Drama
romantică, de asemenea, multiplică scenele de luptă. Hernani, gonitul din
totdeauna, îşi scoate cu mândrie sabia. Combatanţii se măsoară uneori prin
cuvânt şi tocmai atunci manifestările de sfidare violentă trec prin altercaţii
verbale. Tocmai datorită unei răniri în amor propriu că Ulisse vine la
sfârşitul bătrânului Philoctete de Sofocle. Amanţii geloşi, la Racine, se
omoară în confruntări nemiloase. Lupta a schimbat formă; armele, devenite
verbale, sunt tot atât de periculoase, ba chiar fatale, creând răni care nu pot
fi vindecate niciodată. La Molière, o servitoare fidelă şi ataşată familiei,
face necontenit eforturi ca personajul principal să pună capăt actelor sale
nebune care pun în pericol însăşi existenţa întregii case. În piesele
bulevardiene, soţ şi soţie luptă, fiecare în parte, să-şi păstreze secretul
aventurilor salvând totodată pacea familială. Personajele beckettiene îşi
petrec timpul torturându-se reciproc prin cuvinte jignitoare, iar cele de
Arrabal prin ritualuri sado-masochiste. Acţiunea esenţială a tuturor pieselor
lui Ionesco este disputa. Fie fizică, fie verbală, lupta este un element
constitutiv al dramaturgiei.
Această acţiune conflictuală creează între personaje relaţii simple,
transparente, atât în tragedia antică, cât şi la teatrul medieval, unde fiecare,
exprimându-se cu francheţe, îl informează pe spectator despre sine însuşi.
Începând cu clasicismul, adevărul personajului nu se mai naşte numai din
ceea ce el spune, ci şi din raportul său cu ceilalţi. Dat fiind că lupta poate fi
mută sau dialogată, trebuie să fim atenţi - mai ales la lectură, unde există
pericolul să uităm de existenţa celor care tac - în prezenţa scenică a unui
personaj. În „Stratégie des personnages dramatiques” (Sémiologie de la
représentation, Bruxelles, Éd. Complexe, 1975), Solomon Marcus sfătuieşte
să măsurăm scara de verbalizare a conflictului, adică importanţa relativă a
structurilor verbale, respectiv scenice, studiind raportul între numărul de
„prezenţe-replici” şi numărul „prezenţelor scenice” (unde personajul nu
vorbeşte) al aceluiaşi personaj.

3.2. Expunerea

Conflictul este prezentat de la începutul piesei. Acesta este scopul

expunerii. Teatrul nu suferă de ambiguitate. Este necesar ca spectatorul să

162
fie imediat lămurit în privinţa unui număr de elemente indispensabile
înţelegerii piesei şi identităţii personajelor. Problema cu care se confruntă
dramaturgul este să concilieze această exigenţă cu cea a acţiunii. Expunerea
nu trebuie să fie foarte lungă; trebuie ca spectatorul să aibă sentimentul
intrării în „focul” acţiunii, fără de care ritmul piesei ar suferi. Unii
dramaturgi subliniază câteodată caracterul artificial al scenei de expunere,
care de fapt trebuie să ofere spectatorului informaţii pe care protagoniştii le
cunosc bine. Iată cum Figaro, când îi expune Suzanei situaţia în La Mère
coupable, devine brutal:
SUZANA: Ştii, oare, tu, sărmanul meu Figaro că ai început să spui
tâmpenii? Din moment ce eu ştiu totul, ce mai e nevoie să mi le spui?
FIGARO: Trebuie să explic încă o dată ca să fiu sigur că sunt înţeles. (I, II).

3.3. Derularea dramei

Fiecare personaj de teatru ar putea spune pe seama sa cuvintele lui Hernani:

“Eu sunt o forţă care se duce”. Această forţă totdeauna întâlneşte pe drum o
forţă antagonistă, deşi conflictul se înăspreşte, potrivit unei logici interne,
până la un moment de paroxism, numit tradiţional nodul piesei. Vicleanul
Dubois, în Les Fausses Confidences de Marivaux, acest valet car, datorită
stratagemelor sale, regizează acţiunea şi comentează progresiunea
dramatică, subliniază acel moment paroxistic, spunând la finele actului II,
atunci când Dorante abia i-a prezentat o declaraţie de dragoste frumoasei
Araminte: “Iată afacerea în criză!” Nu mai rămâne decât timpul actului III
ca Araminte să facă propria declaraţie. Finalul aduce deznodământul crizei,
fie printr-un happy end, căsătoria (în comedie), fie prin moarte (în tragedie),
sau nu o deznoade (în operele contemporane). “O piesă de teatru, spune
Ionesco, în Notes et contre-notes, este o construcţie, compusă dintr-o serie
de stări de conştiinţă, sau de situaţii care se intensifică, devin mai dense,
după aceea se înnoadă fie pentru a se deznoda, fie ca se ducă spre o lipsă de
suportabilitate inextricabilă”. Acţiunea progresează aşadar ineluctabil
potrivit unei mişcări provocate de dinamica de forţe prezente. Iată acum
definiţia acţiunii dramatice, formulată de Étienne Souriau, în Les Deux Cent
Mille Situations dramatiques (Flammarion, 1950): „Ca să avem acţiune,
trebuie ca la întrebarea „ce are loc în continuare?”, răspunsul să rezulte
…de la situaţia însăşi”.

3.4. Cele două timpuri ale teatrului

Ambiguitatea este parte constitutivă a timpului teatral, timpul spectacolului

suprapunându-se celui de acţiune, fără să coincidă cu el. În timp ce
dramaturgii clasici tind să creeze iluzia că cele două timpuri sus menţionate
se confundă, dramaturgii contemporani pomenesc necontenit, prin aluzii la

163
timpul spectacolului şi la caracterul fictiv al acţiunii, că aceste două niveluri
temporale nu sunt izomorfe. „Deoarece, spune unul dintre personajele din
Soulier de satin de Claudel, dumneavoastră ştiţi că în teatru noi manipulăm
timpul ca un acordeon, după placul nostru, orele durează, iar zilele se
pierd”. În tentativele extreme contemporane, ca cea a lui Peter Handke, se
recunoaşte doar existenţa timpului spectacolului.
„Pentru mine, scrie Handke în Outrage au public, în 1966, adresându-se
spectatorului, timpul nu comportă nici o realitate. Noi refuzăm să jucăm o
acţiune, adică noi refuzăm ideea de timp. Timpul, în opinia noastră, este
trecerea de la un cuvânt la altul. Timpul curge cu vorbele. Noi negăm faptul
că timpul curs poate fi regăsit. Nu poate fi refăcut u act exact în acelaşi
mod. Pentru noi, timpul este timpul vostru. Măsura noastră pentru timp este
măsura voastră pentru timp. Voi puteţi regla timpul vostru după al nostru.
Timpul nu este un nod care are două extremităţi”.

3.4.1. Împărţirea în acte

3.4.2. Unitatea temporală a actului

Exigenţele scenei implică necesitatea ca din acţiune să fie reţinute doar

momentele esenţiale, reprezentaţia neputând excede un anumit număr de
ore, cu riscul de a-l obosi pe spectator. Ritmul unei piese de teatru trebuie să
fie gestionat cu eficacitate. Împărţirea acţiunii în acte permite prezentarea
numai a momentelor marcante şi eliminarea unor intervale de timp.
Conform epocilor respective, actul poate fi numit „tablou” sau „episod”.
Aristotel definea episodul ca „o parte completă a tragediei care se află între
cântecele complete ale corului”. Actul constituie o unitate pe care câţiva
dramaturgi o subliniază cu un titlu. În Hernani, Hugo actele le intitulează
astfel: „Regele” (I), „Banditul” (II), „Bătrânul” (III), „Mormântul” (IV),
„Nunta” (V), desemnând succesiv pe cei trei rivali, apoi cele două locuri
unde ele vor fi confruntate pentru a determina astfel structura dramei şi
timpurile sale forte.
Scenele în interiorul actului totdeauna se succed fără întrerupere. Numai în
secolul al XX-lea continuitatea temporală a actului va fi bulversată.
Dacă împărţirea în acte este dictată de o constrângere temporală, împărţirea
în scene, dimpotrivă, pare mai puţin motivată. Fiecare scenă nouă este
caracterizată, în cea mai mare parte a timpului, de sosirea sau plecarea unui
personaj. Actualmente, semiologii măsoară indicele de mobilitate al unui
personaj. În „Stratégie des personnages dramatiques”, Solomon Marcus dă
următoarea definiţie despre indicele sus menţionat: „Este raportul între
numărul de intrări şi de ieşiri ale personajului şi numărul total al scenelor”.

164
 3.4.3. Jocul de antract

Analizele scot la lumină o sumă de micro- şi de macrostructuri stilistice

antropologice care conferă replicilor unei piese de teatru o osatură mult mai
rezistentă decât acelea ale conflictului, respectiv subiectului şi construcţiei
dramatice. Iar din structurile numite rezultă un sentiment uman al
profunzimilor ce, pentru a fi adus la suprafaţă, are nevoie de uneltele
comportamentului non-verbal în primul rând, deoarece teatru fără decor
poate exista, însă un teatru fără prezenţa fizică şi elocinţa gestuală a
actorilor nu poate fi închipuit.
Anul 1767, când a debutat Pierre Augustin Caron de Beaumarchais, acest
urmaş de prim rang al lui Molière cu piesa Eugénie, reprezintă anul naşterii
practice şi teoretice a jocului din antract, cum îl numeşte părintele lui
Figaro. Iată motivarea minuţioaselor indicaţii de mişcare consemnate la
încheierea fiecărui act al lucrării menţionate: "Acţiunea teatrală,
necunoscând răgaz, am socotit că s-ar putea încerca să se lege de un act de
cel care urmează printr-o acţiune pantomimă, ce ar menţine concentrarea
atenţiei spectatorilor fără s-o ostenească şi ar indica cele ce se petrec în
spatele scenei în timpul antractului. Am consemnat-o, între două acte. Tot
ce tinde să ofere adevărul este preţios, într-o dramă serioasă, iar iluzia ţine
mai mult de lucrurile mărunte decât de cele mari. Comedianţii francezi
(premiera a avut loc în franceză n. n.) care nu au neglijat nimic din câte ar fi
nevoie pentru ca această piesă să placă, s-au temut ca ochiul sever al
publicului să nu cumva să dezaprobe atâtea noutăţi dintr-o dată, aşa că n-au
îndrăznit să se hazardeze montând antractele. Dacă ele vor fi jucate în
societate (este vorba despre teatrele de amatori, n. n.), se va vedea că ceea
ce pare indiferent atâta timp cât acţiunea nu s-a înfiripat, devine suficient de
important între ultimele acte".
Remarcăm dorinţa autorului de a îmbunătăţi condiţiile spectacolului,
îmbunătăţirea - mici scenete suplimentare, caracterizate printr-o acţiune
scurtă din care se omite cuvântul - care e motivată prin aceea că
îmbogăţeşte mesajul (adevărul, spune scriitorul) textului transmis prin
dialog. Aceste scenete sunt astfel concepute încât evoluează de la o aparentă
lipsă de importanţă către o necesară integrare în complexitatea dramei,
revelate în timp. Textul sus-citat mai este important pentru două idei.
Beaumarchais se pronunţă, în cuprinsul lui, în chip categoric în favoarea
realismului în teatru ("tot ce tinde să ofere adevărul este preţios într-o dramă
serioasă, iar iluzia ţine mai mult de lucrurile mărunte decât de cele mari").
În privinţa actului de creaţie, Beaumarchais se arată deosebit de interesat de
cele întâmplate personajelor în timpul absenţei lor din scenă, ceea ce
dovedeşte cât de complexă este harta mişcărilor în spaţiu, afective şi
psihologice, pe care le trasează un dramaturg atunci când încarnează
elaborările imaginaţiei sale.

165
Eugénie, această comedie lacrimogenă, pare mult mai importantă decât o
pot impune meritele sale literare şubrede, asta cu atât mai mult când aflăm
că "în momentul când apare, autorii dramatici sunt rari şi lipsiţi de talent"
sau când ştim că ea a contribuit, alături de un Memoriu celebru, la inspirarea
operei lui Goethe: Clavigo. O valoare documentară suplimentară i-o conferă
faptul că această operă conţine germenii intrigilor ce stau la baza atât a
Bărbierului din Sevilla, cât şi a Nunţii lui Figaro; dar demonstrarea acestei
filiaţii nu ne preocupă aici.
Interesul pentru teritoriul manifestării non-verbale a personajelor ne reţine
atenţia încă de la lista cu Veşmintele personajelor, conforme stării fiecăruia
dintre ele, în Anglia, unde se petrece acţiunea. Comportamentele
vestimentare, cum le numim noi, ale personajelor, sunt descrise cu lux de
amănunte, pentru impunerea unei caracterizări precise a stărilor sociale,
conform uzanţelor epocii în ţara aleasă ca teatru al acţiunii.
Indicaţiile privind comportamentul personajelor (ele preced actul I)
izbutesc, de la bun început, să comunice date importante privindu-i pe cei
aflaţi în scenă. "Teatrul reprezintă un salon, de tip franţuzesc, de cel mai
bun gust. Cuferele şi pachetele indică faptul că cei de faţă tocmai au sosit"
(p. 285). Prima replică, a slujnicei Betsy ("Ce frumoase-s toate! Însă trebuie
să vedeţi camera stăpânei") ne lămureşte, în continuare, că familia se află
într-o locuinţă nouă.
Încunoştinţaţi asupra ponderii comportamentului non-verbal în textul
Eugénie, să examinăm antractele, pentru a verifica dacă ele aduc ceva nou şi
util textului rostit.
În actul I aflăm că familia baronului Hartley, venită din provincie, e
găzduită de contele Clarendon, soţul Eugéniei (legătura matrimonială e
cunoscută doar de mătuşa acesteia, doamna Murer). Stăpânul casei lipseşte
din Londra. Venit să-i salute pe oaspeţi, este obligat să dea nişte explicaţii
ad-hoc, să lămurească zvonul care circulă despre căsătoria urmând s-o
contracteze ziua următoare cu altcineva. Următoarele indicaţii succed
ultimei replici: "Intră un servitor. După ce a aranjat scaunele ce se află în
jurul mesei de ceai, ia cu sine serviciul de ceai şi vine să mute masa la locul
ei, lângă peretele lateral. Cară pachetele care ocupă câteva fotolii şi iese,
privind în urmă să verifice dacă toate sunt în ordine" (p. 301). Orice
spectator al teatrului contemporan este, desigur, surprins: astfel de
debarasări ale scenei de piese de recuzită, realizate de o slugă a casei,
reprezintă mişcări uzuale ale punerilor în scenă moderne; astăzi, ca şi în
explicaţiile lui Beaumarchais, rolul lor este de a nu se întrerupe acţiunea de
pe scenă prin căderea cortinei. Fără să generalizăm, multe din aceste
"schimbări la vedere" ale decorului şi recuzitei, în contemporaneitate, se
suprapun artificial textului şi nu au un mesaj anume, fie el chiar şi minor,
aşa cum stau lucrurile în schimb în extrasul înfăţişat: înţelegem din acţiunile

166
servitorului din Eugénie că vizita familiei e de mai lungă durată şi că
membrii ei nu se află doar în trecere în casa respectivă.
În actul II ne lămurim asupra faptului că ştiuta căsătorie a Eugéniei cu
contele a fost trucată, că nu e valabilă - ceea ce tânara soţie n-a aflat încă.
Faptele privitoare la proxima căsătorie se adeveresc. Jocul antractului nu
introduce nici un element inedit. El slujeşte doar la completarea
caracterizării lui Betsy care "iese din camera Eugéniei, deschide un cufăr şi
scoate din el, una după alta, câteva rochii pe care le scutură, le despătureşte
şi le întinde pe sofaua din fundul salonului. Apoi scoate nişte găteli şi o
pălărie elegantă a stăpânei sale, pe care o probează cu plăcere, în faţa unei
oglinzi, după ce a verificat că n-o poate vedea nimeni. Îngenunchează în
faţa altui cufăr şi-l deschide pentru a scoate alte haine. În timp ce face
aceasta, Drink şi Robert intră certându-se: este clipa când orchestra
încetează de a mai cânta şi începe actul" (p. 317).
Foarte curând o scenă întemeindu-se exclusiv pe comportamentul nonverbal
expune deosebit de limpede cele ce se petrec în sufletul Eugéniei; aceasta
"iese din camera ei, păşeşte încet, ca o persoană scufundată într-o visare
profundă. Betsy, care o urmează, îi oferă un fotoliu; ea se aşează, ducându-
şi batista la ochi, fără să vorbească. Betsy o priveşte câtva timp, face un gest
de compasiune, suspină, ia alte veşminte cu sine şi reintră în odaia stăpânei
sale" (p. 319). Câteva cuvinte de jale şi de nesiguranţă ale Eugéniei sunt
întrerupte de "valeţi (care) vin să ridice al doilea cufăr. Eugénie tace câtă
vreme aceştia sunt în salon" (ib.), apoi meditaţia sa se orientează în raport
de prezenţa bărbaţilor: "Valeţi cărora nici măcar nu mai am dreptul să le
poruncesc", oftează, cumpănindu-şi noua situaţie. O splendidă lecţie de
economie scenică, pe care o dă dramaturgul începător! Ea ilustrează o
regulă de aur a dramaturgiei şi a spectacolului: în scenă nu trebuie să se afle
decât personaje ce pot contribui într-un fel sau altul la evoluţia subiectului
sau a descifrării trăirilor altor personaje . În acest al treilea act, Eugénie
mărturiseşte tatălui său taina ei. Sluga Drink revelează trucarea acelei
ceremonii. Mătuşa Eugéniei concepe un plan de răzbunare, ale cărui
amănunte ni le revelează jocul antractului: "Intră un servitor, aranjează
salonul, stinge lustra şi lumânările din apartament. Se aude un clopoţel
sunând din interior, ascultă şi indică prin gest că doamna Murer este aceea
care sună. Aleargă într-acolo (până aici, lucrurile sunt la fel de banale ca şi-
n trecut, n. n.). O clipă mai târziu, trece din nou, cu un sfeşnic cu toartă,
aprins, şi iese din vestibul. Revine, fără lumină, urmat de mai multe slugi
cărora le vorbeşte încet şi toţi trec dincolo, fără a face zgomot, la doamna
Murer, care se presupune că le dă nişte porunci (pe neaşteptate, jocul mut
capătă substrat emotiv din ce în ce mai puternic, n.n.). Valeţii revin în salon,
ies în fugă din casă, prin vestibul, şi reintră la doamna Murer, din acelaşi
salon, înarmaţi cu cuţite de vânătoare, spade şi făclii neaprinse. O clipă mai
târziu, apare din vestibul Robert, cu o scrisoare într-o mână şi un sfeşnic cu

167
toartă în cealaltă. Deoarece aduce răspunsul contelui de Clarendon, se
grăbeşte să meargă la doamna Murer, să i-l dea. Urmează un mic interval de
timp lipsit de orice mişcare (cât de necesar, după agitaţia precedentă! n. n.)
şi începe al patrulea act" (p. 331). Înţelegem că răzbunarea mătuşii prevede
o luptă în chiar acea casă. Aşa cum am specificat-o, comportamentul
nonverbal al slugilor acţionează emotiv asupra publicului. De data aceasta,
respectivul comportament ocupă un loc privilegiat între mijloacele de
transmitere a subiectului. Absenţa lămuririlor verbale îi conferă o aureolă de
mister, ceea ce face să crească suspansul şi pregăteşte, ca o mişcare
tectonică, furtuna patimilor presupuse a se declanşa curând.
Într-adevăr, în actul IV, contele soseşte. Are loc o explicaţie în urma căreia
este provocat la duel de fratele Eugéniei. Tânăra se opune cu mari eforturi
sufleteşti. I se face rău, este scoasă din scenă. Comportamentul nonverbal
din noul antract cântăreşte intensitatea trăirilor: "Betsy iese din
apartamentul Eugéniei, foarte necăjită, cu un sfeşnic cu toartă în mână,
deoarece noaptea a sosit demult. Se duce la doamna Murer şi revine cu o
cutie de flacoane pe care o pune pe masa din salon, aşa cum face şi cu
sfeşnicul. Deschide caseta şi examinează interiorul, să vadă dacă aceste
flacoane sunt cele solicitate. Apoi duce stăpânei sale cutia, după ce a aprins
lumânările de pe masă. O clipă mai târziu, baronul iese de la fiica sa, cu un
aer abătut, ţinând într-o mână un sfeşnic cu toartă, cu o lumânare aprinsă, şi
căutând cu cealaltă mână o anumită cheie în buzunăraşul de la cingătoarea
pantalonilor; se îndreaptă prin uşa vestibulului spre camera lui şi revine
prompt cu un flacon de săruri, ceea ce dă de înţeles că Eugénie are o criză
cumplită. Reintră în odaia ei. Se aude clopoţelul, din interior; apare un
lacheu, Betsy iese plângând din apartamentul stăpânei sale şi-i cere acestuia,
foarte încet, să rămână prin preajmă, în salon. Iese prin vestibul. Lacheul se
aşează pe canapeaua din spate şi se întinde, căscând a oboseală. Betsy
revine cu un prosop pe braţ, ţinând în mână un castron de porţelan acoperit;
reintră la Eugénie. După o clipă apar actorii, valetul se retrage şi începe al
cincilea act. Ar fi potrivit ca pe parcursul acestui antract orchestra să cânte o
muzică dulce şi tristă, în surdină chiar, de parc-ar fi un sunet îndepărtat,
venind din vreo casă învecinată: sufletul tuturora din această locuinţă este
prea alarmat pentru a se putea presupune că s-ar preocupa careva de muzică
aici" (p. 347). Printre cei intraţi se numără şi Eugénie; apariţia ei, atât de
bogat pregătită nonverbal, este însoţită de indicaţii privind comportamentul
său vestimentar: "are un aer tulburat, veşmintele îi sunt în dezordine, părul
despletit, n-are colier, n-a dat cu ruj şi e complet nepieptănată" (p. 348).
Aşa cum a făgăduit Beaumarchais, acţiunile din antracte se dovedesc,
treptat, utile transmiterii mesajului fie din actul anterior, fie din cel următor
şi, pe măsură ce progresează, tensiunea lor se accentuează. În două dintre
ele se fac caracterizări de personaje, precise şi suplimentare: cochetăria lui
Betsy care probează, pe ascuns, hainele stăpânei, ca şi incorectitudinea ei

168
vrednică de iertare şi, poate, grosolănia valetului care e pe punctul de a-şi
continua somnul când ceilalţi membri ai gospodăriei sunt deznădăjduiţi.
Într-adevăr,Eugénie, prima piesă a lui Beaumarchis, deschide o cale nouă în
regia teatrală, fără ca vreunul dintre regizorii contemporani să-şi semnaleze
îndatorarea faţă de el, fie prin articole sau interviuri, în caietul program de
sală sau măcar. în amintiri. Din analiza de mai sus deducem o regulă a
comportamentelor nonverbale posibile în antract: personajele care participă
la microstructurile situaţionale create (îndeosebi pentru schimbările la
vedere şi de recuzită) trebuie să expliciteze sau să vestească un eveniment
din piesă fiind caracterizate prin acţiuni, gesturi, mimică, atitudini etc.;
dacă le lăsăm (ba, le indicăm) să fie simpli maşinişti, ieşind din pielea
personajelor, acţiunea se întrerupe, renunţăm la convenţie, ceea ce îi
răpeşte spectatorului dreptul la concentrare. Exceptând cazul unui
spectacol axat integral pe eliminarea convenţiei teatrale, această bruscă
mutaţie în afara sferei mesajului din text este reprobabilă; ceea ce pare
îngrijorător este că mutaţia pomenită se dovedeşte a fi cea mai generalizată,
aceasta demonstrând că lecţia lui Beaumarchais n-a găsit terenul prielnic,
timp de 200 de ani, pentru a da roade în arta punerii în scenă, de unde
sentimentul nostru că este încă necesar să insistăm asupra ei.
(Va urma)

169
 OAZI I PËRKTHYESIT
OAZA TRADUCĂTORULUI
BAJRAM SEFAJ
Binecunoscutul prozator, critic, eseist şi publicist kosovar Bajram Sefaj,
născut în 1941, a efectuat studiile la Facultatea de Drept din Prishtina,
urmând cele de Drept şi de Relaţii Internaţionale la Zagreb (Croaţia). Este
membru al Asociaţiei Scriitorilor Albanezi, respectiv al Asociaţiei
Ziariştilor Independenţa din Kosova. De peste 15 ani locuieşte în Franţa,
unde desfăşoară o vastă activitate literară-publicistică la nivel european.
Mărturie în acest sens stau numeroasele publicaţii ale sale: culegeri de
nuvele şi povestiri, romane, articole critice etc.

Insomnia60
(Pagjumësia)
nuvelă

Insomnia îl înfricoşa un pic şi din fragedă copilărie se trezea involuntar, îl

dureau oasele, iar acum, pentru prima oară în viaţă, noaptea aceasta îi părea
mai lungă decât toate ce avusese până atunci, îi părea ca o imensă batistă
înmuiată de lacrimi sau de sânge, nu reuşea să distingă nimic în acea beznă
care ajungea dintr-o dată până la pupilele ochilor limpezi şi totdeauna
înlăcrimaţi, pe care nici promisiunile inutile nu-i au înveselit. Între corpul
său, inima sa agitată şi peretele sumbru al camerei, nu se găsea nici cel mai
mic loc pentru o respiraţie uşoară, nici pentru altceva, acea respiraţie
devenind chiar mai penibilă când între corpul său, inima agitată şi peretele
sumbru al camerei, se instala acel întuneric compact şi deloc obişnuit,
asemănător beznelor adânci, el era gata să-l atingă cu mâinile pe care le-a
ridicat spre peretele camerei cu dorinţa, cu singura dorinţă în clipa aceea, de
a-l duce cât mai departe posibil, să-l înece şi să-l nimicească, să-l prefacă în
praf şi pulbere intenţionând să-l arunce prin micile ferestre acoperite ale
camerei vecine, prinsă de întunericul dens, care îl antrena într-o strângere
nemiloasă, orice fiinţă în viaţă, prezentă într-o lume redusă la extrem, fiind
într-un somn tulburător, el şi-a închis ochii ca şi cum ar fi dorit să învingă
culoarea neagră a cestei nopţi de toamnă târzie, al cărei sfârşit el nu-l zărea

60
Preluată din revista franceză Encres Vagabondes (Cerneli vagabonde), nr. 5, mai-
august 1995.

170
măcar ironic, scufundându-se în propriile gânduri, ale unui copil care abia
îşi parcursese cea dintâi câmpie a adolescenţei
în timp ce pe pupilele ochilor săi limpezi se depunea din ce în ce mai mult
această beznă înnodată de noaptea tomnatică, iar el medita şi din nou medita
despre multe şi multe lucruri care, înlănţuite şi acoperite, se lăsau antrenate
reciproc, şutând zgomotos pe pieptul său, iar el nu-şi dădea seama prin ce
uşă ieşeau torentele preocupate de gândurile sale care-l încercau, umplându-
l în sudoare, ca şi cum ar fi căzut prada celor mai mari febre, el număra
respiraţiile tuturor membrilor familiei care, aidoma unor bucăţi de lemn
mort, se întindeau sub aspra pătură neagră, având deasupra paie umedă, iar
el nu dorea altceva decât să-i cadă în ochii mişcaţi o ţâră de somn, pentru a
atinge astfel moartea cu braţele sale pentru a se arunca într-o nouă zi, el
făcea fel de fel de jocuri emoţionante despre care aflase că pot să-ţi închidă
ochii într-un somn dificil, visa fluturi albi, cai albi în curse, torente ale
Izvorului râului Drin Alb şi cum se sfărâmă din vârful stâncii, el visa multe
şi multe alte jocuri care acum îi chinuiau sufletul, el nu era în stare să le
relateze, doar că să cadă pe ochii săi limpezi un somn adânc
nici unul dintre ochii săi nu reuşea, niciuna din rugile sale n-au fost luată în
seamă, şi când toate soluţiile au rezultat închise, el a început să facă socoteli
şi să le numere încă o dată respiraţiile celor cinci fraţi ai săi şi tot atâtor
surori, precum şi respiraţiile mai adânci ale mamei şi ale tatălui, căindu-se,
căindu-se dur, s-a răzgândit atât de mult încât s-a umplut în lacrimi, am
dreptul să gândesc, şi-a zis, şi chiar să cred că nu există în lume o altă
cameră mai îngustă decât aceasta, că nu se găseşte pe tot globul o încăpere
mai întunecată care să închidă între cei patru pereţi ai ei o istorie mai vastă
şi mai amară decât aceea care se petrece aici, printre aceste bucăţi de lemn
ale familiei mele, el a început în tăcere să-şi aducă aminte rând pe rând
istoria fiecăruia în parte, a început cu mama celor unsprezece copii, cele
unsprezece naşteri grele nereuşind să ocupe niciodată coperta celei mai mici
cărţi din lume, alături de ea tata şi lacrimile sale ascunse, fratele mai mare,
chinul mare care se consideră ca cea dintâi bucurie peste tot aiurea, cel de-al
doilea, cel de-al treilea, prima soră, cea de-a doua, cea de-a treia, cel de-al
patrulea frate, cel de-al cincilea, cea de-a patra soră, cea de-a cincia… câte
grâne, câte furnici în acelaşi timp în interiorul unei mici camere sumbre,
într-o noapte tomnatică fără sfârşit, el ura ca ziua următoare să aducă
acestor figuri palide lumină şi căldură, el a trecut mâinile sale slabe şi uscate
pe fiecare dintre chipuri, le atingea fruntea, sprâncenele, nasul, obrajii,
măselele… mâinile subţiri s-au oprit la din nou la faţa celei de-a patra surori
şi a celui de-al cincilea frate, această trecere uşoară a mâinii sale pe chipul
celei de-a patra surori şi a celui de-al cincilea frate, parcă îi spunea ceva mai
mult, în palmele sale urme mai adânci s-au grevat, ele au scris în mâinile
sale o istorie care nu-i rămânea decât s-o citească şi, aidoma celor mai
reuşite parapsihologii, ca într-un vis imortalizat foarte clar, el a presimţit

171
pentru viaţa celei de-a patra surori respectiv celui de-al cincilea frate, un
drum lung şi greu, el a presimţit că celei de-a patra surori urma să-i fie
furate toate bunătăţile, toate speranţele, urma să fie privată de virginitate şi
de dreptul de a se logodi, de a se mărita, în privinţa celui de-al cincilea frate,
el a presimţit că urma să-şi piardă totul, ca şi cum ar fi asaltat de nişte valuri
de furnici negre, care, până la urmă, l-ar aduce în fire
el făcea eforturi să iasă câtuşi de puţin din acel coşmar negru şi să-şi
întindă braţul într-o manieră mai bună şi mai atrăgătoare, să viseze ceva
care l-ar purta pe aripile albe ale unui fluture, dar cu greu s-a văzut la
capătul unui sat unde, singuratică şi tăcută, se înălţa casa pe care toţi sătenii
o considerau turn mare, şi odată prins de această viziune pieptul i-a fost
asaltat de o febră împreună cu un torent de îngrijorări, revenindu-i în minte
până în amănunte tot ceea ce spusese despre ea şi între-timp văzuse cu
proprii ochi, că într-adevăr era vorba de un mare turn, în care nu pătrunsese
niciodată şi chiar ura să nu pătrundă, dat fiindcă turnul era deja învăluit de
adevărul potrivit căruia într-o zi urma să se povestească că, în caz că intrai
acolo bine mersi, ieşeai într-o stare cât se poate de rea, aceasta producându-
se aşa cum se povesteşte aici, cu voievozi şi căpetenii, turnul tăcând acolo
pe deal, la extremitatea satului aidoma unei umbre impunătoare de unde
vocile explodau fie ara fie iarna prin ferestre, lângă drumul care ducea spre
deal, exista un punct în viaţa oamenilor acestui loc care rămânea ancorată
atât în sufletul copiilor, că în cel al celor mai în vârstă, din moment ce
treceau în apropierea sa, râsetele luau sfârşit, se instala tăcerea, turnul
atrăgea atenţia, le fura privirea, era impunător
viziunea marelui turn îl scutura profund, îl deranja, îl extenua până în
măduva oaselor, până când fruntea sa mică se scufunda în noi valuri de
sudoare, se întorcea în spate, învăluit de singura dorinţă ca drumul lung şi
anevoios al acestei nopţi fără sfârşit lipsită de somn, să se oprească pe
undeva şi astfel dispus, el s-a oprit la sălciile sale, care i-au venit imediat ca
o speranţă, i s-au părut dulci, înţelepte, dar dintr-o dată nefericite, numai că
el nu şi-a întins mâna ca să prindă vreo pâraie din ramurile lor dulci, el visa
cât de bine era să arate ca acest arbore, liniştit, lipsit de ură, şi i-a venit în
minte jocul nefast cu tovarăşii săi, el se jucau aşadar pe ascunselea, iar
copilul mai preferat este cel mai îndemânatic, în sensul de a se disimula, el
se ascundea în cavitatea cea mai mare a sălciilor, scuturând arborele putrezit
în interiorul găurii, el atinsese o bucată de metal rece, care îl înspăimântase
atât de tare încât a scos o voce vibrantă, datorată lacrimilor sau îngrijorării,
e acelaşi lucru, jocul se oprea pe câmpie, copiii se adunau în jurul
deschizătorii vechii sălcii şi fiind ajutaţi de mâinile mici, scoteau muşchiul
din cavitate, care arăta ca două bombe galbene, ca două verze, jocul de
ascunselea lua sfârşit în urma unei adevărate terori, explozia puternică a
bombelor proiectase ca ţintă copii aidoma unor nuci stricate înotând pe
valurile spumante ale lui Drini primăvăratec, bombele lăsaseră în spatele lor

172
două gropi asemănătoare cu doi ochi negri şi orbi, gropi care niciodată în
viaţă nu se vor închide
el s-a întors pe partea dreaptă, peretele micii camere sumbre îi strângea în
continuare pieptul, făcându-i din ce în ce mai grea respiraţia, iar el se
întreba câţi ani ar dura această lungă noapte, respiraţiile mamei sale, tatălui
său, precum şi a celor cinci surori, a celor cinci fraţi, erau acum neregulate,
mai adânci şi mereu insuportabile, la un moment dat această noapte i s-a
părut transformată într-o perdea de oameni pierduţi până la urmă în marea
universului, neputând să-şi regăsească niciodată cărarea albă
el s-a ghemuit şi mai mult devenind prada setei, inundat de sudoare, când l-
a scuturat un fir de gândire care îl ducea spre un drum mai luminos, a ieşit
însă în sat şi, în principala şi singura stradă, el a căzut peste agresorii cu
bărbi negre pe care îi văzuse cu mulţi ani în urmă şi care însămânţaseră aici
sămânţa funestă, el şi-a adus aminte de această ordine scurtă şi tranşantă
începând cu cea dintâi barbă neagră, tu, tu, tu, tu… barba neagră numărase
până la o sută de oameni dintre cei mai frumoşi ai satului şi îi trimisese pe
drumul care ducea spre păşuni… o întoarcere bruscă pe partea cealaltă ca şi
cum ar visa să-şi arunce în spate această amintire, care îl bulversa până la
măduva oaselor ori de câte ori i se înfăţişa în minte, i-a venit dorinţa să aibă
în mână un ceas pentru a măsura tic-tac-urile sale liniştitoare, aşa credea că
s-ar uimi şi s-ar amuza cât mai bine, dar iată că în sânul acestei nopţi surde i
se crea impresia că totul luase sfârşit, nimic nu se mai mişca, totul murise,
ca într-un somn etern, funebru, după această moarte totală, gândurile îl
ocupaseră, ele se mişcau şi se plimbau prin spaţiile insurmontabile ale
amintirilor pentru a-l înfunda odată pentru totdeauna în propriile
mărunţişuri care îi lezau respiraţia, nu i-a mai rămas decât să se irite
împotriva acestui acest cocoş răutăcios per care îl hrănise cu propriile mâini
zile întregi, ca el să nu-şi scoată măcar un cucurigu prin care ar anunţa
începutul zilei, iar mai apoi se irita şi mai mult împotriva câinelui complet
alb care ar fi parcurs o viaţă întreagă fără s-o ducă până la capăt fortuit, cel
părăsit tăcea ca şi cum moartea îl atacase în plină inimă
acum el nu mai număra nici întoarcerile pe dos, pe o parte sau pe cealaltă,
el se simţea înconjurat în lumea sa mică făcută între întuneric şi patru pereţi
întunecaţi ai camerei, îi veneau în minte fărâmituri de gânduri şi de amintiri
care se înghesuiau între templele sale, el trecea fulgerător încă o dată toate
cărările de unde erau ţesute firele nopţii lipsite de somn şi el şi-a concentrat
din nou atenţia pe chipul celei de-a cincia surori şi al celui de-al patrulea
frate, într-o zi, când el va fi mare, sau orice ar fi, ar fi scris o elegie
pe corpul său uscat şi ostenit, mama sa i l-a luat în sân şi imediat pe pupile,
iar apoi pe toate membrele corpului i s-a întins un văl fin de somn datorat
căldurii sânului mamei sale, el nu a aflat precis când această noapte i-a
întins din nou batista noii zile…

173
cu mulţi ani mai târziu, în cursul unei alte nopţi cu totul diferite, plin de
viaţă şi ferm, el şi-a adus aminte de acea noapte şi a încercat să verse ceva
pe hârtie.
Traducere din franceză de KOPI KYÇYKU

***

FREDERIK RESHPJA në italisht

nga ASTRIT CANI
(Vijon nga numurat e kaluar)

DOLORE

Nostalgia sale dalle radici e va in fiore.

O ciliegio che mia madre piantò
Io sono tuo fratello!

Entrambi ci ha cullati nelle sue mani:

Cresci, cresci figlio mio!
Cresci, cresci o ciliegio!

Ah, mia madre da una classe all’altra:

Figlio, gli dei si sono adirati.
Come era bello quando eravate piccoli
E pregavate entrambi la Madonna.

Culla il vento lo strazio delle foglie

O forse le mani della mamma disegnate al volo.
Cresci, cresci o ciliegio!
Io non fiorirò più a questo mondo…

MOMENTO

Il cielo assurdo, il mio sogno che un giorno avrei volato!

Capita alle volte che si faccia marzo

Ma la solitudine è d’inverno.

I tuoi occhi mi guardano da oltre l’orizzonte delle nevi

Alla fonte ove dormono le stagioni, danza il marmo delle leggende.

174
Stanotte tu diventerai pietra!
Non amerai mai più!

Il cielo assurdo, il giocattolo dei bimbi d’aria!

E io che credei un giorno avrei volato…

LASCIAMI VENIRE CON TE

Nel campo camminano i gitani e sulle spalle

I tamburi pendono come salme
Mentre gli spiriti del deserto
Non si sveglieranno mai più.

Dal nido della pioggia è volato

Il canto delle nuvole carico di pianto.

Lasciami venire con te!

Questo è il mio ultimo tramonto.
Io vengo da te per morire, non l’hai capito?

Devo proprio morire e devo poi

Cospargere il sangue mio sulle rose
Sotto una luna di Gerusalemme.

VENGONO I GITANI

Vengono i gitani con tamburi e luna

Alî, piangono e si sgolano.
Come in fretta hanno montato le tende
Attorno alla mia anima d’acqua.

Ero giovane ed ero bello,

Ero ardente in amore.
Ora tante cose ho trascurato
Per un po’ di luna e magia…

Si sgolano i gitani coi tamburi

Per i crucci dei deserti lontani.
Io veglio e veglio al rivo del fiume,
Dannato d’amore e di luna.

Il coro di rose versa lacrime d’oro

175
Di tamburi e luna, rattristato.
Ah, com’ero giovane e bello un tempo
Un tempo in un marzo passato!

DOVE ERI TU

Dove eri tu quando uscii da solo sotto la luna?

Su quale altra luna passeggiavi mai?

Dov’eri quando disegnavo il tuo profilo

Sul vetro del tramonto che si franse con triste cigolio?

Poi venne la notte piena della tua assenza

Poi rivenne la notte
E così sarà fino all’ultimo giorno delle notti.

Scesi alla fonte

Tenendo tra le mani il vaso fragile dell’aurora
Vidi il tuoi occhi conservati nella memoria delle acque.

La vecchia quercia ha smesso la corona autunnale

Come un sovrano che abdicasse.
Fa niente, a me questa maledizione m’ha raggiunto.
Ma come farà il bosco senza te? Come farà a farsi autunno?
O forse non si farà autunno mai più?
Allora a nome di chi cadranno le foglie?
A nome di chi verranno piogge, nebbie, arcobaleni?
Ah, cuore mio, torna a porre mano sulle stagioni!

VECCHIA AMICA

No tu noi sei imbianchita vecchia amica

Ma l’amalgama pazzesco degli specchi
Ti ha coperta d’inverno.

Scappa agli specchi,

I stagni sono più onesti
Perché ti fanno narciso.

Ma come sei sparita tutt’a un tratto?

Eri così, piena di fughe anche da giovane…

Ti cercai per le hall degli alberghi,

176
Solo in un punto presso un vecchie bar,
Ala spezzata di gabbiano in fuga
Rimaneva un poco d’inverno da te.

LE ALPI MALEDETTE

Le Alpi Maledette,
magia di pietra, disegnata con tormento.

Dolenza di una rapsodia dimentica

Ansima nel vento, chissà dove.
Dicembre cade a gocciole tra i pini
Spuntati dai verdi anni di Omero.

Nubi sui dirupi

Brandendo le scimitarre di pioggia,
Sul fondo dei ruscelli le spoglie dei lampi a biancheggiare.

Ma dove ti sei dissolto tu che facesti tutta questa sciagura

Solo per un bacio lasciato a metà?

PIOGGIA DI LUNA

Da arlecchino ch’è uscito a passeggio

Pel giardino dimentico dell’infanzia,
La luna afflitta tra le nuvole
Calpesta i ramoscelli della pioggia.

L’ermo lago sul rivo della notte,

S’inquieta tra le braccia del vento
E sotto la sirena dell’onda azzurra
Lacrima sul viso dormiente della leggenda.

Le stelle sull’asfalto come un vespero spezzato.

E i pioppi come monaci neri.
Nascosto tra gli alberi dove origlia
Antico assassino, lo strazio.

Eh, si potrebbe che il coltello dello strazio

Da qualche parte mi lasci giù per terra,
Nascosto in un tramonto incrinato
Nascosto tra piogge di luna…

177
 LUOGO NATIO DELLA MAMMA

Lassù la luna erige scale di luce sull’abisso

Lassù assurge il mio cuore
Forgiato dal legno di liuto

Lassù appeso nei rami di quercia

Ho la mia bisaccia di canti.
Ho perso il bastone per strada
Vicino al ruscello ha germogliato.

Ho visto l’infanzia della mia mamma

Custodita nei riflessi delle fonti,
I canti della sua giovinezza
Ormai mutate in vento.

ELEGIA PER LA MAMMA

Aereo che fugge per le nebbie

Reietto dell’isola di luce...
Ah, dove sei caduta, dove ti sei dissolta così?
È spuntata l’erba dai tuoi occhi,
È spuntata l’erba dalla tua voce.

Dai colli ora scende le notte pregando per te.

È questa l’ora in cui le ombre si prosternano
E tu stai rannicchiata sotto terra
Al marmo rovesciato degli dei…

Ora che non ci sei, non verdeggia più l’alloro

Solo la mia voce di gioventù echeggia su foglie gialle
E l’alloro porge corone in gloria al tramonto
Come era tutto un mondo quando c’eri tu
Ma ora è giunta solitudine che cancella ogni cosa,
Ora che solo da qualche parte all’orizzonte
I lampi si fanno la croce e brandiscono i coltelli.

Ah, dove sei caduta, dove ti sei dissolta così?

Mamma, mamma verranno le nevi
Cadranno sull’erba che è spuntata dalla tua voce…

(Vijon)

178
 MEDALION
DHURATA HAMZAI

Dhjeta e revistës “Poeteka”

Më në fund, numuri 10 i revistës “Poeteka” kurorëzohet me staturën e një
modeli unik të një reviste të plotë për poezinë dhe kulturën poetike në
gjuhën shqipe, e para kjo në llojin e vet. Tashmë është në treg me 135 faqe.
Kjo revistë është edhe e vetmja në tregun e letrave që promovon krijimet
poetike të një game të gjerë emrash dhe rrymash. “Poeteka” është themeluar
dhe drejtuar nga poeti Arjan Leka. Numër pas numri këtu e katër vjet më
parë, së bashku me festivalin e poezisë POETEKA që zhvillohet
tradicionalisht në Durrës, e nisi rrugën e saj hapmatur revista me një Këshill
Botues në përbërje të së cilit janë disa nga emrat më të njohur të poezisë
shqiptare, asaj evropiane e më tej si Edoardo Sanguineti, Paul Vinicius,
Xhevahir Spahiu, Olga Sjedakova, Ali Podrimja, Boris Biletiç, Agron Tufa,
Ardian-Christian Kyçyku, Titos Patrikios, Robert Elsie, Romeo Çollaku,
Mira Meksi, Ervin Hatibi, etj. Pas kësaj revista “Poeteka” u bë mbështetje e
sigurt edhe për krijuesit e rinj, të cilët si rregull do t’a kishin vështirë të
bëjnë më pas një libër nëse nuk do të jetë “në lojë” përpjekja për të kaluar
sprovën e leximeve dhe botimeve të para. Arian Leka e ndjen sa e
rëndësishme është dalja në dritë e një krijimtarie të tillë, por di edhe riskun
që ka me lexuesin: “Shkrimtari është një krijesë me nge, i pret puna dhe
rrallë e turbullon dilema nëse do të zgjasë shumë pritja e nëse do të vijë
lexuesi i tij! Ai jeton në rrethin e parë të një Ferri të vetëkrijuar. Për të,
gjithçka mbyllet në mënyrë perfekte atje ku nis, me shkrimin, me tekstin që
mbase mund të mos bëhet kurrë libër, siç edhe mund të mos lexohet kurrë e
të mos përkthehet asnjëherë për lexues hipotetikë apo të largët”, thotë ai.
Kështu që poezia shqipe dhe e përkthyer nga autorë shqiptarw, evropianw e
më tej që botohet në këtë revistë shkakton një gërvishtje të sinqertë në
shqisat e (jo)lexuesit bashkëkohor si ftesw për një lexim më të freskët.
Poezia lexohet tradicionalisht në aktivitetet e POETEKA-s në mjedisin e një
publiku elitar me synim që të mos hidhet mënjanë si “për t’u lexuar më
vonë”.
Leximi ky akt i shenjtë po rrallohet..! “Kuptohet, artet, sidomos letërsia e
sidomos akoma pas iluminizmit, nuk bëjnë më mrekullinë që Krishti bëri
me të verbërit. Tanimë artet janë si gjyslykët, qartësojnë shikimin për ata që
kanë sy dhe që duan të shikojnë...”, pohon Arian Leka. Por këtë vetëdije ka
pasur edhe poeti i shquar shqiptar i 4 shekujve më parë, Pjetër Budi, i cili
mendonte se poezia nuk është për të gjithë dhe nuk iu drejtohet të gjithëve,

179
por vetëm njerëzve më të ngritur. Sipas tij, për shijimin e saj lexuesi ose
dëgjuesi duhet të kenë dhunti të larta: “N’dorë e merri e këndoni,
Ju qi dini me kënduom,
Vini veshët e ndëgjoni
Ju qi dini me ndëgjuom.”, shkruante Budi.
Kush do ta kishte durimin pas kësaj... për t’u marrë me misionin e
poezisë..?! Megjithatë revista “Poeteka” u rrit duke mbërritur e plotë deri
tek 10-ta. Dhjetë numra të saj kanë përkuar edhe me rritjen e prestigjit të
festivalit POETEKA që nisi serinë e leximeve poetike të hapura për
publikun si projekt i një grupi poetësh dhe artistësh të fjalës të cilët, në
shtator të vitit 2004 në Durrës veprimtaritë i zhvilluan nën simbolikën e një
anijeje liburne ankoruar në breg, pranë Torrës veneciane, zbukuruar me
poezi të shkruara në vela e me mozaikë, sipas organizatorwve; për të dhënë
një shenjë të eksportit të vlerave kulturore, veçanërisht në kulturën e
shkruar. Një pjesë e poetëve kishin ngelur të panjohur deri në daljen e
numrit tw parw tw kësaj reviste. Sot trokasin në derën e redaksisë së saj,
takohen atje, bashkohen atje poetët. Nuk është rastësi që një nga poetet e
reja Luljeta Dano, e promovuar si zë poetik prej dritareve të kësaj reviste
fitoi çmimin për poezinë më të mirë në konkursin kombëtar të letërsisë për
2007-ën. Asgjë nuk është e rastësishme në suksesin e revistës dhe festivalit
POETEKA që u bë zanafillë e saj. Ka një motiv të fuqishëm përtej
sakrificave për krijimin e festivalit poetik dhe revistës që pasoi; të
mbrohemi nga rreziku që afron: humbja e lexuesit. Sakrifica inteligjente e
botuesit të revistës dhe drejtuesit të Festivalit POETEKA, Arian Leka,
tashmë është shenjtëruar në një galeri të pasur vlerash, për të cilat fjalë më
të hijshme do ishin vetë vargjet e poezisë së Silke Liria Blumbach, botuar
në këtë numur:
“Pas këtij muri, shpresojmë, prapa kësaj galerie,
do na pres Dielli Qendror me një shkëlqim
që djeg të gjitha mërzitë nga zemrat tona”.
(Dielli Qendror, POETEKA 10, fq 62).

***

Revista botohet në version shumëgjuhësh: shqip për autorët e huaj dhe në

gjuhë të huaj (anglisht, gjermanisht, italisht, frëngjisht, spanjisht, greqisht
etj.) për autorët shqiptarë. E veçantë e revistës është edhe publikimi i
konfrontuar i poezive që botohen origjinalit, duke u ofruar një mundësi më
shumë si dhe duke u krijuar shijen e sfidës te përkthyesit, sidomos te të
rinjtë.
Revista POETEKA shpërndahet në 58 qendra universitare në Shqipëri,
Kosovë, Maqedoni, Itali, Austri, Francë, Spanjë, Belgjikë, Kroaci, Slloveni,
Bosnjë, Serbi, Britani e Madhe, Bullgari, Rumani, Greqi, Rusi, USA (Nevv

180
York, San Diego, Adelaide, Missouri, Alabama) Kanada (Quebec,
Montreal, Toronto), etj.
“Poeteka” botohet 4 herë në vit. Ajo bën gjithashtu edhe paraqitjen e
poetëve pjesëmarrës në Festivalin Ndërkombëtar “Poeteka”, që zhvillohet
çdo pranverë në qytetin e Durrësit.
Në numrin e 10-të të “Poetekës” gjen poetë shumë të njohur e të rinj. Veç të
tjerash është botuar një poemë e mrekullushme, Ligjërim dashurie, e Jorgo
Seferis përkthyer në shqip nga Romeo Çollaku dhe një vend i veçantë i
është lënë poetit të madh pers, Xhelaladin Rumiut, me 6 shkrime brenda
ciklit: DOSSIER - UNESCO: 2007, Viti ndërkombëtar i poetit të madh
persian. Po ashtu edhe në kopertinën e revistës, është vënë portreti i Rumiut.

ASTRIT CANI
Po vazhdova kështu, rrezikoj në nji të nesërme me pas ma
shum libra se lexues...

Më flisni diçka për jetën tuaj.

Ka shum gjana me thanë, por poblemi asht se gjanat që mundem me

shprehë këtu s’ia vlejnë të shprehen, kurse gjanat e randësishme s’di si me i
thanë. (Më fal që e fillova me lojë fjalësh!)

Kur ka lindur pasioni për letërsinë?

Në fëmininë e parë. Admiroja rrëfimet e gjysheve të mia; brezi ynë kur t’ia
mbërrijë asaj moshe s’do dijë me tregue kurrçka. Libri i parë që kam lexue
ka qenë “Odisea”, libër që në shpinë tonë përmendej shpesh. Kurse, për të
shkruemit kam nji datë të saktë: maj 1992. Nji poezi me titullin
“Demokracia”, të cilën me ta paraqitë në shkollë më caktuen për ta recitue
në radio të nesërmen. Shkoi nji shoqe pse unë mungova atë ditë nga droja.
Kurse nji cikël me poezi e kam botue për herë të parë te gazeta “Rozafa”,
gjashtë vjetë ma mbas.

Çfarë u ka mësuar puna dhe jeta larg shtëpisë?

Nga jeta në dhé të huej kam mësue me kërkue ma shum prej vetes se prej të
tjerëve. Emigrimi asht soj burgu, pa disiplinë shpirtnore dhe fizike të kall
për së gjalli. Etja universale që kam ndie gjithmonë, këtu veç asht shtue.
S’kam ra kurrë me fjetë pa u përpjekë me e shue ate sadopak. Ka qenë nji
periudhë që lexojshem mesatarisht nji libër në ditë. Mandej pata stres fizik

181
që vazhdoj ta kem. Sporti asht shum i randësishëm edhe për shëndetin
mendor. I admiroj ata që arrijnë me i pajtue dy gjanat: ushtrimin mendor e
ate fizik. I lumtë Bruce Lee-s, atletit brilant të arteve marciale që kishte nji
bibliotekë prej 2500 librash, mes të cilëve edhe Kuranin.

Ç’ka ndryshuar tek ju gjatë qëndrimit tuaj në Itali? Çfarë do ndryshonit

në Shqipëri?

N’Itali ka ndryshue ma së shumti sensi im kritik. Jo look-u, jo mënyra e

jetesës aq sa mënyra e gjykimit. Tue njoftë shum njerzim e kam pranue ma
në fund se për gjithkend u dashka nji kut i veçantë. Mtesa ime asht tashma
kah e universalshmja. Në Shqipni do ndryshojshem standartin gjuhësor. Kjo
gjuhë letrare që mban vulën e shkencës staliniste asht nji krim estetik dhe
me vazhdue me e përdorë përban në rasën ma të mirë nji gabim estetik.
Jemi tue përdorë nji kartmonedhë fallco që e ka legjitimue veç përdorimi.

Çfarë ndjeni kur shkruani?

Kur shkruej nuk ndjej se po shkruej, por se po jetoj plotësisht; qenia ime
asht në komunikim me Qenien dhe ky kontakt derdhet në nji formë pozitive,
reale.

Sa libra keni botuar? Cili është i fundit?

Kam botue tre libra. Tepër! Po vazhdova kështu rrezikoj në nji të nesërme
me pas ma shum libra se lexues. I mbrami: Uniqueness – poezi. Nji sfidë e
re për mue, pse për herë të parë kam shkrue drejtpërsëdrejti në gjuhën e
Dantit. Asht nji sfidë kjo me italishten, që heret a vonë kam me e humbë,
por letërsia shqipe inshallah ka me fitue nji shkrimtar.

Cili është mesazhi që përcillni?

Nuk përcjell nji mesazh në trajtë formule, si puna e “live and let die”. E di
pse? Sepse shumica e njerzve i kanë “idetë” e qarta (zakonisht materialistat
i kanë idetë e qarta, e ky po që asht nji oksimor), pra s’kanë nevojë për
letërsinë; shumica e njerzve janë vetë të mirë e të bukur e s’kanë nevojë për
të mirën e të bukurën; kurse idealistat e mirë të cilëve nuk u mjafton bukuria
e vet, nuk kanë nevojë për mesazhe pse ata e kanë marrë mesazhin nga vetë
ndjeshmënia e tyne, para se ky me u kumtue.
Unë shpreh jo atë që ndjej, por mënyrën si ndjej. Nse të ndjemët tim i
intereson ndokujt, gëzohem; nse ky shkakton indiferencë, nuk mërzitem.
Asht nji punë që e kam zgjedhë vetë dhe mundohem me e ba me dashuni e
përkushtim.

182
Cili është shkrimtari juaj i preferuar i huaj? Çfarë mendoni për
shkrimtarët italianë?

Ndër antikët më pëlqen Platoni; në kohën e mesme due njisoj Dantin e

Omarin (djalin kokëshkretë të Islamit); kurse në kohën tonë due të
drithshmit Nietzche dhe Franz Kafka. Ndër italianët e tanishëm, admiroj
shkrimtarin Michele Mari, pinjoll i asaj aristokracie letrare që ka themelue
Danti dhe shkrimtarin Carmine Abate, që shkruen në nji italishte shum
arbnore magjinë e melodramën e arbëreshëve. Aldo Busi, asht i vetmi që
për shkak të stilit (mjeshtëror), më ka ba me lexue jo pak nga faqet e tij që
shpesh janë rrum me mtesa triviale.

Cili është mesazhi juaj për të rinjtë që duan të ndjekin rrugën e artit?

Mos lejoni njeri a send me ua pré rrugën, aq ma shum nse kte rrugë e keni
zgjedhë sak me zemër!

Cili është sekreti i suksetit në jetë sipas jush?

Varet ç’nënkuptojmë me sukses. Suksesi për mue asht me dalë nga kjo
dreqollë, pa e humbë idenë e së mirës e të së bukurës që janë idetë në
themel të çdo shpriti të naltë. Sekret nuk ka për kte. Vetëm dashunia e Zotit
mundet me të pështue.

Cila është ëndrra e mbetur në sirtar?

Andrrat kanë nji të mirë: nuk dështojnë kurrë; në nji truell a në nji tjetër
lindin. Kështu, çdo andërr që kam pas, konvergon në atë çka shkruej. Kam
pas andërr me u ba astronom (studjues i yjeve), e tash jetoj në nji qytet pa
qiell ky yjet s’i shoh as për qejf. Por tana këto dështime s’më pengojnë me
shkrue për universin, si te poezia “Uniqueness”. Sot asht ditë e re, jo për
universin…/ asht ditë e re për frymëshkretën e fateve tona qesharake…
//Sot asht universi ma i vjetër nji ditë, por koha s’egziston për pafundësinë.
Universi asht nji dhe i pafundëm, pse po të ishte i fundëm s’do ishte nji. Por
koha s’egziston për pafundësinë. Tash, që të gjitha këto të jenë të vërteta
njikohësisht, duhet të egzistojë Zoti. Çdo argument i çuem në pasojat e
mbrame prun te argumenti ontologjik… Siç e sheh, ka paradokse të holla (si
janë paradokset filozofike) sikurse ka edhe paradokse të trasha (si janë
paradokset shqiptare a ballkanike) – mendimin time e joshin të parat.
Andërr e mbetun në sirtar : regjizura. Por tue shkrue gjana të vogla për
teatër jam edhe mikroregjizor, anipse jo edhe mizanskenist. I due shum
zanatet, mjeshtritë. Vetë punoj banakier, që s’asht bash zanat. Kurse,

183
gazetarinë nuk e due. Jo pse dyshoj te ndershmënia intelektuale e
gazetarëve… Si mundesh me dyshue te ndershmënia intelektuale e dikujt,
që s’ke dyshue kurrë se mund të jetë intelektual?!

A prisni dikë që ta keni në krah për gjithë jetën?

Këtë s’e kam mendue ende. Nuk e di, por di se unë due me iu ba krah
letërsisë, jam shum i ndërgjegjshëm për këtë, shì pse ndërgjegjen time ia
detyroj letërsisë. Qofshi mirë!
Intervistoi: DORIANA METOLLARI

Poesie di Tito
Il mio amico si è stupito

Il mio amico si è stupito un giorno

quando gli ho parlato delle biblioteche d'Albania.
E io mi sono stupito, d'avere un amico così stupito.

Ma perché, ci sono le biblioteche in Albania?

Ha chiesto, e poi ha girato la frittata:
Ma, perché ci sono le biblioteche in Albania?
(A che servono? Qua in Italia, sì, servono a fare su i tipi come me!)

Così mi ha chiesto, col tono di uno che domanda:

Ma perché, anche voi vi siete fatti la bomba atomica?
Ha ragione, lui che per tutta la vita ha bevuto acqua pesante…
E io mi sono stupito, d'avere un amico così stupito.

Ha ragione a stupirsi il mio amico stupito,

ha ragione a stupirsi che vi siano biblioteche in Albania.
Ha ragione: a vedermi, io sembro uno che si è formato sugli alberi.
Sarò sceso solo se passava una Jane.

Io ho bevuto fino ai diciotto anni acqua leggera,

e sono venuto in Italia ricoperto di verdi foglie.
Io i libri li conoscevo quando erano ancora vivi,
e in primavera fiorivano spandendo odore di vita.

Le parole di Alice

Questa mia notte a L.A.

Ciudad de Los Alcoholicos

184
ha una luna che sembra la ciliegina sulla torta
d'ombre
e le candeline sono di vetro soffiato. Con sopra fiammelle d'etere.

Ho qui la mia pancia pelosa piena fino a scoppiare di morte alcolica che
gesticola.
Il poliziotto, vedendomi di razza bianca ha detto
che l'ubriachezza non è un reato
e se n'è andato.

Il tempo è mite sul promontorio e io mi trastullo;

si spezzano i ramoscelli e il vento li sparge come pioggia di matite,
ne rubo una incenerita e scrivo:
la mia donna mi ha lasciato
per un Asfodelo che le ha promesso
una morte più dolce.

Crocefisso forever

Crocefisso forever,
or whatever: crucified.
Parole cruciverbate, rush & pane
Gold & vino.
Crocefisso for love.
Saggezza for sale.
Amore for fuck.

Ogni tanto ti comporti come vuoi

ogni tanto come gli altri si aspettano
ogni tanto come ti aspetti che gli altri si aspettano che tu ti comporti…

Quando basterebbe vivere e basta

essere un uomo e basta o un idiota qualunque
basta essere un uomo e basta, qualunque idiota basta.

Crocefisso for love.

Saggezza for sale.
Amore for fuck.

185
 KRENAR ZEJNO

Dy vargje për vargun

Racën e poetëve të pashpallur adhuroj.
Ata që fjalën fjalës ja falën
t’ja rikthente eterit pluhur kozmik
në dorëzani aromash prej çasti poetik.
Racën që kumtin s’e shtypi fletash ngujuar
Heshtjes prelud vetmie ia blatoi
Si epigrame pa emër
në hënëgërvishtje sqepash pëllumb shkruar.

Ata që pusullat ja postuan sërish qiejve

e veç shenja horizonti kanë lënë
Lakoret dhuruan si fluturime zanash anonime
busull e poetikës pa fishekzjarre e autografe shtënë.

Ata që kurrë rreshtin s‘e panë mbi letra përgjumur

as këngën që notat nis parreshtur mbi krahë vargu syshkruar.
Fli e bënë, e dogjën hi
detrave për t’ja kthyer ku çasti dallgëve dalldiset përjetësisht i zgjuar.
E vargjet gjumin largojnë mbi kreshta vale tek lagin troje gërmash
aty ku poema e shpupurisur rreshtet e ngjizet ndër poetë tokësorë mishëruar

Sikur foshnjëzat e botës gjithë një racë të bëheshin

e dimë, s’do kishte të dytë virgjin bukuri.
Veç racës prej poetësh të padëgjuar
fisnike si fëmijë, e fisme sa një poezi.
Fuqi hyu të kisha, një çast të vetëm. K’çast!
Çastin të thirrja me forcë dashurie që veç çasti qas
e të mblidhja në një pikë loti oqean
simfoninë pafund të poetëve të pashkruar.

Pa t’i shihja njëherë, një herë vetëm, elefantët mitik.

Ku mbi sofër peshë na e mbajnë tejendanë botën
Sa do tu rëndej barra kur t’u shtoja
oqeaneve pa anë, edhe më t’madhin oqean.

Ndëshkim me vargje

186
tu teket t’më kenë dënuar;
vargjekëputur do t’u lypja të fundit dëshirë
ajrit t’i fryja një varg për poetët e padëgjuar.
E po t’ma rroknin edhe at’ varg fillikat
qelive sterrë të steresë për t’ja çuar
le ta prangosin dorë për dorë me të një syrgjyn gjeniu
që dot s’ia mbërriti të mbetej i pashkruar.
E s’rreshti dot më parë se zulmi i tij, kështu paskej qenë e shkruar,
dhe i mërmërit zërave të botës: Mendoni një Bodler!
Mbarë botëruar do t’ishte, i madhërishëm si Homer
edhe në s’do ish botuar kurrë, asnjëherë.

Fuqi të kisha qenë, një çast,

sa mendtë t’mi përshkonte idea e fuqisë
dhe hop, brigjet t’i bashkoja e përtej
karvan të shkonin dëshirat e poezisë.
Sovran të paktën, që çastin dot s’thërret,
pa i lëshon hordhitë t’ja sjellin e ta rrisë si do vetë.
E ç’gjë zotëron nga të shumtat gjëra të gjithësisë
një sovran që s’u jep dot frymë tekave të poezisë ?

Unë sovran!
e di, sovran ëndrrash pa rëndësi,
me skllevër, të pabindur e rebelë, një zeje të stërmadhe do të bëja
prej këtu gjer në zabel.
E të gatitej brishtësisht, me bisqet e brishta në vesë lëndinash pambarim
një elizir aq erëmirë sa t’merrte dhenë e shpërthente eterit aromë bebéje
tundim çasti, varësi pjelle, ekstazë dhune, lavdi beteje
Të pushtetshëm si opium, të veçantë sa një nofkë.
Sa vetë njeriu të papërsëritshëm
të pazakontë dhe të përditshëm, si magjia e fjalës FEMËR
Elizir të vyer, tërë hirë e vlerë, ta pagëzoja me ç’tjetër emër?
Parfum BODLER

Vajzat ta dëshironin do dëshiroja.

Do t’ua falja e do t’u falesha, nëmospo do urdhëroja
gjokset të spërkatnin e gjithësaherë çdo mashkulli t’ua çelnin,
syve t’ua plasnin, në gojë t’ja kallnin për ta lëpirë e marrë erë.
Veç me një kusht:
të recitojë gjithsekush një varg poezie dashnorësh pa emër!

Korrik 1989

187
 ***

Sot, pas çastit që ndërkalla brenda intimit të kësaj poemthe

marrëzinë për t’ja shpallur çastin haptazi faqe botës,
i pashë një thinjë të re kokës sime në pasqyrë.
Për vite e vite me rradhë, rrallë që e shihja në fletore,
më shfaqej si onde flokëfoshnje që të cyt në ledha.
Herë si një petale që shtriqet në shtrat të pëllëmbës
diku për tu nisur nën puhizë malli psherëtime.
E dukej më virtuoze se flora e edenit
dërguar mërgatave virtuale sikur t’ishte shtrëng teshtime.

Ishte mosha kur për gjah ndaluar skutave të poetikës

barisja errëtirës i tunduar në vetmi.
Dhe vetëm për vete, si felin rishtar.

Pastaj koha kur çasti poetik nuk gjuhej për veten, po për të tjerët.
Ja sërish papritur, bisht-përpjetë e njësh me tokën, si qeni gjahtar.

Koha kur e thjeshta e të madhërishmes quhet thjeshtër

dhe e mjera e madhështisë çiban molepsur mbahet mjeshtër.

E pra sot kjo fletë shkrim dore

më ngjan si floknajë fëmije e posaqethur.
Dhe fill prej këtij çasti
fanepset koka e bardhë e një beduini shkretie.
Që pasi ka gjerbur me okë eurekën e burimit
diku behur papritur
shpërthen emfazë symbyllur e gojëhapur
në orgjinë e stërkalave përgjatë fytit të zhurritur.
Pastaj i dehur me çastin
zë endet ndënë hënë për shkarpa zjarri.
Dhe bistakë shkurresh për t’ja shitur gamileve gërmuqe të karvanit
që ndjen se po avitet… prej zhaurimës së rimës atypari

Korrik 2007

188
 ***

ja
këto
dy vargje
dorë për dore
si në një promenadë
ja kushtoj vetëm poetikës,
rinisë së kumtit dhe adultit t’vet
që bashkë me shkruesin, tek e vështron
shëtitjen larg e larg si me një farë kërshërie,
kanë lindur-a thua fill njëri pas tjetrit-nëpër zheg korriku
ndër kohëra të korrash me ndonja dy a tri gradë vapë në rritje,
ndërsa vakti i të mbjellave ka shkuar tok me muajin e kaluar dhe qershitë.

nxehtë 1989 – vapë 2007

189
 ESTHER JANSMA
Ku është koha? Këtu është koha
(Cikël poetik - I)

dhe ti nuk e kupton si. Ti rri shtrirë brenda në zemër

dhe pret e asgjë s'të kërkon ty, asgjë
s'të vë në gjumë kah drita, vazhdon vetëshpalosjen
derisa bie në vetvete...

Prezenca
Unë nuk do pyes më asgjë. Nga tash do t'i di gjërat.
Nga tash e tutje ajo nuk është trëndafil por julia

dhe gjumi i saj nuk është fjetje e gjërave.

Nga tash ajo mund të njihet, do shkoj tek ajo

të banoj bashkë me të dhe ta ushqej

ta mësoj të flasë dhe ajo më tregon si është

derisa ajo tutje ndryshon. Ajo akoma përdor fjalë të tjera.

Nganjëherë ia shkurtoj flokët. Kështu ndryshon koka e saj.

Vetë ndryshoj aq ngadalë sa ajo as që e heton,

se kur e rritur është

mjaftë e vjetër dhe e gëzuar isha gjithmonë.

Logjika e dashurisë
Një koleksion 'trëndafilash' është diç tjetër
nga ajo çfarë nuk quhet trëndafil

si 'unë' dhe gjithë 'trëndafilat'. Në termat jo-logjikë

tash e tutje kjo kështu vlenë

duhet që ajo lule ta maskojë vetveten

për të mundur tek unë - përshembull

190
mundem vetëm në anglisht që ta dua
çfarë është bërë qysh moti is a rose is a rose is

pra s'ka shkencë koleksionesh këtu

mirëpo: ka mjaftë hapësirë për një

trëndafil të thjeshtë dhe mua.

Fraktal

Në të gjitha pjesët e saj është një trëndafil

trëndafil, në secilën petale ajo është e plotë

sikur vija rrethore e këtij kontinenti

në çdo milimetër përgjat gjithë bregut

velo më i plogshtë i mjegullës

si reja më e madhe qiellmbushëse është, është

një trëndafil deri në imtësi

në vijën rrethore të secilës petale

dhe aromëmolekulat përshkojnë hapësirën

ndërmjet petaleve: trëndafili

nuk e din këtë.

© 2000, Esther Jansma - Nga: Dakruiters - Botues: De Arbeiderspers, Amsterdam,

2000

Mes kllapive
Vdekja i kthen njerëzit në një pikë.
Pika ku njeriu ishte: trupi

(se si qimet e qafës tënde, dhe si

e si) zhytet në harresë

mbi gurët në atë rrugë, në atë qytet.

Më vonë, është natë, është një shesh loje

191
(ne: sup më sup, pa ngutësi,
një miqësi në heshtje) pyes akoma

a kanë gjërat mbamendje? Shenjoj

në dy nga të gjithë pllakat aty përdhe.

Arkivolë të gurtë. Pa mbamendje

rrinë ashtu kot, them, a nuk janë ata kjo

këtu, jo afër pranë e pranë. Asgjë.

Është qetësi ku qëndroj. Më vonë poashtu.

Është në rrugë, jo, kudoqoftë

kjo: që një pikë e bënë, pika nuk e din.

Rënia
Ne kalonim Stiksin*
Lundërtari shtrihej i dehur në lundrën e vet.
Unë mbaja timonin dhe ne fundoseshim si gurët.

Uji ekziston sikur dhe toka

nga shtresat, shiritat transparentë, stratat e shkëlqyeshme
me gjithnjë e më pak jetë, më pak ngrohtësi.

Në flokët të lulëzonin fluska ajëri

rryma të tërhiqte kokën prapa
dhe të përkëdhelte fytin.

Gurët valonin me krahët e algëve dhe fierët,

këndonin duke gurguluar butësisht 'paqe'.
Ata prenin rrobat tua nga trupi.

Peshqit lëpinin gjakun nga këmbët tua.

Unë mbaja dorën tënde fort. Doja të të ngushëlloja
mirëpo ne binim shumë shpejt dhe fjalët mungojnë

të tilla që pa ajër frymojnë, dashuria ime

mbetur lart, balonat e kaltër, bova për pak kohë
duke shenjuar vendin e fatkeqësisë

192
para se të lundronin tutje. Goja filloi të të hapej.
Fytyra t'u përskuq, duart tua kërkonin
drejtpeshimin, kërkonin krahët e mi.

Ti provoje në mua të ngjiteshe lart.

Ti ishe një xhamfryrës me një re diamantesh
në gojën e tij. Unë të mbaja fort si një mace.

Unë lëmoja gishtat e tu.

Ti nuk lëshoje.
Ti fjete dhe unë lëmoja gishtat e tu, të lëshova.

* Styx (Στυξ) - Stiks, nga mitologjia greke, lumi që ndante Tokën dhe Nënbotën...
Hadin.

Mungesa
Si trëndafilat kur hapen, ti nuk e vëren
një trëndafil është trëndafil, është të dish papritur
çfarë ishte e thënë vetëpërsëritet, të të mungojë diç
është shumësi, vazhdon hapjen në të tashmen

dhe ti nuk e kupton si. Ti rri shtrirë brenda në zemër

dhe pret e asgjë s'të kërkon ty, asgjë
s'të vë në gjumë kah drita, vazhdon vetëshpalosjen
derisa bie në vetvete.

Arkeologjia
Nëse ne megjithatë duhet të vishemi,
kundër të ftohtit përshembull, në emër të diçkaje,
në mbeturinat e kësaj apo asaj kohe të shkuar,
tregimet dhe shtytësit e mbamendjes që asgjë

s'thonë më shumë se që ishim atje

në kohën që ekzistonte para kësaj të tashme -
nëse ne vetveten veç në të tashmen mund ta ruajmë
duke gjetur veten pandërprerë në të tanishmen

atëherë më me dëshirë thjeshtë, bazuar në rrobat.

193
Ti rri ulur mbi tavolinë. Papritur sheh si dikush
akullin tejkaloi, se si ftohtësia e mbërtheu

dhe një dikush ose një tjetër kush të thotë: shih,

këtu i ke këpucët e tij, mantelin e lëkurës, dorëzat.
'Ku është koha? Këtu është koha.'

Nga: Hier is de tijd - Botues: De Arbeiderspers, © 1998

© Përktheu nga holandishtja dhe përgatiti për sw - ars poetica: SENAD
GURAZIU, prill 2007

PETRAQ RISTO61

Poezii

Muntele
(Mali)
Sunt Muntele de pe sub cer:
Mikelangelo întins sub cupola cu afresce de stele şi de nori
Cu suflet de vârtej deşi fiind alb omor
Fulgere şi zei
La un banchet nebunatic ţip:
Veniţi,
dezumflaţi-vă,
aprindeţi-vă,

61
PETRAQ RISTO s-a născut în oraşul riveran Durrës la 9 qershor 1952. A studiat
publicistica şi critica de teatru. A început să scrie poezii încă din copilărie. Printre
numeroasele opere literare care poartă semnătura sa, figurează volumele poetice: “Îi
spun secolului bună dimineaţa!” (I them shekullit mirëmëngjes!), “Trezeşte-te,
prinţesa mea” (Zgjohu princesha ime), “Măr deflorat de trăsnete” (Mollë
zhvirgjëruar nga rrufetë), “Partidă de şah în secolul al XXI-lea” (Lojë shahu në
shekullin XXI), “Îngerul cu virus H5N1” (Engjëlli me virus H5N1), “Aleluia”
(Hallelulja); volumele cu povestiri: “Moartea paiaţei” (Vdekja e palaços) şi
“Uciderea lupilor este interzisă” (Ndalohet vrasja e ujqërve); romanele: “Avionul
raiului “Butterfly“” (Avioni i parajsës “Baterflaj”) şi “Frumuşica fantomă şi eu,
domnul Ating Moartea” (Bukuroshja fantazmë dhe unë zoti Prek Vdek), multe alte
cărţi şi piese de teatru pentru copii etc. Creaţii ale lui Risto sunt traduse în engleză,
spaniolă, italiană etc.

194
 ardeţi-vă,
tremuraţi
fluieraţi vânt,,
îmbătaţi-vă cu ploaie
mâine nişte viorele: capacane
primăvăratice
vă vor prinde
pe neaşteptate.
Lupilor le dau adăpost în peşteri visând
Osul Lunii,
Vulpile deloc mânioase faţă de fabulele mă blestemă că nu le-am dat de
mâncare.
Mistreţii imită tunetele prin ceaţă văd vânători
Cocoşii şi păsările ce le port pe spinarea-mi: embleme care trebuie şi nu
trebuie fi omorâte.
...mâine nişte viorele: capcane primăvăratice mă vor
prinde pe neaşteptate.
Curg pâraiele, pomii se apleacă, sus cerurile izbucnesc în orgii
Vârful meu
aidoma palmelor ce se roagă
se roagă pentru Dumnezeul cel nou.
Sunt Muntele de sub cer:
Mikelangelo întins sub afresce de stele şi de nori
care îi spune Papei: De mult sufăr
lasă-mă să-mi termin acest tablou sălbatic
iar apoi nu mă plăti.

Mâine nişte viorele: capcane de primăvară

Mă vor prinde şi pe mine pe neaşteptate.

21 iunie, 2005

Îmi voi cumpăra un vârf de munte

(Do ta ble një majë mali)
Îmi voi cumpăra un vârf de munte,
neapărat îl voi cumpăra
asupra-i voi trăi,
asupră-i voi dormi
Îmi voi cumpăra un vârf de munte, îl voi cumpăra
un vârf de munte îl voi cumpăra

195
să-mi atrag norii: părul de prinţesă să-l pieptăn
sub zăpadă pacate voi ascunde
în fiecare fir câte un cod voi lăsa
Îmi voi cumpăra un vârf de munte, ca pe moarte îl voi cumpăra.

Ecoul nu valorează mai mult decât vocea deşi se elaborează în vârfuri de

munţi.

Îmi voi vinde cărţile şi voi cumpăra un vârf de munte

dacă banii nu mi-ar ajunge îmi voi vinde şi calul
apo îmi voi vinde casa şi grădina şi rodiile
rodiile care fără ruşine îşi deschid vestele
ca să-şi arate mărgăritarele de prisos.
Îmi voi vinde orice dacă banii nu-mi ajung
Îmi voi cumpăra un vârf de munte.

Îmi voi cumpăra un vârf de munte

când vei zări Soarele eu voi fi acolo
în Luna plină
cu vârful muntelui
o semnătură voi pune:
un autograf pe opera cea mai nouă.
Îmi voi cumpăra un vârf de munte, ca viaţa o să-l cumpăr.

Îmi voi cumpăra un vârf de munte, într-un Olimp să-l transform

vor veni zeii cu capetele aplecate învinşi
cu puţină supărare întoarsă în suflet
un pahar îşi vor ridica la vârful cel frumos.
Cu creionul muntelui o semnătură îşi vor pune zeii
Contractul:
Cerul desupra capului meu nu este al lor
deasupra capului meu va fi mai multă lumină.
Voi cumpăra un vârf de munte, ca lumina îl voi cumpăra.

Ecoul nu valorează mai mult decât vocea deşi se elaborează în vârfuri de

munţi.

Îmi voi cumpăra un vârf de munte împreună cu Prometeul îl voi cumpăra

împreună cu vulturul îl voi cumpăra
şi lui Sisif o piatră ca un simbol o să-i las.
Un vârf de munte ca pe un suflet îl voi cumpăra.

196
Când voi muri acolo să mă înmormântaţi
oasele să mi se topească sub zăpadă şi trăsnet
strănepoţi vor spune: nu a fost un Prometeu
şi nici Sisif nu a fost.
Un vârf de munte îl voi cumpăra neapărat
chiar şi după o mie de ani acolo mă veţi găsi.
(Vânturile neîncrezătoare ţin isonul: iiii...!)

Partidă de şah în secolul al XXI-lea

(Lojë shahu në shekullin XXI)
Jocul de şah s-a inventat în deşert, iubito
Nu pentru război, ci pentru dragoste
În fiecare dimineaţă îmi bag o piesă
de şah în buzunar (pe cea albă)
iar tu, iubirea mea, în fiecare dimineaţă
o piesă de şah îţi iei (pe cea neagră)
şi coborâm în Tirana noastră cu pătrate:
tablă de şah gigantă în culoare de şoarece.
Prima mişcare: eu - un pieton (şomer)
Il pun lângă Soldatul Necunoscut
Tu - un cal negru (ca la Troia după Elena)
lângă calul lui Scanderbeg.

Din nou ziua următoare cu piese noi în buzunar

ne continuăm jocul nostru absurd.
Eu mişc turnul un petrolier
Şi ne se înfăţişează mirajul Bagdadului
Cu tigrii de foc pe malul râului Tigru.
Apar nizamii vechi albanezi la Karbala
Sub corbii ce le mănâncă ochii.

Tu iti mişti nebunul la Turnul Ceasului62

iar neaua minutelor creează Dragostea...
Facem în fiecare zi câte o mişcare
eu te ameninţ cu rachete de eros
tu cu kamikazi de gelozie.
Regina mea se frământă, cântă arii triste,
Regele tău crud tremură - el ţine în genunchi

62
În albaneză Kulla e Sahatit, la Centrul Tiranei.

197
steagurile albe pe care le vede ca ceruri stoarse
pe buzele scrum.
Noaptea stăm nedormiţi şi ne gândim la viitoarea mişcare
stropită cu puţine săruturi
cu puţin dor şi niţică perfidie...
Învingătorii vor fi adevăraţi perdanţi
dacă această partidă nu va fi remiză....

21-27 martie, 2003

A venit fluxul
(Erdhi batica)

Noaptea săturată cu furtuni, departe un fel de cârcel de fulgere rahitice

din Rai un suflet de Pikasso măzgăleşte din nou Guernica
gura larg deschisă a Lunii dă ordin pentru un flux...
A venit fluxul cel mare: taur mitologic în arena cunoscută
Tremură stâlpii înfipţi în săgeţi de
toreadori.
Taurul geme: spinarea cu pete roşii de amurg
săgeţile stâlpilor tremură la stânga - la dreapta. Geme taurul.

A sosit fluxul, iubito, a venit fluxul fii atentă când faci baie sub flux
o mare în flux mai mult decât valuri, aduce cu sine sinonime şi metafore
meduze cu tentacule din familia veiozelor: străluceşte şi arde.
Atenţie la mare - taurule
pe spinarea cenuşie: săgeţile stâlpilor...

Un umăr fraged la cabaret

(Një sup i njomë në kabare)
Un umăr fraged la cabaret este o scară de magie:
te coboară la subsol
te ridică pe pământ.
Un fraged umăr la cabaret ne îmbată pe noi de la purgatoriu.
Acest cabaret din lemn în asfinţit - ce instrument de muzică ciudat!

Un umăr fraged la cabaret... ah, lumina ochiul nu poate s-o ascundă

iar vinul devine flacără - te încălzeşte.
Iadul care arde jos, încălzeşte Raiul sus, îl îmbată

198
cabarete din lemn în amurg, dacă chitară nu eşti, ce dracu mai eşti...
Noi sărmanii de la purgatoriu nimic în van nu ne păcăleşte
doar umărul fraged la cabaret...
ne coboară jos
ne ridică sus.

MARTIN CUKALLA63

Simfonia vântului
Mă întorc
Suferinţa coboară peste frunzele dafinului,
pe un ram de liliac
dimineaţa încremeneşte,
veşnicia oarbă ţipă şi nu se duce:

Sunt vântul,
sau păsările
sub formă de V?
Amestecat cu norii păşesc sub stele,
amestec ziua de ieri cu cea de astăzi.
Sunt vântul,
sau pasăre
care măsoară cerul cu braţele întinse,
floare de aer care ţipă?

Un cer aşezat peste inima mea

rana libertăţii...

63
MARTIN CUKALLA, născut la 9 aprilie 1943, în oraşul albanez Gjirokastra, şi-a
efectuat studiile superioare în 1966 pe lângă Universitatea de Stat din Tirana, la
facultatea de Geologie-Mine (secţia mine) şi a avut o carieră profesională în
ascensiune neîntreruptă. Datorită capacităţilor, coectitudinii şi culturii largi, de la
brigadier de tură, a reuşit să aibă posturi de conducere importante în mine de
dimensiuni europene, în institute de cercetare, în administraţia locală şi centrală,
obţinând, în acelaşi timp, cele mai înalte grade ştiinţifice, respectiv titluri
pedagogice. A început de mult să se ocupe de creaţia literară, publicând des poezii în
presa albaneză. Volumele sale Îmi plătesc aştrii (1996), Trezirea (2001), Tremură
genele (2003), Vrajă de martie - acuarelă, La casa mării, Kosova - construcţie, au
fost întâmpinate vu entuziasm din partea cititorilor.

199
 Dincolo de orice logică
nu sunt vântul!

... prin faţa mea

(… nëpër fytyrën time)
Noaptea umblă inertă.
(Nata baret e plogët)

Nici o cheie nu scârţâie, nici un lacăt nu se deschide,

supărarea vorbeşte deschis, disperarea e mută.

Ceaţa a închis ghişeurile,

bezna aiureşte dincolo,
neînţelesul vechi se repetă,
apropiata străină nu mă găseşte.

Neobosită cărarea limpede,

îmbrăcată în albastru suferinţa, zâmbeşte,
vocile sătule mor întruna;
de neuitat sunt numai clipele nebuniei!

... prin ramuri

(… nëpër degë)
Bunica mea ţinea o icoană în dormitor.
Tatăl meu ţinea o carte veche.
Eu - o vază spartă.

Fac vânt prin fluier

şi vin la tine apropiata îndepărtată,
limbă suferindă a semnelor supărate...

Ramurile nu au frunze.
Ramurile se prelungesc posomorâte.
Alunecă timpul în aiureală enumerându-i
pe cei morţi…

200
 ... prin frunze
(… nëpër gjethe)
Speranţa umblă aprinzând lumânări...

Mă păcăleşte mintea;
probabil oboseşte
dorinţă determinată,
frunza în mâna vântului
izbucneşte în mânii fără teamă.
Tăcerea află suspiciunea;
lucrurile ciudate, mărunte, le vede ochiul minţii;
are jar frunza legănată de vânt?

Atrăgător acest vânt la respiraţie...!

Dimineaţă... zăpadă ...

(Mëngjez… dëborë…)
Vocile au migrat,
o nouă zăpadă a căzut,
mierlelor le e frig şi se strecoară prin tufiş.

Melodia cântecului este încă adormită.

Misterios soarele alături de un munte,

vânător ostenit.

Cuibului părăsit al rândunicii i-e dor

pe pervazul ferestrei deschise.

Vântul nebun răpeşte mii de fluturi de zăpadă

şi aleargă în căutarea frunzelor căzute.
Doar izvorul murmură şi aleargă din piatră în piatră.

Dorm câmpia şi muntele.

Şi chiparosul doarme visând mortul săptămânii.

Minutele zilei se duc nepăsătoare.

Zgârieturile în zăpadă ale ciripiturilor îngheţate...

201
 ALARMI HAEMUS
ALARMA HÆMUS
Terror e terrorizëm
(Duke marrë shkas nga tragjedia e Gërdecit)

Kohë më kohë, stacionet televizive, me antena të mbjella anekënd globit,

ndërpresin emisionet e zakonshme për të njoftuar një sulm të ri terrorist, më
të shumtën e herës në zemër të Evropës, madje aty ku përgatitjet antiterror
dhe teknologjia janë në nivele tepër të larta.
Çdo njeri normal i dënon aktet terroriste, kudo që ndodhin, në vende të
varfra apo të pasura. Sepse, në radhë të parë viktimat janë përgjithësisht të
pafajshme dhe nuk kanë kurrfarë lidhjeje me ata që kryejnë veprimet
makabre, e as me personat që janë në shënjestër të kriminelëve.
E pranojmë ose jo, e vërteta është se jemi të rrethuar nga llojlloj formash të
terrorit, jetojmë në një botë të terrorit, të frikës, të tmerrit. Madje edhe
masmediat sikur qënkan shpikur vetëm e vetëm për të na kumtuar pikërisht
tmerr e frikë. Pothuajse nuk gjen asnjë buletin lajmesh që të mos përmbajë
të paktën aksidente të rënda, të shoqëruara me humbje jetësh. Në filan qytet
a fshat, iksi vrau ipsilonin, një i tretë u vetëvar… Banda mafjotësh, gjatë
rrëmbimit të të hollave, pushkatuan aq e kaq punonjës banke. Vazhdohet me
fatkeqësi natyrore (cunami, tornado, tërmete etj.), edhe këto të shoqëruara
me viktima ose të paktën me dëme të mëdha materiale. Pasojnë fatkeqësitë
e shkaktuara me ose pa dashje nga njerëzit: rrëzim avionësh, dalje trenash
nga shinat, përfshirje nga flakët pallatesh a fabrikash… E shumë e shumë të
tjera të këtij lloji. Të gjitha, pa përjashtim, na kallin frikën e tmerrin, edhe
pse disa syresh e kanë zanafillën në faktorë që nuk varen prej nesh.
Të tjera forma „terrori” janë ato ekonomike, që na kumtohen si lajme, ose
që i përjetojmë, pa ua pasur nevojën mjeteve të masmedias. Këtu futen rritja
e çmimeve, frika se mos mbetemi pa punë në mes të katër rrugëve, pa mjete
jetese. Varfëria, gjithashtu, është një formë e "terrorit", sepse të ngjall frikën
e mospasjes mundësi për të blerë ilaçe etj. Mbase nuk e kuptojmë që edhe
paqëndrueshmëria politike (sidomos kur zgjat shumë), përfton frikën e
pasigurisë së të nesërmes. Le pastaj trajtat e „terrorit” social, duke filluar me
familjen (kontradiktat ndërmjet pjesëtarëve të saj) dhe duke mbaruar me
rrugën (fëmijët e braktisur, vjedhësit, bandat gjithfarësh)… Format e
sapopërmendura të "terrorit", sidoqë na atakojnë drejtpërdrejt, janë gjithsesi
më „të buta”. Më të rrezikshme janë ndikimet, në nivel individual ose në

202
grup, mbi gjendjet shpirtërore, emocionale dhe mendore të njeriut. Kështu,
bie fjala, një njeri mund të jetë tepër i zgjuar, por njëherazi gjithaq mizor; i
arsyeshëm, por edhe i acarueshëm, aq sa ta humbë fare toruan. Të gjitha
këto gjendje mund „të mbillen” tek njeriu përmes llojlloj idesh e mendësish.
Qarkullon një literaturë e tërë me këtë temë. Por edhe filma „thriller”, apo
më shqip „filma tmerri”.
Mund të shtrohej pyetja: përse njeriu nuk i përdor arritjet në lëmin e
psikologjisë në dobi të tij, jo kundër vetvetes. Sepse hasim në qëndrime
moskokëçarës ndaj dhunës e mizorisë që vërshon përmes ekranit të madh e
të vogël. Nuk na falet që, në vend t'u themi ndal „krijimeve” të tilla, i
„shijojmë” edhe vetë, madje u bëjmë edhe reklamë! Afishe të panumurta, të
ngjitura në mure e xhame, njëlloj si librat me krime, përhapin agresivitet e
tmerr. Nuk janë të rralla rastet kur stacionet televizive, shtetërore e sidomos
private, transmetojnë pa kursim gjëra të këqia, të shëmtuara.
Lavdi Zotit, rreth nesh ka edhe shumë gjëra të bukura. Edhe filma, edhe
libra, edhe emisione televizive, të cilat meritojnë gjithë vëmendjen tonë,
sepse na mësojnë të jemi më të mirë në çdo drejtim. Pra, varet se çfarë
zgjedhim. A mund të ndikojmë edhe tek të tjerët? Sigurisht që po. Ashtu
sikurse bëhen kaq "përgatitje" për të na shkatërruar, mund të bëjmë edhe ne
shumë "kundërpërgatitje" për ta dërrmuar të keqen e për të krijuar një botë
më të bukur. Kultivimi dhe ngulitja tek njerëzit e gjërave të mira kërkon
edukim të shëndetshëm dhe qëndrim korrekt ndaj jetës në kuptimin që
dijenitë shkencore t'i përdorim në dobi të njerëzve. Për nevojën e qëndrimit
të përgjegjshëm të shkencëtarëve, i pari ka tërhequr vëmendjen Zholio Kyri,
kur foli për rrezikun e përdorimit të gabuar të arritjeve të shkencës.
Vetëm duke u përpjekur që aftësitë dhe veprimet tona do të vihen vetëm e
vetëm në shërbim të së mirës, do të gjenden edhe zgjidhjet për shkuljen nga
rrënjët të flagjelit të quajtur terrorizëm, dhe të të këqiave të tjera të kësaj
bote: në radhë të parë rendja pangopësisht pas interesit të ngushtë vetjak, i
cili nuk njeh as mëshirë e dhëmbsuri, as humanizëm e dashuri, përderisa
nuk e ka për gjë të përfitojë mizorisht nga hallet e njerëzve, duke hedhur në
kthetrat e vdekjes gra e fëmijë, sikurse ndodhi në Gërdecin e martirizuar.
Gjithçka varet prej nesh. Prej qëndrimit tonë, prej pjekurisë sonë, prej
vullnetit tonë, prej shkallës së dëshirës sonë për ta ndryshuar botën në të
cilën jetojmë, duke filluar nga vetvetja.

Vëzhguesi i Haemus-it

203
 (AUTO)PORTRET
Nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, nuk duhet ta
fshehësh kurrë…

Bisedë me shkrimtarin Ragip Sylaj

(Convorbire cu scriitorul Ragip Sylaj)

Ragip Sylaj (lindur në Sllapuzhan më 1959) me shkrime merret qysh nga

bankat e gjimnazit, kurse në periodikun letrar u paraqit në fund të viteve të
shtatëdhjetë. Ka punuar mësimdhënës, gazetar në gazetën e studentëve
"Bota e re", në të përditshmen "Bota sot", ndërsa tash është gazetar i
rubrikës së kulturës në gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës. Përveç
shkrimeve nga fusha e gazetarisë dhe e publicistikës, Ragip Sylaj shkruan
edhe poezi, prozë, ese dhe kritikë letrare. Ka botuar këto vepra letrare: Hije
e gjallë (poezi), "Rilindja", 1986, Anatomia e rrënjës (poezi), "Rilindja",
1989, Obsesioni (tregime), "Rilindja", 1992, Lisi i shenjtë (poezi), "Fjala",
1993, Përhitja (tregime), "Plejada", 1996, Mëngjes qumështor me akull
(poezi), "Rozafa", 2000, Humbella e fërgëllisë (tregime), “Rilindja”, 2001,
S’kam kohë të jetoj me vdekjen (tregime), “Rozafa”, 2004, ndërsa në proces
botimi e ka librin më të ri të poezisë „Eliksir”.
Për librin e poezive "Hije e gjallë" është lauruar me çmimin "Hivzi
Sulejmani" që jepej për librin më të mirë të autorëve të rinj (1986), ndërsa
në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të revistës për kulturë, art dhe
letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë, “Kurth për liridashësin”, të botuar
midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po ashtu është fitues i shumë
çmimeve në konkurse të ndryshme letrare.
Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes, “I kujt
je, atdhe” (Sprovë për një antologji, 2), (Prishtinë, 2003), të Ardian-
Christian Kyçykut, “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë
shqipe), antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune (Bukuresht, 2003), etj.
Poezi të këtij autori janë përkthyer dhe botuar në gjuhën angleze, rumune
etj.

Revista Haemus: I dashur Ragip Sylaj. Tek merresh njëherazi me poezi,

prozë, ese dhe gazetari, le përshtypjen e një autori që vendos modestinë dhe
heshtjen përbri kaq librash të botuar. A mendon se shkrimtari duhet të flasë
më tepër dhe të ngjizë një strategji mediatizimi?

204
Ragip Sylaj: Është e çuditshme, gjë që nuk e di, ku dhe si e keni hetuar, i
nderuar Haemus. Madje habitem mrekullisht me goditjen e cakut nga ana
juaj. Është keq të jesh modest (lexo: ta nënçmosh vetveten) po aq sa këtë
vetvete ta mbiçmosh a të shpërfaqesh megaloman. Që të dyja këto janë të
dëmshme për atë që i manifeston. Ndërmjet këtyre dy skajeve do të duhej
vënë një ekuilibër. Nëse më ka munguar ky ekuilibër ose drejtpeshim diçka
me mua nuk ka qenë në rregull. Por, kjo modesti, disa herë nuk varet edhe
vetëm prej një shkrimtari. Në fillim mendoja se modestia është virtyt, më
vonë mësova se ai që i fsheh ose i mohon vlerat e veta është teveqel. Kjo i
bie të thuash se nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, atë nuk duhet ta
fshehësh kurrë. Mund të jetë kompleks inferioriteti, mund të jetë edhe
gjendje e nxitur nga rrethanat që janë bërë shumë të disfavorshme për
krijuesin. Edhe përkundër asaj se gjithçka varet prej nesh (ose: farkëtar të
fatit e të fatkeqësisë jemi vetë), megjithatë ne jemi të ndërlidhur edhe me atë
që receptohet prej të tjerëve dhe me atë stimulim që nganjëherë na e japin të
tjerët. Kam bindjen se shkrimtari duhet të flasë më tepër (sigurisht kur e
dëgjojnë) dhe të ngjizë një strategji mediatizimi por në një mënyrë normale
e të paimponueshme.

Revista Haemus: Çfarë roli ka luajtur vendlindja në krijimtarinë dhe në

jetën tënde? Largimi nga vendlindja ishte njëfarë “dëbimi nga Parajsa”,
apo një nga ato dhembje që i kthejnë bukuritë dhe ndjesitë e rralla në libra?

Ragip Sylaj: Vendlindja në krijimtarinë dhe në jetën time e ka luajtur atë

rol që e luan trualli për bimën. Ajo përvidhet në vargje, në prozë e në ese
edhe kur autori nuk e ka një qëllim të domosdoshëm. Megjithatë një krijues
që e ka gjakim të përhershëm idealitetin, ose te më e pakta përsosshmërinë,
s’ka si të mos kërkojë t’i kapërcejë e kufijtë e “Itakës” së vet. Vendlindja, si
çdo gjë tjetër, kuptohet dhe duhet në plotëninë e saj vetëm kur braktiset.
Vetëm kur iket nga ajo parajsë pa qenë i vetëdijshëm se ndonjëherë ka qenë
parajsë. Edhe vetë dëbimi nga parajsa është pasojë e një mëtimi a e njëfarë
kryengritjeje të njeriut të parë. Ndoshta krijuesi si unë e ndonjë tjetër (për të
mos thënë të shumtët) ka edhe bindjen se njeriu ferrin e parajsën i bart
brenda vetes. Ndoshta parajsa nëse ka ekzistuar ose nëse arrihet ndonjëherë
e ka emrin lumturi, për dallim nga ferri që është vetë vdekja e përkohshme
ase vuajtja e përjetshme. Ndoshta një nga yshtjet e mistershme të
krijimtarisë është që ose të iket nga dhembjet ose ato në mënyrë alkimike të
shndërrohen në lumturi: në lumturi për veten dhe për të tjerët, për të treguar
se jeta ka kuptim, apo se dhembjet e kanë bukurinë e vet dhe pa to nuk
krijohet arti.

205
Revista Haemus: Në kohën kur botoje për herë të parë, Kosova ishte krejt e
ndryshme nga tani? Si zhvilloheshin atëherë marrëdhëniet mes
shkrimtarëve? A gjallonte një mirëkuptim dhe një ndihmë e ndërsjellë mes
breznive të ndryshme letrare?

Ragip Sylaj: Në kohën kur botoja (jo) vetëm unë, dikur në vitin 1979 ishte
njëfarë feste e vogël, por edhe një gëzim i madh. Aq shumë jam gëzuar kur
e kam botuar poezinë e parë saqë sot do ta barazoja figurativisht me vetë
aktin e ringjalljes. Kjo për faktin se kisha konsideruar se e kisha dhënë
provimin kryesor jetësor, pa e ditur se në jetë e edhe në krijimtarinë letrare
të presin provime të rënda e të pandërprera.
Në marrëdhëniet ndërmjet shkrimtarëve më duket se ka pasur më tepër
humanizëm sesa ekziston sot dhe, siç theksoni edhe ju, ekzistonte edhe ai
mirëkuptim e ndihmë e ndërsjellë ndërmjet breznive. Me shumë mall dhe
respekt i kujtoj ato kohë dhe ata shkrimtarë. Ndoshta ishte ai sistem totalitar
dhe antishqiptar që na bashkonte në një ideal etik e estetik... Ku ta dish!?
Por, tash disi e kuptoj shembjen e antivlerave, por s’e honeps dot shembjen
ose zhbërjen e atyre lidhjeve të forta ndërmjet shkrimtarëve. Gjithmonë
mendoj se ai organizim e ajo mbështetje ishte aq e mirë (së paku mua më
është dukur kështu) saqë i ngjante njëfarë misioni, ku gërshetohej në emër
të artit të letërsisë: edhe miqësia, edhe atdhetaria, edhe respekti, edhe
përkrahja nga mësimi i ndërsjellë i mjeshtërisë për të shkruar e deri te
përkrahja e natyrës materiale. Mrekulli do ta quaja po të arrinim t’i
tejkalonim vlerat e asaj kohe, në kuptimin e gjerë të fjalës.

Revista Haemus: Si e ke parë në fillimet e tua dhe si e sheh tani letërsinë

që shkruhet shqip, pavarësisht nga gjeografia apo gjeo-politika?

Ragip Sylaj: E para e punës, akëcili njeri nuk mund të masë asgjë pa e
matur ose krahasuar atë me diçka tjetër. Dikush ka thënë se njeriu nuk mund
ta njohë veten pa i njohur të tjerët. Kultura jonë është ushqyer gjithmonë
nga kulturat e mëdha. Në momentet kur ka munguar, të themi, ky shkëmbim
ka pasur një venitje ose një djerrinë (kujto periudhën soc-realiste). Kësaj
djerrine i kanë shpëtuar ata që kanë gjetur ventila të tjerë ta ushqyer veprën
e tyre dhe bashkë me këtë mundësi e kanë pasur edhe koshiencën për një
veprimtari të tillë. S’do mend se këtu bëhet fjalë për shkrimtarët më të mirë.
Në fillim, pavarësisht prej vlerësimit për një letërsi si tonën, e kam pasur të
qartë se nuk mund të jetojë pa të. Që i ri, tepër i ri, pavarësisht prej kushteve
të vështira nëpër të cilat ka kaluar një krijues si unë, më ka provokuar
shumë letërsia e thellë, e mbrujtur, të them, me një lëndë filozofike. Ajo që
më ngazëllente, qoftë kur lexoja apo ajo që e kërkoja te një autor, qoftë ajo

206
që synoja ta krijoja vetë, ishte teksti që kishte erudicion, sensibilitet dhe
zhdërvjelltësi e gjallëri, për të mos thënë, një dimension të përbërësit
hyjnor. Ose thënë thjeshtë: një letërsi plotë shpirt. Përkundër mëdyshjeve të
mëdha krijuese që mund të ketë një shkrimtar, megjithatë mund të them se
një nga shtytjet e kësaj natyre është diskutueshmëria e njëfarë triniteti se, a
duam të mësojmë për vete, të tregojmë se dimë diçka apo t’i mësojmë të
tjerët, të cilëve iu dedikohet vepra (libri).
Kur flitet për vlerat e mirëfillta të letërsisë shqipe, pavarësisht nga
gjeografia a gjeopolitika, mund të thuhet se i kanë pikëtakimet e tyre të
përbashkëta. Kjo ngjan edhe përkundër asaj se akëcili autor është
individualitet specifik. Pa pretenduar që t’i njohë të gjithë autorët (e do të
duhej njohur domosdoshmërish më të mirët gjithmonë), mund të konstatoj
se ata përafrohen në rrafshin e vlerës, në strukturën kompozicionale, në
mjetet shprehëse, dhe në mesazhet që plasojnë. Në këtë kuptim gjithmonë
ka pasur ndikime (a marrje e dhënie të ndërsjella, qoftë në aspektin
stilistikor, qoftë në atë përmbajtësor), por modelet më të mira që kanë
ardhur tek ne (mund të thuhet pa kompleksin e inferioritetit) janë të
shkrimtarëve të mëdhenj botërorë.

Revista Haemus: Lexuesit tanë do të donin të dinin diçka nga përvoja jote
si mësues.

Ragip Sylaj: Është një përvojë që nuk më pëlqen shumë ta kujtoj. Është një
kohë zero e ekzistencës, siç e quan Franc Fanoni kohën nën okupim, kohë
në të cilën nuk rrjedh asgjë. Megjithatë, edhe në këtë kohë kam bërë ose
kam mëtuar të bëjë dy jetë herë paralele e herë unazore: jetën e mësuesit a
të edukatorit dhe jetën e krijuesit a të shkrimtarit. Disa segmente të këtyre
jetëve nuk janë prekur ndërmjet vetes atëherë kur janë dashur të mos
ngatërrohen punët, por këto jetë janë gërshetuar në ato raste kur jeta e
shkrimtarit është dashur ta ushqejë e t’i shërbejë si udhërrëfim jetës së
mësuesit dhe në rastet kur jeta e mësuesit ka mundur ta shkundë nga
letargjia jetën e shkrimtarit. E shkrimtari i asaj kohe kishte mundësi tepër të
kufizuara për botim e të mos flas për anën e skajshme të destimulimit të
krijuesit. Shkurt e shqip: gjatë kohës që e kam bërë punën e mësuesit jam
munduar ta bëjë edhe jetën e artistit, gjë që ka qenë tepër e vështirë.
Ndoshta rrjedhojë e atij angazhimi, në cilindo kuptim qoftë, është krejt ajo
që mund të lexohet, përkatësisht ajo që e kam krijuar gjatë dhe pas luftës,
qoftë si poet, tregimtar, eseist e gazetar.

Revista Haemus: Në poezinë dhe prozën e Ragip Sylajt gjejmë një thellësi
dhe një përkushtim të veçantë ndaj gjithçkaje shpirtërore, të brendshme, të

207
fshehtë – veti që mbrujtin fatthënën apo vetë fatin e njeriut, veçmas atij të
sotëm...

Ragip Sylaj: E kam adhuruar krijimtarinë, ta quaj, të përftesave hyjnore. Në

fillim, kur njeriu s’vdes i ri (sintagmë sipas S. Hamitit), çdo kush është poet.
Ka një dashuri a energji që e nxit fjalën ndoshta si ajo forca e mistershme që
e nxit zogun për të dalë nga veza, por edhe ajo tjetra që ia mundëson
fluturimin. Kështu ka qenë me gjasë edhe me mua. Por për t’i mbetur besnik
kësaj dashurie a devotshmërie më është dashur të gërmoj shpesh thellë
brenda vetes, për të nxjerrë fjalë, siç thotë një koleg yni, nga palca. Ndoshta
ky kërkim i shpirtërores me çdo kusht, i kësaj fshehtësie të bukur, ka qenë
një mëtim për t’i mundur dhembjet, për ta ndriçuar terrin e brendshëm, për
të përftuar diçka përndritëse. Madje mund të them se ka qenë një mëtim
mbase i ndërdijshëm që kjo përndritje të reflektohet edhe te ata për të cilët
mbruhet arti.

Revista Haemus: Si rrjedh një ditë e zakonshme e jetës së një gazetari në

Prishtinë?

Ragip Sylaj: Një ditë e zakonshme e jetës së një gazetari (si unë)
përafërsisht rrjedh kështu: Më duhet të përgatitem çdo ditë që të bëj rreth
120 km rrugë me autobus me pretendimin për të mësyrë qytetarinë, për të
qenë në amën e rrjedhave të artit e të kulturës, me synimin për të krijuar
diçka me vlerë. Sepse nëse nuk mund t’i shohësh vlerat nuk ke si t’i krijosh.
Prishtina është, siç dihet, kryeqendra e Kosovës dhe atje gjithmonë ka
funksionuar një qark i fortë kulturor. Nëse një krijues (si unë, në këtë rast)
nuk ka mundur të jetojë pa letërsinë dhe ka vendosur të flijohet për të (dhe
sa e vështirë e sa pengesa të dalin edhe në këtë rrugën e flijimit), të vetmen
mundësi për t’i kurorëzuar rezultatet e tij sa më me sukses është mësymja
drejt Prishtinës, edhe kur ky pretendim dikujt i duket donkishotizëm, edhe
kur dikujt kjo mund t’i pengojë, e edhe kur për këtë dikujt mund t’i vijë keq.
Në këtë ditë rrjedha duket kështu: në autobus më duhet ta nxjerr librin e ri,
qoftë pse ndonjëherë për të më duhet të shkruaj në gazetë, qoftë pse me
autorin e tij më duhet të bëjë ndonjë bisedë (intervistë), qoftë për ta mbajtur
hapin me rrjedhën e kulturës, përkatësisht të krijimtarisë letrare. I njoftuar
me ngjarjet e ditës, gazetari (së paku i rubrikës së kulturës) duhet t’i ndjekë
veprimtarit e fushës së tij dhe të kthehet të raportojë duke e baraspeshuar të
vërtetën e asaj ngjarjeje a të një të teme aktuale. Pastaj pak figurativisht e
më tepër jofigurativisht nis kthimi në vete, nëse mund të flitet për kthimin
në vete të një gazetari, e sidomos të një personi, brenda të cilit grinden për
supremaci gazetari e shkrimtari.

208
Revista Haemus: Le të shtojmë edhe një fjali gati të pandryshueshme të
këtyre bashkëbisedimeve të Haemus-it: një ngjarje nga fëminia, një fjalë,
ose një qenie njerëzore që të ka lënë mbresa të pashlyeshme…

Ragip Sylaj: Nuk e di kush e ka thënë, por është e njohur një thënie se
shkrimtar bëhen të shumtën ata që nuk kanë pasur fëmijëri ose ata që kanë
pasur një fëmijëri të keqe. Ndryshe, siç e kam thënë në njërin nga librat e
mi, njeriu (lexo: shkrimtari) që nuk ka jetë reale kërkon jetë ideale. Ndoshta
kjo mënyrë e të jetuarit është ikje nga liria a nga përgjegjësia, por është
edhe vetë mrekullia, sepse krijuesi i gjen shtigjet e shpëtimit. Megjithatë:
”Gjëja më e bukur e jetës / Është se shpirti ynë / Ndal fluturimin / Në vendet
ku njëherë e një kohë luanim” (Khalil Gibran).

Revista Haemus: E ke njohur mërgimin? Nëse po, na thuaj si të duket ai

pas kthimit. E nëse jo, çfarë peshe dhe roli ka “mërgimi i brendshëm”, të
cilin e përjetojnë gati të gjithë shkrimtarët?

Ragip Sylaj: Mërgimin e kam njohur nëpërmjet të të tjerëve: të dajave, të

miqve, të fqinjëve e të vëllezërve të mi. Ndonëse, sipas shkrimtares angleze
Daphne duMaurier (1907-1989) edhe “njerëzit që udhëtojnë janë gjithmonë
të arratisur”. Edhe unë i kam ndjerë lotët e mërgimit. Edhe “mërgimi i
brendshëm”, siç thoni ju, të cilin e përjetojnë gati të gjithë shkrimtarët e ka
peshën dhe rolin e tij. Disa herë e kam të vështirë ta zbërthej këtë mërgim,
porse mërgimi për të mos thënë azili kryesor imi është letërsia. Ndoshta
vetëm aty jam i vetvetes...

209
 AB HONORES 64

SENAD GURAZIU
Epoka e Nderit

(Tempulli)

(Poemë-baladë kontemporane) - Adem e Hamzë Jasharit…

dhe të tjerëve të Epokës së Nderit

I.
Ballkan, veshkë e sëmurë Evrope
damarët e tu ngjizur në gjak
portë e pasme ku këlyshë lëpijnë eshtrat
backdoor1 a la wild-wild west2
nga porta-flutur dritat të marrin sytë
ndërsa nga pas thikën në sy, tytën në gojë
se nuk sheh Evropë kopshtin tënd në errësirë
më pak vlerë paska kjo skutë për një llamburiçkë
sesa toaletët e tu – keramikë muzeumeve të Indisë
aso ku urinonin zonjat e diplomatëve
të Londrës, të Berlinit, Moskës, Parisit
tash të paprekshmit3 shohin në toaletët e tu, Evropë
futuristikën e nevojtoreve të tyre publike
ditën kur të rilinden pa etiketa të paprekshëm
presin frymimin kur do t’jenë me nder: të prekshëm
jo të njollosur, të vulosur - e si ta dinin,
as ëndërruar nuk kanë për flush-teknikat
pastaj për krenarinë e urinimit në porcelan
shkumbëzim, mbase avullim i bardhë
e njerëzit (ah, njerëzit…!) dhe ndër këta njerëzit
të paprekshmit, më të ulëtit 4 bhangi5
flitet se ndër bhangi gjeneralët-fëmijë
njëjtë, lëshojnë brekushet në lojën e tyre ushtarake
tatata-trrrrrrrr… të vrava bhangi i vogël
se kam pushkën më të mirë, më i zoti jam

64
Për nderim. – lat.

210
 si ata që bënë historinë e turpshme dy-treqind vjet
pas keramikës lule-lule
pothuaj kualitet porcelani kinez,
ngrohur nga bythët-fildish të zonjave
a nuk është ironike, (vallë) tash toaletët e tu
vezullojnë muzeumeve të tyre, Evropë
e ti nuk brengosesh çfarë do shëndrisë këtu
ndonjëherë… në kopshtin tënd wild-wild east
kthyer në karabahçe6 – harruar!

II.
Një mençurak do të klithë - ngritni një Tempull, mungon Tempulli, duhet
një Tempull për Perëndinë, pastaj punët shkojnë më mbarë!
Dikush ia kthen (bërtet) - ne kemi një të tillë me shekuj, e kemi pasur
gjithmonë këtu në zemrën e tokës sonë, s’na duhet monument përpjetë si
ndonjë raketë, asnjë shenjë,
as gur, shtatore, lapidar as fanar!

III.
…Tempulli është ngritur pra, shihni
mbi pullazët e argjendtë si pushojnë
balada, gojëdhëna, mite si frymojnë

I veshur në ar dhe legjenda, i bekuar

ndër kohëra e mbretëri, për t’mbetur
përrallor sikur nga kristale, i kulluar

Nga aty do t’ushqehe(n)shin ëndrrat

nga aty do t’mprehe(n)shin vizionet
nga aty do t’rendite(n)shin legjionet

Nga aty do t’dridhet-j mali i lindjes

nga aty do t’merr-te dritë ylli i ditës
nga aty do t’shuhet-j plagë e grigjës

(Ndër) më të krisur, prej besëlidhjes

disa patri(k)otë me taka, pëshpëritet
si çdo mëngjes trazuakan mallkimet

dhe ja, dëgjoni vajtimet, thirravajet

qaramanët, qaralaqët, qyqet me zë
thonë nuk ka kitara,
harpa tel për ta,

211
 këngëzim s’e quajnë,
poezi hëpërhë
e Tempulli frymon rëndë
peshon rëndë
rrënjëzon
ka rrënjët thellë, të forta
përthekon fuqishëm
zemrën e tokës
lëshon hije
(është hijerëndë)
në tokën e zgjedhur
thuaj, ku s’ishin
(s’janë) të huaj
ata, ti, unë
gjithsecili
frymor

IV.
frymon
gjallëron,
rritet, merr frymë
beson në frymën e vet të djeshme, të sotme
beson në frymën e kësaj toke,
lutet për frymën e tokës së vet, të huaj
përreth çdo tokë jep e merr me tokën e bekuar,
me tokën e "zgjedhur" - palca tokësore
kthehet në djep ku bëhet gjumi i parë i rritës (egoiste),
sepse çdo rritje qenka një lloj egoizmi i natyrshëm
qelizor, që nga fryma e parë, shkëputja e parë e qelizave
lidhet me frymën e “djepit” me synimin:
për t’u bërë djep i ëndrrave – prapë
çdo ëndërr shkrihet, bashkëdyzohet në secilën kimi
në secilën formulë organikisht dhe inorganikisht
shihni: ”mashtrohen” dhe vetë akademitë
legjenda pëson metamorfozë, bëhet shkencë,
nga akademikë-alkimistë, në ëndërr kombi… simbol
ngulur pingul në qiell, ngrehur përpjetë, monolit
i ngjanë atij në Washington, si kunj modern
asgjë nuk ec mbarë pa të – me të
bekohen prijësit e mëdhenj, ata të bekuar
bëhen të fisnikruar, të urtë misionarët
se kunji është vetë shtylla kurrizore e Tempullit
si tragjedia që nis në epiqendër të legjendës

212
 ku shëtisin duarlidhur… ndër mëngët,
magjistarë vullkanoidë
urtakë me mjekrra, me xharre… pelerina
përkëdhelin mjekrrat me butësi
shekullore; të egra, të zeza, herë të thinjura,
herë valë-valë valëzuar (aspak si të Gandalf 7)
mërmërisin pandërprerë diç, sytë përdhe
nën xharret e zezë-korb rituale me shekuj të gjatë
aq shumë ujë i shenjtë spërkatur ndër foshnjet
aq shumë lutjesh e formulash pëshpëritur,
dritë dhe kripë e ngjyer, bukë e thyer
plleshmëri e kësaj toke për fëmijët e Perëndisë
edhe gjeneralët pelegrinë të Tempullit
njohin aromën e ujit në ballin prej foshnjeje
(madje flitet tinëzisht se qenkan lazdruar si tepër)
edhe ata çdo të dielë janë frymëzuar
nga predikimet e misionarëve, janë magjepsur
janë bekuar për bukën dhe kripën
janë rritur nga drita e uji, nga buka dhe kripa,
sa nuk rritet më shumë njeriu!

V.
Drenicë,
ti nuk je legjenda e Atlantidës
e gjallë je më pavdeksisht se kurrë,
e vogël si zemër pulson në një trup të sëmurë,
ti nuk ke faj; se asht… të Ballkanit, mish e lëkurë
baladat i rëndojnë, ngjeshur rëndë si topuzë
hijet e kreshnikëve, të bajlozëve ndër mote dhe shekuj
parazitojnë, e kotë të perëndojnë, të shkojnë
ushtri të panumërta parakalojnë, debutojnë
marshojnë nga (dhe për në) të gjitha anët
me gjasë këtu kryqëzohen rrugët e tërë rruzullit
por, mos vallë për ty çdo rrugë qenka e mbyllur
një gjeneral me ushanka8 të zezë pati thënë kështu
apo, ishte thjesht krekosje për një tjetër të sojit
ardhur nga Azia, ky me tubeteika9 të kuqe -
ranë në dyluftim - shkas: kokëfortësia
kush na paska vallë përparësi në udhëkryqin
më të çoroditur të planetit
pa semaforë të asnjë mbreti, pa drita të asnjë mileti
të tjerët nuk shihnin, nuk dëgjonin,
edhe më vonë shtireshin se s’kanë sy dhe veshë

213
 Avrupa “bënte plane” të përtej-oqeaneve
të nënshtronte ata me tomahawk10, me bumerang11
ashtu dy kontinente pushtohen, shumë ishuj e thesare
pse t’mos lësh në mjerim një karabahçe
s’ke kohë të humbasësh me pashallëqe
të shesësh trimëri me nizamë, me kapedanë
ata nuk besojnë në zbulues botërash, asnjë sulltan
në kolumbianë - fat i mirë pra – se ndryshe keq
t’iu tekej osmanlinjve të shtiren ameriganë
mrekulli që nuk dinë, nuk janë –
përtej oqeanit lëkurëkuqtë në wigwam12
më tutje engjëjt aborigjinë australianë
ngritni vetëm pak sytë ju të verbër evropianë
dilni nga kjo errësirë mesjete, mprehni ëndrrat
nisni veloret; çfarë pret ti kokëmadhi Amerigo
mos shiko asnjë sulltan, mos u huto… më mirë çajë detin
injoro ethet aziatike, koshmaret ballkanike
zjarrin ndër veshkë të nënës Evropë
se një veshkë nuk është zemër (bënë dhe pa një)
brengat fundosi mes gjinjsh të zonjave
kur të pudrosen toaleteve të Berlinit, Vjenës
mos ke dert, me pak diplomaci ato ia dalin
(për një vezir do bëjnë punë buzëqeshjet e sisëbardhave,
parfumet e shtrenjta, muzikat e salloneve)
dhe ushtritë e sulltanëve thjesht do mrizojnë
aty ku janë… në Ballkan!

VI.
Dhe ja… tash
Evropë, prapë si dikur
zhurmë e trishtë, llahtari,
klithma nga një skaj në tjetrin,
vaje rrënqethëse nga zemra e tokës,
miliona dridhje, miliona shkundje e lëkundje
baltës rrahur nga lloj-lloj thundrash, miliona eho,
miliona gjëmime përvidhen damareve
nëpër mote e motmote barten, tërhiqen, rrëshqasin
në këtë fundshekull, si në tobogan13
shpalosje e një turpi të ri – njollosur, faqepërlyer
histori, justifikuar nga neo-gjeneralë
ushanka gjithfarëngjyrëshe, hije fantazmash
bekuar nga fustanellëzinj të kërleshur
në emër të Tempullit, të populizmit të verbër

214
 mobilizohuni, le të trazohen eshtrat, shpirtrat,
le të kthehen në hi e pluhur – dhe shih
një agshol i vetëm i nxjerrë bojën një shekulli
ngopur përbuzje, nëpërkëmbje, ngopur grykësi
athua vallë dikush (me bekimin e Perëndisë) lindka
për të djegur, për të kthyer çdo gjë në pluhur…14
shih Evropë e verbër si vriten fëmijët e tu
më parë një Srebrenicë-masakër u desh të bindesh
monument tmerri, si portë e turpit (ndoshta stargate)
të pasosh, të hysh në mijëvjeçarin e ri
madje dhe talleshin me gjeneralët e tu, Evropë
ke parë fort mirë ata, ke ndier në lëkurë
njëjtë pelegrinë të tempullit, dikur
prisnin frazat e bekimit, foshnje
njësoj të padjallëzuar, engjëj të kësaj bote,
me gishtin e madh të thithur
me shkëlqimin e larë nga lot-kristali në sytë
kërthizëlidhur (mbase) nyjëzuar ngutazi
kromozom i vulosur për një foton drite
për një tik-tak të kohës së çalë ballkanike
tash të largët, të verbër, të humbur në errësirë
kushedi sa shekuj verbëri,
sa shekuj mugëtirë
me ftohtësi Karpatesh në bebzë, akull Siberie
të falur, të dhuruar, të huazuar, të vjedhur e të gjetur,
të blerë, të stërblerë, të shitur, të stërshitur
si robër djajsh

VII.
Evropë,
përtej oqeanit askush s’të fali kulaç
as seminollë, as apaçë
s’të fali kush një pëllëmbë
e pra, edhe në Ballkan tokat zotër kanë;
“e kujt është Ilirida” - u kollit një burrë në Prekaz
i vuri diellin verbërisë shekullore,
si me lloz ndali për një çast
gjithçka ndali - vetë historinë tënde, Evropë
do të tretem, do shkrihem… nëse jam borxh e kam
e ti barbar pretendo të më zbrampsësh,
provo të bësh turpin e shekullit,
unë isha dhe jam - mbes gjithmonë i gjallë

215
 eshtrat ilirikë fosilizohen në kristal
s’duhen shkenca as akademi për t’i parë
frymojnë frymën e të parëve, nderin e baballarëve
a nuk është ironike ti shtypës, thundërzi
gjakatar i un-it tim, ti shpirtzi
tankset e topat tu qysh në uzinat “bekuar”
nga misionarët spërkatur me hijeshi,
fort mirë besa, sa mrekulli
ndërsa grykëhollën time paskan “mallkuar”
sa të çuditshëm shërbëtorë perëndie, ata sojlinj!
Dhe shih muret e kullave - kanavac qëndrese
façadat e kësaj dite art i kulluar janë, barbar
e sheh pra - art i brushave të Diellit
mëngjesor, i kësaj përflakjeje
art i rilindjes, i qëndresës, i besës dhënë nënëlokes
për qumështin, për djepin, për ninulën… për tokën
ku kam lindur dhe do mbroj nderin të shuhem -
besë qe e njeh gjithë bota, gjithë kontinentet
anembanë të gjithë mbretërit, e ti barbar s’deshe
por do ta njohësh sot, të betohem në këtë ditëbardhë
të mëdhenj e të vegjël do i kesh
si për t’u bindur se ç’rrisin djepat shqiptarë;
ke parë çerdhe shqiponjash ndonjëherë, barbar?
Do i shohësh sot… ja Mic Sokolat
nëpër istikame gjithkah do i kesh, besëlidhur
mes këngësh, mes zjarresh, mes tytash
me dhëmbë plumbat t’i ndalin, flijohen
bëhen një me dheun, prapë i mprehtë
është, vigjëlim shqipesh është, frëngjive shekullore
në logje mejdani, në fushëbetejë
kolona cep më cep Iliridës, krenari arbërore
– dhe dëgjo, ti vrasës karpatesh, dëgjo,
do kthehem në çelik sot, do shkrijë shkëmb
të të përpijë toka, të të dridhet nën këmbë
xhamadanin do bëjë parzmore titaniumi,
dhëmbët plumba argjendi, projektilë termosenzorë
ndoshta, të të ndjekin për majëtyte
të të ngulen në bebzë, as dhe një t’mos shkojë huç
vargonjtë do i këpus copë-copë njëherë e përgjithmonë!

VIII.
Eh, ju mjeranë,
ju vrastarë, si nuk e shihni fundin

216
 në zezonën tuaj – të turpit mercenarë
në ballë me thika ravijëzuar reliktet e urrejtjes,
çdo bëni tash? Do hedhni puseve viktimat
në sytë e fëmijëve shashtisur (s’ka se si)
hijet e tmerrit nuk duken ndryshe,
nuk shihen ndryshe
ata që masakrojnë pleq e fëmijë – krijesa të trishta
kërcejnë n'lumin e zi-katran, si alien-ë të Gigerit15
të çartur, sypëlcitur nga gjaku - humnerave
të gjejnë rrugët e ikjes; lemeri të dështuarish,
me nofkë o pa emër, tatuazh i mërdhezur
gjetur metropoleve, mjerim pijanecësh
skutave më të ndyera të Lindjes, gjer në Siberi
për t’varguar fallangat, legjionet e zeza,
hordhitë mizore – ja si hanë dhe misht' e vet
në emër (ndoshta) të mbijetimit kanibalistik
lloj-lloj njësitesh shfarosëse, “tigra” arkanoidë
beret’kuqë-komando… - për çfarë “dorë e zezë”
foshnjet t’i masakrosh, të luash crematoria?
Tash nuk ke kohë as bishtin të ulësh, ork i ndyer
gjaku në alkohol kumbullash kthyer
të kapërcesh kufomat e prishura prej kohësh,
hendeqeve, gropave - viktima të pafajshme,
pleq, gra, fëmijë… këputur me dorën tënde mpirë
gjilpërash narkotike, sterilizuar në flakët e nëntokes
të gjesh e të mbledhësh gjymtyrët tua tash
për të fshehur pasionin apokaliptik
pas bishtit të atij që të solli, shtatë palë brirësh,
shtatë herë përdredhur; të strukesh thellë bishë
jazbinave më të errëta të ferrit, si gjakpirës
të arrish në tokën tënde i ndyer, i dërguar,
i paguar për të ngordhur,
për t’u shuar
e, çuditërisht i gjallë
kthehesh!

IX.
Për të tjerët,
të paemër legjionarë
koshmaret vazhdojnë të quhen koshmarë;
ditë-netët mbesin skëterrë
atje ndër strofka hijenash lebetitëse;
pluhuri shkundet nga fytyrat, uniformat

217
 ndërsa gjaku, njollat e kuqe… nuk lahen lehtë,
asnjë ujë s’i pastron, sikur as mëkatet;
themelet e Tempullit i gërryen gjaku,
asnjë ngrehinë gënjeshtrash s’qëndron dot;
misionarët të groposur (verbëri urithësh)
me shputat e ndyera si të hijenave-totemë
gërvishtin luspat e pafajsisë së tyre,
zombi-statujat e zeza oborreve të turpit
duhet bërë ballë shigjetat e dritës,
shtizat e së vërtetës
tek ngulen palcës që mban lidhur të ligat e shekujve,
frymimin e plogshtë të gjallimit,
një milion shpifjesh ugurzeza, në agoni
të kullufiten në një fund nga një e vërtetë e vetme -
se kjo tokë e shkelur paska zot!

X.
Në këtë fundshekull të përgjakur,
në këtë prag-shekull të shpresës
Tempulli akoma ushqehet
me mitet, me gënjeshtrat, me përrallat dhe legjendat
ruan grahmën fisnike, frymën e vet
stolisur me kurorën e gjembave
kurorë për kokën e zgjedhur me kokallë
në zemrën e tokës së rrallë – shpallur djep i shenjtë i kombit
djep zbukuruar me një milion emblema, relikte
dhe me (vetëm) një sekret
një të vërtetë mykur në fshehje
errësirës së katakombeve, labirinteve
atje ku misionarët prapë përkëdhelin mjekrrat butësisht
luten, mishërohen, e trurët kriposen devotshëm
për të verbërit e mileniumit të ri!

APPENDIX

Lutja për Ballkanin!

O Zot i Gjithëfuqishëm! Ne të lutemi para fronit hyjnor të na mëshirosh për
bëmat tona; mëshirë për shkatërrimin kaq të madh të jetës, për gjakun që
është derdhur në Ballkan, fëmijët që kthehen në jetimë, nënat që humbasin
të dashurit djem, djemtë që kanë humbur etrit e tyre, qytetet që janë
shkatërruar, shumë zemra që janë mbytur në gjak, shumë lotë që janë

218
derdhur dhe shumë shpirtëra që janë trazuar! O Zot! Ke mëshirë! Shuaj këtë
frymim lufte, këtë flakë që gllabëron çdo gjë, këtë rrezik, këtë ngrysje-
errësirë, nga faqja e tokës. Afro sëbashku këto zemra. Le të ndriçojë dielli i
së vërtetës mbi të të gjithë. O Zot! Kjo botë është në errësirë. Na udhëzo, na
prij drejt një shkëlqimi drite; horizontet janë të zymtë nga retë e luftës.
Shpërndaj këto re të papërshkueshme për ne. Na fal shenjtërinë dhe
qetësinë; zhduk këto grindje, ngatërresa; mbush dritë horizontin e jetës,
kështu që dielli i besnikërisë së vërtetë të shëndris me rrezet e tij. Le të
ndriçohen këto zemra të errëta, le të shohin këta sy të verbër, le këtyre
veshëve të shurdhër t’iu falet dëgjimi. O Zot! Mundëso që drejtësia hyjnore
të shfaqet në këtë botë. Përbashko këta njerëz në festën ndërkombëtare të
paqes, që të mund ta gëzojnë jetën me një dashuri të thellë. Le të përqafohen
gjithë popujt dhe besimet me frymën e mirësisë universale, dhe le të
harrohet urrejtja. O Zot! Vendos këtë qeverisje të drejtë që të arrihet paqja,
le të ruajë sipri nëse nuk arrihen pajtimet në Ballkan. Le të ndriçojë drita e
dashurisë dhe flaka tutje t’mos njolloset. O Zot! I Gjithëfuqishmi, Ti
Gjithëmëshiruesi…

Abdu'l-Baha - Publikuar në “The Christian Commonwealth” më 1 janar

1913, f.262-3
Përktheu: S. Guraziu

1, 2 – derë e pasme e një restoranti (saloon) në stilin e Perëndimit të Egër

3 – të paprekshmit: Dalitët, pjestarë të kastës më të ulët në shoqërinë indiane (Indi)
4 – untouchables = të paprekshmit (Dalitët)
5 – Bhangi – personat në rangun më të ulët të Dalitëve që kryejnë punët më të
“vështira”, të cilat punë konsiderohen të ulëta. Bhangit të ashtuquajtur “pastrues”,
por ata në fakt kujdesen (shin) për nyjet sanitare publike (toaletë publik pa ujë dhe
në kushte të rënda higjienike).
6 – karabahçe ~ (përafërsisht) = kopsht i zi, i errët
7 - Gandalf është një karakter fiktiv në veprat e zhanrit të fantazisë të J. R. R.
Tolkien, ku ai shfaqet si një magjistar në “Hobbit” dhe në “The Lord of the Rings”,
më vonë luan një rol të rëndësishëm në Luftën që përshkruhet në librat “War of the
Rings”. J. R. R. Tolkien (John Ronald Reuel Tolkien) - Lindur: 3 janar1892,
Bloemfontein, Afrikë e Jugut - Vdiq më 2 shtator 1973, në Bournemouth, Angli -
Shkrimtar, akademik, filologjist - Magnum opus: The Lord of the Rings (Oxford
Source: J. R. R. Tolkien: A Biography, by Humphrey Carpenter)
8, 9 – lloje kapelash ruse
10 - tomahawk – një lloj sopate që përdorej nga indianët autoktonë të Amerikës
(përdorej edhe si armë lufte).
11 - bumerang - iu përshkruhet aborigjinëve të Australisë, objekt i drunjtë i lakuar,
përdoret për shumçka; një lloj përdoret edhe si armë, nëse hedhet si duhet ai duke
lëvizur në lakoren e vet të rrugëtimit, kthehet në pikën e nisjes.

219
12 – wigwam - një lloj kolibe në formë kupole që përdorej nga fiset gjysmë-nomade
të indianëve të Amerikës
13 – toboggan – fjalë me prejardhje nga një fis autokton kanadez; sajë që përdoret
nga fëmijët (si rekreacion) por edhe për tërheqje nga të rriturit
14 – Autori aludon në vargjet e kriminelit të luftës, Radovan Karaxhiq
15 - H. R. Giger – piktor, skulptor, dizajner, arkitekt interieri, surrealist zviceran,
ideator i formës jetësore të trishtë (fantazi tmerruese) në filmin e mirënjohur klasik
të zhanrit fantastik “Alien”, për çka mori çmimin Oscar në vitin 1980. Në natyrën e
veprave të tij si fundamentale merret Estetika Biomekanike, një dialekt ndërmjet
njeriut dhe produkteve makinale, duke prezentuar një univers në vetvete, paralelisht
tmerrues dhe sublim.

S. Guraziu, 1999

Ripunuar dhe përgatitur për konkursin për poezi e pikturë, “Me Agim
Ramadanin, 2007”, prill 2007.

(Në këtë konkurs poema u cilësua dhe u shpërblye me vendin e parë, iu nda
Çmimi i Parë nga juria e konkursit. Konkursi është mbajtur më 28-29
qershor 2007 në Cyrih të Zvicrës).

Pasthënie nga autori

Pas disa gjërave kontributive për revistën “Haemus” (poezi, humoreska ose
ndonjë ese, që janë publikuar aty gjatë viteve), poema “Tempulli” është
rishkruar dhe përpunuar me qëllim që të publikohet poaty, në "Haemus", në
fillim të 2007-ës. Inspiracioni që të merrem rishtas me të më erdhi pasi
kryeredaktori (dhe miku im… Ardiani) gjatë një bisede më pati treguar se
në numrin vijues kishte në plan të përfshinte një bllok krijimesh kryesisht të
autorëve kosovarë me temën për luftën çlirimtare… ose kështu diç
përafërsisht, siç e kuptova atëherë! Nga ana tjetër (bashkëpunimi prej disa
vitesh, respekti i ndërsjell dhe qasja vëllazërore me Ardianin tashmë kishin
një frymë akademike të thjeshtësisë e të mirëkuptimit) disi sikur ndjeva se
duhet ta ngjallja këtë poemë për numrin e ri të “Haemus”.

Prova e parë të bëjë diçka, dështoi. Nuk u ndava i kënaqur me rezultatin dhe
mundin që ia kushtova, sepse unë i hyra punës, por siç rezultoi e doli në
dukje, jo aq suksesshëm. Më pastaj, në një email ia shpreha Ardianit
pakënaqësinë time me rezultatin përfundimtar. Ai nuk më tha gjë, mirëpo
unë e dinja se ai s’do të komentonte rreth zhgënjimit… nga unë vetë për
synimet e mia. Unë ia thashë atë që mendova për momentin, por kjo ishte
më shumë si shprehje e keqardhjes sime se “plani për të kontribuar
sadopak” në atë që ai kishte në plan për numrin e ri, më ra në ujë.

220
“Tempulli” si poemë me elemente më të ngjeshura ideore (ndoshta, pa e
tepruar aspak, sa të një vepre komplete në vete), ishte e qartë se "kërkonte"
më shumë. Apo ndoshta vetëm edhe pakëz më shumë…

Ca kohë më vonë, në prill të v. 2007, duke shpërndarë një ftesë (në kuadër
të aktivitetit virtual të seguraweb-ars poetica) për pjesëmarrje në konkursin
poetik "Agim Ramadani" në Cyrih, më shkrepi një mendim që t’i qasem
edhe njëherë dhe ta përgatis për atë konkurs.
Pse jo, thashë. Ashtu dhe bëra.
Ajo më kryesorja… me çfarë nuk isha i kënaqur kishte të bënte me
“mllefin” dhe frymën e rëndë që reflektonte, ose “energjinë negative
pothuaj si elektricitet statik” përgjat gjithë shtyllës poetike, të cilën mund ta
keqkuptonte lexuesi (gjëra që në letërsi duhet të jenë të minimalizuara,
tekefundit, sa më shumë që të jetë mundur!!). Shkruar në kohën kur mllefi
dhe ngarkesat psikologjike të luftës ishin evidente, poema kërkonte një
zbutje në rrafshin emocional nga përspektiva autoriale, kërkonte një
distancim më të madh (në shumë vende) në raport me ndjesinë subjektive.
Mirëpo hetova se kjo nuk ishte edhe aq e lehtë të arrihej, ose jo tek ashtu,
me ato çfarë vetë i kisha qullur e bërë brum dikur.
Për dallim, kësaj radhe unë dhe poema ia dolëm dhe gjetëm njëfarë
kompromisi (them kompromis… sepse shikuar holl-e-holl, as ajo por as unë
prapë, nuk ishim tamam 100% të kënaqur).

Pas shumë viteve pra të mbetjes e gjymtuar, jo e kryer, e kuptohet as e

publikuar, ajo u cilësua dhe u plasua në vendin e parë, iu nda Çmimi i Parë
në konkursin për poezi e pikturë, “Me Agim Ramadanin, 2007” (mbajtur
më 28-29 qershor 2007 në Cyrih të Zvicrës). Këtij tributi, kryekëput
personal poetik… për atë më madhështorën si sakrifikim i vetëdijshëm
kolosësh, tribut për më të skajshmën që njeriu mund të ofrojë në altarin e
lirisë, për aktin heroik të qëndresës së kryekomandantit legjendar Adem
Jashari, për aktin heroik të gjithë familjes Jashari dhe gjithashtu si tribut
personal për gjithë të tjerët dëshmorë të Epokës së Nderit, me mirënjohjen
publike si “baladë fituese” nga juria profesionale e konkursit iu dha edhe një
dimension tjetër.
Në këtë mënyrë nderohet edhe autori i saj, nëse ai është munduar që një zë i
brendshëm sadopak të jehojë. Një eho për një vesh të vetëm shpesh mund të
jetë edhe aluzion, ose nuk është e mjaftueshme. Është vetvetiu nderim dhe
kënaqësi kur ndonjë eho aty-këtu e kapin edhe veshë të tjerë, shumçka
përplotësohet kur një mesazh e kapin edhe zemrash të tjera… Ky tekefundit
është edhe qëllimi kryesor i çdo krijimi artistik. Natyrisht se është nderim i
madh, satisfaksion e çfarë të duash kur autorit i thuhet në njëfarë mënyre se
ai zë “dëgjohet” qartë… dhe se ia vlenë të dëgjohet. Sepse sa i përket atij
vetë në një krijim, ndoshta kaq mund të ofrojë një poet, asgjë më shumë. Ai

221
do të ofrojë zërin e tij të ndërgjegjës dhe kumbimin e shpirtit… herë të
flashkët e herë të fortë, herë-herë të ëmbël, si çokolatash ndjesie, herë-herë
të dhimbshëm-ngashërues, shpeshherë aso të përmallshëm-nostalgjik, pastaj
vajtues-elegjiak (si qaramanë të pandreqshëm që janë) etj. etj.

Mirëpo patjetër, zëri i poetit dhe kumti për liri githmonë do të jetë “zë
pushke”, siç pata rastin të lexoj një lloj shprehje impresive të dikujt, për
baladën. Patjetër. Ndonëse këtu s’duhet ngatërruar gjërat, nuk duhet
absolutizuar “veglat a mjetet” si definim. Për të sqaruar çfarë desha të them
do të referohem në vetëdijësinë mbi sakrifikimin e mundshëm të një
dëshmori, të një luftëtari për liri (p.sh. në këtë rast, të Adem Jasharit) dhe në
sakrificën e poetit si gjeneralitet. Armë e poetit mund të jetë edhe vetëm
fjala, por edhe pushka e mirëfilltë, të dyja sëbashku. Shembulli më i mirë
dhe më i freskët në historinë kosovare (shqiptare) është ai i poetit, Agim
Ramadani. Nuk do lë anash në këtë qasje p.sh. as poetin Jusuf Gërvalla. Ky
i fundit u këput dhe ra ndryshe, në tjetër kohë e në tjera rrethana por në
zemrën e tij do ketë kumbuar ose do kumbonte herëdokur mesazhi i njëjtë
transcendental si në vargjet e Agimit, “m’u shterrshin sytë nëse pushoj
lirinë tënde me ëndërrue, mallkue qoftë gjaku im nëse m’vrasin pa luftue”,
sepse poeti sakrifikohet i vetëdijshëm se ndjenja për ta bërë atë është ligj,
duke ndjer sikurse është vetë frymëmarrja e tij. Thelbin e sakrificës (si
kualifikues-madhështi transcendente) natyrisht, nuk e ka as ai vetë në dorë.
Ato që i ka në dorë, ai do t’i kontrollojë për mrekulli; organizimin e
realitetit ndjesor konceptualisht… do t’ndjekë ekskluzivisht vërtetësi,
rregulla, parime, principe fundamentale, pastaj do t’i ndjekë shtigjet e
trasuara enkas për të, të rënda a të vështira ai do t’ecë zbathur deri në
gjakosje, do t’shkelë si i “çmendur” andej kah askush nuk shkelë duke
provuar të shkojë atje ku askush s’ka qene më parë. Kur ai ndjen nuk i
përzihet as vetë Zoti, në fakt ai është vetë zot i ndjesisë së vet.
Sigurisht, ai ka edhe shumëçka tjetër më “minore” në dorë dhe shpesh ato
më qesharaket, që s’janë dhe aq-aq të “vështira”, do t’i rrëshqasin nga duart,
mund dhe të thyhen madje, copë-copë. Sa i gjorë, mjeran dhe qesharak
është nganjëherë, ndoshta deri në marrëzi, nëse bën kështu të thuhet!

Mirëpo sakrifica, djegia e poetit është ligj universal, madhështi

transcendente morale, intelektuale, artistike por edhe fizike e metafizike.
Kur ai është i aftë dhe ndjen të “armatoset” edhe ndryshe, në shërbim të
drejtësisë-fundament… të luftës për lirinë e qenies, për lirinë e
frymëmarrjes, le ta dijë çdo armik i botës se ka të bëjë me ushtarin më të
armatosur të universit.
Anise poeti do kapë pushkë atëherë dhe vetëm atëherë kur ai ndjen se duhet
bërë. Nëse ai ndjen, kjo dhe do të ndodhë, nuk i përzihet askush… Duhet
cekur me këtë rast se poeti s’lejon ta manipulojnë e as nuk manipulon kurrë.

222
Ai s’mund të jetë i manipuluar dhe prapë kurrë s’do të kthehet në
manipulant. Për faktin e vetëm të thjeshtë: se është poet.
Pra, poeti është ai që do t’i kuptojë ndoshta më mirë se askush tjetër jo
vetëm sakrificat e veta, por edhe të çdo qenie tjetër, ai kurrë s’gabon në këtë
drejtim. Si mund të jetë e mundur ndonjë lajthitje e tillë, jo, shpirti i tij
s’lejon kurrë as nuk pajtohet, poeti s’lejon të harrohet, të « minimalizohet »
madhështia e një luftëtari të lirisë, sepse ai është vetë luftëtar i përjetshëm
për arritjen e çdo lirie të mundshme, si koncept… që njeh njeriu, asaj
shpirtërore por edhe çfarëdo tjetër që të jetë.

S. Guraziu, 5 korrik 2007, Arnhem – The Netherlands

223
 KOMBET NË EVROPË
NEAMURILE ÎN EUROPA
IRENA LUTO65

Rumani - një vit pas hyrjes në Bashkimin Evropian

Poeti i madh rumun, Mihai Eminescu, shkruante: "Çfarë të uroj ty e

dashura Rumani, vendi im i lavdishëm, vendi im i mallit, krahët nervoze,
armë të forta, në të shkuarën e madhe, në të madhen ardhmëri".
Shumë rumunë e kanë pritur me ankth mbërritjen e Rumanisë te finishi BE,
atje ku e dëshironin në gjirin e Evropës së vjetër, të cilës gjithmonë kanë
besuar se i përkisnin me të drejtë.
Të qënit për një kohë të gjatë pjesë e kampit lindor komunist, qe një
ndëshkim i madh për këtë popull latin të zënë në mes të sllavëve të Lindjes.
Këto opinione i kam dëgjuar shpesh në kohën kur isha studente në
Bukuresht.
Rumania ku gratë përshëndeten me fjalët "vă sărut mâna" (ju puth dorën)
dhe ku frëngjishtja është një gjuhë që flitet masivisht, për ne studentët
shqiptarë ishte perëndim.
Parisi i vogël, qyteti me mjaft kulturë, ku hidheshin në treg kaq shumë
botime, ku njerëzit lexonin kaq shumë dhe ku teatret e shumta kishin
spektatorë edhe të klasës punëtore.
Rumania dhe kryeqendra e saj Bukureshti tani janë në BE, por çfarë ka
ndryshuar në jetën e këtij vendi dhe a ka filluar korrja e fryteve të këtij
procesi të gjatë?

Fshatarët dhe rregullat e reja

Është herët në mëngjes në një ditë të ftohtë nëntori dhe rreth gjysëm ore me
makinë nga Bukureshti kemi ndaluar në një treg fshatar të prodhimeve
bujqësore dhe blegtorale.
Tregu me tezga të pambuluara duket si një vend i ngritur brenda natës. Aty
produktet blegtorale tregtohen jo shumë larg rrugës automobilistike. Ka
shumë baltë përreth, tek e cila duken gjurmë rrotash e galloshes. Në këto
gjurmë nuhasin qentë vagabondë.

65
IRENA LUTO, gazetare e BBC-së, seksioni shqip, në Londër. Materiali botohet me
pëlqimin e autores.

224
Megjithëse të ndaluar të shesin në kushte të tilla, fshatarët thonë se u duhet
të mbijetojnë.
Ata japin disa arsye për të treguar përse qëndrojnë këtu dhe në fund shtojnë
se deri sa të mësohen ata me kushtet e Bashkimit Evropian do të kalojnë
disa vite. Sipas tyre, është mentaliteti ai që duhet ndryshuar.
Dhe kush mund të edukojë më mirë se sa media.
Në radion shtetërore rumune, kanali Antena Satelor ka 16 vjet që
transmeton programe për fshatin.
Anton Dorneanu, producent në dhomën e lajmeve thotë se është ende herët
të flitet për ndryshime të mëdha në jetën e fshatit dhe të fermerëve, sepse
Rumania hyri në BE në vitin 2007.
I pyetur për problemet kryesore që lidhen me BE-në dhe fermerët ai
përmend:
"Ende nuk kanë mbërritur fondet që duhet të vinin. Ka patur probleme në
Agjencinë e Ndërhyrjes dhe të Financimeve në Agrikulturë, shpresojmë që
të mos i humbim këto fonde që na takojnë. Kur të vijnë këto fonde nga
Bashkimi Evropian atëherë do të flasim edhe si do të ndryshojë jeta e në
zonat rurale".
"Ekzistojnë edhe probleme që kanë të bëjnë me pronësinë, probleme në
marrjen e fondeve evropiane, shumë prej fshatarëve nuk dinë të hartojnë një
projekt për të thithur subvencione", thotë Anton Dorneanu.
Programet e radios si ajo ku punon gazetari, dëgjohen dhe informohen edhe
nga Ministria e Bujqësisë dhe e Zhvillimit Rural.
Në një sallë madhështore që përdoret për konferenca shtypi, Sekretari i
Përgjithshëm i Ministrisë së Bujqësisë, një burrë i gjatë me atë pamjen
tipike të byrokratëve të vjetër, na mban një fjalim për të na treguar arritjet
dhe punën e ministrisë së tij. Në këtë fjalim ka shumë fjalë si institucion,
integrim, subvencione.
"Në Rumani rreth 47 për qind e popullsisë jeton në fshat, ndërkohë që në
vendet me bujqësi shumë të zhvilluar në perëndim popullsia që jeton në
fshat është 5 - 7 për qind," thotë Sorin Chelmu për të theksuar shkallën e
vështirësive, me të cilat përballet fshati.
"Transformimi i pronarit të tokës apo blegtorit në fermer është një proces që
nuk ndodh brenda natës, pasi kjo lidhet me probleme teknike, kulturore,
mentaliteti dhe të traditës", thotë zoti Chelmu.
"Përsa takon potencialit, Rumania është në krye të listës së vendeve të BE-
së dhe mund të rradhitemi prapa Polonisë."
"Në periudhën mes dy luftrave botërore, Rumania njihej si hambari i
Evropës dhe Bukureshti quhej Parisi i vogël", thotë Sekretari i Përgjithshëm
i Ministrisë së Bujqësisë.
Por të arritur këtu dhe ndoshta pranë kësaj fame të dikurshme, Rumanisë i
duhet shumë për të bërë.

225
Sorin Chelmu tregon draftin e një manuali ku janë të shkruara të gjitha
rregullat që duhet të repektojnë dhe përmbushin fshatarët për të përfituar
nga fondet kombëtare dhe ato evropiane.
Një shembull ky që tregon se si këshillohen prodhuesit bujqësorë.
Nuk është vetëm ministria dhe organet e specializuara që po edukojnë
fshatarët. Në kanalin e radios shtetërore rumune, Antena Satelor redaktori
përgjegjës i kanalit, Gheorghe Gelmez më përmend programe që realizohen
prej tyre në bashkëpunim me organet e specializuara:
"Krahas informacioneve të dobishme për fshatarët që jepen në buletine nga
ministria përkatëse dhe organizata të tjera të specializuara, Antena Satelor
jep edhe një program të specializuar të përditshëm që titullohet, "Fshat
rumun, fshat evropian", ku trajtohen çështje që lidhen me anëtarësimin në
Bashkimin Evropian, ndërsa në mbrëmje është një program debat po për
këto çështje."

Zhvillimi në rajonin e Banatit

Atje ku tranzicioni ka qënë më i lehtë dhe ku është kuptuar më së miri

potenciali ekonomik i Rumanisë, është rajoni perëndimor i Banatit ku
ndodhet qyteti i Timishoarës, qyteti i katërt për nga madhësia në Rumani.
Prefekti i qytetit të Timisoarës, Ovidiu Draganescu shpejgon se impakti i
Evropës në rajonin e Timishit nuk u ndje shumë, pasi ky rajon ka parë
invenstime të huaja që prej vitit 1992 kryesisht nga Italia, Gjermania,
Austria dhe Franca.
Prefekti i Timishoarës thotë se biznesi i shit-blerjes është rritur
"Forca punëtore ka qënë e punësuar dhe në këtë rajon ne nuk kemi patur
grupe të mëdha njerëzish që të emigronin jashtë pas anëtarësimit në BE."
Prefekti thotë se në procesin e zbatimit të standarteve evropiane, gjysma e
njësive në blegtori mbyllën dyert e tyre pasi nuk i përmbushnin standartet.
Ky ishte impakti i parë. Kjo ndodhi nga që investitorët nuk deshën të
investonin në këto njësi, ndoshta përfitimet ekonomike nuk ishin aq të
mëdha sa të mbulonin kostot, shpejgon zoti Draganescu.
Investimet e mëdha në këtë rajon janë parë në fushën e industrisë dhe
prodhimeve ushqimore.
Në Timish, Alkatel ka pas Parisit qendrën më të madhe, në fushën e
prodhimeve ushqimore, Smithfiled kompania amerikane e mishit që më
parë ishte e vendosur në Poloni, ka mbi katër vjet që është e vendosur këtu.
Por çfarë ndodhi me atë bujq dhe blegtorë që e panë se nuk mund të arrinin
standartet?
"Në Timish, pronar tokash që nuk e shfrytëzojnë tokën për bujqësi apo
blegtori janë në biznesin e shitblerjes së tokave. Shumë njerëz në këtë pjesë
të Rumanisë janë pasuruar duke shitur dhe blerë toka," thotë prefekti
Draganescu.

226
Në këtë pjesë të Rumanisë u panë edhe rezultatet e këtij biznesi. Mijëra e
mijëra shtetas italianë erdhën këtu ngritën biznese dhe filluan të blejnë toka.
Biznesmeni austriak e sheh me leverdi investimin në Rumani
Kur ata erdhën këtu çmimi i tokës ishte më pak se 100 euro për hektar, tani
ky çmim është të paktën 1500 euro për hektar.
Popullsia vendase u zgjua pak vonë dhe tani që është kuptuar rëndësia e
vlerës së tokës askush nuk shet më.
Ndër ata që e kanë kuptuar potencialin rumun në agrikulturë është edhe
konti austriak, Andreas Graf von Bardeau.
Konti austriak thotë se e zgjodhi zonën e Timishit për të punuar për shkak të
afërsisë gjeografike, stabilitetit dhe se në këtë rajon flitet gjermanisht.
Timishoara njihet ndryshe edhe si "Vjena e vogël", sepse për një kohë të
gjatë ka qënë pjesë e Perandorisë së Hazburgëve. Qendra e qytetit është plot
me ndërtesa të ndërtuar në kohën e perandorit, ndërtesa që të kujtojnë
shumë Vjenën. Konti von Bardeau ka blerë mijëra hektarë tokë që përdoret
për drithëra dhe kullota. Ai ka punësuar rumunë që flasim gjuhën gjermane
dhe i ka specializuar ata në Austri. Konti që ka një kështjellë për shtëpi në
Austri e ka investimin e tij të parë jashtë vendit, kurse familja e tij ka
biznese në Spanjë dhe në vende të tjera. Prodhimet bujqësore dhe blegtorale
shiten brenda Rumanisë, kurse për mishin, bagëtitë dërgohen për t'u therrur
në Austri, pasi therrtoret në Rumani nuk kanë ende standartet evropiane.
Konti thotë se bujqësia është një investim shumë i rëndësishëm.
"Nëse arat dhe fushat janë të punuara, kjo është gjë shumë e mirë edhe për
turizëm. Për mua është problem nëse dikush nuk e kupton se çdo vit
humbasin miliona, nëse toka nuk punohet në të paktën 40 për qind të
kapacitetit të saj. Rumania më parë eksportonte tani ajo importon."
Konti austriak thotë se nuk sheh aspak rreziqe në biznesin e tij në Rumani.
"E blemë tokën për 300 euro për hektar dhe pas 6 vjetësh kjo tokë kushton
2600 euro për hektar.
Investimet në vend kanë bërë që krahasuar me 10 vjet më parë, kur
papunësia në qytetin e Timshoarës ishte në nivelin 16 për qind sot të jetë në
nivelin 2 për qind. Në Bashki dhe Prefekturë na treguan se në këtë pjesë të
Rumanisë dhe në mbarë vendin problem ka filluar të jetë mungesa e krahut
të punës sidomos në ndërtim. Dy milion rumunë jetojnë dhe punojnë jashtë.
Rroga mesatare është afërsisht 300 euro dhe përsa kohë kjo të jetë në këto
nivele, shumë vendas do të preferojnë të qëndrojnë jashtë për të fituar më
shumë.

Italianët dhe romët

Siç na tha edhe Prefekti i Timishoarës Ovidiu Draganescu, ndër të huajt që

kanë përfituar më së shumti nga biznesi i shit-blerjes së tokave janë
biznesmenët italianë. Këta të fundit i takoje në çdo cep të Timishoarës.

227
Në kohën që isha në Rumani në media kishte përditë lajme që kishin të
bënin me vendimin e Italisë për deportimin e rumunëve që i cilësonte si
kërcënim për sigurinë e vendit.
Në një program debat, italianë, rumunë dhe romë janë ftuar të flasin se si
raste si ato të fundit në Itali nuk duhet të përgjithësojnë. Bashkëjetesa është
e lehtë thotë një italian me emrin Guido i ftuar në progam.
Ai flet gjysëm italisht gjysëm rumanisht dhe nuk shtrohet problemi që atë të
mos e kuptojnë e tillë është afërsia gjuhësore mes rumanishtes dhe
italishtes.
Çështja nëse romët diskriminohen apo jo, diskutohet më shumë në Rumani
se sa në perëndim.
E teksa kjo çështje kërkon një program special për tu trajtuar, se çfarë
mendojnë qytetarët rumunë për atë që ndodhi në Itali merret vesh lehtësisht.
Një shofer taksie më tha se ishte i zemëruar me vendimin e Italisë për t'i
kthyer romët në Rumani. "Kjo nuk është e mirë për ne, pasi vendi do të
mbushet prapë me ciganë", tha shoferi.
Opinione të ngjashme kam dëgjuar plot madje edhe më të këqija.
Prej romëve kërkohet integrim, edukim. Me hyrjen në Evropë komuniteti
romë që është minoriteti më i madh i Evropës, pret që të respektohet më
shumë.
Episodi me Italinë për ta ishte një fillim zhgënjyes.
Në strehën për fëmijët romë në Timishoara, zonja Letitia Marc, e cila
drejton Shoqatën e Grave Rome thotë se romët e kanë ende të vështirë të
gjejnë punë në Rumani, pasi punëdhënësit preferojnë në të shumtën jo
romë.
Ndërsa, djali i saj Leonard Bebi që punon si koordinator në qendër dhe
është specializuar në Paris për të punuar si punonjës social, e sheh
diskriminimin ndaj romëve më të madh në Rumani, sesa në perëndim.
"Në Rumani edukata qytetare nuk është ende në nivelin perëndimor. Romët
që nuk janë të arsimuar nuk dijnë se ku të shkojnë për të gjetur mbrojtje".
Luciana Friedman gazetare e revistës Egalitatea Evreasca (Barazia Hebre),
që i përket një komuniteti të vjetër etnik në Rumani e shikon kështu debatin
lidhur me komunitetin romë.
"Jemi të gjithë njerëz dhe përtej faktit që quhemi minoritet apo shumicë,
jemi pjesë e të njëjtës shoqëri dhe duhet që ta respektojmë njëri-tjetrin. Unë
nuk jam për fjalën tolerancë, mendoj se respekti është gjëja më e
rëndësishme mes njerëzve dhe me kalimin e kohës, zgjidhja, - pavarësisht
nga nacionaliteti, - është njohja."
Hyrja në Evropë ishte një ëndërr e madhe për rumunët e thjeshtë dhe tani që
u arrit, u kuptua se përtej portës së BE-së ka ende një rrugë të gjatë për të
përshkuar, rrugë që për më të vegjlit është edhe më e vështirë.
Qytetarët e thjeshtë duan që tani që janë në Evropë të marrin fund përplasjet
si në kohën kur e ndjenin veten si qytetarë të dorës së dytë.

228
Një burrë mjaft i mplakur, që shiste kundër ligjit në trotuar një shishe vere
fshati, në një lagje të varfër të Bukureshtit e në një ditë mjaft të ftohtë
nëntori më tha:
"Nuk na vjen mirë për atë që po ndodh në Itali. Ne nuk jemi ciganë, jemi të
gjithë kushërinj me italianët. Romakët e dakët ishin një.
Përballë tij, lart mbi një pallat të vjetër të lyer me ngjyra të çelura që po
veniten, varet reklama e kandidatit të partisë në pushtet për Parlamantin
Evropian.
Sllogani thotë: "Unë promovoj Rumaninë".
Dhe në këtë kuadër, nuk ka se si mos të të vijë në mendje Migjeni dhe vargu
"mjerimi i mirëfilltë ndjen tradhëti...".
"Evropa ishte një mashtrim i madh", më thotë plaku, "Evropën e ndjejnë ata
që kanë përfituar përherë, biznesmenët, tregtarët, qeveritarët."

Korrupsioni dhe zakoni

Kryeqyteti i Rumanisë, Bukureshti është një qytet i bukur, por jo kur bie
shie, nga që ka shumë ndërtesa gri ato reflektojnë zymtësirë. Dhe i zymtë, i
shëmtuar i trishtë, m'u duk stacioni qendror i trenit, Gara de Nord.
Unë udhëtova nga Timishoara natën me tren dhe megjithë kushtet që për
këtë linjë janë të klasit të parë, trenat janë të vjetër dhe udhëtimet zgjasin
shumë kohë, në mënyrë të veçantë udhëtimi me makinë.
Hyrja në Bashkimin Evropian do të thotë shkurtim të kësaj rruge gati me
gjysmën e saj.
E megjithë amortizimin Rumania është e lidhur me rrugë hekurudhore me
pjesën tjetër të Evropës.
Teksa zbresim në platformë një njoftim me megafon thotë se treni nga
Praga do të vonohet për shkak të një greve në Hungari.
Sapo dal nga stacioni trotuari verdhon nga taksitë e shumta. Shoferët e tyre
të dalin përpara e të ftojnë në korr.
Siç ndodh në këtë bisnes, jo të gjitha makinat punojnë me taksimetër.
Megjithatë ato janë mjaft të lira dhe po kaq i lirë është edhe transporti
publik.
Gati 10 vjet më parë, në kohën kur jetoja në Bukuresht nuk mbaj mend të
kem pritur gjatë, metronë, autobusin, tramvajin apo trojelbuzin.
Qe gjatë udhëtimit me autobus dhe tren ku përjetova edhe formën e parë të
parregullsive në Rumaninë evropiane.
Në Timishoara m'u desh të jepja më shumë se çmimi real i biletës, pasi më
thanë se nuk kishte bileta. Mëngjesin kur zbritëm në Bukuresht, pasagjerët e
trenit me të cilin udhëtova numëroheshin me gishta.
Ndërsa rasti i parë ishte udhëtimi nga aeroporti për në qendër të
Bukureshtit. Megjithëse autobusi ishte i pajisuar me matës për bileta dhe
abone, pasagjerët vendas i jepnin nga xhami shoferit disa lei.

229
Kartmonedhat futeshin nga një vendi i krisur i xhamit që e izolonte shoferin
me pjesë tjetër të autobusit. Shenja "mos i fol shoferit", më dukej sikur
shkruante "Mos i jep shoferit"!
Por ky është thjesht një zakon i vjetër...
Lufta kundër korrupsionit ka qënë ndër kritetet kryesore në listën e
standarteve të anëtarësimit. Rumania ka dhënë tregues se e ka luftuar atë,
por kjo është një luftë e gjatë siç na tregon edhe zëvendësshefi i Zyrës
Kombëtare Antikorrupsion, Doru Tzulus.
Zyra Anti korrupsion u ngrit më 2002, por në vitin 2004 iu hoq e drejta për
të hetuar direkt pushtetarët. Në 2005 kur u ristrukturua iu hap rruga për
hetuar pushtetarët pa qënë nevoja e dekreteve.
Vetëm gjatë vitit 2006 janë bërë 127 padi, 360 të pandehur u çuan në gjyqe,
ndër ta 11 pushtetarë, mes të cilëve edhe një ish zv/kryeministër.
"Puna është e vështirë. As unë, as kolegët e mi nuk jemi kërcënuar në një
mënyrë apo tjetrën, por presioni është i përditshëm. Nëse duan të ndërhyjnë
politikanët nuk e bëjnë këtë direkt, sepse mund të denoncohesh në shtyp, ata
gjejnë mënyra indirekte", tha zoti Tzulus. I pyetur nëse është lehtësuar
detyra e tij që kur Rumani ka hyrë në BE si u përgjigj: "Institucioni nuk e ka
ndryshuar mënyrën e punës si në aspektin e komunikimit ashtu edhe në
aspektet e tjera. Ne si prokurorë na ndihmon shumë fakti që Rumania ka
hyrë ne BE, por puna jonë nuk është influencuar në asnjë lloj aspekti, dosjet
janë po ato, puna është po ajo. BE ka një mekanizem monitorimi që ndjek
punën e bërë prej nesh, por nuk ka instrumenta për të ndërhyrë".
Më pas prokurori tregon se për të reklamuar një shkelje korruptive ka një
numër telefoni, një tjetër mundësi është mbushja e një formulari që ndodhet
në faqen e internetit të zyrës anti-korrupsion.
"Gjëja më e mirë," thotë zoti Tzulus, "është që njerëzit të vijnë direkt në
institucionin tonë, pasi mund të arranzhohet kapja në flagrancë." Një
procedurë e vjetër kjo që funksionon prej kohësh.
Ajo që dëgjuam më shumë kur folëm me qytetarët për ndryshimet prej
anëtarësimit në BE, ishte se mentaliteti do kohë për t'u ndryshuar.
Doru Tzulus thotë se i pëlqen të besoj se e ka mbështetjen e opinionit publik
në luftën kundër korrupsionit. Ndërsa vetë lufta sapo ka filluar. "Në nivel
institucional shtetëror ka korrupsion në të gjitha nivelet dhe kjo është
konstatuar nga puna ime e deritanishme", shton ai. Ndërsa përsa u takon
përfundimeve të proceseve gjyqësore të rasteve të mëdha të korrupsionit,
zv/shefi i Zyrës Anti korrupsion, është i bindur se në fillim këtij viti do të
jepen edhe vendimet e para në proceset ndaj ish pushtetarëve.

Tregu i madh i punës

Një grup fëmijësh, në rolin e figurantëve përgatiten për xhirimet e një filmi
artistik me metrazh të shkurtër, bashkëprodhim italian edhe rumun dhe që

230
ka si temë një artist kloun që vjen në Bukuresht për t'i mësuar fëmijët e
rrugës se si të bëjnë diçka të vlefshme me jetën e tyre, duke i mësuar
mjeshtri cirku.
Që prej fillimit të procesit integrues, Rumania u bë tërheqëse për kineastët e
huaj, të cilët kanë realizuar prodhime të ndryshme. Ardhja e yjeve
hollivudianë dhe regjizorëve të njohur nuk përbën lajm sensacional në vend.
Dan Alexandru, operator i njohur filmi dhe shef katedre në Akademinë e
filmit, thotë se ndryshimi në industrinë e filmit ka filluar prej vitesh.
"Lindi një valë e re kineastësh të huaj, të cilët e kuptuan së pari se çfarë
shihej jashtë, çfarë shijesh ka jashtë dhe prej kësaj rrodhi edhe vlerësimi."
Zoti Aleksandru thotë se Rumania është kthyer në një vend shumë tërheqës
për të huajt. Dhe ai përmend se si zhvillohet kjo në kompaninë prodhuese
me të cilën bashkëpunon.
"Në Castel Film që ka studio të një niveli botëror punohen non stop filma
amerikanë. Kanë ardhur dhe vijnë yje amerikanë. Pjesa më e madhe e
operatorëve në këto produksione janë nga Rumania dhe kjo është e mirë për
tregun e punës."
Bashkëprodhimet me të huajt janë të zakonshme në Rumani
Megjithëse ndryshimet në vend nuk janë edhe aq të dukshme për syrin e
dikujt që e viziton vendin pas disa vjetësh, ajo që i ngroh vendasit është një
ndjenjë e mirë, se Rumania ka hyrë rrugën e drejtë të prosperitetit dhe
zhvillimit dhe me një demokraci që perfeksionohet.
Në kohën që ishim në Timishoara, presidenti rumun Traian Basescu po
bënte fushatë për votën uninominale, pra një kandidat një vot.
Në fjalimin e tij në prefekturën e Timishoarës ai tha se parlamenti rumun
është një ndër institucionet, tek i cili populli nuk ka besim.
Ai fajëson klasën politike rumune, përse qytetari i thjeshtë mendon gjithnjë
e më shumë se vota e tij nuk ka rëndësi.
Presidenti Basescu është mjaft popullor, por fushata e tij nuk ka
simpatizantë në mesin e pushtetarëve si kryetari i Bashkisë së Timishoarës, i
cili thotë se përplasjet përplasjet këtij viti mes qeverisë dhe presidentit nuk e
ka lehtësuar punën e vendorëve.
"Situata e krijuar nga Basescu nuk është zgjidhja më e mirë për të ardhmen
e vendit dhe unë jam shumë i zhgënjyer", thotë Gheorghe Ciuhandu.
"Përpara hyrjes në Bashkimin Evropian ne kishim shumë bashkëpunim dhe
projektet të përbashkëta të financuara nga Evropa dhe bankat evropiane. Pas
hyrjes në BE po përpiqemi të thithim sa më shumë investime."
Një prej problemeve, vëren ai është se në administratën lokale në përgjithësi
nuk gjen njerëzit e duhur me ekspertizën e duhur.
Në Timishoara ka tre herë më shumë investime se sa mesatarje në shkallë
kombëtare.
Zoti Ciuhandu që ka qënë profesor në Universitetin Politeknik të
Timishoarës, ndër më të mirët në vend, thotë se ideja për të vendosur lidhje

231
direkte me investitorët të huaj i lindi, kur shihte në fillim të viteve 90 se si
shumë studentët të tij emigronin menjëherë pas përfundimit të shkollës.
"Ajo që i tërhoqi të huajt, ishte transparenca, lehtësimi i byrokracisë, u
treguam se mund të blinin tokë të merrnin truall me qera, pra u krijuam
kushte të tilla që ata të merrnin vendim shumë shpejt," shpejgon ai.
Tani problem për rajonet e zhvilluara si Timishoara është mungesa e krahut
të punës.
"Mungesa e krahut të punës është problem. Sidomos në sektorin e ndërtimit
është e rëndësishme që të tërhiqen rumunët që jetojnë jashtë, përndryshe do
të kërkohet të punësohen punëtorë nga Kina apo nga vendet e Ballkanit, siç
edhe ka ndodhur.
Zoti Ciuhandu përmend se po zhvillohen konsultime me qeverinë fqinje
serbe për të sjellë punëtorë krahu në Rumani.
Kryetari i bashkisë së Timishoarës u jep këtë këshillë qyteteve ballkanike që
duan të ndjekin shembullin e Rumanisë dhe të mos i lënë të rinjtë të
emigrojnë në masë.
"Të punojnë shumë dhe të përpiqen të vendosin lidhje me vende në BE. Pra
të kenë lidhje të mira, të përpiqen të marrin fonde nga BE-ja. Të përgatisin
punonjësit e bashkive për projekte të tilla, sepse një prej problemeve që
kemi ne sot në Rumani është se qëllimi im ynë ishte të anëtarësoheshim në
BE dhe tani që e arritëm kemi zbuluar se nuk kemi kapacitetetin për
momentin që të fillojmë projektet."
Ky vit (2008) kur Rumania feston përvjetorin e parë në Bashkimin
Evropian, do të shohë rezultate e para të proceseve të mëdha gjyqësore anti-
korrupsion, ata që ishin të shpejtë me projektet në agrikulturë do të mund të
marrin lajme të mira për subvencionet nga Evropa, Rumania do të jetë
ndoshta shtëpia e re për punëtorët e huaj që do të mbushin boshllëqet në
tregun vendas të punës.
Rumania, thonë analistët është në rrugën e duhur të prosperitetit, megjithëse
ajo pritet të jetë mjaft e vështirë, por siç e ëndërronte një shekull e gjysëm
më parë i madhi poet Mihai Eminescu, "Rumania me krahët nervoze, armë
të fuqishme po shkon drejt ardhmërisë së madhe."

232
 ŞEILA AZIS66

Turcia între Orient şi Occident

(Turqia mes Lindjes dhe Perëndimit)

Republica Turcia este situată în Orientul Apropiat; o ţară întinsă pe două

continente, Europa şi Asia, aflată aproape în totalitate în Peninsula
Anatolia, cu 3 % din teritoriul său aflat în regiunea Munţilor Balcani din
Europa de Sud-Est. Turcia are graniţă cu opt ţări: Grecia şi Bulgaria, la
nord-vest; Georgia, Armenia şi Azerbaidjan, la nord-est; Iran, la est; Irak şi
Siria, la sud. Teritoriul Turciei este scăldat la vest de Marea Egee, la sud de
Marea Mediterană, iar la nord de Marea Neagră.
Având o suprafaţă de 780.580 km pătraţi, ceea ce este considerabil în raport
cu cea a statelor vecine, Turcia este situată într-o regiune „explozivă”, unde
diferite state au fost angajate deseori în crude şi interminabile războaie.
Strâmtorile Bosfor şi Dardanele care separă sau, putem spune, care leagă
Asia de Sud-Vest de Europa de Sud-Est se află în Turcia. Anatolia e situată
între Marea Neagră, la nord şi Marea Mediterană, la sud, cu Marea Egee şi
Marea Marmara, la vest. Datorită poziţiei sale geografice între Europa şi
Asia şi între cele trei mări, Turcia a fost şi este o răscruce istorică, leagănul
şi piatra de încercare a mai multor civilizaţii şi, totodată, un important
centru comercial.
Strâmtorile au reprezentat întotdeauna un important punct strategic. Lupta
pentru a obţine stăpânirea lor a fost de-a lungul veacurilor pricina
conflictelor militare distrugătoare despre care tocmai am amintit. Pot să
descriu cu titlu de curiozitate istorică faptul că, pentru a-i opri pe „musafirii
nepoftiţi”, locuitorii Bizanţului au construit un lanţ de fier de 700 metri
lungime, care, aşezat sub apă între cele două ţărmuri, a închis trecerea din
Bosfor în Cornul de Aur (situat între Marea Marmara şi Bosfor). Un alt lanţ
şi mai lung, de 1700 metri, împiedica trecerea vaselor prin strâmtoare, la
Turnul Mangan. Sunt sigură că la vremea când se petreceau toate acestea,

66
Născută în 25 septembrie 1976 la Constanţa. Licenţiată în drept la Universitatea
din Bucureşti şi absolventă a masteratului de drept comunitar şi internaţional a
Universităţii Nicolae Titulescu din capitală. În prezent ocupă funcţia de consilier
parlamentar la Grupul Minorităţilor naţionale din Camera Deputaţilor. Fire jovială şi
deschisă, apreciază modernitatea şi spiritul european, neuitând însă să pună în
lumină valorile tradiţionale autentice, în spiritul unităţii în diversitate.

233
războinicii de atunci nu se gândeau că le voi considera curiozitate istorică,
ci mai degrabă, strategie de apărare militară.
Strâmtorile Bosfor şi Dardanele au atras atenţia chiar şi a genialului
Michelangelo, care a propus ca cele două continente să fie legate printr-un
pod gigantic, lucru care s-a şi realizat în epoca modernă.
Mările care înconjoară teritoriul ţării prezintă o deosebită importanţă atât
din punctul de vedere al comunicaţiilor dintre Turcia şi restul lumii, cât şi
din cel al legăturilor dintre diferite regiuni ale ţării.
Din punct de vedere administrativ, Turcia este împărţită în 81 de provincii
(denumite „iller”, în limba turcă), la rândul lor, divizate în mai multe
subprovincii, districte sau arondismente (847). În fruntea fiecărei
provincii se află un fel de „prefect” („vali”, în limba turcă); acesta, de
regulă, este membru al partidului majoritar regional şi reprezintă Guvernul
în provincia respectivă. Districtele sunt conduse de un fel de „guvernator”,
intitulat „kaimakam”, numit de către Ministrul de Interne.
Deşi capitala Republicii Turcia este oraşul Ankara, Istanbul rămâne
capitala istorică a ţării, centrul financiar, economic şi cultural, aflat chiar şi
în prezent într-o ascensiune greu de imaginat.
Turcia este ţara unor mari contraste, dacă avem în vedere, cel puţin,
condiţiile sale naturale. „Aici poţi întâlni munţi înalţi cu vârfuri ce ating
4000 – 5000 de metri, cât şi podişuri şi câmpii întinse. Peisajul ţării se
remarcă prin varietatea sa: în apropierea stepelor, unde printre ierburi arse
şerpuiesc drumuri prăfuite, întâlneşti zone tropicale umede, unde
precipitaţiile anuale trec de 2500 mm; zăpezile veşnice de pe culmile
munţilor sunt în imediata apropiere a zonelor cu vegetaţia veşnic verde ce
creşte la poalele acestor munţi. Contraste deosebit de puternice există între
regiunile din interiorul ţării şi cele de pe litoral”67.
În general, Turcia este o ţară muntoasă (întâlnim aici lanţul munţilor
Pontici, în regiunea Marea Neagră; în sud, sistemul muntos Taurusul
Apusean – „Likis”, Taurusul Central – „Kilikiya” şi Taurusul Răsăritean –
Taurusul Central – Armean; munţii din regiunea Mării Egee; muntele Ulu
Dag, supranumit „Olimpul din Bursa”; masivul Ararat, la graniţa cu fostele
state sovietice, de care se leagă legenda biblică despre „arca lui Noe”),
bogată în podişuri şi câmpii (Podişul Anatoliei şi o parte din Podişul
Armean; depresiunile Cukurova şi Akova), cu păduri veşnic verzi.
Anatolia este brăzdată de numeroase cursuri de apă, de la torentele din
regiunea de munte, până la marile fluvii cu forţe uneori greu de stăvilit. În
Podişul Armean, pe teritoriul Turciei, izvorăsc Tigrul şi Eufratul, care se
varsă în Golful Persic.

67
L. Braşoveanu, N. Grigorescu, „ Turcia”, Editura Ştiinţifică, Bucureşti, 1965, p. 9

234
Pe aceste meleaguri, cu forme de relief dintre cele mai variate şi cu o climă
subtropicală având o multitudine de nuanţe climatice, prin luptă şi muncă
neobosită, s-a format şi armonizat caracterul poporului turc.
Turcia are o populaţie de aproximativ 70 milioane de locuitori dintre care în
jur de 15 milioane locuiesc în Istanbul şi în zonele periferice ale acestuia.
Limba oficială este turca; grupa etnică majoritară este turcă (75%), iar
grupurile etnice minoritare în Turcia sunt: kurzii (20%), arabii levantini,
azerii, armenii, asirienii, bulgarii (pomaci), tătarii crimeeni, georgienii,
grecii, kazahii, kirghizii, osetienii, rromii, sârbii bosniaci, turkmenii,
uzbecii. Populaţia turcă majoritară, inclusiv turcii crimeeni, vorbesc limba
turcă, aceasta făcând parte din familia limbilor altaice. De asemenea, în
Turcia se vorbesc şi alte limbi altaice, cum ar fi azeră, kirgiză, tătară,
uzbecă, turcmenă etc., dar şi limbile indo-europene: greacă, armeană,
bulgară, albaneză etc; în plus, se vorbesc limbile caucaziene, cum ar fi
georgiană şi cecenă. Minorităţile arabofone (levantinii şi asirienii - sirienii)
vorbesc araba levantină din Nord, respectiv asiriana, limbi din familia
şamito – semitică.
După cum vedem, sunt aproape 30 de limbi vorbite în Turcia, din familiile
limbilor altaice şi indo-europene, aparţinând grupei limbilor indo-iraniene.
Aşa cum am constatat, cea mai importantă minoritate etnică din Turcia
rămâne, evident, comunitatea kurdă, cu aproximativ 13 milioane de
locuitori, populaţie care vorbeşte o limbă din grupa indo-iraniană,
aparţinând familiei indo-europene.
Este dificil de stabilit cu exactitate numărul de vorbitori ai fiecărei limbi
minoritare, deoarece legislaţia turcă nu permite obţinerea de date asupra
recensământului populaţiilor etnice minoritare.
Religia recunoscută oficial în Republica Turcia este musulmană (80%
dintre turcii musulmani sunt sunniţi, iar restul de 20% sunt afiliaţi
curentului musulman şiit). Drintre non-musulmani, se disting comunitatea
armeană, comunitatea evreiască, grecii – ortodocşi, comunitatea asiro-
caldeeană, catolicii şi, într-un număr foarte mic, în jur de câteva sute,
comunitatea protestantă.
La momentul semnării Tratatului de la Lausanne (1923), aproape 300.000
de greci - ortodocşi au fost autorizaţi să locuiască în Turcia. Nu se ştie
exact câţi greci au mai rămas în zilele noastre în această ţară, dar estimările
ne determină să credem că nu mai mult de 2500 de indivizi. Majoritatea lor
trăiesc în Istanbul, ca şi în oraşele Imbros (azi, Gokceada) şi în Tenedos
(actualul oraş turc Bozcaada); în orice caz le este interzis să locuiască în altă
parte a ţării. De aceea, tinerii greci - ortodocşi au preferat să părăsească ţara
pentru a locui în Grecia şi S.U.A. Comitetul de la Helsinki pentru
Drepturile Omului a recunoscut, în noiembrie 1991, că Turcia violează în

235
mod sistematic drepturile omului, ale minorităţii greceşti, prin practici
apreciate ca fiind innacceptabile, cum ar fi: urmărirea de către organele de
poliţie turcă, restricţiile privind libertatea de exprimare şi libertatea
religioasă (confesională), discriminarea în materie de educaţie, limitările
asupra dreptului de control al organismelor caritabile, denegarea identităţii
etnice. Este evident că minoritatea greacă din Turcia este pe cale de
dispariţie.
Pe de altă parte, armenii reprezintă, numeric, cea mai importantă minoritate
creştină din Turcia (peste 100.000 de persoane), dar situaţia lor rămâne
fragilă şi vulnerabilă. Aceasta se explică, mai ales, prin evoluţia istorică, în
particularitate, prin genocidul din 1915, negat vehement şi constant de
autorităţile turce. Să ne reamintim că, după opinia statului armean, în jur de
1,5 milioane de armeni au fost masacraţi în timpul ultimilor ani ai ocupaţiei
Imperiului Otoman (1915-1923), în cadrul unei operaţiuni militare vizând să
expulzeze populaţia armeană din Turcia Orientală. Dar statul turc a afirmat
întotdeauna că nu a avut loc niciun masacru sistematic şi că cea mai mare
parte a populaţiei armene a părăsit ţara din proprie voinţă, în timpul
războiului civil. Pentru autorităţile turce nu au avut loc niciodată decât
„deplasări (migrări) de populaţie din cauza războiului”. Nu este puţin
probabil că genocidul armean continuă să ridice grave probleme Turciei;
dacă responsabilităţile individuale au fost uitate, nu se întâmplă acelaşi
lucru şi cu răspunderea statului, în calitatea sa de subiect de drept
internaţional. Genocidul armean rămâne o rană a Turciei. Cu toate acestea,
comunitatea armeană este, în prezent, bine integrată, chiar asimilată
societăţii turceşti şi mai mulţi membri ai săi fac parte din înalta „burghezie”
turcă, probabil şi datorită ocupaţiei lor principale, comerţul, în special cu
bijuterii.
Trebuie să vorbesc, totodată, şi despre comunitatea evreiască, a cărei
populaţie variază între 8000 şi 10.000 de persoane. Cea mai mare parte a
evreilor din Turcia locuiesc în Istanbul, dar o mică parte a comunităţii
trăieşte la Izmir (în jur de 2.500 de persoane), precum şi în Bursa,
Canakkale, Adana, Ankara. Evreii din Turcia nu sunt îngrijoraţi de regimul
statal, care îi consideră „aliaţi”, pentru a-i instala în Israel. Ei se bucură de
18 sinagogi în serviciu la Istanbul, însă cele mai multe nu funcţionează
decât pe perioada verii; altele, doar în zilele de sărbătoare. Evreii, care ,de
altfel, vorbesc toţi limba turcă în calitate de limbă maternă, au dreptul de a
studia ebraica în sinagogi şi în şcoli private. Ei reprezintă un alt segment al
populaţiei turceşti cu o situaţie materială foarte bună şi cu un procent al
intelectualilor însemnat.
Prin urmare, minorităţile etnice şi lingvistice din Turcia nu sunt „deloc
mulţumite de soarta lor”, ca să folosesc un eufemism. Problema kurdă,

236
despre care voi vorbi în detaliu pe parcursul acestei lucrări, pare să aibă
efecte asupra tuturor celorlalte minorităţi. Pentru că asirienii locuiesc în
regiunile rurale din sud – estul ţării, unde au loc desele ciocniri cu populaţia
kurdă, au fost consideraţi şi trataţi ca fiind kurzi. Mi-e greu să cred,
cunoscând poporul turc, trăind în mijlocul lor, că este capabil de asemenea
nedreptăţi inumane. Probabil că sunt doar confuzii ale autorităţilor statului
turc, amplificate ca efect de către mass-media străină. În orice caz, forurile
internaţionale competente în domeniul drepturilor omului, în colaborare cu
autorităţile turce, sunt singurele în măsură să stabilească şi să dezvăluie
adevărul despre tratamentul aplicat acestor minorităţi.
În ceea ce priveşte minoritatea greacă, persistă o situaţie mai dificilă din
februarie 1974, când Turcia a invadat nordul insulei Cipru; din acel moment
ei sunt asociaţi „grecilor - ciprioţi” şi consideraţi ca duşmani ai poporului
turc. În opinia mea, pot fi cazuri izolate, în special în ultima perioadă, de
tratament ilegal aplicat acestora, care se reflectă, în „ochii” presei
occidentale, ca având un caracter generalizat.
În orice caz, în calitatea noastră de fiinţe raţionale, sociale şi umane, nu
putem accepta situaţii, chiar şi izolate, individuale, de încălcare a drepturilor
şi libertăţilor fundamentale ale omului, reglementate prin norme imperative
ale dreptului internaţional contemporan, norme de jus cogens, de la care nu
se poate deroga sub nicio formă şi în nicio împrejurare, nici măcar în cazuri
exoneratoare de răspundere (forţa majoră, starea de necesitate, situaţia de
pericol, legitima apărare). Cu atât mai mult, Turcia nu trebuie să permită
astfel de situaţii, cu cât ea este stat membru al unor organizaţii
internaţionale cu rol fundamental pentru apărarea ordinii juridice interne şi
internaţionale: ONU, NATO, OSCE, OECD, OIC, Consiliul Europei, iar
din 1999, Turcia este ţară candidată pentru aderarea la Uniunea
Europeană.
Sistemul politic al Turciei este acela de Republică parlamentară.
Republica Turcia a fost întemeiată la 29 octombrie1923, din rămăşiţele
Imperiului Otoman.
Originile istorice ale Turciei moderne se regăsesc în sosirea triburilor turce
în Anatolia secolului al XI- lea. În urma înfrângerii turcilor selgiucizi de
către mongoli, un vid de putere permite noii dinastii otomane să devină o
forţă importantă în regiune.
În secolul al XVI-lea, ajuns la expansiune maximă, Imperiul Otoman
acoperea Anatolia, Africa de Nord, Orientul Apropiat, Europa de Sud-Est şi
Caucazul. După înfrângerea suferită în pimul război mondial, puterile
învingătoare au căutat împărţirea Imperiului prin Tratatul de la Sevres. Cu
sprijinul Aliaţilor, Grecia invadează şi ocupă oraşul Izmir, în conformitate
cu Tratatul.

237
La 19 mai 1919, este iniţiată o mişcare naţionalistă sub conducerea lui
Mustafa Kemal Paşa, comandant militar care s-a distins în timpul bătăliei
de la Gallipoli. Acesta încearcă revocarea termenilor Tratatului semnat de
sultan la Istanbul, mobilizând fiecare parte a societăţii turceşti, în ceea ce
avea să devină războiul turc de independenţă („Kurtuluş Savaşi”, în limba
turcă).
La 18 septembrie 1922, armatele de ocupaţie ale Antantei sunt învinse şi
ţara eliberată. Sultanul abdică la 1 noimebrie 1922, încheindu-se astfel 631
de ani de stăpânire otomană.Urmează, probabil, cea mai semnificativă
perioadă din istoria modernă a Turciei, Prima Republică, despre care voi
vorbi în continuare.

PRIMA REPUBLICĂ TURCĂ. PERSONALITAEA MARCANTĂ A

LUI MUSTAFA KEMAL ATATURK

Ascensiunea generalului Mustafa Kemal

Om politic de o perspicacitate excepţională şi geniu militar, Ghaziul

Mustafa Kemal este cea mai proeminentă personalitate din Asia Mică a
istoriei contemporane. „Este în această carieră zbuciumată, care a cunoscut
înfrângeri sufleteşti şi riscuri personale ce au mers până pe muchea morţii -
un amestec ciudat de elemente omeneşti şi elemente care trec dincolo de
posibilitatea noastră de apreciere.”68
Mustafa Kemal s-a născut în 1881, la Salonic, într-o familie modestă: tatăl,
funcţionar la Datoria Otomană din Salonic, mama, mahomedană de origine
albaneză, Zubeida, femeie care nu avea ştiinţa scrisului şi cititului, dar cu o
voinţă de fier, care cu siguranţă se va regăsi în caracterul puternic al omului
de stat şi de războaie.
Tânărul eminent, „conştiincios la învăţătură, dar capricios, ursuz, mândru,
singuratic şi distant” termină Şcoala militară de la Salonic, urmând
cursurile Şcolii de ofiţeri de la Monastir. Aici îl întâlneşte pe intelectualul
Fethy, cu care va lega o prietenie pentru totdeauna, viitorul Fethy – Bey,
ambasadorul Turciei lui Kemal Ataturk la Londra.
La douăzeci de ani, Mustafa Kemal, ca sublocotenent de cavalerie, este
trimis la Constantinopol, fiind admis pentru excepţionale aptitudini militare,
fără examen, la Şcoala superioară de război.
În această perioadă, Imperiul Otoman se află în plin proces de
descompunere. Corupţia atinge întregul aparat al Imperiului turcesc, iar
Europa întreagă aşteaptă prăbuşirea „bolnavului”. În tot acest timp un

68
Petre Ghiaţă, „Lupul cenuşiu”, Editura „Ideia”, Bucureşti, 1939, p. 16

238
singur element rămâne neatins, factura sănătoasă a tineretului turc,
îndoctrinat de ideile reformatoare, de dorul revoluţiei.
Temperamentul franc, caracterul onest şi integru al tânărului sublocotenet
Mustafa Kemal îi deschid uşile Asociaţiei revoluţionare secrete „Vatan”
(„Patria”), cu sediul în Şcoala de război de la Constantinopol, organizaţie în
rândurile căreia va desfăşura o susţinută activitate politică. Este arestat de
forţele de poliţie ale Sultanului, în cele din urmă graţiat şi trimis spre
„reculegere” în garnizoana de infanterie de la Damasc. Pentru o perioadă de
timp, Mustafa Kemal se dedică în întregime pregătirii sale militare,
cunoscând toată tehnica de luptă împotriva Druizilor, dar mai ales studiind
la faţa locului regiunea respectivă, presentiment al viitorului său destin.
Revenind la Salonic, descoperă că locul asociaţiei Vatan fusese luat de
asociaţia „Uniune şi progres” a Junilor Turci. Spre deosebire de „Vatan”,
care constituia o asociaţie strict internă, cu un caracter exclusiv naţionalist,
asociaţia revoluţionară „Uniune şi Progres” a ofiţerilor aşa-numiţi „Junii
Turci” are un caracter internaţional, fiind o filială a francmasoneriei
occidentale, cu aceeaşi tendinţă reformatoare a politicii interne, dar în ceea
ce priveşte orientarea şi finanţarea este internaţională. Adept al principiului
pe care nu l-a părăsit toată viaţa – „Turcia a Turcilor”, Mustafa Kemal nu
se va împăca nicicum cu nuanţa internaţională şi francmasonică a acestei
mişcări.
În anul 1909, Junii Turci organizează o mişcare revoluţionară fulgerătoare
care determină detronarea Sultanului Roşu, Abdul – Hamid, şi înlocuirea
acestuia cu Sultanul Mohamed al V- lea, penultimul sultan al Turciei, şi
formarea unui nou guvern revoluţionar.
În această perioadă de profunde frământări revoluţionare, guvernul Junilor
Turci, sub inspiraţia directă a lui Enver – Bey, conducătorul acestei mişcări,
adoptă o politică germano-filă, aservind interesele materiale ale Turciei,
economiei şi finanţelor germane, făcând apel la ofiţerii germani pentru
organizarea armatei turceşti. Starea aceasta de lucruri creează o profundă
nemulţumire în interiorul ţării şi este aprig criticată de naţionalistul Mustafa
Kemal: „În afară că ne umileşte inutil, declarându-ne incapabili de a ne
organiza măcar sub aspectul milităresc, din punct de vedere economic, nu
văd consecinţele practice, după doi ani de zile de influenţă germană şi
comandament german în toate posturile economice şi financiare.”69
În timpul campaniei din Tripolitania, nordul Africii, împotriva invaziei
trupelor italiene, se formează capacitatea de adevărat comandant al lui
Mustafa Kemal, acţionând tot timpul calm şi cu prudenţă, sesizând cu o
uimitoare perspicacitate soluţiile de strategie în luptă. Cunoscându-i

69
Id. 2, p. 35

239
îndeaproape pe arabi, are convingerea că între poporul turc şi aceştia nu
există afinităţi, în afara religiei mahomedane; din acel moment va fi
preocupat de problema turcă în sensul cel mai strict posibil.
În urma războiului balcanic din 1912, Imperiul suferă grave înfrângeri:
Tracia Inferioară rămâne turcilor, fiind luată de la bulgari, iar din fostul
imperiu turcesc rămân în Europa teritoriile actuale ale Republicii Turcia.
Viaţa economică şi financiară trece aproape direct sub auspiciile guvernului
de la Berlin, autorităţile locale turceşti având un rol mai degrabă de
„intermediar simpatic”.
Orgoliul neamului turcesc „erupe” şi de data aceasta în persoana lui
Mustafa Kemal, aflat deja la sfârşitul primei sale tinereţi, care vede salvarea
Turciei numai prin propriile sale mijloace: „Ori ne putem salva singuri ori
nu merităm să trăim ca popor!”, frază devenită celebră în istoria
dezbaterilor politice din Turcia şi nu numai.
Turcia participă la primul război mondial alături de Puterile Centrale, în
ciuda sfaturilor adresate de Mustafa Kemal guvernului Junilor Turci de a
păstra neutralitatea. El califică gestul guvernului turc drept o „greşală
istorică”.
Cariera eroică a celui destinat să devină părintele Turciei moderne începe cu
adevărat în timpul bătăliei de la Gallipoli, însărcinat fiind cu apărarea
strâmtorilor Dardanele, împotriva atacurilor franco – engleze. Importanţa
victoriei turceşti de la Gallipoli este de netăgăduit. Dacă ar fi căzut
Dardanelele şi Constantinopolul, Turcia ar fi fost scoasă din luptă, legătura
Franţei, Angliei şi Italiei cu Rusia ar fi fost asigurată direct prin Marea
Neagră, iar războiul s-ar fi terminat, probabil, mai devreme. Popularitatea
eroului turc creşte fără precedent în rândurile populaţiei turceşti.
Urmează victorii după victorii pentru „Eroul din Gallipoli”: campania din
Caucaz împotriva trupelor ruseşti, campania de rezistenţă din Siria, dar
soarta ţării este cum nu se poate mai jalnică. Aliaţii câştigă războiul şi
Turcia ajunge, de data aceasta, la discreţia Angliei.
Revoltat de ură şi de mânie pe neputinţa clasei politice turceşti, Mustafa
Kemal se retrage, în mai 1919, în Anatolia, leagănul Turcismului, care
dăduse în timpul războiului trupele de elită ale armatei: „Numai acolo există
încă suflet turcesc nealterat, mândrie naţională şi câmp liber pentru acţiune
de proporţii istorice. Anatolia constituie terenul propice pentru încercarea de
trezire a demnităţii naţionale şi cristalizarea conştiinţei de sine a neamului.
Masele din Anatolia puteau sluji credinţele lui de iluminat, care îndrăznea
să voiască reînvierea naţiunii turceşti şi asigurarea unei vieţi independente”.
Tratatul încheiat la Sevres pecetluieşte soarta dramatică a Turciei: Franţa
ocupă provincia Adana, Anglia îşi rezervă Urfa, Ayntab şi Maraşa, iar
Italia, Adalia şi Konia. Constantinopolul devine un oraş internaţional, sub

240
protectorat anglo-franco-italian, Anatolia, transformată în Republică
armenească, armata şi marina turcă, desfiinţate. Puterile aliate exercită
controlul asupra întregii vieţi publice din cele câteva provincii rămase din
Imperiul turcesc.
În aceste condiţii umilitoare, împotriva decretului imperial de „punere în
afara legii” a generalului Mustafa Kemal, insurecţia armatei şi a
Parlamnetului devine o realitate. Adunarea Naţională întrunită la
Angora, după propunerea lui Mustafa Kemal, declară că este singurul for
reprezentând voinţa unanimă a ţării. Se întrunesc astfel condiţiile declanşării
războiului civil, a „revoluţiei kemaliste”.

Revoluţia kemalistă

Atitudinea ostilă a sultanului, sprijinit de forţele duşmane, determină

izbucnirea războiului civil. Între trupele luptând sub semnul Kalifului şi
armatele revoluţionare din Angora, aflate sub comanda directă a generalului
Mustafa Kemal, ciocnirea este crâncenă. Istoria acelei perioade este
presărată de acte militare de o cruzime greu de imaginat. Iniţial, armatele
sultanului repurtează o serie de victorii, înaintând spre inima Anatoliei.
De la bun început, Mustafa Kemal, „numai el singur a crezut în renaşterea
morală şi materială a poporului turc prin propriile forţe”. Şi în această
împrejurare tragică, el îşi păstrează intactă încrederea în sine şi în victoria
integrală a credinţelor sale şi ale poporului pentru care şi în numele căruia
luptă: „Independenţă sau moarte, asta e deviza vieţii mele de-acum
înainte! Nu mai îngădui lamentări în jurul meu. Cine vrea să meargă,
definitiv, cu mine pe drumul vieţii libere sau al morţii, bine! Cine nu, poate
pleca chiar de-acum!”. Sunt vorbe de o tărie morală şi o voinţă de inegalat,
specifice unui conducător de oşti şi de ţară cum greu mai poate avea Turcia
modernă de-acum înainte. Este conştient că în clipele acelea de cumplită
criză ale renaşterii unui popor, el întruchipează trăsăturile originale şi
aspiraţiile esenţiale ale neamului său.
Mustafa Kemal sesizează principiul fundamental al unei mişcări politice:
„dinamismul credinţelor şi simplitatea soluţiilor asigură triumful, nu
mulţimea adeziunilor sau numărul mare al personalităţilor conducătoare”.70
Trebuie să recunoaştem nota de fanatism a ideologiei şi credinţei sale, ce
decurge din toate discursurile susţinute, naţionalismul la graniţă chiar cu
şovinismul.
De sub mantaua cenuşie, purtând nimbul eroismului din Gallipoli, generalul
Mustafa Kemal îşi conduce armata spre victorie. Trupele sultanului sunt

70
Id. 2, p. 76

241
nimicite, iar armata revoluţionară înaintează spre Constantinopol. Sunt
atrase de partea sa toate forţele politice din ţară. Adunarea Naţională din
Angora, în unanimitate, îl alege Preşedinte, proclamându-l şeful mişcării de
independenţă a Turciei. În răspunsul trimis de noul lider politic al ţării
Preşedintelui Republicii Franceze sunt afirmate cu tărie idealurile poporului
turc de a-şi apăra şi manifesta prerogativele şi drepturile sale de putere
suverană.
În faţa pericolului extern, cea dintâi măsură este aceea de a reorganiza şi
întări armata, prin aprovizionarea ei adecvată cu arme şi provizii de
alimente, dar şi prin reintroducerea disciplinei severe. Constituţia imperială
fiind caducă, iar cea nouă, revoluţionară, nefiind încă redactată, voinţa sa
are putere de lege. Mustafa Kemal posedă cu desăvârşire arta dozării
reformelor, unul din elemetele esenţiale ale succesului de-a lungul
zbuciumatei sale cariere militare şi politice.
În vara anului 1921, trupele greceşti declanşează ofensiva admirabil
pregătită, dar armata revoluţionară turcă obţine o victorie însemnată, la
Sakharia. Pentru a-i alunga definitiv însă pe greci din Asia Mică, Mustafa
Kemal acceptă sprijinul, constând în arme şi echipament de luptă, din partea
francezilor, italienilor şi americanilor, aceştia, la rândul lor, având tot
interesul de a diminua influenţa Angliei în Orientul Apropiat. În 1922,
armatele turceşti obţin victoria definitivă împotriva grecilor, ajungând până
la ţărmurile Mediteranei, iar numele comandantului turc cunoaşte
celebritatea mondială.
Este epoca în care elementele creştine, grecii şi armenii, iau, în masă,
drumul exilului; sute de mii de oameni părăsesc Asia Mică, trecând în
Europa şi în provinciile ocupate de francezi şi englezi.
Prin Tratatul preliminar de la Mudania, încheiat cu trupele aliate,
reprezentate de generalul englez Haringtone, se realizează primul punct,
capital, al mişcării kemaliste: Turcia scapă de sub umilinţa stăpânirii străine.
Ultima fază a războiului de independenţă se încheie fără luptă şi vărsare de
sânge, contrar tuturor aşteptărilor.
Urmează însă perioada cea mai grea: refacerea internă şi aşezarea Turciei
pe noi temeiuri spirituale şi materiale, creându-i o nouă structură internă
politică. Este, fără îndoială, etapa în care se manifestă geniul politic al
Ghaziului Mustafa Kemal, etapă de răscruce în istoria „vie” a Turciei.
Structura de stat în viziunea guvernului de la Angora, recunoscut acum de
Puterile Aliate, este prezentată, în cadrul unei declaraţii publice a
reprezentantului extraordinar de pe lângă poporul din Constantinopol şi
Tracia, generalul Refet – Paşa: „Nici sultan, nici mare – vizir, nici guvern
personal, ci conducere democratică prin reprezentanţii aleşi de popor în
Adunarea Naţională, care deţine întreaga putere executivă şi legislativă a

242
ţării; miniştrii, desemnaţi prin delegaţie dintre deputaţi, sunt direct
răspunzători faţă de Adunare. Sultanul rămâne numai Kalif, fără niciun
amestec în viaţa politică şi nicio atribuţie în acest domeniu”. Bineînţeles că
afirmaţiile politice ale generalului Refet – Paşa au inspirat teamă şi
incertitudine în cercurile din jurul Sultanului, încercările acestuia de a
ajunge la un compromis cu Guvernul de la Angora fiind însă fără şanse de
reuşită.
Atitudinea reprezentantului extraordinar la Constantinopol dezvăluie starea
de spirit a revoluţionarilor naţionalişti faţă de regimul imperial şi tendinţele
de reformă radicală pentru viitor.

Crearea Turciei moderne.

Reformele lui Mustafa Kemal Ataturk

A) Problema reorganizării statului. Abolirea Sultanatului

Începe o nouă fază în evoluţia şi istoria revoluţiei kemaliste, lupta internă

pentru
transformarea radicală a structurii juridice a Statului şi adaptarea
organică a vieţii sociale noilor provocări.
Liniile esenţiale ale programului reformator sunt cristalizate în mintea
Ghaziului, fără a le destăinui nimănui, temându-se de reacţia nehotărâtă a
oamenilor săi în reformarea radicală a ţării: „Turcia a turcilor, niciun
interes, oricât de ispititor, nu trebuie să ne reţină în afară de interesul care
poartă pecetea autentic turcească; dezvoltarea tuturor aspiraţiilor neamului
în cadrul frontierelor naturale, liberaţi integral de orice tutelă sau influenţă
străină, stăpâni absoluţi pe propriile noastre destine. Adaptarea ritmului de
viaţă a statului imperativelor civilizaţiei şi progreselor contemporane în
domeniul material şi spiritual. Înlăturarea instituţiunilor vetuste, care au
atrofiat posibilităţile de dezvoltare normală ale poporului turc: Sultanatul,
Kalifatul, obiceiurile retrograde şi toată carcasa putredă a vechiului imperiu.
Noua formă structurală a statului: Republica”.
Astfel, în 1922, Adunarea Naţională, în unanimitate, desfiinţează
Sultanatul, puterea suverană „pământeană” trecând asupra reprezentanţilor
naţiunii. Sultanatul era o instituţie de ordin politic, care până atunci
funcţionase în chintesenţă cu Kalifatul, instituţie de ordin religios, spiritual
şi etern, constituind expresia voinţei divine.
Constrâns de împrejurări, ultimul descendent al unei dinastii seculare,
Sultanul Mohamed VI ia drumul exilului. Nepotul său, Abdul – Medjid
este numit de Adunare Kalif al Islamismului, fără nicio atribuţie de ordin
politic.

243
Măsura desfiinţării Sultanatului are şi reacţii adverse din partea prietenilor
de odinioară care doreau o monarhie constituţională şi se temeau de
conducerea dictatorială a Ghaziului.

B) Instrumentul de luptă politică: Partidul Republican Popular

Cum este şi firesc într-o societate ce-şi construieşte drumul spre democraţie,
în interiorul Adunării Naţionale, se conturează două curente politice: unul
liberal, iar celălalt conservator, reprezentate de două grupări: Grupul
liberal, devotat Ghaziului şi Grupul conservator, reticent la reformele de
regenerare a Turciei, deşi bine intenţionat.
În aceste condiţii, Mustafa Kemal pune bazele Partidului Popular, făcând
din acest organism instrumentul său de luptă politică în rândul maselor
populare. Era nevoie de o astfel de organizaţie care să asigure legătura
permanentă între şeful suprem şi popor.
În Proclamaţia către ţară din data de 7 noiembrie 1922, în care anunţă
crearea Partidului Republican Popular, el cere părerea tuturor categoriilor
sociale, în special a intelectualilor, denumindu-l „partidul întregii naţiuni”:
ţăranii, marii proprietari de pământuri, meşteşugarii şi micii comercianţi,
marii capitalişti, lucrătorii – muncitorii industriali, intelectualii şi oamenii
de ştiinţă. Propaganda de lămurire şi atragere a maselor populare pentru
partid reuşeşte în mod excelent.
Deşi este părăsit de personalităţi marcante ale revoluţiei kemaliste, care
vedeau o stare de incompatibilitate între calitatea sa de Şef de Stat şi cea de
Şef al Partidului Republican Popular, Mustafa Kemal se sprijină pe
devotamentul intact al armatei şi forţa noului partid politic, care se înfiripă
şi dezvoltă pretutindeni în ţară.

C) Proclamarea Republicii

Pentru a depăşi pericolele ce se întrezăresc din starea de incertitudine

privind încheierea unei păci definitive cu Puterile Aliate, mai ales la
începuturile consolidării unui nou stat, Mustafa Kemal îşi îndreaptă
eforturile în direcţia normalizării raporturilor cu foştii inamici, învestindu-l
cu această competenţă pe Ismet – Paşa, vechiul şi credinciosul său prieten.
Delegat al Turciei la Conferinţa de Pace de la Lausanne, acesta încheie în
numele ţării sale, Tratatul de Pace, în termeni dintre cei mai satisfăcători
pentru turci.
Profitând de succesul repurtat şi de plecarea ultimelor trupe din
Constantinopol, în atmosfera generală de simpatie populară, Mustafa Kemal

244
propune Adunării o lege specială, prin care capitala statului turc să fie
mutată la Ankara, lege votată în unanimitate la 13 septembrie 1923.
Turcia îşi regăseşte, în inima Anatoliei, centrul de gravitate, departe de
„atmosfera cosmopolită , deformată – amestec de islamism degenerat şi
orientalism european impur – a vechiului Bizanţ”71.
Un alt punct esenţial al programului revoluţiei kemaliste este realizat în
aceste împrejurări favorabile: proclamarea Republicii. De la desfiinţarea
Sultanatului până în acel moment, conducerea ţării era încredinţată
guvernului Adunării Naţionale, care exercita efectiv atribuţiile prin miniştri
delegaţi dintre parlamentari. Aceste delegaţii puteau fi oricând retrase de
Adunare. În calitate de preşedinte al Adunării, Mustafa Kemal era, în fapt,
un fel de Preşedinte de Republică. Sosise momentul pentru ca situaţia
existentă să fie legalizată.
La 29 octombrie 1923, Ghaziul propune Adunării Naţionale decretul prin
care se proclamă Republica Turcia. Cu toată opoziţia forţelor reacţionare,
60% din numărul deputaţilor votează decretul. Discursul său de câteva ore
are o valoare istorică remarcabilă: „ Am aşteptat până acum, pentru că am fi
pus în primejdie realizarea ţelului nostru, dacă am fi vorbit de Republică,
înainte de momentul oportun. Delimitând atribuţiile Adunării, care vor
rămâne exclusiv legislative, de însărcinările Guvernului, care vor avea un
caracter strict executiv, vom ieşi din haos. De aceea, trebuie să schimbăm
regimul. Iată hotărârea mea: Turcia se va transforma în Republică, având în
frunte un Preşedinte”. 72
Mustafa Kemal este ales Preşedintele noului Stat. Conform noilor
prevederi constituţionale, tot el exercită atribuţiile de Preşedinte al
Adunării, prim – ministru, general suprem al armatei şi şeful
Partidului Republican Popular.

D) Desfiinţarea Kalifatului

Regimul republican întâlneşte, totuşi, în calea consolidării sale o serie de

adversităţi din partea cultului mahomedan, conservator prin excelenţă, şi a
cercului de nemulţumiţi de la Constantinopol, din jurul Kalifului Abdul –
Medjid, ultima „dovadă vie” a dinastiei Osmanilor.
După ce se informează personal de starea de spirit a armatei, propune
Adunării decretul prin care desfiinţează Kalifatul, la 3 martie 1924. În
aceeaşi zi, pe cale de consecinţă, Adunarea votează suprimarea Ministerului

71
Id.2, p. 118
72
Id.2, p. 119

245
Cultului Islamic şi al Fundaţiilor de Pietate Musulmană, introducând în
locul şcolilor religioase , principiul şcolii unice, laice.
Totodată, numeşte o comisie de jurişti care să redacteze codurile civil,
comercial şi penal, pentru a înlocui dispoziţiile anacronice, caduce, ale
codurilor religioase.
Crearea unei noi structuri a statului, dându-i un caracter, în fapt, laic,
reducerea religiei la o problemă de conştiinţă individuală, clarificarea, e
drept, relativă, a vieţii politice interne, stabilirea de relaţii diplomatice, de
„bună prietenie”, cu puterile străine şi armonizarea intereselor Turciei cu
interesele acestora, iată numai câteva din marile realizări ale revoluţiei
kemaliste. Urmează o nouă etapă în evoluţia reformării statului turc, anume,
procesul de adaptare a noii vieţi formelor de civilizaţie şi progresului epocii
contemporane. Pentru aceasta, este nevoie de schimbarea mentalităţii
orientale retrograde şi pasive a poporului turc, înlăturarea totală a
instituţiilor şi simbolurilor anacronice. „Spre Occident şi înapoi la sursa
autentică a vieţii turceşti” devine deviza epocii reformatoare pe care
Ghaziul Mustafa Kemal înţelege să o inaugureze, începând cu anul 1925.
Noile reforme se succed la intervale scurte de timp, Preşedintele Republicii
Turcia folosind metoda sa practică, persuasivă şi oportunistă.

E) Suprimarea fesului

Fesul turc era de origine grecească, adoptat dintr-un capriciu al Sultanului

Mahmut, care ordonase să fie purtat de întreaga suflare mahomedană. Cu
trecerea vremii, deşi nepractic şi ridicul, portul fesului se înrădăcinează în
obiceiurile mahomedanilor, devenind un simbol religios: deosebirea
credincioşilor musulmani de restul lumii păgâne, creştinii.
Sesizând factura înapoiată a fesului, Mustafa Kemal propune o lege ,
adoptată în unanimitate de Adunarea Naţională, privind suprimarea
acestuia. Poporul turc se adaptează destul de rapid acestei măsuri, trecând
rând pe rând, la purtarea pălăriei occidentale. Ultimul vestigiu al regimului
imperial defunct, turbanul, semnul distincţiei prin pietate, omagiu adus
spiritului teocratic, este şi el suprimat, purtarea lui fiind permisă doar
slujitorilor din moscheie. „Pe deasupra credinţei coranice, conştiinţa
omenească liberată îşi reia drepturile sale. Adoptând pălăria, turcul devine,
în sfârşit, cetăţean al lumii”73, iar „pălăria, ca uniformă generală, apare
astăzi ca simbolul împăcării universale”74. În acelaşi spirit al laicizării, sunt
desfiinţate şi congregaţiile religioase, instituţii şi oratorii bisericeşti, în care

73
Gentison, „Mustapha Kemal”, Editura Bossard
74
Henry Laporte, „La nouvelle Europe”

246
se preda învăţământul religios, numeroase fundaţii dervişe, conduse de
faimoşii şeici. Lăcaşurile acestora sunt folosite, din acel moment, pentru
şcolile statului. Sunt introduse calendarul şi orarul occidentale; sunt
promulgate: Codul civil, redactat după modelul celui elveţian, dar adaptat
noilor realităţi ale Turciei, Codul comercial, Codul obligaţiunilor şi codul
penal, care înlocuiesc dispoziţiile perimate şi confuze ale textelor
religioase.
În 1928, este suprimat din textul constituţional articolul care proclama
islamul religia oficială a statului republican. Astfel laicizarea vieţii turceşti
capătă învestire oficială.

F) Introducerea alfabetului arab

Alfabetul arab utilizat de turci încă de la trecerea acestora la religia

islamică, prin natura dificultăţilor sale (612 caractere), rămăsese necunoscut
unui procent de peste 90% din populaţie, care era analfabetă. În aceste
condiţii, apare ca absolut necesară reforma gramaticii şi a foneticii limbii
turce. O comisie de specialişti este însărcinată cu această misiune, în scurt
timp, alfabetul latin devenind o realitate. În numai câţiva ani, numărul
cunoscătorilor de carte creşte considerabil.

G) Emanciparea femeii

Noul Cod Civil din 1928 prevede emanciparea femeii, care îşi poate
administra singură patrimoniul. În 1930 i se acordă dreptul la vot la
Cameră şi eligibilitatea în consiliile municipale. Toate acestea intervin ca
un corolar al renunţării la purtarea voalului, în special în rândurile femeilor
din marile oraşe şi intelectuale. Emanciparea femeii reprezintă în orice
societate unul din temeiurile modernismului, care are la bază familia,
constituită prin egalitatea celor două sexe. În 1934, li se acordă femeilor
dreptul de a fi alese în Adunarea Naţională; cu ocazia alegerilor din
acelaşi an, 20 de femei sunt alese în Cameră. Prin abrogarea poligamiei, se
revine la vechea structură a familiei turceşti, care nu cunoscuse nici vălul şi
nici haremul, femeile având aceleaşi drepturi şi obligaţii cu bărbaţii.

H) Continuarea reformelor; cercetarea; turcizarea numelui

Noua societate turcă devine tot mai interesată de originile sale istorice şi
sociale de dinainte de anul 1288, epocă în care tribul Osman, trecând la
islamism, părăseşte câmpiile Sangaliei şi deşertul Gobi, îndreptându-se
către apus. Este înfiinţat în acest sens, Institutul de cercetări istorice şi

247
arheologice, care, după îndelungi cercetări, ajunge la o serie de constatări
capitale pentru istoria autentică a poporului turc: originile sale, sumeriană şi
hitită. Noua teorie asupra originilor poporului turc pare să combată
concepţia ascendenţei mongoloide a acestuia.
Naţionalizarea integrală a vieţii turceşti culminează cu turcizarea limbii
prin purificarea ei de „infiltraţiunile” străine şi repunerea în circulaţie a
cuvintelor de autentică sursă turcă. Limba osmanlie, vorbită de aşa-zisa elită
a ţării, era un amestec de arabă şi persană, conţinând un număr restrâns de
cuvinte pur turceşti. Rolul esenţial în naţionalizarea limbii îl are Institutul
de cerecetări lingvistice de la Constantinopol.
O nouă măsură logică şi firească este turcizarea numelor. De peste şapte
secole, turcii purtau aceleaşi nume, lipsite de distincţia patronimică, precum
arabii, persanii egiptenii şi alte popoare islamice. Legea respectivă prevede
pentru toţi cetăţenii turci obligaţia de a adopta, în termen de un an, „un
nume de origine curat turcească”. Cel dintâi exemplu este dat de însuşi
Mustafa Kemal, căruia Adunarea îi decernează numele simbolic de
„Ataturk”, adică „Părintele turcilor”.
Paralel cu toate aceste reforme de ordin spiritual şi social, în Turcia nouă
începe o perioadă uriaşă de construcţii în toate domeniile, de modernizare
a oraşelor şi a căilor de comunicaţie.
Din nefericire, orice început are şi un sfârşit; ceea ce contează însă este cum
ajungem la acest sfârşit, cu tărie de caracter şi „coloană vertebrală” sau
dimpotrivă, umili.
La 10 noiembrie 1938, în Palatul alb de pe malul Bosforului, la
Dolmabahce, Mustafa Kemal Ataturk se stinge din viaţă, dar nu şi din
conştiinţa poporului renăscut din propria sa cenuşă: „Asiatic ca factură,
sălbatic ca temperament, general de rasă, om politic genial, figură de erou în
adevăratul sens al cuvântului, Ataturk rămâne cea mai originală şi strălucită
personalitate politică a contemporaneităţii.”75
(va urma)

75
Id. 2, p. 180

248
 KRITIKË / CRITICĂ
LAURANT BICA
Naimi dhe muzat greke
Nga libri “Naimi në Kostandinopojë”

Ndërsa ishim duke i vënë pikë studimit tonë për Naimin në kërkim për të
saktësuar një të dhënë në botimet greqisht të tij, na ra në dorë një libër i vitit
2000 i studiuesi Dhori Qiriazi, në dy gjuhë: greqisht e shqip, për
krijimtarinë e Naim Frashërit, me titullin “O eros” (Dashuria). Në të
përfshiheshin tri vepra të Naimit tonë: “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve”
(1886), “Dashuria” (1895) dhe “Iljadha” e Omirit (Kënga e parë), përkthimi
i saj në shqip (1896). Në të hartuesi i botimit, Dhori Qiriazi, na i jepte këto
krijime naimiane për herë të parë në dy gjuhë – greqisht e shqip. Zaten, dy
të parat origjinalet ishin shkruar greqisht prej Naimit dhe në krah jepeshin
përkthimet e tyre, të bëra më pas nga të tjerë. Ndërsa me “Iljadën” jepej
origjinali greqisht i Homerit dhe përkthimi i vjershëruar shqip i Naimit.
Botimi në këtë mënyrë i tyre – greqisht e shqip – ashtu edhe i
“Ëndërrimeve” (Tehajylat) vite më parë, në persisht e shqip, nga studiuesi
Jorgo Bulo, krijojnë hapësira të reja për studiuesit e sotëm të kulturuar e të
nesërm, njohës të gjuhëve respektive, për të thënë një fjalë të re më të
kualifikuar për poetin tonë të kombit. Në librin e vet Dhori Qiriazi shkuan
një parathënie me mjaft interes, Sa mirë do të ishte që, sikurse
„Ëndërrimet“, të kishte një studim hyrës, siç ka bëtë studiuesi i letërsisë
sonë, zoti Jorgo Bulo. Megjithatë, duke e shfletuar atë, gjetëm disa
konstatime dhe ide me vlerë, që na tërhoqën vëmendjen, tek të cilat do të
ndalemi më poshtë. Në fillim të veprës së parë greqisht “Dëshira e vërtetë e
shqiptarëve”, botuar në Bukuresht, Naimi ka një kushtim, që flet shumë për
të, aq më tepër që ai ishte në hapat e para të krijimtarisë. Ai shkruan:
“Nënës sime të ëmbël, Shqipërisë, Asaj që më dha gjithë forcën që kam”.
Dhe këtë ai e bën pikërisht në një botim në gjuhën greke, nëpërmjet të cilit
ai i drejtohej kryesisht një auditori të huaj, duke mos mohuar edhe
shqiptarët e shkolluar në shkollat greke brenda e jashtë perandorisë,
sigurisht, ata të krishterë.
Pas veprës “Ëndërrimet”, që është botimi i parë i tij në gjuhë të huaj, në
persisht, brenda Perandorisë Osmane, duke mos llogaritur krijimet e tij
shqip në revistën “Drita – Dituria” (1884-1885), vjen botimi i tij i dytë,
prapë në gjuhë të huaj, këtë radhë greqisht dhe jashtë perandorisë.
Natyrshëm, vetvetiu lind pyetja: pse Naimi boton përsëri në gjuhë të huaj,
ende pa nxjerrë një botim shqip?

249
Përmbledhja me poezi në gjuhën persiane “Ëndërrimet”, ishte “dallëndyshja
e parë” e krijimtarisë poetike naimjane, siç e kemi vënë në dukje më parë.
Ndryshe, do ta quanim “divani” me vjersha persisht i Naimit, sepse ai këtu
eci në gjurmët e traditës shumëshekullore e mijëvjeçare të poezisë persiane
dhe debuton me shumë sukses si nga pikëpamja e gjuhës ashtu dhe e
vjershërimit ku ai është edhe novator, siç nuk mungojnë të vënë në dukje
studiuesit e ndryshëm persianë, madje ndokush arrin ta cilësojë “poet
persian”. Veç “divani persisht” i Naimit në fund të shekullit 19, siç thotë
shqipëruesi i tij Vehxhi Buharaja, ka një ndryshim nga divanet e tjera, sepse
normal, ata fillojnë me një vjershë për Zotin, ndërsa Naimi këtë vjershë e vë
nga fundi i përmbledhjes së tij persisht. Pra, Naimi “provon dorën” në
persisht, në gjuhën e poezisë së Lindjes, ecën në gjurmët e një poezie me
tradita dhe tregon që është një mjeshtër i kësaj poezie. Ai i drejtohet jo
vetëm intelektualëve persianë, por një auditori të gjerë, atij të elitës
intelektuale osmane, e cila e njihte gjuhën perse krahas gjuhës arabe dhe
krijonte në të.
Dhori Qiriazi, në parathënien e tij shkruan se e botoi poemën “Dëshirë e
vërtetë e shqiptarëve” në greqishten katheravusa, se ishte gjuhë jo vetëm e
intelektualëve grekë, por e mbarë elitës intelektuale të krishterë të Ballkanit.
Para se të ecim më poshtë, duhet të japim një sqarim. Ashtu si për turqishten
e vjetër, osmanishten, duhet të themi që ishte gjuha zyrtare (e përzierë me
fjalë arabisht e persisht) e Perandorisë Osmane dhe ndahej nga turqishtja e
popullit, edhe katheravusa ishte greqishtja bizantine mesjetare e cila në
rrjedhë të shekujve u largua nga gjuha e popullit, që quhet “dhimotiko”. Me
krijimin e shtetit grek ajo u bë gjuha zyrtare e tij, mësohej në shkolla njësoj
si osmanishtja dhe, gati deri në fund të shekullit të 20 vazhdoi të ishte e
tillë. Vetëm tani vonë u zëvendësua nga greqishtja popullore. Kurse turqit
vetëm pak kohë pas vendosjes së republikës, më 1923, bënë reformën e
gjuhës (1928) dhe vendin e osmanishtes e zuri turqishtja e re me germa
latine, e cila iu afrua gjuhës së popullit, duke u pastruar nga fjalët e huaja.
Gjuha katheravusa dhe osmanishte u bënë gjuhë e administratës, e shkollës
dhe e kulturës e letërsisë, e elitës intelektuale e aristokracisë. Aristokracia e
vendeve ballkanike si Rumania, Bullgaria etj. pa folur për Greqinë, e
përdornin tradicionalisht si gjuhë të tyre të kulturës. Pikërisht Naimi kishte
parasysh këtë elitë intelektuale që ishte në krye të shteteve përkatëse, plus
që të gjithë kishin përfaqësuesit e tyre në qytetin kozmopolit të Stambollit,
kryeqendra e Perandorisë Osmane. Naimi e thuri këtë poemë në gjuhën
greqishte elitare katharevusa duke ecur në gjurmë të një tradite shekullore e
mijëravjeçare të poezisë greke. Edhe këtu, me guxim, ai tregoi, sikurse në
persisht, këtë radhë jo më për Lindjen, por për Perëndimin e perandorisë e
për krejt Ballkanin, se mund të debutojë me sukses në fushën e poezisë
greqisht. Kjo poemë në greqisht është „dallëndyshja e dytë“ e krijimtarisë së
Naimit, ku ai e tregoi përsëri lartësinë e vet në fushën e poezisë elitare prapë

250
si mjeshtër i saj. Pra, Naimi, duke ecur në gjurmët e dy traditave të
fuqishme, në fushën e poezisë në persisht e në greqisht, duke e treguar veten
e nivelin e vet me sukses, paskëtaj, me guxim, iu kthye gjuhës shqipe. Pasi e
prezantoi veten në botën intelektuale të kryeqytetit osman dhe jashtë tij, ai i
hyri poezisë shqip dhe krijoi poemën „Bagëti e Bujqësia“ në shqip. Kjo
është „dallëndyshja e tretë“ naimjane në fushën e krijimtarisë poetike, por
tashmë në gjuhën amtare, e botuar jashtë kufijve të perandorisë, se brenda
saj nuk mundi ta botojë. Shqipja ishte një gjuhë pak e lëvruar dhe jo me
traditë si dy gjuhët e lartpërmendura dhe mjeshtri i afirmuar Naim, pasi
forcoi pozitat e veta në botën intelektuale, në elitën osmane, iu përvesh
prapë me kurajë të krijojë tashmë, traditë në gjuhën e vet shqipe, e cila, për
më tepër, ishte gjuhë e ndaluar, nuk lejohej shkrimi i saj. A ishte Naimi në
nivelin e krijimeve të tij në persisht e greqisht? Studiuesi i mirënjohur, i
mbrujtur me idealet rilindëse, që është marrë me krijimtarinë e Naimit,
Rexhep Qosja, me hollësi e ka analizuar atë dhe na ka zbuluar nëntokën e
poemës „Bagëti e Bujqësia“ dhe nivelin e lartë të saj si nga ana artistike e
ideore, ka zbuluar mjeshtërinë e madhe të krijuesit Naim.
„Dallëndyshja e katërt“ që do të veçojmë në krijimtarinë e gjerë të Naimit
në fushën e poezisë është poema me 8 këngë “O eros” (Dashuria), krijimi i
fundit i Naimit, sepse shëndeti i përkeqësuar nuk e lejoi të shkruajë. Botimet
e mëpasme ishin shkruar qysh më parë. „O eros“, siç e tregon titulli, u
shkrua në greqisht gati 10 vjet më vonë pas botimit të divanit persisht
„Ëndërrimet“. Kjo ishte dëshmi e nivelit që kishte arritur mjeshtri i poezisë
Naim pas mbi 10 vjet pune botimesh në poezi e në prozë. Ka të ngjarë kjo të
jetë edhe vepra me të cilën ai bashkë me krijimet e Abedin Dinos iu
paraqitën Akademisë së Athinës dhe u çmuan lart prej saj e morën
dekoracione, siç thuhet në një burim. Studiuesve të ardhshëm të Naimit nuk
duhet t’u dalë jashtë vëmendjes studimi i këtyre katër veprave të tij, të cilat
janë shkruar në gjuhë të ndryshme dhe tregojnë lartësinë e tij si krijues dhe
si mjeshtër i poezisë edhe në gjuhë të tilla elitare të poezisë si persishtja e
greqishtja, si dhe debutimin e tij të suksesshëm në një gjuhë ku ai krijoi
traditë, siç ishte gjuha shqipe. Si në gjuhët me traditë, si në një gjuhë si
shqipja, pothuajse pa traditë, Naimi tregoi guxim. Ai hodhi themelet e
traditës të poezisë shqip. Brezat e sotëm i janë mirënjohës Naimit, këtij
mjeshtri të poezisë shqip. Mjeshtërinë e vet në poezi në gjuhët botërore të
poezisë ai e vuri në shërbim të krijimit të traditës së gjuhës së nënës së vet
Shqipëri, nga e cila ai merrte forcën që kishte. Studiuesit e sotëm naimjanë
duhet të shohin divanin persisht, dy poemat greqisht dhe poemën kryevepër
„Bagëti e Bujqësia“ të tij në veçoritë e tyre, por edhe përbashkësitë e tyre,
t’i shohin duke i shijuar në origjinalet e tyre, për të nxjerrë në pah lartësinë e
mjeshtrit të poezisë jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhët botërore të saj, të
dijetarit Naim, të akademikut Naim. Naimi është një figurë, një personalitet
i letërsisë jo vetëm shqipe, por edhe i letërsive të tjera, por kjo gjë duhet të

251
dalë në pah. Studimi nga specialistë të gjuhës perse, iranologë, qofshin
shqiptarë apo të tjerë, apo helenistë të specializuar si të greqishtes së vjetër
bizantine etj. do të na sjellë befasime të reja në lidhje me lartësinë e Naimit
tonë, që e njohim dhe prapë s’e njohim siç duhet. Te Naimi deri më tani
kemi parë krijimet e veçanta dhe kjo shpesh na ka penguar të shohim të
tërën. Kemi parë drurët e veçantë, poema të veçanta, krijime të veçanta dhe
kjo na ka penguar të shohim nga lart Naimin, të tërin, pyllin. Po të shohim
të katër veprat e sipërpërmendura, në total do të vërejmë që Naimi është
mjeshtër i madh i poezisë, që i ka kapërcyer me kohë kornizat kombëtare
me të cilat jemi mësuar ta shohim deri më sot Naimin tonë. Naimi nuk është
vetëm një poet kombëtar i yni. Përmasat në kohën kur jetoi ishin
perandorake, madje ai i kapërceu edhe ato. Studimet më të thella të
krijimtarisë së tij, jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhë të huaj dhe zbulimi i
mjeshtërisë artistike duke e krahasuar me poetët e kombeve të tjerë, do të
nxjerrë vlerat e tij si poet me kualitetet e larta të mjeshtërisë së tij në fushën
e poezisë, thellësitë e mendimit naimjan si dhe universin poetik të tij. Naimi
është një poet që s’na takon vetëm ne shqiptarëve, por mbarë botës. Detyra
jonë është që vlerat e tij në rang bote t’ia bëjnë sa më prezente botës. Një
detyrë tjetër e jona është që veprat e tij t’i propagandojmë sa më tepër në
botë, me përkthime dinjitoze dhe të shoqëruara me studime të thella mbi të e
veprën e vet akoma më dinjitoze. Duke ia bërë prezente botës Naimin tonë
me tërë vlerat e tij, kjo do të tërheqë edhe vëmendjen e albanologëve dhe
studiuesve të tjerë nga bota, të cilët do të sjellin prurje të reja për Naimin
tonë.
Tani, le të shohim Naimin e veprat e tij nga një kënd tjetër. Naimi, sikurse
ata kalorësit e mesjetës (e pse jo, edhe vërtet kalorës ishte, edhe fisnik ishte
– L.B.) në fushën e poezisë doli në „sheshin e burrave” dhe i hodhi
opinionit perandorak në fushën e letërsisë, poezisë „dorashkën“ për
dyluftim dhe në të ai doli fitimtar. Para se ai të nisë betejën për të afirmuar
gjuhën shqipe, letërsinë e poezinë e saj, ai e hodhi këtë „dorezë“
kalorësiake, e mati veten dhe afirmoi atë në gjuhët e sprovuara të poezisë si
persishtja etj. Ai punon me plan. Nuk ka asgjë rastësore te Naimi, qoftë në
veprimtarinë e tij të çdo lloji, qoftë në krijimtarinë e tij përfshi edhe atë
poetike. Divani i tij persisht „Ëndërrimet“ (me të cilin e filloi krijimtarinë e
tij; edhe titulli flet për ëndrrat e tij, për të ardhmen e vendit të vet – L.B.)
ishte sfida e parë që i bëri elitës intelektuale osmane. Ai i tregoi asaj se në
horizontin e letrave po vinte një yll i ri, një mjeshtër i poezisë persiane. Ai
deshi të bëjë emër me një kundërshtar të zorshëm, në një fushë luftimi tepër
të vështirë dhe të rrahur me kohë, siç ishte persishtja. Ai deshi të radhitej
qysh në fillim në krah të fituesve dhe fitoi. Studimi i dijetarit J. Karolidhis
për divanin e tij persisht është dëshmi e gjallë për këtë. Autori Naim 11 vjet
më pas do t’i shfaqë mirënjohjen për vlerësimet e tij. Në dyluftim me

252
“persishten” ai mori pikët më të larta. Nuk e themi ne shqiptarët; para nesh
e thanë vetë persët, rumët, greqishtfolësit e të tjerë.
Vepra “Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve” ishte një “dorashkë” që u hidhej
qarqeve qeveritare e intelektuale të Ballkanit, “u flitej me gjuhën që ata e
kuptonin”. Ai zgjidhte si armë armën e tyre “greqishten katharevusa të elitës
aristokratike të krejt vendeve të Ballkanit (dhe në këtë gjuhë u dërgonte
mesazhet e miqësisë, humanizmit, për veshët që dëgjonin; amá secili në të
drejtën e vet, në respektimin reciprok të secilit. Njëkohësisht, u kujtonte
edhe se kush ishin shqiptarët. Edhe në këtë dyluftim në terrenin e
greqishtes, një gjuhë me tradita të lashta në fushën e poezisë, Naimi tregoi
se ishte një mjeshtër dhe nuk i turpëroi ngjyrat e veta. Përgatitja e marrë në
gjimnazin “Zosimea” të Janinës dhe talenti i tij prej natyre e nxorën fitimtar
edhe në këtë betejë të dytë. U takon studiuesve të sotëm dhe të ardhshëm që
me punime të detajuara dhe të specializuara të nxjerrin vlerat e një poeme të
tillë në greqisht mbi bazën e njohjes së gjuhës katharevusa, aftësisë së
Naimit për të thurur vargje, mjeshtërinë e tij artistike, krahasimit me poetët
bashkëkohës grekë (kohës së Naimit – L.B.) dhe poemat më të mira të
poetëve me eminente grekë apo greqishtfolës të asaj kohe. Po më 1886
botohet nga Naimi përkthimi i “Iliadës” së Homerit në turqisht, në
osmanisht. Naimi, me këtë përkthim hidhte një gur e vriste tre zogj. Së pari,
ai e bënte këtë për të treguar se gjuha osmane ishte një gjuhë që “përtypte”
me sukses dhe arritjet e “atit të vjershërisë” siç thotë Naimi, Omirit, (d.m.th.
Homerit – L.B.). Kjo ishte një ndihmesë që jepte si shkrimtar në rang
perandorak për gjuhën e shtetit ku jetonte e punonte. Gjuha osmane ishte
një gjuhë e kultivuar dhe ishte në gjendje të jepte me tërë ngjyrimet e
mundshme, poezinë e lashtë mbi themelet e së cilës u ngrit poezia e
kombeve të tjerë. Së dyti, si të thuash, i hidhte “dorashkën” pas greqishtes
elitare katharevuse që i kishte rrënjët në mesjetën bizantine, greqishtes së
vjetër klasike, të lashtë; poezisë së lashtë greke. Ai e provonte veten si
njohës edhe të kësaj gjuhe të antikitetit. Ai afirmonte veten para elitës së
kryeqytetit osman se ai e njihte greqishten e vjetër qysh në burimet, që nga
Homeri, babai i vjershërimit, për të cilin ai flet edhe në këtë vepër në fund
të saj. Ai vetëm sa provon të përkthejë këngën e parë. Sipas orientalistit
Hasan Kaleshi, përkthimin turqisht, ndryshe nga ai që bëri 10 vjet më vonë
në shqip në vjershë, e bën në prozë. Edhe kaq mjafton, po të kesh parasysh
vështirësitë që ka përkthimi nga kjo gjuhë. Kush është specialist, mund të
dëshmojë. Edhe në këtë dyluftim Naimi tregon para opinionit osman elitar,
inteligjencës osmane, që e njeh pas traditës persiane të vjershërimit edhe atë
greke të re , edhe atë katharevuse si dhe traditën antike greke të vjetër, këtë
radhë jo nëpërmjet vjershërimit në vazhdën e asaj tradite, por nëpërmjet
përkthimit nga ajo gjuhë. Së treti, Indirekt Naimi, duke përkthyer nga
greqishtja e vjetër një gjuhë e poezisë klasike, në osmanisht, ai i tregonte
elitës osmane, qarqeve intelektuale, se e zotëronte perfekt edhe gjuhën

253
osmane. Jo thjesht si gjuhë për ta folur, por në tërë gjerësinë e gamën e vet,
aq sa ishte në gjendje të përkthente në këtë gjuhë, të shprehte me mjetet
artistike dhe jo vetëm atë të kësaj gjuhe, arritjet më të mira të mendimit
botëror në fushën e poezisë, të përkthente Homerin, atin e poezisë, siç e
quan vetë. Gjuha osmane kishte, deri në kohën e Naimit, 6 shekuj jetë, 6
shekuj në të cilën krijohej një letërsi e tërë e sidomos në lëmin e vjershërisë.
Edhe ajo nuk ishte e pakët, ishte gjuha zyrtare e një perandorie. Dhe Naimi
tregon se ndonëse ishte shqiptar, ai e dinte atë me rrënjë, e kishte si gjuhën e
vet të mëmës. Ai e kishte folur, shkruar e perfeksionuar që nga vegjëlia në
sallonin e teqesë bektashiane të Frashërit me baballarë e dedelerë të shquar
me kulturë të marrë në Harasan, Iran, Stamboll, Kairo e gjetkë, pa folur për
atë se ajo ishte gjuha e përditshme e tij e komunikimit dhe e leximit.
Me botimin e „Iljadhës“ së Omirit në osmanisht Naimi fitonte edhe dy
dyluftime të tjera, atë të greqishtes së vjetër dhe të gjuhës së perandorisë,
osmanishtes.
Le të ecim më tej.Pas botimit të këtyre tre veprave radhazi (1884 dhe dy të
tjerat më 1886) botohet në Bukuresht poema „Bagëti e Bujqësia“. Naimi,
pasi e ka afirmuar veten në katër gjuhë, duke e bindur elitën ballkanike dhe
atë mbarosmane dhe më tej edhe atë iraniane e më gjerë në Lindje për
aftësitë e tij në fushën e poezisë, pasi e ka afirmuar veten si njohës dhe
mjeshtër i poezisë edhe të asaj mëme traditë si persiane, greke e vjetër,
greke e re dhe të asaj osmane, ai i përvishet punës për të krijuar traditë për
një gjuhë të re, gjuhën shqipe, gjuhën e vet të nënës. Askush nuk mund ta
akuzonte në opinionin intelektual se ai po i hynte si „axhami“ një pune të
vështirë dhe të parealizueshme. Ai u kishte treguar se ishte një mjeshtër dhe,
po të vazhdonte të shkruante në secilën prej këtyre gjuhëve me traditë, qoftë
edhe atë osmane, që kishte traditën më të shkurtër (6 shekullore) mund të
bëhej me emër, një nga poetët më me famë. . Naimi nuk preferoi këtë rrugë,
që do të ishte në njëfarë kuptimi „më e lehta“, por ai zgjodhi një terren
pothuajse djerrëdhe aty ai u fut me tërë aftësitë, kulturën e talentin që
kishte, i vendosur për të pasur sukses. Edhe këtu qiti „dorashkën“, por ia qiti
jo një gjuhe të huaj, traditës së huaj në poezi; ia qiti gjuhës së vet, ku nuk
kishte asgjë në shesh. . Dhe ndofta kjo ka qenë sfida dhe beteja më e
vështirë për Naimin, që pothuajse nga hiçi ai të ngjallë një traditë, të hedhë
vetë themelet e një tradite. Kjo „betejë e katërt“, tashmë me gjuhën e
mëmës, ka qenë më e vështira, ndofta dhe më e lavdishmja, që e bëri të
pavdekshëm emrin e tij, sepse ai e nxori me krijimtarinë e vet poetike këtë
gjuhë nga harrimi dhe populli i dha dekoratën më të madhe që nuk ia dha
asnjë akademi e ndonjë popull tjetër për poezitë e veta. Populli e quajti
„Bilbili i gjuhës shqipe“. Vepra, apo më mirë të themi kryevepra e tij,
poema „Bagëti e Bujqësia“ është dëshmia më e mirë për këtë. Kjo është
edhe një nga arritjet më të mëdha të Naimit, ndofta më e madhja në lëmin e
poezisë. Ai jo vetëm thuri një poemë me vlera të jashtëzakonshme në të

254
gjitha drejtimet artistike, atdhetare etj. por vuri gurë themeli në vjershërimin
shqip dhe ndofta ajo qëndron me gjithë vlerat që kanë në gjuhët përkatëse të
poemave e vjershave të tij, të tjera në gjuhët persisht, greqisht, shumë e
shumë më sipër. U takon specialistëve të gjuhës e të letërsisë shqipe e
letërsive respektive përkatëse të thonë një fjalë gjithnjë e më preçize. Veçse
roli që luajti ajo me vargjet e saj ndezën një popull të tërë, e vetëdijesuan
atë.
Vepra “Bagëti e Bujqësia” ishte e para. Të tjera erdhën më pas. Vepra
letrare në prozë e në poezi, si nga Naimi ashtu edhe nga kohëshokët e tij,
rilindësit e tjerë. U krijua mbi bazën e saj një letërsi e tërë, një traditë e tërë;
traditë që meritën e „trasimit“ të saj, punën prej pionieri e ka Naimi ynë,
Naim Frashëri, rilindësi Naim, dijetari Naim, poligloti Naim, atdhetari
Naim, Akademiku Naim e pse jo, Profeti i Shqiptarizmit, Naim Frashëri.
„Vjershat për mësonjtoret e para“ (1886), „Lulet e verës“ (1890), „Parajsa
dhe Fjala fluturake“ (1894) do të ishin në vazhdim të „Bagëti e Bujqësisë“,
duke krijuar traditën naimiane të shqipes. Pas kësaj, me kalimin e një
dhjetëvjeçari, prapë Naimi ynë „nxjerr shpatën nga milli“ dhe si ata heronjtë
kalorësiakë të mesjetës turret për një dyluftim tjetër. Po me kë dhe kundër
kujt? Kujt ia hedh „dorashkën“ përsëri ky kalorës i papërkulur, i cili nuk
heq dorë nga betejat e dyluftimet? Pse tani, pas 10 vjetësh e bën këtë?
Shpjegimin do ta gjejmë po të shikojmë veprën e botuar në vitin 1895 me
titullin kuptimplotë, ndonëse në greqisht „O eros“ (Dashuria). Është vepër
nga më të shkurtrat, por nga më të ngjeshurat e më kuptimplotet. Dhe vepra
e fundit poetike e tij, se më sëmundja që iu shfaq qysh në vitin e largët
1871, nuk e la të shkruante. Është nga ato vepra që turqit i quajnë „őz“ (ëz)
– esenciale), thelbësore. Le të ndalemi pak më gjerë në të...
Dhori Qiriazi në parathënien e sipërpërmendur, kur ndalet në vjershën “O
eros”, përsa i përket gjuhës që përdor autori Naim, thekson se është
greqishtja që i takon shkollës fanarite. Naimi i përmbahet kësaj shkolle e,
me sa duket, greqishtja e preferuar e tij është pra kjo fanarite. Gjithashtu, në
lidhje me poezizë greqisht të Naim Frashërit, ai thekson se në të duket
qartazi ndikimi i rrymës në modë të asaj kohe, që vinte nga Perëndimi në
letërsi, rrymë parnasiane. Kjo rrymë më shumë sesa përmbajtjes, i vinte
rëndësi formës, gjë që nuk mungon të shihet edhe te Naimi në këtë poezi të
tij në greqisht. Një lexues i zakonshëm këtë mund ta kalojë lehtazi, ashtu
sikurse edhe autori i parathënies, vetëm sa i vë në dukje këto dy momente
në veprën e Naimit, pa i shtjelluar më tej ato. Sigurisht, do të ishte me
shumë vlerë për ne në qoftë se autori do të ishte ndalur në të, t’i kishte
shtjelluar, zbërthyer apo thelluar. Për ne edhe kaq sa jep nuk është pak...
Më 1895 Naimi i flak në këtë vepër dy “dorashka” fisniku... Pasi e ka
treguar veten mjeshtër si në greqishten e vjetër tek “Iliada”, apo te varianti i
saj katharevesa te “Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve” (“O pathos ... ton
skipetarion”), Naimi del përpara opinionit intelektual perandorak me

255
preferencat e veta për greqishten, pikërisht atë të shkollës fanariote.
Sigurisht, Naimi nga shkolla dinte si greqishten e vjetër ashtu edhe atë të re
(katharevusa). Ndërsa greqishten popullore, sidomos atë të Greqisë Veriore
e Perëndimore, greqishten e ishujve të Jonit, greqishten e Korfuzit, të Epirit
ai e dinte “ujë”, se kaloi 15-20 vjet në vilajetin e Janinës. Plus administrata
osmane në këtë vilajet, veç osmanishtes njihte edhe greqishten dhe në të
dilte edhe gazeta zyrtare e vilajetit jugor shqiptar. Ç’t’i bësh, paradokse të
kohës! Shqipja nuk njihej. Nuk lejohej të shkruhej. Kush guxonte të ngrinte
kokën, ia prisnin. Ndaj, Naimi që e kishte provuar këtë realitet nuk mund të
pajtohej me të. Ai donte që shqipja të shkruhej, të njihej, të zyrtarizohej,
ndaj ai i bën opinionit intelektual perandorak njërën sfidë pas tjetrës, ndaj i
hidhen atij përpara “dorezat” e bardha kalorësiake për beteja, të dukshme e
të padukshme. Mjeshtri në çdo rast tregon zotësinë e lartësinë e vet edhe në
terrenin e “kundërshtarëve” të zot. Ai i njihte më mirë se kushdo tjetër
orekset shoviniste të Athinës dhe familja e tij u qe kundërvënë dhëmb për
dhëmb atyre brez pas brezi. Ndërkohë, Naimi nuk është dritëshkurtër si
kundërshtarët e vet. Nuk i mungon fisnikëria. Ai e di se në gjirin e popullit
grek ka forca të shëndosha që aspirojnë për miqësi, ka qarqe intelektuale e
qeveritare që shikojnë më larg se ambiciet e zakonshme megalideiste.
Pikërisht këtyre i drejtohej në poemën e parë, duke u zgjatur dorën e
miqësisë dhe të bashkëpunimit, të paqes. Ndërsa titulli i poemës së dytë
prapë flet shumë edhe në këtë drejtim, pavarësisht se ç’ka brenda „O eros“
(Dashuria). Pikërisht këtu ai përdor greqishten fanariote të lagjes Fanar
(Fener) në Konstandinopol (në Stamboll), greqishten e dikurshme të
kryeqytetit bizantin, “të mbijetuar” edhe në shekujt e Perandorisë Osmane.
Këtë greqishte për gati 20 vjet ai e përjetoi në Stamboll si ndërmjet rumëve
greqishtfolës (rumët = jo grek, banor i krishterë i Perandorisë Bizantine dhe
më pas Perandorisë Osmane, që fliste gjuhën zyrtare të të krishterëve në
perandori, greqishten). Gjuha e Stambollit, e kryeqytetit, sigurisht ishte më
e përpunuara, më e zgjedhura; ajo përbënte bazën e gjuhës letrare greke në
Bizant e më pas. Ajo flitej në sallonet mondane të aristokracisë fanariote
dhe ishte më e përpunuara, si nga ana gjuhësore letrare, shkencore e fetare
nëpër shekujt e gjatë bizantinë. Po të llogarisim edhe kohën e Perandorisë
Osmane, i bie mbi 1500 vjet. Ajo ishte greqishte më fine dhe Naimi, që jetoi
si midis rumëve të Stambollit, plus pati miq të vyer midis shtresës elitare të
rumëve, plus u mor me letërsinë që botohej në greqisht, në këtë variant
„fanariot“, plus pati në tavolinën e punës në ministri ku punonte si nëpunës i
censurës për greqishten, gazetat në këtë gjuhë të Stambollit, jashtë tij dhe
ato që vinin nga jashtë perandorisë, sidomos nga Greqia, nga Athina. Një
pjesë e mirë e rumëve, (banorëve të krishterë të Stambollit – L.B.) ishin
shqiptarë të krishterë dhe askush në kushtet kur nuk shkruhej shqipja nuk i
konsideronte ata të tillë, por i futnin në kategorinë e „rumëve“, ndiqnin
shkollat greke dhe shkonin në kishat ku meshohej vetëm greqisht. Në

256
Stamboll ishte Patrikana Ortodokse e Fenerit dhe autoriteti i e hija e tij e
siguruar qysh nga pushtimi i Konstandinopojës, më 1453, me dekret
sulltanor të Mehmetit II ndihej i fuqishëm kudo.
Naimi ynë edhe në këtë drejtim preferonte këtë greqishte të stërkultivuar të
shekujve plus që e flisnin bashkatdhetarët e krishterë që jetonin në Stamboll
e luanin një rol tepër të rëndësishëm si në Stamboll ashtu edhe në mbarë
krejt perandorinë. Stambolli; pas 1453-shit për një kohë të gjatë ¾ e
popullsisë i pati rume, pasi kaluan mbi 2-3 shekuj, popullsia rume zbriti në
gjysmën e popullsisë së qytetit kozmopolit. Ndërsa në kohën e Naimit ajo
përbënte mbi 1/3 e popullsisë rreth gjysmë milionëshe të kryeqytetit
osman.Naimi ata i takonte në Pera (Bejollë) në Fener e në Balata ku qe vetë
Patriarkana Ortodokse, në Levent, në Gallata, në Arnautqoj, në ishujt e
princave në anë të Kadiqojit, në Çengelqoj etj. Ata ishin të shpërndarë nëpër
Stamboll, por shtesa e rrallë popullsisë, emigrimet, asimilimi, politika e
ndjekur nga sulltanët bëri të vetën. Kapakun do t’ia vinte marrëveshja e
Lozanës më 1923, kur popullsia rume (e krishterë greqishtfolëse) e Detit të
Zi, detit Egje (Izmir etj.) dhe e brendësisë të Anadollit (si Kajseri etj.), do të
zhvendosej për në Greqi dhe ajo myslimane do të dërgohej në Turqi,
pavarësisht se ishte turke ose jo. Stambolli „shpëtoi“ sepse popullsia rume e
tij u ruajt kundrejt ruajtjes së komunitetit mysliman në Thrakën
Perëndimore. E themi „shpëtoi“ në thonjëza sepse hinterlandi i Stambollit
në Thrakën Lindore u „pastrua“ me themel në bazë të marrëveshjes. Koha
bëri të vetën dhe pas vitit 2000 kokoshi mbeti një thelë, as 2000 veta sot, në
kohën që po flasim e shumica pleq. Sipas një të dhëne të Bashkisë së
Stambollit, në fillim të viteve 70 të shekullit 20 kishte 140.000 rumë; prej
këtyre, rreth 100.000 shqiptarë ortodoksë dhe 40.000 rumë greqishtfolës. E
theksoj, nuk duhet të konfondojmë rum me grek. Rum = banor i krishterë
greqishtfolës, grek = banor i Greqisë. (Shpesh, me dashje ose pa dashje
bëhet një konfondim i tillë, si në literaturë ashtu edhe për qëllime të tjera –
L.B.). Një pjesë e mirë e kishave rume të Stambollit kanë qenë të
shqiptarëve, për të mos thënë më shumë. Në vitet ’60 të shekullit XX
shqiptarët deshën të krijojnë kishën e tyre autoqefale të pavarur nga
Patriarkana bizantine e Stambollit, por në sajë të luftës së egër e të
paprinciptë të saj me gjithë mbështetjen që patën nga sivëllezërit e tyre
shqiptarët myslimane të Stambollit, këto përpjekje nuk patën sukses. Naimi
qysh në kohën e vet u gjet në llogoret e kësaj lufte të shqiptarëve të
krishterë të Stambollit për kishën e tyre dhe i mbështeti me gjithë shpirt ata.
Në vitin 1989 udhëtoja me linjën ajrore greke “Olimpik” drejt Stambollit.
Një radhë para meje ishte një zonjë e re me djalin e saj dhe në krah, mesa
dukej, e ëma. Gjithë kohën dëgjoja greqishten e tyre disi të veçantë. Shumë
rrallë fliste djali i vogël 10-12 vjeçar. Më ra në sy në lëvizjet e tyre, në
sjelljet, qëndrimin e tyre njëlloj fisnikërie. Për të mbushur disa fletë që na i
shpërndanë stjuardesat, para se të zbrisnim në aeroportin e Stambollit i

257
kërkova një stilolaps fqinjëve, në anglisht. Mora vesh se ishin rumë të
Stambollit, stambollite që jetonin në lagjen Levend. Zonja më zgjati me
respekt e me një mirësjellje të veçantë stilolapsin, më sqaroi se vetë ishte e
martuar në Athinë dhe po shkonte bashkë me të ëmën ta çonte në shtëpinë
ku kishte lindur e ishte rritur. Greqishtja e tyre e Stambollit ndoshta ishte
fanariote. Sidomos zonja e fisme shtatlartë, me finesën, veshjen, anglishten
korrekte dhe sjelljen e kulturuar më la një mbresë të veçantë. Ndofta gjak
fisnik, fanariot. Kushedi?!
Nga gjiri i rumëve greqishtfolës të Stambollit kanë dalë shumë personalitete
si në shekuj ashtu edhe sot. Nuk do të lija pa përmendur profesoreshën e
filozofisë, zonjën Joana Kuçurati. Ajo është kryetare e shoqatës filozofike
turke dhe për një kohë të gjatë ka qenë sekretare e përgjithshme e shoqatës
filozofike botërore me qendër në Zvicër. Disa prej punimeve të saj i kam në
bibliotekën time. Nga rumët e Stambollit ka qenë edhe kryetari i komitetit
organizator të Lojërave të fundit Olimpike të Athinës. Sipas shtypit turk në
të ritë e tij ai ka luajtur si basketbollist me ekipin prestigjioz të
“Fenehbarçes” të Stambollit. Më pas emigroi në Athinë. Një rrjedhje, një
bjerrje e vazhdueshme e “trurit” rum në shekuj deri sot. Me shpejtësi po
shkohet drejt humbjes, zhdukjes së tij...
Kam shkuar shumë herë në Ishujt e Princave apo Ishujt Prinkipo në detin
Marmara ose siç u thërresin thjesht turqit “Adalar” (Ishujt) që janë pranë
pjesës aziatike të Stambollit, rajonit të Kadiqoit. Aty akoma banojnë rreth
10.000 banorë, të cilët me shumicën e tyre janë rumë greqishtfolës. Ato janë
9 ishuj, 2-3 prej të cilëve të pabanuar. Më të mëdhenjtë e tyre, ku banon
shumica e popullsisë, janë Byjukada, Hejbeliada dhe Kënallëada. Kam parë
fytyrat e banorëve vendas që rrojnë aty prej shekujsh. Kam parë artitekturën
e banesave, vilat, rrugët, pajtonet që i bien kryq e tërthor ishujve ngarkuar
me turistë dhe, çuditërisht, më kujtojnë diçka nga Shqipëria, nga njerëzit
tanë, nga toka jonë, nga arkitektura e ndërtimeve tona. Kam dëgjuar njerëzit
të flasin veç turqishtes edhe greqishten e Stambollit. Kam parë me
vëmendje sjelljet e tyre, qëndrimet e tyre, kam përcjellë, sa herë kam shkuar
në ishuj, pastërtinë e tyre, veshjen e tyre, zakonet e tyre, qytetërimin e tyre.
Ai sikur më sjell, ashtu mbyturazi, jehonën e një bote tashmë të perënduar,
botës bizantine. Ata sa vijnë e rrallohen dhe aty vendosen vazhdimisht
banorë të rinj.... Dikur aty kanë ardhur rilindësit tane dhe ata osmanë, si një
Hoxha Tahsin, një Sami Frashër, një Naim, një Pashko Vasë, një Ismail
Qemal, një Munif Pashë, një Ahmet Xhevdet Pashë etj. etj. Ishujt, si në
shekuj në të kaluarën ashtu edhe sot, kanë qenë vend verimi e vend pushimi.
Vilat dy-trekatëshe apo më të mëdha qarkojnë ishujt. Aty vinin në kohën e
Naimit pasanikët e Stambollit me familjet e tyre, pashallarë e bejlerë,
funksionarë të lartë të shtetit, rumët e pasur, armenët, jahudinjtë (çifutët),
por edhe personalitete të artit e të shkencës, , të arsimit e të kulturës, madje
një pjesë e tyre kishin vilat verore (jazllëk-et-turqisht – L.B.). Në Hejbeliada

258
ka qenë shkolla e priftërisë, e priftërinjve ortodoksë. Ajo ka një bibliotekë
shumë të pasur 400-vjeçare a më tepër. Aty mund të gjesh libra të vyera si
për shekujt bizantinë ashtu edhe princat e Ballkanit, përfshi edhe ata
shqiptarë, për Skënderbeun, për historinë e rumëve greqishtfolës, banorë
autoktonë të këtyre trojeve. Aty duhet të ketë literaturë të pasur për
Voskopojën, për Rilindjen e rilindësit shqiptarë, përfshi edhe Naimin tonë,
për botuesit rumë me të cilët pati të bëjë ai, koleksionet greqisht të gazetave
e revistave si “Neologosi” me të cilën polemizoi Shemsedin Sami Frashëri,
apo ku u botuan poezitë e Abedin Dinos, periodikë si “Qiriksi”, ku u botua
studimi për veprën persisht të Naimit “Ëndërrimet” etj. etj. Biblioteka e
shkollës së Patriarkanës së Stambollit ruan thesare për historinë e Turqisë,
të Greqisë, të Shqipërisë, historinë e ortodoksizmit ballkanas. Ajo pret
studiuesit e sotëm e të nesërm, për t’u hapur gjirin e vet. Aty duhet të
ndodhen edhe botimet greqisht të Naim Frashërit e plot gjëra me vlerë të
shkruara nga rilindësit tanë. Me sa di unë, hulumtues evropianë apo
amerikanë kanë shkuar mjaft, por shqiptarë nuk besoj se ka shkuar njeri.
Gërmimet edhe në këtë bibliotekë shekullore mund të na befasojnë me
“zbulime të reja”... Aty ruhen libra unike në llojin e vet dhe që s’i gjen në
asnjë vend tjetër... Le të kthehemi te shkolla fanariote për të dalë përsëri te
Naimi. Fanariotë drejtuan për shekuj Bizantin e, pas rënies së tij, ata prapë
ishin në krye të elitës udhëheqëse të Peradorisë Osmane.Emrat e Laskarëve,
të Dukasve, të Komnenëve, të Suxhove, të Paleologëve etj. shkëlqyen si në
Bizant, në dinastitë që e qeverisën atë, ashtu edhe në Perandorinë Osamane.
Në fushën e fesë në krye të Patriarkanës, pa diskutim, në fushën e arsimit e
të kulturës, në Ministrinë e Jashtme shërbimin diplomatik në marrëdhënie
me të huajt, në fushën e tregtisë, në marinë, dragomanët (përkthyesit) ishin
gjithmonë fanariotët. Për gati 150 vjet, nga fundi i shekullit XVII, gjithë
shekullin XVIII dhe fillimin e shekullit XIX gospodarët (qeveritarët,
mëkëmbësit e sulltanit), për provincat vasale danubiane, Vllahinë e
Moldavinë ishin fanariotë.Fanariot ka qenë edhe historiani i Perandorisë
Osmane, Dhimitër Kantemir personalitet i dëgjuar, që zhvilloi aktivitetin e
tij në Rumani e njihet si historian rumun...
Edhe pas fitores së pavarësisë së Greqisë, fanariotët (ndoshta jo si më parë –
L.B.) qenë në krye të elitës osmane, sidomos në Ministrinë e Jashtme, në
arsim, kulturë, tregti. Kështu përfaqësues i Perandorisë Osmane në
Kongresin e Berlinit më 1878 ishte fanarioti Karatheodhori Pasha, apo
ambasador i saj për një kohë të gjatë në Angli në fund të shekullit XIX ka
qenë Musurus Pasha, mik besnik i kryediplomatit osman, plakut të Vlorës,
Ismail Qemali etj.
Naimi, për vetë punën që bënte, kishte lidhje si me shtëpitë botuese rume që
ishin rreth 1/3 e atyre të Stambollit, si në Gallata edhe në Babi Ali
(Xhahalollu, rajone të Stambollit – L.B.), ashtu edhe me intelektualë të tjerë
midis të cilëve ai kujton dijetarin J. Karolidhi në veprën e mësipërme “O

259
eros”). Pra, Naimi pas greqishtes së vjetër dhe asaj katharevusa i drejtohet
opinionit stambollit, me majën e majës së greqishtes, me gjuhën e vet, atë
fanariote, të cilën e zotëronte në majë të gishtave. Ato 8 këngë të “O eros”
ai i shkroi për miqtë e vet rumë të Stambollit me një gjuhë të zgjedhur, në
gjuhën që ata flisnin, që ata kultivonin, duke treguar se nga pikëpamja e
gjuhës ai s’u linte atyre asgjë mangut, madje mund të hahej me ta për të
zbukuruar “Parnasin” grek e për t’i kënaqur ata. Këtë e bënte gati 10 vjet
pas botimit të “Ëndërrimeve”, për të cilën J. Koralidhisi njeu penën e vet
prej savanti për të shkruar një studim për divanin persisht të Naimit. Për
Naimin nuk ishte problem; ai shkroi poemën me 8 këngë në një kohë të
shkurtër, ndonëse e “qëndisi” si nga ana gjuhësore ashtu edhe letrare duke u
treguar atyre lartësinë e tij si poet, si njeri i kulturës, si njohës brilant i
kulturës helene të vjetër e të re. Veçse Naimi e shkroi pas 11 vjetësh, kur ai
ishte bërë Naim, por një Naim që ngjalli shqipen. Ndërkohë, miqve u
“rrëfente” prapë: unë jam Naimi, mirëdashës i popullit grek, ama jo i
qarqeve shoviniste. Ai ofronte “Dashuri” e respekt reciprok të të drejtave.
Ai fliste për perënditë e lashta greke, por siç na vë në dukje Dhori Qiriazi, ai
ishte në korrent të rrymave më të fundit të kohës në letërsi, shkruante si
parnasian dhe Qiriazi s’mungon të numërojë veçoritë e kësaj rryme në librin
e tij të vitit 2000 në parathënie që spikasin te Poeti Naim. Naimi ecte me
kohën dhe i njihte rrymat e ndryshme letrare, sidomos ato perëndimore,
frënge që ndikonin në Perandorinë Osmane. Në shtypin osman pati debate
të shumta për të cilat Agah Sirri Levend në librin e tij për Sami Frashërin
nuk mungon të flasë. Ishin debate të ashpra midis përkrahësve të rrymës së
vjetër, të përkrahësve të letërsisë së vjetër osmane, të divaneve në luftë në
grupin e grumbulluar rreth revistës “Serveti Funun” (Thesari i shkencës) të
shkrimtarëve të rinj osmanë në krye të të cilëve u vu shkrimtari e poeti
Teufik Fikret (thuhet se është i gjakut shqiptar – L.B.). Në krah të tyre u
rendit në këto debate edhe dijetari Shemsedin Sami, i vëllai i Naim
Frashërit. Ata ishin parnasianë dhe iu kundërvunë krahut konservator të
kryesuar nga shkrimtari osman Muhallim Naxhi. Naimi mesa duket nuk
ishte jashtë këtyre rrjedhave. Librat e parnasianëve turq kishin kaluar në
duart e tij si censor e kryecensor i perandorisë. Si krijues edhe ai nuk kishte
mbetur jashtë këtyre rrjedhave. Në qoftë se nuk e shfaq këtë ndikim
(parnasianë – L.B.) në letrat shqipe në vjershën e tij “O eros” greqisht
tregon se ai ecën me kohën dhe me këtë botim të vogël si sasi por
njëkohësisht të madh, si cilësi ai i tregon opinionin osman që është një
njohës i mirë i letërsisë kontemporane (të kohës) dhe ecën me rrjedhat e saj.
Kjo është një “dorashkë” tjetër e dytë që u hidhej qarqeve shoviniste greke
që bënë aq shumë për të penguar popullin shqiptar në rrugën e tij të
vetëdijësimit nëpërmjet gjuhës shqipe dhe u përpoqën të pengonin (ndofta
edhe të vrasin siç bënë në disa raste me mësuesit e shkollës së parë shqipe si
Pandeli Sotirin e më pas Petro Nini Luarasin – L.B) përfaqësuesit më

260
eminentët e tij). Por “dorashkat” naimjane nuk mbarojnë me kaq. Më 1896
sillet “Iljadha” e Omirit (Iljada e Homerit – L.B) kënga e parë në gjuhën
shqipe, dhjetë vjet pas kthimit të saj në turqisht po nga Naimi. Si qëndronte
puna? Kjo ishte “vula naimjane” për atë proces që e nisi vetë Naimi, për të
krijuar një letërsi të re, një traditë letrare në gjuhën shqipe ku ajo nuk
ekzistonte. Këtë ai e arriti me sukses. Tre vjet më vonë, më 1899, në letrën
që do t’i shkruante dhëndrit, Murat Toptanit, Naimi me Saminë do të bënin
bilancin e punës së bërë për shqipen e shkollën shqipe. Armiqtë tanë
mendonin se shqipja do të zhdukej, por përkundrazi, për fatin tonë shqipja u
bë, u shkruan libra me të tregoi ç’gjuhë e vlefshme qe mësuar nëpër shkolla
etj. Bilanci ishte pozitiv. Naimi krenar për këtë, më 1896 i vë vulën kësaj
duke përkthyer “Iljadën”, e atit të vjershërisë, Homerit, duke treguar se
shqipja është njësoj si gjuhët më të përpunuara.” Homeri mund të
vjershërohet edhe shqip. Në qoftë se dhjetë vjet më parë, siç na thotë
studiuesi kosovar Hasan Kaleshi “Iljadën” vetëm e përktheu osmanisht, por
pa e vjershëruar, në shqip ai e vjershëron dhe sa bukur dhe me sa pasion, aq
sa shqiptari duke e lexuar mendon se ajo është shkruar për herë të parë jo në
greqisht por në shqip. Kjo ishte “doreza” e fundit për opinionin intelektual
perandorak e ballkanik. Konkluzioni: shqipja u bë, shqipen e bëmë “ne”,
domethënë ai bashkë me rilindës të tjerë, i vëllai, Vretoja, Kristoforidhi,
Pashko Vasa etj etj. Respekte të pafundme këtyre bijve të popullit shqiptar
që në luftë dhëmb për dhëmb me armiqtë e kombit shqiptar e të gjuhës
shqipe i lanë ata me gisht në gojë dhe popullit të tyre i çelën rrugën e dritës
e të progresit që ne bijtë, nipat e stërnipat e tyre gëzojmë sot. Lavdi të
përjetshme të atyre!
Në qoftë se do të shikonim sfidat që i bëri kohës, armiqve etj lartësinë e tij
si mjeshtër i poezisënë gjuhë të huaja dhe në shqip (madje në “Bagëti e
Bujqësia“ ai i kundërvihet atyre shqiptarëve bukëshkalë që me dashje apo
pa dashje kishin humbur besimin tek shqipja dhe ai ua ktheu përsëri atë.
Pena e tij u kthye me himn të shqiptarizmit. Cili nxënës shqiptar qysh nga
koha e Naimit nuk i di vargjet “O malet e Shqipërisë... etj etj. Sot ato
këndohen po si himn si në trojet etnike edhe në diasporë (të përshtatura ato
këndohen lidhur me aktualitetin sa të sotshëm aq edhe të djeshëm. Shqipëri
o nëna ime! O Kosovë o nëna ime!). Naimi e tregoi veten një kryemjeshtër i
poezisë si persisht dhe greqishten në të tre variantet e saj, të vjetër
vjershërimit si në gjuhët katharevusa, fanariote po ashtu edhe osmanisht.
Dhe këtë aftësi e mjeshtëri artistike ai e vuri në shërbim të një gjuhe tepër të
lashtë, por fatkeqësisht të pa punuar e të lënë në harresë. Ai pothuajse duke
u nisur nga hiçi trasoi një rrugë të re, krijoi një traditë të re. Atë që të tjerët e
kishin bërë për shekuj e mijëvjeçare me gjithë ato forca, ai tentoi pak a
shumë i vetëm të çajë dhe ia arriti me sukses me veprat e tij brilante e pastaj
e ndoqën të tjerët. Kjo tregon se ç’punë vigane bëri Naimi ynë i madh. Ishin
ndërmarrje titanike që i kërkonte nevoja e “mbijetesës” së një populli siç

261
ishte ai shqiptar. Bash në këto çaste të vështira del një Naim, bir shqiptari,
fisnik shqiptar, i vë shpatullat kësaj barre, i del përpara kësaj nevoje me
sukses. Në një kohë të shkurtër, duke e lënë emrin e namin e madh që mund
të korrte në letërsi të tjera të mëdha, merret me hiçin dhe shpëton një gjuhë,
atë të mëmës së vet që i dha gji dhe të “nënës së ëmbël Shqipëri që i jep
forcën që ka dhe krijoi një letërsi të vogël me duart e tij për gati 10 vjet,
letërsinë shqipe, pa u bërë merak për emra e përemra. Koha më vonë emrin
e tij e ngriti në një piedestal akoma më të lartë. Ndaj, rilindësi nga anët e tij,
Rauf Leskoviku, do të shkruante për të se: “shumë të rëndoi barra, por ti
ngrite pa gur e baltë një shtëpi të lartë. Për të Naimi ishte profet mbi profetët
dhe shkrimtar mbi shkrimtarët, i paarritshëm...
Pasi botoi “Iljadhën” e Omirit në shqip, Naimi s’u kufizua me kaq. Ai e
dinte se koha e eposeve kishte mbetur në lashtësi e në mesjetë. Për
shqiptarët e gjuhën shqipe puna ndryshonte. Ata kishin nevojë për një epos
të ri kundër armikut që i kishte robëruar. Shqiptarëve u duheshin epose të
rinj, epope të reja i prisnin. Prandaj “Homeri” shqiptar, Naimi, vendosi dhe
shkroi jo një, por dy epose, dy Iliada. Në “Iliada” Homeri i vë bashkë
perënditë me heronjtë e lashtësisë. Te Naimi i kemi të ndarë; kemi dy vjet
më pas eposin e parë “Istoria e Skënderbeut”, që i kushtohet një heroi
shqiptar të ndjekur po nga shokët e tij heronj, përballë pushtuesit të huaj.
Vendin e Trojës (truallit L.B.) të lashtësisë këtu e zë Kruja (kroi, burimi –
L.B.) e Mesjetës, e Skënderbeut, Me zjarr e shpirt i këndon të shkuarës së
lavdishme të popullit të tij të shumëvuajtur por trim dhe i kujton se epopeja
e re e çlirimit e pret përpara, për të luftuar si dikur.
Iliada e dytë, apo, si të thuash ajo “fetare”, është “Qerbelaja”. Në vend të
një eposi Naimi krijoi dy epose për shqiptarët, për t’i mobilizuar në luftën
për liri. Në qoftë se Homeri i këndonte të shkuarës, “Homeri” Naim duke
evokuar të kaluarën indirekt i drejtohet shqiptarëve në emër të së ardhmes...
Njeriu, duke parë këto dy epose të Naimit dhe gjithë atë punë që bëri për
shqipen, Shqipërinë dhe shqiptarët, në një kohë relativisht të shkurtër,
shumë intensive, që në fund të fundit i shkurtoi jetën, “e treti si qiririn”, nuk
mund të mos mendojë se si ia arriti kësaj. Vetëm të bësh vlerësimin e saj
duhet një njeri që të jetë, të paktën si Naimi, të ketë dijen e tij, kulturën e tij,
gjuhët e tij dhe aftësitë e tij krijuese, drejtuese, organizative etj. Të
mendonim vetëm ato çka përmendëm më lart për krijimtarinë e tij në gjuhën
perse e greke me tërë variantet e saj, madje ai mund të kishte bërë, po ta
donte puna, edhe në latinisht. Do të duhej të bashkonim një orientalist,
zotërues të persishtes e gjuhëve të Lindjes si Vehxhi Buharaja, , një zotërues
të greqishtes së vjetër e latinishtes si Gjon Shllaku, apo një zotërues brilant
të greqishtes së vjetër e të re si Spiro Çomora, të shkrirë në një. Po dhe kjo
s’do të mjaftonte sepse duhet të ishin krijues të poezisë në ato gjuhë të një
niveli tepër të lartë si Naimi, gjë që është e pamundur. Për studimin e
Naimit duhen ekipe të tëra specialistësh. Njeriu, duke u gjendur para një

262
kolosi të tillë, nuk di se çfarë të bëjë, të qeshë apo të qajë me ata që tentojnë
të hedhin baltë mbi një Homer të tillë shqiptar. S’na mbetet veç të vëmë
buzën në gaz përpara këtyre njerëzve “mjeranë”, të cilët duke u përpjekur të
hedhin “gurë” mbi Naimin, s’bëjnë gjë tjetër, veçse ato u bien mbi kokën e
tyre, sa herë e ngrenë para lartësisë të kolosit NAIM; s’bëjnë gjë tjetër veçse
provojnë liliputërinë e tyre... Liliputët, çfarëdo që të bëjnë, prapëseprapë
mbeten me një “l” të vogël, ndërsa Kolosi Naim mbetet kolos më “K” e
madhe që ka në krye e që gjithmonë është para “l-së”.
Studiuesi Dhori Qiriazi në fund të parathënies së vet e krahason poetin tonë
kombëtar Naim me poetin kombëtar të grekëve Dhionisis Sollomos. Ai kap
disa momente, që janë të përbashkëta, si të thuash, që i afrojnë. Shtëpia
muze e Solomos-it është në buzë të detit Jon, në ishullin e Korfuzit dhe
shikon përballë brigjeve shqiptare. Naimi për një kohë jetoi në Sarandë,
përballë brigjeve korfiate dhe aty ka qenë për disa vjet drejtor i doganës
osmane dhe ajo ndërtesë u bë më pas shtëpi muze e tij. Dy poetë kombëtarë,
ndonëse në kohë të ndryshme, më dy brigje fqinje. Si kohë i ndan një
gjysmë shekulli. Dhionis Sollomosi jetoi në gjysmën e parë të shekullit 19
dhe i parapriu, me veprimtarinë e vet, krijimit të shtetit grek dhe arriti të
shohë jetësimin e tij. Ndërsa Naimi jetoi në gjysmën e dytë të shekullit 19
dhe veprimtaria e tij i parapriu, gjithashtu, krijimit të shtetit të vet, por në
dallim nga Dhionisi grek, Naimi shqiptar nuk e pa shtetin e vet të pavarur.
Dhori Qiriazi në fund nënvizon edhe mesazhet e miqësisë që përcollën të dy
poetët. Naimi ndaj popullit grek e fqinjëve të tjerë ballkanikë në “Dëshira e
vërtetë e shqiptarëve” përcjell mesazhin e miqësisë dhe bashkëpunimit e
respektit reciprok të të drejtave të secilit. Ndërsa Dhionis Sollomosi përcjell
mesazhin e paqes midis popujve fqinjë dhe se populli i tij duhet të shohë
vetëm në atë që i takon, jo me tepër. Gjithashtu, në jetën e tyre ka një
moment të përbashkët në lidhje me krijimtarinë e tyre. Ata e filluan
krijimtarinë e tyre poetike në një gjuhë të huaj. Sollomosi në gjuhën italiane
ndërsa Naimi në gjuhën perse. Qëllimi ka qenë i njëjtë, afirmimi i tyre si
poetë në gjuhë të rrahura të poezisë ku poezia kishte traditë shekullore,
qoftë italishtja, qoftë persishtja. Mbasandaj ata me tërë forcat e shpirtit të
tyre, tërë talentin e tyre e vunë në shërbim të atdheut të vet. Koha i afirmoi
si poetë kombëtarë të vendeve përkatëse. Sollomosi, kur vdiq më 1858 në
Korfuz, nuk kishte se si ta njihte Naimin 12 vjeçar, i cili qysh në atë kohë
bënte hapat e para në njohjen e poezisë në disa gjuhë në sallonin e teqesë
bektashiane të Frashërit si në persisht, arabisht, osmanisht, të Hatikasë, që
këndohej në ditët e matemit (zisë) bektashiane, e shqipëruar nga poeti i
Frashërit, Dalip Frashëri; poezitë e shkrimtarëve bejtexhinj shqiptarë të një
Ibrahim Nezim Frakulla apo të Hasan Zyko Kamberit të Kolonjës, aty pranë
etj. si dhe poezitë popullore të toskërisë, ku i këndohej trimërisë së
shqiptarëve në luftë me armiqtë. Naimi, duke bërë “Zosimean” e Janinës, do
të ketë mësuar diçka për poetin e sapovdekur grek, Dhionisis Sollomosi.

263
Ndërsa në Stamboll s’është çudi që të ketë kaluar në çensurë botime me
vjershat e poetit kombëtar të Greqisë, Dhionisis Sollomosi. Poetët sigurisht
dinë të çmojnë poetët... Naimi, që e kishte greqishten si gjuhën e tij amtare
dhe e dinte në perfeksion, nuk ka si të mos jetë frymëzuar nga muzat greke.
Fakti që ai shkroi edhe në greqisht është dëshmia më e mirë për këtë... Sot,
nga lartësia e 150 vjetëve nga vdekja e Sollomosit dhe mbi 100 vjet nga
vdekja e Frashërit, ne jemi në gjendje të çmojmë më mirë si vlerat e tyre për
kombet respektive edhe mesazhet e tyre për miqësinë e paqen midis
popujve fqinjë e popujve në përgjithësi...

MUSTAFË XHEMAILI

Të tjerat vijnë gjithmonë pas abc-së

Sabri Hamiti: ABC, botoi Rilindja, 1998

1. Hyrja për abc

Është leht të thuash ABC. Po cila është kjo abc-ja dhe e kujt është ajo? E
shkollës, e jetës, e poezisë e amshueshmërisë? Si e ka realizuar poetikisht,
dhe cilat diskurse dhe forma i ka përdorur Hamiti, për të ndërtuar një ABC
poetike.
Në ABC tejshihet diskursi historik e forma letrare: libri poetik dhe uniteti i
tij.
Këtë unitet e ndihmon lidhja e brendshme mes cikleve të cilat përbëjnë
tërësinë e librit poetik duke filluar dhe kaluar nëpër Koha zero, ku gjenden
shenjat dhe regjistri poetik, me toposin, topikën dhe topologjinë; duke gjetur
dhe duke u futur në metaforën Lulet e egra, për të krijuar forcën e figurës,
pastaj për të kaluara te Iliria me diskursin historik, rizbuluar rishmi përmes
topikës por duke përdorur qart diskursin impersonal dhe personal.

2. KOHA ZERO (sistemi i shenjave)

Ta fillojmë leximin e tekstit sepse leximi i tij është thelbësor. Diskursi për
atdheun është i përdorur nga Hamiti me një mjeshtri artistike si rrallë në
poezinë shqipe. Leximin e mirëfilltë na e konkretizon alfabeti poetik i
Atdheut. 36 shkronjat përbëjnë edhe 36 poezi, që këtu na dalin si rrugë,
shtigje, por edhe krajata të njeriut nëpër rrugët e atdheut. Alfabeti për
fëmijët e rritur bëhet edukatë, moral, përjetësi. Në ABC figuracioni poetik
nuk del vetëm si një mjet për poetizimin e jetës, Mbi të gjitha, këtu na del

264
sistemi i shenjave, me gjuhën e veçantë poetike, e cila lirisht mund të
emërohet gjuhë poetike hamitiane.
Poezia e Hamitit nuk është thjeshtë një ekspoze alfabetike: Ajo te lexuesi
hyn si një furi poetike me përmbajtje dramatike. Pikëshikimi i poetit nuk
shpreh vetëm fiksion poetik për të përcaktuar pozicionin e tij ndaj jetës. Por
edhe më shumë se kaq: veprimin. Nëse nuk vepron mbetesh jashtë, askund,
edhe më keq: “mbetesh përjetë në gjini asnjënjëse”. Kushti është i rëndë.
Duhet të zgjedhësh mes varrit të babës dhe varrit të nënës, dhe
domosdoshmërisht përsëri mbetesh i lidhur me dhembjen (ah! pse
gjithmonë me dhembjen!?) e përjetshme të etnosit:

Atdheu dhe Mëmëdheu lidhur dy gjini

Të tretën si dhembje e kanë në gji (poezia Atdheu)

A fillon nga këtu koha zero e njeriut, a fillojnë këtu shenjat e shenjta të
vetvetes, që quhen a t dh e, a fillojnë që këtu edhe shenjat e kolektivitetit?
Hamiti i vazhdon me ngjizjen e shpirtit, të etnisë te fjala. Në poezinë Besa,
kjo shenjë emblematike ku përmes vargjeve “Farë e lindjes lidhë në terr”
(...) “Fjala e jeta lidhen si kob”, del tragjedia e personazhit lirik dhe e
etnosit. Dhe krejt natyrshëm vjen germa e tretë dhe poezia Cubi, njëra ndër
më të bukurat përgjithësisht në poezinë shqipe. Kështu krijohet ABC. Të
tjerat vijnë por, gjithmonë, pas abcës. Merrnie me mend “Cubi u nis të
fshehet në malin Cullak”! Aq këmbëngulës, aq i shkathët e aq dinak vetëm
e vetëm të gëzoj jetën, të jetë shenjë e shenjtë edhe atëherë kur:

Cilja e zemra e ftohur në acar

E lanë si cung se kohën kish harruar (poezia Cubi)

Ndodh kështu sepse Cubi ka harruar kohën, dhe mjerë ai që harron kohën në
të cilën jeton, kohën kategorinë kryesore të jetës dhe të vdekjes, harkun që
lidhë dy mrekullitë e natyrës, Zotit.
Me një shkathtësi të jashtëzakonshme gjatë vargëzimit, Hamiti brenda kësaj
poezie përdor 9 fjalë funksionale me polisemi të fuqishme teksture,
intertesktore e metatekstore me nistoren c: cub, cullak, cem, cep, cikol,
curr, Cilja, cung, cinik. Nga këtu del në sipërfaqe fuqia e gjuhës, tipari
kryesor i poezisë së Hamitit dhe funksionaliteti i saj i shprehur në kulm.
Në poezitë si, Embetha, Ëh, Gjergji, Himni, Llapi, Shqipëria etj., por edhe
Nana, Orfeu, Ura, etj., del në pah diskursi (historik, biblik dhe heroik),
tema dhe toposi - vendi, klishea, por jo vetëm në kuptimin e thjeshtë të
fjalës. Zhenet thotë “Nyja e kësaj vështirësie qëndron në një mënyrë në
takimin ndërmjet tematikës origjinale dhe të “thellë” të individit krijues dhe
asaj që retorika e lashtë e quante topika d.m.th., thesari i subjekteve dhe i
formave që konstituonin të mirën e përbashkët të traditës dhe të kulturës.

265
Tematika personale paraqet vetëm një zgjidhje të fituar ndërmjet mundësive
të ofruara nga topika kolektive.” (Figura, f. 23, botimi shqip)
Te Hamiti shenja themelore dalin Nana dhe Ura, pra topikja e brendshme e
kolektivitetit, duke u bërë klishe brenda qenies kolektive, përfaqësuar nga
uni poetik (Rugova), nga heroi lirik (Bahtini), ndërsa unë do të thosha edhe
nga personazhi lirikotragjik i Hamitit.

3. LULET E EGRA (forca e figurës)

Libri poetik si formë letrare, te S. Hamiti është i realizuar kaherë, madje që

në librin e tij të parë me titullin thirrës metaforik Njeriu vdes i ri të botuar
në vitin 1972. Poeti që atëherë poetizon njeriun si subjekt, jetën si hapësirë
dhe vdekjen si përfundim dhe një rifillim: jeto sa të jetosh, njeriu vdes i ri!
Vet ky poet dhe studjues e kritik letrar, në Tematologjia kur zbërthen format
dhe figurat thotë se përkundër librit si “album poetik, që mbledh lirikat pa
një kriter të fortë” libri poetik dukshëm dallohet nga i pari me një
“strukturim të fortë”. Por ta lëmë mënjanë autorin kritik, dhe t’i qasemi
tutje autorit poet.
ABC, është e mbështetur fuqishëm në forcën e figurës duke krijuar një
regjistër poetik alfabetik të dytë me radhë edhe te cikli Lulet e egra. Kjo
figurë (lulet e egra) shndërrohet në metaforë, por si tërësi na del edhe si
figurë në kuptimin siç shprehet për shembull Bergsoni se çdo kuptim i
realiteve shpirtërore dhe jetësore ka natyrë intuitative, gjuha që i shpreh ato
s’mund të ishte veçse metaforike.(D.Zhylie, Fjalori i filozofisë).
Ky cikël i dytë poetik, si i pari, fillon me germën A. Deri sa te cikli i parë
poezia e parë është Atdheu, te cikli i dytë është Adami. Pra as Mëmëdheu as
Eva (Hava) që do të përcaktonin gjininë femërore, pra plleshmërinë, nuk
janë më të pranishëm drejtpërdrejt, por janë Atdheu dhe Adami, që të dy në
formën dhe përmbajtjen e gjinisë mashkullore. Pavarësisht pretendimit të
gjinisë për krijimin e botës dhe insistimit:

Ruana o i madhi Zot

Sherrit të Shejtanit
Sherrit të Insanit
Sherrit të Gruas (poezia Adami)

në fund del se, pas vdekjes së Adamit, Eva është ajo që i sundon fëmijët e të
parit. Simbolikisht, simbol që krahasohet me jetën, del që EVA sundon
jetën e njeriut. Kështu poeti me forcën e figurës (figurave biblike, del në
pah edhe diskursi biblik i autorit), rrënon realitet që nuk janë fiktive, por që
janë reale e të pranishme në jetë.
Po te nistorja b dhe c, çfarë thurë poeti që të krijohet abcëja e brendshme,
pra gjendja shpirtërore. Vallë a duhet gjithçka të paralelizoj me ciklin e

266
parë? Jo! Se atje është abcëja e jashtme e shenjave të dukshme e sistemit të
madh të poetit. Te gjendja shpirtërore na del Butrinti si një vlerë e lashtë si
topikë e brendshme por edhe si një diskurs e formë këndimi, duke theksuar
ambiguitetin. Ani se lidhja mes përmbajtjes dhe formës nuk është e
drejtpërdrejtë dhe arbitrare, fjala Butrint fsheh në këtë rast dy e më shumë
kuptime:

Aty koha njësohet mbrapsht

me zbulimin e mbulimeve
duke e lodhur kujtesën
se e shkuara është e ardhshmja (poezia Butrinti)

Ta shohim tash nistoren c, ç’na sjellë ajo. Asgjë më shumë se dy fjalë, njëra
prej tyre e përsëritur tri herë:

Cing
Cing
Cing

Cingërrimë (poezia Cing)

A mund të zbërthehet e shikohet nga brenda më shumë kjo poezi? Dhe në

fund të fundit a është kjo poezi? Po! Kjo është poezi e mirëfilltë. Ndoshta
pa gjetjen e tillë të kësaj fjale dhe radhitjen në varg, alfabeti shpirtëror,
gjendja shpirtërore siç thash më lart, nuk do të funksiononte.
Cing, cing, cing- cingërrimë, tingëllon diçka brenda personazhit
lirikotragjik të Hamitit. Te ky personazh edhe kur duket që nuk funksionon
asgjë, brenda tij dëgjohet diçka, krijohet një alarm. Ky alarm shpirtëror
është domethënës, për të rifilluar diçka, për të pasur kujdes, për t’u zgjuar
nga ndërdija, për të aguar një mëngjes, për të lindur një ide, një fjalë, një zë
– cingërimë. Pastaj të gjitha tjerat vijnë: Çelësi (Si do ta zgjidhë gjuhën / Ku
ka çelës ka edhe dry?/, vjen Dimër (Përsëritja përsëritet përsëri - një
aliteracion model), për të ardhur te Dhjata (O Nanë!) para se të vjen
Egërsia kur atëherë “ngrica ngrit pushtetin”, për të hyrë në Ëndërr, kur i
kërkohet që para se të zhytet aty (dhe ajo është si vdekja vet) të jetë i dlirë si
loti (Hyra në lëkurën time, i shtypa kujtimet, e fshiva kohën, të jem i pastër
si loti në mbarim.), sepse do të vijë Frika:

Je bir i nevojës jashtë të nxori dheu

Kur në këngë lotuese u mbështoll Atdheu
Varret të shërojë të zgjohet nga shpresa
Ti je i lavdit që të krijoi mungesa

267
E kështu leximi i tekstit vazhdon deri sa krijohet plotësisht harku i shenjave
të shenjta deri ta poezia Zoti (Kur isha fëmijë s’e njoha Zotin/ Ai më njohu
si fëmijën e vetë) dhe te poezia ZHYMI, njëra ndër pozitë më të bukura në
gjithë librin poetik, kur përfundimisht (vallë përfundimisht!!):

Shtëpia bëhet lëndinë e shkretë

E mbetet shenjë një grusht zhym

Është e kotë të rikthehem apo të shkoj tutje, sepse zhymi është një gjetje e
saktë poetike për përmbyllje edhe për këtë cikël, edhe për leximin tim të
tekstit të S. Hamitit deri këtu. Dhe, veçanërisht, vjegëz e fortë për të kaluar
te cikli tjetër.
Dy ciklet paraprake, që përbëjnë një veçanti uniteti, kapituj të një abetareje
për fëmijë të rritur, siç do të shprehet autori, ishin të ndërtuar në bazën e një
alfabeti me sistem të shenjave të kolektivitetit, me diskurset historike,
biblike, heroike dhe në formën e spikatur letrare librin poetik si
kundërpeshë (por jo kundërvlerë) e albumit poetik, madje edhe deri tek
format e vargëzimit si soneti (Ura, Veremi), apo monokolonshe (si Jeta,
Rrota e Perdja, me polisemi e nivele të shumta semantike, poezi këto
antologjike për mendimin tim, me përmasa planetare, të cilat, këtu, të tërat
do t’i sillja me kënaqësi); trevargshin, (Qimet, një sarkazëm e pastër,) dhe
distikun, te poezia me topikë të theksuar Llapi, etj. Të gjitha këto në
drejtpërdrejtshmëri të ndërtimit e kultivimit të sistemit poetik të universit
letrar të S. Hamitit.

4. ILIRIA (diskursi personal dhe impersonal)

Iliria është tekst edhe i shenjave të kolektivitetit. Autori ka përdorur veç

diskurseve historik, biblik dhe heroik, edhe diskursin personal dhe diskursin
impersonal. Këtë mund ta zbërthejmë duke hyrë në tekste të poezisë dhe
nga brenda të bëhet leximi. Te poezia Koha, (një poemth në vete), që në
libër është vënë pas poezisë Perëndimi, veç diskursit historik (Iliria: Agroni,
Teuta), shihet diskursi personal i autorit, të rrëfyerit në veten e tretë:
Nisën të rrethojnë një pamje të votrës (Agroni e Teuta, ndërtojnë diçka,
shtëpi klan, mbretëri, pasuri, familje), Aty në tehun e shkumës së deteve/
Ishin të zënë piskë se villte stuhia (gjeografikisht në brigjet e deteve si kufij
dhe vijë zjarri me sulmuesit- historikisht romakët pushtues), Nga deti
adrian kuaj valësh e tmerri/ e në malet rodopeshë cinc cingërima (përsëri
cingërima që e zbërthyem më lart), përleshjet e pashmangshme e Në hark e
shigjetë njohën vetveten duke vazhduar deri Albani e Kryetrimi (këtu
Gjergji i nënkuptuar, ndërsa poezia Gjergji në ciklin e parë, si diskurs
historik dhe si topikë e përbashkët e shqiptarëve),

268
Se vetë shqiptari lau faqen i pari
Përkundi fëmijët dhe rriti bimët

si përfundim i një diskursi personal me konstatimin se jeta e kombit jepet

dhuratë për historinë, poashtu për vazhdimësinë e k o m b i t.
Kështu vazhdon me Migrenën shqiptare (Njëra pjesë, Pjesa tjetër dhe
Tërësia). Te Paqja kriminale, kemi një diskurs të thellë impersonal. Lënda
poetike e ndarë në tri pjesë, klithë nga brenda prej revoltës, kryengritësisë
dhe besimit:

Dot të ketë po kryeçarë që i vijnë tërthorë oborrit

Të djegur flakë e shkrum deri në pragun e vorrit
Djem që dijnë se liria nuk jipet si një dhuratë
Njohin valën e stuhisë të fshehur në mal të thatë
Se dielli nuk zihet rob as me rrjetë as me shoshë(f. 105)

Me diskursin impersonal te nëncikli Hapësira me topikën e theksuar si

shenjë e jashtme, në poezinë Kosova dhe topologjinë si shenja të brendshme
(Shpirti, Trupi, Zemra dhe Ashti), S. Hamiti, formon harkun e vetë diskursiv
përmes poezisë në tercinë Shqipëria, për ta lënë hapur po këtë hark me
poezinë Çamëria, duke vënë shpresën përfundimtare te poezia Lindja, si një
diskurs i ri krejt inpersonal, tronditës: Me panla të kohës rishmi del shtëpia.
Më bukur zor se thuhet poetikisht.

5. Dalja nga abc

Struktura e fortë e ndërtimit të vargjeve, shumëllojshmëria e tyre dhe stili i

veçantë poetik (autori është i gatshëm të poetizojë çdo gjë në dobi të
poezisë), janë vazhdimësi e poetikës, së përgjithshme të S. Hamitit.
Studjuesi më i mirë deri sot, i poezisë së këtij autori, kritiku Ibrahim
Rogova konstaton sakt: “Elementi me rëndësi në sistemin poetik të S.
Hamitit është dukuria e restrukturacionit, që në fakt është një ndërlidhje
esenciale midis librave të poezisë(...)”(Sistemi poetik i Sabri Hamitit,
studim për “Trungun ilir”).
ABC si libër poetik është një nyje e fortë mes opusit letrar poetik të Hamitit
të para dhe pas kësaj vepre. Kjo nyje paraqet edhe hallkën kryesore lidhëse
në ndërtimin e sistemit të plotë poetik të poezisë hamitiane.

Literatura:
1. Sabri Hamiti: ABC, Rilindja, Prishtinë, 1994
2. Sabri Hamiti: Tringu ilir, Rilindja, Prishtinë, 1983
3. Sabri Hamiti: Tematologjia, ASHA e Kosovës, Prishtinë, 2005
4. Jeronim De Rada: Parimet e estetikës, Globus R., Tiranë, 2003
5. Kujtim M. Shala: Shekulli i letërsisë shqipe, Fatik Konica, Prishtinë, 2006

269
6. Zejnullah Rrahmani:Teoritë letrare moderne,Faik Konica, Prishtinë, 2001
7. Aistoteli: Poetika, Rilindja, Prishtinë 1984
8. R. Velek e O. Voren: Teoria e Letërsisë, Rilindja, Prishtinë1992
9. Roland Bart: Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtinë, 1987
10. Zherar Zhenet: Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985
11. Ibrahim Rugova: Strategjia e kuptimit, Rilindja, Prishtinë, 1980
12. Rexhep Qosja: Tri mënyra të shkrimit shqip, Prishtinë, 2004
13. Didie Zhylie: Larousse - Fjalori i filozofisë, SHBE, Tiranë,1994
14. Dictionnaire de la langue française, Hachet, Paris, 1980
15. Grup autorësh: Mythologie, Parragon, Toulouse, 2004

270
 BASHKËSI / COMUNITATE
ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU

Lulja dhe dora që e këput

(Mbi jetën dhe flijimin e Monsinjor Vladimir Gjikës)

Moto: “Vdekje dhe pluhur, bekojeni Zotin. Bekoje Zotin ti, vdekja ime, kalbja ime,
bekojeni Zotin! Gjëra që do të lindeni prej meje kur unë s’do të jem në këtë botë,
bekojeni Zotin! Heshtje rreth kujtimit tim, bekoje Zotin edhe ti… Shpirti im, që
s’duhet të vdesësh ndonjëherë, thirre përjetësinë tënde tashmë të filluar, tek bekon,
qysh nga ky çast, Zotin!”
Monsinjor Vladimir Gjika

Një pikë gjaku që mund të lëvizë mendësinë

Nuk dihet me saktësi, por mund të përfytyrohet se betimet që mbyllen me

“gjer në pikën e fundit të gjakut” i kanë rrënjët në një traditë bese që
nënkupton flijimin e pranuar me vetëdije të plotë dhe pa kurrfarë
keqardhjeje. Pa atë pikë të fundit të gjakut, as përbërja e gjakut nuk është e
qartë, as flijimi, as përkushtimi i atij që derdh gjakun. Një pikë e tillë ishte
padyshim prej gjaku shqiptar dhe u end për mbi 80 vjet në rrembat e njërit
prej mistikëve të mëdhenj të Evropës e më gjerë, vlastarit të familjes
princërore Gjika, – që pat mërguar nga jugu i Shqipërisë në Rumani gjatë
shekullit XIII, – meshtarit Vladimir Gjika, për veprimtarinë dhe jetën e të
cilit flitet heraherës dhe pakkush ia përmend prejardhjen.
Tek përpilon një listë të gjatë me anëtarët e familjes Gjika, eshtrat e të
cilëve prehen në Varrezën “Le Mée-sur-Seine” pranë Parisit, Jean-Yves
Conrad thekson se “mbi muranën e varreve gjendet emblema e familjes dhe
në të dy krahët e saj: dy gërma greke, që dëshmojnë prejardhjen shqiptare
të familjes Gjika”. Nuk është rasti i parë e as i vetmi kur prejardhja
shqiptare e dikujt mezi del në shesh, ndonëse kjo prejardhje mund të fshihet
aq sa ç’është në gjendje të fshehë një gërmë bojën me të cilën është shkruar.
Nga ana tjetër, gjatë jetës së tij të gjatë, të mundimshme e lartuese,
Monsinjori Vladimir Gjika nuk dihet të ketë lënë ndonjë dëshmi se ishte,
ose ndihej shqiptar. Por kjo ka ndodhur me mjaft shqiptarë që mishërojnë në
gjuhë e popuj të tjerë maja të genit njerëzor. Në rastin e Monsinjorit,
përkushtimi fetar tret në vete prejardhjen etnike dhe e njëson në heshtje e
frymëmarrje hyjnore me atë kontinent të padukshëm drite, të cilin të gjithë

271
popujt e ndajnë mesveti ashtu siç disa troje ndajnë ujrat e të njëjtit det, ose
oqean.
Për fat të keq, me një kryeneçësi që e hidhëronte së tepërmi Monsinjorin,
mendësia ballkanike ende përbalt emrat e vet të ndritur, rropatet t’ua marrë
shpirtin me mosbesim, me heshtje smirëzeza dhe shpifje njerëzve të shquar
që i ka ende gjallë dhe të cilët mezi pret t’i shohë të vdekur, që t’i qajë me
shtatë, ose me nëntë palë lotë, dhe turret të rrëmbejë emra e vepra që i
përkasin vetëm pjesërisht, ose vetëm kur ia do puna. Ndoshta kjo është një
nga trajtat më të varfëra të pendesës së vonuar, të cilën kjo mendësi ende
ngurron ta zëvendësojë me pranimin në kohën e duhur të vlerave të
padiskutueshme. Prandaj edhe synimi i këtij shkrimi nuk është përfshirja e
Monsinjorit në Panteonin e emrave të ndritur të shqiptarisë, por vënia në
vend e një padrejtësie që, siç ndodh fort rrallë, nuk varet e tëra nga ligësia
apo pafuqitë njerëzore. Jeta dhe vepra e Monsinjorit duhet të njihen edhe në
shqip, qoftë edhe për hir të një pike të vetme gjaku shqiptar. Sepse
shqiptaria është shumë më jetëgjatë dhe më rrënjëthellë se sa shqiptarët që e
përfaqësojnë në një periudhë të caktuar, dhe dukshëm po vjen koha kur
shpirti i secilit prej nesh, qoftë në trajtë librash, thëniesh apo gjestesh ende
të panjohur, do të kthehet të rilindë nga ajo pikë gjaku që vulos fatin tonë të
përhershëm, pa qenë medoemos e kaltër, ndoshta ngaqë është më fort gjak
Zoti, se sa gjak njeriu.

Evropa dhe mërgimi i Pushtetit drejt Letrës

Përshkrimi i një jete të pasur dhe plot kthesa e ndan historinë klasike nga
letërsia. Ndarja bën të mundur që letërsia të fitojë vërtetësi historike të
patundshme, kurse historia të mbushet me mjete e aroma artistike që e bëjnë
të diskutueshme, madje njëfarësoj fëminore. Sepse ka jetë që s’mund të
përshkruhen veçse duke përdorur sadopak frymën me të cilën janë jetuar – e
për këtë nevojitet një empati që mund ta zgjojë vetëm dashuria e kulluar
ndaj të parëve. Janë ato jetë që ndonjëri prej nesh do të kish dashur t’i
jetonte, duke ruajtur prej tyre dritën, lartimet shpirtërore, arritjet dhe famën,
por duke përjetuar me qënien e tjetërkujt dhembjet. Mbase ajo mpirje e
moçme njerëzore, e ushqyer nga paragjykimi se të gjithë mërgimtarët që
bëjnë emër jashtë atdheut janë njëfarësoj “bukëshkalë” dhe nuk e kanë hak
sa duhet vëmendjen dhe nderimin tonë, e mbajnë të ngujuar në rrethinat e
përtymura të kujtesës edhe familjen Gjika, e cila u fali Trevave Rumune
plot 11 princër, kryeministra, gjeneralë, akademikë, ministra, diplomatë dhe
një humaniste të nivelit evropian, Elena Gjikën (e njohur me pseudonimin
Dora d’Istria).
Kur Aleksandrina Moret-Blaremberg, pasardhëse e Henrikut të IV, ishte
shtatzanë dhe priste të sillte në jetë Monsinjorin, në varret e familjes Gjika
pushonin mbi tre shekuj histori e njohur nga brenda, jo vetëm rumune e

272
ballkanike. Në thelb, është ajo histori e koklavitur marrëdhëniesh mes
Lindjes e Perëndimit, që shpesh emërtohet “fati ynë” i zi, i hidhur, mallkimi,
marrëzia, mercenarizmi, tradhtia, lapërdhia, lënia në baltë etj. Monsinjori
Vladimir Gjika do të ishte nga ëndërruesit më të mëdhenj të pajtimit mes
Perëndimit dhe Lindjes dhe, si të gjithë ëndërruesit e mëdhenj, do t’i falte
këtij pajtimi të mundshëm gjithë jetën e vet, duke dhënë një ndihmesë
shumë më të madhe se sa ata që i shterin ëndrrat nëpër fjalime e libra pa
bukë. Perëndimi zgjon mallin për të paparashikueshmen, thotë ai. Lindja
pret befasinë mrekulluese. Dielli e fton njërin: “Eja pas meje drejt së
Panjohurës”. Pragu i mistershëm, Burim yjesh, i thotë tjetrit: “Ç’do të
shfaqet vallë në horizont?”. Jo rastësisht Gjikajt vijnë nga Shqipëria, linden,
rriten, shkollohen, martohen dhe floritin fillin e pushtetit të dukshëm e të
padukshëm anembanë botës, kanë shumicën e varreve në Rumani (alias
“Portat e Orientit”), Francë e gjetkë, shkruajnë në disa gjuhë dhe bëhen
pjesë e një Evrope që vetëm pas rreth dy mijëvjeçarësh ndarjeje ndjen se
vajtimi i një fati të skëterrshëm dhe galdimi i një fati të ndritshëm janë
njëlloj afër.
I ati i meshtarit të ardhshëm, Joan Gjika (1830-1881), burrë shteti, gjeneral,
ministër i mbrojtjes dhe i jashtëm në Bukuresht, ambasador në Stamboll,
Vjenë, Romë dhe Peterburg, ndodhej me detyrë në qendër të Perandorisë
Osmane, kur, pikërisht më 25 dhjetor të 1873-shit, në ditën e Krishtlindjeve,
lavdisë së varreve dhe të të gjallëve do t’u shtohet Vladimir Gjika, princ i
lindur, mbrujtur me dhunti e tipare që, ende pa u pjekur, duhet ta shtyjnë të
zgjedhë një karrierë të shkëlqyer diplomatike, ushtarake, qeveritare etj. Si
shumica e antarëve të farefisit, foshnja nuk e sheh dritën e diellit në një
atdhe të caktuar, por në mërgim. Ndoshta ishte një shenjë, sepse Monsinjori
nuk do të ketë përveçse atdheun e përhershëm të të përkushtuarve: Qiellin.
Ndokush mund të habitet se si, pas një përvoje mërgimi shumëvjeçare,
mendja e Monsinjorit nuk është ngutur për asnjë çast që të nxjerrë perla nga
lotët prej mërgimtari. Ndjenjat dhe trandjet e përjetuara në mërgim, jashtë
një shteti, jashtë një atdheu, jashtë një shtëpie, në përpjekje për t’i shkrirë të
gjitha tokat në Tokën që s’bjerret kurrë, i ka marrë me vete në botën tjetër
dhe duket se i ka përftuar si bekime. Sepse çdo dhembje e mprehtë e një
mërgimi nuk është veçse një dëshmi më tepër që i përkasim qiellit. Vladimir
Gjika rregjet qysh në vegjëli me udhët, me portat, mes të cilave duhet të
zgjedhë e të kaptojë më të ngushtën, me njerëzit që flasin gjuhë të huaja, në
një botë pa kufij, ose me kufij që më fort afrojnë, se sa ndajnë. Kjo e stërvit
të mos e ndjejë dëshpërimisht peshën dhe hidhërimin që shkaktojnë kufijtë,
por edhe që të zhbirojë, të njohë dhe të matë saktësisht marrëzinë e
regjimeve çnjerëzore.
Jeta e tij fillimisht nuk e braktis shtratin ku ka rrjedhur kaherë pushteti,
lavdia dhe misteri i farefisit të vet: në moshën tetë vjeçare mbetet jetim nga
i ati. Princesha Aleksandrina, – e cila do të vdesë në vitin 1914, pasi i biri

273
ka dëgjuar thirrjen e Zotit, – do t’ia zëvendësojë të atin jetimit me një At
prej Dashurie që aq dhembshurisht bekon e mbron vejushat. Vladimir Gjika
shkon për studime në Tuluzë e më pas në Paris, ku do të ndjekë njëherazi
Fakultetin e Shkencave Politike, kurse mjekësie, botanike, arti, letërsie,
filozofie, historie dhe drejtësie. Më pas do të kryejë Fakultetin dominikan të
filozofi-teologjisë në Romë (Angelicum), ku do të mbrojë edhe doktoratën
në teologji.
Më 13 prill 1902 konvertohet në katolicizëm bashkë me kushërirën e vet,
Natalinë, mbretëreshë e Sërbisë, në Kishën Shën Sabina të Romës. Kur e
pyesnin pse kaloi në katolicizëm, përgjigjej me një buzëqeshje të
pazbërthyeshme: “Që të jem më ortodoks”. Ishte hapi i parë i dukshëm për
hir të pajtimit mes dy pjesëve të Kishës.
Meqenëse i vëllai ishte konsull i Rumanisë në Selanik, Vladimir Gjika
shkon atje për pushime dhe ndodh të njihet me Motrën Pucci, bashkë me të
cilën do të themelojë Grupin e Zonjave të Bamirësisë. Është vetëm fillimi i
një veprimtarie që do t’i lerë pa gojë bashkëkohësit, ndonëse Vladimir Gjika
punonte në heshtje të plotë, në hijen që ndan e njëson dy botët. Kujdeset për
të sëmurët nga kolera dhe merr pjesë në shërbimet shëndetsore gjatë luftës
ballkanike më 1913. Në fund të shtatorit 1918, Këshilli Kombëtar Rumun i
Parisit e cakton përfaqësues të vetin pranë Papës Benedikt XV. Më 7 tetor
1923, në moshën pesëdhjetë vjeçare, Kardinali Dubois, Kryepeshkop i
Parisit, e shuguron prift. Dy ditë më vonë, Papa i jep të drejtën të meshojë
në të dy ritet: latin dhe bizantin – e drejtë që nuk e ka pasur asnjë meshtar
tjetër.
Bashkë me doktor Pauleskun (zbuluesi i vërtetë i insulinës) Monsinjor
Vladimir Gjika hedh në Bukuresht themelet e spitalit “Saint Vincent de
Paul”, që do të shndërrohet më vonë në Institutin e Endokrinologjisë. Mes
viteve 1924 dhe 1938 ndërmerr një sërë udhëtimesh, – Romë, Paris, Kongo,
Sidnei, Buenos Ajres e deri në Japoni, – për të qenë i pranishëm në tubime
të ndryshme ekumenike, por edhe kur qoftë edhe një shpirt i vetëm e thërret
për ndihmë. Sepse asnjë banor i këtij planeti nuk është i huaj dhe nuk
dëbohet nga dashuria e kulluar, mbitokësore, e Monsinjorit, në një kohë kur
njeriu (“Kurora e Krijimit”, që do ta përdhosnin edhe me togfjalëshin
“kapitali më i çmuar”) jeton pezull, në pritë, e sikur mezi duron gjer t’i bëjë
gjëmën të afërmit, të largëtit, kujtdo, e as i shkon mendja se kësisoj i gatuan
vetes të njëjtin fat.
Me shaka, Papa Pius XI e quante Monsinjorin “endacaku i madh apostolik”.
Anembanë, ky “apostull i shekullit XX”, siç e cilëson Jean Daujat,
shpërndan dritë. Është, në fakt, një dhurim pa kufij, një përkushtim që
përqafon gjithçka dhe synon të pajtojë gjithçka. Shërbesa e tij shtrihet në të
gjitha mjediset, që nga kokat e kurorëzuara, udhëheqësit e shteteve,
politikanët, filozofët, artistët, shkrimtarët, teologët e deri tek anarkistët,
okultistët, homoseksualët dhe të përdalat. Gjatë udhëtimeve, por edhe gjatë

274
ndalesave të herahershme, kryente (më tepër se dy) mrekulli, të cilat ia
blatonte një gjembi nga kurora e Jezu Krishtit, gjemb që e mbante në një
kutizë të varur në qafë. Nuk e ndërpriste shërbesën as në Lazaretin76 frëng,
ku gjatë dimrit, kur ngrihej nga gjumi gjithnjë e më i pakët, duhej të
shkundte akullin nga qepallat, që të mund të hapte sytë, ndonëse në këtë
botë gjithnjë e më pak gjëra nuk po e llahtarisnin syrin.
Dritësimet që shkaktoi në jetët e shumë njerëzve, të famshëm a krejt të
panjohur, po zhvarrosen dalëngadalë nga harresa. Mes të tjerash, thuhet se
lutjet e Monsinjorit dëbuan shterpësinë e perandoreshës japoneze dhe sollën
në jetë vijuesin e dinastisë. Ndërkaq, Monsinjori ble në Auberivë një
ndërtesë që pat qenë burg grash, e meremeton dhe hap Shtëpinë për
Vëllezërit dhe Motrat e Urdhërit Shën Gjoni i Auberivës. Shtëpia
shndërrohet në bashkësi me lejën e posaçme të Papës. Për shkak të një
sëmundjeje, Monsinjori tërhiqet në Villejuif. Në vend të tij, Kardinali
dërgon një grup priftërinjsh të rinj që ndërtojnë mbi truallin e përgatitur nën
kujdesin e Monsinjorit njërën nga kishat e para moderne të Parisit.
Monsinjori emërohet Rektor i Kishës së të Huajve në Paris.
Vjen një çast vegimtar në fatin e fisit Gjika. Nuk ishte hera e parë kur Zoti
ndërmerrte pastrimin e një gjaku me ndihmën e bojës. Pushteti i kahershëm
politik e shpirtëror i Gjikajve, njëheresh me zgjerimin e ferrit moral që
avitej, zhvendoset nga jeta në letër. Dy pinjollë të tjerë të fisit, princesha
Elena Gjika dhe princi Ion (Gjon) Gjika patën hapur nga një hulli
shkëlqimtare në Kujtesë. Mes lutjesh e mrekullish të fshehura që s’kanë
nevojë as për dëshmi e as për diploma, i treti, Monsinjori Vladimir Gjika,
heq dorë nga pjesa që i takon në pasurinë e fisit dhe i “dorëzohet” shkrimit.
Njihte me rrënjë rumanishten, italishten, latinishten, greqishten, mirpo
perlat e shpirtit të vet i dhuroi në frëngjisht. Sipas tij, frëngjishtja ishte e
vetmja që i siguronte saktësinë, ishte një gjuhë që shmangte çdo patetizëm
dhe e afronte lexuesin ndaj thelbeve. Shkroi i vetëdijshëm se çdo tekst nuk
është veçse i përkohshëm, pavarësisht nga gjuha në të cilën shkruhet, ngaqë
njerëzit, vdekatarët, ne që, përsa kohë kemi trup, jemi të ndarë nga Zoti
(Shën Pali), punojmë me copë, i kemi ende buzët me qumësht, dhe hëpërhë
mjafton vetëm të përgatitemi, me ndihmën e gjuhëve të ndryshme, për
Gjuhën e Dritës. Gjuhët e tanishme, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar
apo kombëtar, mbeten copëzat e një poeme, të themi, e cila frymëzohet nga
një realitet i pakapshëm, i epërm, të cilin njeriu modern nuk e pushton dot
dhe, ngaqë nuk e pushton dot, priret ta shohë si të sajuar. “Si lum ju rumunët
që keni Monsinjor Gjikën”, pat thënë një botues francez pas leximit të
aforizmave të Monsinjorit. Kurse esteti i shquar Tudor Vianu e ka cilësuar

76
Lazaret – spital ku mjekohen, ose ngushëllohen shpirtërisht ata që vuajnë nga
sëmundje ngjitëse e jo rrallë të pashërueshme.

275
vëllimin “Mendime për rrjedhën e ditëve” si “njërin nga librat e mëdhenj të
shekullit”.
Monsinjori e njihte mirë vendin që do të zinte koha në jetën e njeriut
modern, aq më tepër koha e shenjtë. Prandaj edhe zgjodhi aforizmën, këtë
“thërrmijë metali të çmuar që mund të peshojë sa një botë”.

Bijtë e Agonisë – ideal për Shenjtët

Në një kuptim të thjeshtë, shenjtëria është të jetuarit në Parajsë qysh në këtë

jetë. Është shmangie e vdekjes, arratí nga pesha e saj ndërmjetësuese. Pragu
mes dy botëve kapërcehet dhe i zgjedhuri, falë përkushtimit, lutjeve,
pranimit të vuajtjeve dhe një jetese që mund të çmeritë shumëkënd, nis të
jetojë jetën e amëshuar. Tri kohët njësohen. Mirpo kjo nuk është vetëm një
jetë gati e pamundur. Kjo është sidomos një jetë, të cilën pakkush e
ëndërron.
Njëheresh me shndërrimin e piramidave elitare në rrjete populiste, epoka
moderne cënoi rëndë idealizmin e njeriut, duke ia zgjeruar këtij të fundit
hapësirën e të udhëtuarit dhe duke ia ngushtuar gjer në makth e kapitje
hapësirën e të ëndërruarit. Ëndrra nuk zgjohet më brenda tij nga dëshira për
të pushtuar të pamundshmen, ose të paktën për t’iu afruar asaj, por nga
nevoja për të mos u lënduar, për vetëmbrojtje. Prandaj ëndrrat e sotme
guxojnë shumë pak, ose rrijnë gatitu brenda kafazit që cakton realiteti.
Përulja e ëndrrës solli pakësimin e besimit në Hyjnor dhe rritjen e
mosbesimit në njerëz. Njeriu bëhet gjithnjë e më ujk për njeriun dhe gjithnjë
e më njeri ndaj qënieve të pagoja dhe sendeve.
Vijnë kohët kur do të ftohet dashuria në shumë vetë, kur vdekja në emër të
një ideje a të dikujt tjetër do të ketë një natyrë gjithnjë e më të rastësishme,
aksidentale. Tash e tutje askush nuk është më i aftë të vdesë për mbijetesën
e dikujt a të ndonjë ideje të lartë, ngaqë askush nuk është gati të vdesë për
gjëra që ende s’kanë ndodhur, s’janë vërtetuar e s’thyhen në bankë. Ideali
nuk ka vlerë bankare dhe si i tillë, veçanërisht pas dy luftrave botërore,
shkakton tmerr, mospërfillje, përtallje e madje ndoht. Sepse disa të
ashtuquajtur ideale, duke u trymbetuar si të vërtetë dhe si të vetmit,
shpëlanë tru, pinë gjak e rrënuan shpirtra aq sa, me kalimin e kohës,
pothuajse çdo ideal tjetër, sado i vërtetë qoftë, duket i kotë.
Plagosja për vdekje e Idealit përmes pseudo-idealeve ishte, në fakt, edhe
goditja më e ashpër që mori Shpirti gjatë shekullit XX. Dhe fakti që vdekja
për hir të një ideali mbetet gjithmonë në Kujtesë, dëshmon të paktën dy
gjëra: që kjo lloj vdekjeje nuk është e rëndomtë, por as “e natyrshme”,
përndryshe do të harrohej, - dhe që çdo lloj vdekjeje tjetër, përfshi atë për
kamje, pushtet etj, mbeten jashtë Historisë gjer edhe kur humori i
perëndishëm u fal nga pak shije.

276
Historia e flijimeve idealiste është mjaft e pasur dhe shkundulluese. Një
pjesë e tyre duken si të shartuara me legjendë e me përrallë, dhe, po të
përsëriten në kushtet e sotme, do të trandin më pak vetëdije e do të
rrënqethin më pak njerëz. Pa hyrë në imtësi teologjike, mjafton të citojmë
ato që Shën Pali shkruan në Letrën drejtuar Hebrenjve 11, 12 për disa nga
idealistët e kohërave kur Zoti nuk qe mishëruar mes nesh, kohëra që quhen
edhe të durimit të Perëndisë: “Meqë i zunë besë fjalës së Perëndisë, ata
luftuan kundër mbretërve dhe dolën fitimtarë. Sunduan me drejtësi dhe
përjetuan se si premtimet e Perëndisë u realizuan. Ata e mbanin gojën e
luanëve të mbyllur dhe shuan nxehtësinë e zjarrit. I shpëtuan vdekjes së
dhunshme. Ishin të dobët dhe u bënë të fortë. Luftuan në luftë si heronj dhe
dëbuan ushtritë e huaja. Gratë që i zunë besë fjalës së Perëndisë, i rifituan
të vdekurit…”. Kurse pjesa tjetër “vdiqën nën torturë. Refuzuan të
këmbenin mohimin e fesë me çlirimin e propozuar, sepse ishin të bindur për
një jetë më të mirë dhe të re që po i priste. Edhe të tjerët u vunë në lojë, u
rrahën me kamxhik, i hodhën në pranga dhe në burg. U vranë me gurë, u
sharruan dhe u therrën me shpatë […] Bota nuk ishte e denjë që njerëz të
tillë të jetonin në të”77.
Monsinjor Vladimir Gjika i njihte kohërat e skëterrshme që po vinin dhe, në
njëfarë mënyre, i priste. Jo me cinizmin e atij që di se shkatërrimi i botës i
sjell shpëtimin e shpirtit, sepse të zgjedhurit jetojnë në një humor krejt të
ndryshëm nga ai i të paftuarve, i ateistëve apo i njerëzve të zakonshëm. Ky
humor është pjesë e Parajsës dhe përjashton çdo lloj cinizmi. Monsinjori
pret ardhjen e kohërave të zeza ashtu siç pret një zog çastin kur do të
fluturojë për herë të parë. Dhe Monsinjori di edhe diçka që pothuajse askush
nuk e ka shprehur drejtpërdrejt: që ideali i Shenjtëve është njeriu i mbetur
pezull mes qiellit dhe tokës, mes besimit e mosbesimit, mes shpirtit e
mishit, njeriu i mesëm, i përditshëm, ai që aq dhimbshëm e pamëshirë
ndryshon nga shenjtët. Treçerek-i-vdekuri është ideali i të pavdekshmit,
agonia – ideal i Frymës. Prandaj asnjë nga të përndjekurit e shoqërisë, të
natyrës dhe të fatit nuk ka qenë, nuk është dhe s’ka për të qënë i huaj për
Monsinjorin, pavarësisht nëse në tokë vijnë kohëra vrastare a të qeta. Edhe
njëri nga kushtet themelore për lumnimin dhe shenjtërimin78 zyrtar të dikujt
është jo aq mënyra si vdiq, jo aq mrekullitë që kreu para e pas vdekjes, se sa
fryma e bamirësisë, e përkushtimit ndaj bashkëkohësve dhe ndaj njerëzimit
në përgjithësi, shenjtëria dhe ngritja e virtyteve gjer në heroizëm.

Dy kohë – vetëm një shpëlarje truri

77
Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 402.
78
Procesi mund të zgjatë nga disa vjet deri në disa shekuj.

277
Monsinjori zgjidhet të përballë në moshën e pjekurisë kohërat më të errëta
që pat parë njerëzimi, kohëra kur lënda pandehu se mori përfundimisht
pushtet mbi shpirtin dhe u vërsul ta shfaroste. Për një qënie që e sheh
martirizimin si bekim, kohëra të tilla janë gjithmonë të mirseardhura. Shën
Pavli ia pat zbërthyer rreth dy mijë vjet më parë dishepullit të vet Timoteut:
“Ki parasysh këtë: kur na pret mbarimi i kësaj kohe, do të ketë kohë të
vështira. Atëhere njerëzit do të jenë egoistë, të dhënë pas parasë,
mburracakë dhe mendjemëdhenj. Do të fyejnë të afërmit, prindërit s’do t’i
dëgjojnë dhe s’do të kenë frikë nga asgjë. Do të jenë mosmirënjohës, të
padashur dhe të papajtueshëm, shpifës, të papërmbajtur, brutalë, do ta
urrejnë të mirën, do të jenë të pabesë, mendjemëdhenj dhe arrogantë. Ata
nuk do të kërkojnë atë që i pëlqen Perëndisë, por vetëm atë që shton
kënaqësitë e tyre. Vërtet, do të shtiren si të përshpirtshëm, por fuqinë e
përshpirtshmërisë së vërtetë nuk e njohin”79.
Monsinjori njihte së brendshmi edhe mënyrat se si rridhte pushteti në
Ballkan e më gjerë, si kalonte nga njëri brez në tjetrin, nga stërgjyshi tek
nipi e stërnipi – dhe pse. Dinte pse pushteti mbetej dikur natyrshëm brenda
një grupi njerëzish dhe pse ata quheshin të zgjedhur nga Zoti, fisnikë,
sundimtarë të adhuruar nga populli. Mirpo terri i kohërave të reja ka
pabesinë dhe fantazinë që jo rrallë e liga, në mungesë të jetës, rreket t’i
shfrytëzojë për t’u dukur e përjetshme. Lidhjet e gjakut dhe të nderit
zëvendësohen dhunshëm me lidhjet e mbështetura në utopi. E atë që në
Ballkan e ka bërë utopia s’e ka bërë as Perëndia. Gjikajt janë fisnikërisht të
pafuqishëm ndaj këtyre kohërave, sepse janë rregjur të mbijetojnë në një
tjetër lloj politike, në një tjetër lloj strukture pushteti. Fjala me peshë,
mirëkuptimi, fair-play-i dhe kulti i mospërfitimit vetjak duken rrëfenja për
të vënë në gjumë fëmijët përballë dhunës që përzjehet me çdo lloj tradhtie,
kakofonie shpirtërore e paranoje. Ndoshta duke parandjerë këto përmbysje,
Ion (Gjon) Gjika, – tri herë kryetar i Akademisë Rumune, njëri nga viganët
e mendimit, të diplomacisë dhe, siç doli më pas, edhe të prozës rumune80 – i
pat lënë të nipit amanet përshkrimin e disa prej kthetrave të bishës që ish
turrur të mbyste planetin. Vëllimi “Në kohën e Karaxhës” ka disa portrete
dhe vërejtje të paharrueshme dhe na ringjall para sysh një Ballkan
magjiplotë, pavarësisht nga mëkatet që e brejnë. Aty gjen politikanë që
mburren se janë jo vetëm demokratë, por edhe demagogë, që s’duan të
vdesin jo se i tremben vdekjes, por ngaqë s’dinë si do t’ia bëjë populli pa ta,
individë që rrojnë vetëm për të mos lënë miletin në shkatërrim, hajdutë dhe
vrasës dhe shtazë të babëzitura që janë gati të gërditin pjellat e veta vetëm

79
Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 380.
80
Shih „Ion Ghika, Din vremea lui Caragea, Scrisori către V. Alecsandri / Nga koha
e Karaxhës, Letra për V. Alecsandrin, Bukuresht 1960, Biblioteca pentru toţi /
Biblioteka për të gjithë, me një parathënie të zgjeruar nga D. Păcurariu.

278
për të mos lëshuar pushtetin, sado i helmët qoftë ai, apo edhe në këmbim të
një dekorate a lëvdate. Mirpo mbi ta gjendet një shtresë prijësash që nuk i
kemi parë kaherë as nëpër ëndrra dhe nuk i kemi hasur veçse në këngë.
Njerëz që me gjithë shpirt bëhen therror, që vërtet jetojnë për hir e për nder
të popullit. Burra shteti që ndofta pikërisht ngaqë janë të tillë, bëhen pjesë e
së papërsëritshmes dhe ikin nga kjo botë duke lënë shumë pak pasardhës
shpirtërorë.
Në faqet e librit të Gjon Gjikës haset edhe një përshkrim antologjik i
murtajës që bje në Bukuresht dhe që, duke pahuar sërish simbolikën
kobzezë të përsëritjes së historisë në Ballkan, paraprin dhe përkujton aq
frikshëm zinë staliniste. “Llahtara pat hyrë në të gjitha zemrat dhe pat
ndikuar të zhdukej çdo ndjenjë dashurie e përkushtimi, shkruan Gjika. Nëna
braktiste fëmijët dhe burri gruan në duart e atyre që mbartnin të vdekurit81,
njerëz pa tru e pa frikë nga Zoti. Tërë pijanecët, të shthurrurit lidhnin nga
një shami të kuqe rreth grykës, hipnin në një qerre dhe suleshin të vidhnin
nga njëra shtëpi në tjetrën, nga një oborr në tjetrin. Hynin ditën e natën
nëpër banesat e njerëzve dhe shtinin në dorë ç’të gjenin, merrnin paratë,
argjendaritë, sahatet, veglat, shallet etj, e askush s’guxonte t’i
kundërshtonte. Ikte gjindja prej tyre si nga vdekja, sepse ata i merrnin të
vdekurit më krahë, i flaknin kuturu në qerre dhe niseshin drejt Dudeshtit
apo Çoplës, ku ndodheshin turmat e të sëmurëve. Të bëhej mishi kokërr kur
dëgjoje tmerret e dhunën e atyre përbindëshave kundër të krishterëve të
gjorë që iu binin ndër kthetra”. Disa prej kriminelëve, kur kalonin pranë
ndonjë shtëpie të pasur, s’e kishin për gjë të hidhnin brenda ndonjë zhele
apo copë mishi nga të sëmurët, që të përhapnin mortin. Mirpo pas dallgës së
parë të murtajës, “si gjithmonë pas një epidemie, sikurse edhe pas një lufte,
njerëzia kërkonte të rifitonte gjendjen e mëparshme; në pamje të parë jeta
bëhet më e lehtë, kamja e djemve dhe pajat e vajzave shtohen përmes
trashëgimive dhe vdekjeve të vëllezërve e motrave me të cilët do t’i kishin
ndarë pasuritë nëse ata do të kishin mbetur gjallë. Kur ka vdekje të madhe,
populli thotë se bje çmimi i bukës, dhe ky besim kishte asokohe njëfarë baze,
sepse, meqë eksporti mungonte, gruri kërkohej vetëm për përdorim të
brendshëm. E në të tilla rrethana martesat duhet të jenë sa më të shumta, sa
më tepër qënie ka kositur e keqja. Pra, menjëherë pas fashitjes së murtajës,
njerëzia u lëshua pas dasmave”82. Gjë që, për fat të keq, nuk u përsërit pas
fashitjes së murtajave të tjera.
Vite më vonë, Monsinjori e zbërthen gjendjen e botës së sotme si: “rihapja
dhe rishikimi i të gjitha proceseve, zgjimi i të gjitha konflikteve, shndërrimi i
hamendjeve në dogma dhe ndrydhja e dogmave në kornizën e hamendjeve…
Vegimet shndërrohen në çështje; porositë – në masa policore; mësimet – në

81
Në origjinal është „cioclu” – mbartësit e kufomave.
82
Po aty, f. 29-31

279
mendime të diskutueshme; gjërat e shenjta – në kujtime pakashumë të
pakuptuara; simbolet – në emblema konvencionale…” Në vend të teologjisë
mbi qënien njerëzore kanoset embriologjia; një tufë librash gatimi në vend
të një ushqimi të vërtetë. E kur pushtetin e kanë përkohësisht ata “Vampirë
të kujtesës, të kujtesës së zemrës, të kujtesës së shpirtit”, “Sa më i
pashkatërrueshëm të ndihet njeriu, aq më mirë di se Zoti është i
pashkatërrueshëm. Prandaj armiqtë e Zotit përpiqen të dëshmojnë, së pari,
se sa i shkatërrueshëm është njeriu, për të arritur tek shkatërrimi i vlerës së
Zotit brenda njeriut”.
Mirpo me gjithë dijet dhe kumtet që merr, Monsinjori duhet të lutet tani për
armiqtë, për ata që e përndjekin. “Kur vëllai të bën padrejtësisht një të keqe,
thotë ai, duhet të vuash më shumë për të, se sa për vete. E keqja që i bën
vetes është gjithmonë më e vogël se e keqja ndaj teje, ngaqë ai ka dëmtuar
shpirtin e vet pa e prekur tëndin, e si vëlla i mirë ti duhet ta ndjesh më gjallë
të keqen e tij ndaj vetes, se sa padrejtësinë ndaj teje”. Ai i quan vëllezër
bijtë e Agonisë, edhe kur ata janë shkaktarët dhe mbështetësit kryesorë të
saj. Sepse për Monsinjorin “Zoti është aq I gjithëpranishëm, saqë edhe kur I
kthen shpinën, e ndesh përballë”. Ai e kupton vetëshfarosjen që i përgatisin
vetes shërbëtorët e Agonisë dhe ka vetëm një mënyrë për t’u hapur sytë: nga
kahu tjetër i botës, me lutje të heshtura, duke pranuar martirizimin. Sepse
martirizimi nuk është veçse një pastrim i rrufeshëm i shpirtit përmes një
vuajtjeje trupore që shkundullon përfytyrimin tonë. Është ndarja83 e një
shpirti nga lënda në një mënyrë të veçantë: trupi i pajetë i shtohet lëndës,
kurse shpirti i martirit i bashkohet Shpirtit që vijon të shpirtëzojë krejt
lëndën.

Nulla Ostis84

Vogëlushi i lindur në një pallat mbretëror buzë Bosforit, takohet me vdekjen

në njërën nga qelitë e burgut famëzi të Zhilavës, ne rrethinat e Bukureshtit.
Sapo ka mbushur tetëdhjetë vjeç. E gjithë kamja e vënë brez pas brezi,
përfshi Pallatin e famshëm të Gjikajve, është shtetëzuar. Pallati do të
kthehet fillimisht në çmendinë e më pas në pijetore. Monsinjori nuk ka
pranuar ta braktisë Bukureshtin as gjatë bombardimeve të llahtarshme, as
kur vetë mbreti i Rumanisë, Mihai de Hohenzollern, miqtë, adhuruesit, i
vëllai me të kunatën (Zonjë Nderi e Nënës Mbretëreshë) i qenë lutur të
merrte njërin nga trenat që shkonin drejt Botës së Lirë. Mirpo bota e lirë e
Monsinjorit është bota ku idealet e tij që marrin frymë, që provojnë
varfërinë dhe tmerrin, përgjërohen për një prijës. Se kur çmimi i lëkurës bje
njëheresh me ngritjen e çmimit të bukës dhe me marrosjen e çmimit të

83
Në latinisht: martyrium, kurse në greqisht: martyrion ka edhe kuptimin ndarje.
84
Asgjë për t’u vënë në dyshim – lat.

280
sigurisë për të nesërmen, njeriu lyp ndihmën e një shpirti të zgjedhur, e një
shpirti që i mposht paraprakisht të gjitha lemeritë dhe është në gjendje të
udhëheqë drejt së Përjetshmes. Aty ku e nesërmja është njëra nga shumë
fytyrat e Vdekjes, e Përjetshmja vjen mes pranisë së një meshtari. I
dobësuar dhe me rrason e grisur që mbështjell dritë sa për një Evropë të
përçarë, Monsinjori, – tek zgjon në kokat e rrudhura të kalimtarëve pamjen
e një shenjti apo të një mysafiri nga bota tjetër, – mundohet të kapërcejë nga
një trotuar në tjetrin diku në Rrugën e hijshme Shtirbei Vodë. Polici rrugor
shtanget nga hija e plakut, ndalon qarkullimin, çapitet deri tek Monsinjor
Gjika, e merr për krahu dhe, kur mbërrijnë në anën tjetër të rrugës, i lutet ta
bekojë.
Monsinjori e bekon në sy të të gjithëve.
Ai bekim hodhi në erë, por duke ua prirë kokrrizat drejt Parajsës, jetët e të
dyve. Polici zhduket sikur të kish qenë fantazmë dhe askush s’mori më vesh
si i vajti filli, kurse plaku që guxoi të bekojë dikë në mes të rrugës, nën
hundët e aq spiunëve, përfundon në qeli. E paditin si agjent të Vatikanit dhe,
siç ndodhi shpesh edhe në botën shqiptare, shpifja përbaltte shërbëtorin e
Zotit dhe zgjeronte njollën e dyshimit rreth Selisë së Shenjtë.
Në burg Monsinjori kujdeset për plot 242 të burgosur, të ndërgjegjes dhe të
pandërgjegjes. Dëshmitarët pohojnë se s’pati një orë gjumi dhe iu qëndroi
pranë të gjithë atyre që rrezikonin të lëshoheshin e të shisnin shpirtin.
Buzëqeshte me marrinë e përndjekësve të vet, që, pa e kuptuar, ngulmonin
të pranonte pikërisht atë që pat ëndërruar gjatë gjithë jetës, martirizimin.
Është megjithatë një fatkeqësi e madhe për njerëzinë e këtij shekulli,
thoshte, sepse u mbrujt nën hijen vrastare të dy librave: “Mein Kampf”-i
dhe “Kapitali”.
Ndëshkuesit përpiqen t’i shkulin pohimin. E dënojnë rrejshëm me vdekje, e
zgjojnë që pa gdhirë, i venë një thes në kokë, e zvarrisin deri tek muri i
pushkatimit, i kërkojnë dëshirën e fundit (që mbase ishte “Të më
pushkatoni, por jo si tani!”), pastaj shkrehin armët e mbushura me plumba
të verbër. Brenda thesit ku mjaft koka të tjera Zoti e di ç’kanë menduar,
Monsinjori buzëqesh. Ata ia nxjerrin kokën jashtë, tallen, hedhin kunja, por
në një përçartje nga ato të djajve që dridhen në ferr, sepse për ta vdekja
është kufiri i mbramë i lakmisë për pushtet e për pak lavdi, dhe përtej
vdekjes i pret vetëm asgjëja. Nuk i bjenë më të se, pasi kalon mes
“pushkatimit”, Monsinjori vërtet nuk ka pse ta pranojë fajin e paqënë.
Pranimi do ta çojë pó para një pushkatimi – dhe ai një pushkatimi sapo i ka
bërë ballë me kokë në thes!
Pasojnë plot tetëdhjetë e tri varje të përbindshme elektrike (siç quhej një
cfilitje e asaj kohe), a thua se hasmët e tij synojnë të nxjerrin me ndihmën e
korrentit nga trupi i shenjtit të gjallë atë që s’kanë arritur ta nxjerrin mijëra
mëkate e trauma njerëzish të vuajtur, që patën gjetur prehje pas takimeve
me Monsinjorin. Hasmët nuk e njohin marrëdhënien e vërtetë torturë-shpirt-

281
vdekje. Ata pandehin se vdekja ka për të gjithë të njëjtën peshë, të njëjtin
kuptim dhe se vdekja nën torturë është më e padurueshmja. Verbimi
shpirtëror, ose më saktë: të gjalluarit jashtë Shpirtit i bind se jeta e gjithkujt
mbyllet njëheresh me vdekjen dhe se hidhërimi i të vdekurit mes dhembjesh
trupore e shndërron në ferr të përjetshëm jetën e përkohëshme.
Monsinjori e njeh në thelb këtë shekull. Di se mishi është ndërkryer të
gëlltitë e të mbytë Shpirtin, por ndodh si atëhere kur stomaku gëlltit dhe
rropatet të mbytë një thikë diamanti. Ata nuk e njohin as fuqinë e një pike
gjaku shqiptar para vdekjes, e një pike që rrjedh e para, ose e fundit. E
qindfishuar nga hyjnorja, ajo pikë gjaku dëshmon sërish se qetësia me të
cilën shqiptari pret vdekjen nuk është shpërfillje, krenari e sëmurë, etje për
të hyrë në këngë e legjenda e as përbuzje ndaj kësaj jete, por një shprehje e
rrallë e besimit në një botë tjetër.
Ajo pikë gjaku zmadhohet në rrembat e Monsinjorit edhe ngaqë ai mpaket
dhe nuk peshon më shumë se pesëdhjetë kile.
E nxjerrin para një gjyqi “të sajuar nga idhujt” e së tashmes, jo aq për të
qenë në rregull me drejtësinë, se sa për të parë deri ku mund të arrijë forca e
këtij njeriu. E kësaj qënieje që ua jepte kotheren e vet bashkëvuajtësve, që
robtohej në punë bashkë me të tjerët dhe që kish hapur brenda ngrehinës së
burgut një zgavrojë drite, ku shumë vuajtës të rëndomtë takuan vetë Zotin
dhe u kthyen nëpër qelitë e tyre të rilindur.
Monsinjori ngulmon të mbrohet vetë, jo rastësisht pat studiuar edhe për
drejtësi. Në sallën e gjyqit ndodh krisja e gjuhës, ndarja e së njëjtës gjuhë në
dy të folme që e përjashtojnë njëra-tjetrën. Por vetëm njëra mbetet gjuhë,
teksa tjetra ngurtësohet duke shpëlarë edhe trurin nga i cili rrjedh. Përplasen
mesveti fjalë të panumurta që s’përshtaten me kurrgjë, shprehet ai.
Ndërhyjnë më pas jehonat që e trashin edhe më fort turbullirën.
Idhujt përdorin gjuhën e drunjtë, kurse Monsinjori gjuhën e Shpirtit. Kjo i
kthjellon të vërtetën mbi vazhdimësitë që sundojnë këtë botë. Ka një
vazhdimësi të perëndishme dhe një tjetër që nënkupton pushtet njerëzor. Si
të ishte helm i gatuar vetëm për të mpirë e gurëzuar shpirtin, kjo kalohet
dorë më dorë, nga brezi i etërve në brezin e bijve dhe të nipave. Është
vazhdimësi tokësore, kalimtare, dhe synon mbajtjen e pushtetit kryesisht
politik. Ajo nuk mbështetet në dhunti e traditë, por vetëm në biologji, duke
u stërmunduar të kopjojë strukturën e kahershme të lidhjeve të gjakut,
mbase edhe ngaqë në kohërat moderne shpesh vetëm gjaku i përbashkët
mund të bëhet dorëzanë për njëfarë mirëbesimi. Ky lloj vazhdimësie mbetet
shprehje e shpërfilljes ndaj Zotit, por ngulmon të shpikë prejardhje hyjnore,
duke sjellë tërthorazi shembuj nga fisnikëria e dikurshme. Idhtarët e saj
bëhen me kalimin e kohës ustallarë të vërtetë, duke përvetësuar stilin
hyjnor, mirpo duke e përdorur në kah të kundërt. Por asnjëherë përdorimi i
një stili nuk është edhe përdorim i Shpirtit që e ka krijuar. Idhujt harrojnë se
ndodhen para një princi të lindur, nga ata të hershmit, dhe mbase nuhatja e

282
gjakut të zgjedhur i kafshëron. Ata nguten ta zhdukin, sepse prania e princit
nxjerr në pah sa të pazgjedhur janë.
Para se të dalë nga salla, Princi kapet me duar pas trarëve të kafazit ku e
gjykuan dhe as pesë gardianë nuk arrijnë ta shkulin, aq sa të pranishmëve u
vjen të besojnë se tërbimi i tyre për ta ndëshkuar i është kthyer plakut në
fuqi. “E bëra për ju, jo për ata”, iu thotë Monsinjori bashkëvuajtësve. E pat
dhënë atë dëshmi force jo për të trembur hasmët, por për t’ju dhënë guxim
miqve.
Në të gdhirë të 16 majit 1954, i veshur vetëm me lëkurët e lindjes dhe me
një copë rasoje, shqiptari i lindur në Turqi, i rritur në rumanisht, i shkolluar
në frëngjisht e italisht, shërbëtori i dyfishtë i Zotit, mistiku që pat magjepsur
elitat evropiane me librat e tij, në mungesë të një prifti a murgu, e kthen
burgun në rrëfimtore dhe nuk stepet të rrëfehet me zë të lartë në prani të
bashkëvuajtësve. Sipas dëshmive të njërit prej nxënësve të tij, priftit Horia
Cosmovici85, fjalët e mbrame të Monsinjorit ishin: “Po vdes me ndërgjegjen
e qetë, sepse bëra gjithë ç’munda, - ndonëse jo gjithmonë gjithë ç’duhej
bërë, - për Kishën e vërtetë të Krishtit, në një periudhë të trishtme për
vendin tim dhe për gjithë botën e qytetëruar”.
Dhe jeton çastet e para të dies natalis, domethënë lindet në Parajsë.
Kujtimi i Vladimir Gjikës është ende “i arrestuar”, ndodhet në mes të rrugës
që ndan shenjtërinë nga paragjykimet, zilitë, mospërfilljet dhe pafuqitë
njerëzore. Mirpo ky Plak i Gjikajve, – që i njeh mirë të gjithë dhe të gjitha,
– nuk ngutet, sepse e di: ata që e shtrojnë jetën, vdekjen dhe përjetësinë e
tyre në këmbët e Zotit do të mëshirojnë mirëfilli, gjer edhe me këmbët e
tyre, të gjorët që s’dinin se ç’po bënin as kur shkelnin, as kur shkeleshin me
këmbë.
Bukuresht, dimër 2006

CORNEL DUMITRESCU86

Interferenţe demografice, culturale, spirituale între aromâni

şi albanezi – o abordare sociologică

Relaţiile dintre majoritate şi minoritate într-o societate multiculturală, în

care există grupuri etnice distincte, religii diferite, limbă de exprimare
diferită, tradiţii şi obiceiuri diferite, pot deveni uneori sursă de conflicte şi
tensiuni sociale. Există o tendinţă a majorităţii ce se poate exprima în mod

85
Revista IKON, nr. 1, Bukuresht 1995, f. 51-60.
86
Sociolog şi cercetător ştiinţific la Muzeul Satului „Dimitrie Gusti” din Bucureşti.

283
explicit sau implicit, de omogenizare şi integrare, uneori până la asimilare, a
minorităţii de către majoritate, urmată, ca o consecinţă, de o atitudine de
cedare a presiunilor sau, din potrivă, de una de păstrare a identităţii
culturale.
România, după anul 1990, a dezvoltat mecanisme politice care garantează
relaţii normale între majoritate şi minoritate, aşa cum sunt asigurarea
reprezentării în Parlamentul ţării a fiecărui grup etnic, Consiliul
Minorităţilor Naţionale, dar şi o atitudine deschisă, cooperantă, a societăţi
civile faţă de minorităţi, ceea ce sociologii denumesc, într-un cuvânt,
conceptul de alteritate, de acceptare a celuilalt. La fel de cunoscut este
modelul sociologic românesc de bună vecinătate, model rezultat din
cercetări asupra convieţuirii în Dobrogea, Banat, Bucovina, Transilvania,
zone etnografice unde locuiesc, alături de români, un număr important de
minorităţi din România. Acest model pune accent pe respectul diversităţii
culturale, pe comunicare interculturală, în ultimă instanţă pe interferenţe
culturale, toate acestea ducând în final, la o mai bună cunoaştere, o mai
mare toleranţă interetnică, precum şi la îmbogăţirea spirituală a fiecărei
etnocomunităţi. Într-o lume a globalizării, a mondializării, ceea ce ne poate
diferenţia de ceilalţi, fără a ne enclaviza, rămâne specificul cultural şi
spiritual.

Albanezii se consideră a fi urmaşi direcţi ai vechilor iliri ce au populat în

antichitate o parte importantă din Balcani, după majoritatea surselor istorice
anterior venirii slavilor în această zonă geografică. După cum afirmă
specialiştii, ilirii au sosit în peninsula balcanică în jurul anului 900 î.H., iar
după ce regiunea a fost cucerită de Imperiul Roman, Iliria a fost organizată
ca provincia romană Illiricum, ulterior numindu-se Dalmaţia, pentru ca mai
apoi să fie sub dominaţie grecească şi a Imperiului Bizantin.
Teritoriul Albaniei de azi a devenit o parte a Imperiului Otoman în 1478,
după o perioadă îndelungată de rezistenţă armată condusă de Gergji
Kastrioti Skanderberg şi de prinţul Leke Dukagnjini, (acesta din urmă
cunoscut şi prin faptul că este autorul Kanunului, cod cutumiar civil şi
moral), iar în 1912 Albania a devenit independentă. Între 1928 şi 1938
forma statală a fost aceea de regat, iar în 1938 a devenit posesiune a Italiei
până în anul 1945, când puterea a fost acaparată de partidul comunist
albanez. Începând cu anul 1990, Albania a iniţiat reforme democratice,
precum pluripartidismul şi economia de piaţă. Convieţuirea ilirilor pe
teritoriul actual al României începe în perioada stăpânirii Daciei de către
Imperiul Roman, când împăratul Traian aduce în prima parte a secolului al
II-lea d.H lucrători de origine albaneză, pentru a lucra la minele de aur din
Munţii Apuseni. Apoi, va exista un contingent de soldaţi albanezi în oastea
lui Mircea cel Bătrân ce a participat alături de alte popoare creştine, la
bătălia de la Kossovopolje din anul 1389, cu scopul de a pune stavilă

284
înaintării turcilor în Europa. După ocuparea teritoriului Albaniei de armatele
otomane, un alt val de albanezi se îndreaptă către Ţările Române; astfel, un
document din 1595 redactat de Giovani Marini Poli, trimisul împăratului
Rudolf al II-lea în Ţările Române, şi adresat curţii imperiale, arată că
domnitorul Mihai Viteazu permite unui număr de circa 15000 de albanezi
să se aşeze în Ţara Românească, scutindu-i şi de biruri pe o perioadă de 10
ani.
În secolele următoare, albanezii au trăit în Moldova şi Ţara Românească ca
meseriaşi, negustori, agricultori, arnăuţi (oameni din garda domnitorilor),
iar revoluţia de la 1821 găseşte un contingent important de albanezi în
oastea lui Tudor Vladimirescu şi în cea a grecului Al. Ipsilanti, astfel că la
mijlocul secolului XIX etnicii albanezi din Romania numărau circa 30000
persoane. Tot în această perioadă, se înfiinţează societăţi culturale ale
albanezilor, precum „Drita”, „Societatea scrierii albaneze”,”Dituria”, ziarul
„Sqipetari”, iar în 1905 s-a înfiinţat la Constanţa o şcoală albaneză sub
conducerea dr. Ibrahim Themo, printre profesori aflându-se şi poetul Alexs
Stavri. Trebuie să amintesc aici faptul că albaneza este o limbă
indoeuropeană, cu dialectele tosk şi gheg, iar în albaneză
„squipetar”(albanez) vine de la „squipe”, ceea ce înseamnă „stâncă, munte”
(„oameni de la munte”), iar cuvântul „carpe”desemnează tot „munte”, de
unde numele de „Carpaţi”. De altfel, multe cuvinte, circa 150, sunt similare
în albaneză şi română: gât, mânz, buză, brad, brâu, copil, căciulă, baltă, a
curma – kurmaj, căpiţă – kjipi, fluier – floere, crăciun – kercun, eta – timp,
etate, ş.a., ceea ce întăreşte afirmaţiile unor istorici care vorbesc despre
convieţuirea timp de multe sute de ani alături de albanezi a romanităţii
orientale.
După primul război mondial a sosit un alt val de albanezi, în special din
Macedonia, ce s-au stabilit cu precădere în Transilvania, din motive
economice, dar şi pentru a studia în învăţământul superior românesc; se
poate afirma că prima parte a secolului XX, şi datorită societăţii
„Bashkimi”, ce a avut un rol important în efervescenţa vieţii culturale
albaneze din Romania, a fost o perioadă de maximă înflorire şi prosperitate
a comunităţii albaneze din România.
Dintre personalităţile mai cunoscute ce au avut un rol important în istoria
României, se pot enumera prinţesa Elena Ghica (poeta Dora d’Istria),
familia Lupu (Vasile Lupu a ajuns domnitor în Moldova), scriitorul Victor
Eftimiu, muzicienii Al. Mihăilescu Toscani şi Kristaqi Antoniu, actorul
Chiril Economu, poetul Alexs Stavri, cel ce a compus imnul naţional al
Albaniei pe muzica lui Ciprian Porumbescu, arhitectul Spiru Nicolau,
Pandeli Vangheli, care a ajuns prim ministru în Albania, Dimitrie Berati, ce
a ajuns ministru de externe, Naum Veqilhargi, cu un merit deosebit prin
faptul că a tipărit primul dicţionar în Romania al limbii albaneze, şi mulţi
alţii.

285
De altfel, marele istoric Nicoloae Iorga spunea despre albanezi că „sunt veri
buni cu românii”, referindu-se la asemănările de trăsături caracteriale
precum hărnicia, dârzenia, tenacitatea cu care şi-au apărat de-a lungul
veacurilor identitatea şi fiinţa naţională, iar în limba albaneză „vla”
înseamnă „frate”: în acest mod se adresează albanezii vecinilor lor aromâni.
Dar asemănările nu se opresc la trăsături caracteriale, şi am să amintesc aici
de interferenţe gastronomice între albanezi şi aromâni, interferenţe datorate
convieţuirii în acelaşi areal sute de ani: alimentaţia ambelor populaţii se
bazează în mare măsură pe carne de oaie şi vită (pilaful cu carne de oaie
este un fel de mâncare obişnuit la aromâni şi albanezi), apoi „pipirivţi”, la
aromâni, care este o salată de ardei, roşii şi brânză, mielul fript la proţap sau
mielul în aluat, ca şi diferite prăjituri cu nucă şi miere (renumitele
baclavale), apoi braga şi pita cu praz, brânză sau spanac, la fel de mult
apreciate de aromâni şi albanezi, „târhână” şi „peturi”, care sunt copturi din
grâu ce rezistă mai mult timp, şi multe asemenea. Iar când un albanez te
invită la masă, nu se poate să nu fii servit cu iahnie de fasole, orez cu
legume şi carne de oaie, friptură de berbec sau de oaie cu sos de smântână,
la care se adaugă „raki”, (ce asemănare cu românescul „rachiu”!) o băutură
ce seamănă la gust cu coniacul. Iar prăjitura „hoshaf”, din smochine, este
încununarea unei mese tradiţionale albaneze.
În privinţa portului popular al albanezilor, se poate observa o asemănare cu
cel al aromânilor, datorită convieţurii îndelungate în acelaşi areal a celor
două etnii; astfel, tulpanul triunghiular, varianta basmalei, apare în costumul
de lucru la câmp al femeilor din regiunea balcanilor, ca şi pantalonii ce erau
purtaţi de bărbaţi, cu o croială tip „şalvari”, ce amintesc de portul popular
albanez. Acelaşi lucru se poate spune şi despre paftalele de metal, înşirate
pe brâie ţesute în casă.
Este greu de afirmat categoric cine şi în ce proporţie a influenţat pe celălalt,
dar pot afirma cu certitudine că ambele etnii se mândresc cu frumuseţea
portului popular, şi aceste asemănări culturale nu fac decât să sublinieze
buna convieţuire a celor două etnocomunităţi în spaţiul balcanic.
În ceea ce priveşte relaţiile instituţionale, oficiale, statul român a oferit
albanezilor în 1911 posibilitatea desfăşurării serviciului religios în limba
albaneză în cadrul bisericii „Dintr-o zi” din Bucureşti, iar între anii 1919 –
1935 a fost editat în România ziarul „Albania Nouă”.
De asemenea, la Bucureşti au fost editate cărţi şi manuale şcolare în limba
albaneză ale lui Naim şi Sami Frasheri, Jani Vreto, Kristo Meksi (acesta din
urmă a scris o importantă lucrare intitulată „Turcia şi transformarea ei”, în
care vorbea despre problemele mişcărilor naţionale ale ţărilor din Balcani în
acea perioadă de frământări politice). În anul 1899, în Bucureşti, a avut loc
un congres al albanezilor din România, care a lansat un apel la independenţa
Albaniei, sub suzeranitatea Imperiului Otoman, cerând introducerea limbii
albaneze ca limbă oficială, şcoli în limba albaneză, înfiinţarea armatei

286
naţionale compusă din toţi albanezii, musulmani, ortodocşi sau catolici,
document ce dovedea faptul că naţiunea albaneză avea, la sfârşitul sec.XIX,
atributele unei naţiuni moderne. De altfel, la următorul congres, cel din
1905, tot de la Bucureşti, cererile participanţilor s-au radicalizat, în sensul în
care s-a cerut independenţa Albaniei, şi s-au stabilit frontierele viitorului
stat.
În luna mai 1907 a fost înfiinţat „Comitetul albanezilor pentru libertatea
Albaniei”, iar în 1911 a fost creat un alt comitet, sub conducerea lui Ismail
Qemali şi Tefik bey, care a pus problema declanşării luptei armate pentru
obţinerea independenţei faţă de Turcia. Anul 1912 a fost anul când,
deasemenea la Bucureşti, în luna noiembrie, a fost declarată în cadrul unei
mari adunări independenţa de stat a Albaniei.
Iată, pe scurt, o istorie a relaţiilor foarte bune la nivel instituţional, dar şi la
cel al inteferenţelor culturale, pe care, de-a lungul timpului, albanezii din
România le-au avut cu poporul român şi cu statul pe al cărui teritoriu
vicisitudinile vremurilor le-au purtat paşii.
Despre relaţiile recente, la timp istoric, dintre cele două naţiuni, se poate
spune că, începând cu ultimul deceniu al secolului XX, în noul context
politic, ele capătă o nouă dimensiune. Astfel, o statuie - bust a poetului
naţional albanez Naim Frasheri a fost inaugurată în anul 2006 în parcul
Herăstrău din Bucureşti, în prezenţa, printre alte personalităţi, a ministrului
de externe albanez Besnik Mustafaj, iar o expoziţie a artistului fotograf
Alket Islami a fost deschisă în acelaşi an la sediul Muzeului Naţional de
Artă Contemporană; acestea sunt numai două exemple recente de
continuare a bunelor tradiţii culturale dintre Albania şi România.
La nivel instituţional, există un acord de colaborare culturală şi un program
interguvernamental de schimburi culturale, acorduri de colaborare pe linie
ştiinţifică şi în domeniul învăţământului, protocoale de colaborare pe linie
de presă audio – video, iar recent, Albania a semnat Acordul de stabilizare
şi asociere cu Uniunea Europeană, ceea ce deschide noi perspective
apropierii culturale dintre România şi Albania.
Tot în ceea ce priveşte colaborarea culturală: o antologie a opt autori clasici
şi moderni realizată de profesorul Kopy Kycyku din proza albaneză,
intitulată „Frumuseţea care ucide” (aici trebuie amintiţi Lasgush Poradeci şi
Mitrush Kuteli, ce au studiat în anii 1930 ai secolului XX în România, iar
cel din urmă a ajuns director în Banca Naţională a României).
(…) În prezent, se apreciază că numărul albanezilor din România ar fi de
circa 8000 de persoane, ce sunt reprezentaţi în Parlament, la fel cum sunt,
de altfel, reprezentate toate celelalte minorităţi, având deci posibilitatea să-
şi susţină în mod democratic doleanţele legate de specificul lor cultural şi
naţional.
Iată acum o poveste adevărată despre o familie de albanezi din România:
locuieşte în Slatina familia lui Hashim Memish, vestit în tot oraşul pentru

287
îngheţata, braga, produsele de cofetărie şi cafeaua din prăvălia sa. Familia
lui Duad Memish, tatăl lui Hashim, s-a stabilit în acest oraş din Oltenia în
anul 1912, venind din zona localităţii albaneze Kruja, şi a deschis o afacere
cu produse de cofetărie. Firma se numeşte şi azi „La atletul albanez”, iar
istoria acestei denumiri este următoarea: în anul 1913, o echipă de luptători
turci, trimişi de sultanul Abdul Hamid al II-lea în Germania, la curtea
kaiseului, a făcut un popas în Slatina. Aici unul dintre turci, cel mai voinic
dintre ei, a provocat la trântă pe oricine doreşte să lupte cu el, cu
promisiunea că cine îl va învinge, va câştiga şi un premiu de 200 napoleoni
de aur. A acceptat provocarea Sabit, fratele lui Daud Memish, care a reuşit
să îl învingă pe luptătorul turc; dar Sabit nu a păstrat banii pentru el, ci i-a
donat conducerii oraşului, pentru scopuri caritabile. Pentru acest fapt de
generozitate, primăria oraşului a hotărât să adauge la denumirea prăvăliei
cuvintele „La atletul albanez”, denumire ce s-a păstrat până în zilele
noastre, iar din anul 1993, Hashim Memish este cetăţean de onoare al
oraşului. Pe la cofetăria lui au trecut, de-a lungul timpului, personalităţi
importante, precum fotbalistul Gheorghe Hagi, actorii Ion Caramitru, Nicu
Constantin, Amza Pellea, cântăreaţa Doina Badea, scriitorul Mircea
Dinescu, filozoful Andrei Pleşu, fostul ambasador al SUA în România
James Rosapeppe, chiar şi fostul preşedinte al Franţei, generalul Charles de
Gaulle. Acesta este un exemplu, din multe altele asemenea, de bună
convieţuire şi integrare a albanezilor din România în viaţa societăţii de azi.

Cine sunt aromânii? Iată o întrebare la care răspunsul pare a fi şi greu şi

uşor. Uşor, pentru că cel mai simplu ar fi să spunem că sunt vorbitori de
dialect român, răspândiţi în ţările din Balcani şi în România, de religie
majoritar ortodoxă, şi având ca ocupaţii tradiţionale creşterea animalelor,
meşteşugăritul şi negustoria. Acesta este un tablou „pe scurt” al aromânilor.
Dar, problema devine una mai serioasă, mai grea, în momentul în care
punem în discuţie argumentele istoricilor, ale lingviştilor, ale etnologilor, ce
au studiat, fiecare din unghiul lor de vedere, problema originii aromânilor.
Date sigure despre aromânii sud dunăreni sunt din anul 976, de la cronicarul
bizantin Kedrenos, care aminteşte despre asasinarea fratelui lui Samuel,
ţarul bulgar, de către o ceată de „vlahi”, iar un alt cronicar bizantin,
Kekaumenos, afirmă circa o sută de ani mai târziu, că vlahii din zona
munţilor Pind provin din vecinătatea Dunării (aşadar, lasă să se înţeleagă
el, aşezarea slavilor la sud de Dunăre a împins populaţiile romanice spre
Munţii Pind).
Majoritatea specialiştilor afirmă că graiul aromânesc s-a format la sud de
Dunăre, ca o formă orientală a romanităţii occidentale, suferind influenţe
slave, greceşti sau albaneze, în funcţie de populaţiile din arealul în care
convieţuiau.

288
Din punct de vedere lingvistic, asemanarea mare dintre limba vorbită de cei
din nord si limba vorbită de cei de la sud de Dunăre, de aceeasi origine
latină, duce la concluzia că este vorba de o singură limbă, iar cercetătorii
afirmă faptul că limba română s-a dezvoltat din protoromână, iar influenţele
diferite nu au dus la o delimitare lingvistică evidentă.
Ca răspândire geografică, aromânii se întâlnesc în toate ţările balcanice.
Astfel, în Bulgaria, ei sunt numiţi vlahi, vlasi, cuţovlahi, ţânţari, dar o parte
din ei, ce se autonumesc rumâni, sunt dacoromâni ce vorbesc graiul
oltenesc. În anul 1186 a abut loc o răscoală condusă de Petru şi Asan, doi
aromâni, care doreau crearea unui regat vlah independent în sudul Bulgariei
şi în zona Salonic. În următoarele şase secole, aromânii au coexistat pe
teritoriul actual al Bulgariei sub stăpânire otomană, o perioadă grea din
punct de vedere economic şi social în toată peninsula balcanică. Numărul
aromânilor din Bulgaria este greu de apreciat în zilele noastre, totuşi se
poate afirma că vorbitori de limbă română şi aromână ar fi de circa 15.000
persoane.
În Serbia, statisticile oficiale vorbesc despre circa 40.000 români şi 130.000
vlahi la recensământul din 1991, dar Mişcarea Româno-Vlahilor din Serbia
spune că cifrele nu sunt reale, şi aprecierile lor ajung la cel puţin 600000 de
etnici români. Românii din Voivodina, din Banatul sârbesc, au condiţii să-şi
păstreze cultura şi să vorbească limba, dar cei din regiunea Timoc nu sunt
recunoscuţi drept minoritate, nu au condiţii să-şi conserve identitatea, şi
vorbesc o limbă arhaică şi impregnată cu elemente slave.
Cei mai mulţi din aromânii trăitori în această ţară sunt urmaşii populaţiei
tracice, ulterior romanizate din provinciile Moesia Superior şi Dacia
Ripensis, care la începutul primului secol creştin ocupa regiunea cuprinsă
între Belgradul de azi şi localitatea Lom din Bulgaria, şi care regiune era
locuită de triburile tracice ale dacilor moesici.
În a doua jumătate a sec.IV d.H, lângă localitatea Niş de astăzi, era sediul
Daciei Mediteranea, unde a activat episcopul Niceta, „apostolul dacilor de
pe ambele maluri ale Dunării”, după afirmaţiile istoricului Vasile Pârvan.
În Republica Macedonia, aromânii aparţin ramurii grămoştenilor şi a
fărşeroţilor (cuvânt derivat de la oraşul Frasheri, din Albania), şi sunt în
număr de circa 250000, după aprecierile reprezentanţilor comunităţii. În
Macedonia există mai multe şcoli cu predare în aromână, vlahii - aromâni
sunt recunoscuţi în mod oficial ca minoritate, având dreptul să-şi păstreze
identitatea etnică, culturală şi religioasă, şi sunt reprezentaţi şi în
parlamentul macedonean.
În Grecia, aromânii sunt cunoscuţi drept „cuţo-vlahi”(români şchiopi, după
cum spune Nicolae Bălcescu, pentru că păşesc apăsat, cu greutatea lăsată pe
câte un picior), „fârşeroţi” sau „vlahofoni”, şi după unele aprecieri ar fi de
până la 1 milion de persoane (Alexandru Duţu – „Dosarele istoriei”,
nr.6/1998). Dar statul grec consideră că aceştia ar fi greci romanizaţi,

289
nerecunoscând minoritatea aromână, deşi până în anul 1945 a existat
învăţământ în limbile română-aromână, iar în serviciul religios s-a folosit şi
aromâna ca limbă de cult. Însuşi Constantin Rigas, erou al redeşteptării
naţionale a poporului grec, a fost de origine aromân, ca şi alţi reprezentanţi
de seamă ai culturii greceşti, precum G. Averoff, S. Lambru, iar generalul
Ioannis Kolottis, aromân şi el, a fost cel ce a oţinut, în calitate de prim
ministru, independenţa Greciei faţă de Imperiul Otoman.
În România, aromânii sunt în număr de circa 200000 de oameni, răspândiţi
în special în Dobrogea, dar şi în Bucureşti. Până la instaurarea regimului
comunist în România, o preocupare culturală constantă a autorităţilor era
aceea de a susţine din toate punctele de vedere emanciparea aromânilor din
Balcani şi din România; dar perioada anilor 1945 – 1990 a însemnat o
stagnare, o îngheţare a relaţiilor instituţionale oficiale ale statului român cu
statele din Balcani în problema minoritarilor, iar sprijinul autorităţilor
române faţă de aromâni a fost înlocuit cu o tăcere apăsătoare din acest punct
de vedere.
În Dobrogea, aromânii grămoşteni se întâlnesc în localităţile Cobadin,
Palazu Mare, Mangalia, Cogealac, Săcele, Sinoie, Casimcea, Beidaud,
Ceamurlia, Camena, Babadag, Tulcea, Măcin, aromânii fărşeroţi sunt
grupaţi în localităţile Agigea, Palazu Mare, Constanţa, Ovidiu, Nisipari,
Mihai Kogălniceanu, Cogealac, Panduru, ramura aromânilor moscopoleni
poate fi întâlnită în special în localităţile Nisipari şi Ovidiu, aromânii
pindeni sunt răspândiţi în jurul localităţilor Techirghiol, Tariverde, iar
aromânii muzăchiari (denumirea vine de la câmpia Muzăchia din Albania)
se pot întâlni cu deosebire în Constanţa şi Ovidiu. Mai există şi un număr
mai redus de aromâni megleni, de religie mahomedană în special, în
localitatea Cerna şi satele din împrejurimi. Dintre personalităţile de
aromâni, trebuie amintiţi mitropolitul Andrei Şaguna, cărturarul Emanoil
Gojdu, familiile de intelectuali renumiţi Juvara, Papahagi, Philippide,
istoricii A.Xenopol şi Al.Rosetti, actorii Toma Caragiu, Ion Caramitru,
marele scriitor I.L.Caragiale, fotbalistul Gh.Hagi, ş.a.
În Albania, aromânii „(rămâni” îşi spun ei înşişi), sunt concentraţi în jurul
oraşelor Corcea, Vlora, Fier, Avlona, Tirana, Durres, aparţin ramurilor
arnăucenilor, fărşeroţilor şi grămoştenilor, şi sunt recunoscuţi drept
pricepuţi meşteşugari în aur şi argint, agricultori, crescători de vite, buni
comercianţi şi industriaşi; practicarea transhumanţei i-a catalogat de către
străini multă vreme drept nomazi, în realitate fiind un popor sedentar, cu
case solide din piatră şi conduşi de „celnici” (conducători militari, dar şi
judecători), păstrători de legi străbune. Mai există şi ramura saracacianilor,
care au scăpat de grecizare şi s-au stabilit pe teritoriul de azi al Albaniei,
mai ales în jurul localităţii Stepur. În Albania activează biserica aromână
„Sf. Sotir” din Corcea, o şcoală şi o grădiniţă în dialectul aromân, o
asociaţie a aromânilor, ziarul bilingv „Frăţia-Villazenimi”. Trebuie să

290
amintesc faptul că o serie de personalităţi din Albania sunt de origine
aromână, printre ei artistul fotograf Aurel Duka, fostul prim ministru Fatos
Nano, iar unul din eroii naţionali ai Albaniei este aromânul Constantin
Belimace. În acelaşi context al restituirilor, personalităţile lui Apostol
Mărgărit, aromân din Macedonia, ce a devenit primul inspector al şcolilor
aromâneşti din Balcani, precum şi cea a scriitorului Nicolae Batzaria,
senator, primul (şi singurul) aromân membru al guvernului „junilor turci”
din partea partidului „Uniune şi progres”, calitate în care a semnat tratatul
de la Londra din anul 1913 prin care lua sfârşit dominaţia otomană în
regiunea balcanilor, se cuvine a nu fi uitate. O altă uriaşă personalitate a
secolului XX, Maica Teresa, născută Agnes Boiagiu, provine dintr-o familie
mixtă aromâno-albaneză.
Cunoscută localitate de aromâni este Moscopole, ce în anii 1780 avea circa
70000 locuitori, în majoritate aromâni, cu şcoli, peste 40 de biserici, palate
de marmură, bănci, şi unde a existat prima tipografie din Balcani, localitate
care a fost aproape rasă de pe suprafaţa pământului la ordinul paşei de
Thesalia Ali Paşa, care nu a văzut cu ochi buni ridicarea de biserici şi
aşezăminte creştine în loc de geamii şi şcoli turceşti.
În funcţie de arealul geografic, mai există aromâni gopeşteni, olimpieni,
moscopoleni,
Acum o poveste adevărată despre o familie de aromâni din Albania: la
mijlocul sec.XIX, în satul Boboştiţa, situat la 8 km. de Korcea, locuia într-o
casă înconjurată de viţă de vie , familia Cuneşca (Constantin şi Polixenia), o
familie de aromâni ortodocşi. În acest sat, precum şi în cel vecin, numit
Drenova, în acei ani erau multe biserici, un lucru mai puţin obişnuit, o
particularitate, după cum afirmă Rodica Cunescu (vedem mai jos cine este).
Constantin şi Polixenia au avut 5 copii, pe nume Mihail, Stavri, Vasile,
Teodor, Marina şi Alexandrina, care au învăţat carte la Tirana, în limba
greacă. Pe la sfârşitul sec. XIX şi începutul sec. XX, mulţi locuitori aromâni
din aceste locuri au migrat, din motive economice, spre Grecia şi România.
Printre ei, şi fraţii Mihail, Stavri, Vasile şi Teodor, care au ajuns la
Bucureşti şi au încercat să se lanseze în afaceri. Mihail nu a reuşit şi s-a
întors în Albania, dar Vasile şi Teodor au reuşit să se lanseze în afaceri ca
negustori, iar Stavri a urmat studii superioare la Iaşi. Toţi aceşti fraţi
Cuneşca, atunci când au ajuns în România, aveau cetăţenie turcă, dobândind
ulterior, prin anii 1910, cetăţenia română, iar numele de familie s-a
transformat, cu acastă ocazie, în Cunescu.
Stavri Cunescu a ajuns secretar de stat în Ministerul Muncii, s-a preocupat
îndeaproape de soarta muncitorilor, a înfiinţat şcoli de ucenici, cămine
muncitoreşti, etc. A fost căsătorit cu Aurica şi a avut trei copii: Vlad, ce a
ajuns medic, Sergiu, care a urmat ingineria, şi care a reînfiinţat în anul 1990
Partidul Social Democrat Român, partid ce fusese interzis de regimul

291
comunist din România între anii 1947 – 1989, şi Constantin, care a urmat
studii juridice.
Mihail Cuneşca, cel ce s-a întors în Albania, a avut şi el trei copii, pe Cicio
şi Ilo, ce ulterior au ajuns ingineri, şi pe Sotir, care a urmat studii de fizică,
şi a ajuns decanul Facultăţii de Fizică din Tirana. Mai trăieşte încă în
Boboştiţa Ilo Cuneşka, şi este acum, în anul 2007, în vârstă de 86 de ani.
Teodor Cunescu a fost căsătorit cu Petrina, şi a avut doi copii, pe Radu,
inginer, ce actualmente locuieşte în Franţa, şi pe Rodica, tot inginer.
Marina Cuneşca a rămas în Albania şi s-a căsătorit acolo, iar Alexandra s-a
căsătorit în România.
Toată această poveste a familiei Cuneşca din Albania, Cunescu din
România, am aflat-o de la Rodica Cunescu (căsătorită Dumitrescu), ce
afirmă că vorbeau în casă aromâna - „cainas” („ca la noi”) , grai învăţat de
la bunica Polixenia prin anii 1930 ai secolului XX.
În anul 1894 a luat fiinţă la Bucureşti „Frăţia de Boboşteni”, o „Frăţie
filantropică”, aşa cum reiese din articolul nr.1 al acestei asociaţii, care îşi
propune să susţină din donaţiile membrilor „îmbunătăţiri şi binefaceri ce se
vor face în comuna Boboştiţa din Albania”; aceste donaţii se vor face „în
fiecare 2 iunie, în cadrul unei serbări câmpeneşti, la care fiecare membru va
da obolul benevol”. În articolul nr.35 din statutul „Frăţiei de Boboşteni”, se
arară că din sumele de bani strânse din donaţii, „se va trimite suma de 1000
lei spre a se face o liturghie în prima Duminică după Paşte, la care se vor
pomeni de către preotul comunei numele tuturor membrilor Frăţiei de la
înfiinţare până la zi”. (conf. Anuarul Albanezul, nr. 404, pg. 146-147). Din
Comitetul de constituire a „Frăţiei de Boboşteni” făceau parte: Nicolae
Georgescu, ca preşedinte, Nicolae Nestor, ca vicepreşedinte, Vasile Tracu
(casier), Ilie Teodoru (secretar), Costică Zisu, Nicolae Cociu, Paul Leacu
(consilieri), Mihail Nicolau şi Tănase Begiu (cenzori), Cristache Cardu şi
Petre Begiu (cenzori supleanţi), iar printre membrii activi, sunt menţionaţi,
în iunie 1933, printre alţii, Victor Eftimiu, Naum Sakelarie, Pandele Cociu,
Stavri Pateli, Hristea Galio, Vasile, Stavri şi Theodor Cunescu, Gheorghe
Bubani, ş.a. În articolul 44, se arată faptul că „sigiliul Frăţiei este oval, cu
inscripţia în partea de sus Frăţia de Boboşteni din România, la mijloc este
emblema Frăţiei (2 mâini împreunate), iar în partea de jos este data
înfiinţării Frăţiei (1 ianuarie 1894)”. Iată un mod elocvent în care au înţeles
aromânii din Boboştiţa, stabiliţi în România, să nu-şi uite locurile natale, şi
să acţioneze pentru ca tradiţiile comunităţii să nu se piardă.
Ca o concluzie: Cine străbate zona Dobrogei, unde locuiesc o bună parte din
aromâni şi albanezi, dar şi a Banatului, a Bucovinei, a Transilvaniei, va
constata, pe de o parte, faptul că locuitorii de pe aceste meleaguri, indiferent
de originea lor, cunosc foarte bine limba oficială a ţării, dar şi faptul că prin
şcoli, biserici, geamii, cămine culturale, toate minorităţile au posibilitatea să
se exprime în limba maternă, să-şi conserve moştenirea culturală, să-şi

292
perpetueze tradiţiile şi obiceiurile, iar pe de altă parte, trăsături specifice
popoarelor din peninsula balcanică, precum ospitalitatea, bogăţia
folclorului, păstrarea tradiţiilor, respectul faţă de religie, sunt caracteristici
intrinseci şi românilor şi albanezilor; se poate afirma, fără teama de a greşi,
că păstrarea identităţii naţionale, dârzenia cu care aceste două etnii, inclusiv
aromânii, au rezistat sub jugul marilor imperii, sunt tot atâtea motive de
mândrie pentru spiritul albanezului şi românului - aromânului secolului
XXI.

293
 SCRIPTA MANENT
ANTON ÇEFA
Sistemi poetik i Lasgushit në një monografi
(Mbi veprën e dr. Anastas Kapuranit “The Myth of Lasgush”)

Në vitin 1978, studiuesi e kritiku letrar Sabri Hamiti, në një përmbledhje të

tijen të poezive të Lasgushit me titullin simbolik “Vdekja e Nositit”, pajisur
me një studim analitik, shkruante: “Poezinë e Lasgushit e ka përcjellë
kritika letrare shqipe edhe në kohën kur është botuar nëpër revista e
publikime të ndryshme, edhe mbas daljes në libra të veçantë. Mirëpo, edhe
sot në shqip nuk kemi një shkrim monografik mbi veprën poetike të tij.”
Kjo gjendje ka vazhduar deri në ditët e sotme. Si për çudi të këtij fakti, për
poezinë e Lasgushit – këtë poet që i përket jo vetëm letërsisë shqipe por
edhe asaj botërore – kemi në dorë të parën monografi dhe këtë në gjuhë të
huaj: “The Myth of Lasgush”, vepër analitike me vlera të mëdha shkencore,
e studiuesit Anastas Kapurani, botuar në Upfront Publishing LTD, United
Kingdom, në v. 2004.
Është i gjatë vargu i punimeve studimore për poezinë e Lasgushit. Ai fillon
me Çabejn, (artikull i vitit 1929), dhe vijon me Nonda Bulkën (në një
shkrim panoramik për letërsinë e kohës), Skënder Luarasin (një artikull
gjithashtu panoramik, me titull “Letërsia moderne në Shqipëri”, në gjuhën
serbo-kroate), Mitrush Kutelin, Kristë Malokin. Myzafer Xhaxhiun, Vehbi
Balën, Rexhep Qosjen, Sabri Hamitin dhe Frida Idrizin. Ismail Kadare, në
“Ftesë në studio” e ka çekur poezinë e Lasgushit dhe ka dhënë disa të dhëna
me interes për jetën e tij në kohën e diktaturës. (Nuk jam plotësisht në dijeni
nëse është bërë ndonjë studim i tillë nga v. ’90 e këndej).
Rexhep Ismaili në mbasthënien e librit të tij “Poezia e Mihail Eminescu-t”,
duke kritikuar studiuesit e metodës krahasimtare, që kanë bërë fjalë për
ndikimet e Eminescu-t tek poezia e Lasgushit dhe duke argumentuar faktin
që “epërsia e Lasgushit ndaj Eminescu-t është e dukshme, ka shtruar
problemin shumë të rëndësishëm që “kur flasim e shkruajmë për poezinë
është mirë të nisemi përherë nga teksti konkret, të bëjmë interpretimin e tij
dhe interpretimin e figurave poetike e nocioneve, për të gjetur verifikimin e
tyre një herë brenda sistemit poetik të autorit, e pasi të bëjmë këtë punë të
kërkohen lidhje e përgjasime.” (Për këtë paragraf dhe të mësipërmin, shih:
Sabri Hamiti: “Lasgush Poradeci – Vdekja e Nositit”, f. 46).

294
Meqë poeti ynë i madh ka krijuar një sistem poetik krejtë të veçantë, në të
gjitha elementet përbërëse të tij, studimet serioze që janë bërë, në një
mënyrë a në një tjetër, dashur a padashur, e kanë vënë në dukje këtë dukuri
tejet rëndësore për veprën e Lasgushit. Me vetëdije e me një saktësi
shkencore, këtë e ka realizuar studiuesi Sabri Hamiti.

***

Në “The Myth of Lasgush” (një vepër e vëllimshme me 306 faqe), Kapurani,

në përpjekjet e tij të mundimshme për zbulimin, ndërtimin dhe
funksionimin e sistemit poetik lasgushian, na ka dhënë me një origjinalitet
të theksuar mekanizmin aq të sofistikuar të këtij sistemi. Monografia ka këtë
strukturë: “Në kërkim të një miti”, “Kur miti ka lindur”, “Gjuha që flet
miti”, “Brenda dhe jashtë shtëpisë së yjeve të Lasgushit”, “Poezi të
përkthyera”. Në fund janë dhënë disa shënime për Poetin dhe referncat.
Hallkat që përbëjnë zinxhirin e sistemit poetik tek ”Miti i Lasgushit” a
nocionet – figura (signs), që e përbejnë atë janë: ylli, liqeni, dashuria,
vdekja, dhimbja, fjala, përjetësia, natyra, pluhuri yjor dhe zalli i brigjeve të
liqenit. Secila prej këtyre nocioneve-figura ruan identitetin e vet simbolik,
por në një kërkim të pandërprerë, duke pasur një uri përvëluese për dritën e
së panjohurës, ato pasurohen me shtresa të reja kuptimore-figurative, më të
larta e më të përsosura, dhe lëvizin drejt njohjeve të reja, duke e çuar
sistemin poetik drejt një përimtimi gjithnjë e më të përkryer, që rritet në
formën e një spiraleje.
Kryehallka e këtij zingjiri është Ylli. Ai shënon gurin e themelit të poetikës
lasgushiane, që duke u bërë vatra kryesore e “kuzhinës së kuptimit”, (sipas
Roland Barthes), d. m. th. magjja ku gatuhet brumi poetik, të ofron shtegun
e parë dhe më të rëndësishmin në studimin e metodës krijuese të poetit.
Për Lasgushin, krijimi poetik është hyjnor. Ai vjen tek krijuesi në krahët e
një ylli të zjarrtë:
Sbret një yll prej lartësie,
Një të ndritur shkrepëtime
Posi flakë e posi hije
Ajo rynë në zemër time.

Drita dhe energia e yllit, çka dëshmojnë njohje dhe përjetësi, “fjalës së
palosur i hapin kindin e një pale”, poeti frymëzohet dhe ajo që ai krijon
është “një këngë gjaku”: “Ndjej në gjit një këngë gjaku”.
Për Kapuranin, poezia lasgushiane – kënga e gjakut - karakterizohet nga
dimensioni i saj universal. Si energji mitike që nuk është kurrë në pushim,
por në një kërkim të përhershëm për ide e forma të reja, ajo shtyn përpara në

295
mënyrë organike udhëtimin prej Sizifi të vetëtransformimit deri sa arrin në
transhendencë. Ajo është “dritë njohjeje” dhe “drirë përjetësie”. Kështu
kënga e gjakut, “materia poetica” që krijon poeti ynë i madh; është një
energji e tipit të ri, aparati struktural që ftillon dhe organizon me mjeshtëri
këtë shndërrim të pazakontë të energjisë, është një “triadic matrix,” që
konsiston në Dhimbjen, Yllin, Dashurinë.
Veçoria kryesore e strukturës poetike të Lasgushit qëndron në faktin se
infrastruktura e poetit është një përzierje e veçantë e dritës dhe errësirës, ajo
të drejton nga hapësirat qiellore në abiset e errëta. Shkëlqimi poetik
vezullon në “jetë e vdekje përqafuar”.
Me sistemin e tij poetik, Lasgushi ka shtjelluar me një poetikë të lartë e
origjinale edhe një filozofi vetanake, duke u futur në hulli ontologjike,siç
është gjeneza e yjeve. Është dashuria, një etje e pashtershme e saj, që i
mban gjallë yjet, të cilët “prej mosgjëje zunë fill / plot me jetë e mall të
valë.”
Në një kapitull të veçantë, shqyrtohet “Gjuha që flet Miti”. Autori ka
theksuar që gjuha e Lasgushit karakterizohet nga një origjinalitet i përtejmë,
që e dallon nga të gjithë poetët tanë, dhe ka dhënë me aftësi natyrën e kësaj
gjuhe. Fjalën lasgushiane, ai e krahason me një kupë kristali, që merr dhe
reflekton dritë e heshtje vazhdimisht. Çka endet në karpetin e kuptimësisë
është një mozaik shumëngjyrësh, një pejsazh fijesh të zjarrta të thurura me
imtësi e delikatesë në flakën e tyre të një heshtjeje që digjet. Fjala, “nocion
e figure”, formohet si “shape eterne brenda shapelessness”.
Gjithë lava Sausurreane e kuptimësisë ka një krater të vetin të pashoq, nga i
cili shpërthen herë pas here për të ardhur tek ne. E gdhendur prej një dore
mjeshtri, fjala lasgushiane, kjo “fshehtësirë e ndezur në fill prej
shkrepëtime” është më e mira dhe e më e bukura fjalë që është krijuar
ndonjëherë në poezinë shqipe. Kësaj veçorie të stilit komunikues të
Lasgushiti i shtohet një tjetër veçori: aventurat befasuese që sendërton poeti
me fjalën e tij, që për autorin përbën “një nga teknikat e komunikimt të
pashpikura ndonjëherë”. Spikasin në gjuhën poetike të Lasgushit emërtimi i
“ndjenjave bipolare”, siç i ka qujtur vetë Poeti në studimin e tij “Poezi et
coetera”, dhe që nuk janë vetëm ndjenja, po edhe dukuri të jetës, natyrës
dhe kozmosit.
Duke zbuluar sistemin poetik të Lasgushit, autori ka përimtësuar me
mendjemprehtwsi edhe në shtresat e pafiksuara të tekstit artistik, duke
“lexuar” në “vendet e zbrazëta” të këtij teksti, siç i ka emërtuar esteti W.
Iser.
Rëndësore, veç zbërthimit origjinal të sistemit poetik lasgushian, është
vlerësimi shumë i lartë në rrafsh shoqëror i kësaj poezie për kohën që është
shkruar, d. m. th. kryesisht për vitet ‘20 të vendit tonë, dhe për kohërat tona

296
të mëvonshme a, siç e ka thënë autori, brenda mitit të sistemit poetik të tij,
“Lasgushi krijoi një mit të ri, mitin e përjetshëm të gruas dhe të dashurisë
për të”; çka për gjendjen shoqërore të vendit tonë, në kohën kur shkruante,
“Lasgushi u vu në rolin e pionierit, . . . e drejtoi atdheun në rrugën e gjatë e
të mundimshme të emancipimit e të prosperitetit”, të një mendësie
qytetëruese dhe të çlirimit shpirtëror.
Në kapitullin e fundit “Jashtë dhe brenda shtëpisë së yjeve të Lasgushit”,
autori na ka dhënë mitin e jetës dhe, më tej, mitin e përjetësisë së tij; ai ka
treguar se me qëndrimin e tij dinjitoz gjatë dekadave të diktaturës, poeti i ka
dhënë popullit të vet mësimin tejet fisnik të kundërvënies ndaj saj.
“Martirizimi i tij – shkruan autori – është një mit në vetvete…Ai ka një
armë vdekjeprurëse: mitin e heshtjes së tij”.
Në “The Myth of Lasgush”, termi “mit” është përdorur nga autori në disa
shtresa kuptimore. Përveç kuptimit kryesor, d. m. th. “rrugës tek shtëpia e
poetit”, termi është përdorur dhe për vetë jetën e poetit, siç e çekëm në
paragrafin pararendës. Në një rast tjetër është thënë: “Poeti krijoi një mit të
ri: mitin e gruas dhe të dashurisë së saj”, etj.
I rrëmbyeR nga lënda poetike që shqyrton, i mrekulluar nga miti lasgushian,
stili i Kapuranit në parashtrimin e ideve, situatave poetike, interpretimin e
strukturave tekstore, gjuhës dhe elemnteve tjera të poezisë lasgushiane,
karakterizohet jo vetëm nga thellësia e mendimit, mprehtësia, por edhe nga
hijeshia; stili i autorit është edhe ai poetik dhe i ekzaltuar, shpesh mjaft i
sofistikuar.
Referncat teorike lidhen me emra autoritetesh të njohura boterisht në fushën
e filozofisë, estetikës, gjuhësisë, kritikës letrare, poezisë si: Roland Barthes,
Ferdinand De Saussure, Jacques Derrida, Martin Heidegger, Terence
Hawks, Jacques Lacan, F. O. Mathiessen, Pablo Neruda, Friedrich
Nietzsche. Ndërsa për trajtimin me konkretësi të mitit, autori ka vlerësuar
Eqrem Çabejn dhe Ismail Kadarenë.
Studiuesi i parë i poezisë së Poradecit, Çabej, në v. 1929 e ka cilësuar
Lasgushin si poet “të cilin Shqipëria do t’ia falë njëherë botës”. Me
monografinë “The Myth of Lasgush” të dr. Kapuranit, është bërë hapi i parë
shumë i rëndësishëm drejt jetësimit të mendimit profetik të studiuesit tonë
të madh. Vlerën studimit ia shton përkthimi nga ana e autorit i njëzet e pesë
poezive të poetit, në të cilat autori ka bërë përpjekje për ta ruajtur jo vetëm
idenë, por edhe mekanizmat teknike të poezive.

297
 BAHTIE GËRBESHI ZYLFIU87

Gratë në muzikë
Kuptohet se është e pamundur që të japim një pasqyrë të plotë historike e
kronologjike të kontributit të grave në fushën e muzikës, mirëpo, hulumtimi
i kontributit të grave në këtë fushë, jep të kuptojmë se në disa vende, deri
diku, është bërë përpjekje për të ndriçuar kontributin e grave në muzikë. Në
anën tjëtër, shumë vende të tjera ende janë shumë larg ndriçimit të
kontributi të tyre në këtë fushë.
Edhe pse muzika ka pasur vend të rëndësishëm në jetën e popujve të vjetër,
si dhe përkundër faktit që shumë legjenda janë bartur në letërsinë e
përgjithshme të Greqisë antike, është vështirë të vlerësohet drejt roli dhe
vendi që kanë zënë gratë në muzikën e asaj kohe. Një vlerësim i drejtë është
i pamundur për shkak të mungesës të të dhënave të dokumentuara.
Në këto vështirësi has muzikologu i cili hulumton të kaluarën me qëllim që
të zbuloj çka kanë arritur gratë në muzikë. Çdo hulumtues i cili ka provuar
të zbuloj më shumë për botën e grave në këtë fushë, ose së paku për të
dëshmuar praninë e grave në muzikë, ka pasur problem për shkak të
mungesës së fakteve historike. Kështu, disa studiues mendojnë se gjurmët e
grave në muzikë qëllimisht janë fshirë dhe janë anashkaluar, ose janë
harruar për hatër të historisë mashkullore, të cilën e kanë shkruar meshkujt
për meshkuj.
Pierre Mesnard88 ka shkruar se është i lumtur ai historian i cili beson që di të
ndriçoj rrjedhat e periudhave ku secila prej tyre i përgjigjet një aspekti të

87
E lindur nė vitin 1967, nė Prishtinė. Shkollėn fillore, tė mesme, studimet e
rregullta si dhe ato pasuniversitare i ka bėrė nė Prishtinė. Ka magjistruar nė vitin
1998, kurse mė 2003, nė Fakultetin Filozofik, dega e Historisė, ka mbrojtur tezėn e
doktoratės me titull: “Elena Gjika (Dora D’Istria) – jeta dhe vepra”. Hulumtimet
shkencore kryesisht i ka bėrė nė Bukuresht, Tiranė, Prishtinė, Zagreb, Zarė, Sarajevė
etj. Pas pėrfundimit tė studimeve ka punuar si gazetare, pastaj si mėsimdhėnėse nė
gjimnazin Eqrem Çabej nė Prishtinė. Prej fillimit tė vitit 2000 punon nė Bibliotekėn
Kombėtare dhe Universitare tė Kosovės. Gjithashtu ėshtė ligjėruese nė Fakultetin e
Edukimit. Ka botuar një sërë punimesh (Gruaja e shėndoshė – familja e shėndoshė,
Sektet islame, fetė e pėrziera, Laskarina Bubulina – symbol i trimėrisė dhe i
sakrificės, Doktor Ibrahim Temo – figurė e ndritur e kombit shqiptar, Fatin tragjik
Selfixhe Broja e kishte tė pėrcaktuar nga diktatura, Musine Kokalari – krijuese dhe
intelektuale e pamposhtur, Elena Gjika (Dora d’Istria) figurė madhore e Rilindjes
Kombėtare Shqiptare, Tradicionalja apo biblioteka digjitale, Dr. Muhamed Mufaku,
Shqiptarėt nė botėn arabe në revista shkencore dhe në të përditshme si Itifak, Bota
Sot, Studime Orientale, Koha Ditore etj)

298
caktuar të civilizimit, derisa shpirti i secilës është i mishëruar me një varg
personash të shquar dhe me kryeveprat e tyre të cilat, bashkarisht paraqesin
të gjitha vlerat e epokës së tyre89. Ne mund të themi se duhet të jetë i lumtur
ai hulumtues i cili sadopak do të ndihmonte në ndriçimin e kontributit të
grave në muzikë gjatë periudhave më të hershme të historisë.

***

Prej shkrimeve autentike historike, pllakave të varreve, vazove të punuara

dhe gurëve të gdhendur nga Egjipti i vjetër e dimë se rreth vitit 2563 Iti ka
qenë këngëtare, Hekenu harfiste e Meyet-Nit e Hatshepsut artiste të këngës
që poashtu ka qenë edhe mbretëresha Nefretiti. Gjithashtu, Emrat Isis dhe
Nephthys, të cilat sigurisht kanë qenë këngëtare dhe valltare, janë të
përmendura në këto shkrime. Ato artiste të këngës kryesisht kanë jetuar jo
larg nga qyteti Tebe, mjedisit kulturor të Egjiptit të vjetër dhe qytetit të
ardhshëm kryesor të Nilit, qytetit që e ka adhuruar mbreti Akhenaten.
Asgjë nuk dihet për artisten e muzikës Sammuramat. Gjithashtu, mundemi
vetëm të supozojmë për izraeliten Deborah, e cila ka kënduar për famën e
Izraelit në një këngë të njohur, prej së cilës ka mbetur vetëm një pjesë, edhe
ajo, kuptohet, anonime, e për të cilën akademikët ende shkruajnë punime
shkencore.
Disa pjesë të poezive të Corinninos dhe Safos tregojnë mjaft për suksesin e
tyre si poete, por asgjë nuk flitet për muzikën e tyre edhe pse Corinna dhe
Safo kanë qenë artiste muzikante të jashtëzakonshme në mesin e
bashkëkohanikëve të tyre.
Po ashtu nuk ka gjurmë të Lais dhe Megalostratis, edhe pse të dyjat janë të
njohura për kontributin e tyre në muzikë. Nuk mund të vërtetohet se kjo
është për arsye se veprat e tyre janë shkatërruar qëlllimisht, për arsye se ato
kanë qenë femra sepse nuk ka gjurmë as të muzikës të zhvilluar nga
meshkujt në të njëjtën periudhë.
Në anën tjetër, është befasuese që aq shumë shkrimtarë grekë kanë
lavdëruar jo vetëm bukurinë fizike të hetereve të cilat janë marrë me muzikë
(bukurinë që ishte aq e rëndësishme në Greqinë antike) por edhe diturinë,
dhe famën e tyre. Ata dhe shumica e filozofëve didaktik kanë shkruar për
jetën e hetereve duke ngatërruar mitin me realitetin.
Athenaeus numron gati 3000 hetere, të cilat janë marrë me muzikë dhe kanë
jetuar në Korinth. Ndoshta shifra është tepruar, por jep të dhëna të përafërta

88
Pierre Mesnard, Existe-t-il une philosophie baroque, në : Actes de Journees
internationals d’etude du baroque de Montauban, Francë, 1965, f. 37.
89
Ives Bessiers dhe Petricia Niedzëiecki, Women in music, në: Women of Europe, -
Comission of the European Community, 1985.

299
për numrin e hetereve, prej të cilave gati të gjitha kanë qenë artiste
këngëtare që kanë jetuar në dy qytetet më të mëdha, Athinë e Korinth.
Të gjithë artistët këngëtarë është dashur që të arrijnë shumë dituri dhe të
ushtrojnë pandërpre. Grekët kanë bërë muzikë tërë ditën. Ata kanë bërë
muzikë për zotërat dhe trimat-heronjtë e tyre, muzikë për dashurinë dhe
bukurinë si dhe himne që lavdëronin fitoren. Me qenë hetere ka qenë
ndoshta vetëm një prej mënyrave të vetme që gratë me prejardhje të varfër,
ose edhe robëreshat, të bëjnë atë që më së shumti kanë dëshiruar- të merren
me muzikë.
Në periudhën klasike njihen edhe një lloj tjetër i artisteve këngëtare dhe
vallëtareve që shoqëronin njerëzit gjatë udhëtimeve të tyre. Ato kanë qenë
të ngjashme me këngëtaret bashkëkohore të orkestrit, sepse janë marrë për
ahengje e manifestime të ndryshme, ose kanë bërë muzikë nëpër salonet e
atëherëshme. Dy instrumente, të cilat femrat i kanë dashur më së shumti,
kanë qenë lyra dhe aulosi. Fjala bashkëkohore “flautë” rrjedhë prej
përkthimit të fjalës greke “aulos”, edhe pse aulos në të vërtetë ishte një lloj i
obosë.
Ekziston edhe një e dhënë që tregon se aulosi ishte nga instrumentet e
preferuara për femrat. Në pllakën përbri të ashtuquajturit trekëmbësh i
Ludovisit, është një figurë e cila tregon lindjen e Afroditës. Aty është
paraqitur vajza lakuriq e cila rri ulur me këmbë të kryquara dhe luan në
aulos të dyfisht. Të gjitha këto shembuj nga periudha klasike tregojnë për
rolin dhe domethënien e hetereve të cilat kanë qenë artiste të muzikës.
Ekzistojnë dëshmi të shkruara se në shekullin e IV nuk ka pasur mjaft
instrumentaliste as këngëtare që të plotësojnë kërkesat e publikut. Kështu që
këngëtareve iu është rritur çmimi i shërbimeve. Lidhur me këtë Robert
Flaceliere90 jep të dhëna se astinomët (shefat e policisë) kanë qenë të
detyruar që të kujdesen që artistet këngëtare të mos marrin shumë më të
madhe se që lejohet me maksimumin që e lejon ligji, dy drahm për një natë.
Nëse ka pasur kërkesa të shumta për të njejtën këngëtare, atëherë është bërë
tërheqja e shortit për shërbimet e saj.
Historinë e vërtetë të muzikës e ka shkruar në periudhën e Hadrijanëve,
Denus of Halicarnassus i Riu, dhe është përbërë prej 56 librash. Botimi i
shkurtuar i Rufusos në pesë libra të kësaj vepre, i ka shërbyer Plutarkut
(Pseudo-Plutarku) si bazë për veprën e tij “De Musica” përpjekje e parë që
të shkruhet historia serioze e muzikës. Mirëpo, edhe në veprën “De Musica”
protagonistët mitologjik paraqiten krah për krah me personat e vërtetë.
Kjo vepër e paçmuar ofron shumë pak të dhëna për muzikën e grave, e cila
konsiderohet më shumë si mitologji dhe estetikë e Homerit të nderuar, se sa
art me anë të të cilit gratë kanë mundur të shprehen lirshëm.

90
http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Flaceli%C3%A8re

300
Historia e parë e njohur për gratë e shquara të Greqisë klasike, e veçanërisht
për muzikantet e asaj periudhe, nuk është paraqitur e kompletuar deri në 11
komeditë e Aristofanit91. Mikja e Pindarit, Korinna, ka qenë partnere në
gara dhe pesë herë ka korrur fitore. Një nga gratë më të shquara të Greqisë
klasike, Lais, ka qenë këngëtare, poete dhe filozofe, qytetare e Korinthit.
Korinthasit i kanë ngritur tempull dhe kanë bërë medaljone me fytyrën e saj.
Për Laisin thuhet se ka qenë këngëtare, por nuk ka gjurmë të këngëve të saj,
Leontium, këngëtare, poete dhe filozofe ka qenë mike dhe nxënëse e
Epikurit. Për Safon thuhet se ka marrë shpërblim prej Alcaeusit, sepse ka
qenë këngëtare më e mirë se sa ky që ka qenë poet.
Përshkrimi i kurtizaneve si “mbretëresha të mbretërve” (kryesisht për arsye
se nga mbretërit kanë mundur të marrin krejt çka kanë dashur) të Aristofanit
nga Bizanti qartë tregon se sa pak profesione i kanë nxitur këngëtaret në
Greqinë klasike. Si grua e lirë, kurtizanja ka pasur mundësi të perfeksionoj
edukimin e saj dhe, sipas kësaj, të bëhet më tërheqëse, duke mësuar
muzikën. Është konstatur se shumica e grave duhet të jetojnë duke u
përkujdesur për fëmijë, e kursesi ato nuk janë nxitur që të edukoheshin.
Historia zyrtare e këngëtarëve të epokës klasike ka përfunduar me
Plutarkun, sepse më tepër se 1000 vjet nuk ka pasur asnjë të dhënë në të
cilën do të bazohej ndonjë kronologji.
Artistet e muzikës e kanë humbur pozitën e tyre shoqërore në Romë, sepse
mbretërit romakë nuk e kanë vlerësuar lartë as muzikën e as gruan.
Në periudhën e pushtimeve barbare dhe në fillim të mesjetës muzika nuk e
ka rifituar statusin e saj.
Mirëpo, muzika përsëri e ka arritur ate, në periudhën e sundimit të Gergurit
të Madh në fillim të shek. VII. Gjatë sundimit të tij, muzika u bë pjesë
përbërëse e ceremonive fetare. Mirëpo, vetëm burrat dhe djemtë kanë
guxuar të këndojnë liturgji. Në periudhën kur kanë sunduar priftërinjtë
kishtarë, e veçanërisht shën Pavle, për gratë ka qenë e ndaluar që të
këndojnë, vallëzojnë ose të luajnë në instrumente. Duke shkruar për
edukimin e femrave, shën Jeronimi ka porositur: “nëse ndonjë grua është
përcaktuar për jetën fetare, bindeni të mos përdorë kozmetikë, as të mos bart
stoli, as të mos luajnë në asnjë instrument muzikor; por nxiteni që të këndoj
psalme dhe himne”.
Në perëndim, sipas Meri Franko-Lao “krishterimi edhe më tepër i ka
kontribuar gati në tërësi përjashtimit të gruas nga muzika”. Ato nuk kanë

91
Aristofani është komediografi më i madh i Greqisë. Është lindur në Athinë kah
viti 445 p.e.r. Shkroi 44 komedi prej të cilave njihen 11. Njëra prej tyre titullohet:
“Gratë në parlament”. Meqenëse burrat nuk ishin të aftë për të drejtuar jetën e
vendit, udhëheqjen në parlament e marrin gratë. Ato bëjnë reforma të cilat kishin për
qëllim zhdukjen e dallimeve sociale dhe të ndihmonin të varfërit.

301
pasur të drejt të marrin pjesë në asnjë ceremoni kishtare dhe nuk ka qenë e
pazakonshme që t`iu ndalohej të luajnë në ndonjë instrument muzikor.
Përkundër porosive të klerikëve fetarë, muzika i ka tërhequr sikurse burrat
po ashtu edhe gratë e mesjetës. Muzika e vështruar si shkencë, së bashku
me arkitekturën përbënte artin e madh evropian. Për zhvillimin e muzikës,
edhe gjatë kësaj periudhe një rol vendimtar kanë luajtur veglat muzikore:
organo, lahuta, lira gjermane, harpa, tromba dhe më pas klavinçeli dhe
padyshim, zëri njerëzor kishte rol të veçantë.92
Gratë janë paraqitur në shek XIII në veprat e trubadurëve. Kërkuesi
bashkëkohor duhet të hulumtoj me seriozitet esencën e biografive të
meshkujve që të ketë rast që të zbuloj edhe të dhëna, sado të pakta qofshin
ato, për ndonjë “trobairitz”, të cilën e kanë dashur, ose, të cilës i kanë
lakmuar, ose me të cilën kanë konkuruar në “trobar clus”, “ hartuar
artistikisht” stilin hermetik, i cili i ka shënuar më së miri këngëtaret
provansale.
Qysh në vitin 1888 Oscar Schultz – Gora93 e ka botuar monografinë e tij me
titullin: ”Di provenzalischen dichterinnen” (Këngëtaret provansale), edhe
pse kjo vepër për gratë trubadure ka mbetur, për fat të keq, e papërfunduar.
Në disa nga rreshtat e para të hyrjes në “Femmes Troubadurs”, Meg Bogin
shkroi: “Sa prej nesh kurrë nuk kanë dëgjuar për trubadurët, poetët-
këngëtarë të mesjetës, nga Franca Jugore? E sa prej nesh, përfshirë
ekspertët, e dinë që kanë ekzistuar gratë trubadure të cilat kanë shkruar
muzikë në të njejtën kohë dhe në të njejtin vend?”.
Meg Bogin tregon se si e ka pasur vështirë që “të zbuloj të gjitha të dhënat
ekzistuese për gratë trubadure”. Ajo shkroi “Me qëllim që të tjerëve t’ua
kursej tërë punën e depozituar në çdo hulumtim, ua ofroj këtu të gjitha të
dhënat me gjithë detajet e shkëlqyera”.
Në kohën e trubadurëve asgjë nuk ka mbetur nga manastiret të cilat
kryesisht i kanë themeluar gratë, të cilat u kanë lënë gjeneratave të
ardhshme bukur shumë muzikë. Krejt është zhdukur në errësirën e asaj kohe
dhe janë të nevojshme kërkime të pafundshme që të grumbullohen bile disa
pjesë të të dhënave. Hulumtimet e mëtutjeshme të muzikës në manastire do
të ishin shumë me rëndësi për shkak se shumica e murgeshave ishin
këngëtare. Në manastire kultivohej muzika fetare. Dy murgesha të cilat
kanë kontribuar më së shumti në këtë lloj muzike janë Hrosëitha
Gandersheim dhe Hildegarde von Bingen.
Otto Ebel, në parathënien e tij në fjalorin “Dictionnaire bibliographique des
femmes compositeurs de musique”, lidhur me kontributin e grave në
muzikë shtron pyetjen: “çfarë kanë bërë gratë për muzikën”?. Përgjigjja
është: gratë, në sferën e muzikës kanë qenë shumë më të frytshme se sa që

92
JACKUES Le Goff, Mesjeta në zanafillat e identitetit evropian, f.102.
93
O. Schultz-Gora, Die provenzalischen Dichterinnen, Leipzig, 1888.

302
dihet. Është e pazakontë që edhe vetë muzikologët i befason ky fakt sikur të
dilnin përnjëherë Pompejtë e rinj nga harresa e thellë.
Marcel-Jean Vilosque shkroi: “Të kujtosh vendin e grave në botën e
muzikës, do të thotë të mendosh për aspektet shoqërore dhe kualitative të
muzikës; pastaj të befasohesh që ai art për një kohë aq të gjatë është
vështruar gati ekskluzivisht si domen mashkullor, dhe, pas kërkimeve të
hollësishme, të sqarohen kundërthënie të panumërta të cilat
rrumbullakësojnë historinë e grave që kanë dëshiruar të jenë këngëtare”.
Në hyrje të veprës “Ëomen in Music”, Carol Neuls-Bates shkroi: “Edhe pse
gratë gjithmonë janë marrë me muzikë, për to kanë egzistuar kufizime dhe
rregulla, historikisht janë nxitur në mënyrë amatere por jo në punë
profesionale”.
Shkencëtari i njohur John Stuart Mill në veprën e tij “The subjediction of
Ëomen”, e ka mbrojtur mendimin që gratë mund të jenë gjeniale në muzikë.
Lidhur me këtë ai shkroi: “në aspektin e komponimit të muzikës, për
shembull, gratë pa dyshim janë të afta po aq sa janë meshkujt”
Në shek. XVII janë paraqitur bibliografitë e para për këngëtarët, e gati të
gjitha ato i kanë shkruar meshkujt; kanë qenë më tepër paraqitje
anegdoteske se sa raport për të arriturat muzikore të femrave, këngëtareve
dhe instrumentalisteve.

Biographie universelle des musiciens (Bibliografia e përgjithshme e

muzikantëve) dhe Bibliographie generale de la musique (Bibliografia e
përgjithshme e muzikës), që janë paraqitur midis viteve 1831-1844, kanë
qenë punimet e para që kanë ofruar histori të përgjithshme të muzikës, më
tepër me pikëpamje artistike se sa anekdoteske; i kanë paraqitur gratë si
muzikante të vërteta, të barabarta me meshkujt.
Të dy librat i ka përgaditur belgu François Joseph Fetis94, dhe ato, edhe pse
me shumë gabime, dëshmojnë për një qasje të tij të paanshme ndaj muzikës,
pa dallime gjinore.
Historia e parë muzikore daton prej vitit 1801. Është vepër e një grupi
autorësh. Titullohet : “The Oxford History of Music”.
Prej vitit 1830 e këndej është shkruar më tepër për gratë e shquara në sfera
të ndryshme si edhe në muzikë. Në vitin 1904, Otto Ebel95 ka botuar veprën
“ Biographisch-Bibliographisches Quellenlexicon der Musiker und
Musikgelehrten”, të cilën e ka përgatitur për botim R. Eitner.96
Gjithashtu me rëndësi është edhe vepra e muzikologut amerikan H. S.
Drinker, “Music and Women: the Story of Women in their Relation to

94
F. J. Fetis, muzikolog belg (1784-1871).
95
http://www.archive.org/details/universallibrary.
96
R. Eitner, Biographisch-bibliographisches Quellenlexicon der Musiker und
Musikgelehrten, libri 10, Leipzig, 1900-1904.

303
Music”,e botuar në vitin 1948. Në këtë vepër janë përfshirë gratë muzikante
të të gjitha civilizimeve.
Sot ekzistojnë botime të konsiderueshme që flasin për kontributin e grave
në muzikë. Për historinë e grave në muzikë shkroi A. Cohen në
“International Encyclopedia of Women Composers”, në vitin 1981, e më
vonë edhe “Discography of Women Composers”, në vitin 1983. Amerikanja
Carol Neuls-Bates e botoi veprën “Women in Music” e cila është vepër me
rëndësi të veçantë etj.
Në fund përkujtojmë edhe një herë citatin e John Stuart Millit i cili tregon
qartë se duhet bërë edhe shume pune e hulumtime për tu ditur që gratë
vërtetë kanë kontribuar në muzikë.
Shumë gra kompozitore kanë qenë të suksesshme në shkrimin dhe
redaktimin e literaturës muzikore në kohën kur ato kanë jetuar por ato u
harruan pas vdekjes së tyre. Prandaj, për ndriçimin e kontributit të tyre
duhet bërë hulumtime në vazhdimësi.

304
 LIBRARIUM
Botimet Haemus dhe veprimtari të Shoqërisë
Kulturore Shqiptare Haemus të Bukureshtit
Shoqëria Kulturore Shqiptare Haemus, e krijuar në kryeqytetin e Rumanisë
dy vjet më parë, tregon vëmendje të posaçme për popullarizimin e vlerave
tona mbarëkombëtare, sidhe të popujve të tjerë të rajonit e më gjerë,
nëpërmjet botimeve të ndryshme. Kjo realizohet nga dy hallka të Shoqërisë
së lartpërmendur: Shtëpia Botuese Librarium Haemus dhe revista evropiane
Haemus (e përtremuajshme, me 200 faqe), e cila në Panairin e 9-të të Librit
në Prishtinë, në maj të 2007-ës, u nderua me „Mirënjohje” me motivacionin
„për afirmimin e letërsisë shqipe në botë”.
Përmendim veçmas faktin që në fund të vitit 2006, dy numura të revistës
Haemus i janë kushtuar tërësisht Kosovës - traditave, zakoneve, virtyteve,
krijimtarisë letraro-artistike dhe shkencore, luftrave të paprera kundër
pushtuesve shovinistë, për liri e pavarësi, vlerësimeve të personaliteteve të
shquara kombëtare dhe të huaja për Kosovën etj. Mjaft nga këto materiale u
përgatitën në rumanisht, çka gjeti jehonë të fuqishme në lexuesit e kësaj
gjuhe, si në Rumani, ashtu edhe në diasporë. Në letrat e mesazhet e
dërguara në redaksi, shumë prej tyre kanë shfaqur kënaqësinë që, përmes
dokumenteve shkencore të mirëfillta, të paraqitura e të zbërthyera
shkencërisht me argumente në faqet e revistës Haemus, iu dha mundësia t’i
njohin në dritë të vërtetë zhvillimet e sotme në Kosovë dhe sidomos
historinë e lashtë të Kosovës e të banorëve të saj - pasardhës të
drejtpërdrejtë të ilirëve.
Ndërkaq, Shtëpia Botuese Librarium Haemus ka vënë në qarkullim një
numur të kënaqshëm veprash të fushave të ndryshme, ndër të cilat: romanin
„Trashëgimtari i oligarkut” të autorit azerbaixhanas Çingis Abdullajev
(përkthyer në shqip nga Anesti Qirinxhi); romanet e Ardian-Christian
Kyçykut „Home” dhe „Puthmë skelet” (të dy në shqip); antologjinë
„Bukuria që vret” (në rumanisht), me krijime të zgjedhura të tetë nga
prozatorët klasikë shqiptarë (vëllimi i parë); antologjinë e poezisë rumune
(në shqip), me 185 autorë; librin „Toka shqiptare” (në rumanisht), të autorit
Abdullah Zeneli, me mbresa nga qëndrimi në Korçë i vëllezërve kosovarë,
në muajt e vështirë të 1999-ës; vëllimin „Anija e gjumit” (në rumanisht), të
Arian Lekës, me mbi 100 poezi; vëllimin poetik „Libri që nuk mbyllet” (në
rumanisht) të Ali Podrimjes, me 93 poezi; monografinë „Gjurmët e një
arkitekti” (në rumanisht), të Koço Mihos, kushtuar arkitektit të shquar

305
evropian Kristo Sotiri; romanin „Parisi kot” (në rumanisht) të Bajram
Sefajt; dramën „Xhordano Bruno” (në rumanisht) të shkrimtarit italian
Antonio Frattasio; vëllimin poetik „Klithma e orës” (në rumanisht, shqip e
italisht) të Mihaela Patrashkut, me 130 poezi; vëllimin poetik „Qarkuar me
dashuri” (në shqip) të autorit turk Xhemal Sefa, me rreth 100 poezi; librin-
intervistë „Një pamje e Tokës së Shenjtë” (në rumanisht), të ambasadores së
Izraelit në Bukuresht Rodika Radian-Gordon mbi marrëdhëniet tradicionale
shqiptaro-hebraike gjatë shekujve; librin-dialog „Ligji në tranzicion” (në
italisht), të juristëve V. Babiuk e V. Popa, të gjitha të përkthyera në gjuhët
përkatëse nga Kopi Kyçyku, sidhe monografitë origjinale të këtij të fundit
(në rumanisht): „Historia e Shqipërisë” (ribotim, botimi i parë Editura
Corint), „Historia e Maqedonisë” (ribotim, botimi i parë Editura Corint),
„Algjeria - e shkuara dhe e tashmja”, „Historia e shkurtër e Azerbaixhanit”,
„Ataturkizmi dhe Turqia në Mijëvjetshin e Tretë” (ribotim, botimi i parë
Editura Adam), „Zinxhiri i anktheve” (në shqip) etj. Janë në shtyp vëllimi
„Gjahtarët e kuajve të detit„ (në rumanisht) i Petraq Risto, me mbi 100
poezi dhe vëllimi „Simfonia e erës” (në rumanisht) i Martin Cukallës, me
mbi 100 poezi. Në një të ardhme të afërt, do të botohen dy vëllime të tjera
poetikë, me autor Anton Çefën e Hiqmet Meçajn, të gjithë të përkthyer nga
Kopi Kyçyku. Gjithashtu, ky i fundit është duke shkruar (në shqip e në
rumanisht) një monografi kushtuar atdhetarit e intelektualit të shquar
bullgar Hristo Botev (1848-1876), i njohur për veprimtarinë e gjithanshme
në dobi të emancipimit të popujve të Ballkanit.
Në promovimin e të gjitha botimeve të Shoqërisë Kulturore Shqiptare
Haemus, krahas antarëve të saj, kanë marrë pjesë edhe personalitete të
kulturës e të shkencës rumune, të organizatave ndërkombëtare dhe të
ambasadave të huaja të akredituara në Bukuresht, gjë që i ka dhënë shkas
evokimit të lidhjeve tradicionale të kombit tonë me kombet e tjerë. Një gjë e
tillë ka qënë edhe më e spikatur sa herë që revista Haemus u ka kushtuar
nga një numur të posaçëm kulturave të vendeve të tjera: Italisë, Turqisë,
Rumanisë, Zvicrës, Greqisë, Izraelit, Kinës etj.
Në një të ardhme jo të largët pritet të shohin dritën e botimit (në rumanisht)
vëllime të poetëve shqiptarë: Hiqmet Meçaj, Pano Taçi, Anton Çefa,
Mustafë Xhemaili e Jorgo Bllaci, ndërsa në shqip vëllimet e poetëve
rumunë Marin Soresku, Vasile Taraceanu dhe Klaudia Voikulesku.
Më tej do të vazhdohet me përkthimin e botimin (në rumanisht) të vëllimit
të dytë të antologjisë „Bukuria që vret”, me krijime të zgjedhura të
prozatorëve: Jakov Xoxa, Dhimitër Xhuvani, Kasëm Trebeshina, Musine
Kokalari, Bilal Xhaferri, Koço Kosta, Elvira Dones, Riat Ajazaj, Zija Çela,
Faik Ballanca etj; të një vëllimi (në rumanisht) me materiale që lidhen me
faljen e gjaqeve dhe me tolerancën fetare dhe etnike të shqiptarëve në

306
Kosovë, sidhe të një monografie të studiuesit Nos Xhuvani kushtuar
klerikut atdhetar Visarion Xhuvani, gjithashtu në rumanisht.
Duke qënë se thelbin e statutit dhe të programit të Shoqërisë Kulturore
Shqiptare Haemus, e përbën shqiptarizmi, është parashikuar që idetë,
opinionet dhe propozimet e mjaft antarëve dhe antarëve të saj të nderit, -
personalitete shqiptare dhe evropiane, - për probleme që lidhen me
thellimin, përmirësimin dhe diversifikimin e mjeteve dhe mënyrave të
njohjes sa më mirë nga bota të historisë, kulturës dhe vlerave qytetëruese
shqiptare, të botohen në vazhdimësi në faqet e revistës Haemus, por edhe në
trajtë broshurash apo librash në gjuhë të ndryshme. Si ilustrim, mund të
përmendim intervistën e gjerë që na ka dhënë antari i nderit i Shoqërisë
Kulturore Shqiptare Haemus, nunci apostolik i Selisë së Shenjtë, dekani i
Trupit Diplomatik të akredituar në Bukuresht, Jean-Claude Périsset, i cili
tani së fundi është transferuar në të njëjtën detyrë në Berlin. Vlerësimet e
larta dhe simpatia e çiltër për kombin tonë, të shfaqura nga ky klerik e
dijetar i dalluar, janë përfshirë në numurat e tanishëm të Haemus-it.
Paralelisht, Shoqëria Kulturore Shqiptare Haemus vazhdon punën për
qëmtimin dhe sistemimin e materialeve të pasura arkivore, që lidhen me
Koloninë Shqiptare të Rumanisë, çka do të shërbejë si bazënisje për
hartimin dhe botimin e një historie korrekte dhe gjithëpërfshirëse të saj.
Këtu kemi parasysh jo vetëm veprimtarinë e dendur e të shumanshme të
Kolonisë Shqiptare të Rumanisë gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, në
të mirë të çështjes mbarëshqiptare, - hartim alfabetesh të shqipes, botime
revistash, gazetash e librash, shfaqje artistike me theks atdhetar, kërkesa
drejtuar organizmave ndërkombëtare në mbrojtje të trojeve shqiptare, -
përfshi organizimin në kryeqytetin rumun të mbledhjes historike të 12/25
nëntorit 1912, të kryesuar nga Ismail Qemali, ku u hartua dhe u miratua
platforma e Shpalljes së Pavarësisë së Atdheut, por edhe ndihmesën e vyer
që Kolonia Shqiptare e Rumanisë ka dhënë, përmes personaliteteve të saj të
shquara dhe mbajtjes së lidhjeve me simotrat e saj në Bullgari, Turqi,
Egjipt, Itali, SHBA e, në radhë të parë me atdhetarët e luftëtarët në trevat
shqiptare, për njësimin e platformës dhe bashkërendimin, në kohezion të
plotë, të përpjekjeve për ruajtjen e tërësisë territoriale, gjuhës, traditave dhe
kulturës kombëtare.
Disa figurave madhore, si Dora d’Istria (Elena Gjika), Naum Veqilharxhi,
Nikolla Naço, Ibrahim Temo, Dervish Hima, Jani Vreto, Lasgush Poradeci,
Asdren, Vangjush Mio, Kristaq Antoniu etj, që kanë luajtur rol tepër aktiv
në etapa të ndryshme të ekzistencës së Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, do
t’u kushtohen kapituj më vete. Të tillë do t’i rezervohen edhe ndikimit të
fuqishëm që patën në radhët e shqiptarëve të kudondodhur librat e

307
vëllezërve Sami e Naim Frashëri, të botuara në Rumani, sidhe veprimtarisë
së zhvilluar nga Ismail Qemali gjatë kohës që ishte valí në Konstancë.
Natyrisht, vend të posaçëm do të zerë edhe gjendja e tanishme e (ish)
Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, sidhe rrahja e mendimeve për ripërtëritjen
e saj, duke e nxjerrë një herë e mirë nga amullia dhe pasiviteti.

308
 TË FTUAR / INVITAŢI
FERIK FERRA
Korijeve të Hënës

Ferik Ferra, lindur më 1934, filloi të shkruaj poezi që në moshën e rinisë;

por vëllimin e parë të poezive ai e botoi në vitin 2001, në moshën 67-
vjeçare. Që heret, ai e pati kuptuar se poezia e tij nuk mund të pajtohej me
kushtet, që i kishte vënë diktatura krijimtarisë letrare dhe, sidomos, artit
poetik; prandaj shkroi në heshtje, pa iu nda asnjëherë veprimtarisë krijuese.
Deri tani ka botuar vëllimet poetike: Duke kapërcyer shekullin, 2001, Në
diellin e vështirë, 2002, Nata e vdekjes së dytë, 2003, Dielli vështirë, shqip
dhe anglisht, 2005, Ëndërra e bregut tjetër, 2006. Është duke përgatitur për
botim librin me poezi dhe përkthime me titull "Mozaik".

AVE, ÇEZAR!

Koloseu

Ulurinin në kupë të qiellit spektatorët,

Gishtin kokëposhtë perandorët,
Thereshin midis tyre gladiatorët,
Nën këto mure të rregullta prej guri.

KA NJËZET SHEKUJ

Ka njëzet shekuj
Që në udhën e Kalvarit e plandosëm Krishtin
Dhe me kamzhikë e thupra
Gjymtyrët e hajthëta
Ia lvyrëm copë e grimë.
Kryet ia rrethuam me një kurorë gjembash therës
E përmbi shpinë i vumë drunë e gozhdimit.
Ai i buzëqeshi me zor udhës së mundimit,
Çon sytë e tij që i kullojnë gjak, kah qielli,
Përcjell ngadalë-ngadalë hurmat e shfrimit
E si është dendur bollshëm prej njerëzimit,
Tash e njëzet qindvjeta,
Një mërmërimë përfton prej buzëve të veta:
"O njerëz, o njerëz,

309
Si nuk u ngopët shqimit!"

ËNDRRA E BREGUT TJETËR

Qafën e Llogarasë
Kthesat e përdredhin
Nga maja deri në breg,
Ku valët kotën
Në gjumin e plumbit të shkrirë.
Padukshmërinë e hapave mbi rërë
Gomonja fsheh,
Pas qoshes së gurit në zemër,
Ku lidhur rri
Ëndrra e bregut tjetër.
Pa pritur grushte uji
Thyejnë pasqyrën e natës së kaltër,
Eteri mbi vorbull klith,
Qefinin e shkumës
Heshtja për gryke ua lidh.

PARA PASQYRËS

Para pasqyrës
Ar tufat e flokëve hedhin mbi supe,
Pëllumbat zhivë e xham në lëvizje duarsh,
Mëndafshi trupin e gufmon, të bardhë,
Ngecur perdja midis kofshëve e vockël
Ku mbyllin plagën petalet e trëndafilit.
Ti sheh zambakun e bukurisë femër,
Në duart e dashurisë
Mbushur prehëri i magjisë
Me mollët e mëkatit,
Ku kryqen pulpat e dalldisë
Në dallgë deti e oqeani,
Duke qendisur dritën
Me afshin e përjetësisë.

KORIJEVE TË HËNËS

Vilit e Gencit*

Korijeve t'hënës pranga zverdh shkëlqimi,

Grabisin hijet rrugën nëpër gjurmë;

310
Shtrëngimi lëngon shpirtin tela e burmë,
Gropat i qasen orës së padurimit.

Në kupë të qiellit nata thërmon yjet,

Lotë floriri tretën përmbi zalle
E heshtjen pijnë në shekull kodra e male,
Argjendin fshehin ujrat, currat, pyjet.

Grykat i shtrijnë duart mbi sy t'Shenisë,**

Drita nëpër gjak frymëmarrjen ndalë,
Dhe muzat ngecin në terr të poezisë.

Fërshëllimë e gjamë zatetin lemerinë,

Hapsitë e natës vargjet i çojnë gjallë,
Aty ku rrëmben vdekja përjetësinë.

· Genc Lekës e Vilson Blloshmit, poetë martirë, ekzekutuar më 1977.

· A. Chenier: poet francez (1762-1794).

EUFROSINA

Këputi trëndafilat, moj Janinë

E hidhi mbi liqe,
Më të bukur trëndafil se Eufrosina
Në kopshte ti nuk ke.
Mbuloi valët me petale që yjet
Të mos duken,
Yje më të bukur se Eufrosina mbi qiellin tënd
S'këputen.
Mallkoje natën që e grabiti
E valëve ia blatoi,
Për dashurinë, oh, gjëmën e priti
E vdekjen e duroi.
Mbi buzët ku duhej të ulej afshi
Ujrat vërtiten,
E lehtë porsi fëshfërimë mëndafshi
Shuhet . . . platitet . . .
Zanat që kanë dalë mbi valë
S'e shohin dot Janinën
E s'duan ta besojnë që shoqe
Do ta kenë tash Eufrosinën.
Dhe atje lart mbi Litharicë
Ku duhej të shkonte vasha,

311
Rri zgjuar sonte në kët' natë të zezë
Veç Ali Pasha.

ÇURLIKON MOMENTI

Po lidhen rrugët me gardhe argjendi,

Thyhet qelq i shpirtit çikë mbi asfalt,
Monotone kënga që na vjen nga lart,
Nëpër uj' e mjegull çurlikon momenti.

Trishtimin veshin maja e pullaze,

Currilat shtrydhin perden e tejdukshme,
Notojnë gjethe vorbullave të ujshme,
Ëndrra të blerta qendisur gjithë naze.

Kur qielli thyen ylberë nëpër rreze,

Dhe godet zemra dhimbshëm mbi kristal
E gjejmë veten mbyllur në një keze.

Mbas hapit të ujit që merr gjethe e fleta

E nuk ka dredhë që rrugën me ia ndalë,
Asgjë nuk kthehet, ndryshe s'ikën jeta.

NËNË TEREZA

Skeletet dergjen hijeve të agonisë,

Plagët kullojnë tej kapërcyellit të mugët,
Tamthat godasin fort kohën e rrugët,
Shthurur çdo shtek djerrit të varfërisë.

Në pellg të syve s' endet pikë loti,

Çerja që zverdh përkulet nën kumë,
Hijet zatetin zgavrrat valë shkumë,
E oqeanit skam çajnë n'zaje koti.

Klithma e mbytur leht' e kip të zezën,

Drita është larg diku pas shpinës së qiellit,
Dhe zëri në përçart thërret Nënë Terezën"

"Më jep forcë o Zot, ta shtyj tutje mandatën,

plagët t'i thajmë me mrekullinë e këndellit,
të dritës Sate hedhur përmbi natën."

312
MOLLA DHE GJARPRI

Flladi u përkëdhelet frutave në degë,

Mjalti i tyre rreshkë nëpër buzë të Evës,
Ngjitet lart trungut gjarpri mishpërdredhës,
Në thellësi të shpirtit zëri i zemrës prekë.

Në Eden rrëfana lidhur në një tekë,

Këputet lëmshi i diellit, kridhet në një dredhës,
Zëri zbret prej së larti me një ton përqethës,
Gjelbërim i parajsës vjen gjithnjë tue u mekë.

Toka prek e ftohët këmbët lakuriqe,

Shtypet drita e syve në havan të kohës
Dhe parajsa mbetet shyt e pa përgjigje,

Fryjnë acare të ftohta përmbi shpinë të llohës,

Ndihet gjuhë e gjarprit që fishkëllen në brigje
E ngjeth farët e zeza bash në tul të mollës.

NATË ILIRE

Mbi Tarabosh shuen muzgu flakë e hire,

Në terr përzihen të butat rreze hane
E mbi liqe veç nji lundricë ardiane
Heshtjen ia përkëdhel natës ilire.

Qyteti fle i ndem në myshqe e fire,

Lëkundet mbi shpinë të ujnave, ia kande,
Malet të ulen shesh mbi zaje rane
Presin si në andërr agimin e endire.

Rozafa përmbi ujna feks kësaj nate,

Lëpin me vravashka valët e prarueme,
Valët që çohen shpejt si maja shpate.

Mandej ngadalë me duert e saj të irnueme,

Të bardhët gjinj letshëm i qet prej tisit,
Që t'ia thëthijnë me et pinjojt' e fisit.

313
AGIMIN QË NUK E PE

Nënës

Qielli mbeti bosh, hëna perëndoi,

Duke shtyrë me ngut jastikun e rrezeve.
Brenda kupës së natës yjet u përhumbën,
Kushedi në ç'pelerina engjëjsh vezullojnë në ar.

Çarqafi i bardhë i dritës u ngrit mbi male,

Çastet s'i kapim dot me turravrapin e zemrës,
Gjumi shtriu eshtrat e lodhura nëpër vite,
E ftohta e zbardhëllimit ngjethë lulet e mishrat.

Burbuqet e rrezeve çelin mbi lavën e agimit,

Fryma ngeli e varur mbi çengelin e shpresës,
Gurra e lotëve nis rrugën mbi kalLdrëmin e heshtjes,
Mbi syt' e tua, nënë, që për herë të parë rrinë mbyllur.

NË SELINË INTIME

Me dy sytë e zez që i sjell një ballë drenushe,

Ku ulet pa u ngritur hunda e drejtë,
Ngjat buzëve ku kuqlimi shkon tue u dejtë
Nëpër mollëzat e faqeve me një ngjyrë larushe

Ku derdhet përmbi supe e anë gushe

Mëndafshi i zi, si i korbave njëmijë pendë,
Shkëlqimi i syve e buzëqeshja endë
Për shpirtin hije e zemrën prushe.

Mandej tingëllon ai za për nën këtë qiell

Me një kumbim të thellë e një butësi dhimbjeje,
Që porsi rrezja në terr syun e kthjellë.

Kështu hyne, o Ildë, ti përgjithmonë në zemrën teme,

Me shtatin tand të lartë, të hajthët e të këndelltë,
Si një hyjneshë në selinë e saj intime.

TI VJEN

Ti vjen, unë buzëqesh

Dhe ëmbël të vështroj

314
Dhe si më rrin ndesh,
Të përqafoj.

Mandej dikujt i them

Se sonte dashuri
Bëra nën çati të vargut tim,

Se dashuria s'është
Veç llërë e kapërthyer
Në mish deri në asht
Buzët zhgërryer.

OTRANTO NOX

"O valë, ç'historira të ngjethshme që dini!"

V. Hygo

Kurrizin nata mbështet mbi krife të valëve,

Kosa e hënës përmbys fushën e zezë,
Të mbledhur shuk yjet në bisht të resë,
Qorrojnë me dritë karvanin e të gjallëve.

Dremisin ëngjejt përmbi drujt e kalbur,

Me ëndrra varur krahëve të humnerës,
Dorën gjyshes largojnë dallgët e erës,
Lagur me lotë që mbet diku varur.

Kur ju s'e pritni goditja vjen e befshme,

Njëqind rrufe e çajnë karkasën plakë,
U nisët për me gjet ngrohtësinë e pakë
Po gjetët vdekjen në natën e përjetshme.

315
 ISUF SHERIFI

Rrëfimi për Gurët dhe Pavarësinë

Saktësisht askush nuk e dinë se kur janë rrokullisur ata gurë që zurën vend
në themel dhe majë të Kullës së Re.
Disa thonin që ishin rrokullisur në ditën që kishin filluar prapshtitë mizore
të hordhive „içe“. Disa thonin edhe më herët,..ndoshta në kohërat që nuk
mbahen mend, në motet kur kronikat e kohës janë gdhendur në gurë.

Çdo gjë që lëviz, ndalet e zë vend dikur!

I tillë është edhe ky mooommmeeennnt.

Rrëfimi për Gurët dhe Pavarësinë është një PUZLE prej dheu e gjaku, prej
fjale e shkëmbi që i mungojnë pjesë. Ky moment kthen një pjesëz të saj.

Ata gurë i kishim në qafë;i kemi

Ata gurë i kishim në zemër;i kemi
Ata gurë i kishim në shpirt;i kemi
Ata gurë i kishim në xhepa;i kemi
Ata gurë i kishim në mbamendje;i kemi
Ata gurë i kishim në lotët tanë;i kemi
Ata gurë i kishim skaj gurëve të kufinjëve;i kemi
Ata gurë i kishim në barikada;i kemi
Ata gurë i kishim në istikame;i kemi
Ata gurë i kishim tek këmbët e nëpër duar në demostrata;i kemi
Ata gurë i kishim në mexhde me fqinjin...
Gjithkund i kishim ata gurë;i kemi.

I kishim edhe si gurë varri, shenjë për të rënët që megjithëse të shtrirë

horizontalisht, ATA lëviznin së bashku vertikalisht me gurin. Gurë apo
Asteroidë që, kur binin, shkundnin kafshët e zeza mbi tokë të bardhë…

Rrokullisjet do të vazhdojnë deri në skupallën e re të rinisjes së re për

përplotëninë e saktë të rrëfimit për Gurët dhe Pavarësinë.

Është një Oxhak prej guri që pret me ngulm Oxhakun Binjak. Oxhakë të
tjerë kanë filluar ta ndiejnë se si zë e lëviz gacë e fjetur shekullore e gurit në
bark. Lypin t`i fryejnë gacës. Përplotënia e Kullës ndjell gurët tjerë
fluturues. Dita kur do të zënë vendin e tyre bosh, do t`i ngjajë këtij
momenti.

316
Rrëfimi për Gurët dhe për Pavarësinë nuk mbaronë kurrë. Një fill i ri i
tregimit binjak e pret. Gurët e tokës së Yllirisë kanë fuqinë e
Asteroidit.Populli i Yllirisë ka për Shenja të veta GURIN dhe DIELLIN.
Ecja drejt përplotënisë së këtyre shenjave vazhdon…

LULJETA DANAJ

Buka e përditshme*
Çdo ditë sa herë ngre tryezën unë e puth bukën e tepruar që më duhet ta
hedh:
- Më fal, O Zot, që po e flak, kur përditë mijëra njerëz në botë vdesin për
bukën e gojës!
Ata që ishin familja ime më lanë vetëm, shkuan në punë të tyre, pleqtë më
një krah dhe më të vegjlit në krahun tjetër me çerdhe të reja. Fëmijët e
mëhallës vijnë tani të më takojnë në kohën e pushimit të shkollës dhe e kanë
qejf bukën e ndorme që ua gatuaj me arra dhe ua ndaj si në kishë të ngjyer
në verë.
Kur zonjusha Veronikje afrohet, fëmijët e ngushtojnë rrethin pas meje.
Fëmijët nuk nxjerrin zë. E gjora vajzë, si i dridhet shalli rreth qafës së hollë.
Kështu e mbaja mend përherë.
- Mihën e kanë mbyllur në manastir me të çmendurit dhe lebrozët.
I pohova me kokë. E dija. Për ngritjen e manastirit gjyshllarët e vjetër
paguan mjeshtra nga larg ta ndërtonin me aq dyer saç ditë ka viti.
- E gjete në manastir?
- E takova po nuk më njohu fare. Dhe normal kur qe luante sikur s’mbante
mend.
- Mos e fol atë fjalë, - desha t’i jepja zemër zonjushës Veronikje dhe krejt
padashur më shkuan sytë te krahët e saj të hollë nën dantellat blu.
Delikate gjithmonë kjo Veronika e me lot! Dhe fëmijët i largohen. Me asgjë
s’krahasohet superimi i femrës mbi femrën, pathologjia ime për ta thyer
Veronikjen rreptësisht, ndaj hapa krahët të mblidhja fëmijët, që e ndjenë
zjarrin e kuzhinës dhe m’u ngjeshën duke parë nga Veronikja.
- Si erë qumështi, - foli zonjusha në oborr.
Ishte ambëlcues ky kopësht në behar. Rregulli për punën dhe familjen qe
ruajtur nga brezi në bres.
Mënyra e duhur për të jetuar njeriu më dukej e thjeshtë, ashtu si rendi i
shkurreve dhe pemëve në faqen e malit, secila në brezin dhe temperaturën
që i përket, asnjë mimozë nuk rritet në majën e lisave, asnjë yll alpesh nuk

317
mbin në lulishte, edhe njeriu nëse ulet dhe e mendon mirë brezin e klimës
që i bie mirë nuk ka pse të shkallojë.
- O tmerr! Ai është me të çmendurit dhe askush s’do t’ia dijë! As ti, nuk do
t’ia dish, egërsirë!
- Veronikë, mos bëj kështu! Do t’ia hedhë Miha edhe kësaj here!
- Të shërohet! Ai është në fund të jetës dhe po vdes i çmendur. I çmendur! E
gjeta, i putha duart, e lava në lot, as i binte në të, kush isha. Vetëm më
thoshte: Një bukë të ngrohtë, më sill një bukë të më djegë duart, o vajzë, një
bukë që të nxjerrë avull.
Nxorra nga thesi masën me miell. Vura ujin të vakej.
- Ti e di! Besoj se, kurrë unë nuk e kam ngatërruar rendin e gjërave.
- Po, Veronikë! Ti kurrë nuk e ngatërruar rendin e gjërave. Ahut i ke thënë
ah dhe lisin e ke thirrur lis!
Më kapi gazi. Në kohën e zisë së bukës që vazhdoi pasi ra murtaja, kur
njerëzit ngordhnin si harabenjtë ugareve ngaqë s’kishin më ç’të hanin,
Veronika gjysëm e çmendur nga mungesa e bukës dhe tmerret e krizës, u
gatoi qenve si një ditë - një ditë petulla me gjalpë me atë pak miell të
mbetur dukë lënë njerëzit e shtëpisë pa ngrënë.
- Po, po, Veronikë!
Zura brumin duke e përzier me tharmin dhe e lashë në tavë, derisa të vinte
buka. I fryva zjarrit për të bërë gati furrën. Pashë vajzën shkarazi, kokëulur.
Isha e gëzuar nga krahasimi me zonjushën Veronikje. Kisha arritur atë
moshë, kur gruas i zgjerohet barku, i varet gjoksi dhe vjen era bukë e
ngrohtë. Fëmijët i mblidhen, si bleta. Ah, fëmijët! Mora një koçan misri të
zier me ca rreshta në majë dhe mblodha fëmijët në fund të oborrit, por
Veronika, asqë e vuri re diplomatërinë time të lartë.
Ku merrte vesh Veronikja nga fëmijët, nuk dinte si afroheshin ata! Veronika
vdiste për poetin.
- Shpejt, të lutem, shpejt! - m’u lut me lot ndërsy.
- Asgjë s’na ngut, Veronikje!
Në jetë të jetëve, s’do t’ia falja Mihait mendjen e pjerrët, abuzimet me
shëndetin psiqik kundër rendit jetësor.
U ndava fëmijëve kuleçët pa maja që ua bëja me forma gjarpërinjsh e
shqiponjash, siç i kanë bërë jetëemot nëna dhe gjyshja ime, por nuk di të
them te kuleçët e fëmijëve si gjarpër dhe si shqiponjë ç’kuptim i lashtë ka
humbur. Fëmijët shkuan.
Koha bën të sajën, Veronikja edhe më urrente, dhe më kishte frikë.

Eja në krahë të të mbaj,

Të adhuroj, të vdes pastaj.

318
Thashë dy vargjet e tij për atë vetë, Veronikjen. E gjora vajzë, nënshtruar
me besë, se do t’i lejoja pak nostalgji për një kohë që ishte dhe nuk ishte. Si
muzika. Nuk e dëgjon kur luhet, po kur mbaron e kupton nga të ka çuar.
Hapi baulen me pafka bronxi e zhguall breshke ku ruante shenjat që kishin
këmbyer, kartolinat, strofat e palidhura në vjershë, gjethe nga të vjeshtës së
tretë, librat, lulka behari të hekurosura, për shumë vjet u sollën me
dashurinë si gratë e vendeve të dëborës me një kokërr frut që e mbajnë në
pëllëmbë dhe pa e ngrënë e pa u ngopur kurrë së përkëdheluri me fjalë, si
gratë e vendeve të dëborës një kokërr frut, Veronikja dhe Mihai lavdëruan e
lavdëruan me fjalëza dashurinë. Njësoj dëgjonin nga njeri - tjetri gjithë
begatinë e Danubit Blu luajtur vetëm me tre fisarmonika.
E rrëmbeu bukën e pjekur që ia mbështolla me lahurinë e bardhë dhe
fluturoi, por shumë shpejt u kthye për të më treguar masakrën, fryt i
çmendurisë së përbashkët të të dyve për bukën e përditshme. I kishte klithur
prapa hekurave:
- Miha, ta bëra bukën e ngrohtë!
Ai kishte vrapuar e ndërkohë tërhoqi pas ortekun e të krisurve të tjerë.
Shtrëngonte diskun ende të nxehtë të bukës me buzëqeshje Veronikjes
kafshoi një gojë bukë. Shokët tentuan t’ia merrnin, por ai nuk e lëshonte,
derikur të çmendurit ia prishën atë bust të bukur gjeniu, me gurë. Studentët
do ta përmbaronin paskëtaj masakrimin, ia shkulën mendjen për ta peshuar.
Truri i Mihai Emineskut pati të njëjtën masë me të Shilerit, të cilin ai e
kishte autorin e zemrës.
Veronika po vdiste nga dhimbja. Ky numër që i funksiononte për bukuri me
të tjerët, me mua nuk i shkonte. Përsëfundi, duhej të bëja paqe me
zonjushën Veronikje, thaçkën me gjoksin lart, që i pëlqente aq shumë
dantellat blu dhe ta merrja në trupin tim, dy herë më të gjerë se të sajin.
Edhe sot i mblodha me një gjysmë misri të zier, kalamajtë e mëhallës, si
asaj dreke qershori, kur gatova me një frymë e i çova më mendjeçartur se ai,
bukën Mihës, dhe kënduam me fëmijët gjithë gazmend në udhëzën
kodrinore ndanë fushave me panxharsheqeri të kuq përmbytur nga shirat e
vjeshtrave, vargjet e Yllit të Pamort:

Pavdekësinë më kërkon,
Të të puth njëherë?

U ngjita deri këtu.

Kam mbështetur kokën në po atë portë manastiri që Pleqtë e Parë e ndërtuan
me aq dyer saç ditë ka viti ku e ndiej se s’kam për të zbritur më.

319
Të falenderoj, O Zot, për bukën e përditshme që na dhe kësaj jete e bëre që
unë dhe ai njëlloj të dëgjojmë nga njeri - tjetri tërë begatinë e Danubit Blu,
luajtur veç me tri harmonika!
Vetëm se, ah, Zoti im, unë dhe ai, marrosur gjer në vdekje për ta siguruar
atë bukë, aqsa Eminesku shkoi më parë.
Nëntor 1997. Nëntor 2005.

* Z. Zoi Koroveshi, ish - student shqiptar në Rumani, më ka treguar atë që ai e quan

historia e vërtetë e vdekjes së poetit të shquar Mihai Eminesku, histori për të cilën
kujtesa shtetërore nuk u bë e gjallë, porqë njihej kështu në rrethet elitare të shoqërisë
rumune edhe në mesin e shekullit XX: Mihai Eminesku vdiq në qershor 1887 në një
manastir në veri të vendit ku qe mbyllur me të çmendur të tjerë. Një zonjë shkon për
ta takuar, por ai nuk e dinte më kush qe ajo. Zonja që qan e lut çfarë dëshiron ndonjë
gjë për t’ia sjellë. Ai i kërkon një bukë të ngrohtë, që të nxjerrë avull. Ajo zbret në
fshat dhe kthehet me bukën e porsapjekur. Turma e të çmendurve don bukën e
ngrohtë, që ai nuk e lëshon duke e shtrënguar në kraharor. Poeti kombëtar rumun
masakrohet nga goditjet me gurë të turmës me të çmendur manastiri. Kjo tablo
prehistorike që inxhinieri i naftës z. Zoi Koroveshi ma rrëfeu me sy të përlotur ka
tronditur shpirtin tim për çerek shekulli e sot e gjithë ditën.
Dhe shkrimtari Dionis Bubani mbrojti versionin zyrtar, kur i kërkova, si njohës i
shkëlqyer i rumanishtes dhe jetës në Rumani, të më fliste mbi gjithçka dinte: Mihai
Eminesku vdiq në spitalin psikiatrik të kryeqytetit duke i qëndruar e motra te koka
dhe pak muaj pas tij vdes nga ataku në zemër në manastirin e vendlindjes së të dyve,
e dashura e poetit, çifligare e krahinës dhe poetja Veronika Mikle.
Ciladoqoftë e vërteta, sesi vdiq poeti, Buka e përditshme le të jetë një përthyerje
letrare nga larg e ndishmërisë time për mitin e dashurisë së vjetër të Mihai
Emineskut dhe Veronika Mikles.
(Veronika në emërore - kallëzore më ka pëlqyer të përdor Veronikja - Veronikjen,
siç e kam dëgjuar nga të dyja gjyshet e mia për emrat Veronika, Andronika, Donika:
Veronikja - Veronikjen, Andronikja -Andronikjen, madje te Donika shtohej dhe një -
n nistore: Ndonikja – Ndonikjen).

320
 ERION TEMALI
Është lindur në Shkodër në vitin 1981. Është laureuar në drejtësi. Aktualisht
jeton në qytetin e lindjes, ku punon jashtë profilit për të cilin ka studjuar.
Ka bashkëpunuar si autor e përkthyes në veçanti me fletoret Ars dhe
Milosao. I pasionuar pas shahut, është ndër të rinjtë më të talentuar të
rrethit shahistik të Shkodrës.

Grija e kthimit
Atë ditë e la shegertin vetëm në shtëpi. Prindërit i kishin shkuar për
fundjavë në periferi të qytetit, pranë liqenit të madh. Si duket kishin filluar
seancat e gjata seksuale që kishin kohë pa i provuar.
Edhe pse nuk ishte hera e parë që e linte shegertin vetëm në shtëpi, atë ditë
ngurroi pakëz t’i thonte se nuk do kthehej mbrëmjes në shtëpi. Shegerti nuk
reagoi farësoj pas lajmit. Thjesht tundi kokën. Shegerti filloi të lagte lulet e
oborrit (egzotik), lulet ishin të vetmuara, të bukura e të kushtueshme:
Vetmia paguhet shtrenjtë zotni nëpërdhëmbi shegerti vetëm për veten e tij.
Duke dalë për dere iu kujtuan fjalët e babait që të sillej gjithmonë mirë me
shegertin.
Gjithë natën e kaloi me miqtë e vjetër që kishte muaj pa i parë, pasi kishte
qenë në perëndim. U tërbuan duke qeshur me historitë aventureske që kishin
kaluar, të ngacmuar pak edhe nga alkooli, nuk kishte gjë të ndalte të
qeshurat e shfrenuara që dilnin nga fundi i stomakut.
Kur u zgjua të tjerët ishin fjetur. Gojën e kishte helm nga duhani. Këmbët iu
morën pak, edhe pse pija kushedi sa kishte që i kish dalë, në moment iu
kujtua pallimi që kishte bërë me një mulate në Strasburg, “një çokollatë e
vërtetë” nëpërdhëmbi dhe mori një çokollatë mbi komodinë, për të
ëmbëlsuar gojën, pastaj shtoi: “Jeta është një kuti me çokollata” e pastaj
“Hallall e paç o Forrest Gamp”. Ora ishte 10 e 27 min. Nuk i trazoi miqtë,
por u nis direkt e në shtëpi. Dielli i fortë mesdhetar e bezdisi gjithë rrugën.
Kishte qëndruar vetëm 6 muaj në perëndim e megjithatë kalimtarët i
dukeshin komplet të huaj pak edhe të frikshëm. “Çfarë dua unë në këtë vend
mor vëlla” - nëpërdhëmbi. Ndërkohë kishte mbërritur në lagjen e tij.
Fëmijët loznin në të katër cepat, disa luanin futboll me porta të vogla e të
tjerë të armatosur me shishe uji lagnin njëri – tjetrin. Disa ishin në moshë
puberteti. Mori edhe ai një spruc uji në shpinë nga një fëmijë shtrembaluq ,
por nuk reagoi për të mos rënë pré e të qeshurave, të cilat nuk vonuan e
erdhën gjithsesi.
Porta e shtëpisë ishte vetëm dhjetë metër larg, duhej prerë rruga, një makinë
kaloi nxitimthi, e pudrosi në pluhur. U ndal para derës, kërsiti. Askush nuk

321
u përgjigj, kërsiti përsëri e përsëri për dy minuta të gjata. Kur ja u dëgjuan
hapat karakteristik të shegertit. Hapi derën. Shegerti buzëqeshi.
- Si ia kaluat zotëri? – pyeti shegerti.
- Shkëlqyeshëm” – tha ai.
- Po ju? – pyeti thatë.
- Shumë mirë zotëri, - dhe shtoi, - më pëlqejnë shumë këngët spanjolle dhe
shegat zotëri, - dhe pa nga dora ku mbante një shegë të çarë.
- A qe kush dje?” – pyeti me indiferencë ai duke qenë i bindur se jo.
- Po, – tha shegerti - qe Bili.
Bili ishte rritur në breg të liqenit të madh, ishte 1.90 metër i gjatë e
vazhdonte të rritej atje, ishte djali i hallës. Bili ishte i thatë në fytyrë, i
rreshkur nga dielli. Gjithë jetën e kishte kaluar duke peshkuar me koca
(metodë e veçantë e peshkimit, me kallama të thurur, ku peshku në
përgjithësi krapi futet brenda tyre dhe nuk di të dalë.)1 Më mirë kuptohej me
peshqit se me njerëzit.
- Çfarë të tha? – e pyeti ai shegertin.
- Çfarë deshe të thonte zotëri?! Hodhi një krap në lavaman e iku, - foli ai
mospërfillshëm ndërkohë që lagte një lule të rrallë e dukej sikur po
urinonte. Në lavamanin e mbushur me ujë vazhdonte të notonte ngathët
krapi me gojën hapur.
Ditën tjetër ai u nis në perëndim me idenë për të mos u kthyer më,
megjithëse e dinte se kishte një karakter të luhatshëm.

1) Nga ku ka dalë shprehja mbeti si krapi.

Kasaforta
U zgjua i shastisur, sikur të kishte pirë alkool e duhan gjithë natën. Sytë i
shkuan në tavanin e plasaritur. Nga një plasë vazhdonte të pikonte (pik –
pik) mbi një poster ku shkruhej: “Seksi lufton ulçerën”, shiu i një nate më
parë. Sytë i dalluan një fije merimange të vetmuar. Filloi ta kundronte. Një
mushkojë po e pickonte në majë të hundës, por meqë ishte vegjetarian nga
natyra, nuk e hëngri, e mbyti. Vazhdoi ta ndiqte fijen e merimangës ashtu
kot. Kështu bënte çdo mëngjes. Kjo gjë sikur ia shëronte ankthin që e
pushtonte sapo zgjohej.
Kur ç’të shihte, një kasafortë e stërmadhe varej në fijen e merimangës!
Rrezet e diellit, që përplaseshin mbi faqet e kasafortës, ishin e vetmja forcë
që e bënte atë të rrotullohej rreth vetes. Ai u friksua, u habit, u magjeps
njëherësh. Gjithmonë kishte pritur t’i vinte diçka nga qielli, por se do vinte
diçka nga tavani, (përveç leskrave të gëlqeres, sovasë dhe ujit kur binte shi,)
kurrë s’ia kishte marrë mendja!
Pyeti veten se ç’farë po ndodhte me të. Nuk gjeti përgjigje, kështu që i tha
vetes: “Mendo, mendo”.

322
E ndërkohë që po përpiqej të mendohej, fija e merimangës u këput. Për pak
desh ia bëri kokën petë. U tundën të gjithë muret e shtëpisë, dhoma u mbush
me pluhur, nga tavani filloi të pikonte më tepër. Ai ndenji i palëvizur duke
parë thërrmijat e pluhurit, të cilat formonin figura magjepsëse. Kur pluhuri
u qetësua, vuri re që kasaforta ishte hapur.
Vendosi të mos mendohej, brofi në këmbë dhe u vërsul drejt saj. Sytë i
mbante mbyllur. Mori frymë thellë dhe hapi sytë.
Ç’të shihte! Një kasafortë tjetër. Ky fakt nuk e zhgënjeu, përkundrazi i dha
zjarr më tepër. Aty brenda me siguri varej fati i botës, ndoshta e vërteta
universale. Iu rikthye matematikës. Sa më shumë thellohej në llogaritje, aq
më shumë e kaplonte pasioni, kureshtja, misteri. Ishte si hera e parë me të
dashurën e parë. Pas shumë mundimesh arriti të gjente kodin. E hapi gjithë
emocion. Ç’të shihte, një tjetër kasafortë. Atëherë e kuptoi se qëllimi i jetës
së tij ishte zgjidhja e këtij sistemi kasafortash. Kështu që vazhdoi punën
ethshëm. Pas një pune sfilitse zbuloi kodin. Duart i dridheshin. Bëri zemrën
gur. E hapi. Ç’të shihte, një tjetër kasafortë. Mendimi i tij u përforcua edhe
më tepër. Iu përvesh punës sërish. Tani nuk ishte punë e vështirë, sepse
kishte gjetur lidhjen midis kodeve. Tani ishte vetëm çështje kohe. Çdo hapje
kasaforte ishte paralajmërim triumfi. Kur e ndjeu se çasti i shumëpritur
kishte ardhur, pranoi në heshtje se ai çast ishte: gjithë jeta e tij. Këmbët
mezi po e mbanin, duart i dridheshin, zemra rrihte furishëm.
-Çfarëdo që të ketë brenda unë nuk ndalem, se jam burrë me dy “rr”,-tha ai
me zë të lartë.
Hapi kasafortën. Brenda gjendej një copë letër e zverdhur, varur në një fije
merimange. Përnjëherësh mendoi se ishte hartë thesari, por e frenoi
imagjinatën. E mori letrën duke iu dridhur dora. Aty diçka shkruhej.
Mori lupën dhe lexoi me vështirësi: “Go – m – ar, bes – oje se do gje – je
gjë bre – nda”?! U bë pikë e vrer. E mori atë dreq (sistem kasafortash)
kasaforte e i dha krah. U ul në një gur dhe filloi të kërkonte arsyen e gjithë
asaj pune.
E kapi një krizë histerie, e cila nuk zgjati shumë, sepse vuri re një evoluim
të menjëhershëm të mjekrës, të rrudhave dhe kërrusjen e mpirjen e gjithë
trupit.
Hodhi sytë nga kasaforta që çuditërisht shkëlqente më tepër se kurrë. Sa
s’desh ta përpinte, por tashmë ai s’ishte i zoti as të teshtinte.
Ndërkohë andej pari po kalonte një thatuk me fëtyrë të regjur, me sy
bubërritës si të “Çifutit shëtitës”, i cili pa nga kasaforta, u afrua drejt saj dhe
bëri ca gjeste të pakontrolluara, pastaj foli nën zë, por aq sa të dëgjohej nga
ai: “Arit! Qenka kasafortë prej arit”!
Ndërkohë maçoku i tij me emrin Daçshulc, tashmë i matufosur, tek po
qëndronte në parvazin e dritares, pa një trumcak që po i sillej rrotull. Nuk u
mat dy herë, por u hodh që të kapte zogun. Edhe pse s’ia kishte idenë
teorisë së gravitetit, përfundoi tre kate më poshtë.

323
 Re araboberbere
I afërmi i mikut tonë të ngushtë kishte vrarë veten. Bomba kishte shpërthyer
në familjen e tyre. Vala e fundit kishte tronditour edhe rrethin tonë
shoqëror. Në orën njëmbëdhjetë ishte varrimi. E kishim lënë të takoheshim
një orë përpara në kafenenë e përhershme, për “kafenë e para varrimit”. Si
zakonisht unë shkova me vonesë.
“Sa ditë e sëmurë! ”, - thashë me vete sapo shkela në hyrjen e kafenesë. E
me të vërtetë, ashtu ishte: ditë korriku…zabollirë, re klandestine nga Lindja
e Mesme dhe Afrika Veri Lindore (kisha ndjekur shërbimin meteorologjik
në mëngjes), fshiheshin e përziheshin shumë lart mes njëra tjetrës; rrezet
depërtonin prej të çarave araboberbere, digjnin kokat e kalimtarëve e
tërhiqeshin.
U përshëndeta ftohtë me miqtë. Dy prej tyre nuk më dhanë as më të voglin
ndryshim. Njëri fliste gjithë kohës, tjetri nuk fliste fare (si gjithmonë). M’u
desh t’ia vija në dukje (si gjithmonë kur kisha rëndë veten) këtij që fliste
gjithmonë se duhej t’i linte rradhë tjerëve. I treti nuk duroi më e ia filloi të
lëshonte batuta pa doganë. Dallohej se vala e bombës e kishte gjetur të
papërgatitur. Ndërkohë më kishte ardhur kafeja e shkurtër që kamarieri ma
sillte sapo ulesha në tavolinë. Shquaja njollat e errëta që notonin në
sipërfaqe të kafesë, m’u kujtua ndotja e Gjirit Persik. Në xhamllekun e
lokalit, në krahun e djathtë, pasqyroheshin bezdisshëm retë ngjyrë alumini
të pisët. Përtej xhamave, dalloje spirale pluhuri me letra e qese rrugaçe që
ushqeheshin verbërisht nga një erë që kishte ngatërruar stinë.
E rrufita menjëherë kafenë. Miku i tretë vazhdonte të lëshonte batuta, i pari
vazhdonte të fliste çfarë t’i kujtohej sapo dallonte një presje, pikë a
pikëçuditëse në mes shprehjeve të tjetrit, i dyti vazhdonte të heshtte
errësisht, jo më kot i kishim ngjitur nja dymbëdhjetë nofka! Unë përpiqesha
pakëz të luaja rolin e moderatorit serioz, por ishte e kotë. Pak minuta dhe e
gjetëm veten duke qeshur si të marrët prej batutave të të tretit, i cili qeshte e
hakërrehej më tepër se të gjithë. Dita paksa e lagësht e me qiell të turbullt,
më kishte rënduar frymëmarrjen e shpirtin, si duket kisha edhe ndonjë lloj
alergjie të fshehtë. Pija duhan si mushku, as të tjerët s’i linin gjë mangut
(kjo sa për ngushëllim). Re autoktone tymi që dilnin nga oxhaqet tona,
shenjonin të ardhmen e afërt, pastaj asgjesoheshin nga aspiratori.
Tashmë ishim bërë viktima të batutave të egzagjeruara të të tretit, i cili nuk
pushonte së treguari e së qeshuri duke u çirrur, ndërkohë që shqyheshim
gazit, lëshonim ndonjë fjalë sa për t’i hedhur zjarrit vajgurit (“vajgurit”,
fjalë që s’e kam dëgjuar që në njëmijë e nëntëqind e nëntëdhjetë e njëshin,
kur viheshim në rradhë për pesë litra.). I treti që nuk kishte pirë kurrë në
jetën e tij allkool apo drogë, qe dehur prej dhimbjes së fatalitetit, dhe po e
shkarkonte gjithë dufin (avujt e alkoolit të dhimbjes) mbi ne që trulloseshim

324
lehtë. Ndjehesha komplet i dërrmuar e i pa zot për t’iu kundërvënë të tretit e
fatalitetit. I qeshë nënshtruar sëmundjes së ditës. Mishi më ishte rrënqethur;
ndjeja neveri si për veten ashtu edhe për qytetin “e paaftë” të shpëtonte jetë
njerëzish; m’u kujtua një konstatim që më sikletoste shpesh: kishim
këshillin bashkiak më qeshark në Shqipëri.
Kur dëgjuam nga kamarieri se ora ishte njëmbëdhjetë pa një çerek, u
alarmuam dhe u ngritëm shpejt nga tavolina. Shtëpia e të ndjerit ishte larg,
nuk do të arrinim në kohë. Ç’të bënim?! Vendosëm t’i telefononim një
mikut që kishte autoveturë. Ai na tha ta prisnim pranë lokalit. Kështu bëmë.
I treti nuk pushonte me batutat e tia. Minutat kalonin. Miku me veturë nuk
po dukej. Të tre, të dehur siç ishim, po i telefononim, secili për hesapë të
vet. Morëm vesh se qe vonuar nga trafiku dhe se tashmë na dallonte nga
larg. Na u ndal para këmbëve; hipëm menjëhërë. Miku në timon ishte me
nerva prej trafikut, por u thye shpejt nga i treti.
Vendosëm të shkonim në shtëpinë e të ndjerit e pastaj t’i viheshim pas
vargut mortor. Gjatë rrugës, i treti kishte kaluar në ekstazë; shoferit po i
pëlqente tmerrësisht humori i tij, ne të tjerët mbanim barkun prej të
qeshurave; lotët më dilnin rrjedhëshëm nga bishtat e syve. Rastësisht
dallova prej pasqyrës dhe zërit, qeshjen e sforcuar të të parit, që po qeshte
për hirë të atmosferës së krijuar; kjo më bëri të ulurija së qeshuri, por falë
situates, askush nuk më vuri gjë në dukje.
Që nga takimi në bar e deri tek hyrja në veturë, rreth nesh ishte krijuar një
aureole marrëzie (që shkëlqente mbi kokën e të tretit): qeshnim duke lotuar,
çirreshim, flisnim fjalë nga më bajatet, dëshpëroheshim… Kur arritëm tek
vendi, gjetëm vetëm heshtjen e mortit. Na u zhduk mimika e zgërdhirë e na
u qep goja. Qemë ndalur. Një plak me tesha të rrudhura po kalonte nga
krahu im. Sapo nxora kryet ta pyesja, m’u gjegj: “Ka nja pes’ minuta qi
kan’ ik’, po t’i bini rrugs ngusht’, i zeni.”
E falendërova; më tha: “Mos dalshi për t’keq!”
U nisëm.
- Të lutem, - i thashë gjithë shqetësim të tretit, - ruaj seriozitetin se tashpo
lamë namë!
– Namë len jot amë! - m’u përgjigj, e shpërthei në gaz, që u shoqërua nga
të gjithë.
Rrugës, pasi e kishim marrë veten nga batuta e rradhës, afërsia e varrezave
po e bëntë punën e vet. Kur mbërritëm tek porta e banesës së fundit, nuk po
fliste asnjëri, të gjithë ishim zbehur. Ceremonia mortore nuk kishte filluar
ende. Njerëzit rrinin të topitur e të mpirë. Hymë brenda. Anës rrugës
ngriheshin hijerëndë blirët e lartë, sikur na përgjonin; mandej m’u krijua
bindja sikur përgjoheshim nga çdo gjë aty. Bustet e të pranishmëve ishin
drejtuar nga kishëza në fund të rrugës. U afruam pranë turmës. Nuk po
ndodhte asgjë. Bënte një zabullirë e tmerrshme. Pëshpërimat burrërore, era
e djersave e perzier me tym duhani, më ndjellnin krupën. Të afërmit e të

325
ndjerit u rreshtuan lart shkallëve të kishëzës. Shquva vëllain e të ndjerit dhe
mikun tim të ngushtë.
- Unë po afrohem në rresht të parë, - tha i treti, - jam kurioz të ndigjoj fjalët
e priftit.(ishte hera e parë që merrte pjesë në një ceremoni mortore katolike.)
– Në rregul, - i thashë, - por kujdes! Më pohoi habitshëm dhe u largua.
Nxorën nga kisha arkivolin, të shoqëruar nga të afërmit dhe prifti. Vëllai i të
ndjerit nuk reagonte fare; të linte përshtypjen se ishte mësuar me kësi
rastesh. Miku im i ngushtë qe skuqur spec; pritej t’i shpërthenin lotët. Prifti
kish marrë fjalën. Po e dëgjoja me vëmendje fjalën e Zotit; m’u dukën fjalë
lehtësuese e të mrekullueshme. Në këto çaste kam përshtypjen se të forcohet
besimi në Zot, e siç thonë: Të jep Zoti forcë.
Kishte pllakosur “heshtja e plotë”; vetëm fjalët e priftit ngjyrosnin heshtjen
e frikshme. Ndërkohë u kujtova për të pranishmit, se si shihnin njëri-tjetrin
(në kësi situatash): “Herët a vonë të gjithë do të takohemi në botën e Hadit”,
- thonin pa folur… “Edhe ti prift!”, – thashë unë nën zë.
Fjala e priftit mbaroi (e Zotit nuk mbaron kurrë). Prifti priu arkivolin me
shpurën e familiarëve duke i ndarë të pranishmit përgjysëm, të cilët pastaj u
vunë në rresht.
Po i afroheshim gropës së hapur (nuk mund të ishte larg); çova kryet nga
qielli, kuptova se gjithë ditën qielli kish patur ngjyrë varrezash…ngjyrë gri
në plumb të hapur e alumin të ndyrë.
Kishim mbërritur. Iu rrethuam gropës. Prifti mori fjalën përsëri, shkurt këtë
herë. Unë kisha në krah mikun tim, timonierin. “Sa i qet’ duket i vllai, - ia
bëri i habitur, - sikur t’ mos ket’ ndodh asgja!” U mbreha t’ i thoja se këta
natyra njerëzish, i përjetojnë thellë e më thellë situatat pa shprehur as më të
voglin ndryshim, por m’ u duk një shqyrtim mjaft i pavend.
Fjala e priftit mbaroi (e Zotit nuk mbaron kurrë), kapën arkivolin nga
dorezat e mandej nga litarët dhe e ulën poshtë. Në momentin që u lëshuan
litarët, ia nisi një shi i rrallë si breshër kokërrmadh. “Ja një shenjë që nuk e
di se ç’ është”, - thashë me vete. “Jam i sëmurë”, - pohova në heshtje. “Pah
ç’ditë e sëmurë! ”, - thashë me zë të lartë. Në çast, vërejta mikun tim të
ngushtë që po shkrehej në vajë. Mora t’i afrohesha. Iu gjenda pranë. E
përqafova. Pashë se ishin afruar edhe miqtë e tjerë. Kish ardhur edhe i ati. I
zgjata paketën e cigareve. Iu sul paketës, hoqi pak keq të nxirrte një cigare
sepse gishtat nuk i përgjigjeshin mirë; e ndezi dhe filloi ta pinte si i
babëzitur (nuk e pinte rregullisht). “Ça po të duhet cigarja!” – i tha i ati
gjithë merak e me zë kritik. Kishim ndezur të gjithë cigare. Tymi i cigareve
tona bashkohej në një mjegull të vetme, lagej nga shiu dhe përhapej në
eter…ishte e ardhmja jonë. Kur kishim mbaruar cigaret, ishte mbuluar edhe
gropa. “Pushoi edhe shiu!”, - tha ai që nuk kish folur fare (si gjithmonë); në
atë çast e vura re se kishte marrë çadër.
Të afërmit ishin rreshtuar për të përshëndëtur të pranishmit, nxitoi edhe
miku im i ngushtë. Ne ndenjëm në fund të rradhës. Para meje dallova

326
profesor timin që kisha patur gjatë universitetit. Prania e tij ma shpifi
komplet, më erdhi të villja. S’ke ç’i bën: instikti jonë, në disa raste është më
i fortë se arsyeja. Mandej mendova se edhe unë duhet t’ia shpifja ndokujt.
Pas shtrëngimit të duarve me të afërmit e mikut tim dhe me të, e pashë veten
bashkë me miqtë jashtë dyerve të varrezave. Ishim të topitur, kush më pak e
kush më shumë. Na ishin mbaruar fjalët, dukej se nuk kishim asnjë dëshirë
për të shkëmbyer batuta.
“A shkojm’ e pim’ në ndonji lokal buz’ Drinit?”, - propozoi shoferi.
Pranuam në heshtje. Timonieri nxori një CD nga kruskoti, e vuri. Ishte
muzika e grupit Queen me zërin e mahnitshëm të Freddie Mercury. Qe një
nga albumet e para, kur këngëtari kish qënë i ri. “Sa za i njom’ e i pastër!”, -
ia bëri shoku që nuk fliste kurrë. Nuk reaguam. Gjatë gjithë rrugës dëgjuam
disa herë të njëjtën këngë: Bohemian Rhapsody.
Nëntor, 2005

Mirëkuptimi
Po ecja rrugës së bulevardit kur vura re një tip të dobët nga busti e
gjymtyrët, i hajthëm në fytyrë e me mëngë të shpërvjelura. Ishte mesi i
dimrit, por qe një ditë me diell të lumtur pa erë e re. Ai po më shikonte,
ndërkohë që po ngiste biçikletën. Siç duket diçka kërkonte. Nga mënyra se
si ishte tendosur, e kuptova se donte të dinte sa ishte ora, se me siguri ishte
vonë. Më pyeti: A ke raki?!
-Ora është nëntë e gjysëm – iu përgjigja.
-Më fal, – tha – desha me të pyetë sa është ora!
-Jo – i thashë – raki nuk kam.

Paqëndrueshmëri
Brigje lumenjsh të tharë, rrjeta merimangash punëtore, femra bufalaqe, qen
që leh nën dritën e hënës së plotë, qiri i fikur, pus, vjollcë gjysëm e vyshkur,
mushkëri të coptuara, kallashnikov, penë që gërvisht acarueshëm ditët e
mia, puçë plot qelb mbi ballin tim të gjerë plot shtrate lumenjsh të tharë,
kollë e thatë, një kërmill që vardiset më kot për të gjetur guackën e vet,
helmetë, tingull i çirrur trombe, mungesë kalciumi, dramë përjetësisht e
papërfunduar, lotë kohe, dhé, cjapi krokodil, zogu krokodil, pikë e vetmuar
shiu, thonj, kancer, ndryshk, gjëndrra, lodhje, duhan, alkool, kurva, endacak
i kollarisur, vetëdije për pavetëdije, mungesë, gjymtim, frymëmarrje,
plasaritje lëkure, dhimbje dhëmbi, Aids, verë e vjetër, kupë qielli, kërcitje
kockash të gjallë, moment frymëzimi, gërvishtje muri me thonj, agim i ri,
propozim, buzëqeshje, patate me dhé, qarkullues pa targa, vezé pilivese,
ankth, rreze e vetmuar dielli, prognozë, lugë druri, kallaballëk, roman,
shqetësim, partiturë, ide, mbret i zënë mat, çift dashnorësh duke vrapuar

327
nëpër plazh, emocion, hezitim i përjetshëm, rrogë shtetërore, fill i tendosur
mendimi, gangrenë shpirti, coca – cola, pagan, syze miopësh, portokall,
asocial, minotaur, pikatore, Manjola Kobes, poezi për harresën, inteligjencë
matematike, trimëri, ndytësirë, dialekt, paçamur, kafkë, papirus, pergamenë,
polesterol, çirrje, pantallona, manjak me thikë në dorë, depresion ose frikë
për të dashuruar, impersistence.

Historia e dy M-ve
Maçoku mbeti me një vesh. Macja ia këputi në dyluftim e sipër.Maçoku po
qante se nuk kishte se si ta lëpinte plagën. Pastaj macja iu afrua dhe ia lëpiu
plagën me kujdes. Maçoku filloi ta ledhatonte macen në vende akoma të
ndaluara. Atëherë macja u nevrikos e ia këputi edhe veshin tjetër. Maçoku
filloi të qante plot dënesë më fort se më parë. Përsëri macja iu afrua dhe
filloi t’ia lëpinte edhe plagën tjetër. Përsëri maçoku filloi ta ledhatonte në
vende akoma të ndaluara dhe gjeografikisht ende të pazbuluara. Çuditërisht
macja nuk reagoi më. “Kështu e paska hera e parë” – mendoi maçoku për
një çast, dhe filloi zbulimet e reja gjeografike.

Ditë e përhimtë
Një ditë po shëtisja qetë – qetë përgjatë bulevardit. S’po mendoja për asgjë.
Dhe kjo më bënte të ndihesha mirë. Ajri i freskët i fund’dhjetorit m’i
ngacmonte kënaqshëm mushkëritë. Po sodisja me endje faqet e skuqura nga
të ftohtët, të një bjondine flokëdrejtë e cila për një çast kujtoi se isha i
dashuri që ishte vonuar në takim. Iu afrova dhe pashë se si i ndryshoi
gjendja fëminore që ish krijuar. Faqet vazhdonte t’i kishte të skuqura. I
thashë se mund të bëja rolin e figurantit derisa të vinte protagonisti. Më
buzëqeshi, i buzëqesha. Pastaj më tha:
- I don’t understand.
Në çast m’u shua respekti për anglishtfolësit. E përshëndeta duke i thënë
“Ciao”. Dhjetë metra më andej vura re se po më shikonte një tip i vrazhdë i
cili po afrohej drejt meje, natyrisht dhe unë po afrohesha drejt tij. Thashë
me vete mos ishte “protagonisti”.
“Varja, – thashë – s’po ia heq as unë shikimin!” Ai shiko unë shiko. Më
dukej vetja si në një duel mes kaubojsash të Far West – it. Gjersa u afruam
turi më turi. Më pa nga koka gjer në fund të këmbëve. Aty u ndal. Pastaj më
pyeti egër:
- Sa e keni numrin e këmbës?
Fjalët u përsëritën disa herë në kokën time, por nuk i kuptova!

328
 LINDA MARIA BAROS
Me trupin gatitur
Linda Maria Baros (lindur më 6 gusht 1981) mbaroi studimet dhe një
masterat në letërsi pranë Universitetit të Sorbonës - Paris IV; është
doktorande në të njëjtin institucion dhe në Universitetin e Bukureshtit. Ka
botuar në rumanisht: Muzgu është larg, shkulja fjongon! (Amurgu-i departe,
smulge-i rubanul! / 2001), Poema me kokë mistreci (Poemul cu cap de
mistreţ / 2003) dhe dy pjesë teatrore. Ka botuar në frëngjisht: Fjalori i
shenjave dhe i shkallëve (Le Livre de signes et d’ombres, Cheyne éditeur,
2004 / Dicţionarul de semne şi trepte, Junimea, 2005) – Çmimin për dhunti
poetike në Francë, Shtëpia prej brisqesh (La Maison en lames de rasoir,
Cheyne éditeur, 2006 / Casa din lame de ras, Cartea Românească, 2006)
dhe dy vëllime me studime letrare. Ka përkthyer në rumanisht e frëngjisht
mbi njëzet libra. Është zv/sekretare e Shoqatës së Përkthyesve të Letërsisë
Rumune me seli në Paris. Nismëtare dhe organizatore e Festivalit Pranvera
e poetëve / Le Printemps des Poètes në Rumani, Republika e Moldovës dhe
Australi. Antare e Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë qysh nga viti
2002.

La turgescence de l'autoroute A4
Ata që vijnë dhe ata që shkojnë
nuk dijnë kurrgjë
për mufatjen e autostradës A4
Për erën e saj të egër,
Prej lavire të vjketër,
Me sytë ngjyrë alkooli mjekësor,
ku rrijnë pezull shoferë me fytin përdredhur
dhe si një lebrë hyjnore
niveli i jetesës.
U duket se përballë është qyteti,
koka e tij e prerë iu ngërdheshet mbi xham.

(Por nuk shoh si, në asfalt,

enden qorrazi e përunjshëm shtërgjet,
nxjerrin fishat e ngrira në tonomatin e përbetuar të mortjes.)

Tek pompat, rekrutët e benzinës qethin zero oktanët.

I japin fytyrë mbrëmjes.
Hapin me thikë paftat e portës,

329
 fyti iu shket mbi tehun e çeliktë.

Kurse ata që shkojnë dhe ata që vijnë

sdijnë kurrgjë
për bymimin e autostradës A4.
Përjetojnë një efekt të thjeshtë tuneli.

Me trupin gatitur (I)

Cu trupul pregătit (I)

Ai që shkul gjuhën
dhe ua hedh qenve,
në emër të fjalës së lartë,
në emër të fjalës së groposur, di.
Gatit trupin
për një ritual primitiv.
Sa të ngrihet në rrotkën e kërbishteve.

Por ky s’është veçse një iluzion.

Kush të shqyen nuk të mbron.

Me trupin gatitur (II)

Cu trupul pregătit (II)

Ai që pret gjuhën
me dhëmbë
dhe e pështyn para miqve,
në emër të së vërtetës, di.
Sepse iu zhbiron fytyrën,
vështrimet mitridatike, prej të vdekurish,
kurorën e veshëve që iu rrethon kokën.
Spse nuk ua ndjen kafshimin
Dy gojëve të vëna njëra pranë tjetrës.

(Mëkot i këndojnë miqtë – nga jashtë –

me gjeste rekrutësh
që s’u ka dalë zakonesh përdorimi i armëve.
Ata. Dhe – lartuesit – supet e tyre.)

Mbi ballin e tyre kurora prej mirti.

Por ky s’është veçse një iluzion;

Kush të shqyen, tash po kupton, nuk të mbron.

330
 Me trupin gatitur (III)
Cu trupul pregătit (III)

Ai që gëlltit gjuhën
në emër të heshtjes pre hiri, e di mirë
– falur i qoftë harresa!
(Nënat e qajnë në dhomën e errët.)
Sheh veten kalimthi në mjeshtrat siberianë të frikës:
hiri i tyre si një avull na tubon të gjithëve në një vend.
freri, maska, rrejta e saj diamantine.
Në pincat e tyre, si ca zjarre sjellë nga malet,
nuk digjet më asgjë.
Sepse gjuha është qysh tanin jë shpatë,
që përdridhet sëbrendshmi.

Por ky s’është veçse një iluzion:

Kush të shqyen, e more vesh përjetë, nuk të mbron..

***

ANDI MEÇAJ

Macja kriminele
Atë ditë dimri, kur dielli digjte me 20 gradë dhe pemët çelnin si në
pranverë, macja "klandestine" e hotelit pesëyjor, bënte banja dielli, për
shtatë palë qejfe, në tarracën e katit sipëror, atje ku era të shkundte nga çdo
anë dhe ndiheshe si nën pushtetin e ca ventilatorëve të përbindshëm.
Pasi bëri nga ato kakërdhitë e saj të zeza, si ca gjysmëhënëza të vogla, në
çdo sipëri e fjetore, pasi bëri rrëzimin e gotave të braktisura gjatë mbarimit
të turnit të mbrëmjes, pasi gërvishti anë e mbanë celofanin mbështjellës të
biskotave në karrocat mbajtëse, pasi u spërdrodh sa andej këndej nëpër
pjatat e lara, filxhanët e kafesë dhe tenxheret e tiganët, u hodh me një
kërcim rrufeje, drejt e në karrocën llozhrambledhëse të Vangjelit.
Barku i "Kritikosit", që ishte i madh sa një mal, e ndjeu shtytjen e asaj gjëje
dhe në çast mërmërit me zërin e tij të famshëm prej "palikari" "Ua hodhe
edhe sot, ty moj, kurrë s'të kapin dot".
Ndërsa pret ashensorin për të marrë hedhurinat e katit -2 apo "Banke-së" siç
quhet në gjuhën e hotelit, pasi përballet me Niko "pëshpësin" apo

331
"paspatin", siç e thërrasin në të folmen e hotelit, që i afrohet me këmbën e
çalë tek veshi e i rrëfen se si filanit i fluturoi gruaja dhe ia la në derë të dy
fëmijët e mitur dhe se si filanen e ndau burri se nuk dinte të gatuante
gjellërat e tij të preferuara, ia këput një të qeshure që gjëmon duke i thënë
"pëshpësit" ik se më "vdiqe" tani, fut, duke manovruar me mjeshtëri karron
e gjatë prej hekuri të ngjeshur të zi, në ashensorin e tretë, djathtas, pikërisht
atëherë, del nga porta e repartit "Omikron" Babi, përgjegjësi i kamarierëve,
duke përdredhur si gjithnjë atë zinxhirin e hollë e të gjatë që ua përcëllon të
pasmet kamariereve, sidomos atyre bukurosheve ose "kuklave", siç u thonë
në dialektin e hotelit, i bërë i kuq nga inati, mërmërit: "po të kapa..." dhe:
"Do të ta këpus kokën si pulë...",
-"Ej Vangjeloo.., e pe gjë atë macen"? -i bërtet gati në të mbyllur të portës
së ashensorit dhe Vangjeli me zërin e tij prej basi këput një: -"jo, as sot s'e
pashë gjëkundi, palaçon..." -dhe sërish gjëmon po ajo e qeshur, që pasohet
po nga një mori të qeshurash kamarierësh, pjatalarësish, pastruesish,
barmanësh, përgjegjësish e lloj lloj punonjësish që këngëzonin korridorin e
hotelit stërmadh.
Vangjeli, pasi del nga ashensori, duke manovruar si pehlivan karrocën
hedhurinangrënëse që e ka turirin të gjatë si feçkë elefanti, për të mos ta
përplasur pas ndonjë muri apo këmbe, si çdo ditë mërmërit me zë të lartë
një nga ato këngët e tij të preferuara, pasi i thotë Maries, që shërben në
repartin e njerëzve me rëndësi, apo V.I.P.-ëve siç shkruhet në atë tabelën me
dritë të kuqe, se sot është bërë si "Perëndeshë", pasi hap derën e rëndë të
hapësirës ku depozitohen hedhurinat, apo siç shqiptohet në gjuhën e hotelit
"Ramb-ës", pasi shkarkon ata koshat e mëdhenj e të rëndë me mbeturina, që
ta bëjnë mesin të ulërijë, pasi i thotë maces, -dil tani se na i morën të keqen
edhe sot, pasi e ndjek me nxitim dhe i bërtet, -ik, ik, se do vijë ndonjë dhe
na del boja pastaj, vështron i kënaqur, me sytë që i ndrijnë nga hareja, se si
macja, si mace që është, kacaviret sa të hapësh e të mbyllësh sytë nëpër ca
vrima e të futura, nëpër ca tuba e xhepe, nëpër ca shkallë e "fotagogo-ra"
dhe me peripecira e sakrifica, më në fund ia del të mbrijë në katin sipëror,
pasi kalon duke u tundur e shkundur si zonjë e rëndë hapësirën a pamasë të
tarracës, ulet pikërisht aty ku është zhezlongu luksoz veshur me lulka e
shiltera ngjyra ngjyra, aty ka kohë të shijoj diellin, të ëndërrojë kohën e artë,
kur bridhte si vagabonde rrugëve për të jetuar, kur u jepej maçokërve që me
vështrimin e parë, kur plaka e shtëpisë së bardhë me tjegulla të kalbura e
bënte bijë në shpirt dhe e jargaviste çdo minutë me dashurinë e saj të
çuditshme, kur hante dhe pinte ç'të gjente dhe koha për dashuri i mjaftonte e
i tepronte.

332
Pasi kishin lënë pas një orë punë, tre pjatalarësit e hotelit me pesë yje të
veshur si gjithnjë me atë "kostumin" e bardhë prej kirurgu, aq sa repartet e
tjera u a kishin ngjitur nofkën "mjekët", të rreshtuar përballë Babit, drejtorit
të kamarierëve, rrinin si të zënë në faj, për punën e asaj maceje që përmirte
ku të mundej dhe as që i bëhej vonë se lanxhierëve, siç u thoshin në gjuhën
e hotelit, do t'ju duhej të duronin atë fjalim çerek orësh mbushur me "ju" e
fraza të tilla si: "ju jeni heronjtë e hotelit, pasi po të mos i lani ju pjatat,
gotat, pirunjtë e lugët në kohë, ky hotel paralizohet, nuk punon, pra ju jeni
shembulli më i mirë për të gjithë të tjerët edhe pse ju jeni shkalla më e ulët
në kategoritë e punonjësve, prapë ju dhe vetëm ju e meritoni të..., ju...",
Niko "pëshpësi-t", s'po i durohej më dhe pasi iu afrua Nenjos, egjyptianit
me sytë e kuq nga pirja gjatë natës me nargjile, i tha me zë të ulët: "këtë e
dimë që është trap i lezetshëm, por sot qenka në formë" dhe pasi rrotullohet
në anën tjetër i del përpara veshi i Vangjelit dhe i mbetet merak që edhe ky
vesh nuk e dëgjoi atë shprehjen e tij të famshme në lidhje me atë trapin e
lezetshëm që sonte qenka në formë.
Në veshët e Nikos u ngulit vetëm fraza e fundit e Babit: "gjejeni dhe hoteli
do t'ju a dijë për nder" apo diçka e tillë, nuk e mbante mend mirë dhe ndërsa
Babi largohej duke rrotulluar gjithnjë atë zinxhirin që përcëllonte fort,
sidomos kur gjuante në të ndenjura bukuroshesh, të tre pjatalarësit
mendonin se si ai goxha hotel trembej nga një mace dhe nuk kishte mundësi
ta gjente atë kafshë të vogël e qaramane që ia fuste ulërimës për dashnorë.
Nenjua, pasi bëri dy tre lëvizje, sikur ikte, sikur vinte, sikur kthehej, pasi
rrotulloi kokën herë majtas e herë djathtas, pasi hapi gojën dy tre herë dhe
fërkoi sytë herë me dorën e majtë e herë me dorën e djathtë këputi: "këtë
macen s'e kapën dot as agjentët e FBI-së dhe as të CIA-s kur erdhi ai që
ishte presidenti i botës dhe jo ta kapim ne", aman çfarë na tha. Vangjeli
këputi një nga ato "bubullimat e tij vrasëse" (që pak i ngjajnë të qeshurës),
me atë zërin e trashë prej basisti dhe filloi t'i thoshte Nikos se duhej të bënin
sikur kërkonin, pasi ky "trapi i lezetshëm", do të vinte sërish për kontroll
dhe ishte mirë t'i gjente duke kërkuar. Nikua pohoi me kokë dhe ndërsa u ul
në gjunjë për të parë se mos ishte nën banakët prej hekuri ku vendoseshin
pjatat, s'e vuri re Babin tek afrohej nga pas dhe filloi të thoshte se: "këtë
macen po e kërkonin, ashtu siç kërkonin gjermanët në kohën e luftës
çifutët" dhe filloi të qeshte edhe vetë i ndjekur nga një mori të qeshurash të
Vangjelit, të Nenjos dhe nga e qeshura prej femre e Babit, që sapo ishte
rikthyer, për të ikur sërish pak më vonë, i cili me këtë i vuri vulën asaj
thënies: "këtë e dimë që është trap i lezetshëm, por sot qenka në formë".
Pasi Nikua, Vangjeli dhe Nenjua kërkuan e kërkuan për më shumë se një
orë nën karrige, nën banakë, nën karrocat pesëkatëshe që transportonin
pjatat e gotat, nën stendat e rënda të sallave, nën koshat e mëdhenj plastikë

333
të llozhrave, nën tavolinat e ndritshme dhe raftet varur gjithandej, u lodhën
dhe vendosën të marrin vendimin unanim që macja ishte më e fortë se ata,
se macja mund të ishte me siguri një fantazmë, që zhdukej dhe dukej, kur
dhe si t'i donte qefi, se ishte një përbindësh me ca dhëmbë të mëdhenj e të
mprehtë e me ca kthetra prej skifteri që po t'i bije në dorë dinte vetë se ç'të
punonte.
Nenjua bluante gjithmonë në kokë të njëjtin mendim se si ka mundësi që t'u
ketë shpëtuar kjo mackë gjithë atyre agjentëve specialë të huaj, atyre
mjeshtrave dy metroshë e të pajisur gjer në dhëmbë me teknologjinë më të
mirë që ka sot bota, sesi kjo mackë u tregua kaq trime, kaq e "padukshme",
kaq e zgjuar".
Vangjeli që kishte kohë pa folur tha: "unë e di sekretin e saj, nuk është
vetëm një mace, janë një lukuni, pasi s'mund të shpjegohet se sot është këtu
dhe atje, nesër atje dhe këtu, prandaj ne i shohim kakërdhitë kudo, këto janë
të përmjera lukunie"
Nikua mohoi me kokë, lëvizi duke çaluar dy hapa drejt telefonit për të
lajmëruar Babin dhe tha"jo, jo, unë e di sekretin, por nuk jua them se kam
frikë mos është ogur i keq për lloton që kam hedhur sot në mëngjes".
Pasi Nikua ngriti receptorin dhe filloi të raportonte lajmin e rëndësisë së
lartë se macja nuk u gjend, pasi Vangjeli filloi të mblidhte si gjithnjë
hedhurinat e tij, pasi Nenjua iku për të shkëlqyer me ilaçin pastoz bakëret e
tij, u dëgjua zëri i Nikos që mbylli bisedën me atë frazën e tij të famshme se
Babi nuk qenka vetëm një trap i lezetshëm dhe në formë, por na qenka dhe
një pordhac i lezetshëm që i shkojnë na nga frika e një maceje, që kushedi
pse, për të, duhej të ishte diçka më shumë se një bishë e egër, diçka më
shumë se një përbindësh me dhëmbët e saja të mprehta, diçka më shumë se
një fantazmë frikëmbjellëse, ndoshta ajo për drejtorin e kamarierëve duhej
të ishte kriminele, po, një mace kriminele.
Nikua nënqesh, hapon përsëri, me ato hapat e tij të çalë dhe bindet që këtej
e tutje Babin ta pagëzojë drejtori pordhac i kamarierëve. Kurse Vangjeli,
pikërisht Vangjeli do të qeshë me të madhe, sepse asnjeri nuk ka kuptuar që
tani ai po nxjerr shëtitje atë kriminelen ... .

02.2007

334
 BISEDAT HAEMUS
CONVORBIRILE HAEMUS
Homo Balcanicus
ose
një bisedë e shkrimtarit FLURANS ILIA me poetin slloven me
prejardhje boshnjake ESAD BABAÇIÇ
Festivali III. Ndërkombëtar i Poezisë “Poeteka”
Durrës, Maj 2007

Pas disa gotave me verë të bardhë, bashkërisht, nga restoranti jemi kthyer
në hotel. Dielli i pasdrekes djeg pamjen e turbullt të çatisë përballë dritares
së dhomës, mbi të cilën një bashkësi pëllumbash qëndrojnë të strukur,
squkës, dhe të pagojë. Esad Babaçiç, poeti me origjinë boshnjake, i ardhur
nga Sllovenia, më tepër i përngjan një basketbollisti me trupin e vet gjigant
dhe veshjen sportive. Koka e tij e qethur në nivelin zero, mban statusin e një
ikone të muzikës pank, pa lidhje fizionomie me portretin e “mendimtarit”,
që jemi mësuar të kërkojmë më kotë në antologjitë e poezisë. Muzika gjallon
në kompjuterin e tij. I pagojë, ai noton në përhumbjen e asaj që përgatitet të
thotë më pas. Përthith fjalët dhe muzikën e këngës “Chelsea Hotel” nga
Leonard Cohen, ndërsa përgatis pyetjet për bashkëbisedimin tonë. I kërkoj
ta uli pak volumin e baladës, që më ngulet mu si thumb blete në llapën e
veshit, duke mos më lënë hapësirë përqendrimi, por, ai kundërshton.
“Harroje,” thotë. “Pa muzikë nuk mund të përqendrohem në këto çaste. Ne
jemi të shëmtuar, por fatmirësisht, me vete kemi muzikën.”

Çfarë është vargu për ju?

Urë për në përjetësi. Vendi ku shpirti im prehet.

Çfarë nënkupton poezia, veçanërisht, për popujt ballkanik?

Mendoj se poezia për ballkanasit ka përmasa të tjera, akoma edhe më të

mëdha se pjesa tjetër e Evropës. Ne jemi njerëz të “sëmurë” nga ndjenjat.
Ne jemi njëkohësisht përçues të emocioneve të reja.

335
Personalisht si poet, çfarë jeni rekur të thoni nëpërmjet poezisë tuaj, a
është ajo një përpjekje për pastrim nga papastërtia shoqërore, një
manifest politik, apo thjesht është një marshim gjuhësor në zemër të
(qenies) Homo Balcanicus?

Që të jem i sinqertë nuk ka qenë as njëra, as tjetra. Ose, që të jem më i saktë

në shpjegim, nuk jam aq i aftë të perceptoj gjendje të tilla në vetëdijen time
poetike. Aktualisht jam në procesin e pastrimit të vetvetes. Pastrim që po e
kryej nëpërmjet poezisë.

Si ta kuptojmë fjalën pastrim i vetvetes?

Në jetë, njeriu është i rrethuar nga shumë papastërtia. Ujëra të ndotura kanë
qarkuar shtegtimin tim. Nëpërmjet rrjedhës poetike, jam në kërkim të
ujërave të kthiellta, ku çdo guralec në veçanti duhet të jetë i dukshëm në
shtratin përfund.

Nuk besoni se ky fokusim në detaje është një pengesë drejt një pamje më
universale?

Aspak. Unë jam. Ne jemi, universal. Të gjithë së bashku, miku im.

Njëherazi, të gjithpërfshirë, me identitetin tonë të përbashkët si ballkanas,
me karakteristikat e veçanta si individë.

Cilat janë këto karakteristika të veçanta?

Ne jemi gjaknxehtë. Por kjo ka një të mirë në vetvete, sepse tregon që jemi
njerëz të ngrohtë në shpirt. Ky është edhe ndryshimi thelbësor, besoj, midis
Ballkanit dhe soditjes cinike (të akullt) të Evropës së civilizuar. Ma bëj
hallall, por, për hir të së vërtetës, më duhet ta theksoja këtë.

I nisur nga kjo pikë, si e shihni të ardhmen e popujve tanë në Bashkësinë

Evropiane?

Shoh të ndërtohen akoma më tepër Hotele turizmi, nga sa janë ndërtuar gjer
më tash, përgjatë brigjeve të detrave që lagin gadishullin. Rrugicat me
kalldrëm që përshkojnë lagjet e veçanta karakteristike, i shoh të pushtuara
me Piceri dhe Fast Food, të ngjeshura njëra pas tjetrës. Motoçikleta që
prodhohen në perëndim i përshkojnë këto rrugica, ndërsa firmat e
Automobilave të mbrame (që vijnë edhe ato, po nga perëndimi nëpërmjet
autorrugëve ndërkombëtare), e elektrizojnë më tepër pamjen eksituese të

336
këtij dekori futuristik. Shoh njerëz të mbathur, dhe stolisur, me veshjet më
të reja të modës bashkëkohore. Shoh njerëz të qeshur me fytyra të lumtura,
por të përhumbur në botën materiale të konsumit.

Si të janë dukur poetët shqiptarë gjatë këtyre ditëve të festivalit?

Nuk i njoh edhe aq mirë sa për të krijuar një opinion të saktë. Por ajo që
kuptoj dhe më shtynë ta shpreh mendimin tim me zë të plotë, është fati i
mrekullueshëm që mu dha rasti të njoh nga afër njerëzit. Dhe në të gjithë ata
shpirtra që njoha nga afër, me shikim të lirë, pothuajse njëtrajtësisht, dallova
trajtat e një poezie më vete.

Kjo do të thotë se shpresa për një shoqëri më tepër ndërkomunikuese në

nivelet shpirtërore është në udhë të mbarë edhe për ne tashmë?

Nga çfarë vëzhgova gjatë këtyre ditëve, them se po. Jam optimist në këtë
këndvështrim. Shqipëria sapo ja ka filluar të korave. Ndërkohë që Sllovenia
ka mbërritur diku, dhe pretendon të ngjitet diku gjetkë, më lart. Nuk mund
të ngjitesh në katin e sipërm të godinës po qe se më parë nuk ngreh shkallë
të forta për atje. Dikur, përgjatë historisë, shqiptarët pothuajse u rrezikuan të
humbin ndjeshmërinë e tyre shpirtërore dhe intelektuale. Shkallë pas
shkalle, sot ata kanë larguar nga shpirtrat e tyre demonin e egërsisë që
padashur kushtet historike u kanë diktuar. Ajo çka është më e rëndësishme
për ju, dhe që unë mendoj se ka akoma kohë për të ndryshuar dhe
përmirësuar, pikësëpari, është shëndeti i plotë që duhet të gëzojnë këto
niveleve shpirtërore për së brendshmi. Ndryshimet që shohim nga jashtë,
janë vetëm lëvozhga që mbështjell shoqërinë ...

...Trokitjet në portë bëjnë që dialogu ynë papritur të ndërpritet nga prania e

poetes angleze Fiona Sampson, redaktore e “Poetry Review” dhe
themeluese e “Orient Ekspres”. Ndërsa biseda jonë e mëparshme ka
humbur fillin e saj të mirëfilltë. Babaçiç fillon e rrëfehet për rebelizmin që e
karakterizonte përgjatë viteve të rinisë së hershme, kur kishte qenë lider,
këngëtar, dhe shkruesi i lirikave të grupit pank-rok “Via Ofenziva”. Tregon
për takimin me Xhon Ashbërin, poetin amerikan, me të cilin kishin lexuar
poezi krah-për-krah, gjatë një mbrëmje poetike në Berlin. E konsideron
punën e tij si gazetar i televizionit kombëtar slloven, si një përballje të
domosdoshme me realitetin. E të tjera, të tjera, realitete, prej të cilave zor
se mund të ndash poetin dhe njeriun. Por, muzika e njëtrajtësuar tashmë,
dhe një tjetër bashkëbisedim i shtruar, i ndarë në tre personazhe të
panjohur, të mbërthyer në “grackën” e figurave drejt së cilave Fjala të

337
shpie, nën çatinë e njëjtë të tri botëve të ndryshme, fillon të rrugëtojë nga
kjo dhomë hoteli në Durrës, ku mundet të shohësh me sy të lirë gjithçka,
edhe portin detar.
Bashkëbisedoi: FLURANS ILIA

ESAD BABAÇIÇ
- Poezi -

Këngë tranzicioni
Lëre poezinë, biri im
S’të jep bukë
hiç
Lërua bjellorusëve ta shkruajnë.
S’kanë ç’humbin
gjithsesi.

Rusët
kurrë nuk
nguten ta arrijnë;
Është tepër larg.

Për mua
dashuria është shpërthim
janë velat e shpalosura
n’ajri.

Wannsee
Ai e zhuriti veten me katër salsiçe
Katër telashe më pak hëngri
Bota si gjithmonë lart.
Teksa hante
Me sytë e terratisur poshtë,
ndëshkimin e vet në mustardë duke e ngjyer
po i jepte fund mbllaçitjes së telashit të tij të
përjetshëm:
ah sikur të mundte
t’ia mbathte nga e ngrëna.

338
Danubi*
Gjurmët shtrihen në pafundësi,
dhe braktisja fashitet në thellësi.
po qe se unë lëshohem tërësisht, mund të ndodhë
të bie dhe paskësaj
mund të fluturojë edhe shpresa e fundit,
-bota- më transparente se fara e mendimit,
pushteti del nga dora e arsyes, ai nuk mund të
frenohet,
dhe do të dojë të sulmojë prapë, më shumë se të gjitha
herët e mëparshme.
Po qe se unë i them JO, po qe se unë nuk mëshiroj,
atëherë ai do të vazhdoj të rrjedhë,
do t’i lerë pas boshësitë e dëshirave të reja,
sëmundja e ngadaltë do të marrë hov të ri.
as shpirtrat nuk e ndërpresin përkundjen e verbër
nëpër stepat e popullit
të humbur.
Lëvizje e ethshme e burrit para moshimit.
Tanimë mardhëniet e shëndetshme me Fatin,
saqë nganjëherë është e pamundur të vazhdosh,
saqë akrepi i heshtur ndalon, saqë gëzimi nuk gjen
asnjë motiv për vetveten.
Përse gugitja e zogjve të Danubit të thotë aq shumë
nga trazimi yt i përhershëm,
do ta shohësh se pasi të habitesh edhe njëherë nga
engjëlli i shkretëtirës, dhe do ta kuptosh
Me të vërtetë nuk kishte arsye, me të vërtetë asnjë
arsye.

*Poezi e nderuar me çmimin “Kultursalon Hörbiger Literary Award” në Austri.

Messias
Ti fle në dashuritë e lodhura
mbuluar me guximin e burrit,
njëmijë herë i mallkuar për të qenë femër,
i mbrojtur nga plagët e betejave të ashpra;
I çlirët, por gjithmonë vigjilent,
i futur në plagët e atij që kupton,

339
dalë nga ai që është i ditur.
Je më i fortë se të gjitha arsyet për t’u bërë i lirë,
i parë aq shpesh për të qenë seksual.
Tek gjurmët balta vazhdon të mbetet po ajo,
E pafajë dhe e paprekur,
ti thjesht duhet, ti nuk duhet të refuzosh.
ti vëzhgon nga pas të tjerët, je i fundit në kolonën që
harrohet në ëndërr,
të pyesin pse nuk ka fund kjo kolonë, të besojnë, kur ti
gënjen, se nuk ka gjëra, të cilave
mund t’u besohet, përveç njërit të vetëm.
ti mund të lindësh, të zhvarrosësh mitrën e nënës,
të krijosh nga hiçi dhe pastaj të shplodhesh,
ti je shpuar tejpërtej në plagët e të tjerëve;
ti e gjen dritën në cepin e kësaj dhome të mallkuar e
bosh,
të braktisur nga dikush që as nuk e dinte se për nga e
mori udhën.

340
 IMAGO MUNDI
ZHANI CANCO
Impresionantul Braşov
(Në Rumani)

Ne aflăm la Piaţa Rosetti. Lângă noi au parcat microbuze şi autocare, dat

fiind că tocmai aici îşi are sediul compania de transporturi care acoperă linia
Braşov-Bucureşti.
Sunt primele ore ale unei dimineţi de toamnă şi vânzătoarea, o blondă
elegantă, cu ochi albaştri, înmânându-le biletele, cu o voce melodioasă, ne
sugerează - deoarece microbuzele pleacă la un interval de jumătate de oră -
ca timpul la dispoziţie să-l ”umplem” bând ceva la Bar-Restaurantul Firmei,
sau să stăm în interiorul microbuzului. Dându-ne seama că timpul era prea
scurt, am preferat să ne aşezăm în locurile noastre din microbuz. În acea
clipă, magnetofonul a început să transmită muzică uşoară din repertoriul
cântăreţilor contemporani Mircea Drăgan, Monica Anghel, Loredana Groza,
Rodica Creţu, Anastasia Lazariuc, Cătălin Crişan, Mirabela Dauer, Ştefan
Hruşcă, Panseluţa Fieraru…
Şoferul anunţă pornirea spre Braşov, numele căruia îl auzisem pentru prima
dată la liceu, de la profesorul de geografie, Riza Lalo, care abia se înapoiase
din România, unde îşi terminase studiile. Acolo, în afară de diplomă, furase
şi inima unei românce, cu care urma să-şi petreacă tot restul vieţii. Destinul
a vrut ca, peste câţiva ani, eu, de asemenea, să mă duc la studii în România,
la Universitatea de Arhitectură şi Urbanistică „Ion Mincu”, colegul meu de
cameră fiind tocmai din Braşov. Se numea Corneliu Popa şi, pentru
rezultatele excelente, statul român îi acordasc o bursă specială. Într-o zi (era
deja anul 1961), a venit din oraşul meu natal entuziasmat fiindcă el urma să
fie chemat din nou Braşov, nu Oraşul Stalin.
Acestea îmi treceau prin minte, când colegul meu de drum, Kopi Kyçyku, şi
el fost student la Bucureşti, m-a informat că cei 168 de kilometri pe care
urma să îi parcurgem, nu constituiau vreo distanţă prea mare. Acest dialog,
deşi scurt, pare-se atrăsese atenţia unui alt călător, aşezat în faţa noastră.
Întorcându-se spre noi, ne-a spus cu naturaleţe şi politeţe: „Eu sunt lingvist,
dar limba pe care vorbiţi n-am auzit-o niciodată. Puteţi să-mi-o lămuriţi?”
Profesorul Kyçyku a început să-i explice pe scurt ce reprezintă limba
noastră, punând accentul şi pe legăturile sale cu româna prin împrumuturile
comune şi reciproce, despre care scrisese şi publicase câteva articole în

341
diferite organe de specialitate din mai multe ţări, ţinând totodată şi
comunicări, pe această temă, la simpozioane şi congrese ştiinţifice.
Între-timp vocea şoferului a întrerupt această convorbire interesantă,
anunţând sosirea la Braşov.

Oraşul în sărbătoare

Era ziua berii, una dintre cele mai deosebite a oraşului. Se cânta, se dansa.
Puţin mai departe era în plină desfăşurare un mare concert festiv, iar într-o
biserică se organiza o ceremonie de botez.
Oraşul este impresionant nu doar la centru, ci şi peste tot pe unde ne
plimbăm. Impresionante sunt clădirile administrative, vilele particulare,
celelalte edificii aparţinând instituţiilor sociale, construite în diferite
perioade istorice, deoarece ocupanţi din diverese epoci, potrivit unor
proiecte cu autori arhitecţi şi proiectanţi de renume, înălţaseră construcţii,
completându-le cu tot confortul şi tot ceea era necesar sub aspectul
arhitectonic şi urbanistic.
Trecând prin ambianţele zgomotoase ale unui târg propriu-zis, cerem voie
să ne aşezăm lângă o persoană care era singură la masă. Suntem primiţi cu
amabilitate şi căldură. Ba chiar s-a bucurat că eram albanezi. Motivul:
cunoscuse cândva mai mulţi conaţionali ai noştri, care îşi făcuseră aici studii
înalte în silvicultură, lăsându-i i mpresiile cele mai bune. Imediat după
accea a început să ne povestească cu pasiune despre istoria oraşului. Am
aflat de la el amănunte privind vechimea Braşovului, care trecuse prin toate
epocile - a Pietrei, a Bronzului, a Fierului, cea romană şi a migrărilor slave,
a colonizărilor nemţeşti, otomane etc. El vorbea argumentând totul prin
obiecte muzeale, toponime şi fapte ştiinţifice.
Aceste tablouri devin concrete din moment ce privim partea veche a
oraşului, înconjurată de ziduri, unde se păstrează obiecte administrative şi
de cult, care stau mărturie de viaţa publică din toate timpurile, care, şi în
celelalte oraşe antice sunt păstrate cu fanatism. Astfel aflăm că Braşovul în
anul 1814 avea 20.000 de locuitori, numărul cărora fiind dublat în primul
deceniu al secolului al XX-lea. Între-timp, cifra clădirilor specificem
pecetluite de „sigilul” timpului, al stilurilor şi al materialelor de construcţie,
ajunsese la 5000.
În timp ce beam cea de-a doua halbă de bere, comesenul nostru continua să
ne povestească că, pe la sfârşitul secolului al XX-lea, oraşul s-a dezvoltat şi
mai mult din punct de vedere industrial, mai ales în domeniul industriei
textile, respectiv alimentare, a construcţiilor de maşini, a metalurgiei şi a
petrolului. Menţionăm că, în anii 1867-1873 a fost construită linia de cale

342
ferată de 900 km, care a legat partea veche a Braşovului cu oraşele Oradea
şi Cluj-Napoca.
Comesenul nostru, profesor de geografie, probabil a crezut că devenise
plictisitor prin explicaţiile sale şi a ridicat un poahar în onoarea şi în
sănătatea noastră. Când l-am felicitat pentru modul şi exactitatea cu care ne-
a prezentat totul, în deosebi construcţia căi ferate, uşurat, el a continuat cu o
oarecare mândrie: ”Sunt nepot de inginer şi totul mi l-a povestit însuşi
bunicul meu, care a lucrat direct în acest obiectiv atât de important pentru
vremea aceea”.
În acele clipe mi-am adus aminte de profesorul meu drag de liceu,
identificând la el, respectiv la omologul său român, un lucru comun:
dragostea şi devotamentul faţă de profesia de predare.

Cu arhitectul Corneliu Popa

Î-am spus lui Kopi că, după câteva decenii, s-ar putea să-l întâlnesc din nou
pe colegul meu de studii, temându-mă ca nu cumva, după aproape o
jumătate de veac, să nu-l cunoaştem unul pe celălalt. Per neaşteptate simt o
mână pe umăr şi, în timp ce întorc capul, mă îmbrăţişează cu dor Corneliu
Popa. Înlăcrimat, ne propune ca, înainte de a ne aşeza, să facem o plimbare
prin oraş.
Autoturismul „Dacia”, produs românesc, atotprezentă în România, niciodată
nu le-a lipsit intelectualilor. Ne plimbăm şi admirăm oraşul, pe care cea de-a
doua jumătate a secolului al XIX-lea şi deceniile secolului al XX-lea, urmau
să-l transforme simţitor din punct de vedere arhitectonic şi urbanistic, ceea
ce în mare parte sunt legate de persoana numărul unu al oraşului pe
probleme constructive, inginerul Peter Barteş (1842-1914). Este tocmai
acesta din urmă care a conceput şi a proiectat clădiri destinate funcţiilor
publice şi private, toate pecetluite de originalitate, fantezie şi de curajul de a
introduce noul în mod organic, împreună cu moştenirea, luând în seamă
frumuseţea peisajului braşovean.
- Uitaţi-vă la aceste clădiri, - ne-a spus Corneliu. - Acesta este Palatul
Finanţelor, construit în anii 1897-1898, actualmente este reşedinţa
Primăriei; acela este Palatul Poştei, construit în 1906, astăzi este Poşta
centrală a oraşului; mai departe vedeţi Palatul Justiţiei, construit în 1900, în
momentul de faţă este Prefectura, ca să mergem spre o clădire a anului
1902, şi care acum a devenit Muzeul de Artă şi de Etnografie.
Oricine a avut ocazia să viziteze diferite oraşe din România, a putut constata
că partea lor veche ca vârstă este premergătoare secolului al XX-lea,
celelalte construcţii datând din perioada interbelică din secolul al XX-lea,

343
respectiv arhitectura sistemului comunist şi construcţiile în beton armat şi
de sticlă.
- Iată - continuă Cornel cu explicaţiile saleaceastă clădire este construită
după primul meu proiect şi acum simt că le-a rezistat vremurilor. În afară de
două construcţii aflate în centrul oraşului, în general am proiectat obiective
social-culturale.
Păşind mai departe, ne sărea în ochi o mulţime de construcţii - fruct al
gândirii a acestui arhitect pasionat, care, cu o modestie cu totul aparte, ne-a
pus la curent de nenumăratele premii pe care le câştigase în diverse
concursuri naţionale şi internaţionale, inclusiv cele organizate în Franţa
pentru complexul „Georges Pompidou” şi Casa Tineretului, ambele la Paris.
Odată cu înmânarea diplomelor respective, i se făcuse oferta de a rămâne în
Franţa. A refuzat, România, Braşovul şi cercul larg de prieteni învingând
atracţia pariziană.
Mai apoi, Corneliu ne-a invitat să vedem o clădire, proiectată tot de el,
aflată în periferia oraşului. Construirea ei fusese sponsorizată de o fundaţie
engleză şi de alte două omoloage ale sale.
Când l-am întrebat dacă proiecta utilizând planşeta şi calculatorul, mi-a
răspuns semnificativ şi plastic: „Uite-te la clădirea aceea, deja terminată.
Am proiectat-o tocmai pe calculator”.
Nu mi-a scăpat din vedere faptul că, tot timpul cât am fost alături de el, era
salutat, întrebat sau invitat la o cafea de o mulţime de persoane, tuturora
răspunzând cu stimă şi recunoştinţă.
Ducând mai departe dialogul, m-a întrebat: „Nu ştiu dacă ai primit salutul
meu pe care ţi l-am trimis printr-un conaţional de-al tău, cu care am
participat la un antrenament profesional la New York. Atunci eram primar
al oraşului”.
La despărţire ne a dăruit câte un exemplar al volumului său poetic intitulat
„Zăpada cuvintelor”, din care Kopi Kyçyku a ales o poezie pe care a
introdus-o în Antologia poeziei româneşti, tradusă de el în limba albaneză.

344
 DY FJALË ÇAJNË DHENË
O TĂIETURĂ CA ÎN PIATRĂ
Bucuria / Gëzimi

Bucuria înseamnă a fi găsit în sfârşit un Obiect universal şi solid la care să

raportăm fericirile fragmentare, a căror posedare succesivă şi trecătoare irită
inima fără a o satisface.

Gëzim do të thotë të gjesh më në fund një Objekt universal e solid met ë

cilin t/i krahasojmë lumturitë e copëzuara, pasja e njëpasnjëshme dhe
kalimtare e të cilave e acaron zemrën pa e kënaqur.
Pierre Teilhard de Chardin

Bucuria este, la bază, recunoştinţă. Este un act de mulţumire pentru tot ceea
ce primim. Ea exprimă conştienţa că Dumnezeu ne-a dat în stăpânire lumea.

Gëzimi në themel është mirënjohje. Është një akt falenderimi për gjithçka
marrim. Ai shpreh vetëdijësimin që Zoti na e ka dhënë në zotërim botën.
Lev Gillet

Bucuria este un cântec, o lumină, un schimb, o strălucire care traversează

întreaga Biblie, din loc în loc, de la prima până la ultima pagină. Este
comoara oricărei fiinţe vii, chiar cea mai lipsită.

Gëzimi është këngë, dritë, shkëmbim, shkëlqim që përshkon krejt Biblën,

nga një vend në tjetrin, nga faqja e parë deri tek e fundit. Është thesari i çdo
qënieje të gjallë, madje edhe më të rëndomtës.
Alphonse Goettmann

Bucuria este semnul că viaţa a reuşit.

Gëzimi është shënja që jeta ia ka dalë mbanë me sukses.

Henri Bergson

Bucuria este aceea care innobileaza sufletul...si durerea, durerea cea mare,
cand poti s-o depasesti, sa te ridici deasupra-i, s-o birui.

345
Gëzimi është ai që fisnikëron shpirtin… e dhembja, dhembja e madhe, kur
mund ta kapërcesh, të ngrihesh mbi të, ta mposhtësh.
Henrik Ibsen

Bucuria se poate napusti asupra ta ca o fiara salbatica, doborandu-te.

Gëzimi mund të të vërsulet si një bishë e egër, duke të vënë përfund.

Henryk Sienkiewicz

Bucuria e ciudata uneori: te inabusa, ca durerea.

Gëzimi është nganjëherë i çuditshëm: të mbyt, si dhembja.

Alexandre Dumas

Bucuria este copilul ocupatiei.

Gëzimi është fëmija i punës.

J. L. Avebury

Bucuria e un melc ce se taraste, in timp ce nenorocirea e un cal de curse

salbatic.

Gëzimi është një kërmill që të heq zvarrë, ndërkohë që fatkeqësia është një
kalë i egër garash.
V.V. Miakovski

Bucuria e ratiunea existentei noastre.

Gëzimi është arsyeja e vetëqënies sonë.

G.K. Chesterton

Bucuria e starea de spirit normală a omului. Cu cât dezvoltarea intelectuală

şi morală a omului este mai ridicată, cu atât omul e mai liber şi viaţa îi dă
mai multă satisfacţie.

Gëzimi është gjendja shpirtërore normale e nejriut. Sa më i lartë të jetë

zhvillimi intelektual e moral i njeriut, aq më i lirë është njeriu dhe jeta i jep
më shumë kënaqësi.
Anton Cehov

Bucuria e treapta superioara a veseliei si multumirii.

346
Gëzimi është shkalla e epërme e haresë dhe e kënaqësisë.
J. Koller

Bucuria e o stare in care sufletul traieste calm si statornic, netulburat de nici

o frica sau superstitie sau de vreo alta emotie.

Gëzimi është një gjendje në të cilën shpirti jeton i qetë dhe i fortë, i
pashqetësuar nga asnjë frikë apo bestytni apo nga ndonjë emocion tjetër.
Democrit

Bucuria este rugăciune. Bucuria este tărie. Bucuria este o plasă a dragostei
cu care prinzi suflete.

Gëzimi është lutje. Gëzimi është forcë. Gëzimi është një rrjetë e dashurisë
me të cilën kap shpirtra.
Maica Teresa - Nënë Tereza

Bucuria este ceea ce ni se întâmplă atunci când ne permitem să recunoaştem

cât de bune sunt lucrurile cu adevărat.

Gëzimi është ajo që na ndodh kur i lejojmë vetes të marrim vesh sa të mira
janë gjërat në të vërtetë.
Marianne Williamson

Bucuria este trecerea omului de la o perfecţie mai mică la una mai mare.

Gëzimi është kalimi i njeriut nga një përkryerje më e vogël në një më të

madhe.
Baruch Spinoza

Bucuria este cea mai simplă formă de recunoştinţă.

Gëzimi është trajta më e thjeshtë e mirënjohjes.

Karl Barth

Bucuria nu este decât semnul că emoţia creativă şi-a îndeplinit scopul.

Gëzimi nuk është veçse shënja që emocioni krijues e ka përmbushur

pikësynimin.
Charles Du Bo

347
Bucuria e reflexul psihic al purei existenţe - al unei existenţe ce nu-i
capabilă decât de ea însăşi.

Gëzimi është refleksi psikik i ekzistencës së pastër - i një ekzistence që nuk

është e aftë përveçse për vete.
Emil Cioran

348
 TRADITA DHE ZAKONE
TRADIŢII ŞI OBICEIURI
Maskat dhe kostumet me ngjyra
risjellin magjinë e dikurshme në Venecje
Karnavalet filluan me rapper-in american Coolio, që zbriti si ëngjëll
me flatra nga maja e kullës që mbizotëron Sheshin e Shën Markut.
Rumania ishte e ftuar nderi për të parën herë në një edicion të
Karnavaleve të Venecjes.
Coolio zbriti, siç e thamë, nga maja e të famshmes Campanile duke e
ndryshuar paksa traditën. Këngëtari ia zuri vendin vajzës, i veshur në
të bardha, çka simbolizon një çngjëll që i çelte zakonisht Karnavalet.
Sipas komenteve të rastit, rapper-i aq i kundërshtuar e mbajti
kostumin e panjollë mbase për t'i larë sadopak mëkatet e shumtë. Tek
„fluturonte” nga këmbana e lartë e Kishës, në gjoks mbante një
gërmë të stërmadhe „O” të artë, shkronja fundore e fjalës italiane
„angelo”.
Karnavalet e Venecjes sjellin hare në çdo hap, në rrugicat, kanalet
dhe sheshet e qytetit të lagunës. Ajo që filloi para një mijë vjetësh si
një rit pagan për ardhjen e pranverës,me kalimin e kohës u shndrrua
në një zbavitje të madhërishme. Turistët dhe vendësit mbajnë maska
dhe vishen me kostume ekstravagante.
Traditat popullore rumune u paraqitën për herë të parë në Karnavalet
e Venecjes krahas një numuri të madh formacionesh muzikore dhe
orkestrash.

349
 E VËRTETA – BIJA E KOHËS
ADEVĂRUL – FIUL TIMPULUI
GAZMEND KRASNIQI97

Kodi i vërtetë i Da Vinçit

Nuk më ka rënë më rasti të kaloj nëpër Paris, saktësisht nëpër urën e vogël
(kurrë s’ia kam ditur emrin) që lidh atë anë të qytetit me ishullin ku ngrihet
gotika hijerëndë e Notre Dame, ura nën të cilën kalon shëtitorja e piktorëve
portretistë (kalonte, të paktën, sepse ndryshe nga piktorët e Sacre Coeur,
qenë të palicensuar), por edhe po të më bjerë rruga andej, nuk shpresoj se
mund ta takoj prapë Henrin (qoftë edhe për t’ia mësuar emrin e vërtetë, pasi
në këtë histori do ta përmend siç më qe paraqitur). Henri, i lindur dhe i rritur
diku në malin e Tomorit (fshat autokton, thoshte, se nuk ka asnjë vegël
muzikore), ditën që e njoha unë, ndodhej përmbi urën e larpërmendur, duke
më pritur, sepse, siç më tha, më kishte parë qysh në çastin e shfaqjes së
parë, pa u futur askund në sheshin e katedrales, ku duhej të gjeje vetë të
çarën në kordonin e vizitorëve të saj. Fakti që më kishte njohur prej
shtampës së bluzës (shqipja e flamurit tonë, rreth pesë cm e madhe) në
largësinë prej qindra metrash, më shtyu që t’ia komplimentoja humorin me
një buzëqeshje të lehtë: nuk e ndjeva të nevojshme ta shtyja më tej këtë
bisedë, sepse truri im qe troshitur pak nga takimi i parë me botën e
kryeqytetit të famshëm. Mirëpo kjo nuk më ndihmoi që të shpëtoja prej
Henrit: përcaktoi një makinë të kuqe, parkuar në cepin e rrugës ku qeshë
shfaqur së pari, dhe tha se lexonte targën e saj, pa pyetur për bezdinë time
me zgjatjen e tepërt të këtij humori.

97
Poet, prozator, eseist dhe shqipërues lindur në Shkodër më 1963, ku ka studiuar
fillimisht për pikturë, pastaj për letërsi. Ka punuar për një kohë të gjatë si drejtor i
Galerisë së Arteve të qytetit. Aktualisht jeton e punon në Tiranë. Është autor i shumë
librave me poezi, tregime, I disa romaneve dhe dramave, për të cilët është vlerësuar
me çmime kombëtare dhe mbarëkombëtare. Gjithashtu, është autor librash me
studime dhe përkthime. Është përfshirë në projektin e antologjisë “Poetët e rinj
evropianë”, të shtëpisë së mirënjohur botuese amerikane Graywolf (New York,
2008). Pjesë të krijimtarisë janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht,
italisht, gjuhë sllave etj.

350
Ishte e vërtetë, qe targa që thoshte, por, i djersitur nga ecja, mizëria e
turistëve dhe dielli i qershorit, në vetëvete e pata të vështirë t’ia falja talljen,
pasi menjëherë mendova se qe fjala për një makinë të njohur prej tij. I
mësuar me skepticizmin e njerëzve në të tilla raste, nuk e prishi terezinë: u
tregua i gatshëm për të vazhduar lojën. Vetëm kur i gjeti edhe dy targa të
tjera, të përcaktuara tashmë prej meje, u binda për atë që i kalonte caqet e
përvojës njerëzore.
Kur dolëm në një cep nga shihej Tour Eiffel dhe më tregoi një për një se
ç’bëhej në katet, deri në detajet më të imta, nuk kisha më dyshime se truri
më qe pajtuar pak nga pak me realitetin. Më pas e mora vesh se s’e kishte
për gjë të më sqaronte se çfarë ndodhte në zyrat e Prefecture de Police,
Hotel de Ville, apo në dhomat e Shakespeare&Co, biblioteka-librari ku gati
një shekull më parë James Joyce-i po humbiste shikimin, pak nga pak, si një
mënyrë për të kërkuar në poret e kujtesës skutat e vendlindjes, Dublin-it, që
thuhet se mund të rishkruhet nëpër harta vetëm e vetëm prej librit të tij.
Henri, që as ia kishte dëgjuar ndonjëherë emrin Joyce-it, sigurisht do t’ia
hidhte çdo shkrimtari në shpejtësinë e bërjes së hartës së atij qyteti (i cili e
kishte pjesën më të madhe të lavdisë pikërisht prej tyre), mirëpo s’bëhej
fjalë për të çuar gjëra të tilla ndërmend, sepse nuk ishte nga ata njerëz që ka
lexuar ndonjëherë ndonjë libër: faktin që nëpër vendlindjen e tij ka pas
shkelur dikur Eduard Lear-i, ia kanë thënë të tjerët. Nuk është fjala për
ndonjë arsye të rëndomtë, dembelizëm apo gjëra të tjera të këtij lloji, të cilat
mund t’i hasësh në një numër të madh njerëzish, por për një arsye që pa
frikë mund ta quajmë madhore: prej fuqisë depërtuese të shikimit, germat e
faqes së parë i bëheshin lëmsh me ato të faqeve pasardhëse, ndonjëherë
(varësisht nga trashësia e librit) deri në faqen e fundit. Një herë, në shkollë,
tek lexonte diçka për Skënderbeun, kishte interpretuar diçka që më tepër të
kujtonte Robinson Cruzoe-n dhe mësuesi i historisë e ndëshkoi me një
vizore të trashë, duke ia dhënë kokës tri herë. Qysh atëherë kundërshtonte të
ngrihej në mësim, i sigurt se vetëm do të ndëshkohej, dhe, meqë nuk e
kuptuan kurrë mbeti mënjanë, i papërfillur dhe i pavënë re, gjë që, në fakt, i
interesonte, sepse ia doli më në fund të merrte tetëvjeçaren, duke përsëritur
dy vite të vetëm. Sidoqoftë, nuk do të harronte ngatërresën me datën e
themelimit të PKSH, kur pat përmendur vitin 118 pas Krishtit, gjë që
provokoi një maratonë mbledhjesh (zakon i rëndomtë i kohës), derisa e
gjykuan si një fëmijë me të meta mendore dhe u mjaftuan me thyerjen e
notës në sjellje për atë vit.
Duhet vënë në dukje se këto biseda nuk ia nxirrje kur doje ti, për më tepër
mund të ngatërroheshe nga mënyra se si i rreshtonte, pasi ai thoshte atë që i
pëlqente, duke fshehur, ndërkohë, ca gjëra që nuk i interesonte t’i dilnin. Për
difektin e parakrahut të majtë tha se e kishte të lindur, mirëpo dikush që e

351
njihte nga koha e kaluar bashkë në Itali, tha diçka më të besueshme: Henri,
që s’kishte lidhje me raftet e librave, nuk mund të anashkalonte ato të
mbijetesës… ushqimeve (u përmend fjala “çadra kampingjesh”). Që kishte
provuar këtu një burg të shkurtër, nuk ma tha asnjëherë me gojën e vet. Për
të më bindur se logjika e stomakut mund të jetë më e fortë se ajo e leximit,
sqaroi (duke treguar me dorë) se libri me atë çiftin idilik në kopertinë
(Poésies, Alfred de Museet, botim i Librairie Gründ, viti 1939), që ndodhej
dyqind metra larg nesh, në vitrinën e një bukinisti të Quai de la Tournelle, i
kishte gjysmën e faqeve të paprera (këtë libër e ruaj sot e kësaj dite, në të
njëjtën gjendje, midis librave të mi): siç mund të merret me mend, nuk
mund të ishte i saktë në përcaktimin e faqeve, ose titujve, nuk mund të
sqaronte se kishte mbetur pa lexuar poezia Tristesse, Une soirée perdue, La
nuit d’Octobre apo Ballade á la Lune.
Fakti që, megjithëse qe plotësisht amator, gjendeshin njerëz të cilët ia blenin
vizatimet e çuditshme, besoj se shpjegohet me një përhirim të fshehtë të
tyre: vizatimet përshkoheshin nga një dritë mistike që kapej nga pakkush,
prandaj Henri merrte një pamje pak tallëse para admiruesve të të vizatuarit
akademik. Thoshte se frekuentonte Ecole de Beaux Arts (nuk kam arritur ta
konfirmoj), prandaj herë pas here përpiqej të hidhte ndonjë fjalë me të cilën
donte të tregonte njohjet mbi pikturën. Kubizmi (me ato pikat simultane të
shikimit) i dukej një lojë fëmijësh dhe Picasso një nga spekullatorët më të
mëdhenj që ka njohur bota: muzeu Picasso, aty në Paris, mbetej i preferuari
i tij, megjithatë nuk kam parë ndonjëherë, deri më sot, gjurmë të asaj teorie
që duhej të trondiste botën e pikturës moderne, pse jo të pikturës në
përgjithësi. Nëse nuk gabohem, kërkonte ndihmë nga enigmatiku art i
Egjiptit të lashtë, të cilin e shikonte në Louvre, duke e programuar këtë
vend (Egjiptin) si të parin në axhendën e ardhshme, pasi vetëm tek arti
egjiptian përputhej vizioni i tij gjysëm hyjnor për gjërat. Nëse pranonte
diçka te Picasso, ky qe interesimi që pat ngjallur për maskat e tribuve të
Afrikës dhe Oqeanisë: vendi i dytë në axhendën e ardhshme. Njeriu që u
përpoq të më fliste për teorinë henriane për këto maska, megjithë
vëmendjen time të plotë, nuk kishte formimin e duhur dhe u tregua konfuz:
duke vënë intuitën në punë mund të them se qe fjala që një njeri me aftësitë
e Henrit e shikonte portretin njerëzor përtej muskujve, venave e kockave,
përtej çdo ndërtimi të mirëfilltë anatomik, pra, si maskat prej druri të
tribuve. Përderisa nuk kam të dhëna më të sakta, nuk ngul këmbë për të
bindur njeri me këto që thashë.
Sidoqoftë, për mua pjesa më e vështirë e rrëfimit është kjo: implikimi i
Henrit (jam i detyruar të përdor këtë term policesk) në çështjen më të
bujshme dhe kurioze të botës moderne. Dikur e mora vesh se në Louvre
Henri nuk shkonte vetëm për artin egjiptian, por edhe për pikturat e

352
Leonardo da Vinci-t. Kohë më parë, këtu në sallën e madhe të pikturës
italiane, kishte takuar një amerikan, relativisht të ri, por që e kishte intriguar
thellë: ky amerikan po shkruante një libër me të cilin donte të thoshte që
Leonardo da Vinci me të vërtetë kishte patur lidhje me të ashtuquajturin
sekti i fshehtë i Sionit, pjestarët e të cilit mëtonin se qenë pasardhës të linjës
Jezu – Maria Madalena dhe zotërues së kupës së shumëpërfolur të Graalit,
ku Krishti pat pirë herën e fundit dhe më pas i qe mbledhur gjaku. Jam i
bindur se këtë amerikanin Henri e ka gjykuar plotësisht të pazotin për t’i
dhënë shpjegimin e duhur fenomenit aq intrigues, prandaj kur u hap lajmi se
Henri nuk shihej më, se drejtimi i tij qenë Alpet e Evropës, ndoshta vetëm
unë e dija qëllimin e këtij udhëtimi, sepse kisha lexuar se përflitej që në atë
vend ndodhej streha e sektit misterioz.
Me sa duket, këtë që thashë, pra të vërtetën mbi të, mund ta marrim vesh
vetëm ndonjë ditë të papritur kur përbri emrit të Leonardo da Vinci-t, Victor
Hugo-it e Zhan Koktoau-së, si anëtar i sektit të fshehtë të figurojë edhe emri
i Henrit. Amerikani i lartpërmendur mund të jetë autori i një bestselleri
planetar, i përkthyer edhe në shqip, por megjithëse jam treguar i
vëmendshëm, askush nuk më ka thënë se në atë libër flitet për një djalosh
me origjinë shqiptare.
E vetmja histori me interes që dëgjova ndërkohë për Henrin (në të vërtetë,
për këtë arsye e bëra këtë rrëfim), është kjo: dikush i kishte thënë se ka
“syze për afër”, pra ekzistonte zgjidhja për njerëz me cilësinë e tij, mirëpo
ky dikush qe refuzuar në mënyrë kategorike, pa më të voglën mëdyshje. Dy
ditë më vonë prej këtij refuzimi, Henri s’u pa më në Paris. E mbaj veten për
ata që mendojnë se dinë diçka rreth asaj çfarë donte të thoshte ai refuzim,
por nuk do ta marr përsipër ta shpreh këtu: më duket se kjo është një e drejtë
e secilit, sepse qysh në fillim të këtij tregimi kam patur parasysh që do të
mbaj larg vetes çdo koment dhe më duket se ia kam arritur.
Pra, me sa di unë, Henri e mori këtë të fshehtë me vete. Sigurisht, zhdukja e
një emigranti pa letra të rregullta në Paris nuk përbën ndonjë ngjarje, kështu
që nuk bëhej fjalë për t’iu drejtuar policisë: Henri u zhduk si ta kishte
përpirë ndonjë vrimë e zezë.
Kohë më vonë, në Shqipëri shfletova koleksionin e një gazete me emrin
“Dielli i Tomorit”, por nuk gjeta gjë që të më kujtojë një njeri si Henri. Nuk
e gjen as te “Fjalor enciklopedik”, Baccus, as te “Historical dictionary of
Albania” i Robert Elsie.
Kurse kohë më parë bëra një udhëtim në jug të vendit dhe pamja
madhështore e Tomorit më mpiu një copë herë të mirë: m’u bë se Henri që
hidhej nga maja në majë si Baba Aliu, kundronte botën me vështrimin
skeptik, pak tallës, i lodhur e i rraskapitur nga universi i pamjeve, kjo shaka
perëndish, sepse nuk dinte ta merrte atë si dhuratë apo si ndëshkim (pasi ka

353
parë Colosseo-n, Tour Eiffel-in, Alpet e Evropës dhe Piramidat e Egjiptit),
kështu që rri larg të ngjashmëve, si shqipja, dhe bluan gjëra që s’i bluan
askush, sepse të tjerët nuk mund as t’i çojnë nëpër mend.
Sipas të gjitha gjasave, sa pa dalë në dritë diçka e re për sektin e fshehtë të
Sionit, argumenti i këtij refuzimi do të mbetet enigmë për hulumtuesit e
psikologjisë dhe ideve bashkëkohore. Sidoqoftë, tregimi mbaron këtu, ku
duhej të fillonin dokumentet (jermi i tmerrshëm i tyre), të cilat një njeri si
unë nuk i njeh, pasi dëshmitë e ndryshme gojore nuk mund t’i përdor si të
tilla, sado të besueshëm të jenë njerëzit që i thonë. Ndoshta ndonjëherë do të
kemi të bëjmë me diçka që do ta quajmë punë më të mençur: do të kemi të
bëjmë me ese apo studim.

LINDITA KOMANI

Refuzuesi Hesse, Lasgush refuzuesi

Ndjekja e një emisioni për shkrimtarin Hermann Hesse më solli para më
shumë se dy vjetësh deri në librin “Zarathustras Wiederkehr (Kthimi i
Zarathustrës)”. Në një publikim të shtëpisë botuese Suhrkamp libri me këtë
titull ka në përmbajtje fjalën që në vitin 1919 Hesse i drejtoi rinisë gjermane
përmes thirrjes kritike “Kthimi i Zarathustrës” dhe shkrime të tjerë kundër
radikalizmit të majtë dhe të djathtë. Libri u desh të porositej pranë një
librarie të madhe, sepse nuk bën pjesë tek tepër të frekuentuarit e Hesse-s, të
cilët rëndom mundesh t’i gjesh në çdo librari të një shteti gjermanishtfolës.
Letrar-artistikja brenda tij është e asaj natyre që pak dijnë ta vlerësojnë e aq
më pak ta preferojnë.
Janë bërë dy vjet prej atëherë, por tronditja edhe në të lexuarën për të
disatën herë më mbetet si në herën e parë, edhe figurat që më shfaqen para
syve janë thuajse të njëjtat. E do sinqeriteti i këtij rasti të shprehem se disa
figura të tjera më janë shtuar disa pas leximit të “Rrno vetëm për me
tregue”. Por më e qartë mes të gjithave më mbetet fytyra e Lasgush
Poradecit. Ndoshta sepse në mendimin tim ai shfaqet si aplikuesi më i
suksesshëm në praktikë i fjalëve që Hesse i ngriti si profeci për ç’do
ndodhte me poetët në komunizëm, i përshkrimit që dha për poetin e vërtetë
në tërësinë e letrave që u titulluan “An einen Kommunisten (Një
komunisti)”.
Për siç e ka dashur fati, Hesse dhe Lasgushi kanë njëfarë ngjashmërie në
pamje, një frymë e ngjashme i lidh dhe në të shkruar me atë mbajtjen pezull
në një masë të mrekullueshme poetike, të dy e kanë pasur syrin e dorën e
piktorit... Kur e vendos veten të gjesh ngjashmëri të kësaj natyre, mbetet

354
vetëm të tronditesh. Si mundet të kombinohen gjenet në mënyrë të tillë që
dy njerëz të lindur e të rritur në dy vende të ndryshëm, larg nga njëri-tjetri të
shfaqin kaq shumë ngjashmëri, deri dhe në atë që Lasgushi aplikoi
ekstremisht atë që Hesse shkroi që në 1931? Mos ndoshta dhe Lasgushi i ka
lexuar të gjithë këta shkrime? Gjermanishten e zotëronte shumë mirë. Edhe
viti 1931 jep gjasa të mira për këtë supozim. Po edhe sikur ta marrim rastin,
se paska qenë ky lexim vendimtar: Si mundet të mbetej aq i bindur në
misionin e vet si poet, sa të pranonte më mirë shuarjen në të gjallë? Për të
qenë Lasgushi, poet në përjetësi. Kjo është përgjigjja që kemi dashur dhe
duam të lexojmë e me siguri dhe e vetmja e mundshme.
Me këtë parantezë dëshirova të hyj në temën e refuzimit që Hesse në
mënyrën e vet i bëri komunizmit me shkrimet, nga të cilat dy që datojnë në
vitet 1931 dhe 1933, u zgjodhën për këtë sjellje në shqip.
Fati e ndihmoi Hessen që jeta të mos i ndrydhej nën një diktaturë
komuniste. Me këto nënshkrime vetëdënimi, ai me siguri do të kish hyrë i
vdekur. Në mos i vdekur, do të vdiste rrugës, në mos do të vdiste rrugës, do
të poshtërohej. Por për etjen njerëzore do të kishin qenë ndoshta kohë të
pakrahasueshme, sepse ashtu siç është lindur e rritur ajo, vetëm në rastin e
mosvdekjes trupore të poetit do mund të vërtetonte, nëse Hesse do i kthente
në vepër mësimet që la për brezin e tij e të tjerët pas.

Letër një komunisti [i]

I
Qëndrimi im personal ndaj komunizmit mund të formulohet lehtë.
Komunizmi (me të cilin unë më së pari kuptoj qëllimet dhe mendimet e
Manifestit të vjetër Komunist) është gati të realizojë vërtetimin e vet në
botë, bota është pjekur për këtë gjë, që prej kur jo vetëm sistemi kapitalist
tregon shenja të qarta të rënies, por që prej kur posaçërisht dhe
socialdemokracia e „shumicës“ e ka braktisur plotësisht flamurin e
revolucionit.

Unë e mbaj komunizmin jo vetëm për të përligjur, por e quaj për të

vetëkuptueshëm – ai do të vijë dhe fitojë, edhe sikur ne të gjithë të jemi
kundër tij. Ai që sot është në anën e komunizmit, pohon të ardhmen.

Përtej kësaj po-je, që arsyeja ime thotë për programin tuaj, që prej kur jetoj,
ka folur edhe një zë brenda meje për vuajtjet, unë kam qenë gjithmonë me
të shtypurit kundër shtypësve, me të akuzuarin kundër gjykatësit, me të
uriturit kundër hamësve. Vetëm se unë asnjëherë këto ndjenja që më

355
shfaqen të natyrshme, nuk do t’i kisha quajtur komuniste, por më shumë
kristiane.

Kështu: unë besoj me ju, që rruga marksiste mbi kapitalizmin në vdekje

drejt çlirimit të proletariatit është rruga e së ardhmes, dhe që bota duhet ta
ndjekë atë rrugë, dashtë apo mos dashtë.

Deri këtu jemi të të njëjtit mendim.

Por këtu ju ndoshta pyesni: Pse unë, kur besoj në drejtësinë e komunizmit
dhe kam qëllime të mira ndaj të shtypurve, nuk bashkohem me ju të dal në
luftë dhe nuk e vendos penën time në shërbim të partisë suaj.

Eshtë vështirë të jepet përgjigje mbi këtë, sepse këtu bëhet fjalë për gjëra, të
cilat për mua janë të shenjta dhe të detyrueshme, të cilat për ju ama me
shumë pak gjasa ekzistojnë. Unë e refuzoj plotësisht dhe bindshëm, të
bëhem anëtar i partisë suaj, ose ta vendos shkrimtarinë time në shërbim të
programit tuaj, megjithëse perspektiva e të pasurit vëllezër e shokë, e
bashkësisë me një botë njerëzish me të njëjtin botëkuptim do të ishte
mjaftueshëm joshëse.

Por ne pikërisht nuk jemi të të njëjtit mendim. Sepse ndonëse unë i miratoj
qëllimet tuaja, ose për të qenë më i qartë: ndonëse unë besoj, që komunizmi
është i pjekur që të marrë pushtetin e në këtë mënyrë përgjegjësinë
gjigande, duke filluar me marrjen përsipër të gjakut dhe luftës – kështu kjo
është për mua asgjë tjetër veçse sikur unë në nëntor të besoj, që tani shpejt
vjen dimri. Unë besoj në komunizmin si program për orën e ardhshme të
njerëzimit, unë e konsideroj atë si të domosdoshëm dhe të pashmangshëm.
Por unë në asnjë mënyrë nuk besoj, që komunizmi ka një përgjigje më të
mirë mbi çështjet e mëdha të jetës sesa ndonjë mençuri më e hershme. Unë
besoj, që ai pas njëqind vitesh teori dhe pas provës së madhe ruse, tani ka jo
vetëm të drejtën, por detyrën, që të vërtetohet në botë, dhe unë besoj e
shpresoj sinqerisht, që ai do t’ia dalë mbanë, të eliminojë urinë dhe t’i marrë
njerëzimit një makth të madh. Por që përmes tij do të realizohet ajo çka fetë,
legjislacionet dhe filozofitë e mijëvjeçarëve të mëparshëm nuk arritën ta
realizonin, këtë nuk e besoj. Që komunizmi përmbi shpalljen e së drejtës të
çdo njeriu për bukë dhe për t’u bërë dikushi, paska të drejtë dhe qenka më i
mirë, se çfarëdolloj forme më e hershme besimi, këtë nuk e besoj. Ai i ka
rrënjët në shekullin e nëntëmbëdhjetë, në mes të truallit të pushtetit më të
thatë dhe më fodull të arsyes, një kulle profesorësh më të mirëditëshme, më
të pafantazi dhe më të padashuri. Karl Marx e ka mësuar të menduarin në

356
këtë shkollë, vështrimi i tij mbi historinë është ai i një ekonomisti kombëtar,
një specialisti të madh, por në asnjë mënyrë „më objektiv“ se ai i mënyrash
të tjera të vështruari, ai është jashtëzakonisht i njëanshëm dhe joelastik:
gjenialiteti dhe justifikimi i tij nuk gjendet në rangun më të lartë të
mendimit, por në vendosmërinë e tij për veprim.

Nëse ne sot do të gjendeshim në vitin 1831 dhe jo në 1931, ndoshta poeti

dhe shkrimtari do të ishte shumë i shqetësuar nga dhimbjet dhe tronditjet e
së nesërmes dhe pasnesërmes dhe për njëfarë kohe do t’i kushtonte të gjithë
fuqitë e veta njohjes së përmbysjes që po përgatitet. Kështu e ka bërë
asokohe poeti Heinrich Heine, dhe ai u bë për njëfarë kohe, ndoshta për
kohën më të frytshme të jetës së tij, mik dhe bashkëpunëtor i Karl Marx-it
në Paris. Sot ama po ky Heine do të interesohej sërishmi më shumë për të
nesërmen dhe pasnesërmen sesa për zbatimin e asaj, që prej kohësh është
njohur si e drejtë dhe e vlefshme për t’u zbatuar. Ai do ta njihte pa u
menduar më gjatë, që socializmi e ka lënë mbrapa shkollën e tij dhe tani ose
duhet të marrë pushtetin e botës ose do të marrë fund. Dhe ai do ta
miratonte dhe do ta quante të drejtë këtë ngjarje, pushtimin komunist të
botës, por nuk do të kishte ndonjë shtysë, që të merrte pjesë edhe vetë në
këtë makinë që rrokulliset plot vrull.

Poeti nuk është as diçka më mirë as diçka më pak se një ministër, një
inxhinjer, një fjalimtar, por ai është diçka krejt tjetër nga ata. Një sëpatë
është një sëpatë, dhe me të mund të çash dru ose dhe kokë. Një orë ose një
barometër shërbejnë për të tjera arsye, dhe kur bëhet përpjekja të çahet dru
ose kokë me to, atëherë ato shkatërrohen, pa pasur ndonjë njeri përfitim prej
kësaj.

Nuk është këtu vendi, që të numërojmë dhe sqarojmë detyrat dhe funksionet
e poetit, si të një vegle të veçantë të njerëzimit. Ai është ndoshta një lloj
nervi në trupin e njerëzimit, një organ, që të reagojë në prani thirrjesh të
brishta apo nevojash, një organ për të zgjuar, për të paralajmëruar, për të
tërhequr vëmendjen. Por ai nuk është një organ, me të cilin të thurren dhe
gozhdohen pllakate, ai nuk përshtatet për tellall në treg, sepse fuqia e tij nuk
gjendet tek zëri i lartë, këtë Hitleri mundet ta bëjë shumë më mirë. Por
sidoqoftë, detyrat e tij mund të jenë këto ose ato: vlerë ai ka dhe seriozisht
ai është për t’u marrë vetëm atëherë, kur nuk e shet veten dhe nuk e lë veten
të shfrytëzohet, kur ai më mirë pranon të vuajë ose vdesë, sesa të tradhëtojë
atë që ai e ndjen si thirrjen e tij.

357
Karl Marx ka pasur për poezinë dhe artin e së shkuarës, psh të së shkuarës
greke, me të vërtetë shumë mirëkuptim dhe nëse në ndonjë pikë të teorisë së
tij ndoshta nuk ishte krejtësisht i sinqertë, ishte aty ku, megjithë dijet më të
mira që zotëronte, nuk i njohu artet si një organ i njerëzimit, por thjesht si
një copëz nga „superstruktura ideologjike“.

Jo, unë në të kundërt dua t’ju paralajmëroj ju komunistët për ata poetë, të
cilët ju ofrohen juve, të cilët përshtaten për të qenë tellallë dhe
bashkëluftëtarë. Komunizmi është diçka shumë pak poetike, nuk ishte as tek
Marx-i, dhe sot është akoma dhe më pak. Komunizmi do të vendosë madje
në rrezik poezinë, sikurse çdo valë e madhe pushteti material, ai do të ketë
pak sens për cilësitë dhe me hap të qetë do të vdesë një tërësi bukurie, pa i
ardhur keq për këtë. Ai do të sjellë shumëllojshmëri përmbysjesh dhe
rregullimesh të rinj, derisa shtëpia e re për shoqërinë e re të jetë ndërtuar, do
të ketë shumë shkatërrim rrethepërqark dhe ne artistët si lakej nuk do të
jemi aty në vendin e duhur. Do të qeshet edhe më shumë mbi ne dhe
shqetësimet tona të brishta dhe do të na marrin akoma dhe më pak
seriozisht, se ç’bëhej në kohën e borgjezisë.

Por në këtë shtëpi të re të njerëzimit shumë shpejt do të lindë pakënaqësi,

dhe sapo frika prej urisë të ketë shkuar, do të tregohet, se dhe njeriu i së
ardhmes dhe masës e ka një shpirt, dhe se ky shpirt zhvillon brenda vetes
llojet e urisë dhe nevojës, të instiktit dhe detyrimit dhe se instiktet, nevojat,
dëshirat, ëndrrat e këtij shpirti kanë një përqindje shumë të madhe në gjithë
atë, çfarë njerëzimi mendon dhe bën dhe synon. Dhe kur atëherë të ketë dhe
njohës të shpirtit: artistë, poetë, kuptues, qetësues, udhërrëfyes, atëherë do
të jetë mirë për njerëzimin.

Në këtë çast detyrat tuaja mund të shquhen qartë. Ju komunistët keni një
program të qartë për të përmbushur dhe ju duhet të përpiqeni vetë për këtë.
Në këtë çast detyrat tuaja shfaqen shumë më qartë, shumë më nevojshëm
dhe seriozisht sesa tonat. Kjo do të ndryshojë, sikurse ka ndryshuar mjaft
herë deri tani.

Me të drejtën e udhëheqësit të luftës ju ndoshta do të vrisni këtë apo atë

poet, sepse ai shkruan këngë lufte për armiqtë tuaj; ndoshta do të tregohet
më vonë, se ai nuk ish poet, por thjesht një thurrës pllakatesh. Por në dëmin
tuaj ju do të zhgënjeheni, nëse besoni, se një poet është një instrument, të
cilin mund ta shfrytezojë klasa në pushtet sipas dëshirës në sensin e një
skllavi apo një talenti të bleshëm. Me këtë mendim ju do të mashtroheni
rëndë me poetët tuaj dhe pikërisht më të pavlerët do të mbeteshin të varur

358
tek ju. Ama nëse ju më vonë do të merreni dikur me këtë gjë, artistët dhe
poetët e vërtetë do t’i njihni në atë që ata kanë një shtysë të pafre për
pavarësi dhe reshtin menjëherë së punuari, nëse dikush përpiqet t’i detyrojë
ta bëjnë punën ndryshe nga ç’ua thotë thjesht ndërgjegjja e tyre. Ata nuk do
të jenë të bleshëm as për sheqerkat tuaja e as për detyra të larta dhe do të
pranonin më mirë të vriteshin sesa ta linin veten të keqpërdoren. Nga kjo do
të mund t’i njihni ata.
(1931)

Refuzim*
Më mirë të vritesh nga fashistët
se vetë të jesh fashist!
Më mirë të vritesh nga komunistët
se vetë të jesh komunist!

Ne nuk e kemi harruar luftën. Ne e dijmë,

si dehesh, kur prek daulle dhe timpan.
Ne jemi shurdhë, ne nuk na merr rryma,
kur ju joshni popullin me drogën e vjetër.
Ne nuk jemi as ushtarë as përmirësues bote,
ne nuk besojmë, se „përmes qenies sonë
bota duhet të shërohet“1[ii].
Ne jemi të varfër, ne jemi thyer,
ne nuk i besojmë më frazave të bukura
me të cilat në luftë fshikulluar dhe kalëruar -
Edhe tuajat, vëllezër të kuq, janë magji që çojnë në
luftë dhe gaz!
Edhe fyhrerët1[iii] tuaj janë gjeneralë,
komandojnë, ulërasin dhe organizojnë.
Ne ama, ne e urrejmë këtë,
ne nuk pijmë më raki të keqe,
ne nuk duam të humbim zemër e arsye,
as të marshojmë nën flamuj të kuq a të bardhë,
Më mirë duam të kalbemi të vetmuar si „ëndërronjës“
o të vdesim nën të përgjakurat duar tuaja vëllezërish
se të shijojmë çfarëdolloj lumturi partie e pushteti
e në emër të njerëzimit të shtiem mbi njerëzit tanë!
(1933)

*Si përgjigje mbi disa pyetje, se përse nuk vendosem në anën e komunistëve.
[i] Në libër gjendet dhe një draft për këtë letër drejtuar një komunisti, si dhe një

359
variant i dytë më i zgjeruar. Ky variant u zgjodh për shkak të një personazhi, i cili
përmendet posaçërisht dhe po e lejojmë të zbulohet vetë në lexim e sipër.
[ii] Fraza e saktë është: “Am deutschen Wesen soll die Welt genesen” – përmes
qenies gjermane duhet të shërohet bota. Ajo u shkrua nga poeti gjerman Franz
Emanuel August Geibel në vitin 1981 brenda poezisë me titull „Deutschlands Beruf“
– Profesioni i Gjermanisë. Ky varg u keqpërdor dekada më vonë si një parrullë në
gojët e nazistëve.
[iii] Mund të përkthehej dhe thjesht si “udhëheqës”. U la për shkak të përdorimit të
“fyhrer” dhe në shqip në kontekstin e diktatorit udhëheqës ushtarak.

ESSEN NON VIDARE

ARIAN LEKA

Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri

- Kam filluar ta kem gjithmonë e më të
vështirë të kuptoj se kush i modelon
fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i
lindim dhe u vëmë emra, shkolla,
farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve,
mësuesit, MP3, institucionet e kulturës
apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet
për fëmijë në TV, librat, IPod-et!?
Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer
aty prej nga mund të thërrasim:
“Fëmijëri, ku je?”

Në mes kam mbetur vetëm unë. Djathtas janë djemtë e mi binjakë, ndërsa
majtas, thuajse tridhjetë vjet pas, është fotografia ime, ku kam dalë në
moshën që kanë sot djemtë e mi.
Kësaj letre po ia drejtoj këtë letër.

1.

Por nëse duhet të kthehem në fëmijëri, miku im (që më vështron drejt e në

sy mbërthyer gjer në grykë me atë bluzë "deveje", si të gjithë nxënësit e
mirë të shkollës që në tabelën e nderit hipnin tek avioni, me ato jakat e
vogla të nxjerra jashtë, duke mbuluar gjithçka me "fëshfëshe" si për të
fshehur atë që bën gjumin e madh nën lëkurën e fëmijës), nëse, pra, më

360
duhet të kthehem tek ti, këtë nuk mund ta bëj pa kujtuar paksa edhe Tom
Sojerin dhe Hak Finin.
Them se të kujtohen edhe ty, ndonëse kujtesa është cilësi e njerëzve prej
mishi dhe jo e njerëzve prej letre, siç je ti tani, miku im.
Mu për këtë shkak, më duhet të kthehem pas e të risjell ndër mend kohën,
kur ti kishe aq shumë ëndrra ose, siç me pëlqen ta them në dialekt, ândrra.
Ndonëse këto, shumë ândrrat, ishin qibare e fare të thjeshta!
Ândrra për t'u bërë futbollist i “Lokomotivës” si Fred Filjari apo Tut
Lleshteni - emra krejt të harruar tanimë për të gjithë, veç jo për ty. Ândrra
për t'u bërë shofer i atyre makinave të gjata, që shkonin rrugëve duke
shfryrë e që i quanim "Albánia". Ândrra për të pasur një karrocë me
guzhineta akull të reja, të cilën ti deshe ta zbukuroje me kapakë të verdhë
kavanozash, me lule artificiale, me parapeta meshini, me dy frena dore prej
gome të fortë, një trup druri të marrë në Kantierin Detar, ku në njërën anë të
shkruaje me dorën tënde RENAULT dhe në anën tjetër FIAT, e të
lëshoheshe me të nga pjerrësira e Amfiteatrit që t’i holloi si zmeril gjunjët.
Ândrra për të patur edhe një top të ri, jo gungs, që s’mbante erë këmbësh,
për të ndërruar me njëri-tjetrin pulla, libra dhe “lekë duçe”. Ândrra për të
bërë një maskë me grykë çizmeje e me xham jeshil Kavaje, për t'u zhytur
me të në Baltllat e Currilave e për të parë tjerër botë. Ândrra për të patur
gjeldetin më të madh të lagjes, një kampion dhe jo një "skrruqe" të mbaruar,
siç t'i blinte ty yt atë, Shefkiu, që s’merrte erë nga gjelat, të cilët, pasi i
kishim ushqyer për rreth dy javë duart tona, me shuka, me thelbinj arrash e
brumë ullinjsh që ia hiqnim gojës vjedhurazi nënave, pas dy javësh miqësie
pra, na duhej t’i shihnim se si shkundnin krahët kur etërit apo komshinjtë
tanë, u hiqnin thika të holla në qafë, sikur do i rruanin e jo sikur do i
therrnin dhe ne, jo vetëm që nuk do të dëgjonim më atë skrrruu-skrrru-në e
tyre të pakënaqur, por na duhej edhe t’i hanim gjatë ditëve veleritëse e të
pafundta të Vitit të Ri. Ândrra, kishe ândrra edhe për një çift pëllumbash
“dykaclyt-komlesh”, që ta lëshoje buzë Erzenit, tek “4 Rrugët” e Shijakut
(aty ku muhaxhirët, boshnjakët e ardhur në kohën e mbretit prisnin me orë,
gjersa të ndreqej autobusi tip fisarmonikë që do i sillte për të parë ndeshjen
futbollit në Durrës) e të ktheheshin sërish në ballkonin e shtëpisë, tek
Dyqani i Dyl shkodranit. Ândrra për të patur një kaqol arre të mbushur me
saçme e jo me gurë e për të pasur shokë të shkathët, jo kaqola, nga ata që
nuk i lënë dy gurë bashkë.
Ândrra për t'u sëmurur nga veshkat, sa herë që vinte ora e algjebrës e për t’u
shëruar në orën e punës me dru, ku bënim anije kompesatoje me sharra 5
lekëshe. Ândrra për të punuar gjatë verës me furçë të hollë tek arkeologjiku
e për të nxjerrë dy lek për arançatat e verdha të plazhit. Ândrra për t'u ulur
në bankë jo me nxënësen më të mirë të klasës, Majlindën e Vogël, por me

361
vajzën më të bukur, Vilmën me dantella në jakë dhe me babin trainer.
Ândrra për këpucë fringo si të Simonit, të cilit për Vit të Ri, ca kushërinj
panjohur, që thuhej se kishin ikur nga Shqipëria fill pas Luftës me
gjermanët, i sillnin pako nga Amerika edhe më e panjohur se kushërinjtë,
bashkë me ca makina me kurdisje që e merrnin vetë kthesën para se të
përplaseshin me murin. Ândrra dhe për pantallona të reja për ditëlindje,jo
dok e xhins Berati, por si të Demirit, të cilin e kishim inat se ishte shitmenc
ngaqë kish dush vajguri dhe kanoçe me grup për të parë italianin, si të
Demirit që fitonte gjithmonë bastet në lojën me qeleshe dhe me targa
makinash, Demirit me të cilin nuk duhet ziheshim se prindërit e tij, njëri
kasap e tjetra shitëse ushqimesh, na jepnin mish të grirë dhe kafe për festa.
Ândrra … Por pak prej tyre ndodhën dhe u kryen me të vërtetë.

2.

Sidoqoftë, ti ke qenë me fat, o miku im prej letre, që më vështron me gojën

hapur e me ato saçma plumbi drejt e në sy. Ti ishe vërtet me fat, se linde i
pari nga dy vëllezërit Leka dhe nuk veshe kurrë rroba të lëna nga ndonjë
vëlla më i madh, siç qe zakon atyre kohërave. Nuk veshe as bluza të ngrëna
në bërryle e të holluara në jakë, nuk veshe as pantallona me vrima në gjunjë
e të grira nga pas, nuk mbathe as këpucë me shoje të hequra a të rëgjuara që
donin gjysma sa herë që fillonin shirat.
Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri, me çelës në qafë, lidhur pikërisht aty ku
sot djemtë e mi varin shenjën "Nike" apo “Tribal Age”, i kishim të dyja:
kishim ândrra edhe arna. Arnat, sidomos ato dyshet, arnat binjake, ildisur
me kujdes nga duart e nënave, sot mund të them se u ngjasonin plagëve
tona. Ato ishin gjithashtu dritaret përmes të cilave ne shihnim si na ikte
përduarsh e përkëmbësh fëmijëria. Ato ishin dylbitë prej rrecke prej nga ne
shikonim...ândrra.
Atëherë, në durrësakçen tonë, u thoshim ândrra pikërisht arnave,
mballomave në gjunjë e bërryle, ndërsa ândrrave u thoshim siç na i mësonin
në shkollë – ëndrra. Se ëndrrat ishin të lehta dhe ândrrat të rënda. Atëherë as
ti dhe as unë nuk e dinim, e as që e mernim me mend, se sa e rrezikshme qe
për një fëmijë të ngatërrontë andrrat me ëndrrat.
Sot mund edhe ta krijoj enkas për ty një katalog arnash, duke i ndarë ato në
arna bërrylash dhe arna gjunjësh, arna në formën e hartave të shteteve të
botës, arna në formë gjethesh, arna të qepura me nxitim e me fije jashtë,
arna të qepura me kamuflazh, me fije të padukshme nga brenda. Kishte arna
jeshile, arna bari dhe arna të kuqërremta, arna dheu. (Për arnat e barit hanim
dru, se nuk dilnin as me sapun e as me ilaç Milva, për arnat e kuqërremta
hanim të shara.) Të gjithë ç’ishim fëmijë, kishim arna dhe i fshihnim dhe

362
s’di pse i fshihnim dhe s’di nga cilët e fshihnim, kur të gjithë kishim arna.
Por pas atyre vrimave ngallmuara me pè, të arnuara, ândrronim, ëndërronim
edhe ne, aq sa mund të shihte e aq sa mund të dinte një fëmijë: Një palë blu
xhinse, një palë këpucë me taka futbolli e një bluzë “Adidas”, si ajo që
vishte Hans Myleri në revistë dhe një “bursë” të mirë liceu për në
“konservatorin” e Arteve në Tiranë. Kaq kërkonim atëherë ne fëmijët e asaj
kohe dhe nuk dinim asgjë më shumë se kaq. Kishim dëgjuar gjësend për
dikë që desh të arratisej me not duke vënë mbi krye nga një shalqi të gërryer
përbrenda, por nuk dinim gjësend për të tjerë që qenë bërë ushqim peshqish
me kohë. Prindërit na donin. Ata dhe të tjerë durrësakë të mirë, njerëz që e
kanë zemrën gjithmonë pranë gojës, e dinin, por na mbanin larg, na
mbronin, e ambalazhonin jetën tonë që ne të mos e merrnim të keqen e jetës
mu në ballë, pa hapur ende sytë. Kështu pra, miku im, arnat tona ishin të
vogla apo të mëdha, të qepura mirë apo nisegris, ato ishin dritaret dhe
frëngjitë prej nga ne, fëmijët e rritur si Hak Fini, vështronim botën, rrugën
prej nga niste dhe merrte fund fëmijëria. Kaq. Nuk dinim se ku i kishin
andrrat të tjerët, të rriturit, edhe ata të shtëpisë.

3.

E kam të vështirë t’u dalloj fëmijëve të sotëm ëndrrat dhe më duket e

pamundur të di se në ç’pjesë të trupit i kanë arnat ata. Fëmijët e mi,
binjakët, JoXho,nuk më besojnë, ndaj po ta shkruaj ty këtë letër, miku im i
fotografisë, krijuar nga e njëjta materie si kjo letër, ruajtur në të njëjtën
materie po aq të rrezikuar sa edhe letra që po shkruaj kaq vonë, sot.
Fotografia jote më krijon përshtypjen e rreme se po flas me dikë tjetër, me
dikë që nuk e njoh, por që më ngjan po aq sa më ngjan gjithë njerëzia e
botës. Por ka të ngjarë që të jesh ti ai që nuk më njeh sot mua, dhe habitesh
se si prej teje ka mbetur vetëm kaq dhe si si prej meje kanë dalë djem, të
cilët të ngjajnë aq pak ty, vocërrakut që i sajoje vetë lodrat e tua.
- Edhe ne kemi arna, - do të më thoshin binjakët, duke me treguar veshjet e
tyre. Sigurisht. E di. Edhe fëmijët e sotëm kanë arna, por ata nuk janë
krijuesit e arnave të tyre. Arnat e tyre janë të fabrikuara, të prodhuara larg,
diku larg, larg fushave, pellgjeve, pemëve e shkurreve që të grisin rrobat.
Ato janë prodhuar larg, se në këtë botë të madhe është dikush që mendon
dhe kujdeset edhe për arnat e tyre dhe të fëmijëve të mi. Është dikush që
mendon... se fëmijëria e tyre duhet të ngjasojë sidoqoftë dhe gjithësesi me
tonën. Është dikush që mendon se asnjë fëmijëri nuk duhet mos shkojë pa
arna. Po. Njëlloj si për çdo gjë sot, janë kompanitë e mëdha të veshjeve ato
që mendojnë për Ândrrat. Edhe për Ârnat e fëmijëve tanë. Janë ato që
stilizojnë jetën e këtyre fëmijëve, ato që bëjnë gati gjithçka. Ândrra në

363
celluloid! Ândrra plastike! Ândrra teneqeje! Ândrra prej letre! Ândrra në
beze! Ândrra në Ândrra jeans! Ândrra hip-hop, regaton, tallava! Ândrra
firmato për arna të reja, fringo, me penj e tegela të varura poshtë. Arna.
Arna DIESEL, LEVI’S, EMPORIO JUNIOR, GAP, ARMANI,
STEFANEL, BENETON... Fabrikohen në seri miliona pantallona me arna,
pantallona të grisura, të çara në xhepe, të ngrëna në funde e nga pas, të grira
te rripi, të shqyera në qemer, të bëra shoshë ndër gjunjët. Fabrikohen këpucë
të shqyera e të zëna me mballomë. Fabrikohen madje edhe bluza me gjurmë
djerse nën sqetulla, e këto kushtojnë edhe më shumë. Sa më shumë grima e
vrima, aq më të shtrenjta janë veshjet për fëmijët, të cilët tashmë nuk i
krijojnë dot vetë me gabimet e tyre as ândrrat dhe as arnat. Fabrikohet
fëmijëri për fëmijë statikë, me udhëtime njëkalimshe , just one way / just
one ticket: shtëpi-shkollë - shkollë-shtëpi. Sajohen filma e libra, infrared e
bluetooth për vogëlushë që, duke mos pasur ndodhitë e veta, rrëfejnë ato që
u ndodhin të tjerëve në TV. You just watch! & Bli!

4.

Kam filluar ta kem gjithmonë e më të vështirë të kuptoj se kush i modelon

fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i lindim dhe u vëmë emra, shkolla,
farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, mësuesit, MP3, institucionet e kulturës
apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet për fëmijë në TV, librat, IPod-et!?
Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer aty prej nga mund të thërrasim:
“Fëmijëri, ku je?” Kemi shkuar lart. Sot, madje as që është e nevojshme të
kesh fëmijëri. Fëmijërinë mund ta porosisësh me celular si pacat taksi të
shërbimit catering, mund ta porositësh si ta duash dhe pa lëvizur fare nga
shtëpia. Madje mundesh ta zgjedhësh edhe pa e nxjerrë kokën në dritare për
të parë se ç’mot bën jashtë. Mund të porositësh fëmijëri tek plotësuesi i
dëshirave virtuale me prefiks ++ 900..... Mund ta porosisësh e të të vijë pas
pushimeve, në ofertë. Dhe fundja, miku im prej letre, sot nuk është më e
domosdoshme sa dikur që të kesh një fëmijëri, sidomos si ajo që patëm ne
të dy, kur mund të kesh lehtë gjithçka, madje arna, djersë, kur mund të kesh
prindër që ngjajnë me plakun që kap përditë me grep peshkun e artë dhe ka
përherë tri dëshira të plotësuara në xhep. Po, sot mund të mos dalësh kurrë
nga shtëpia, por këpucët e tua mund të jenë më të shqyera, më të
pluhorosura e të mballosura nga sa tregon Migjeni për Lulin apo Collodi për
Pinocchio-n, që dikur na rrëmbushte sytë.
Por ndoshta edhe unë po e teproj paksa, miku im, e kjo nuk rrëfen tjetër gjë,
përveçse po filloj të plakem, se kështu fillon plakja, nga nostalgjitë. Ti je
prej letre, miku im, dhe je gjithmonë i njëjtë. Je i paprekshëm nga mosha
dhe mbase nuk e kupton se zverdhja jote prej letre dhe zbardhja ime tek

364
flokët, në thelb tregojnë të njëjtën gjë. Koha është po ajo shigjetë e vjetër që
njeh veç një drejtim – përpara, drejt ose po ajo ulkonjë që i shëron me të
lëpirë plagët e veta.
Por tashmë është vonë dhe mbase për gjithçka, përfshi këtu edhe këto fjalë
që po të shkruaj. Çdo gjë tani është strukur, strehohet brenda në shtëpi.
Asgjë nuk ndodh më jashtë. Dhe shokët që i ftonim dikur në shtëpi sa për
lojë trish e për një shurup trandafili, tani i takojmë rrugëve, përshëndetemi
me kokë zyrave apo kafeneve të bukura të Tiranës, të mbushura plot me
zhelanë si ne, gjithë arna. Jemi bërë me gushë, por nuk u ngjajmë
pelikanëve. Kohët kanë ndryshuar. Madje më duket se është zhdukur, është
zhbirë për fare e gjithë raca jonë.
Dhe druaj se kjo është e vërtetë, shumë e vërtetë, pasi njërëz si ne, fëmijë si
ti, jo vetëm në jetë, por as nl libra nuk i gjen dot më. Shkrimtarët nuk
shkruajnë më për fëmijë dhe fëmijëri të këtilla, por edhe fëmijët, kam firkë
se nuk para i kanë më me qejf fëmijët prej letre si David Coperfield-i apo
ata çamarrokët çapaçulë që krijoi Çehovi apo Mistral. Komedianët dhe
kllounët nuk shkruajnë dhe nuk sajojnë më histori të thjeshta, që të bëjnë
për të qeshur vetiu.
E di. Shumë gjëra kanë ndryshuar edhe për mirë që nga koha kur ti ishe
njeri prej mishi, miku im. Por po të them edhe një të fundit... Shëëëët!
Futbolli nuk është më si ai i yni. Nuk luhet më vetëm në fusha dhe as vetëm
me top të vërtetë. Shëëëët! Edhe kallot, kallot, morthet dhe plagët, nuk na
bëhen më në gishtat e këmbës, por në dy gishtat e mëdhenj të duarve (ata që
ne i quanim shtypësi i morrave dikur, miku im). Po, po. Aty. Aty ku
punojnë e lëvrijnë gjithë gaz levat e PS2 (Play Station). Fëmijët që nuk
krijojnë dot arna i kanë ndryrë personazhet e tyre në ca akuariume që i
quajnë Screen Plasma, LCD 48 dhe prej aty i drejtojnë me gisht. Aty mund
t'u ndërrojnë fanellat, numrat, pozicionet, madje mund edhe t'i shesin. Janë
zotërit e tyre të rinj. Secili mund të ketë një Zidane, një Del Piero, një
Ronaldino, një Vale Rossi, një Pele, një Tyson, një Jonson dhe një
Schumacker personal në shtëpi. Me ta mund të bëjë ç’të dojë dhe jo si unë e
ti, që as Mir Him dhe as Xhi Ballgjin nuk u bëmë dot.
Ka edhe të tjera, plot. Por, nuk po harxhoj më as frymë se, sipas këtyre
modeleve, i bie që ti nuk paskërke qenë ndonjëherë fëmijë, more mik.

365
 PROSA
HIQMET MEÇAJ

TA 1001098
U dëgjua një fësh fësh nën derë. Asgjë tjetër.
Nameti shkoi dhe gjeti një letër. Ishte një letër e zakonshme brenda një zarfi
me vija blu.
Ja çfarë shkruanin në të me shkronja kompjuteri times new roman: "Je i
vetmi njeri i ftuar. Të pret trami 10010. Do të shohësh shfaqjen më të bukur
të jetës tënde atje ku do të shkosh".
Mund të rrinte Nameti i ftohtë para një ftese të tillë, megjithëse të dyshimtë,
megjithëse pa nënshkrim? Mund të ishte edhe kërcënim, sidomos këtë orë të
thyer të mesnatës, kur shumica flinin. Po kush ta kërcënonte? A ishte
Nameti një njeri i rëndësishëm sa të merreshin aq seriozisht me të për ta
zhdukur një mesnatë të bukur maji, në tramin TA 10010?
U nis nëpër erë e shi. Vërtetë e priste TA 10010. U hapën dyert dhe hyri
brenda. Nuk pa kush vallëzonte e këndonte, pa vetëm se brenda tramit bëhej
një festë e vërtetë. Iu kujtua fraza në ftesë: "do të shohësh shfaqjen më të
bukur të jetës tënde atje ku do të shkosh", ndaj nuk u habit aspak, kur pa se
ata që vallëzonin e këndonin ishin kukulla. Shkoi të pyeste tramierin, të
merrte vesh ku do të shkonin, ç'duhej të bënte ai, një njeri me mish e me
kocka, në mes të atyre kukullave vitrinash, që papritur i pa të gjalla, si të
ishin njerëz. Mirëpo edhe tramieri qe një kukull e vërtetë. Megjithatë ai e
kuptoi shqetësimin e Nametit dhe i tha me një zë të ftohtë si të kurdisur:
-Edhe trami është lodër, sonte të gjithë jemi lodra.
-Edhe unë?- pyeti Nameti.
-Të gjithë sonte jemi lodra,- tha tramieri.
Vetëm sonte, tha me vete Nameti. Mos vallë vetëm sonte?
U dëgjua zhurma e frenimit. Kukullat dualën jashtë.
-Ç'bëhet?- Pyeti tramierin.
-Po shtrojnë shinat për atje ku do të shkojmë. A nuk të thashë që sonte trami
është një lodër? Do të shkojmë diku ku nuk vijnë dot njerëzit.
Ta 10010 u nis përsëri. Përshkoi fusha e lugina, male e pyje, ku Nameti nuk
kishte shkuar kurrë. Një kukull me flokë të zinj, me një nishan të bukur mbi
buzën e majtë, i tha se quhej Ana dhe i kujtoi Anën e tij. Ajo do t'i thoshte
shumë gjëra të tjera, që Nameti nuk do t'i dëgjonte, se do të zhytej në

98
TA 10010 - numër trami

366
kujtime jo shumë të largëta, kur një tjetër Anë, e bukur si kukull, por jo
kukull, me një nishan mbi buzën e majtë, e donte aq shumë, e donte aq
shumë...
Mirëpo do të shkëputej nga kujtimet sepse trami do të shkundej, maja do t'i
ngrihej përpjetë, ai do të mbështetej në ndenjësen e tij dhe do të shikonte me
habi se të tjerët, domethënë kukullat, nuk do ta ndienin ndryshimin.
Ç'bëhet?, pyeti veten. Pa nga dritarja. Gjithë ajo makinë e rëndë, që duhej të
ecte mbi shina, tani ishte ngritur në ajër, po fluturonte, po çante retë dhe
poshtë, poshtë tij, qyteti i madh po bëhej i vogël si vizatimet e fëmijëve. U
ndie i lumtur, po fluturonte mes kukullave, si një fëmijë i përkëdhelur që e
veshin dhe e lënë të argëtohet me gjërat më të bukura.
Trami e la qytetin e madh, u ngrit sipër, mes reve dhe, pikërisht atëherë
Nameti do të shkonte përsëri te tramieri ta pyeste ku ndodheshin e ku do të
shkonin.
-Bëjmë një vërtitje mbi Ballkan e pastaj mbi gjithë Botën. Sonte toka dhe
qielli janë tonat,- do t'i thoshte ai.
-Por...,- do të përtypej Nameti,- ky nuk është aeroplan, po tram.
-A nuk të thashë se sonte të gjithë jemi lodra? Ik më mirë shiko nga dritarja.
E gjithë bota është nën këmbët e tua. Retë kërcejnë si ketra, yjet vallëzojnë,
njerëzit atje poshtë vrasin e vriten, vjedhin e vidhen, por që këtej nuk
duken...
-Kam një lutje,- i tha Nameti pasi u mendua pak.
-Thuaje,- u përgjigj tramieri.
-Kur të jemi mbi Adriatik, aty ku është një ishull i vogël me emër guri, a
mund të fluturojmë pak ulët?
-Tani është errët dhe nuk do të shohësh gjë,- do të thoshte tramieri.
-Mund të ulemi sa për pak? Sa të përshëndes nënën e babanë? Sa t'i hedh
një lule Violetës e Lilës? Dua t'i puth pak ballin e ftohtë Anës. Të lutem!
-Anën e ke këtu,- tha tramieri me zërin e ftohtë si të kurdisur,- sonte Ana do
të jetë gjithë natën me ty.
U rrënqeth. Ajo që ngjante me Anën, qenkësh Ana e vërtetë.
Filloi një stuhi e çmendur dhe tramieri nuk e ndali dot tramin fluturues atje
ku desh Nameti. U ndie i brengosur. Kukullat vallëzonin, këndonin, kurse
Ana merrej me disa fëmijë të vegjël e herë pas here i hidhte vështrime
përvëluese si dikur.
U dëgjua një zë që lajmëronte uljen. Fluturimi kishte mbaruar. Doli edhe ai
duke ndierë pas shpinës një dihatje që e njihte aq mirë. Ngjitur me të ishte
Ana me dy fëmijë kukulla në duar. Njeri prej tyre ishte i zeshkët. Filluan të
këndojnë fëmija me Anën: "Nuk na tremb breshëri, nuk na tremb as shiu,
jemi racë e fortë, racë arixhiu!".
-Ana,- klithi Nameti.
Ajo iku duke i ngulur përsëri vështrimin përvëlues dhe atij do t'i duhej të
ndiqte pas turmën e atyre kukullave tek hynin brenda një salle stërmadhe. I

367
kapi syri dy viganë kokërruar që mbanin të lidhur secili nga një tiranozaur
të tmerrshëm. Ishin portierët. Nameti dëgjoi pëshpërimat e tyre, pastaj
dialogun e gjigandëve me kafshët përbindëshe, thanë diçka si "bie erë
njeriu, mes nesh kemi një njeri", pa tramierin t'u thoshte diçka në vesh,
pastaj tramieri i erdhi pranë e i shkoi krahun, "ky është njeriu që kemi
ftuar", u tha, përbindëshat shqyen një buzëqeshje dytonëshe dhe pas kësaj
hynë brenda pa pengesë.
Pa e ç'nuk pa atje. Duar nga ato që reklamonin orë, unaza e byzylykë ari që
bënin akrobacira. Shalë të ngritura përpjetë, nga ato të vitrinave, që vishnin
çorape të holla grash. Buste me mbathje e sytjena, trupa të plotë vajzash që
nuk kishin arritur të visheshin e i kishin gjokset përjashta. Djem plot
muskuj, të bardhë, të zinj e të verdhë, të veshur e të zhveshur, të kollarisur
me kostume apo me kanatjere plot figura. Parukat kalonin nga një kokë te
tjetra, fëmijët hipur mbi zhapikë e kuaj, Bob Sfungjeri i kishte hipur një
breshke, Barbi bënte paradë mode në krahët e Spajdermanit. Ana ishte ulur
në një kënd, kishte mbledhur plot fëmijë përreth, disa i vishte, të tjerëve u
konte akullore, se ishin të vegjël, më të vegjël nga pëllëmba e saj. Nameti
pa orën, po asaj i ishin fshirë akrepat. "Tek ne nuk ka kohë", i tha një peshk
i kuq hipur mbi biçikletë dhe i tundi bishtin. Ushtonte muzika. Qenë disa
melodi njëherësh, nga të gjitha llojet e melodive të botës, sepse edhe
kukullat qenë nga të gjitha llojet. Ndërkohë u dëgjua një si pëshpëritje e
madhe, u ndje pështjellim, që më pas futi brenda fjalë e fjali: "Erdhën
përsëri". "Atë punë kanë". "Sonte do t'i pranojmë?". "As sonte as kurrë".
"Po ata po qajnë". "Gënjejnë, sytë e tyre nuk lotojnë". "Po ata thonë se duan
të jenë kukulla". "Ata kurrë nuk mund të jenë kukulla".
Ç'po ndodhte? Përse bëhej fjalë? Mezi e gjeti tramierin, i cili do t'i thoshte
se ishte një çështje e zakonshme, që ndodhte sa herë mblidheshin e festonin.
Do t'i thoshte se kishin ardhur monumentet, hipur mbi kuaj, armatosur me
shpata e armë zjarri, kryesisht gjeneralë e cezarë, kriminelë që kishin
zhdukur nga faqja e dheut njerëz e qytete, raca e popuj, kishin djegur libra,
tempuj, shpikje, njerëz të gjallë. Do t'i thoshte gjithashtu se ata ankoheshin,
kishin jetë të vështirë atje ku i kishin bërë monumente, rrinin jashtë në shi,
në të ftohtë e në të nxehtë, nuk i nderonte kush, ishin të palëvizshëm e të
lodhur nga ngujimi në të njëjtin vend. Kishin bërë lutje me shkrim, kërkonin
të bëheshin edhe ata kukulla, t'i vishnin me rroba të bukura, t'i lyenin me
bojra, të ndjenin zëra të gëzuar e të ishin të rrethuar nga dritat. Do t'i thoshte
se ata hiqnin dorë nga gradat, nga titujt, nga kapitujt e historisë, dorëzonin
vullnetarisht kuajt, shpatat, gradat, mohonin emrin, donin të quheshin
thjesht kukulla.
Po a mund të pranohet kjo?, do të thoshte tramieri. Nuk mund të pranohet.
Ata, edhe po i pranuam, do të fillojnë nga grushtet e shtetit, nga kurthet, nga
skllavërimi, nga shthurja e prostitucioni. Do të kërkojë secili të jetë i Pari,
komandanti i të gjithëve, perandori i të gjithëve, do të kërkojë të krijojë

368
ushtri me kukullat tona, do vërë përpara dinozaurët, gjarpërinjtë, qentë,
rosat, Bob Sfungjerin, Supermanin, Spajdermanin, tanket e fëmijëve, armët
elektronike, gjithçka të krijuar për argëtim. Vitrinat do të mbushen me
kriminelë, kudo do të rrjedhë gjaku, vajzat do të përdhunohen, djemtë do të
bëhen eunukë, kudo do të shpërthejë dhuna.
Ne ua kemi bërë të qartë, rrini atje ku jeni, njerëzit ju kanë nderuar, por mos
prisni nga ne të merrni titullin e kukullës. Atë po u thonë edhe tani te porta,
prandaj po ulërijnë, qajnë e kërcënojnë, kërkojnë ushtritë që kishin për të na
sulmuar, mirëpo historia i ka lënë pa ushtarë, ka vënë vetëm ata në
monumente.
Është e çuditshme se këtu nuk vijnë shkencëtarët, shkrimtarët, poetët,
filozofët e figurat e tjera të shquara. Ata rrinë të duruar atje ku i kanë
vendosur, nuk ankohen, siç duket shkruajnë ende dhe nuk u shkon mendja
te argëtimi ynë, e mbaroi fjalën sqaruese tramieri.
Ndërkohë zhurma te dera filloi të shuhej. Monumentet po largoheshin pa ia
arritur të quheshin kukulla, Nameti i pa me sytë e tij se sa të trishtuar ishin,
si një funeral i gjatë i çuditshëm.
Në sallë argëtimi vazhdonte. Erdhi e mori në vallëzim një dorë me dy ora të
arta. Pastaj iu desh të ngrihej me Barbin, më pas kërceu një valle popullore
indiane me një kukull të zeshkët. Gjithnjë radhën e kishin damat, mirëpo
Ana nuk po vinte. E kërkoi me sy dhe e gjeti përsëri mes fëmijëve. Po i
mjekonte krahun një mjellme. Ana ia bëri me dorë, pastaj u afrua dhe
vallëzuan së bashku gjithë pjesën tjetër të natës.
-Qenke bërë vërtetë kukull,- i tha ai.
-jo vetëm për sonte,- i tha ajo.
-Mos gjendemi në parajsë?- i tha ai.
-E gjete,- i tha ajo.
-Gjithnjë me kukulla do të rrish?- e pyeti ai.
-Më pëlqen,- i tha ajo.-Me kukullat fëmijë më pëlqen më shumë. Më
thërrasin mama.
U afrua tramieri. I tha se mbrëmja kishte mbaruar dhe u duhej të ktheheshin.
Ana nuk ndodhej më aty. I erdhi keq që nuk u përshëndetën.
Dolën jashtë, atje ku i priste trami. U ngritën sërish fluturim, bënë disa
rrotullime të rrezikshme, nuk kërkoi më të shkonin te ai ishulli me emër
guri, se nata ishte me erë dhe binte shi. Trami u ul. Kur doli prej tij, shquajti
se ndodhej para shumëbanesës në rrugën Terpsihoris, ku kishte një hyrje të
vogël. U fut brenda pasi ngjiti shkallët e tre sipërive. Padashur hodhi sytë
mbi tavolinë, atje ku kishte lënë letrën e çuditshme brenda një zarfi me vija
blu, që e kishte ftuar të shkonte në ngjarjen më të bukur të jetës së tij.
Kërkoi gjithandej por nuk e gjeti kund.
Ndoshta fluturoi edhe ajo si unë, mendoi.
Sonte edhe ajo mund të ketë qenë kukull, një kukull prej letre, mendoi...
e hënë, 25-06-2007 P. Faliro

369
 IN MEMORIAM
MITRUSH KUTELI

Primăvara în Transilvania99
(Parëvera në Transilvani)
- „Tu, nici anul acesta nu vei putea să-ţi petreci Paştele în ţara ta. Fiindcă, în
loc să stai închis în acel oraş foarte zgomotos, mai bine vino la noi. Eu şi
toţi membri familiei mele, te aşteptăm cu drag”.
Aşa mi-a scris prietenul meu Luçian T. din oraşul Baia Mare. La sfârşitul
scrisorii, adăugise şi următoarele cuvinte, cu acel scris de om cult, ponderat:
„Aici avem primăvară. O primăvară dulce cum nu am mai văzut. Hotărâşte-
te şi vino. Va fi aici şi Salustiu, fratele meu, cu soţia. Dacă ai dori, ne
plimbăm prin Maramureş, până în apropiere de fluviul Tisa, precum şi în
munţi, la valea râului Vişeu. Locuri frumoase care merită să fie văzute”.
Scrisoarea mai spunea:
- „Domnişoara L. - al cărei caiet cu poezii îl ai acolo ca să-l analizezi (adu-l
dacă vrei) - m-a întrebat dacă vei veni…”
Nu era prima oară că primeam scrisori şi invitaţii de acest gen din partea
colegului meu înţelept, de care mă lega o prietenie strânsă de când eram la
Universitate, dar legăturile oraşului mare, care îl ridică pe om atât de sus,
dar şi îl aruncă atât de jos, erau foarte puternice şi nu mă lăsau.
De data aceasta am simţit un mare gol în suflet, pe care nimeni nu putea să
mi-l umple. M-am hotărât repede şi am plecat.
A fost sfârşit de aprilie.
Drumul lung, dar foarte plăcut, mai ales valea râului Prahova, valea râului
Timiş, printre păduri verzi, iar apoi câmpia care începe cu oraşul Braşov.
Toate acestea parcă le-am acum în faţă, fiindcă am stat tot timpul la
fereastra vagonului, ca un sărman.
La Cluj - Koloszvarul de astăzi - n-am stat decât o singură zi, ca să mă
întâlnesc cu nişte prieteni, să-mi arunc o privire la marea bibliotecă a
Universităţii, precum şi să mă plimb puţin, cu trăsura, prin parcul atrăgător
al oraşului, lângă râul Someş.
Şi de data aceasta, la fel ca alte ori, mi-a făcut o mare impresie statuia
ecvestră masivă, din alamă, a regelui maghiar, Matiás Korvin şi a vasalilor

99
Această nuvelă a apărut în „Frumuseţea care ucide”, antologie de proză albaneză,
tradusă în limba română de Kopi Kyçyku, volumul I, Editura Librarium Haemus,
2006.

370
săi, situată ăn faţa catedralei oraşului. Dat fiindcă regele Korvin este cu
sânge român, statuia sa rămăsese intactă. I se adăugise o inscripţie a penei
ironice a profesorului N. Iorga. Din câte mi-aduc aminte, inscripţia sus
menţionată avea următorul conţinut: Matiás Korvin, invincibil în lupte, a
fost învins numai de propria naţiune, atunci când a încercat s-o calce”.
Această frază făcea aluzie la o bătălie, care îl pusese pe Korvin faţă în faţă
cu prinţul Moldovei, fiind învins de acesta din urmă.
După ce am dat mâna cu prietenii şi colegii mei, printre care aflându-se şi
Ferhat Mehmeti, inspector de finanţe, considerat de al nostru deoarece era
ginerele lui Ibrahim Themo, am pornit spre Baia Mare, de-a lungul văii
Someşului.
Oraşul Baia Mare - Nagy Banya - îl văzusem şi cu altă ocazie, dar acest
lucru se întâmplase sub cerul obosit de august.
Acum era primăvară.
În timpul nopţii plouase uşor, ceea ce îi împrospăta frumuseţea. Mirosea a
ţărână, a flori şi a iarbă fragedă fermecătoare.
Prietenul m-a întâmpinat la gară. Casa era plină cu oaspeţi şi bucurie.
Venise, cu o zi în urmă, şi Salustiu T. cu soţia, o frumuseţe de neîntrecut:
părul auriu, înaltă, dulce - una din acele fete pe care le întâlnim rareori în
viaţă. Salustiu era mai tânăr decât Lucian, dar, pentru motive lesne de
înţeles, se însurase mai devreme. Am uitat să vă spun că românii din
Transilvania, majoritatea uniţi cu Roma, de veacuri poartă nume romane
(Salustiu, Ulpiu, Treboniu, Caius) ca să evite maghiarizarea numelor.
În avântul convorbirilor şi al distracţiei, nu-mi dau seama cum am ieşit la
fereastră, am aruncat o privire peste acele dealuri şi iată! am rămas fără
gură: mi s-a părut că ninsese.
Sunt florile de măr, mi-a explicat prietenul, constatând uimirea mea. Este
aprilie şi a înflorit pădurea întreagă. Toate aceste coline în faţa noastră, sunt
acoperite numai de pomi de măr. Acolo unde se sfârşeşte mărul, începe
pădurea castanilor.
Fără să întârziem mult, am plecat de acolo, deoarece dorul meu cel mare era
să mă plimb printr-o pădure de castani, ca să-mi aduc aminte de ţara mea.
Am păşit prin străzile liniştite ale oraşului, prin cărările parcului, unde
lucrau - în faţa vreunei crengi înflorite - studenţii şi studentele Şcolii de
pictură; am trecut prin cimitirul oraşului şi am intrat în „pădurica” merelor.
Flori albe se scuturau peste capetele noastre.
Am mers apoi pe alte urme şi am pătruns în pădurea castanilor.
Aromă de flori şi de ţărână proaspătă.
Aromă de codru, în primăvară. Mi-am adus aminte de versul unui cântec
vechi bulgăresc: „Hubava si gore moja - Mirishesh na mladost”. Da, frumos
eşti, tu, codrul meu, miroşi a tinereţe…
Aruncând privirile mele jos, am căzut în plasa gândurilor.
- La ce de gândeşti?- m-a întrebat prietenul.

371
- Iată - i-am spus - castanii şi merele înflorite îmi trezesc dorul adormit de
ţara mea. Şi acolo a înflorit acum mărul, iar lacul străluceşte. Când îmi
închid ochii, aroma pe care o simt, este aceeaşi cu cea a pădurii mele.
Astfel a început sejurul meu în oraşul Baia Mare, la acel sfârşit de aprilie.
Am umblat prin acele păduri şi dealuri cu un dor şi avânt copilăresc.
Plimbându-se, am coborât până la margine de drum, unde ochii mei au
văzut o minune: o căsuţă invadată de flori şi verdeaţă, ca în basme şi peste
basme. Dinâuntru veneau sunete rare de pian.
- Vrei să intrăm? - m-a întrebat prietenul cu zâmbetul pe buze.
Dat fiindcă nu i-am răspuns repede, el a continuat:
- Ştii cine locuieşte aici? Domnişoara L.
- Eh - am spus - suntem ca la un roman romantic. Primăvară, flori, pian.
Acum iată şi poezii. Şi o poetă…
- E mai bine să plecăm.
Eram gata să plec, când pe o ramură, deasupra uşii grădinii, s-a ivit un băiat
- n-avea mai mult de 14 ani - îmbrăcat foarte simplu, cu pantaloni scurţi şi
sandale.
Prietenul mei s-a apropiat de el şi i-a spus ceva la ureche.
Băieţaşul a coborât şi a ieşi la o străduţă.
- Este frăţiorul Domnişoarei L. Aşa stă tot timpul, până la toamnă.
Umblă ici-acolo, urcă în pomi, nu se amestecă cu colegii.
- Niţel sălbatic.
- Doar niţel…
Uşa s-a deschis.
O fetişcană blondă - ca o poloneză (chiar era), cu ochi cenuşii, gene lungi
care se mişcau întruna, mai degrabă scundă decât înaltă, îmbrăcată cu o
rochie închisă cu „muşchetari” albi la mânecă şi la gât.
Aceasta era poeta cu care, de şase luni, datorită prietenului meu, ţineam o
corespondenţă romantică privind arta poetică. Îmi trimisese un caiet – ca să-
mi dau cu părerea - conţinând poezii care miroseau a primăvară, a ţărână
proaspătă, a flori, cu ecouri de dureri ale viitorului, cu strigăte de viaţă şi
ţipete de moarte, cu misticism de martiri.
Îi dădusem, prin scrisori, câteva sfaturi în legătură cu tehnica versificării,
precum şi cartea poetului Rainer Maria Rilke „Sfaturi adresate unui tânăr
poet”.
I-am întins mâna.
- Tu eşti D’Artagnan?
Graţie isteţimii sale, şi-a dat seama de aluzia mea la albul gâtului şi la
muşchetari. Strângându-mi mâna, mi-a răspuns:
- Tu eşti Athos?
Şi am rămas aşa: eu Athos, ea D’Artagnan.
Am şi eu mijloacele mele de a cunoaşte oamenii (în măsura în care pot fi
cunoscuţi): modul cum îţi dau mâna şi modul cum scriu. Pe Domnişoara L.

372
până atunci o cunoşteam după scris. Analiza mea spunea: isteţime,
delicateţe, sensibilitate, feminitate, claritate, entuziasm, activitate. Când un
D’Artagnan româno-polonez mi-a strâns mâna cu atâta căldură
prietenească, mi-am dat seama că analiza mea nu greşise.
Oamenii dubioşi au o manieră flegmatică în a da mâna, o mână moale,
lipsită de viaţă.
- Câţi ani ai D’Artagnan?
(Fetelor nu trebuie să le cer ce vârstă au, pentru mine însă domnişoara L., cu
sunet polonez la sfârşit, nu era Maria-Magdalena L., ci tovarăşul meu mai
mic D’Artagnan).
- Am exact şaptesprezece ani, Athos.
Genele domnişoarei L. i s-au mişcat aidoma apei la mare, iar privirea-i era
deschisă – oglindă a sufletului.
Nu era foarte frumoasă Maria-Magdalena, acea primăvară de şaptesprezece
ani, acea strigare de aprilie, acea privire deschisă, acele gene ce băteau
neîncetat ca mercurul, îi oferau o frumuseţe deosebită, de care nu se
bucurau celelalte fete de vârsta ei, copii banale ale fetişcanelor-tip ale
peliculei cinematografice americane. Câteva din poeziile „tovarăşului”
D’Artagnan fuseseră publicate în ziare şi reviste locale, precum şi într-un
periodic al tineretului catolic, care apărea în capitală. Se deosebeau prin
avânturi frumoase, curate, limpezi, spre Dumnezeu, spre viaţă, spre lumină.
Reflectau un suflet proaspăt, ca florile, ca roua grădinii în care fuseseră
scrise.
E un nume care, fără îndoială, se va înălţa dacă îşi va continua drumul larg.
Dacă „tovarăşul” D’Artagnan, care, de şapte ani încoace, era totdeauna
primul în clasă, comitea unele greşeli în privinţa ritmului şi a metricii, la
piano cânta fără nici un cusur.
Iar eu, omul chinuit al capitalei, ce mi-o udasem de atâtea ori peniţa în fiere,
am stat şi am auzit ore în şir fanteziile degetelor albe ale Domnişoarei L. Mi
le-a repetat de câteva ori cântecul lui Solveig de Peer Gynt, o serie de
cântece fine ale spiritului polonez, precum şi un număr de cântece populare
româneşti, pline de lirism şi nostalgie.
Ferestrele erau deschise. Merele înflorite. Picături de ploaie pe frunze şi
flori. Iar mâinile „tovarăşului” D’Artagnan alergau neîncetat peste clapele
pianoului. Prin intermediul lor, mă înălţam spre cer şi coboram iarăşi pe
pământ. Deseori chiar sub pământ, în adâncul său.
Astfel, încetul cu încetul, mi s-au topit toate păsurile, pe care le adusesem
din capitală.
M-am uitat la Lucian. Părea liniştit, bucuros, probabil şi fericit. Ştiam că
atunci era profund îndrăgostit de o brunetă din oraş (tatăl ei fusese, în
timpul conflagraţiei mari, în Albania, ca ofiţer al Austriei), acum însă
temelia acestei iubiri se clătina peste ape…
Ne-am încrucişat privirile, zâmbind.

373
D’Artagnan a simţit emoţiile noastre, şi-a întors capul, s-a uitat la noi,
legându-ne cu un fir magic şi lăsându-ne muţi.
- Te rog să fii atent acum, iar mai târziu am să-ţi spun ceva - a intervenit
colegul T.
Degetele albe ale lui D’Artagnan alunecau pe clapele de asemenea albe,
emanând un cântec nou, pe care nu-l auzisem vreodată. Era Grieg şi nu era
Grieg… Era primăvară, cu clopote de turme, cu ape de pârâu, cu sunete
nostalgice.
D’Artagnan şi-a întors complet faţa spre noi.
Apoi sunetele s-au potolit.
- V-a plăcut cel din urmă?
„Tovarăşul” L. nu a aşteptat răspunsul meu.
- Aceasta este o compunere a Domnişoarei L. de şaptesprezece ani.
D’Artagnan a zâmbit.
Genele sale nu s-au mişcat pentru câteva clipe şi am reuşit să văd cât de
frumoşi, cât de proaspeţi îi erau ochii cenuşii.
- D’Artagnan, îmi pare rău că nu eşti băiat. Aş dori să-mi fi fost coleg
apropiat - şi i-am întins mâna.
Mi-a strâns-o.
Când m-am pregătit să plec, pe pian am zărit o câmaşă brodată manual, aţă
şi ace.
- În fiecare primăvară brodez câte ceva pentru fratele meu, dar el nu le
îmbracă niciodată. Am deja o colecţie din toate vârstele sale. El umblă
dezbrăcat prin păduri şi mănâncă flori. La şcoală însă învaţă bine. „C’est un
petit sauvage”.
- D’Artagnan cel dintâi al clasei, D’Artagnan poet, D’Artagnan compozitor,
D’Artagnan specialist în a broda. D’Artagnan doar şaptesprezece ani. Tu
eşti un miracol, D’Artagnan!
De când ne-am întâlnit, acesta era momentul că, pentru prima dată,
Domnişoara L. a devenit roşie la obraji. O aură nouă i-a acoperit faţa
proaspătă ca piersica. Genele au bătut repede-repede, aidoma aripilor unei
răndunici când se apropie de pământ.
Apoi am ieşit pe străduţe, sub merele înflorite.
- Vă aştept de ziua Paştelui, la un ceai colegial, fiindcă am invitat şi
colegele de clasă, precum şi câteva studente universitare.
- Vei fi şi tu printre noi, D’Artagnan?
- Sigur că da, „îmi voi face onorurile casei”.
Şi mi-a întins mâna din nou…

Paştele în acel an l-am petrecut la biserica unită din oraşul Baia Mare.
Sfânta slujbă a fost ţinută de canonicul T., tatăl colegilor mei Lucian şi
Salustiu.

374
După aceea, episcopul Alexandru a vorbit plin de vervă despre lupta
împotriva războiului, pentru pace şi dreptate în lume, tocmai atunci când
însăşi temelia păcii şi a dreptăţii se îndreptau spre prăpastie.
Am umblat în ziua aceea prin prieteni şi cunoştinţe, având parte ore de
neuitat.
Undeva, sub un cireş înflorit - ca într-o pânză imprimată japoneză –
stăpânul casei, care fusese deputat al ţării şi prefect al oraşului, mi-a vorbit
de Albania şi tocmai de locurile mele natale, pe unde trecuse în timpul marii
conflagraţii.
Mi-l aduc aminte şi acum, spunea, acest fost ofiţer al Austriei, fiind aşezat
lângă masa încărcată cu darurile Paştelui, sub cireşul înflorit, mi l-aduc
aminte foarte bine lacul albastru, înconjurat de munţi aspri. Acei munţi i-am
călcat cu piciorul, deoarece m-am luptat în acele locuri, care aveau zăpadă
şi în luna mai.Locuri aspre, dar şi frumoase.
Peste capetele noastre s-au scuturat flori de cireş.
El a mai adăugat:
- Ne-am luptat, lăsând numeroşi morţi pe acele meleaguri: colegi, prieteni,
fraţi. Nu ştiu dacă mai sunt mormintele lor.
Eu îmi aduceam aminte ca în vis uniformele cenuşii ale austriecilor - cu
care acoperiseră atâtea popoare - mărşăluind cândva pe cărările satului meu,
în acel teribil an al foametei.
Numeroase fuseseră mormintele lor, acolo, pe un plai de castani. Mureau de
răni, de boli, de foame.
Apoi cimitirul a fost netezit, transformându-se în podgorie.
Unele din oasele mari, pe care nu le topise ţărâna, au fost aruncate într-o
groapă comună, la colţul podgoriei, lângă tufişuri. Acum, din mormintele
austriece, nici urme nu există…
Omul care lucrase pământul acolo, Gjokë se chema, îmi povestise cândva
despre un pumn de dinţi din aur, înfipţi în oase.
I-am scos din oase cu mare greutate, cu ciocanul în mână, că erau tari.
Bine confecţionează dinţii cei din Austria.
Nu puteam să-mi explic acea tristeţe care m-a năvălit sub acel cireş înflorit,
în preajma mesei cu darurile Paştelui.
Stăpânul casei, care îmi vorbise în mod special despre Albania, nu a mai
întrebat de morminte.
- Hei, omule, coboară pe pământ, nu sta posomorât, mi-a strigat Salustiu T.
ciocnind cu tărie paharul său cu al meu. La mulţi ani!
- No, servus, i-am spus eu, folosind expresia locului cu o uşoară ironie, şi l-
am ridicat paharul.
Era un vin atât de bun şi uşor, vinul acesta al văii râului Someş, în paharele
subţiri, cristaline, încât nu apăsa deloc pe buze.
După ce ne-am golit paharele, Salustiu m-a aţâţat prieteneşte pentru
melancolia mea.

375
- Nu vă preocupaţi că este trist acum - a spus - deoarece mărul a înflorit şi
va deveni din nou bucuros: Baia Mare este frumoasă, dar şi mai frumoase
sunt domnişoarele noastre.
Am râs cu toţii.
Mai mult însă a râs el însuşi.
Cu o ofensivă de bucurie ca nimeni altul.
Adevăratul motiv al tristeţii mele însă, nu l-a înţeles nici el, dar nici eu.
Parcă-l am şi acum în faţa ochilor pe avocatul Salustiu T., cu chipul său
optimist, totdeauna optimist, cu ochii castani în spatele ochelarilor cu ramă
elegantă, în care nu se vedea nici o urmă de durere. Era plin de viaţă,
sufletist, viteaz, cu un curaj implacabil privind viitorul.
Când râdea, şi râdea des, lăsa să i se vadă dinţii albi, iar printre ei, o
strălucire aurie, în dantura de jos.
Nici o legătură nu făceam între dintele său din aur, strălucitori, şi pumnul cu
dinţi culeşi în mormintele austriecilor, când a fost săpat terenul.
… Era primăvară, el era tânăr, cu o femeie frumoasă în preajmă, pe care o
iubea la fel ca ca pe propria viaţă, era în ţara lui.
Legătura la care m-am referit mai sus şi tristeţea mea le înţeleg acum, după
atâţia ani, aflând că Salustiu a căzut la Stalingrad, în luna august din
patruzeci şi doi.
Salustiu T. era farte tânăr, mai tânăr decât mine şi decât fratele său (căruia îi
spunea totdeauna „fratele meu cel bătrân”, fiindcă acesta se căsătorise mai
devreme), dar viaţa o trăise pe deplin.
Ca student, iar mai târziu ca liber profesionist, se ducea des la capitală,
conform unui program precis, ca să se distreze. Umbla prin teatre, frecventa
mai degrabă teatrul de operă, se ducea la concerte, la restaurante cu
orchestre selecte - singur sau însoţit - iar fratele său, puţin mai timid, mai
stăpânit, mai închis în sine, prefera tot timpul orga grea al Catedralei
Sfântului Iosif sau conferinţa vreunui orator clerical sau civil.
De când era student şi până când s-a însurat, Salustiu publicase mult în
ziarele locale, pregătise şi ţinuse conferinţe culturale, recitase poezii…
Personal organizase spectacole teatrale în câteva oraşe transilvănene, cu
artişti diletanţi, majoritatea studenţi şi studente, pe care îi selectase şi îi
adunase. Sigur că, fiind foarte talentat, un rol de jucat la teatru şi-l rezerva
pentru sine însuşi.
În acele spectacole făcuse cunoştinţă cu frumoasa fată, cu părul auriu, de
care s-a legat pe viaţă.
Numeroase erau anecdotele şi întâmplările pe care ni le povestea în privinţa
acestei relaţii.
Cândva, îmi spunea, cu vădită bucurie, făcându-ne să râdem în hohote,
organizase un spectacol la Baia Mare. Piesa fiind bună şi artiştii la fel de
buni, şcolile respective le-au dat voie elevilor şi elevelor s-o vizioneze.

376
Însuşi directorul unei şcoli, preot unit, prieten apropiat al tatălui lui Salustiu,
foarte rigid în concepţiile sale privitoare la noile curente ale tineretului, a
luat loc pe un fotoliu în faţă, între propria fată (aceasta reprezentând un
„flirt” vechi al tovarăşului Salustiu) şi soţie.
Dar ce improvizaţie îi trecuse prin cap regizorului nostru? S-o înceapă piesa
cu un soi de balet à la music-hall. Baletul, fireşte, nu poate fi interpretat
decât într-un costum apropiat de cel al Evei. Când şi-a dat seama de asta,
directorul-preot şi-a acoperit ochii cu mantaua ca să nu vadă nimic, şi-a luat
de o mână soţia şi de alta fata, ieşind afară ca furtuna. Fata însă, în drumul
spre uşă, continua să fie cu ochii pe scenă, pe balet…
Această întâmplare, Salustiu ne-o povestise de mai multe ori, cu
completările respective, făcându-ne să explodăm în râsete. Dat fiind că pe
preotul în cauză îl cunoşteam, puteam s-o gust „materia” împreună cu
nuanţele sale locale.
În ceea ce priveşte piesa, în ciuda faptului că directorul a fugit, ea a
continuat, bucurându-se de un real succes.
Frumos ca înfăţişare, dulce în vorbe, foarte cultivat şi cu o ironie rafinată, a
fi în preajma lui era totdeauna o plăcere, iar multe fete frumoase ale
oraşului, care visaseră şi speraseră cândva să devină al lor, continuau să se
uite la el cu dragoste. „Paznicul” însă, cu părul de aur, se afla totdeauna
lângă el. Şi faptul acesta, alături de alte episoade ale trecutului, era pentru
noi o ocazie de distracţie fără capăt.
Şi când stăteam de vorbă sau goleam pahare, unul după altul, tovarăşul
Lucian T. („fratele meu cel bătrân” cum îl poreclea Salustiu) consuma film
după film pentru a-i trece în veşnicie zâmbetul delicat al unei domnişoare
brunete.
Această domnişoară avea doar douăzeci de ani, iar colegul meu avea
douăzeci şi opt, plus o grămadă de sentimentalism… Aceste treburi însă nu
ne aparţin nici mie şi nici cititorului.

Spre seară ne-am dus la casa tovarăşului D’Artagnan.

Acolo am găsit prieteni noi şi vechi.
O tânără profesoară, proaspătă absolventă a Universităţii din Cluj, studenţi,
studente, printre care şi „cele trei surori B”.
D’Artagnan parcă crescuse puţin doar într-o noapte. Probabil din cauza noii
coafure, a veşmintelor şi a tocurilor înalte a pantofilor.
Se afla peste tot în mijlocul nostru ca să-şi joace rolul de stăpână a casei. Şi
îl juca bine, însufleţiind toate grupurile.
A venit din nou şi a ieşit afară ca să-i lase „pe tineri cu tinerii”. Erau şi
părinţii săi: mama, directoare a liceului de fete, unde preda limba latină;
tatăl, profesor de germană la două licee. A intrat şi „le petit sauvage”,
supărat niţel că fusese obligat să se îmbrace.

377
În orice caz, rolul principal la casă părea a fi apanajul doamnei, deoarece
profesorul era foarte romantic: se ocupa de cărţile sale, de florile grădinii şi
de muzică, o lume a sa atât de dulce şi atât de liniştită.
El personal îi predase lui D’Artagnan primele lecţii de pian.
Din balcoanele camerelor, ochiul aluneca peste merele înflorite, peste
frunzişul care acoperea cimitirul, până departe, la acele dealuri, de unde se
scoate aurul.
Cineva a dat drumul la radio şi un glas dur, aţăţător la război - ca un biciu
de gheaţă pe florile înmugurite - a trecut prin odaie. Butonul a revenit la
locul iniţial şi glasul s-a stins.
Mi-a fost încredinţat rolul grafologului.
Această favoare mi-a fost făcută de tovarăşul L., care n-a vrut să-l ia în
seamă argumentul că, în acest domeniu, sunt un simplu diletant, nici celălalt
argument, potrivit căruia Crépieux-Jamin, Henri Stahl şi alţi câţiva maeştri
ai grafologiei mele, sunt împotriva practicii spre care ea te duce. Toate
acestea au rezultat inutile şi iată că m-am aflat înconjurat de o coroană de
fete şi de băieţi, fiecare cu o foaie de hârtie în mână, cu scrisul respectiv, pe
care trebuia să le analizez. M-am străduit să-mi reamintesc cunoştinţele
elementare privitoare la scris, caracterele principale care trebuie să fie
subliniate, comparaţiile, direcţia, mărimea, factura, ca să încep apoi cu
primul act al comediei.
Lăsând la o parte modestia falsă, pot să vă spun acum că, ajutat de unele
cunoştinţe şi de fiziononiile respective, primul act a foat foarte reuşit.
- Domnişoara profesoară, sufletul tău navighează pe apele misticismului.
Literele tale delicate ca florile de cireş (uitaţi-vă, vă rog cum le leagănă
vântul), sfârşesc printr-o uşoară cotitură, care se înalţă în sus ca fumul de
tămâie. Gândeşti încet, acţionezi încet. Ai un suflet select, dar îl ţii acoperit
ca lumina evanghelică aprinsă sub şiştar. Cel care va reuşi să-ţi-l cunoască
sufletul, îl va adora toată viaţa. Aleargă, domnişoară, aleargă cu încredere şi
curaj spre viaţă (- Nu-ţi am spus eu – i-a reproşat o altă fată – nu-ţi am spus
acelaşi lucru?).
- Ah, dumneata, domnişorică, ai mare voinţă şi dorinţă să fi stăpână peste
tot. Linia literii este sus, mare, aspră, picioarele literelor au formă
nemţească. Eşti viitorul stăpân al casei, în care va cânta găina, nicidecum
cocoşul. Dar şi cântecul găinii poate aduce fericirea. În ceea ce mă priveşte,
îţi mulţumesc, mic dictator, dar îmi e teamă de mâna ta de fier. Sunt o fiinţă
intuitivă, oarecum liric şi mi-e frică de jug.
Domnişorica s-a uitat la mine blând, din înfăţişarea sa nerezultând nici o
săgeată dictatorială.
- S-ar putea să fi greşit, cine ştie?
- Există un plop, care, mi se pare, în botanică se numeşte populus tremula.
Frunzele sale sunt mari, având cozi prea tari. Adierea cea mai lentă le face
să şuşotească. Sufletul tău, domnişoară, este tocmai un populus tremula.

378
Scrisul îţi este foarte inclinat spre dreapta, eşti sentimentală, pesimistă,
probabil plângi din când în când. Simţi profund, deci suferi profund. Îţi
spun frăţeşte „sursum corda”, ţine-ţi inima că, cel care trebuie să vină, va
veni.
- Dumneata, prietene, eşti plin de voinţă, mândru şi încrezător în tot ceea ce
faci. Ai un scris decisiv, oarecum brutal (nu sunt sigur dacă vreodată o să-i
smulgi părul viitoarei consoarte - mă auziţi, voi, domnişoarelor?-).
- Acesta nu este scrisul meu, a spus zâmbind, este scrisul fratelui meu, care
este căpitan.
- Dacă m-ai fi lăsat să continui, ţi-aş fi spus că eşti capabil pentru o carieră
militară, dar te-ai grăbit să ieşi basma curată în faţa domnişoarelor.
- D’Artagnan, scrisul tău îl cunosc şi printre alte mii de scrisuri. Ai atâtea
calităţi, încât ar trebui să mă înroşesc când ţi le voi enumera: energii lipsite
de brutalitate, entuziasm, claritate, delicateţe sufletească, o sumedenie de
talente. Spune-mi acum: nu merit un pahar cu vin din mâna ta?
Paharul a venit.
Alte bucăţi de hârtie începuseră să iasă din buzunarele şi poşetele fetelor.
Mi le întindeau cu un soi de timiditate, rugându-mă să le citesc doar parţial,
nu întreg conţinutul.
- Domnişoare frumoase, şi voi, domnilor cavaleri, conţinutul scrisorii nu-mi
aparţine. Nici nu-l citesc. Eu mă uit la litere, cel mult la cuvinte, la fraze nu.
Acest scris mare, cu multe direcţii, realizat cu pana ţinută între degetul
arătător şi degetul cel mare, nu prea îmi place. După el se ascunde o
domnişoară pretenţioasă.
Au început acum să urzească şmecherii şi complote. Mi-au adus scrisul unei
domnişoare, care se afla în preajma mea. Majoritatea celor prezenţi s-au
uitat la mine zâmbind cu ironie…rămânând în aşteptare.
- Dumneata, domnişoară brunetă cu ochi albaştri, nu poţi să ai 50 de ani şi
nu cred că suferi de inimă. Acest scris îi aparţine vreunei mătuşe sensibile,
culte, bolnăvioară.
- Acum l-am scris, a adăugat domnişoara, care nu părea să aibă mai mult de
19 ani, şi a râs.
Totul a fost limpezit.
Era scrisul tatălui lui D’Artagnan, care se afla în odaia alăturată. Tentaseră
să mă prindă făcând gafe.
- Deci, ai greşit, mi-a reproşat cineva: este scris de bărbat, nu de femeie.
- În privinţa vârstei şi a diagnosticului medical, n-am greşit. Sunt sigur că
domnul L. are o mulţime de calităţi alese ale spiritului feminin.
Peste câteva momente, a urmat o altă mistificare: mi-au dat un manuscris cu
caractere amestecate, cu direcţii diferite, aruncate pe alocuri de o mână
tremurătoare.
- Degeaba te străduieşti să te strecori, D’Artagnan. Când scriem, nu scriem
doar cu mâna, ci, mai degrabă, cu sufletul nostru, cu sângele nostru.

379
Tu eşti aici ca un bebeluş, care îşi pune pe cap o pânză şi le spune altora,
prin gura sa, că a plecat.
L-ai jucat acest rol, D’Artagnan?
D’Artagnan s-a îmbujorat şi toţi au explodat în râsete.
- Domnule Athos, mi-a spus o domnişoară, care credea că acesta era numele
meu adevărat, nu cumva sunteţi chiromant? Mi-a întins mâna sa palidă,
subţire, delicată, ca floarea de măr. Am luat-o în mâinile mele, simţind un
tremur în suflet. Fiindcă şi eu, nu o dată, sunt ca frunza acelui populus
tremula, pe care l-am pomenit mai înainte. Mâna ei semăna cu o mână care
mă înebunise cândva şi care îmi revine în minte totdeauna cu nostalgie.
Degete lungi, nobile, o perfecţiune realizată de Dumnezeu însuşi. Am închis
puţin ochii şi parcă am văzut-o pe „cealaltă” fată în faţa mea, ba chiar i-am
simţit parfumul, vocea…
- Să-mi fie iertat acum că m-am îndepărtat de temă, dar de vină este adierea
vântului ce parcurge foile, trecând printre ele…
Diletant fiind, mi-a venit în minte o strofă a unui poet francez, al cărui nume
nu-l cunosc.
O citisem cu mulţi ani în urmă într-o revistă.

De quel mica de neige,

De quel cierge vierge,
Est fait le blanc de la main?100

- Nu ştiu dacă originalul sună exact aşa, dar eu aşa am reprodus-o în faţa
prietenilor.
Apoi am vorbit:
- Domnişoarelor, să-mi permiteţi să vi le observ toate mâinile, după care să
vă povestesc ce se vede în ele, începând cu linia vieţii.
- Dar mâinile noastre? - a întrebat un prieten.
- Ele intră într-o categorie specială şi, dacă veţi avea răbdare, le voi cerceta
cu grija cuvenită.
Au trecut pe rând prin mâinile mele, mâini liniştite, mâini nervoase,
prietenoase, mâini reci, mâini plinuţe sau subţiri, mâini albe…
Am terminat cu mâinile primei fete, care mi-au trezit amintirile.
Apoi am spus:
- Drăguţe domnişoare (cine poate să mi-l traducă altfel cuvântul românesc
„drăguţe”?), mâinile voastre sunt tare frumoase, dar vă rog să mă credeţi că,
în timp ce în grafologie sunt un diletant, de chiromanţie habar n-am.
În acea clipă nu sunt în stare să vă mărturisesc câte mâini răzbunătoare au
căzut pe capul meu:
- Ah, eşti un mincinos, un mincinos.

100 În franceză: De ce ninsoare măruntă / Din ce lumânare virgină / E făcut albul mâinii?

380
- Cer scuze, drăguţe domnişoare, dar totuşi le mulţumesc mâinile voastre
atât de delicate... Acum nu merităm, oare, câte un pahar cu vin?
- Două-trei, dacă vrei.
Era D’Artagnan persoana care vorbea aşa.
- Aş dori să fac şi o propunere: nu se poate cânta la pian cu „patru mâini”?
Şi aceasta a fost acceptată.
A cântat D’Artagnan împreună cu fata „mână de argint”, cum îmi plăcea s-o
chem în gând.
Muzica şi bucuria au durat până târziu.
Afară coborâse noaptea. Din balcon se auzea cântecul pădurii înmăgurite.
Era primăvară.
Era linişte.
Iar mărul înflorise…
Am ieşit în grădină, am păşit prin străduţe, încet.
Sufletul-mi era foarte tulburat, deşi era primăvară.
D’Artagnan, i-am spus, intră repede în casă căci noaptea este friguroasă. Iar
tu eşti îmbrăcată în haine subţiri şi arzi ca focul.
N-a vrut, dar mi l-a urmat sfatul.
Mi-a întins mâna, suflecându-şi mânecile.
I-am sărutat-o.
Şi sufletul mi s-a umplut cu primăverile ei.

381
 URA LIDHËSE
PUNŢI DE LEGĂTURĂ
DIONIS QIRZIDHI
Nikos Engonopulos – miku i harruar i Shqipërisë
Esse

Himn lavdimtar për gratë që dashurojmë

Dans les peuples vraiment libres, les femmes sont libres et adorées.
Saint-Just

gratë që dashurojmë janë si shegët

vijnë e na gjejnë
netëve
kur bie shi
me gjinjtë e tyre na shfuqizojnë vetminë
na depërtojnë thellë brenda flokëve tanë
dhe i zbukurojnë
si lotë
si bregdete të shndritshme
si shegë

gratë që dashurojmë janë mjelma

parqet e tyre
rrojnë vetëm brenda zemrës sonë
pendët e tyre
janë flatrat e engjëjve
shtatoret e tyre janë kurmi ynë
vargjet e bukura të pemëve janë vetë ato
ngritur në majë të këmbëve të tyre
të lehta
na afrohen
dhe duket sikur na puthin
në sy
mjelmat

382
gratë që dashurojmë janë liqene
në kallamishtet e tyre
buzët tona të flakta fishkëllejnë
zogjtë tanë të bukur notojnë nëpër ujërat e tyre
dhe pastaj
si fluturojnë
i pasqyrojnë
krenare siç janë
liqenet
dhe brigjeve të tyre janë lirat e bardha
që muzika e tyre mbyt brenda nesh
hidhërimet
dhe si na e përfshijnë qenien
gëzimi
kthjelltësia
gratë që dashurojmë janë
liqene

gratë që dashurojmë janë si flamujt

valëviten mes erërave të dëshirës
leshrat e tyre të gjata
ndriçojnë
netëve
mes pëllëmbëve të ngrohta mbajnë
jetën tonë
barqet i kanë të buta
kubeja qiellore
dyert tona
dritaret tona
janë flotat
yjet tanë vazhdimisht jetojnë pranë tyre
ngjyrat i kanë
fjalë dashurie
buzët i
kanë
si diell e hënë
dhe veç pëlhurë e tyre na shkon si savan
më së mbari:
gratë që dashurojmë janë si flamujt.

gratë që dashurojmë janë si pyjet

383
çdo pemë e tyre është dhe një kumt dëshire
tek mes këso pyjesh
na endshin
hapat tanë
dhe humbshim
është pikërisht
atëherë

kur gjejmë veten tonë

dhe rrojmë
dhe pse së largu dëgjojmë të vijnë furtunat
ose na i sjell
suferina
muzikat dhe zhurmat
e festës
ose fyejt e rrezikut
asgjë - natyrisht - nuk mund të na trembë
tek na është mburojë e sigurtë
gjethimi i dendur
meqë gratë që dashurojmë janë si pyjet

gratë që dashurojmë janë si limane

(qëllim i vetëm
pikëmbërritje
e anijeve tona të bukura)
sytë e tyre
janë dallgëthyeset
supet e tyre janë fari
i gëzimit
kofshët e tyre
një sërë amforash në mol
këmbët e tyre
faret
tanë
të dhimbsur
përmalluesit i quajnë Katerina -
janë valët e tyre
ledhatime të shkëlqyera
sirenat që nuk na gënjejnë
veç
rrugën

384
na kallëzojnë
miqësisht -
drejt limaneve: gratë që dashurojmë

gratë që dashurojmë kanë thelb hyjnor

dhe kur në gji shtrënguar
i mbajmë
ne bëhemi njësh me zotat
rrimë në këmbë si kulla të egra
asgjë nuk ka më të fortë të na trandë
me duart e tyre të bardha
ato
mbërthehen rreth nesh
dhe vijnë gjithë popujt
e kombet
për të na u lutur
e britur
të pavdekshëm
ndër shekuj
emrin tonë
sepse gratë që dashurojmë
e tejçojnë
dhe ndër ne
këtë thelb
të tyre
hyjnor

(Nga libri «Poezi», Niko Engonopulos, Vëll. II, ff. 142-146)

Përkthyer nga ARISTOTEL SPIRO

Niko Engonopulos, I dashuruar me Shqipërinë

Shpesh kam pyetur veten: Përse në krijimtarinë e Engonopulos, frymëzimin
e tij e ka të sendërsuar tek Elbasani? Përse ky qytet motërzohet në kalvarin e
krijimtarisë me frikën dhe ankthin e vdekjes e mandej si kumtar prej
sajesave të fantazisë qyteti vetëçliron ngrohtësi ndjenjësore e metamorfozet
në Thagmë (Mrekulli)?

Atje, në Elbasan
ku shtëpitë janë të krijuara prej zjarreve
dhe banorët jetojnë mes flakëve
digjen vazhdimisht

385
dhe rilindin përherë
nga hiri i tyre
identike
me zogun feniks.

Përse, në rrokopujën e lëmshit të kujtesës korelacionet poetike tek

Engonopulos, Shqipëria si lejmotiv përsëriten e përsëriten e sublimohet tek
krijimatria e tij duke vetëçliruar dritë mendimi?

-Po çfarë ke që gozhdohesh që në mëngjes?

-Oh, asgjë… asgjë. Flisja me Homerin
-Me Homerin, poetin?
-Po, me Homerin poetin, dhe me një Homer tjetër nga Voskopoja, që jetonte
gjithë jetën lart në pemët, si zog, e që ishte i njohur si “njeri i urës” nga
fqinjët që banojnë pranë liqenit.

Engonopulos, kur shkruan me fantazinë e tij suraliste për Homerin e

Voskopojës që jetonte mbi pemë si zogjtë, epërsia e demiurgut qëndron
përmbi harrimin e vdekjen. Na kujton se Voskopoja ka qënë Akademi; aty
janë afresket e David Selenicës; më poshtë janë varret e gdhëndura në
shkëmb në Selcën e poshtme. Ç’mitër kohe, ç’epsh gatiti shpërfilltas një
lulëzim të ri në mes dhimbjesh, duke vringëllirë daltën në shkëmb?
Vetëm dalta, me tingëllim të shurdhët, dhe emri Mekos, u gdhëndën në
sarkofagun e ngurtë nga një dorë skalitësi ilir…
Në sokakët e Elbasanit, poeti nuk mbart me vete mohimin e vdekjes dhe as
është “vetë ai mohimi i vdekjes”. Në imazhin surrealist të tij nuk shtiret se
vdekja është gjoja mohim, lojë apo simbol.
“Sokakët në Elbasan janë të paimagjinueshme të ngushta, dhe nga çdo anë
ngrihen mure të zhveshura, tepër të larta, që thuajse, arrijnë afër qiellit. As
deriçkë nuk sheh syri gjëkundi, dhe sigurisht as ndonjë degë peme që t’i
kalojë”
Pushteti i frikës ishte identik me pushtetin surrealist të peizazhit, e gjithë
qenia fërgëllonte nga tmerri e ankthi. Pa kuptuar ato hidhnin rrjetat e tyre
për të kapur në kurth viktimën. Para vështrimit të trembur e mureve të
zhveshur, që vetiu mund të shkaktojnë panik, ndjen nostalgji për “qetësinë
shpirtërore që mbretëron në zemrën e tij” dhe për “këngët nga koha e
feminise” që i këndon “nëpër dhëmbë”

“Pa pritur një ankth që nuk mund të shprehet pllakosi ligështoi zemrën
time. Njerëzit nuk kishin sy! I kisha vënë re me kujdes: më shqetësonte
vështrimi i tyre! Frika më ndaloi, më gozhdoi, për një fare kohe, për shumë

386
kohë, atje, krejt i palëvizshëm, pa bërë zë. Kur munda disi të lëviz, të
vrapoj, e më në fund të kuptoj, pashë me tmerr, ndërsa i ndiqja nga pas, se
ata sa ktheheshin tek qoshja, më humbisnin si ëndrra… Humbisnin, që të
rishfaqeshin në qoshen tjetër, nga ishin nisur të patundur në rrugën e tyre...
Nuk ekzistonte më asnjë dyshim. Një mashtrim i padëgjuar luhej në kurizin
tim. Kuptova se pa e ditur, kisha rënë viktimë e një kurthi të tmerrshëm… E
u ula në shesh dhe qava, qava hidhur.”

Poezia rilind nga pavdeksia e poetëve, sepse vdekja ka muzikën në mes,

është si pezmatimi i trurit, meningjiti, ashtu si në psikonalizën e
fantazmave.
“Shqiptarogreku i famshëm… Mrekullia e Elbasanit!” - i drejtohet poetit,
miku i tij Andreas Empirikos.
Një nga të afërmit i thotë poetit: Po më çudit: Nga ku deri ku je Arvanit dhe
Kostandinopolit?!
Mes buzëqeshjes duke picëruar sytë, ai i përgjigjet: Do që të thuash se jam
pakëz Kozmopolit?
Pas shumë vitesh bashkëbiseduesi e kujton këtë dialog dhe thotë: Nikua me
të gjithë kuptimin e fjalës atë nënkuptonte me krenari: Kosmopolit.
Poetin mund ta supozojmë me origjinë arvanitase. Nëse vëzhgojmë pemën
gjaneologjike të tij, gjejmë: Babai i Niko Engonopulos, Panajoti është me
orgjinë nga Hidhra i vendosur në Kostandinopol, që prej shekullit XVII-të. I
jati i të ëmës, Nikolla ishte nga Himara, i cili i flet për të bëmat e Gjergj
Kastriot-Skënderbeut. E jëma, Enerieta nga ishulli i Hidrës, bijë e
Penellopit, një nga të 14 vajzat e Dhimitër-Frederik Shmit, gjerman që
mbreti Othon e mori si kryemjeshtër për Kopështin e Mbretërisë. Enerieta, e
ëma e poetit, vajzërin e kaloi në lagjen poshtë Akropolit,që në atë kohë
popullohej nga banorët shqipëfolës, ndaj dhe e emëruan lagjia e Plakave,
Pllaka e sotme.
Nikos Engonopulos pasi mbaroi gjimnazin në Athinë, vazhdon liceun në
Paris. Në kujtimet e shkruara nga vet ai, shënon:
“Burimi im poetik ishte Haxhi Shereti, oborrtari i Ali Pashës. E zbulova
rastësisht në një nga bibliotekat e xhaxhait tim në Paris…
Kur e lexova mbeta pagojë. E kini lexuar? Është Alipashiada ku Haxhi-
Shereti e nis poemën e tij në këtë mënyrë:

Ëndrrat, shpirti më thërrasin, t’u rrëfej, t’u them ca fjalë

Ndaj ia nisa radhë të shkruaj për këdo që është gjallë
Mora letën edhe pendën, thellë dëshira më vëlon
Ah, kjo zemër më ka dhimbje, shpirti brënda më kullon…

387
Më imagjinoni, të ushqyer me parimet evropiane të durimit se çfarë
përshtypje më bëri! Se dua të them, në vitet e shkollës në Paris ai më pati
mrekulluar e thyer nga që më shfaqte të vërtetën e përjetshme. Kur lexova
Alipashiadën thashë ajo është Art poetica greke. E largon dhe përzë
llogjikën e ftohtë, mbështetet në mungesën e logjikës, na fton të zbulojmë
dashurinë edhe fantastiken. E ç’është logjika? Sot jemi e nuk jemi. E vetmja
arsye është llogjika që nesër nuk do të egzistojmë. “Dhe më errësohet
dynjaja e shpesh budallepsem,” thotë Haxhi-Shereti. Të gjitha të tjerat janë
parallogjizma. Akuzojnë surealizmin se nuk ka lidhje me jetën, dhe se është
i pakuptueshëm. Po jeta është e kuptueshme? A s’është edhe kjo
parallogjizëm?”
Në një shënim tjetër ai thotë:
“Të mëdhenjtë e mi: Solomon, Holderlin, Bodler, Haxhi-Sherreti,
Malarme… dhe gjithë francezët që “ditën t’i japin çastit përjetësi”, siç
thoshte Gëte. Të gjithë ata ma zbukuran qiellin tim të natës e ma bënë natën
ditë. Surealizmin e kisha përbrenda që kur linda… Por, isha i lumtur që
njoha artistët e mëdhenj surealistë si Empirikon, De Kirikon dhe mësuesin
tim Paul Klee...”
Siç shihet nga më të mëdhenjt që kanë ndikuar në krijimtarinë e tij është
dhe poeti shqiptar Haxhi-Sherreti, oborrtar i Ali Pashës.
Ky sensibilitet psikoshpirtëror, me një tipologji të investiguesit të
shpirtërave, iu bë më ndjellëse kur shkon në luftë në trojet shqiptare.
Ai është ushtar në rreshtat e para të luftës. Imazhin e luftës e përshkruan
përsëri në mënyrë surealiste: “Më dërguan në “vijën e zjarrit” që me
përdhunë më mbajtën atje deri në fund të luftës; aty ku më qarkonin
kufomat… dhe ushtarët loznin biz.”
“Pas luftimeve të përgjakëshme më 13 prill 1941, - shkruan në kujtimet e
tija, - u zura rrob nga gjermanët, të cilët mandej më çuan në “kampet e
punës”, ku arratisem e udhëtoj me këmbë nëpër gjithë Greqinë, derisa
rikthehem përsëri tek i njëjti vend.
Empiriko me strehoi në shtëpin e tij në Athinë. Ai karakterizohej nga virtyti
i mirësisë së natyrëshme, nga pasioni për psikonalizën, poezinë, artin dhe të
bukurën, si dhe maninë për pullat e postës… Empiriko u dha strehë shumë
të përndjekurve në vitet e frikëshme të pushtimit. Gjithçka i detyrohet atij:
mendja dhe zemra ime! ”
Në pyllin e këngës të Engonopulos është si jeta ashtu dhe vdekja e poetit.
Në vitet e pushtimit, 1942-43, me imazhet e luftës, pranë fantazmës së
heroit mitik Tezeut, bëjnë fole, tek frymëzimi i tij, dy figura, Odise Andruci
dhe Simon Bolivari. Figura e të dytit plotësohet nga fantazia e poetit me
imazhe surealiste, duke lozur e gërshetuar herë se ishte nga Bolivia, edhe
ndërkohë ishte kudo, vërvitesh maleve nga Hidra e gjer në Meksikë. Një

388
luftëtarë i lirisë, i bukur si grek, që sillej qiejve si Apolloni... Ndërsa i pari
është hero real, i njohur i Pavarësisë, arvanitasi nga Hidra, Odise Andruci, e
siç e vlerëson poeti “një nga figurat dominante të historisë njerëzore”. Liria
kërkon virtyt dhe guxim” - ky është mesazhi i poetit i përcjellë nëpër
kohëra.
Andreas Empirikos e vlerëson i pari poemën e mikut të tij, dhe i thotë në
mënyrë patetike: “Nikos Engonopulos! Shkëmb i ashpër i Elbasanit dhe
dantellë e butë gjelbëroshe e Bosfori, të përshëndes shqiptarçe, me dorën
time të djathtë përmbi zemër, dhe pëllëmbën time të ngrohtë të shtrirë
paralelisht në cilëndo tokë që shkel… Shqiptarogreku i famshëm...
Mrekullia e Elbasanit!”
Psikoanalisti Empirikos, ka dhe ai peripecitë e tij në luftën civile (1946-
1949), ku Niko pati dezertuar, për të mos marrë pjesë në atë luftë
vëllavrasëse, ku Greqia në vend të korrte frytet e fitores, u ndodh edhe
njëherë tjetër në vorbullën e përçarjes. Miku i tij, Empirikos, si bir armatori,
kapet nga forcat e EAM-it, të cilat marrin vendim për ta pushkatuar. Ai
mundi që të arratisej dhe të emigrojë në Francë.
Me pasionet e tij të furishme, njeh në Zyrih të Zvicrës, studenten bukuroshe
nga Përmeti, Vivika Zisi dhe zbulon tek ajo Beatriçen, të cilën do ta
hymnizonte.
Julia Kristeva, semiologe dhe psikanaliste bullgare, që jeton sot në Paris, e
ka si shembull në historitë e dashurisë për “këta aventurierë të psikizmit që
quhen shkrimtarë, që shkojnë në fund të natës, aty ku dashuritë tona nuk
guxojnë të rrezikohen.”
Miltos Sahturis, një nga poetët e mëdhenj grekë, shkruan për Engonopulon
se ai është ndër më të diturit. Elitis shkruan: “Askush s’e njeh më mirë se ai
poezinë franceze.”
Poezia lirike e Engonopulos është vizionare, me fjalë që sheh, përcepton
imazhe, ngjyra krijon një gjendje habie e mahnitje. Elitisi, Empirikos,
Engonopulos duke qenë në epiqendrën e sublimimit të surealizmit në Paris,
krijuan poezinë-pikturë dhe pikturën-poezi me mjetet specifike shprehëse.
Gjoksi i bukur i gruas si një tablo. Zemra e poetit është si pylli në mesnatë,
sa herë humbet, përmes shiut ndjen fëshfërimat e fustanit që fsheh trupat e
ngrohta që shfaqen e trembin vetëtimat. Jeta i zë besë vijave të fatit në
pëllëmbët e dashura, se femra është muzikë: lira, kitara, flauti, nga ku
gurgullon gëzimi, sepse edhe me sy ato i zbusin dallgët. Në imazhin
surrealist janë Bella Donna, Zonja Artemis, është bukuria metafizike e
skulpturave të Antikitetit, natyra, drita e çastit sublim ku secila prej femrave
ka pranë një vegël muzikore. Nëse i bashkon veglat muzikore në poezitë
dhe në pikturat e Engonopulos, bëhet një orkestër e madhe ku himnizohet
gruaja.

389
“Me surrealizmin e vet Piktori dhe Poeti synoi që t’i afrohej asaj të vërtete
që mohoi t’ia shpjegonte Krishti Pilatit” - shkruan kritika për të. Miltos
Sahturis, një nga poetët e mëdhenj grekë, shkruan për Engonopulos se ai
është ndër më të diturit. Elitis na dëshmon se: “Askush s’e njeh më mirë se
ai poezinë franceze.”
Niko Engonopulos shkruan: “Në Greqi surrealizmi u prit në mënyrë
skandaloze. Bota nuk ishte përgatitur. Zakonisht shkollat e reja artistike
vijnë pas shumë vitesh kur ato nisin të harrohen. Unë me Empirikon jemi
bashkëkohës të kahjes me Evropën dhe Francën.”
Po përse në imazhin e tij surealist, Elbasani është si një tablo “Natyrë
morte”?
Qesharak, e quajtën, por ai ishte një tip si Hamleti, një shpirt që kishte
lindur për të bërë mirë dhe që në jetë mundi ta shikonte të keqen në tërë
poshtërsitë e saj. Ai, si Hamleti, me qetësi, dukej sikur u thoshte:

Quamë çfarëdo instrumenti që të duash,

mund të më gërvishtësh, po muzikë s’mund të nxjerrësh prej meje.

“Jam fanatik vetëm kundër fanatizmit” - thoshte

Engonopulos ishte i pari që solli në artet figurative surrealizmin në Greqi e
që natyrisht u përshëndet nga idhtarët e kësaj shkolle, e veçanërisht nga
Elitis, Empirikos, Parthenis, Gacis, që kishin kulturë franceze, ndërsa u prit
nga peshqit me gjak të ftohtë në mënyrë fyese. Shtypi dhe kritika lundronte
në ato kohëra në ujërat e turbullta të ekzaltimit nacionalist.
Surrealizmi rizgjoi interesin tek mitet në aspektin e interpretimit
psikonalitik të tyre. Duke krijuar të ashtuquajturën “mitin vetjak”, e tërheq
dhe e bën për vete ideja e Fatit si mister, me një thellësi tragjike, ndodhet
shpesh në kërkim të një mitologjie të re që të ishte e aftë të përshkruajë
metamorfozën e pafundme të qenies. Engonopulos ishte i vetmi surrealist
grek, i cili kishte në bazën e piramidës së krijimtarisë figurative mitologjinë.
Ai nuk kërkoi “rikthim tek rrënjët”, as nuk e soditi me nostalgji të kaluarën
e largët.
Ai kompozon dhe rikompozon gjithë jetën artistike, figurën homocentrike të
Orfeut. Me bukurinë mahnitëse të kësaj figure sa mitike e njerëzore, aq
poetike e plastike, ai harmonizon artin e poezisë dhe të muzikës, ndërthur
fuqinë e perëndishme me dobësitë njerëzore. Këto të fundit e bëjnë Orfeun
që të bjerë “viktimë” i paaftësisë për t’i kapërcyer ato.
Orfeu, i biri i Apollonit, një nga dymbëdhjetë perënditë e Olimpit, dhe
Kaliopit, një nga të nëntë muzat, që frymëzonte poezinë epike dhe elegjike,
i binte Lirës, këtij instrumenti kordofon, të trashëguar nga i jati dhe e ëma,
nga shtatë tela i shtoi dhe dy, aq sa ishin muzat. Me këngët e tij qetësonte

390
kafshët, vinte në gjumë dragoin e Halkidës, pemët përkulnin degët nga vinte
melodia, gurët lëviznin, zogjtë e shoqëronin me cicërima, dallgët
qetësoheshin e peshqit dilnin në breg të dëgjonin. Orfeu dashuroi dhe u
martua me nimfën Euridika, e cila një ditë, për t’u shpëtuar ndjekjeve të
bariut Ariste, e pickon gjarpëri dhe vdes. Orfeu me lejen e Zeusit, zbret në
Botën e Përtejme, që të mund ta rikthente në tokë Euridikën. Ai arriti të
mallëngjejë me këngët e lirës së tij mahnitëse Hadin dhe qenin Cerber, dhe
me forcën e artit mundi ta rimarrë të dashurën, porse kushti i Hadit ishte që
të mos e shihte hijen e Euridikës sa ishte nën tokë. Orfeu s’mundi të duronte
pa e parë gruan; e ktheu kokën, duke mos mbajtur premtimin. Euridika e
rifituar nga magjia artit zhduket përgjithmonë në Botën e Përtejme, nga
absurdi fluid i ngutjes.
Me bukurinë mahnitëse kjo figure mitike sa njerëzore aq dhe poetike e
plastike, frymëzon e sensibilizon breza të tërë krijuesish.
Engonopulos, duke dashur të nxjerrë mitin ashtu si zemrën nga misteri i saj,
e kompozoi katërmbëdhjetë herë Orfeun, në variante nga më të ndryshme,
ku tri herë e ka bashkë me Euridikën.
Me 78 tablotë surrealiste të krijuara me motive nga mitologjia, ai merr pjesë
në Venecia, në ekspozitën “Aspetti del Surrealismo” së bashku me Max
Ernst, Hans Arp dhe Juan Miro.
Nikos Engonopulos hedh shënimet e tij për poezinë “Shtëmbëza”:
“Sot do të them përshtypjet e udhëtimit nga Shqipëria. Dhe, mbi të gjitha do
të deklaroj se nuk ka asgjë më të lehtë e më të thjeshtë sesa të shkosh në atë
vend. Por, duhet të largohesh, për këtë qëllim, në festën e Shën-Janit, në
verë. Vetëm atëherë, me t’u ngysur, plot nostalgji për peizazhet e largëta,
duke kapërcyer zjarret, mund të gjendesh tek çfarëdo qyteti që dëshiron.
Unë, një ditë e vetmisë së pikëlluar, një ditë ku kisha jetuar larg zogjve,
kapërceva me terror zjarret që ishin ndezur në një nga lagjet e çfarëdoshme
të Athinës, me Shqipërinë, dëshirën e zjarrtë të shpirtit, thellë në zemrën
time. Kapërceva një herë, kapërceva dy herë. Asgjë. Të tretën herë u gjenda
befas në Elbasan...”
Si piktor ai portretizoi dy herë Skënderbeun, që konsiderohen me portretin e
Mërkur Buas e të Kavafisit, si kryevepra.
Për të tilla personalitete përdoren zakonisht metafora fisnike: ura të afrimit
të kulturave, kasnecë të miqësisë midis popujve. Të tilla metafora, që janë
veçanërisht të çmuara sot në Ballkan, Nikos Engonopulos, “shqiptaro-greku
i famshëm”, i meriton plotësisht.

391
 ZËRA TË SË ARDHMES
VOCI ALE VIITORULUI
ANILA XHEKALIU101
Dëshirat
Mbrëmë gëlltita një kundra-mërzi. Nuk e di pse dua ta quaj: “ultra-stres”.
Ngjan qesharake kjo fjalë. S`e di nëse duhet të gjendet në fjalorë. Por nëse
nuk gjendet as në to, për mua thotë shumë: “Nuk duhet t`i përfill dëshirat!”
Megjithatë prap shkoj tek to. Herë e maskuar si balerinë për t`i këputur me
brishtësinë; herë si doktoreshë që sapo ka zbuluar diagnozën e tyre, e
gatshme për t`u plotësuar një recetë barnash që patjetër do ta marrin te
farmacisti i lagjes me syze optike të çuditshme; herë si lypsja e qytetit që
troket derë më derë për t`u treguar për djalin e saj jetim e sakat e here si
princesha që i ka humbur këpuca rrugës për në ballon e princit.
Më kot lodhem, ato më njohin në të gjitha format e për çudi bëhen më
kryeneçe. Nuk u pëlqen asgjë. Nuk janë në gjendje t`i bëjnë shoqëri dikujt,
të pranojnë një shoqëri të tillë. Çfarë ka shkuar u ngjan një ngjarje e
ngatërruar filli i të cilës nuk gjendet kurkund. Një histori e hedhur sa andej
këndej në fletë që e shëtit era këmbëve të mobiljeve kur padashur ke harruar
dritaren hapur dhe nuk ka mbetur gjë tjetër veç të shkelurit pa kujdes mbi
to. Është e vërtetë, nuk është faji i tyre që ato të dergjen ashtu, por as unë
nuk kam pse të jem pjesë e një ndëshkimi. Nuk duhej ta thoja këtë. E para
gjë që kam bërë marrëveshje me veten është që të mos justifikohem. Pika e
dytë që nuk është e kushedi se çfarë rëndësie është që të shkruaj se çfarë
ndodh përreth meje, në kufirin e dy metrave më larg.
Pikërisht në këtë çast era e ftohtë e mbrëmjes sapo e mbushi vendin me
mjegull pluhuri shumë të imët. Lumenjtë nuk kanë mundësi ta mbysin
smogun, për më tepër të një qyteti që nuk ka parë në jetën e vet mjegull.
Është krejt e kundërta e Anglisë, dhe pse shiu bie sa herë t`i teket, pa u bërë
i besdisshëm.
Era e një sendi të djegur më shpon hundët, klithma e një maceje më tremb
papritur, ndërsa grindja e qenve më kujton se jam pjesë e një bote
mosmarrëveshjesh të vazhdueshme.

101
Poete, prozatore dhe shqipëruese lindur në vitin 1975, autore e një vëllimi poetik,
e një sërë esesh dhe romanit „Përftyra”, botuar nga „Buzuku” në Prishtinë.

392
 Mbrëmja u bë e errët. Xixëllonjat me fenerët e tyre nisën shëtitjen e radhës.
Mbase drita e tyre e vërtetë është një lloj terri. Po ç`rëndësi ka kjo, ato
krijesa të vogla fluturonjëse janë më miqësoret në botë, madje të shkaktojnë
një ndjenjë çlirimi të çuditshme: një lloj habie e bukur.
Fneksjet e këtyre dëshirave të vogla që shuhen e ndizen brenda një çasti të
shkurtër janë kaq të papritura dhe kaq të dashura sa u duhet një errësirë e
madhe për t`i dalluar e madje dhe për të lodruar me to pa u friguar.

Shiu
Dredhina rrëkesh zbresin përposhtë qelqit të dritares e gotës me ujë që kam
përpara si jargë buzësh të plasaritura. “Kush jam? Qelqi që ndan përmes një
parvaz, a gota që ndan mëdysh këtë cast?”
Strehët, çadrat shkundin pikla uji mbi trotuar. Jo dhe aq ylberojnë ngjyra
kalimtare e ca drithije të zbehta përthyer trapezëve neonizuar tavanit. Shiu
ka mbyllur veshët për të më dëgjuar.
“Kush je?” Asnjëherë s`ia kam bërë këtë pyetje vetes.
Shiu është këtu me mua. Rrjedh, çurkon strehës time të brendshme që
ngjan me zhguallin e një breshke shekullore shpinë kockuar
gjashtëkëndshash. Vajzat sot mbajnë në qafë bizhu në formën e saj. Thonë
se janë fatprurëse. Madje kam parë radhë breshkash të vockëla mbërthyer
veshësh dy-tri herë brimuar.
Shiu erdhi. Nuk shoh më qiell veç currila të pashtershëm uji. Pak tej tyre
një palltogjatë një dorë në xhep e tjetrën tek doreza e çadrës shkon. Thuajse
ngjitë me të një vajze flokët ende të palagur i shpërhapen sa majtas djathtas.
Rruginat e ujit të gotës time janë ca lakadredha interesante që i ndjek herë
pas here gjersa prekin tabanin e gotës në ngjyrën e dërrasës së tavolinës:
kafe.
Shiu erdhi. Nuk shoh më qiell.
“Kush je?” Ushton jehonë.
Tampoj veshët me duar.
Sikur ta dija pyetjen që kurrë s`ia kisha bërë brendësisë time. Kotësisht
kisha stërmunduar veten me : “Kush jam?”
“Sa shumë kohë paska rrjedhur!” rravgoj.
Rrëketë nisin të shterren nga buzët e gotës. Kthehen në zhapikë të vegjël. Iu
thërmohen gjymtyrët. Trupi u zhbëhet. Përfundojnë në maja bishtash.
Maces time i pëlqejnë shumë zhapikët. U këput bishtat dhe luan me to.
Ndërsa unë bëja krejt si ajo e vogël. U hiqja me zor krahun, këmbën,
ndonjëherë dhe kryet kukullave të mia. Doja të luaja si macja me zhapijtë.
Nuk e dija që kjo ishte lojë e rrezikshme e mizore. Vetë imitimi është i tillë.

393
Por atëkohë vetëm unë dhe macja ishim të vegjël. Prindërit më blinin shumë
kukulla e mureve të jashtme të shtëpisë me gurë zalli zvarriteshin zhapikë.
Nuk e di pse tani kam pështirë prej të mumifikuarit. U ngjan kukullave që
gjymtoja e vogël, tashmë zhndrruar në njerëz të vërtetë për t`u hakmarrë me
mua.
Kujtesa është tren i largët harruar një shine të ndryshkur. Me zor kujtohem
se kam gjymtuar vetëm një kukull që më ngjante plotësisht, por ishte shumë
e vogël dhe mund të bëja ç`të doja me të. Mbaj mend që dhe flokët t`ia kem
shkulur e bërë tullace, ndërsa ajo përnjëmendtë ishte shumuar gangrenë në
mijëra fytyra që shëtisin përtej xhamit të gotës, qelqit mes parvazit e qiellit
që nuk e shoh.

Shah
Nuk kam vuajtur nga dobësia për të tjerët, por në të vërtetë kam vuajtur.
Mjeku më diagnostikoi haluçinante. Nga syrtari i aftësive të tij që i mendon
mrekullibërëse nxori një dosar përkujdesjesh të çuditshme. Një radhë
veprimesh idiote që duhet t`i kryej në orë të caktuara. Duhet t`i ndjek pikë
për pikë si rite të mallëkuarish, përndryshe duhet t`i nis nga e para. Tashmë
mjeku është njëri nga miqtë a shpëtimtari im.
Rrethohem prej kaq shumë qeniesh njerëzore sa çuditem pse egzistojnë
vetëm gjashtë përemra vetorë për t`i zëvendësuar. Kjo i thjeshtëzon gjërat
në fakt, sepse duket sikur të gjitha ditët duhet të flas vetëm për gjashtë
njerëz si për gjashtë ditë jave pa të dielën. Pikërisht dita në të cilën kam
seancën me mjekun. Sa e besdisshme do të ishte një vetë e shtatë. Madje
doktori çuditet sesi unë kur rrëfej përditat e mia i zgjedhoj foljet pa veta.
Si fillim më ndërpriste duke menduar se nuk e dija mirë gjuhën time. Më
pas thjesht ngryste pak vetullat por kuptohej që e shihte si veçanti. Dukej
sikur i pëlqente ai rrëfim: “Hekuros rrobat. Marr mëngjesin. Shkëmbej pak
fjalë. Nuk më pyesin ku isha. Rrallë u kthej përgjigje pyetjeve.”
Funksionoja në rregull kështu.
Vjen një çast që foljet më duken të kota si vetat. I fshij nga përdorimi:
“Rrobat, mëngjesi, pyetje boshe, biseda në heshtje.”
Doktori fanitet.
Si në shah kisha mënjanuar ushtarët, oficerët, kuejtë, torrat, mbretëreshën
dhe mbretin e kisha lënë pa të gjithë përballë një ushtrie të përgaditur mirë
në një tabelë shahu fantazmë.
Kurrë nuk kam luajtur shah si profesioniste ndaj kam fituar rrallë. Më
tërheq vetëm lëvizja në formë L-je. Mendoj se kështu do të arrij të kaloj në
të gjithë katrorët bardhë e zi.

394
 Mjeku nuk e mori vesh kurrë lidhjen time me shahun, as atë që mbretëresha
ishte një gur shahu i tepërt.

Nudo
Çudi pse kam dashur vetëm te mendoj, madje ende bëj të njëjtën gjë pa
heqë dorë prej kësaj çmendurie, kur duhej ta kisha bërë me kohë. Por nuk
jam një e penduar.
E vetmja gjë që has sapo të hap sytë janë lëkura, shqisa, e nevoja për diçka.
Nuk do të mundja ta kuptoja jetën pa trillin, nazet e përhershme, madje dhe
veset kanë diç thelbësore, të pashpjegueshme e krejt të duhur. E kuptoj më
së miri këtë para pasqyrës kur mundohem të heq prej fytyrës ndonjë
papastërti të shtuar prej kaosit të brendshëm. E pra, dhe kjo i bashkangjitet
çudisë, sepse don me patjetër me qenë pasqyra dhe krejt ajo çka është
shëmbëllyer në të. Pikërisht çasti që nis e shtjelloj në mendje se sa të
mërzitshme jemi të dyja.
Largohem prej aty për të shkuar te rrobat që duhet të vesh për ditën. Prap
aty duart prishin radhitjen e tyre. I bëjnë sukull pa mundë me gjetë të
duhurën. Kot zgjedh dy gjëra që s`më pëlqejnës bashkë me atë që vrigëllon
ajrisë se duhet bërë ndonjë rrugë nga tregu për të gjetur ndonjë gjë më të
mirë.
Tërheq derën e banesës për t`u gjendur nxitimth mes dhjetra fytyrash të
panjohurish e automjetesh të ndryshme. Ngjitem makinës që do të më
zhvendosë për diku tjetër. Ky është çasti më fantastik. Përhumbë tingujsh të
zgjedhur pa shije pa më bërë përshtypje kjo përkundë mendimesh të
turbullta, ky mister i pakuptimtë pa të papriturën që mban kureshtinë ndezur
arrij fundin e udhëtimit duke u ndjerë papushimtë sikur të kem të bëj me
ndonjë mrekulli, duke e ditur plotësisht se nuk kam asnjë lidhje fisnore me
të.
“Duhej t`ishe tjetër, jo kjo, them me vete, apsolutisht tjetër.”
Po ç`kuptim do të kishte nëse do të bëja të njëjtën gjë përsëri, do të kisha
lëkurë, ndijim e çka prekin këto të dyja, do të zhbirohesha në pasqyrë me
njëmijë trajta supozimesh, do të ngërdheshesha në çdo çast të fundit para
saj, e prapë të mendoja: “Çudi që ende mendoj, e jam të gjitha veprimet e
mia.”
“M`u hiq sysh! Kohët kanë ndryshuar. Nuk janë më kaq shumë të
ndjeshme.”
Madje ndjeshmëritë janë gati të fshihen nga fjalorët e të përditshmes. Kanë
migruar në trajta absurdi. Janë thjesht nevoja minimale mbijetese dhe
mënyrat sesi vijnë i kanë fshirë plotësisht format e para të shfaqjes. Dhe

395
vetë Narcizi të ishte i këtyre kohëve, nuk do ta besonte kurrë mitin e vet. As
kurrkush tjetër. Do të ishte mjeran:
“Duhet të ndihesh i lumtur i dashur, kjo kohë nuk të don. Dhe nëse do të
këmbëngulje për ta mbrritur lavdinë e dikurshme, gjithmonë nëse do t`ishe i
pranishëm në të sotshmen, do të duhej të sakrifikoheshe për shumë gjëra, pa
mundur të ngjasohesh në asnjë lloj pellgu, për të mbrritë të qenurit e një
grope ovale të terur uji. Një pritje si fillim e ujit, mbasandej e fytyrës së
bukur që shëmbëllehet në ty.”
Ka heshtje që s`quhen heshtje, sado që pipëtimë ajri s`ndihet. Madje
heshtja e një pikture është nga më trazovaçet. Edhe ajo e e xhamave,
perdeve që mbulojnë dritën që ndodhet mbas tyre, ndriçimi i llampës janë të
tilla. Gjendesh mes tyre e pafjalë. Provokuese më shumë se portret të
dashuri, shikim i tij. Prekje e një shqisë të paprekshme turbullon
përbrendësitë e mendimeve të fshehura. Heshtja është më e mira për t`i
ligjëruar. Por, nga përvoja kjo: sado të përpiqesh për të prekur me gishtërinj
drejtpërdrejt burimin e një shikimi nuk ia mbërrin kurrë. Prek vetëm
qepalla, qerpikë e hapsirën rreth tyre: janë aq të përtejmë sa kobalti i një
poçi llampe. Përshkojnë pa qenë të prekshëm e praninë e tyre s`mundesh ta
zhndrrosh kurrsesi në një ngjyrim pak më të zbehtë. Heshtë që dhemb huton
tejpërtejsisht.
Transplant boshi, krevati i mëngjesit ende pa rregulluar në pragmesditë
duhet ta ketë humbur ngrohtësinë që ia ka falur kurmi yt. Ke frikë t`i
afrohesh për ta shkundur një pjesë të tij. Heshtja e tij tashmë kthyer në diç të
akullt, që mbase po të ish shkundur që në çastin e parë do t`i bashkangjitej
paqtë kësaj përbotje qeniesh e orendish pa qenë rëndomtësi bajate në të.
Ajri lëvizës do ta kishte arnuar domethënien e kurmit që i është dashur një
natë e tërë për t`u bërë njësh me teshat e shtrojës. Rroba e natës, diç intime,
e gjerë, e bollshme ku fryma e lëkurës lëvrin si në një atmosferë për t`u
kthyer në të nesërmen e një sendi të pavlerë palosur buzë shtratit: krejt
tepërt në komoditetin e rehatinë e paplotë.

396
 DUO
Çasti i parjes dhe i reflektimit
Bisedë me shkrimtarin Riat Ajazaj / Gjermani
(Convorbire cu scriitorul Riat Ajazaj / Germania)

Revista Haemus: I dashur Riat Ajazaj. Po të përdornim një mënyrë klasike

të shprehuri, je shkrimtar dhe hulumtues letërsie i shqipes, lindur e
formuar në Kosovë, që shkruan shqip e tani edhe gjermanisht. A mund të
na japësh disa të dhëna rreth trevave dhe njerëzve mes të cilëve kalove
fëmininë dhe rininë e hershme?

Riat Ajazaj: U linda në Zhur në një fshat të madh afër kufirit me

Shqipërinë. Fshati ndodhet nga lindja, veriu dhe perëndimi mes faqesh mali
dhe një brinje të naltë kodrinore, ndërsa nga jugu shtrihet një ultësirë fushe
që mbërrinë deri te lumi Drin dhe te këmbët e Pashtrikut legjendar.
Gjeografikisht ky fshat ndodhet ndërmjet Kukësit dhe Prizrenit, vende të
njohura në histori, Lidhja e Prizrenit dhe Lufta e Lumës, ngjarje këto që
mbahen gjallë në kujtesën e banorëve të asaj zone. Pra kam lindur në një
regjion shumë të ngarkuar me ngjarje dramatike. Dramatiken atij fshati ia
shtonte edhe kufiri hermetik dhe i rrezikshëm me Shqipërinë socialiste, që e
linte Kukësin dhe krejt Shqipërinë të vinte deri te ne në mënyrë shumë
mitike, përderisa Prizreni me arkitekturën e tij orientale ishte shumë i
prekshëm, më real pra dhe i këndshëm. Prej kësaj bukurie urbane është
ushqyer Zhuri vazhdimisht, që për vete ka njohur mërgimin qysh në vitet e
pesëdhjeta (fillimisht në Beograd dhe më vonë edhe nëpër qendra tjera ish-
jugosllave dhe europerendimore). Pra mërgimi ka një traditë të hershme aty
dhe ka ndikuar shumë pozitivisht në zbutjen e varfërisë. Në vitin 1989 në
Zhur ndodhë një masakër kundër popullësisë duarthatë, që kishte dalë të
demonstroj kundër heqjes së autonomisë. Atëherë kam qenë në moshën
nëntëmbëdhjet vjeçare dhe në atë ditë kam marrë pjesë në Prishtinë, bashkë
me shokët e mi të fakultetit juridik, në demonstratat e mëdha kundër heqjes
së autonomisë. Lajmi për masakrimin e Zhurit më ka mbërritur gjatë kthimit
me autobuz për në Prizren, kur një autoambulancë e spitalit të Prizrenit
ndërpreu qarkullimin e magjistrales për pak minuta, për t’i bërë udhë bartjes
me uturimë sirene të të plagosurve për në spitalin e Prishtinës.

397
Revista Haemus: Si e sheh tani fuqinë e vendlindjes mbi planet e tua
letrare? A janë Zhuri dhe Kosova një qendër e kujtimeve dhe e lëndës sate
letrare?

Riat Ajazaj: Pas studimeve në Universitetin e Tuebingenit vendlindja është

bërë pjesë e rëndësishme e lëndës sime letrare. Në njëfarë mënyre
vendlindja ime paraqet një version të Macondos. Larg një industrializimi të
mirëfilltë, me bestytninë e fortë të njerzëve, atë të menduar më shumë mitik
se sa racional, me historinë e gjatë të sundimeve koloniale që është pasuruar
më tej me kapitullin tragjik por të lavdishëm të luftës së fundit me Serbinë
(1998-1999), me traditën e rrëfimit gojor, folklorin tejet të pasur, që ka një
ngjyrim oriental dhe që me siguri është ndër më të pasurit e më interesantët
në Europë.
Kur kam qenë fëmijë dhe i ri, axha im, ndjesë pastë, që ka qenë hoxhë me
profesion, dilte te guri i shpisë dhe bënte muhabet me kalimtarët. Meqë
shtëpia e tij ndodhej në qendër të katundit dhe afër xhamisë, aty, te guri i tij,
ndaleshin shumë të njohur e miqë të tij dhe flisnin sa për ngjarje banale aq
edhe për ngjarje të rëndësishme, sa për ngjarje lokale aq edhe për ngjarje
globale. Fëmijët dhe të rinjtë më shumë ndëgjonin, të ulur anash ose duke
rrijtur në këmbë. Kështu në atë shesh të vogël përftoheshin histori të
ndryshme mbi jetën dhe botën, që në atë rrëfim grupor ishte i prirur t’i
tërhjekë bjerrakohësit (publikun).
Në vitin 2002 shkrimtari spanjoll Juan Goytisolo u foli studentëve të
Tuebingenit për një traditë gojore të rrëfimit në qytetin e Marrakeshit
(Marok). Në atë qytet njerëzit mblidhen dhe tregojnë rrëfimet e tyre në mes
të qytetit, sipas një rregulli dhe tradite shekullore. Kjo traditë e
mrekullueshme mua m’u duk e ngjashme me atë të feminisë dhe rinisë
sime. Le që ajo anë ka edhe një traditë të shkruar letrare. Poeti i madh Pjetër
Bogdani vjen pikërisht nga ajo zonë, nga një fshat i vogël matanë Drinit.
Edhe gjuha e tij ka mbetur e gjallë aty. Ai shkruante për Peshtrikun, si për
një mal të shenjtë ku banojnë zotnat, një gjë që do ta ketë shtyrë vet Gjergj
Fishten të marrë një pozë me shikim nga maja e Pashtrikut.
Kur shkruaj pranë kompjuterit, ndonjëhërë më duket vetja si i ulur në gurin
e moçëm të shpisë, ndërsa përanash më rrijnë kalimtarët e fëminisë.

Revista Haemus: Si ka qënë takimi yt i parë me botën studentore dhe

letraro-artistike të Prishtinës? A kishte tubime letrare dhe mundësi që një
shkrimtar i ri të niste ngjizjen e nje vepre?

Riat Ajazaj: Në Prishtinë fillimisht kam qenë student i juridikut. Kështu që

jam ndjerë më shumë si jurist. Më vonë, më duket pas dy vitesh, kam

398
regjistruar edhe drejtimin Letërsi dhe gjuhë shqipe dhe kam pasur rastin të
marrë pjesë nëpër mbrëmje letrare, të cilat mbaheshin në fakultetin
filologjik dhe tërhiqnin shumë studentë, pasi ato kuptoheshin edhe si
aktivitete artistike kundër diskriminimit. Prishtina atëherë ka kaluar vitet më
të rënda të shtypjes dhe jeta studentore ka qenë shumë e terrorizuar. Në atë
kohë unë kam bërë një jetë mes Zhurit dhe Prishtinës, dhe kam vijuar i
tërhjekur shkrimin e poezive. Këtë e kam bërë që në klasat e fillores. Si
rezultat i këtij aktiviteti letrar ka dalë vëllimi i parë poetik „Gryka e Lumës”
(1992).

Revista Haemus: Si e përftoje atëhere dhe si e sheh tani trysninë e huaj në

truallin tënd, mbi gjuhën dhe mendësinë tënde? Rrënimi i shkallëzuar i ish-
Jugosllavisë i detyroi shumë të rinj kosovarë të merrnin udhën e mërgimit.
Cilat ishin arsyet kryesore që “caktuan” rrugëtimin tënd fatnor?

Riat Ajazaj: Trysnia e atëherëshsme ka qenë barbare dhe joproduktive. Ajo

ka qenë e bazuar në urrejtje dhe përjashtime individuale e etnike. Si e tillë
ajo ka shkaktuar shumë vuajtje, ka lënë shumë pasoja negative. Kurse tashti
po ndodhë një fisnikërim, një pasurim, pra një begatim shpirtroro-matrial,
që do të sjellë zhvillime të hovshme shoqëroro-kulturore. Kosovarët janë
shumë të zgjuar dhe do të ecin shumë shpejt përpara.
Sa i përket arsyeve të largimit tim, ato kanë qenë para së gjithash të natyrës
familjare. Pas mbylljes së dhunshme të Universitetit të Prishtinës u bë
pothuajëse i pamundur shkollimi atje dhe perspektivat për punë nuk
ekzistonin fare.

Revista Haemus: U gjende befas mes një vendi të zhvilluar perëndimor. Si

çdo vend i tillë, edhe Gjermania ka dy përmasa: njëra historike, e afërt dhe
mikpritëse për intelektualët shqiptarë, dhe tjetra e përditshme, plot
vështirësi, sprova, por edhe arritje nga të mbijetesës. Cila mendon se ka
qënë periudha vendimtare për krijimtarinë tënde?

Riat Ajazaj: Studimet në fakultetin filologjik apo në Brecht Bau, si quhet

këtu një ndërtesë betoni me xhama të mëdha, kanë qenë vendimtare për
krijimtarinë time. Këtu njoha letërsitë e mëdha botërore dhe veçanërisht
letërsinë e mrekullueshme gjermane. Me vite mandej ajo ndërtesë u bë azili
im shpirtëror. Në bibliotekën e pasur të saj ndjehesha i mbrojtur nga furia e
luftrave në ish-jugosllavi dhe nga pengesat burokratike që më dilnin
përpara. Po aty kam njohur njerëz të mrekullueshëm që i kam bërë miqë.
Kam pasur fatin e madh të marr njohuri letrare nga profesorë të shquar, ndër
të cilët do të veçoja ligjeratat dhe seminaret e profesorit Juergen

399
Wertheimer, që është një komparatist i njohur jo vetëm në Gjermani. Gjatë
aktiviteteve të tij shkencoro-letrare janë ftuar në Tuebingen shkrimtarë të
shquar anë e mbanë botës, të cilët merrnin pjesë në veprimtari të ndryshme
letrare dhe vinin poashtu edhe në seminaret e larta të tij dhe tregonin për së
afërmi për punën e tyre. Kontakti i drejtpërdrejt me ta ka qenë shumë i
frytshëm për krijimtarinë time.
Dua të përmendi këtu emra si Herta Mueller, Peter Rühmkorf, Yoko
Tawada, Peter Turrini, Susan Sonntag, Marlene Streeruwitz, Joao Ubaldo
Ribeiro, Günter Grass etj. Dua të them poashtu, se i gjithë qyteti i
Tuebingenit është kthyer gradualisht në një vendlindje të dytë për mua.
Këtu i kam menduar dhe shkruar të gjitha librat tjera. Prandaj edhe jam
shumë i lidhur me këtë qytet.

Revista Haemus: Mbrojte një tezë doktorate që duhet botuar patjetër edhe
në shqip. A mund të na besosh disa veçanti të kësaj teze dhe të pengesave që
të dolën gjatë zbërthimit të saj?

Riat Ajazaj: Unë u rrita mes diktaturave; asaj të Titos, Enverit dhe së fundi
të Miloseviqit. Kur erdha në Gjermani në vitin 1993 kisha përshtyjen sikur
isha aq i ngarkuar me pamje nga vende diktatoriale, sa nuk më jepej të
merresha me ndonjë temë tjetër hulumtuese. Pas fillimit të studimeve në
vitin 1994, këtë ide ma forcoi edhe qasja e diskursit gjerman ndaj
përpunimit intenziv dhe të gjithanshëm të diktaturës së Hitlerit. Kështu gjeta
një klimë të mirë për t’u marrë me këtë temë. Shembujtë më të mirë të
trajtimit të kësaj teme nga ana e letërsisë i gjeta te autorët latinoamerikanë
të letërsisë së angazhuar Asturias dhe García Márquez, që kanë bërë ndikim
edhe në letërsinë shqipe, si në shembullin e romanit „Spiritus” (1996) të
Kadaresë. Kështu ky roman mund të quhet edhe si version i romanit
latinoamerikan për diktaturën. Kjo del nga hulumtimet e mia, (në ato të
magjistraturës dhe ato të doktoraturës). Në këto punime kam krahasuar
mënyrat e narracionit dhe figurat, të atyre që shkaktojnë dhunë dhe të atyre
që pësojnë nga diktatura, mandej kam krahasuar elementet fantastike dhe
mjetet stilistike. Figurat e këtyre diktatorëve të paraqitur u takojnë
gjeneratave dhe gjeografive të ndryshme. Prandaj edhe vështërsitë më dolën
te krahasimi i figurës së diktatorit në romanin e Carpentierit, që është një-
figurë-roman, me figurat e romaneve të Asturiasit dhe Kadaresë, që janë
figura fragmentare dhe ngjajnë shumë me njëra-tjetrën. Mandej edhe
zhvendosja e ngjarjes prej Parisit për në një vend fiktiv latinoamerikan dhe
anasjelltas tërhjek me vete prototipin eurocentrist të diktatorit
latinoamerikan, përderisa në dy romanet tjera ky lloj demaskimi nuk
trajtohet në mënyrë të drejtpërdrejt. Kështuqë në punimin tim përfshiva

400
edhe periferitë diktatoriale, por edhe qendrën eurocentrike, ku hasen
arketipe të vjetra e të reja diktatoriale.

Revista Haemus: Ke shkruar e botuar poezi, prozë, studime letrare. Si ishte

kalimi nga poezia në prozë për Riat Ajazajn? A shkruan ende poezi?

Riat Ajazaj: Kam shkruar poezi ngase nuk dija të shkruaja prozë. Studimet
këtu më kanë ndihmuar të eci më tej. Tashti jam mësuar edhe me prozën
dhe po më pëlqejnë të dyja. Ndonjëherë shkruaj edhe poezi. Mendoj
ngadalë ta bëj gati një përmbledhje për botim. Poezia ka qenë shoqëruesja e
parë e imja në rrugën e letërsisë, prandaj e dua atë më shumë.

Revista Haemus: Në cilin prej librave, që ke botuar deri më tash, mendon

se ke rigjetur vetveten? Me cilin libër, ose fragment libri, do të kishe dashur
të ishe i pranishëm në një antologji të letërsisë së sotme shqipe?

Riat Ajazaj: Kriteret për një antologji mund të jenë të larta dhe librat e mi
mund të mos hyjnë aty, por mendoj se vetveten e kam rigjetur edhe në disa
poezi të fillimit të krijimtarisë sime edhe më vonë. Nga proza do te veçoja
fragmente nga “Zanfina” dhe “Gjarpërinjtë e ëndrrës”, dhe poashtu edhe
nga dy romanet që kanë pasuar, “Arkëmorti bosh” dhe “Ndanë”.
Përgjithësisht mendoj se romani i fundit është më i arrirë.

Revista Haemus: Të jetuarit larg atdheut përfton dalëngadalë në vetëdijën

e shkrimtarit një përfytyrim të veçantë mbi letërsinë, së cilës i përket. Si e
sheh letërsinë e sotme shqipe në Kosovë, Shqipëri dhe Mërgatë?

Riat Ajazaj: Letërsia e sotme shqipe është përplot befasira dhe zhvillime.
Mandej kam përshtypjen se po krijohet një brez i ri i shkrimtarëve që është
më tolerant ndaj gjeneratave të vjetra dhe ndaj traditës. Në kushtet e reja të
komunikimit global shoqëritë shqiptare po ndërtojnë me shpejtësi admiruese
një diskurs tolerant dhe polifonik. Përpunimit të së kaluarës aty po i
kushtohet vemendje po aq e madhe sa edhe krijimit të modeleve mendore
për të tashmen dhe të ardhmen. Dhe unë mendoj se në këtë diskursin e ri
kanë hyrë të gjithë shkrimtarët dhe ata po ndikojnë bashkarisht në formimin
e tij.

Revista Haemus: Me cilët autorë shqiptarë dhe të huaj ndjen përafëri?

Cilin shkrimtar do të kishe dashur ta njihje nga afër?

401
Riat Ajazaj: Do të doja që krijimet e mia të kishin përafëri me krijimet e
Martin Camajt dhe para së gjithash do të kisha dashur ta njihja personalisht
atë njeri. Tashti kjo është e pamundur dhe në njëfarë mënyre sikur ua kam
lakmi atyre që e kanë njohur atë nga afër. Në vitin '90, si student në
Prishtinë, e lexova në gazetë një lajm të vogël për vizitën e tij në Kosovë.
Aty edhe e kishin dhënë të fotografuar me një kapelë. Më bëri shumë
përshtypje pamja e tij. Ai po kthehej pas shumë vitesh mërgimi në Prishtinë.
Kurse ajo që gjeta shumë vite më vonë në veprën e tij është përplot liri dhe
natyrshmëri. Ai njeri duhet të ketë pasur një shpirt shumë të lirë dhe një
kulturë shumë tolerante komunikimi! Duke qenë se vepra e tij u shkrua e pa
ndikuar nga ideologjia e diktaturës dhe pa trysninë e tregut të librit, që
shpesh imponon tema që shiten, pra nuk është komerciale, poashtu, edhe për
faktin se ajo vepër nuk përmbanë dhunë direkte, apo të them më mirë, se
dhuna aty jepet vetëm përmes metaforave e kuptimeve nëntekstore, vepra e
tij do të bëj një ndikim të madh në letërsinë shqipe. Mendoj se kjo që po
përjetojmë tashti në fillim të shekullit 21 është vetëm fillesa e këtij ndikimi.
Nga mesi i këtij shekulli ndikimi i tij do të jetë shumë më madh, pasi edhe
diskursi i tashëm shqiptar do të lirohet nga shumë paragjykime të
prapambetura për artin. Te vepra e tij shihet qartë një tejkalim i mënyrës
tradicionale të rrëfimit. Krejt kjo falë studimeve që i ka bërë në Itali dhe
Gjermani. Pra ndikimi i këtij shkrimtari do të jetë pothuajëse i njëjtë me atë
të Hölderlinit në letërsinë gjermane.

Revista Haemus: A ka ndonjë njeri, libër, ose ngjarje, që ndjen se ka

ndikuar fuqishëm në formimin tënd si shkrimtar?

Riat Ajazaj: Kur e kam lexuar në moshë të re një roman për sunduesin
egjiptas Ramzesin II. E kam lexuar në verë dhe nën hijet e mureve të
shtëpisë sonë të re, që ka qenë në ndërtim. Në atë libër e kam zbuluar për
herë të parë përftimin e kohës tjetër në art. Por fillimisht në mënyrë jo aq të
vetdijshme. Vapa e padurueshme, ajo në të cilën ndodhesha unë dhe ajo e
cila vinte nga Egjipti faraonik i librit, sikur hynin dhe dilnin në njëra-tjetrën.
Duhet të kem qenë në vitin e parë apo të dytë të gjimnazit. Më vonë jam
kujtuar shpesh në atë mundësi përftimi.

Revista Haemus: Ke njohur me rrënjë mërgimin. Ç’përshtypje të la

Shqipëria kur shkove atje për herë të parë? Ishte një përplasje mes mitit dhe
së vërtetës pasmoderne, apo një “mishërim” i ëndrrës së kahershme? Po
vendlindja si të është dukur gjatë kthimeve?

402
Riat Ajazaj: Takimi i parë me Shqipërinë ka qenë tepër zhgënjyes. E kam
takuar në vitin 1992, kur kam shkuar me nje shokun tim në cilësinë e
gazetarit lokal. Ka qenë një zhgënjim aq cvilitës, sa s'ta merr mendja. Ishte
fundi i botës, degradimi më i skajshëm njerëzor. Në vitin 1999 mandej kisha
një mendim më të mirë, por takimi im me atë vend ishte i ngarkuar me
dramën e madhe të ardhjes masive të refugjatëve nga Kosova dhe me
ngjarjet e luftës. Në vitin 2006 dhe 2007 kam bërë pushimet e verës atje dhe
kam përshtypjen sikur është ringjallur paksa. Natyrisht se Shqipëria është
një vend shumë i bukur dhe aty jetojnë njerëz vërtetë të këndshëm. Kosova
gjithashtu po ringjallet. Të dy këto vende janë shumë interesante për
letërsinë dhe mua më pëlqen të shkoj atje.

Revista Haemus: Mbas 17 Shkurtit, je shtetas i shtetit më të ri të planetit.

Si e përjetove këtë kalim krejt të veçantë nga njeriu me atdhe, por pa shtet,
tek njeriu që është lindur para shtetit të vet, si të thuash?

Riat Ajazaj: (Buzëqesh) Të falenderoj që ma bën këtë pyetje. Nga pyetja

jote më duket sikur për të gjithë shqiptarët ajo ditë ka qenë një ditë e madhe.
Kam qenë shumë i lumtur, edhe pse paksa nervoz, pasi po ndodhte një
ngjarje e madhe dhe kisha frikë mos akterëve kryesor të asaj ngjarje, z.
Thaqi, z. Sejdiu dhe z. Krasniqi po u ndodhte ndonjë gjë e keqe. Por
fatmirësisht nuk ndodhi asgjë e keqe. Kosova e vogël u shëndrrua në shesh
festimi dhe kjo u përjetua në atë ditë shkurti si ngjarje e madhe globale, dhe
që nga ajo ditë edhe ne kosovarët u bëmë me shtetin tonë. Ndodhi vërtet një
mrekulli!

Revista Haemus: Ke tashmë një përvojë si mësues gjimnazi. Cilat lëndë ke

më për zemër? Si e këqyrin kulturën lindore nxënësit e tu?

Riat Ajazaj: Kam filluar me gjermanishten, latinishten dhe etikën, dhe të

trija lëndët i kam shumë për zemër. Ndoshta në të ardhmën e afërme do të
vazhdoj edhe me retorikën. Nxënësit janë përgjithësisht të interesuar për
kulturat e lindjes. Shprehin kurreshtjen për njerëzit dhe ngjarjet historike.
Mendoj se gradualisht Europa po bëhet me një diskurs të përbashkët.
Izolimet që i pësuam me dekada e me shekuj po mbarojnë.

Revista Haemus: Me çfarë trajtash të diskriminimit je ndeshur në mërgim?

Riat Ajazaj: Jam ndeshur me diskriminimin burokratik, me të cilin kanë

probleme edhe vetë gjermanët. Por emigrantët, si puna ime dhe e familjes
sime, kishin më shumë pengesa në krahasim me qytetarët vendas, pasi më

403
parë mungonin ligje adekuate për atdhesimin e të huajve. Tashi ky problem
është ndrequr në pjesën më të madhe të tij.

Revista Haemus: Cilat janë këshillat që u përcjell në heshtje fëmijëve të

tu? A do të dëshiroje që ndonjëri syresh të ndiqte rrugën e letërsisë?

Riat Ajazaj: Pse jo. Letërsia është arti më i bukur që ekziston. Por ata duhet
ta gjejnë vetë shtegun e saj.

Revista Haemus: Çfarë do t’i kumtoje atij që kalon nëpër vështirësi të

ngjashme me të tuat?

Riat Ajazaj: Që të besojë në ëndrrën e tij dhe të luftojë për realizimin e saj.

Revista Haemus: Këto kohë doli nga shtypi i pari roman i yti në
gjermanisht, “Der Koffer”. Çfarë mendon se duhet të dijë medoemos një
shkrimtar i shqipes për ecurinë e librit dhe të letërsisë në mediat
perëndimore?

Riat Ajazaj: Botimi i romanit tim të parë në gjermanisht më gëzon dhe më

inkurajon për projekte të tjera botimi. Të shkruash në gjermanisht është
vërtetë një kënaqësi e veçantë. Është një përpjekje më shumë për t’iu afruar
më afër kësaj letërsie të madhe e shumë të larmishme.
Mendoj se një shkrimtar i shqipes duhet të dijë se ka të bëj me një lexues
shumë të rafinuar dhe zgjedhës. Duke qenë se në treg plasohet letërsi nga të
gjitha anët e botës dhe konkurrenca është shumë e madhe, një shkrimtar i
shqipes duhet para së gjithash të gjej një mënyrë të mirë narracioni. Me
gjithë ato ngjarje dramatike të gjysëmshekullit të 20 temat shqitare do te
gjenin vërtet lexues. Pastaj mendoj se autorët do të duhej të ndihmoheshin
edhe në mënyrë institucionale (ministritë e kulturës, komunat). Ato do të
duhej të ndihmonin matrialisht përkthyesit e huaj, që ata t’i futen pa përtesë
bashkëpunimit me autorët.

Revista Haemus: Cila ka qënë fjala e urtë që të ka prirë në jetë deri tani?

Riat Ajazaj: Kanë qenë disa, por me kalimin e viteve ato janë përzier dhe
kanë ngelur të fragmentarizuara në një çast parjeje a reflektimi mbi jetën e
botën në ikje, në ndryshim të vazhdueshëm. Prej tyre i urtë ka ngelur në
mua vetëm çasti i parjes a i reflektimit.

404
 BIBLIOTHÆCA HÆMUS
Një roman befasues për jetën
e emigrantit lindor në botë
RIAT AJAZAJ: Der Koffer. Roman. edition nove.
Wien/München. 2007.

Shtëpia botuese edition nove ka nxjerrë në treg romanin e pare në gjuhën

gjermane të shkrimtarit kosovar Riat Ajazaj. Romani „Der Koffer“ (Koferi)
mbështetet në jetën dhe mbijetesën e emigrantëve kosovarë në Gjermani,
por zbërthen edhe çështje universale që janë të pranishme në jetën e çdo
emigranti që zhvendoset nga Lindja e sprovuar në Perëndim. Romani
shquhet për një mënyrë të veçantë rrëfimi e përftimi të realitetit, përfshi ai
ndërtekstor. Rrëfyesi flet në vetën e parë dhe merr shkas nga fjalët që i
dikton çdo të premte herët djalit të vet të vogël. Para se djali të shkojë në
shkollë, atë e bir zhvillojnë një ushtrim gjuhësor e tërthorazi historik, që
mund të shihet edhe si një stërvitje mbijetese e breznive të lindura në
mërgim. Fjalë që babai i lexon me zë dhe të cilat biri i shkruan në gjuhën
gjermane (ri)ngjallin tek rrëfyesi (ati) shoqërime të befta metaforike me
burim në jeten e tij nga vendlindja sidhe në jetën prej mërgimtari në
Perëndim. Rrëfyesi zbulon papritmas se qëndron para një sprove të vështirë
të kuptimit të mirëfilltë të këtyre fjalëve, jo krejt të huaja, por as krejt
familjare për shpirtin e tij. Pikërisht kjo vështirësi bëhet edhe shkas i
rrëfimit, si të thuhet hibrid, i plotit të romanit. Në njërën anë kemi fjalët
gjermane, të renditura në një fletore shkolle, kurse në anën tjetër, në shpinën
e padukshme të fletëve – copëza nga jeta e mërguar. Fletët e pashkruara e
çojnë fillin e rrëfimit sa në historinë vetjake të familjes së rrëfyesit, aq edhe
në skenat e luftës në Kosovë e ish-Jugosllavi, gërshetuar me degëza nga jeta
e tij në të tashmen. Shpeshherë, krahas fjalëve gjermane, brofin fjalët
shqipe, si në mbështetje të njëra tjetrës, duke qartësuar mozaikun pamor të
rrëfimit. Në gjithë këtë shtjellë rrëfimi koferi bëhet metafora kryesore që i
lidh të gjitha copëzat e tani-diku, tani-këtu, përherë-gjithkënd, lidh vende e
kohëra të ndryshme, që jo rrallë përjashtohen mesveti. Në roman ndërlidhen
natyrshëm edhe ikjet masive nga bregdeti shqiptar drejt Italisë në fillimet e
viteve '90, ridhënë me një ton dhe ritme lirike. Historia e emigracionit
shqiptar plotësohet nga marrëdhënia e poetëve shqiptarë me diktaturën.
Edhe legjenda e zënies rob të poetit të madh spanjoll në qytetin bregdetar të
Ulqinit është përshtatur dhe kyçur në rrëfim.

405
Romani „Koferi“ pasqyron peripecitë e emigrantëve shqiptarë jo vetëm në
raport me sistemet totalitare në të cilat ata kanë jetuar, por edhe mes
ndeshjes me burokracinë e vendeve ku janë strehuar. Gjithashtu, romani jep
një dëshmi të ndërsjellë njohjeje shqiptaro-gjermane kryesisht gjatë gjysmës
së dytë të shekullit 20, një shenjë njohjeje që synon të shkojë përtej klisheve
dhe paragjykimeve të rrënjosura nga mitologjitë kalimtare.
Riat Ajazaj është jo vetëm një përfaqësues i denjë i kulturës shqiptare në
botën gjermane e më tej, por edhe një autor tashmë me emër në letrat
shqipe. Lindur në Zhur të Kosovës në vitin 1969, i specializuar në letërsi të
krahasuar dhe retorikë të përgjithshme, doktor në Universitetin Eberhard
Karls të Tuebingenit (me tezën: „Paraqitja e diktaturës te Asturias,
Carpentier dhe Kadare. Një hulumtim krahasues në veprat „El Señor
Presidente“ (1946), „El recurso del método“ (1974) dhe „Spiritus“
(1996)“), Ajazaj është autor i vëllimeve „Në perëndim bie shi“, „Lugina e
Lumës”, „Psherëtima e mureve” – poezi, dhe „Gjarpërinjtë e ëndrrës”,
„Arkëmorti bosh”, „Zanfina”, „Ndanë” – prozë.

Riat Ajazaj: Der Koffer. edition nove. Wien/München 2007. Çmimi € [A] 13.90/€
[D] 13, 50/ sFr 25, 10

HaemusPress / shkurt 2008

Estetika e Misterit ose Ftesë për leximin dhe

përjetimin e letërsisë
Autor tashmë i njohur dhe i verifikuar, që ka botuar nëntë libra nga fusha e
letërsisë, prej të cilëve pesë libra të poezisë dhe katër libra të tjerë të
tregimeve, Ragip Sylaj kësaj here sprovohet me një lloj të ri të krijimtarisë
letrare – eseistikë. Libri më i ri i këtij autori është ai i kritikës letrare
periodike, me titull “Estetika e misterit”. I paraprirë nga hyrja e autorit “Në
kërkim të estetikës së misterit”, materia e librit është strukturuar në këto
njësi: Libri i poezisë, Libri i prozës, Libri i kritikës dhe i esesë.
Libri përfshin vështrimet, përkatësisht esetë letrare të autorit për librat e
rinj, të botuar deri në vitin 2002 në të përditshmen “Zëri” të Prishtinës ku
punon aktualisht, në shtypin e periodik të Prishtinës, “Fjala”, “Sheshi”,
“Jeta e re” etj., madje në disa të përditshme të Tiranës, si “Albania” e
ndonjë tjetër.
Mëtimi i autorit me shkrimet e këtij libri është të përmbushë vakuumin
ndërmjet librit dhe lexuesit. Kjo do të mbështetej në arsyen se kritiku letrar
shpeshherë është lexuesi më i thellë dhe më ideal i letërsisë.

406
Ndonëse togfjalëshi ‘estetika e misterit’ ndodhet si titull i një shkrimi të
këtij libri, megjithatë ky nocion bart diçka nga esenca e kërkimit të tij në
akëcilën vepër letrare. Mbi të gjitha, në këto shkrime, përveç paraqitjes së
librit para lexuesit, s’do mend se një nga synimet është kërkimi i harmonisë
estetike ajo që e ka provokuar dhe preokupuar autorin e këtij libri. Andaj
vështrimet letrare të librit “Estetika e misterit” të Ragip Sylajt mund të
konsiderohen edhe si një ftesë për leximin e letërsisë, për leximin dhe
përjetimin e vlerave letrare të verifikuara qoftë të letërsisë shqipe, qoftë asaj
të përbotshme.
Ragip Sylaj (1959) me krijimtari letrare merret qysh nga bankat e gjimnazit,
kurse në periodikun tonë letrar u paraqit në fund të viteve shtatëdhjetë. Ka
punuar mësimdhënës, gazetar në gazetën e studentëve "Bota e re", në të
përditshmen "Bota sot", ndërsa tash është gazetar i rubrikës së kulturës në
gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës.
Shkrimtari Ragip Sylaj deri tash ka botuar këto vepra letrare: “Hije e gjallë
(poezi, 1986), “Anatomia e rrënjës” (poezi, 1989), “Obsesioni” (tregime,
1992), “Lisi i shenjtë” (poezi, 1993), “Përhitja” (tregime, 1996), “Mëngjes
qumështor me akull” (poezi, 2000), “Humbella e fërgëllisë” (tregime,
2001), “S’kam kohë të jetoj me vdekjen” (tregime, 2004), “Eliksir” (poezi,
2007).
Për punën e tij krijuese është shpërblyer disa herë edhe me çmime letrare.
Për librin e poezive "Hije e gjallë" është laureuar me çmimin "Hivzi
Sulejmani" që jepej nga revista “Zëri i rinisë” për librin më të mirë të
autorëve të rinj (1986), ndërsa në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të
revistës për kulturë, art dhe letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë, “Kurth
për liridashësin”, të botuar midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po
ashtu është fitues i shumë çmimeve në konkurse të ndryshme letrare brenda
dhe jashtë vendit.
Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes, “I kujt
je, atdhe” (Sprovë për një antologji, 2), (Prishtinë, 2003), të Ardian-
Christian Kyçykut, “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë
shqipe), antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune (Bukuresht, 2003), etj.
Poezi të këtij autori janë përkthyer dhe botuar në gjuhët angleze, rumune etj.
Librin “Estetika e misterit”, me përkrahjen materiale të Drejtoratit për
Kulturë, Rini e Sport, i Kuvendit Komunal të Therandës (Suharekës), e
botoi shoqata për kulturë dhe art “Elena Gjika – Dora d’Istria” dhe ka 230
faqe. Përgatitjen teknike dhe artistike të librit e ka bërë dizajneri, Refki
Gallapeni.
Autorët, veprat e të cilëve (në poezi, prozë, kritikë e ese) janë marrë në
prizmin e analizës së Sylajt në librin e tij “Estetika...”: Jorge Luis Borges,
Eva Lipska, Zbignjev Herbert, Bllaga Dimitrova, Sabri Hamiti, Gani

407
Xhafolli, Riat Ajazaj, Kujtim M. Shala, Vehbi Miftari, Besnik Mustafaj,
Sali Bashota, Osman Gashi, Agim Ramadani, Adem Gashi, Arben Veselaj,
Zejnullah Rrahmani, Lazër Stani, Kim Mehmeti, Ardian Christian Kyçyku,
Musa Ramadani, Ismail Kadare, Fatos Kongoli, Veli Karahoda, Mehmet
Kraja, Eqrem Basha, Kujtim Rrahmani, Ibrahim Berisha, Ibrahim Ibishi,
Binak Kelmendi, Daut Demaku, Anton Nikë Berisha, Rexhep Murtez Shala,
Xhemail Mustafa, Ali Aliu, Rifat Ismaili, Petrit Palushi, Xhavit Beqiri,
Paulo Coelho dhe Ali Podrimja.

RAGIP SYLAJ
Në kërkim të estetikës së misterit
Mbaroje çdo vepër tënden ashtu sikur të ishte e fundit në jetë.
Mark Aureli

Kur kam filluar të shkruaj, ndonëse kënaqësinë e të shkruarit e kam ndier së

brendshmi në mënyrë instiktive, nuk e kam pasur të njohur mendimin e
Kamysë se të krijosh do të thotë të jetosh dy herë. E kam pasur të njohur një
mendim tjetër të këtij shkrimtari e mendimtari që thotë se "të fillosh së
medituari do të thotë të fillosh të jesh i minuar", dhe ndonëse e kam ditur se
asgjë e madhe nuk është krijuar pa pasione të mëdha, nuk e kam ditur dhe
madje jam trishtuar kur kam mësuar se "pasionet janë burim dhimbjesh"
(Frojdi). Këtu zë fill ballafaqimi i ëndërrimtarit dhe i krijuesit, që është një
përballje a përplasje me realitetin, me realitetin plot dhembje, te i cili duhet
kërkuar edhe magjinë e krijimit dhe të transformimit të vetvetes e të të
tjerëve.

Kritiku letrar - lexuesi më i thellë dhe më ideal i letërsisë

Për shkak të mundësisë së zgjedhjes së teksteve për interpretim, si për shkak

të aktualitetit të botimit, që i përgjigjet më së shumti gazetës së përditshme,
do ta quaja një lexim të kushtëzuar, edhe përkundër përzgjedhjes së tyre në
kuptimin kualitativ të fjalës. Por edhe kjo zgjedhje që mund t'i përgjigjet
sinkronisë së kësaj fjale mund të jetë një kontribut për vlerësimin e
prodhimit tonë letrar dhe, kur e kur, edhe atij të përkthyer, gjë që mund të
shërbejë jo vetëm si vlerësim, por edhe respekt dhe konsideratë sa e
evidentimit të këtyre vlerave, sa provokim për autorin e këtyre shkrimeve
po aq edhe për lexuesit e tyre të sotëm dhe të nesërm.
Me këtë rast do ta rikujtoja një konstatim të poetit Din Mehmeti, i cili thotë
se kritiku e përmbush vakuumin ndërmjet librit dhe lexuesit, d.m.th. kritiku

408
bëhet një ndërmjetësues i vlefshëm në këtë rast, në punën e tij ndoshta
sizifiane për ta zgjuar vetëdijen letrare ndër ne. Kjo do të mbështetej në
arsyen se kritiku letrar shpeshherë është lexuesi më i thellë dhe më ideal i
letërsisë dhe kjo ndoshta qe njëra nga arsyet që rubrikën e recensionit në të
përditshmen "Zëri" e mbititullova sprova të leximit krijues. Në këtë
kontekst, ku mund të nënkuptohet relativiteti i mundësive të leximit dhe
njëri prej varianteve të interpretimit, sigurisht se do pasur parasysh edhe
aventurën e të dy këtyre proceseve, të cilat nuk mbeten pa u përcjellë herë
me dhembjen e herë me kënaqësinë e krijuesit letrar. Sidoqoftë, ky libër
është rezultat i shkrimeve të mia të kësaj natyre të botuara në gazetën "Zëri"
(i përditshëm), në revistat për kulturë e letërsi, të Prishtinës, siç janë:
"Sheshi", "Fjala", "Jeta e re" e gjetiu, por edhe në "Albania" të Tiranës e
ndokund tjetër.
Që në këtë tekst hyrës mbase do të duhej sqaruar se këto shkrime a i
dominon kënaqësia estetike (e leximit) e tekstit apo interpretimi i tij, sepse
"lexuesi duhet të vendosë nëse një tekst do ta përdorë si tekst që ofron
kënaqësi, apo nëse një tekst të caktuar do ta përdorë si element për
ndërtimin e strategjisë së tij" (shih V. Miftari, "Teoria e objektit", fq. 30,
fusnota 20). Ndonëse në shkrimet e mia disa herë mund të hetohen që të dy
këto synime sa veç e veç po aq edhe në të njëjtin vend, në interpretimin e
librit (akëcilit tekst letrar) kritiku letrar e shpërfaq edhe teorinë e tij të
shkrimit, që e zbaton në krijimtarinë e tij letrare. (Përkitazi me kritikën e
artistit, Albert Thibaudet-i, sipas Jean - Yves Tadie, thotë: "kritika shpreh së
pari teoritë që i përkasin autorit, estetikën e tij, artin e tij poetik, të hedhura
më pastaj mbi të tjerat", nga artikulli "Feneri i Aleksandrisë" te "Fjala" nr.
8-9/ Prishtinë, 2002, fq. 10).

Estetika e misterit - esenca e kërkimit

Në mos në akëcilin shkrim, së paku me këtë rast, mbase ka mundur të jepet

edhe një biografi e leximit (togfjalësh i Xhemail Mustafës) e pse jo edhe e
interpretimit. P. sh. si erdhi autori i këtyre shkrimeve në kontakt me librin, a
ia dhuroi atë dikush, a ia preferoi dikush tjetër, a u ngushtua dhe e bleu pse i
pëlqeu, a e bleu thjesht për korrektësi, a e huazoi sa për ta bërë një shkrim
në gazetë apo revistë etj.? Ku e lexoi librin: në shtëpi, në autobus, mysafir
në një vend tjetër, apo u nis rastësisht në një vend dhe u desh të përfundohet
gjetiu; kur e nisi autori punën e interpretimit të librit (sepse shpeshherë
dikush bëhet sebep në raste të tilla) dhe a bëhej kjo veprimtari thjesht për
kënaqësi estetike, si vokacion krijues (si dashuri ndaj artit letrar), apo si
nevojë për të mbijetuar si qenie njerëzore (para së gjithash) dhe si qenie
krijuese (pas së gjithash)?

409
Ndonëse togfjalëshi estetika e misterit ndodhet si titull i një shkrimi të këtij
libri, megjithatë ky nocion bart diçka nga esenca e kërkimit tim në akëcilën
vepër letrare. Mbi të gjitha, në këto shkrime, përveç paraqitjes së librit para
lexuesit, s'do mend se është kërkimi i harmonisë estetike ajo që e ka
provokuar dhe preokupuar autorin e këtyre rreshtave. Shkrimet e botuar në
faqet e shtypit të përditshëm dhe atij periodik doemos se iu nënshtruan një
përzgjedhjeje dhe sërish u rimorën nëpër duar dhe iu bë ndonjë korrigjim i
vogël sa në tituj, sa në tekstin vijues, me qëllim që t'iu iket përsëritjeve të
panevojshme dhe, kur e kur, me qëllim të saktësisë së tyre. Shkrimet për
disa libra që nuk u futën në këtë zgjedhje ose nuk i plotësonin kërkesat e
mia, si realizime krijuese, ndërsa disa të tjera u lanë për një rast tjetër, pas
ndonjë ripunimi.
Ndoshta me shkrimet e këtij libri, edhe nëse nuk ngrihet a nuk ulet vetëdija
letrare ndër ne, së paku do të dëshmohet sa për titujt, sa për disa nga vlerat e
tyre, sa për dijen e vlerësuesit të tyre, po aq (siç u tha më lart) për
konsideratën ndaj librit, në kohën kur ai për shumë kë është bërë i huaj, por
pa të cilin nuk mund të ndërtohet kurrë civilizimi modern, që do të duhej të
mbetej një synim i përhershëm yni.

Prishtinë, (2002-2007)

* Ky tekst është botuar si hyrje e librit, me titull “Estetika e misterit”, të autorit

Ragip Sylaj. Teksti botohet me ndërhyrje të vogla nga autori dhe me mestitujt, si
lehtësi për lexim.

Dy monografi të reja në rumanisht

Shtëpia Botuese Librarium Haemus e Shoqërisë Kulturore Shqiptare
Haemus, nxori kohët e fundit në Bukuresht dy vepra në rumanisht të
akademikut shqiptar Kopi Kyçyku: „Algjeria - e kaluara dhe e tashmja"
dhe „Historia e shkurtër e Azerbaixhanit". Këto dy monografi historike u
shtohen të tjerave të këtij lloji, që Kopi Kyçyku ka shkruar e botuar në
rumanisht, si „Historia e Shqipërisë", „Historia e Maqedonisë",
„Ataturkizmi dhe Turqia në Mijëvjetshin e Tretë" etj.
Duke shfrytëzuar, si gjithmonë, burime të shumta e të larme dokumentare
në arkiva, biblioteka, muzeume dhe në qëndra të tjera shkencore, autori,
edhe këtë herë ka mundur të bëjë sinteza të argumentuara me bosht
veçanësitë e traditave, kulturave dhe qytetërimeve të një vendi
afrikanoverior (Algjeria) dhe të një vendi kaukazian (Azerbajxhani). Vlen të
theksohet fakti që, është hera e parë që lexuesi rumun merr në dorë
monografi historike të mirëfillta për vendet e sapopërmendur.

410
Në parathënien e librit „Algjeria - e kaluara dhe e tashmja", historiani i
mirënjohur rumun Stelian Brezeanu thekson: „Profesori Kopi Kyçyku,
autori i këtij libri, është një nga intelektualët e mëdhenj të Shqipërisë së
sotme, ... specialist i shquar në historinë e Ballkanit në moshën e formimit
të kombeve moderne… Përmes veprimtarisë së vet shkencore dhe
publicistike, profesori Kyçyku ka mundur të vendosë lidhje të ngushta midis
intelektualëve shqiptarë dhe rumunë, sidhe ndërmjet dy vendeve tona. Ky
libër i shkruar me erudicion dhe ngrohtësi humane, e zgjeron horizontin e
preokupimeve të tij drejt vendesh të tjera të botës mesdhetare". Nga ana e
vet, ambasadori i Algjerisë në Buluresht, në fjalën hyrëse të librit thekson:
„Duke marrë shkas nga fakti që autori i kësaj vepre është njëkohësisht
inxhinier gjeolog, le të më lejohet të huazoj emrin e një instrumenti -
sondës, me të cilën ka ditur të zhbirojë në thellësi spiritualitetin algjerian,
historinë e tij të pasur dhe qytetërimin tejet të hershëm, domethënë e ka
sonduar këtë truall pjellor për t’ia përcaktuar natyrën, duke nxjerrë prej tij
të gjitha mineralet e çmuar".

Vlerësime po kaq të larta janë bërë dhe për librin „Historia e shkurtër e
Azerbajxhanit", ku, ndër të tjera, autori Kopi Kyçyku ka hedhur
hamendjen e një prejardhjeje të përbashkët të shqiptarëve dhe banorëve të
një zone të gjerë të Azerbaixhanit, që thirret Shqipëria Kaukaziane. Ja si
shprehet autori për këtë çështje: "Sipas mendimit të shumë hulumtuesve,
Shqipëria Kaukaziane nuk duhet konfonduar me Shqipërinë që ndodhet në
Ballkan. Është e vërtetë që, tani për tani,nuk disponojmë asnjë dokument të
shkruar, i cili t’i mbështesë ata që nuk e përjashtojnë mundësinë e
ekzistencës së disa lidhjesh të lashta e të fuqishme ndërmjet entiteteve
Shqipëri (e Ballkanit) dhe Shqipëri (e Kaukazit), por nuk duhen anashkaluar
kurrsesi tiparet e panumurta themelore, të cilat të dy popujt, shqiptar dhe
azer, i kanë të përbashkëta, sidomos ato që lidhen me karakterin dhe
konstitucionin e tyre shpirtëror, me dashurinë për atdheun e për gjuhën,
madje edhe pamjen fizike tepër të ngjashme. Të bukur, shtatlartë, me flokë
të zinj dhe sy gështenjë, na thonë autorët antikë për shqiptarët kaukazianë
dhe nuk është aspak e vështirë t’i përqasim me malësorët e Azerbaixhanit të
sotëm, të Dagestanit dhe të Shqipërisë ballkanase. Edhe përshtatja e tyre
ndaj kushteve të reliefit dhe të klimës na nxit të përsiatim në këtë drejtim".
Më tej, autori ve në dukje: „Një argument më shumë, i cili do t’i përligjte
këto përçapje hulumtuese është fakti që, në kohëra të lashta, për shkaqe
tashmë të njohura, - luftra, shkëmbim popullsish, deportime, - ka të ngjarë
që një pjesë e popullsisë të jetë shpërngulur në njërin kah apo në tjetrin. Dhe

411
nuk ka çudi që, edhe në këtë çështje të bëhemi dëshmitarë të shndrrimit të
disa pandehmave të zbehta, në teza themelforta" përfundon autori.

Două noi monografii în limba română

Editura Librarium Haemus a Asociaţiei Culturale Albaneze Haemus a
publicat recent la Bucureşti două lucrări în română ale academicianului
Kopi Kycyku: „Algeria - trecut şi prezent” şi „Scurtă istorie a
Azerbaidjanului”. Aceste două lucrări din domeniul istoriei li se adaugă
altora de agest gen pe care Kopi Kycyku a scris şi a publicat în română, ca:
„Istoria Albaniei”, „Istoria Macedoniei”, „Atatürkismul şi Turcia Mileniului
Trei” etc.
Fructificând, ca întotdeauna, nenumărate şi variate surse documentare din
arhive, biblioteci, muzee şi alte centre ştiinţifice, şi de data aceasta autorul a
reuşit să facă sinteze întemeiate având ca axă trăsăturile specifice ale
tradiţiilor, culturilor şi civilizaţiilor unei ţări din Africa de Nord (Algeria),
respectiv unei ţări caucaziene (Azerbaidjan). De menţionat faptul că, este
pentru prima dată că cititorul român ia în mână monografii istorice propriu-
zise dedicate ţărilor sus menţionate.
În prefaţa cărţii „Algeria - trecut şi prezent”, renumitul istoric român Stelian
Brezeanu subliniază:”Profesorul Kopi Kycyku, autorul acestei cărţi, este
unul dintre marii intelectuali ai Albaniei de azi… Profesorul Kycyku a
reuşit, prin activitatea sa ştiinţifică şi publicistică, să stabilească contacte
strânse între intelectualii albanezi şi cei români şi între cele două ţări. Cartea
aceasta, scrisă cu erudiţie şi căldură umană, lărgeşte orizontul preocupărilor
sale spre alte ţări ale lumii mediteraneene”.
Din partea sa, în Cuvânt înainte al lucrării de faţă, ambasadorul Algeriei la
Bucureşti, Abdelhamid Senouci Bereksi se exprimă: „Pornind de la faptul
că autorul acestei cărţi este, în acelaşi timp, inginer geolog, îmi permit să
împrumut numele unui instrument – sonda, cu care a ştiut să exploreze în
profunzime spiritualitatea algeriană, istoria sa bogată şi civilizaţia sa foarte
veche, adică a „sondat” acest „sol” fertil pentru a-i determina natura,
extrăgând din el toate „minereurile” preţioase”.

Aprecieri tot atât de înalte s-au formulat şi la adresa cărţii „Scurtă istorie a
Azerbaidjanului” în care, printre altele, autorul a lansat ipotezaunei origini
comune ale albanezilor şi ale locuitorilor unei vaste regiuni din
Azerbaidjan, numite Albania caucaziană. Iată ce ne spune autorul în această
privinţă:„În opinia mai multor cercetători, Albania caucaziană n-ar trebui să
fie confundată cu Albania aflată în Balcani. Este adevărat că nu dispunem,
în momentul de faţă, de nici un document scris care să-i sprijine pe cei ce nu

412
exclud eventualitatea existenţei unor legături vechi şi puternice dintre
entităţile Albania (Balcanilor) şi Albania (Caucazului), dar nu pot fi trecute
cu vederea numeroasele caracteristici fundamentale pe care ambele
popoare, albanez şi azer, le au în comun, îndeosebi cele legate de caracterul
şi constituţia lor spirituală, ataşamentul faţă de patrie şi de limbă, ba chiar
aspectul fizic foarte asemănător. Frumoşi, de statură înaltă, cu părul de
culoare închisă şi ochii căprui, ne spun autorii antici despre albanezii
caucazieni şi nu ne este deloc greu să-i asemuim cu muntenii din
Azerbaidjanul de astăzi, din Daghestan şi din Albania balcanică. Şi
adaptarea lor la aceleaşi condiţii de relief şi climatice ne îndeamnă să mai
medităm în această direcţie. Un argument în plus care ar justifica aceste
demersuri,este faptul că, în vremuri îndepărtate, din motive deja cunoscute -
războaie, schimb de populaţii, deportări – s-ar putea ca o parte din populaţii
să fi fost mutată într-o direcţie sau într-alta. Şi nu este de mirare ca, şi în
problema aceasta să asistăm la preschimbarea unor ipoteze vagi în teze bine
întemeiate!” conchide autorul.

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU
Strabizmi i anijes dhe i gjumit
(Disa fjalë për poezinë e Arian Lekës në rumanisht102)

Hyrje në strabizëm

Po t’u besojmë kryekëput fjalorëve, do të ndaleshim thjesht tek përcaktimi

se strabizmi është një anomali që nënkupton mungesën e paralelizmit të
boshteve të shikimit, duke shkaktuar si pasojë vështrimin çakërr. Ose:
Mangësi që karakterizohet nga pamundësia për të këqyrur natyrshëm me të
dy sytë; vështrim i kryquar. Në fakt, sytë e njeriut të sotëm i kanë të gjitha
arsyet për të bërë kryqin para shumicës së gjërave, pamjeve e ngjarjeve që
servir epoka e quajtur edhe pasmoderne.
Historia e shikimit dhe e llojit të syve është disi më e pasur sesa numuri i
gjërave që na bje të shohim gjatë jetës. Ajo ka arritur të nyjëtojë shpesh
edhe gjuhën dhe të shpikë të folme që e kanë kallur botën në debate të
pafundme e ndonjëherë edhe në luftra. E qartë mbetet se, hëpërhë, njeriu
është e vetmja qënie që mund të përfshijë me e mes syve një pamje të plotë,

102
Arian Leka, Nava Somnului, (Anija e Gjumit), antologji autori, përktheu Kopi
Kyçyku, botoi Librarium Haemus, Bukuresht, qershor 2007.

413
i vetëdijshëm se mbi, nën, mbrapa e para saj gjallojnë pamje të tjera, të
mundshme, ose më të vërteta nga sa pandehim. Në traditat fetare, jo rrallë
Hyu përfytyrohet si errësira e tejndritshme, një hapësirë ku vështrimi
njerëzor nuk mbërrin, duke besuar se atje ku mbaron fuqia e vështrimit tonë,
fillon bota e përjetshme.
Deri tek njeriu, syri ka përshkuar një udhë të çuditshme. Tek zogjtë dhe tek
disa gjallesa që janë bërë mjeshtre të mbijetesës, nevojiten të dy sytë, që ato
të mund të shohin një pamje të plotë. Vetvetiu shtrohen disa pyetje: si, sa
dhe çfarë shohin të mësipërmet kur iu mungon, ose kur mbyllin njërin sy?
Ç’pamje ka bota po të vërehet me një sy zogu e një sy kafshe? A i mungon
gjësendi botës, kur shohim vetëm gjysmën e saj? A ia del mbanë syri
njerëzor që, duke ngjitur dy a më shumë pjesë të së njëjtës pamje, të sajojë
një të tretë, e cila, si në morfologjinë gjuhësore, të jetë e ndryshme nga
paraardhëset? E sidomos: a munden dy sytë tanë që, tek ngulin shtizat e
shikimit në një pikë të vetme, të njësojnë atje edhe pamjet e përçara,
mendimet, dy pjesë të së tërës? Në këtë pamundësi zbulohet edhe një rol
mistik, ta themi, i strabizmit. Poetikisht, strabizmi është një përpjekje e
dhimbshme, - që jo rrallë zgjon humorin patëkeq dhe mëshirën, - një
stërmundim rrënjësor dhe mbase i pavetëdijshëm i organizmit njerëzor për
të njësuar, ribashkuar, copët e ndara të botës, të jetës, e madje të vetë
shpirtit. Sepse thelbi i kohërave kur ende ndodhemi në trup është ndarja.
Ndarja nga Qielli, nga e Përhershmja, nga Thellësitë, nga Vetvetja, nga
Njëritjetri.

Ato që i ndodhin atdheut

Kjo epokë e shpërdoron çiltërsinë, sepse vetëm përshfaqja e dhunshme e

mendimeve dhe e gjendjeve të fshehta (të fshehura) mund të joshin sot
vështrimin dhe vëmendjen e mass-medias. Një poet përballet gjithnjë, të
paktën në orët e vetmisë së epërme, me mëdyshjen nëse është i veçantë falë
atyre që shpreh, apo falë atyre që fsheh. Dihet që dhimbja e pashprehur, ose
thjesht e ravijëzuar, e bën më fisnike, më përzgjedhëse fshehtësinë e një
poeti. Një tjetër pyetje e poetit të sotëm është nëse duhet ta përshfaqë
dhimbjen sa më në plotni dhe kësisoj të bëhet pjesë e dhimbjes së lexuesit,
t’ia marrë këtij të fundit dhimbjet e papërballueshme përmes artit të fjalës
dhe të heshtjes dhe t’i shndërrojë përfundimisht në art (pra, në një element
më të pranueshëm), apo thjesht t’i përcjellë lexuesit të vërtetën se ia njeh
dhimbjen, është binjak me të në të mira e sidomos në të liga etj. Është
pohuar me të drejtë se në ditët tona gjithkush mund të hedhë në letër vargje
dhe jo rrallë të qëllojë në shenjë. Mbase etja e njeriut për të mbetur në
Kujtesë e ka rraskapitur Muzën dhe ajo e ka humbur toruan, duke i hedhur
perlat siç hedhim thërrimet e bukës ndaj zogjve, pa marrë parasysh se
shumë pak prej tyre janë Nositë.

414
Poezia shqipe pati një zhvillim tronditës gjatë shekullit XX. Formulat e
viteve `30 u zëvendësuan egërsisht nga formula e realizmit socialist, aq sa
ndonjë risi e rëndomtë, për shkak të ngurtësisë që sundonte, tingëlloi si
arritje e hatashme. U ec pas parimit në vendin e të verbërve qorri është
mbret. Kur populli e çante rrugën e historisë me shpatë në dorë, ishte mëse
e vështirë ta çaje rrugën e vetmisë me penë në dorë, sepse mund të
gdhiheshe i shkuar në shpatë, siç ndodhi jo pak herë. Korifenjtë e poezisë së
realizmit socialist ngatërruan qëllimisht pushtetin politik me atë poetik dhe,
pas rënies së regjimit, shtrënguan me thonj e dhëmbë një pushtet që mund të
quhet mediatik. Mëkatet e tyre u lanë mënjanë falë disa dhuntish fatale tejet
njerëzore (siç është etja për të ngatërruar magjinë e një moshe të caktuar me
situatën politike të kohës përkatëse, nevoja për të falur ata që s’kanë si të të
shkatërrojnë më etj), por edhe ca mekanizmash të mass-medias, që vihen në
punë nga shoqëritë e ndërmjetme për të mos shfarosur krejt njerëzinë. Bënë
sa mundën, janë pleq e janë penduar – dhe është gati e pamundur të ndash
nëse pendimi i tyre erdhi nga plakja, apo plakja e kumtit poetik sajoi në
kokën e lexuesit bindjen se janë penduar.
Brezi i ri i poetëve u përpoq të ndreqte ç’ish përdhosur më parë dhe ia doli
mbanë të sillte në shqip një poezi përgjithësisht të pastër, vetjake, të denjë
për arenën evropiane, duke ruajtur me një përkushtim të admirueshëm fillin
e pakëputur të traditës.
Arian Leka është një nga zërat e pangatërrueshëm të këtij brezi dhe një
autor që bën poezi programatike, të lartë, për të mos thënë vizionare. Ajo që
e shquan nga zërat e tjerë është thellësia dhe largpamësia e programit
poetik. Një program që nuk shkon nga letra tek autori, duke iu bërtitur
gërmave e tingujve të bëhen vargje, por që rrjedh natyrshëm nga autori dhe
kthehet si vetiu në poezi. Lindur në Durrës më 19 shkurt 1966, pasi studioi
(aspak rastësisht muzikë, them unë) në Liceun “Jan Kukuzeli”, përfundoi
Fakultetin e Histori-Filologjisë, degën Gjuhë dhe Letërsi Shqipe dhe i
plotësoi studimet në Itali (Firence) për letërsi të re evropiane. Në vitin 1994
boton vëllimin me tregime Ky vend i qetë ku s’ndodh asgjë, pasuar nga
Sacro e Profano, Veset e të Vdekurve, Doan Doel, Legjendat më të bukura
(1, 2), Anija e Gjumit, romanin Gjarpri i Shtëpisë, Strabizëm – poezi, dhe
Shpina e Burrit – tregime dhe novela. Ndërkaq ka shqipëruar pjesë nga
krijimtaria e T. F. Marinettit, Çezare Pavezes, Dino Kampanës, Euxhenio
Montales, Italo Kalvinos etj. Ka themeluar Festivalin e parë ndërkombëtar
të poezisë – POETEKA – që zhvillohet në muajin prill të çdo viti dhe që
tashmë ka një emër të çmuar anembanë. Është kryeredaktor i revistës
“Poeteka”, revistë e specializuar për poezinë dhe kulturën poetike, që
botohet në Tiranë një herë në tre muaj që prej vitit 2004. Krijimtaria poetike
e Arian Lekës ështe botuar e përkthyer në anglisht, gjermanisht, italisht,
portugalisht, kroatisht, rumanisht, maqedonisht, frëngjisht. Në shqip kjo
krijimtari është vlerësuar shpesh me çmime, ai i Lidhjes së Shkrimtarëve,

415
Çmimi i Lidhjes së Shkrimtarëve për poezinë më të mirë lirike në Festivalin
poetik “Lulet e Verës”, Çmimi special për poezinë – Tetovë, Maqedoni.
Arian Leka është edhe fitues i konkursit “Evropa, atdheu ynë i përbashkët”,
sidhe i Çmimit “Penda e Argjendtë” për vëllimin poetik “Strabizëm”.
Gjatë kësaj periudhe, Atdheut të secilit prej nesh dhe atdheve të përbashkët
u kanë ndodhur mjaft gjëra. Vendi i qetë ku s’ndodhte asgjë u dynd disa
herë nga veset e të vdekurve, duke nxjerrë në pah veset e të gjallëve. Shumë
të gjallë iu zunë vendin të vdekurve dhe anasjelltas. Një nga dramat e
mëdha shpërtheu në gjirin e shqipes, gjuhë e stërlashtë që u gjend befas në
qerthullin e betejave për ta rindërtuar, ripastruar, rishkruar, rilexuar,
ripunuar, ringjallur, rivrarë. Shqipja mes zhurmave dhe tingujve, mes
muzikës dhe grahmës së sharrave, mes harpave dhe gromësimave, mes
frymës së saj të kulluar dhe barbarizmave që hyjnë njëheresh me dorëheqjen
e shkallëzuar të njerëzve nga Shpirti i tyre dhe me triumfin e stomakut dhe
të xhepit ndaj idealeve dhe zemrës. Dhe, siç ndodh jo rrallë: kur njerëzit
ndahen nga atdheu i tyre, kur gdhihen ose bëhen mërgimtarë brenda tokës
së vet dhe shfryjnë larteposhtë, me mllef, me egërsi e pezm llahtarat e
atdheut, shkrimtarët mbeten bijtë e përbetuar të tij. Sepse shkrimtarët
mbrojnë një atdhe të paktën të dyfishtë. Hirnosja e patriotizmit të pastër,
zhvlerësimi i tij, ndodh njëheresh me zhvlerësimin dhe zbritjen nga froni të
Letërsisë, me ngadhnjimin e përkohshëm të grafomanisë dhe të “yjeve” që
janë lindur të fikur. Në këto kushte shkruajnë vetëm ata që s’rrojnë dot pa
letërsinë.
Kam mbetur vetëm, si gjuha, si flamuri, shprehet diku Arian Leka. I vetëm
si gjuha e sulmuar nga të gjitha anët dhe nga të gjithë ata që s’ngrihen dot
deri në lartësinë e saj, dhe si flamuri, ngjyrat e të cilit duken, ose janë,
gjithnjë e më të zbehta. Nuk është e lehtë të marrësh përsipër atdheun, sepse
kjo nuk është njëlloj si të marrësh mbi vete dheun e tij. Atdheu është
kufomë, / e vetmja kufomë që mban erë të mirë // Iliria e fjetur / Arbëria e
tretur…
Në fakt, nuk është fjala për Atdheun, por vetëm për Këtë atdhe, të cilit nuk i
hahen mollët, nuk i durohen pordhët dhe që dashurinë e pakët ua ndan
fëmijëve / si thërrime (vështrimi?) të rëna përtokë / në errësirë. Ky është një
atdhe i padashur për qënien e ndjeshme, për artistin, por nuk është i dashur
as për lexuesin, as për analfabetin, as për vrasësin, as për të vdekurit që ikën
me shpresën se gjërat do të marrin për mirë. Mirpo nuk është në natyrën e
poetit të gjykojë dhe të ndajë faje e ndëshkime. Poeti vajton – dhe ky lloj
vajtimi, shumë më tepër se dobësi, është lutje e dëgjuar nga Lart ende pa u
shprehur.
Çdo gjë që i ka ndodhur vendit tim / më ka ndodhur dhe mua. Ky varg
mjafton për të njohur përkushtimin e qënies poetike, që dashuron atdheun sa
më tepër njësohet me të, sa më tepër mban të njëjtën erë me të. Të nevojitet
një strabizëm gati hyjnor që të pastrosh, të përkryesh dhe të njësoh dy

416
atdhetë mes të cilëve je lindur dhe që, pas ikjes sate nga kjo botë, do të
vazhdojnë të ndeshen, ose njeri do të dorëzohet.

Anija

Arian Leka e ka parë fillimisht botën nga, ose me sytë e Durrësit – ish
Dyrrahium, truall i bekuar ku u themelua njëra nga bashkësitë e para
shpirtërore të monoteizmit. Në hapësirën e Durrësit gjithmonë kanë sunduar
të paktën tri kohë: lashtësia, e tashmja dhe ajo kohë që njëson paprerë
kohërat vetjake të të gjithë atyre që vijnë në breg apo që ikin nga bregu. Në
Durrës mbaron bota prej toke dhe fillon bota prej deti e qiejsh. Por në
Durrës ndodh edhe e kundërta. Për këtë arsye simbolet – kyçe të Arian
Lekës janë deti, rëra, anija, peshkatari, rrjeta, fuzhnja, Durrësi, folklori
qytetar, akasha e letrave shqipe, aromat e periudhave të lumtura të qytetit
bregdetar e bregqiellor, arkaizmat si mjete për të njësuar, ose thjesht për të
mos ndarë dy kohë, njëra më shpirtërore, tjetra më lëndore, zogjtë, vetmia
etj. Poeti sikur stërvitet të zhvarrosë një botë të tërë, shumë më të hijshme e
më njerëzore se e tashmja, një botë fanitja e së cilës, në një çast kulmor,
mund dhe duhet të përmbysë gjithë mendësinë tonë të rrënjosur nga e
përditshmja. Kjo botë rri e stivosur harmonishëm në një anije vigane e të
padukshme, një anije që rinohet njëherazi me plakjen e shpejtë të gjërave
dhe me zvjerdhjen e ngjarjeve, dhe që endet rreth e përmes ditës jo se s’ka
brigje, por se pret që ta hedhë spirancën në brigjet që sjell me vete. Sepse
anija është një univers që endet brenda një universi të cilit i jep leje t’i endet
në brendësi. Kjo është e pamundur dhe paradoksale për logjikën me një sy,
por është mëse e natyrshme për Poezinë, ashtu siç është për Durrësin,
Pogradecin, Vlorën etj.
Anijen-univers e prin një poet, më saktë zëri i poetit. Zëri që s’mund ta
ndryshojë botën, por që të paktën ngulmon të mos e lerë të rrënohet më tej.
Apo vetëm një grimë pas rrënimit të plotë, mbi shkretinë e mbetur mund të
shtrohen brigjet që ndodhen në anije? Duke vënë re se si ecin punët jashtë
anijes, jo rrallë poetit ia çart gjumin një pyetje që s’ka lënë shkrimtar pa
trandur. Të rrosh a të mos shkruash? Shumë kohë më parë, një sivëlla i
poetit, Mihai Eminesku, i përcillte lexuesit dhe binjakëve të vet shpirtërorë
një strofë rrënqethëse: Se ç’është në këtë botë, dhe ç’është sot poeti / Që
zërin vetmitar pak ia dëgjon, kush do/ Vërtitet i panjohur mes botës që e
treti / Kurrkush nuk do t’ia dijë në rron më apo jo / Një copëz vele është, një
zemër, flluskë-e kotë / Që ndruajtur rropatet në motin zemërhekur / Më mirë
të mos qe shfaqur ai në këtë botë / Në vend të vdiste sot, më mirë dje të kish
vdekur103.

103
Shqipërim i imi – A.-Ch. Kyçyku.

417
Për mjeshtrat e fjalës shqipe, historikisht roli i anijes ka qenë i dyfishtë.
Anija vinte e paftuar nga jashtë dhe sillte mortjen, mirpo anija dilte me ose
pa leje nga brenda dhe sillte shpëtimin, duke dëbuar nga hapësira e vet
fatkeqësinë. Anija si mit shpirtëror i shqiptarit, si plotësim i lirisë së
pamundur, të ëndërruar, të synuar jetavdekje. Anija si shprehje e lexueshme
dhe e ndjeshme e lëvizjes kozmike, e ikjes nga hapësirat e ngurtësuara, e
zhvendosjes (tjetër vend – tjetër fat), Anija që jo vetëm thyen kufijtë e
rehatisë, por që edhe bashkon dy hapësira, të cilat, në mungesë të saj, s’do
të ishin takuar kurrë. Poezia e Arian Lekës ngulmon ta vendosë Anijen në
qendër të Jetës, menjëherë pas Zotit, dhe të dëshmojë pa fjalë të tepërta se,
kur poetit nuk i mbetet as edhe një lexues, as edhe një dëgjues, as edhe një
shpirt binjak, ai vazhdon të shkruajë për botën, për anijen, për heshtjen dhe
lëvizjen, apo edhe për gjumin, të cilin anija e merr me vete, duke lënë pas
vetëm zgjimin e të gjitha shqisave. Atë zgjim që mund t’u mësojë leximin
edhe gurëve të atdheut.

Dalje nga gjumi

Ideale do të kish qenë sikur krijimtaria e një poeti të shqyrtohej, sidomos

për lexuesin e huaj, duke përdorur harmoninë e brendshme të veprës së tij,
tingujt dhe ritmet, me rimat e dukshme e të padukshme amtare, ndonëse kjo
mund ta kish pakësuar dëshirën për t’ia lexuar veprën. Pasi lexon poezinë e
Arian Lekës, jo vetëm në shqip, por edhe në rumanisht, bindesh sërish se
muzika e verbit mund të hapë edhe dyert e ferrit, sidomos në prag të
globalizimit, kur zhurma ka marrë pushtetin dhe kur njeriu e ka shumë më
të lehtë t’u ngjajë gjithë të tjerëve se sa të vazhdojë t’i ngjajë Krijuesit.
Muzika e shqipes mori një plagë të tmerrshme shumë kohë më parë, kur si
rastësisht, zanoret e hapura, qiellore, nisën të zëvendësohen nga zanoret
vajtimtare dhe monotonizuese dhe t’i shtrojnë udhën së kobshmes gjuhë
druri. Mbytja e â-ve nga ë-të dhe shumëzimi i bashkëtingëlloreve hundore,
stomakore e kockore si shprehje e varfërimit të jetës e të trurit, mbetet një
nga tragjeditë e mëdha të shqipes, ndonëse forca e saj arriti dhe arrin të
nxjerrë ende kryevepra nga rrënojat e vetvetes. Muzika e Arian Lekës pahon
dhe synon të ndreqë pikërisht strabizmin brenda-gjuhësor të shqipes, duke
zbuluar tërthorazi edhe strabizmin nga i cili vuan sot gjuha njerëzore. Kurse
sa i përket mundimit tonë për të mos e lënë ndarjen e gjithanshme të na verë
nën thundër, ai mbetet një lloj i lumtur strabizmi, të paktën për shpirtin.
Ndoshta ngaqë trupi i ka ditët e numuruara dhe nuk dëmtohet nga pak poezi,
shije fluturimi a mbijetese. Aq më tepër kur mbrrin ai çast një mike pret t’i
mbijnë prej teje flatrat / në kohëra të errëta kur nuk mbijnë veç brirë104.
Bukuresht, verë 2007

104
Arian Leka, Kulishë të verbër, Strabizëm, botimet Ideart, Tiranë 2004, f. 108.

418
 U dynd vdekja dhe gëlltitur mbet nga vargjet*
(Disa fjalë mbi praninë e Ali Podrimjes në poezinë evropiane)

Asnjëherë s’është vonë të flitet për Vdekjen, sidomos për dy fytyrat

thelbësore që lindja e re (sipas mistikëve) dhe fundi i botës, ose asgjësimi
(sipas ateistëve), i ka të paktën qysh kur në këtë botë shkruhen vargje.
Vdekja e dhunshme, e pazbërthyeshme, zemërgurtë, e dalldisur, e shoqëruar
nga një humor çnjerëzisht i zi - dhe Vdekja pa të cilën letërsia nuk do të
kish ekzistuar. Ndoshta në pafuqinë apo në ngutjen për t’i ndarë qartësisht
të dyja fytyrat e Vdekjes, qëndron edhe tragjedia e vërtetë e njerëzimit, por
edhe kufiri që veçon grurin nga egjra. Njeriu pasmodern nuk i ndruhet më
vdekjes ngaqë e ka lënë veten t’i zhvatet ajo që ka më të shtrenjtë dhe më të
amëshuar qysh nga lindja, domethënë Besimi. Ai lejoi, madje bëri çmos që
ta zhvendoste besimin në qënie tek besimi në sende. Por, teksa qëniet janë të
pafundme ngaqë dhurojnë e vetëdhurohen, sendet kanë një fund ngaqë
përthithin në mosdije gjithçka dhe të gjithë. Në një farë mënyre, e ardhmja e
njeriut është shkretuar nga e shkuara, sepse sendet, duke mos pasur as të
shkuar e as të ardhme, orvaten t’i ngjizin rrejshëm ato. Mistiku i shquar
Kleopa këshillonte qartë: në të djathtë të mbajmë frikën nga Perëndia, në të
majtë frikën nga Vdekja, për të lartuar kësisoj muret shpirtërorë që e
ndihmojnë njeriun të çapitet vetëm përpara, drejt shpëtimit. Vdekja e
epërme, mësimdhënësja, ajo që urtëson, mbush me mëshirë e mirëkuptim,
është e lidhur ngushtë me Perëndinë, madje përfaqëson një mjet të fshehtë
të Tij. Por sytë e njërëzve të sotëm janë të zbrazët, të përndezur nga
pakënaqësia dhe pangopja, ndërkohë që uria e shumëfishtë e tyre është bërë
qelizore dhe marroke, ngaqë e kanë harruar Vdekjen dhe i druhen në
mënyrë sporadike, në raste urgjence, vetëm vdekjes së trupit. Ky është
shkaku që, ndër të tjera, nuk ia kanë frikën as Perëndisë.

Rrallëherë ndonjë fjali më ka ardhur njëherazi në të dyja gjuhët që shkruaj.

Fjalia U dynd vdekja në kullën e Poetit dhe i rrëmbeu fëmijën (në shqip) dhe
Nãvãli Moartea în turnul Poetului şi-i rãpi copilul (rumanisht) më është
ngulitur në mendje pas leximit të poezisë së Ali Podrimjes**, përkthyer në
rumanisht. Ndodhia që ka lindur fjalinë e mësipërme është aq e dhimbshme,
saqë lyp heshtjen e një përshpirtjeje, e ruajtjes së diçkaje të shenjtë, por e
njëjta heshtje ta përshfaq vegueshëm shtjellimin dhe çnzjëtimin e një të
shkruari që vështirë se mund të ndryhet në kanune a rryma letrare. U dynd
vdekja në kullën e Poetit dhe i rrëmbeu fëmijën. Djalin. Mbartësin e gjakut,

419
e emrit dhe të ardhmes së fisit. Në vitin sprovëmadh 1982. I la në këmbim
penën, trandjen e prindit mbetur pa bir, - si në kohëra lufte, kur jo fëmijët
varrosin prindërit, por anasjelltas, - sidhe një sasi të stërmadhe letre të
bardhë. Në atë letër dergjet i vetmi ngushëllim, i shkallëzuar, gati-gati
ritual, i Prindit-Poet. Mirpo i rrëmbeu djalin. Mirpo i la krejt pjesën tjetër të
botës. Biri merr me vete një botë të tërë, ndërsa Prindit i duhet të rindërtojë
nga shkretia e strukur përtej letrës së bardhë dhe jetës së nxirë dhunshëm
botën-me-djalë. Aspak rastësisht, biri quhet Lumi***. Barasvlerësi i
Përmbytjes dhe i ujit të së shtunës në traditën shqiptare është E mori lumi.
Ky lumë haset edhe në përfytyrimin apokaliptik të prozatorit të madh
Mitrush Kuteli. Lumi i Madh përmbys gjithçka, kthen sëprapthi, rrënon dhe
gëlltit një botë të tërë - ndërsa prindi Ali Podrimja lipset ta mposhtë letrën e
bardhë të një zije pa ngushëllim duke pritur (edhe ne tok me të) çfarë ka për
të sjellë Lumi i Vogël.

Do të kish qënë e gabuar të pohonim se Podrimja nuk do të kish qënë

zëdhënësi i madh i Dhimbjes po qe se nuk do të kish humbur të birin. Por
është e sigurtë se tronditja e humbjes së një “kryevepre” në mish e eshtra e
mësoi dhe e përgatiti për të ligjëruar në vend të shumë njerëzve të shtypur
nga paparashikueshmëria e Vdekjes. Ai nuk e rrëmben të drejtën për të folur
në vend të të tjerëve dhe as nuk abuzon me sasinë e stërmadhe të letrës së
bardhë, por e fiton si një të drejtë tejlëndore, njëlloj sikur kjo e drejtë të
qënkej i vetmi mishërim i mundshëm i fëmijës së bjerrur, aq sa mund të
betohesh se është lindur me fuqinë dhe misionin për t’i ndriçuar të cfiliturit
nga vdekja, në palcë. Tragjedia na kujton tërthorazi ritin e stërlashtë të
dakëve, të cilët, për të marrë një përgjigje apo një falje nga Yjori, zgjidhnin
nga një djalosh të panjollë, të pastër shpirt-e-trup-kulluar, dhe e bënin të
hidhej në një gropë plot me shigjeta. Në një farë mënyrë, ai ishte
shpëtimtari i fisit. Po qe se përgjigja vonohej, donte të thoshte se djali nuk
pat qënë i pastër aq sa duhej. Prandaj zgjidhej një tjetër, dhe kështu deri në
marrjen e përgjigjes-zgjidhje. Një përfytyrim tanimë i pragmatizuar rreth
rëndësisë së trupit dhe të shpirtit, i shtynte dakët të gëzoheshin në vdekjen e
dikujt, të këndonin, të ngazëlleheshin, dhe të qanin me shtatë palë lotë kur
lindej dikush.
Koha dëshmon se Podrimja nuk është zgjedhur rastësisht. Drama mizore e
hapësirës në të cilën është lindur, – ku shpesh vetëm vdekja nuk vonon e ku
nënat i mëkojnë edhe fëmijët e vdekur, – përgatiste kaherë një zë i cili do të
mundte t’i jepte zemër shpirtit të bashkësisë në çaste mëdyshjesh, ose pas
fatkeqësish që duken absurde. Roli i këtij zëri nuk është më i vogël as sot,

420
sepse drama kosovare dhe mbarëshqiptare, ende nuk ka marrë përgjigje.
Dhe kur shumë vetë bëjnë çmos që ta anashkalojnë vuajtjen vetjake dhe atë
kolektive, kur jo pak të tjerë mezi presin të zhvatin dekoratat e caktuara për
vuajtjet e tjetrit, qoftë edhe duke e dekoruar këtë, - njëlloj sikur dekorata të
qënkej nëna e vuajtjes, - e folmja në emër të Vuajtjes së thellë njerëzore
tingëllon patetike ose e stisur. Por Podrimja dikton një tjetër strukturë të
ligjërimit, madje edhe të leximit të poezisë. Ai nuk ndalet vetëm në një apo
dy degëzime të Dhembjes (për dashurinë e përdhosur, për atdheun e
shkretuar e të plaçkitur, për hipokrizinë e rëndomtë, për sahanlëpirjen dhe
demagogjinë, që e çojnë botën në humnerë, për njeriun e poshtëruar e të
huajsuar, për shpirtin e rrënuar, për prindër përjetësisht në zi etj), por
njësohet me vetë Dhembjen e qënies që ende ndodhet në trup - dhe i
rrëmben butësisht vetë gjuhën.
U dynd Poeti në shtëpinë e Vdekjes dhe i rrëmbeu ligjërimin…

Poeti Ali Podrimja shfaqet në shkrimin shqip të mesviteve ’60, kur hapësira
perëndimore e Evropës e mbante lindoren në një farë oborri të mbyllur, apo
burg të hapur, por deri në cak të oborrit. Izolimi s’mund të ketë asnjëherë
një “prind” të vetëm, ndërsa zgjatja e tij në kohë e mpak hapësirën, e bën
frymëzënëse dhe ul çmimin e lëkurës. Mos vallë Perëndimi ka dashur të
shohë sa është në gjendje të mbajë lindori fatkeq, apo ka synuar ta përhapë
vdekjen e papërgjegjshme, trupore, motër e kësaj bote dhe jo e qiellit? Pó
Perëndimi, duke ndryshuar klishetë e parrullave të dikurshme, por duke ua
ruajtur thelbin, i shpërdoroi deri në bjerrjen e fjalëve burimore, e
shpirtmadhësisë, e empatisë, e detyrimit njerëzor për ta përfytyruar veten,
qoftë edhe përkohësisht, gjer edhe thjesht për kurreshtje shkencore, në
vendin e sivëllait, për të mbërritur deri tek humbja e Hirit, aq sa u katandis
vetëm në gjendjen e soditësit. Perëndimi nuk merr pjesë drejtpërdrejt dhe
nuk përfshihet në dramën e mirëfilltë, ama dëshiron ta udhëheqë fatin e saj.
Rehatia ime vlen më shumë se vuajtja jote, duket sikur thotë, megjithse ti je
i gjallë dhe i munduar, ndërsa unë i nginjur dhe i ngurtësuar. E çfarë pastaj
nëse…
E çuditshme është që të ngujuarit në skenë i ka pushtuar euforia dhe besojnë
se po rindërtojnë nga themelet botën mbarë. Poezia shqiptare kalon nëpër
një periudhë kënetore, ku Shpirti përndiqet e poshtërohet ashtu siç as poezia
nuk arrin dot ta rrëfejë. Diktatura i bind përfaqësuesit e metastazikut
realizëm socialist se janë feneri i komunizmit në botë dhe se pjesa tjetër e
planetit s’ka asnjë rrugëdalje mbijetese, nëse nuk përvetëson mësimet e
internacionalizmit proletar. Gjoja jo paranoja na mban të vetërrethuar, duke

421
na detyruar ta bëjmë hak fatin, por presim përqark dramës së Perëndimit, që
ky të na japë të drejtë, të na përulet, ta pranojë miopinë e vet. Të njëjtët zëra
sëmurës u kallin tani frikën lexuesve me zgjerimin e pamëshirshëm të
globalizimit, dukuri që, sipas tyre, do t’i shfarosë letërsitë kombëtare, vlerat,
autenticitetin etj. Synimi është që lexuesit, të helmuar gjatë një
gjysmëshekulli, të ngrenë në qiell dhe të mos mundin të heqin dorë nga
shpëlarja e vullnetshme e trurit, nga frika e globalizimit, pra të rrafshojnë
çdo vlerë të re letrare, ose ta trajtojnë si ndonjë murtajë. Përndryshe pushteti
i pinjollëve dhe i nipërve të propagandës, - që ngatërrojnë fuqinë e dhuntive
me atë të qeverive, - zhduket.

Ali Podrimja shfaqet si një zë i pangatërrueshëm në poezinë shqiptare dhe

flet në emër të Dhembjes tërësore pikërisht kur shumica e kolegëve të penës
u thurrin lavde arritjeve të komunizmit. Shqipëria e tij është e përjetshme, e
shkëputur nga realiteti i çastit në disa shtresime kohore dhe hapësinore, të
ndërthurrura e të ndërvarura (Arbëria, Çamëria, Kosova, Shqipëria,
Diaspora, Guri, Kulla, Uji i Madh, Drini, Sharri, Ereniku, Arta, Bjeshkët e
Namuna, ura dhe lumenj dhe kulla dhe të vdekur të mbivendosur në kohë
dhe në hapësirë etj, zonë në të cilën një vashë, bie fjala, mbytet në një lumë
falë pikëllimit të brigjeve që nuk takohen), por e pacënuar dhe e paprekshme
në poezi. Ajo është Uni-Versi**** i shpërbërë dhe i përbërë nga vers-e
(vargje). Poetografia, - që t’i vemë një emër gjeografisë së ngjizur nga
Podrimja, - nuk është shprehja e një arratie në vargje, por e një angazhimi
në fatin e amëshuar të etnisë, ku përmasat e kohës janë të shkrira në një të
tashme të paskaj. Poeti i këqyr vuajtjet dhe pamundësitë e dje-sot-nesër me
syrin global dhe nuk i thërrmon dramat e përditshme, apo të përjetshme, që
të ushqejë globalizmin. Por është i vetëdijshëm se sa e tashme duhet të
rrjedhë deri në (ri)përmbushjen e përfytyrimit të vet zanafillor, sa breza
lipset të mbërrijnë në botën tjetër, mbase për ta ndrequr me çmimin e jetës
baraspeshën e prishur të kohërave - dhe duron, por pa iu shmangur për as
edhe një grimë tragjedisë së kombit të tij.

Poezia e Podrimjes është bërë dhe mbetet bashkëkohëse me Gurin që

mendon e hesht në gjuhën shqipe. Në kushtet e sotme, ky Gur është jo
vetëm kufi i së vetvetishmes dhe i dinjitetit, por edhe koka e kthjellët e
vetëqënies së një kombi. Ai ndan qartë vdekjen e rëndomtë nga ajo e lartë,
mbështetëse e Shpirtit. Guri e ndihmon Poetin të riformësojë vajtimin, kujën

422
e sidomos ankesën, duke rishpirtëruar dinjitetin. Ajo që lëviz dhe
përshkruan lëvizjen mund të shtjellohet në mënyrë të paparashikueshme dhe
të panatyrshme, sidomos nën trysninë e pragmatizmit. Prandaj nga poezia e
Podrimjes nisin të tërhiqen foljet. Tendosja, të cilën foljet e zbutnin dikur,
mërgon tani drejt fjalësh të tjera, drejt përfytyrimeve të mëtuara në dhe nga
mungesa e foljeve, struket deri në shkrirje, duke krijuar kësisoj një poezi
thuajse të prekshme, por të prekshme deri në pikën ku s’mund të
shformohet. Poezia bëhet frymëzim dhe frymëmarrje dhe asnjëra nuk
vepron këtu si një folje, por si një realitet që ndërtohet shkallë-shkallë, si një
lutje e dyfishtë: për të mbijetuar shpirtërisht dhe për t’i forcuar ata që
ndjejnë njëlloj, por që nuk mund të shprehen në (uni)verse. Shpeshherë,
sikurse ndodh me poezinë e madhe, tek Podrimja gjithçka duket sikur
shkruhet vetë. Më saktë: qëniet, sendet, hapësira dhe koha duket sikur kanë
rënë në ujdi që të përcaktojnë një ligjërim dhe të bëhen të lexueshme me
shkuesinë e autorit. Poezia flet në një kohë kur jeta dhe vdekja mbajnë vesh,
mbetur pa gjuhë. Nuk janë të paktë autorët që besojnë se mjafton t’ua
krasitësh foljet disa përshkrimeve, t’u ndrrosh vendin ca fjalëve, të shtosh
ca gllënjka sarkazme të epërme dhe ke për të fituar vetiu zërin e Podrimjes,
mëninë e tij poetike, fuqinë për të folur ndër dhe nga brenda Dhembjes.
Nuk mjafton, ndërsa numuri i epigonëve dëshmon edhe një herë, megjithse
nuk është nevoja, se poezia e madhe nuk udhëhiqet nga muzat, por u prin
muzave. Prandaj poezia e Podrimes nuk shumëfishon dramatizmin e
lexuesit, por e shndërron në mençuri, në përvojë.

Kundërveprimi i rreptë ndaj padrejtësive është cilësuar si një përmasë e

rinisë pa pleqëri. Në një banesë të lumtur Vdekja rri në vendin e duhur. Në
kullën e Poetit mungesa e fëmijës të grabitur dikur, para përjetësimit të së
tashmes, është bërë rini e prindit. Ky e ka mposhtur vdekjen e
papërgjegjshme me flijimin e padëshirueshëm të birit, duke fituar kësisoj
mbështetjen e Vdekjes së epërme. Ajo ka zënë vend tani pranë Gurit, në
qëndër të UniVersit, e qarkuar nga fjalë-imazhe, në një marrëdhënie ende të
paqartë me pjesën tjetër të botës. Vdekja e papërgjegjshme ulërin si ujku i
uritur dhe i vëritet kullës. Por poezia e madhe nuk duhet t’i paguajë
ritmikishjt tribut vdekjes e madje as jetës. Në një vështrim më të gjerë, kulla
mishëron qënien e shqiptarit, rrethuar nga përfaqësues të të paftuarve, si dhe
të hiçit që përgjon mbrapa mirëkuptimit. Një poezi shkundulluese e shkruar
nga Podrimja flet pikërisht për këtë gjendje faktike dhe shpirtërore. Në
takofsh në udhë ujkun dhe shqiptarin, thotë dikush, vraj shqiptarin dhe fale

423
ujkun. Përgjigja e shqiptarit është e thjeshtë dhe shajnitëse: Po qe se me vret
mua, more, i gjorë, kush do ta vrasë Ujkun?!
Ujku duket të jetë edhe njëri nga mishërimet e hiçit në këtë botë. Sa i përket
vdekjes, por edhe hiçit, gjërat janë të qarta, të paktën për shqiptarët. Se Të
jesh shqiptar / e vdekja të mos të gjejë / edhe në skaj të botës / e pamundur
është.
Cili mund të thotë sa vdekje të shumanshme kanë gëlltitur këta vargje?!
Bukuresht, dhjetor 2007

* Kjo ese shoqëron vëllimin antologjik “Cartea ce nu se închide” (Libri që nuk

mbyllet) të Ali Podrimjes, me 93 poezi, përkthyer në gjuhën rumune nga Kopi
Kyçyku, që doli nga shtypi në Bukuresht në prag të shpalljes së Pavarësisë së
Kosovës dhe si shenjë nderimi për 65-vjetorin e Ali Podrimjes.
** Ali Podrimja, poet i gjuhës shqipe, lindur më 28 gusht 1942 në qytetin Gjakovë
të Kosovës, autor i një vepre poetike befasuese, i cilësuar si njëri nga themelvënësit
e poezisë shqiptare moderne.
*** Lum Podrimja, i biri i poetit, vdiq në vitin 1982, pas vuajtjesh të gjata, nga një
sëmundje e pashërueshme.
**** Fjalë e A.-Ch. Kyçykut. Këtu ka njëherazi kuptimin: Universi, Vargu Unik,
NjëVargu, NjëFjala (rumanisht) dhe Vargu i Unit (shqip).

424
 PENA QË S’U THYEN
CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT
Sahara nu ştie să viseze sau crimă şi răsplată
(Saharaja s'di të ëndërrojë ose krim e shpërblim)

Vilson Blloshmi şi Genc Leka se născuseră amândoi în luna martie 1942.

Amândoi erau din acelaşi sat, din Bërzeşta judeţului Librazhd. Amândoi
erau poeţi. Au murit violent în aceeaşi noapte, la 17 iulie 1977. Au fost
executaţi de slujbaşii dictaturii lui Hodja doar pentru că erau poeţi şi nu
scriau după canoanele realismului socialist. Trupurile lor au fost îngropate
împreună şi au rămas acolo până la începutul anilor '90, când regimul de la
Tirana a părăsit de jure scena istoriei.
Redăm pentru cititorii noştri câteva frânturi din creaţia acestor poeţi şi
martiri albanezi, precum şi una dintre „expertizele literare” care au ajutat la
executarea lor.

VILSON BLLOSHMI

Sahara
Sahara, departe e Sahara
Sahara stâncă şi nisip şi pietre
Sahara ce e prietenă doar nu propriul nume
Şi care, nevisând, n-are nici pomi

Sahara nu ştie să viseze

Ea macină pietre cu mintea ei
Sahara n-are cântece să cânte
Şi n-are lacrimi ca să plângă cumva

Sahara n-are prieteni şi tovarăşi

Sahara n-are fiice n-are fii
Sahara e-o bucată de pământ
Se zice: nici cu bezna nu se înţelege

Nopţii nu-i place în Sahara

425
Nu-i place să aibă doar pietre-n loc de pat
Cuvinte şi iubiri Sahara n-are
Eşarfa-i neagră n-are ce acoperi.

Nimeni nu ştie cum planeta noastră

Şi-a făcut rost de rana asta-n spinare
Dar zice lumea că a apărut
Când lumii îi trebuia blestemul

Când omul vorbeşte de ea

Sahara aude şi tăcut surâde
Sahara începe să se-nveselească
Când începem şi ne blestemăm între noi.

Şi când se lasă timidă raza soarelui

Şi pietrele golite luminează
Îi pare voal ei bolta cerului
Prin deşert alunecă şi scânteiază.

De aceea când ura tare şi-ncălzită

Înjură şi blestemă pe cineva
Din peşteri iese vechea amintire
Şi imediat pe Sahara o cheamă

Şi când blestemul şi când amintirea

În puţul uitării se topesc
Când soarele dispare şi când tace frigul
Sahara pustiită rămâne pustie.

25 octombrie 1973, 25 octombrie 1974

***

De n-am putut durerea s-o înfrunt

Din nou am foc în suflet pârjolit
De sunt mai mort decât oricare viu
Mai viu sunt sigur de fiecare mort.

1 septembrie 1972

***

Dhe koha shkon,

426
Dhe bota ikën,
Dhe ne ecim,
Dhe qeshim kur qan jeta,
Dhe kur qesh varri

Vdesim!
12.12.1972

***

Şi timpul trece
Şi viaţa pleacă
Şi noi mergem
Râzând când plânge viaţa
Şi când râde mormântul

Murim!
12 decembrie 1972

Un coşmar cumplit
Coşmarul m-a trezit. Cumplit. Mi
Se face că nu voi muri niciodată.

Vai! Dacă omul ar fi putut trăi

Veşnic. Dacă aş fi putut întoarce înapoi
Anii mei, dar nu spre leagăn, ci spre
Coşciug.

Omul cu suflet adevărat

Işi închipuie o modalitate nobilă
Si modalitatea aceasta înfrumuseţează
Până la idealism
Obiectul închipuit.

***

Mai bine o viaţă neagră cu

Obrazul alb, decât o viaţă
Albă cu obrazul înnegrit

427
 Noi imploram prin scrisori să fie iertaţi,
iar ei fuseseră executaţi…
(Mărturie a Dianei Blloshmi, soţia lui Vilson Blloshmi)

„Vroiam să fie iertaţi. Eu am scris scrisorile în numele familiilor. Scrisori

către Parlament, către Enver Hoxha şi alţii.
Mama lui Vilson şi mama lui Genc au spart Bllokul105. Ştii ce însemna să
poţi intra în Bllok? Au trecut printre soldaţii şi paznici şi au ajuns până la
vilele celor mari. S-au întins pe stradă şi urlau. Cereau iertare pentru fiii lor.
L-am prins de braţ pe Arianit Çela106. Şi el mi-a promis că vor fi iertaţi. Ne-
au înşelat. Cu toţii ne-au înşelat. Ne-au minţit. Noi trimiteam scrisori ca să
fie iertaţi, ei îi împuşcaseră deja... Mama lui Vilson mi se pare că nu realiza
clar moartea fiului. A venit să trăiască cu mine şi cu fetiţa. Cu noi mânca, cu
noi dormea, purtându-i fetiţei noastre o dragoste de nedescris. Mare doliu a
fost. Cumplit a fost când eu şi cu fetiţa am fost obligate să plecăm. Acum
mi-a murit Vilson cu adevărat, ţipa. Acum mi-a murit băiatul“.

Act-expertiză (literară)

Azi la data de 19.11.1976, la Tirana, eu, D. Ç., redactor pentru poezie la

organul literar “Lumina” (Drita), organ al Ligii Scriitorilor şi Artiştilor din
Albania, după cererea înaintată de către interogarorului Secţiei Afacerilor
Interne Librayhd, S. C., după hotărârea zilei de 28.9.1976 privind act-
expertiza literară a unor materiale literare aparţinându numitului Genc Leka.
În urma expertizei exercitata asupra materialelor sus menţionate, rezultă că:
Poezia intitulată “poezie fără titlu” este una pesimistă, unde autorul îşi
exprimă disperarea că i-a trecut viaţa copilăriei, care a fost frumoasă pentru
el, iar acum nu mai este, iar în viaţa de acum i-au rămas doar ruine şi pietre.
Ultimele două versuri, „care dorm sub pietre veşnic / în visele mele”
exprimă clar ideea că viaţa lui actuală nu este deloc frumoasă şi că visele
avute cândva nu i s-au realizat.
„Cântec pentru prietenii de odinioară“. Această poezie prezintă interes. În
ptimele patru strofe, autorul vorbeşte despre nişte prieteni care nu sunt
definiţi cine sunt. Aceşti prieteni vin în sat şi, când pleacă, prin cărări rămân
urmele lor, deci rămâne amintirea lor. Cântecul acestor prieteni „se topeşte
în vânt“, deci dispare, n-o mai ascultă nimeni. Iar ei „păşeau noaptea pe
străzi“. Autorul îşi aduce aminte cu nostalgie vremea când ei veneau în sat
şi-i aduceau lui „doar bucurie“. Se pare că pe aceşti prieteni autorul i-a

105
Denumirea cartierului rezidenţial unde trăiau nomenclaturiştii Albaniei
comuniste.
106
Procurorul general al Republicii Albania în perioada comunistă.

428
văzut când era foarte tânăr (versul „eu micuţ eram pe-atunci“), pe urmă nu
i-a mai văzut: „anii s-au dus, noi nu ne-am mai văzut“, aceşti prieteni de
odinioară, precum îi numeşte el, l-au inspirat, i-au dat un steag, versul „Voi,
prieteni, mi-aţi dat un steag“, deci un ideal, idei. În cea de-a patra strofă
reiese că aceşti prieteni purtau „puşti pe umeri“, că „văzuseră multe în viaţă
şi erau mari viteji“.
În celelalte strofe ce urmează şi care aparţin aceleiaşi poezii, dar cu o
separare, parcă s-ar fi scris mai târziu, caracterul poeziei pe neaşteptate se
schimbă. Autorul afirmă că scrie, cântă despre acei prieteni cu dor şi că ei s-
au jertfit pentru libertate, dar că totuşi sunt învă în viaţă. Îi numeşte
eliberatori, le spune „doar să vedeţi cum a devenit Albania astăzi“, dar tot
„prieteni de odinioară“ îi numeşte. În cea de-a opta strofă, se pare că
vorbeşte despre partizani, dat fiindcă afirmă că sângele lor era cuvântul
Partidului, pentru cei ce au luptat pentru libertate, pentru sângele lor
(cuvintele martir, erou, partizan nu se pomenesc) pentru cuvântul
Partidului, pentru Albania azi. Dar aceste strofe cad în contradicţie cu prima
strofă, în care se vorbeşte despre nişte prieteni care păşesc pe străzi şi al
căror cântec dispare. Pe de altă parte, dacă autorul vorbeşte despre partizani,
de ce îi numeşte prieteni şi mai ales „prieteni de odinioară“, când acest
cuvânt nu s-a folosit vreodată nici în literatură şi nici în popor – partizanii
au fost mereu numiţi martiri (poezia a fost scrisă în 1962).
„Vatra“, această poezie seamănă cumva cu poezia despre „prietenii de
odinioară“. Autorul vorbeşte despre vatra în jurul căreia s-au aşezat mulţi
prieteni, dar s-au auzit şi cântece partizane. Vatra păstrează ceva sfânt.
Acest ceva nu este definit. De asemenea, versul „Cândva au curs câteva
picături de sânge“ este întunecat, deoarece autorul, dacă vorbeşte despre
perioada Luptei de Eliberare Naţională, atunci n-au curs doar câteva picături
de sânge. Iar versul „această vatră a ars o pădure întreagă“ nu-şi găseşte
explicaţia în poezie. De ce au ars pădurea? Când, cum, din ce motiv?
„Acest drum“. Poezia nu este foarte clară. Autorul vorbeşte despre un drum
de munte, „cu urme pe pietriş“, care dispare undeva prin păduri şi de care
lui îi este dor. El nu este drumul casei autorului, căci el afirmă că „pe copii
i-am lăsat“, deci pleacă de acasă, dar speră ca într-o zi şi ei vor porni spre
drumuri noi. Drumul undeva îl duce pe autor, dar el nu spune unde anume,
totodată nu explică de ce îi este dor de acel drum. Poate drumul acela îi
aduce aminte de multe lucruri din trecut, lucruri făcute cu mult timp în
urmă, poate drumul îl duce la un gând anume. Drumul poate reprezenta şi
ideile autorului (care sunt, nu se explică), idei pe care le pierduse şi le-a
regăsit.
„Cercul lunii“. Această poezie sună pesimist. Autorul vorbeşte ca şi cum
viaţa i-a fost ponegrită. Versurile „o, lună, de ce ai apărut atât de tristă,
oare pentru mine, lună, tu ţii doliu“ dovedeşte clar gânduri sumbre. În cea
de-a doua strofă, pare cum că poezia este scrisă despre o fată părăsită de

429
iubit (ultimele două versuri ale celei de-a doua strofă), dar în totalitate
poezia este pesimistă, exprimă tristeţe şi plictis faţă de viaţă.
„Micul ţigan“, poezia are două sensuri: unul, viaţa dificilă a ţiganului; al
doilea exprimă dificultăţile pe care le poate întâlni omul în viaţă, şi într-
adevăr autorul a scris poezia în acest sens, pentru că în ţara noastră nu mai
sunt caravane de ţigani. El spune „Oh, dormi, flăcăule, cât e noapte / Şi nu
mai vărsa lacrimi peste fluviu“, deci cât de neagră e viaţa, mai bine dormi şi
nu plânge, prefă-te că nu vezi, căci va veni timpul să porneşti la drumul
lung şi obositor (deci, timpul de acţiune). Ţiganul îl reprezintă pe autor care
va merge singur pe acest drum (înaintea lui plecând caravana, deci tovarăşii
săi), dar nu va fi uşor, fiindcă el va întâlni numeroase piedici pe drum
(toamna va arunca peste ţigani frunze).
“Vrăbiile“, poezia are o oarecare alegorie. Ca păsări ce nu pot supravieţui
iarna pot fi văzuţi oamenii ce trăiesc într-o atmosferă greoaie şi caută să
plece (precum păsările înspre ţări calde, deci vor cer fără nori (viaţă fără
dificultăţi). Totuşi, păsările iubesc ţara asta (la fel ca omul patria) şi, deşi e
rău, omul nu pleacă din patria lui (precum păsările ce se întorc).
Poeziile „Început de vară“, „Furnicii”, „Lui Lume”, „Anul nou” etc., nu
prezintă vreun interes.
După cum se vede la poeziile de mai sus sau de versurile citate, autorul
scrie în spirit pesimist, îşi exprimă disperarea, îşi aduce aminte cu nostalgie
de trecut, face aluzie la un viitor şi merge după alegorii, ceea ce dovedeşte
că el are o accentuată traumă ideologică, sau însuşi autorul nu este mulţumit
de realitatea de azi şi consideră că mediaul în care trăieşte e greoi, că pentru
el e sufocant şi insuportabil, de aceea îşi caută o cale de ieşire.
D. Ç.107 Semnătura

GENC LEKA

Vrăbiile
Toamna şi-a terminat voalul încet
Iarna veni-va cu ger şi visol
Dar voi, păsărilor, aci veţi înfrunta totul
De acest pământ nimic nu vă poate smulge.

107
Astăzi scriitoare de renume şi aleasă a poporului în Parlamentul Republicii
Albania.

430
 Micuţul ţigan

Oh, dormi, flăcăule, cât e noapte

Şi nu vărsa lacrimi peste fluviu
Drumul tău va fi lung
Şi poate vei obosi nespus
Vei porni din nou singuratic
Înaintea ta pornit-au caravanele
Toamna din nou va arunca peste voi ploi şi frunze.

431
 BIS REPETITA PLACENT 108

Jehona e një dialogu shqiptaro-izraelit

E përjavshmja „Realitatea Evreiasca” (Realiteti Hebraik”), organi
qëndror i Bashkësive të Hebrenjve të Rumanisë, në numurin e saj të
fundit (22 shtator 2007), në rubrikën „Meridiane”, botoi artikullin e
B. Mehr, me titull: „Portreti i një ambasadori në dialog me miq
shqiptarë”, në të cilin thuhet: Kohët e fundit, Shtëpia Botuese
„Librarium Haemus” botoi vëllimin „Një pamje e Vendit të Shenjtë”,
në të cilin riprodhohet intervista që Shkëlqesia e Saj dr. Rodika
Radian-Gordon, ambasadore e Shtetit të Izraelit në Bukuresht deri në
korrik 2007, i ka dhënë revistës evropiane Haemus”. Iniciativa i
përket Shoqërisë Kulturore Shqiptare. Kopertina e librit është
ilustruar me punimin Arka e Noes të artistit izraelit Edward Ben
Avram, ndërsa motoja është një citat nga Psalmi 132, i cili bën thirrje
për bashkim dhe dashuri.
Në hyrje, presidenti i Shoqërisë Kulturore Shqiptare Haemus, Kopi
Kyçyku, evokon miqësinë dhe admirimin e tij për poetin Robert
Shvarc, përkthyes në shqip, folkloristin Amos Dojaka, inxhineirin
Marko Menahem, mjekun kirurg Mantho Mathatia, profesorin
Abraham Behar, president i Shoqatës së Miqësisë Francë-Shqipëri,
gazetarin nga Turqia Sami Kohen, etnologun Istvan Schütz, hebre
nga Hungaria, specialist në historinë e shqiptarëve, pa harruar të
ndjerin akademik Nikolae Kazhal, i cili i pat dhënë revistës
„Haemus” një intervistë qysh në vitin 1999.
Autori i parathënies kujton edhe profesorin Janku Fisher, avokatin
Julian Sorin, të ndjerin Rabin i Parë Ernest Nojman, muzikologun
Josif Sava, profesorin Paul Kornea, dr. Liviu Rotman, presidentin e
tanishëm të Federatës së Bashkësive të Hebrenjve të Rumanisë
(F.C.E.R)., dr. Aurel Vainer, përkthyesin Dan Shafran nga Suedia,
gazetaren Luçiana Fridmann etj.
Revista „Haemus” u ka kushtuar në çdo numur të saj faqe të veçanta
disa personaliteteve hebraike të botës.

108
Gjërat e përsëritura, e rikërkuara, pëlqehen.

432
Në këtë vëllim, dr. Rodika Radian-Gordon u përgjigjet një sërë
pyetjesh që lidhen me biografinë e Shkëlqesisë së Saj, duke filluar
me vitet e para të fëminisë në Rumani, pararendësit e të afërmit.
Stërgjyshi i saj nga nëna u vra duke luftuar për Bashkimin e Kombit,
më 1918. Prindërit e saj kaluan nëpër vitet e terrorit të Holokaustit,
por pa u deportuar. Zonja Rodika Radian-Gordon ka studuiar për
biologji dhe biokimi, duke marrë doktoratën pas një stazhi në
Universitetin e Oslos dhe në Universitetin Hebraik të Jerusalemit (në
Shkollën e Mjekësisë). Si diplomate, ajo e ka kuptuar se parimi
objektiv është mbështetja, me rrugën e dialogut, e së drejtës për të
ekzistuar, e legjitimitetit të Shtetit të Izraelit. Qeveritë edhe mund të
kritikohen, ama Izraeli është një shtet të cilit nuk mund t’i vihen në
diskutim të drejtat që gëzojnë të gjitha shtetet e tjera të botës. Këtë
nuk e kuptojnë fondamentalistët islamikë. Mohimi i Holokaustit
është një nga veçoritë e antisemitizmit.
Në vazhdim, Shkëlqesia e Saj ka folur për lidhjet e Diasporës
hebraike me Izraelin, për personalitetin e Rabinit të Madh Menachem
Hacohen, për themelvënësit e Shtetit të Izraelit, për arritjet e tij në
ekonomi, në shkencë, në fushën sociale; për marrëdhëniet me vendet
arabe, me vendet e tjera të botës, me Vatikanin, me O.K.B.-në; për
perspektivat e paqes në Lindjen e Afërme.
Në mbyllje janë trajtuar disa nga interferencat historike hebreo-
shqiptare, si, bie fjala: strehimi i Sabetay Zvi në Shqipëri (shekulli
XVII), ekzistenca e emblemës së Yllit të Davidit (Maghen David) në
flamurin luftarak të heroit shqiptar Skënderbej (shekulli XV), lidhjet
miqësore të mbretit Zog I me hebrenjtë dhe ndihmesa që ai dha për
emigrimin e Albert Ajnshtajnit në SH.B.A etj.
Një intervistë interesante, me të cilën Shkëlqesia e Saj dr. Rodika
Radian-Gordon ka dhënë një ndihmesë të rëndësishme.

433
 TEKAT E TRANZICIONIT
TOANELE TRANZIŢIEI
BALIL GJINI

Kaínas dhe Abelianë

Vite më parë, në kohën e Tollovisë së Madhe, diku në një katund, kam parë
një pamje të allasojshme: njerëz me lopata e kosore në sup (nja njëzet sosh)
ishin mbledhur rreth një pallati pesëkatësh dhe, duke valëvitur këmishat e
zbërdhylëta, duke ngritur dy gishtat përpjetë, apo makar edhe duke
vërshëllyer, bërtisnin: “Poshtë Krushova!... Poshtë Krushova!...” Sefte, i
çuditur prej pamjes, kujtova se mos kishim të bënim me një grup
revolucinarësh të vonuar, me një grup antirusësh, por jo!... Emri Krushov
dhe Hrushov ishte pothuajse një përkitje rastësore, sepse njerëzit protestonin
kundër banorëve të fshatit Krushovë, të cilët shteti i kishte shpërngulur në
fshatin e tyre dhe iu kishte dhënë apartamente banimi. Protesta, pra bëhej
kundër të huajve, ardhacakëve.
Njëhopshëm e kuptova se bëhej fjalë për një nga urrejtjet më të vjetra në
botë, atë midis Kainit dhe Abelit, i pari bujk (vendali), i dyti blektor
(nomad). Shekuj të tërë kanë kaluar, por pesha e rëndë e tyre s’ ka mundur
t’ i shuajë flakët e zeza të urrejtjes. Ato flakë bredhin nëpër qyngjet dhe
llagëmet e venave të akcilit prej nesh, brenda pusit të errët të subkoshiencës,
dhe sado i rëndë të jetë kapaku i kulturës që rreket ta mbyllë atë pus, ato
flakë përsëri dalin që dalin. Shembulli që sollëm më sipër është njeri sosh.

2.

Historia e Kainit dhe e Abelit, e vendasit dhe e të huajit, është historia e

Tjetrit. Gilles Deleuze ftillon se Tjetri është për ne një faktor i fuqishëm
hutimi, i cili na shkakton pa pushim hararet, ngase na shkëput nga mendimi
intelektual. Ardhja e beftë e Tjetrit hedh një dritë të lëmekur mbi një univers
të tërë objektesh të vendosura në periferitë e largëta të vëmëndjes sonë,
duke qenë i aftë t’ i shndrrojë ata në qendër. Ai e mbush botën me një
zhurmë të gëzueshme. Tjetri është ajo ëmbëlsi përafërish e përngjasimesh,
të cilat na lejojnë të ambientohemi në botë.

434
E dimë se bota me Tjetrin është ligësi, urrejtje, luftë, por nuk e dimë se çdo
të ishte bota pa tjetrin. Për këtë na ndihmon miti i gjenezës tek egjiptianët
dhe perëndia e tyre Ra.
Përreth janë ujrat e fjetura të Kaosit dhe kurrgjë tjetër. Ra-së i duhet të
imagjinojë një qënie tjetër, por bota është e varfër me modele, ose më sak
është fare e virgjër sojesh. Atgrimë Ra bën një orvatje sforcuese, imagjinon
vetveten në formën e një hijeje të errët, e cila i rrotullohet përreth, i vjen
vërdallë, e përkëdhel në ije, i merr fallusin e tendosur dhe pikat e spermës ia
shpraz në gojë. Kur të vijë koha, së bashku me pështymën, ajo do të nxjerrë
nga goja fëmijët Tefnut dhe Shu. Por ne kemi gjasën të sendërgjojmë edhe
diçka tjetër: pikërisht hijen e zezë të trupit të vet, që aty zgjatet dhe aty
shkurtohet, Ra mund të priste me gërshërë dhe ta mbillte me kalema brenda
vetvetes për t’ u shumuar. Por me sa duket s’ ishin ngjizur akoma pemët për
ta huazuar këtë arketip shumimi.
Është interesante të vërehet se Ra është mashkull, ose më së shumti një
perëndi deledashe, dhe se organi pllenues është goja, e cila ruan rolin e
seksit horizontal. Ato pika të pakta sperme do të jenë zanafilla e përrenjve
dhe e lumenjve njerëzorë të mëvonshëm. Por këtu jemi të prirur të
kundrojmë vetëm atë ndjenjë hutimi e çorentimi që i shkakton Perëndisë
mungesa e tjetrit, të huajit.

3.

Në një shtrirje kohore prej mijra e mijra vjetësh, mbi ngastrat folklorike për
të huajin, nomadin, është formuar një shtresë e trashë lymi poshtërues, sepse
nga ca qyngje të vjetra janë shkarkuar bërsi urrejtjesh, ujra të zeza racizmi.
Jabanxhi, beduin, muhaxhir, arixhi, refugjat, katundar, cigan, kokëpalarë,
çifut,... janë vetëm disa nga currilat pezhorative që vazhdojnë të derdhin
llum në fushën e leksikut.
Ndërkaq duhet thënë sheshazi: ardhacaku, për shkak të rrezikimit të qenies,
mobilizon të gjitha forcat e nënvetëdijes së tij dhe ka një syçelësi të
pashoqe. Ai ka forcën gjalluese të barërave të egra, forcën e tyre egërshane,
vrullin dhe ardhangien e tyre, si dhe parfumin e fortë cuknisës të malit.
Teksa vendaliu ka krijuar jetën e qetë rutinore, me tarbietet patriarkale,
kafenetë e pira mbasditeve plot llogje dhe klishe steriotipe të menduari,
ardhacaku është bash guri që bie “bëlldum” mes ujrave të fjetura të këtij
moçali.
Vendaliu është denbabadenasi: vini re skelitin e gjatë e kësaj fjale: halat e
saj janë kreshpëruese, krokodilore, të trohisura si brisk . Kemi parë me çfarë
përbuzje i trajton media dhe shtypi ata që kanë ardhur nga veriu dhe rrinë në
Bathore. Vetë fjala “bathë” të kujton perimen monokotiledone, si një fasule

435
pllaqi, të shtypur, budallaqe, të troçtë, kaba. Bathore: gati-gati shqiptohet
Bythore.
Simetria që kërkohet si mbështjeje për të mbajtur imazhin është “tironsi” i
vjetër, denbabadenasi. Ndërkohë që ne e dimë se ky tirons s’ është kush
tjetër veçse hallvaxhiu injorant, me brekushe e tespie. Është njëlloj sikur
njurorkesit të sotëm t’ i vendosësh për balancë indigjenin e djeshëm me
pupla në kokë e tatuazhe në shpinë. E gjithë kjo urrejtje e ka zanafillën tek
thika e Kainit...

4.

Por, me të vërtetë, ku e çoi thikën Kaini pasi vrau vëllanë, Abelin? E nguli
në mishin e tokës dhe ende s’gjendet dora ta shkëpusë andej? Apo mos vallë
kjo thikë është tjetërsuar dhe ka marrë pamje e dukje të tjera? P. sh, a mos
vallë është selvi e mbirë pranë varreve, pranë kishave? Apo mos është
modernizuar dhe ka marrë pamjen e një bajonete karabine, apo është bërë
majë rakete?
Po sikur të hamendësojmë se është flakur në det dhe, siç thotë në një poezi
Robert Sabatier, është bërë peshkaqen që vërtitet detrave dhe oqeaneve?
Apo, mos vallë, ajo thikë s’ është pos tjetër veçse habia jonë e shfaqur në
formën e një pikçuditëseje (!) ? S’ e dimë.

5.

Më vjen në hatër një shprehje e Diktaturës: shqiptari është i lidhur me

atdheun si Anteu me tokën. Cok tek figura mitike e Anteut kemi
shëmbëlltyrën më të mirë se si simboli tjetërsohet në të kundërtën e vet, në
diabol.. Anteu ishte biri i tokës, vendaliu. Në të gjitha ftillimet mitike
këmbët e tij përfytyrohen si rrënjë pemësh, a zarzavatesh, të lidhura
pazgjithshëm me tokën. Toka i ushqen me plehun e vet këto rrënjë, i rrit, i
zhvillon. Aty qëndron dhe forca e tij mitike, tek toka. Të gjithë nacionalistët
janë kapur pas ikonës së tij. Ta duam atdhenë si shqiponja folenë. Atdheu
është krijuar nga hiri i të parëve. Anteu është heroi i klisheve të gatshme,
rutinori, i frikuri, provinciali.
Ndërkohë Ikari është kuturisësi, aventurieri, ai të cilit shtëpia i bëhet varr
dhe mëton hapësirat e gjera. Sigurisht dëshirat e tij mund të kenë krahë të
dobët fluturash, krahë të lidhura me dyll bletësh. Ai edhe kur është rrëzuar
“bëlldym” përmbi tokë, krahët e balonës së tij s’ kanë bërë gjë tjetër veçse
kanë lëvizur ujrat e fjetura të moçaleve rutinorë të tokës. Ikari s’ ka varr.
Toka e Anteut është shtëpia e qenies, kurse qielli i Ikarit është hapësira e
fantazmave. Anteu ka lenë nga pas djepe, Ikari ka lënë më shumë varre.

436
Nuk e dimë nëse miti e merr rrjedhën tek burimet e Testamentit të Vjetër,
apo ngjet e kundërta.

6.

Gjurmët prehistorike prej Abelit biblik gjer tek Abili i sotëm bashkëkohor
janë fshirë, sepse, po të perifrazonim Agambenin, ardhacaku ka humbur çdo
të drejtë dhe nuk i rresht përpjekjet për t’ u asimiluar në gjirin e një
identiteti të ri, në këmbim të një përçmimi të sigurt.
Por është një etni që nuk e pëlqen këtë përçmim. Ata janë arixhinjtë,
mbartës të një qytetërimi të kahershëm, me muzikën e çuditshme, ritualet
stinore, me sjelljet e shpenguara, dhe veçanërisht me zjarret. Pranë atyre
zjarreve ata mblidhen ritualisht, hedhin në ta thërrime buke, a thërpele të
gjelbra marsi, dhe mërmërijnë formula lutjesh, a magjish. Tek ai zjarr është
flaka e moçme e Heraklitit, elementi zanafillor i gjenezës së botës. Abelianë
të poshtëruar prej qytetërimeve tona, nisen në shtegtimet nomade, mbi
samare mushkash mbajnë djepet e varur anash.
Në Shqipëri nuk ka më të poshtëruar se ata. Ky vend e ka të pamundur të
pranojë kulturën e Tjetrit. Të katundarëve, ciganëve, vllehërve e me radhë.
Ai i fut të gjithë poshtë tendës strehëngushtë së përemrit “Ata”.

7.

Ata... fonemografia e të cilëve është aTa: T-ja është vetvetja krahëhapur (pa
kokë), e cila ka formën e një balance egocentriste, kurse a-të janë modele të
parëndësishme gështenjash, iriqësh, a buburecësh të tjerë...
E dimë se shumë nga vendalinjtë e vërtitin çengelin e argumentave në muret
e bedenat e të djeshmes, të krenarisë historike, dhe bash kur ngjiten tek këto
bedena tundin një flamur të lerosur për faqe të zezë. Janë më së shumti
njerëz që duke mos patur një madem vlerash brenda vetvetes e kërkojnë ato
së jashtmi: tek etnosi kolektiv, tek eshtrat e ngjarjeve varrosur në gropat e
kujtesës. Dhe në mundshin të gjejnë makar një eshtër të vetme, e tundin atë
në erë, e varin si hajmali bizoni në qafë.
Urrejtja e bujkut ndaj nomadit, vendaliut ndaj jabanxhiut, evropianit ndaj
refugjatit, mund të jetë më e hershme dhe se vetë motivi biblik. A s’ e
ndjeni tek kjo urrejtje duhmën e tufave të bishave, sytë lëbyrës të ujkut kur
ndesh qengjin, zilinë e pagjasshme të hardhucës për zogun?
Po pyetja mbetet: ç’e bëri thikën Kaini pas vrasjes? A mos vallë e hodhi në
humnerë? Sepse qysh atëhere dhe deri më sot, siç vëren Lacani, njeriu
s’është gjë tjetër veçse banori nomad i greminës...

437
 ARTE

BAJRAM SEFAJ

Një njeri, sa një qytet...

(Ri)botohet me rastin e dyvjetorit të vdekjes se piktorit Irahim
Kodra. Vepra artistike e këtij piktori të madh shqiptar, për të
cilin poeti francez, Paul Eluard, atëbotë kishte thënë: “Kodra
është primitivi i një civilizimi të ri”, është e njohur dhe tejet e
çmuar në të katër anët e botës.

Milano

Para se për piazza del Duomo, për piazza San Fidele, për piazza de la Scala,
para se për Galleria Vittorio Emanuele i dytë, para se për katedralen vetë,
apo për Teatro alla Scala… me një fjalë, para se për të gjitha sheshet,
monumentet e kulturës dhe të historisë, me të cilat ky qytet është i pasur dhe
i stolisur dendur, shekuj me radhë, me të shqiptuar të emrit të tij, në
mendjen e çdo vizitori shqiptar, shfaqet pamja e piktorit tonë të çmuar e me
famë botërore, Ibrahim Kodra. Në bredhjet e shpeshta dhe të kamotshme
pas krijuesve shqiptarë, anëve të ndryshme të Evropës, jo një herë, kam
përsëritur të vërtetën – se, një njeri shpesh bën, vlen, sa një qytet i tërë!
Ashtu edhe është, njëmend. Ja dëshmia! Sa herë shqiptohet emri i qytetit
italian Milano, aq herë në mendje të vjen piktori ynë, Ibrahim Kodra.
Kështu është edhe me piktorët dhe krijuesit tanë të tjerë të shquar që, në
rrjedhë vitesh, jetojnë e krijojnë jashtë trojeve të Atdheut. Po mos t’ishte
Gjelosh Gjokaj, fare pak do të dinim për qytetin Ausburg të Gjermanisë, po
mos t’ishte Viktor Eftimiu, Eqrem Çabej, Lazgush Poradeci, Aleksandër
Drenova - Asdreni, po mos t’ishte Aleksandër Moisiu, po mos t’ishte
Theofan Sotir Noli, Faik Konica e shumë e shumë krijues të tjerë dhe
veprimtarë shqiptarë, sigurisht se shumë më pak do të dinim për, Parisin,
për Bostonin, për Gracin, për Konstancën, për Luganon… e kështu më
radhë. Ky pohim, ndoshta më se miri kasniset me këtë shembull. Kush do të
kujtohej se në ç’vend dhe, a do të mund ta gjende fare në hartë qytezën e
vogël, me emrin Raçibuzh, që gjendet në një cep provincial të Polonisë, po
të mos jetonte e krijonte atje, piktori akademik shqiptar, Zyhdi Çakolli, nga
Peja e kështu më radhë.
Kështu, akëcilit shqiptar, gati pa përjashtim, sa herë i jepet rasti të kalojë
nëpër këtë qytet, dhe të qëndroje aty për kohë sa do të shkurtër, sa për një

438
kafe, ose sa është ajo mes dy trenash, apo mes dy fluturimesh avioni,
përpara se në Milano të Kodra, fitohet përshtypja se ishe të Kodra në
Milano.

Dy jubiletë e një jete të madhe

Një ditë vere me vapë të vitit 1998, vërtetë në Milano nuk ishim për të
vizituar këtë qytet të lashtë dhe, për kush e di të satën herë, t’i mrekullohemi
bukurisë se tij përrallore, kur përnjëmend, është i pasur dhe i stolisur me aq
shumë shtresa përlash e margaritarësh, në kuptimin historik, kulturor dhe
artistik të fjalës. Në Milano, me fuqishëm se asnjëherë më parë, kësaj radhe,
na grishnin, dy data jubilare, përnjëherë, të Ibrahim Kodrës. Ishte
tetëdhjetëvjetori i lindjes tij dhe gjashtëdhjetë vjetori i jetës se pasur
krijuese dhe artistike, të këtij piktori të madh shqiptar, në Itali. Dy data të
mëdha, dy arsye madhore dhe, dy ftesa të pakapërcyeshme për të marrë
rrugë, sado e gjatë dhe mundimshme qoftë ajo, te Kodra, në Milano. Ky
rrugëtim bëhet me qëllim që jeta dhe karriera e bujshme e Kodrës, të
shpalosën përmes shumë e shumë pyetjesh të sajuara me kujdes e respekt,
në të cilat do të merren përgjigjet e gjalla të bardit shqiptar, të artit të
pikturës, z. Kodra. Si shumë herë më parë, edhe kësaj radhe, nuk mund të
fshihej krenaria kur, njëmend, në një djep të lashtë të pikturës, të
arkitekturës, të letërsisë dhe të të gjitha gjinive të arteve, në përgjithësi, të
arteve pamore në veçanti, të këtë arritur të hedh aq shumë shkëlqim emri
dhe vepra artistike e një shqiptari, me origjinë nga një fshat, me emër të
çuditshëm, Ishmi, që shtrihet, si të fshihet, mes kodrinash, të rrethinës së
Durrësit, bregdetar. Meqë asaj ditë të nxehtë korriku, Kodrës i shkonim të
pajisur me një kamerë televizive, natyrisht se pos pyetjeve të hartuara që më
parë, kishim hedhur në letër një sinopsë, një skenar, (të quhet kështu
kushtimisht) duke provuar të figurojnë në të, sa më shumë pamje e hijesa që
do t’i shkonin përkrah fjalës se gjallë të piktorit. Paramendohej që
meditacioni rreth temës – një njëri sa një qytet! - të ilustrohet me pamje sa
më gjegjëse, sa më të gjëra, sa më të gjalla, si në kërkim, të qytetit të
Milanos. Gjithnjë në lëvizje, si në gjurmim të beftë, rrugëve e shesheve të
tij, për të ardhur te Piazza Lagosta, pranë godinës së pallatit, brenda atij
pallati, për të trokitur në portën e apartamentit-studio, ku Ibrahim Kodra
jeton e punon, këtu e gjashtëdhjetë e pesë vjet të shkuara. Skenari, pastaj,
parashikonte edhe njëmijë e njëqind detaje e hijesa të tjera të këtij qyteti me
traditë të lashtë kulturore dhe artistike. Me dëshirë do të xhirohej, jo vetëm
çdo rrugë e rrugicë, por edhe çdo gur e dru, që ka çfarëdo lidhjeje me jetën
dhe krijimtarinë e piktorit tonë, në këtë qytet. Para shumë të tjerash, synohej
të xhirohej afresku i Kodrës në ballinën e jashtme të murit të restorantit
«Brera da Franko», si ilustrim të kallëzimit, të një si anekdote, kur për
katërmbëdhjetë vjet, tre muaj e njëzet ditë rresht, Kodra ishte ushqyer pa

439
pagesë në atë restorant, duke ia marrë kështu, rekordin që e mbante, deri
atëherë, piktori italian, ai me emrin Tintoreti. Për fat të keq, as muri, prandaj
as freska e Kodrës, as restoranti vetë, nuk ekzistonin më. E gjallë dhe e
freskët ngelte vetëm anekdota që kallëzohet edhe sot për këtë kontratë
origjinale të pronarit të restorantit me piktorin e madh shqiptar, të ditëve të
fillimit të ndërtimit të karrierës tij, kur nuk ishte në gjendje të lakmueshme
materiale e financiare. Kaptinë në vete parashikohej xhirimi i Akademisë
Brera. Akademi kjo, ku piktori ynë, krahas zënies së mësimeve e magjive të
lojës se vijave dhe të ngjyerave, që do t’i çelin rrugë të shndritshme drejtë
portave të mjegullta, atëbotë, të artit të pikturimit, mësonte edhe për artin e
jetës, të dashurisë, të bohemisë e të tjera. Sinopsa parashihte edhe shumë e
shumë xhirime e piketime, natyrisht, jo vetëm në Milano, sa do që është
«metropol i artit modern», por edhe në Romë, ku Kodra kishte bërë ditët e
para në Itali. Poashtu parashikohej zbritja në qytetin e «detit magjik», në
Pozitano. Qytet ky, me të cilin piktori është i lidhur ngushtë, emotivisht dhe
emocionalisht. Aq sa edhe për qytetin e Palermos ku, pothuaj se, çdo stinë
vere, hap ekspozitë të vetën. Shumë prej këtyre ekspozitave, kritikët,
studiuesit dhe njohësit e tjerë eminentë të arteve pamore, i përgëzuan dhe i
vlerësuan si prezantime antologjike të mjeshtrit shqiptar të pikturës.
Natyrisht se harku i synimeve për xhirime gjithandej, as për së afërmi nuk
përfundonte me kaq. Kishte edhe shumë për t’u xhiruar e filmuar. Qyteti
mesdhetar francez, Cannes, bie fjala, ku Kodra kishte takuar të madhin
Pabllo Picasso dhe kishte ekspozuar bashkë me të dhe të tjerë. Pastaj qyteti i
Romës, ku Kodra, në vitin l948, kishte takuar dhe ishte njohur me Picasso-
n, me rastin e Kongresit të Paqes. Bashkë me këtë piktor Kodra kishte
ekspozuar edhe në Spanje, në vitin 1954. Synoheshin sa më shumë xhirime
ilustruese, jetëshkruese të duhura për pasurimin vizual të telekronikës
kushtuar Kodrës dhe veprës se tij. Pa çare duhej zbritur në Paris, sa për të
xhiruar ambientet, ku në vitin 1971 Kodrës i jepet medalja e artë
ndërkombëtare e shkencës, artit dhe letrave të Akademisë Franceze. Por
edhe galeritë e mjediset e tjera, ku Kodra ishte paraqitur me ekspozita të
veta apo në grup me të tjerët. Në këtë shteg, si mund të anashkalohej
Lugano, pa pamje e motive të xhiruara në këtë qytet mbi liqe, të cilin Kodra
e do(nte) aq shumë, jo vetëm pse është i mrekullueshëm, jo vetëm pse është
«qytet ideal» siç e quan(te) Kodra, por mbase, pse emri i këtij qyteti është
ngushtë i lidhur me aktorin e famshëm shqiptar të artit teatror, Aleksandër
Moisiun, ku edhe sot e kësaj dite, në afërsi të këtij qyteti, gjendet varri i
mbretit të artit teatror, në përmasa botërore të gjysmës se parë të shekullit të
kaluar. Natyrisht se, kompletimi i këtij dokumentari as që mund të
paramendohej pa xhirimet e fshatit të lindjes se piktorit, Ishmit. Pa xhirimin
e Durrësit, ku Kodra hedh në letër vijat e para të jetës dhe të karrierës si
piktor, kur një italian ia bleu kavaletën e parë. Pa pamjet nga Tirana ku
Kodra, pos tjerash, kishte ndjekur mësimet në Liceun artistik, ku kishte

440
takuar skulptorin me famë, Odhise Paskalin, ku kishte bërë panotë e filmave
që shfaqeshin në Tiranë, midis të tjerëve edhe atë në të cilin rolin kryesor e
lozte aktorja më e famshme italiane e kohës, ajo me emrin Maria Denis, me
të cilën e njoftoi gazetari i njohur shqiptar i kohës ai me mbiemrin Shundi.
Nuk bëhej dot. pa Tiranën e kohës kur Kodra bëri edhe ilustrimin e
kopertinës se romanit të njohur, «Sikur t’isha djalë» të Haki Stërmidhit, ku
… mbolli kujtimet më të paharrueshme të fëmijërisë, djalërisë dhe të rinisë
së tij të hershme. Të asaj Tirane kur në vitin e afërt 1996, me rastin e 78
vjetorit të lindjes në Shqipëri, i jepet titulli «Nderi i Kombit» Në këtë
manifestim ishin të pranishëm dhe me prezencën e tyre e madhëronin këtë
akt solemn, dy shkrimtarë të mëdhenj, ndër më të shquarit e shekullit të
kaluar, Ismail Kadare, shqiptar, dhe Ernesto Sabato, argjentinas, me origjinë
shqiptare. Në këtë kronikë sigurisht se duhej të hynin pamje nga ambientet e
«pishave të Deçanit», ku Kodra, në vitet e shtatëdhjeta, kishte rastin që, në
gjirin e Kolonisë tradicionale verore të artistëve dhe të krijuesve shqiptarë,
në Deçan, t’i kalojë disa ditë bashkë me ta, për t’i njohur ata, më mirë e më
thellë. Nga kjo njohje e përafërt Kodra do të përfitojë që, një ditë, të flas me
kompetencë e të shkruaj me përkushtushmëri, mbi poezinë dhe artin e tyre.
përgjithësisht, në një ese të tij të thukët. Apo ndoshta duhej marrë edhe
imazhet e Prishtinës, ku Ibrahim Kodra, për herë të parë ekspozoi, në trojet
shqiptare, pas aq shumë e shumë vjetësh në ekzil. E kështu me radhë.
Ngjashëm me kasnisjen e kopertinës se romanit emblemë të letërsisë shqipe,
«Sikur t’isha djalë», gjë kjo që kishte ndodhur në Tiranën e djalërisë se tij të
hershme, gjatë qëndrimit në Prishtinë, Kodra kishte gjetur kohë, energji dhe
motiv, për një kasnisje tjetër. Kësaj radhe jo vetëm të kopertinës por edhe të
shumë faqeve të tjera (të brendshme) të një përmbledhje poezish për fëmijë,
«Përrallat e vatrës», të poetit të shquar kosovar, Qerim Ujkani.

(Sa) shumë dashuritë e maestros Kodra!

Sa i takon pjesës foljore të dokumentarit, ambiciet ishin shumë më të

mëdha. Synohej marrje dhe regjistrim i çdo fjale e mendimi të artistit.
Natyrisht, e në rend të parë, ato mbi artin. Mbi poezinë. Mbi letërsinë, mbi
filozofinë. Mbi filmin, teatrin, muzikën… Për t’i sistemuar sa më mirë e për
të marrë përgjigje sa më kuptimplota, sa më gjegjëse dhe sa më shkoqitëse
në këto pyetje vargmale, synohej që mjeshtri Kodra te vihet, midis
shkrepave të disa dashurive më të mëdha në jetën e tij. Pyetje, pra, shtruar
gjithnjë përmes dashurive. Nga dashuria ndaj femrës. Kësaj krijese
misterioze kur, e para zgjon, e trazon këtë ndjenjë të thellë e plotë lëngatë,
te njeriu. Aq më parë te artisti, kur, në të shumtën e rasteve, qëllon të ketë
shpirt bohemi. Dashuria e dytë e Kodrës, ndoshta edhe më e madhe se e
para, është piktura. Dihet. Dashuria ndaj muzikës. Kësaj pyetje apo
kapitulli, sigurisht se do t’i printe loja e Kodrës në kitarë apo, qoftë edhe në

441
ndonjë instrument tjetër muzikor. Për të dalur, kështu te mendimi i tij i
shkoqitur, mbi artin e muzikës. Preferencat e deri të sajimi autorial, i veprës
muzikore të tij. Asaj me titull «Zëri i kambanave», në la maxhor. E katërta
dashuri e Kodrës, është poezia. Dëshmia më e mirë, për këtë pohim, janë
vargjet e poezisë së tij me titull «Unë kërkoj». Lë të ndjekim bashkë vargjet
e kësaj vjershe, plotë porosi filozofike.

Unë kërkoj

Djalosh kapedan
A s’më thua që nga vjen
Ti, se në luftë paske qenë
rrëfemë në e ke parë të dashurin tim?

Vogëlushja ime e mirë

Fytyrëbardhë si vetë dëbora
Unë që kthehem nga fushat e betejës
Të dashurin tënd s’e kam parë.

Vogëlushja ime e mirë

Që ngrys netët n’ato fusha,
S’mund të shihemi më,
Sepse i dashuri yt u vra.

Vogëlushja ime e mirë

Me sy të përlotur,
Në të shtyftë dashuria,
Mendoj se do të jem për ty.

Ah, djalosh kapedan,

Si vetë dëbora n’ato maja,
Nuk shkel zjarrin e zemrës sime,
Qofsh gjeneral.

Po, moj vogëlushe,

Që ngrys netët në ato fusha,
lotët terna sytë,
se jam unë i dashuri yt.

Dashuria ndaj sportit...

Dashuria ndaj sportit. Dihet mirë se Ibrahim Kodra, jo vetëm në rini, por
gjatë gjithë jetës së tij të stuhishme, ishte një dashamirë i madh i sportit. Në

442
rini ai, pos që shquhej si flakës i gjyles dhe çekiçit, ishte i dalluar edhe në
sportin e notit. Ai vazhdoi, deri në ditët e pleqërisë së thellë, vallen me këtë
dashuri! Dashuria ndaj vendlindjes, është e papërgjumur kurrë. Dashuri që
nuk soset (shpenzohet) kurrë. Dihet, si për të gjithë e, veçmas për ata që
digjen e piqen në shkretëtirën e mërgimit, edhe për piktorin tonë të shquar,
dashuria ndaj vendlindjes ishte dhe mbeti dashuri që nuk shteret kurrë.
Dashuria ndaj fshatit Ishëm, ku është lindë, para disa deceniesh. Dashuria
ndaj Durrësit. Ndaj Tiranës… Dashuria ndaj Shqipërisë. Kur për asnjë çikë
mbrapa nuk ngel dashuria ndaj Prishtinës, Prizrenit, Deçanit, Lubotenit
plisëbardhë… Dashuria ndaj Kosovës, përgjithësisht. Ashtu siç është e
madhe dashuria e tij ndaj trojeve shqiptare të arbëreshëve në Itali. Kur poaq
e madhe është dashuria dhe malli i tij për Çamërinë dhe për trojet shqiptare
në Serbi, në Mal të Zi e në Maqedoni. Megjithatë, maestro Kodra, nga ai
mozaik trojesh shqiptare, megjithatë, pas aq shumë vjetësh në mërgim, të
parën vizitoi Kosovën. Ndodhi kjo në verën e vitit 1968. Me atë rast, pos që,
para artdashësve të Prishtinës, dhe përgjithësisht para publikut të gjerë të
Kosovës, u paraqit me ekspozitë vetëm, kishte takime dhe kontakte, të
ngrohta e vëllazërore, më piktorë, në rënd të parë, por edhe me shkrimtarë,
me poetë, me gazetarë… dhe më njerëz të rëndomtë. Qytetarë të thjeshtë që
gjakonin e dëshironin ta takojnë, të shohin, shijonë e përjetojnë artin e tij, të
shfaqur në ekspozitë…Në këtë pyetje-konstatim, përgjigjen më të mirë të
Kodrës e gjejmë, në librin e tij, me titull «Kujtime» të cilin, sikurse dihet, e
nxori në dritë Shtëpia botuese «Onufri» e Tiranës. Ja fragmenti me titull :
«Në Kosovë, mes Shqiptarëve» që e riprodhojmë, në tërësi ngase imponohet
me origjinalitetin dhe spontanitetin e tij rrëfyes.

Në Kosovë, mes Shqiptarëve

«Më 1968 çela një ekspozitë në Prishtinë, në Kosovë. Për mua ish një
ngjarje e paharruar – ish kthimi në Atdhe, po shprehem në mënyrë letrare –
sepse gjer më atëherë nuk kisha pasur lidhje kulturore me shqiptarët e
Ballkanit në përgjithësi, dhe në veçanti me ata që jetonin në (tash, ish)
Jugosllavi. Kurrë nuk pandehja se mes shqiptarëve të Kosovës – Metohija,
siç e quanin asokohe, ish ngritur një industri kulturore e përbërë nga gazetat,
revistat, teatrot, shtëpitë botonjese. Mu dha rasti të piqem e të vlerësojë disa
vjershëtorë, shkrimtarë, artistë dhe muzikantë. Gjithçka zuri fill me një
shkrimtar që zbriste nga Zagreb, një farë Joja Ricov, që dëshironte t’i jepja
një intervistë për të përjavshmen Telegraf e cila u kasnis më pas e
shoqëruar me disa nga punimet e mia. Artikulli u këndua me interes nga
Aleksandër Stipçeviq, i cili duhej të kish lidhje të vjetra gjaku me shqiptarët
posa pat shkruar dy vëllime mbi artin e Ilirëve - që janë stërgjyshërit e
shqiptarëve. Ai njoftoi disa profesorë të Universitetit të Kosovës, që
pikërisht në ato vite po hidhte hapat e para. Kështu në studion time ia behu

443
Nehat Islami drejtor i gazetës «Rilindja» të Prishtinës dhe pak kohë më pas
me ftuan që të çel ekspozitën. Për mua ish sukses i madh, mjafton të shihje
pritjen që më bëri jo vetëm shtypi në Kosovë por edhe në Beograd, siç ishin
gazetat Politika, Lufta etj. Me prekëse ishte pritja që më bëri Bekim Fehmiu
– aktori që mbuloi rolin e Uliksit – i ardhur nga Londra, pasi atje punonte
një film, i cili mori pjesë në përurimin e ekspozitës. Ymer Shkreli në fletet e
gazetës « Rilindja » të datës 8 gusht të vitit 1968 do të
shkruante: »Megjithëse ekspozita e Ibrahim Kodrës u çel gjatë sezonit të
verës, mundi të tërhiqte një numër të madh admiruesish të arteve figurative
të Kosovës. Ekspozitën e vizituan 13.000 vetë. Një numër kaq i madh
shikuesish nuk është parë në asnjë shfaqje tjetër në Prishtinë». Ekspozita u
çel në hollin e Teatrit Popullor. Historia e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë –
rreth dy milionë – mund të ketë vetëm një titull : »luftën për çlirim dhe për
njohjen e krenarisë se tyre kombëtare». Këtë krenari, në krye turqit e më pas
serbët e kanë shkelur pa prerë duke u përpjekur që të mbysin me pahir. Në
letërsi kjo dëshirë quhet «domosdoshmëri e mallkuar» që haset në të gjitha
shkrimet ose pothuaj të të gjithë autorët e çfarëdo vërse qofshin. Ka pasur
edhe syresh që me cinizëm racial i kanë quajtur shqiptarët «njerëz me
bisht». Vjershëtori Esad Mekuli, një nga kokat e letërsisë së re pas luftës së
dytë botërore, shfren me zgjuarsi në një ndër poezitë e tij davanë e atij bishti
tek shqiptarët : «është një tërkuzë me të cilën lidhin kizën në brez, që lipset
për punë të lodhshme dhe mund ta shohësh paksa nëpër shalë. Është arkaja
e vuajtjes por edhe e qëndresës». Në përshkrimin që këta vjershëtorë i bëjnë
vuajtjes së njerëzve të atij populli ndeshemi me një ngarkesë të madhe
emocionale. Një emocion i tillë shfaqet tek poezia e Enver Gjerçekut, pas të
cilit njerëzit e letrave nuk mund t’i vendosë mbi nivelin e jetesës se një
kombi të rrëgjuar nga uria, siç është Kosova. Përpjekja që bëhet për të
gatuar çorbën në sofrën e një shtëpie – mundësisht në sofrën e vetë autorit,
duke parë tërë autobiografinë që sundon në të gjithë veprën e tij – është
kthyer në një rit, në venom që përsëritet paçka se qëllimi i saj objektivisht lë
për të dëshiruar. Kështu, në qendër të poezisë shfaqet nëna që shtron
«sofrën» (një tryezë e rrumbullakët një pëllëmbë nga toka) që grish
vocërrakët të ulen, ndonëse s’ka gjësendi për të ngrënë. Me anë të
shkrimtarëve kam arritur të njoh një krahinë tërheqëse që jetonin akoma së
toku sipas natyrës «primitive» dhe kjo me pëlqen. Aty do të gjesh dhe sot e
kësaj dite disa mënyra jetese që tashmë janë lënë prapa nga pjesa tjetër e
Evropës. Ky përshkrim nuk lartëson vlerat, madje as i përdhos. Këtë
kontradiktë e përjetojnë personazhet e romanit të famshëm «Heshtja e
armëve» i Ramiz Kelmentit. Kosova dalëngadalë por pa u ndalur po i lë
prapa këto kontradikta. Kultura e shqiptarëve të ish Jugosllavisë është
mbushur me këto kontradikta, por identiteti kombëtar mbetet një urë lidhëse
dhe bashkimi. Në katundet ku kohë më kohë mungon drita elektrike dhe
nuk ka rrugë kryesore, njerëzia jeton çdo ditë lidhur me forma arti shumë të

444
shpërndara, siç janë muzika dhe gojëdhënat Të mos e zëmë ngoje formën
paraletrare e cila është kuvendimi, që rëndom merr ngjyra zakonore e të
jashtëzakonshme. Ende ruaj në mendje një kujtim të ëmbël për ato vise të
magjishme dhe për njerëzit që me mua u treguan shumë të dashur».

Të gjithë shkruan(m) për Kodrën

Ky s’ishte tjetër veçse një evokim rasti i mjeshtrit Kodra, thadruar në

kujtesën e tij mbi Kosovën, artin dhe njerëzit e saj, ashtu siç i ka parë dhe i
ka përjetuar, tash e më shumë se dyzet vjet më parë. S’do mend se,
ndërkohë, në Kosovë gjithçka ka ndryshuar, në kuptimin e bardhë të fjalës.
Në këtë pjesë të rrëfimit të vetë, mjeshtri Kodra, ndër të tjera përmend,
emrat e vetëm dy gazetarëve shqiptarë nga Kosova, Nehat Islamin dhe
Ymer Shkrelin që kanë shkruar për të dhe artin e tij. Kurse në librin
monografik « Ibrahim Kodra – prezentazione di Carlo Bo», botim i vitit
1987, në regjistrin nga madje 252 autorë që me shkrimet e tyre e kanë bërë
të gjallë e të njohur, në të katër anët e botës, veprimtarinë artistike të tij,
midis të cilëve më i shquari është shkrimtari italian me famë botërore, Dino
Buzzati, gjendet, më së pakut, edhe një njëzetësh autorësh shqiptarë, jo
vetëm gazetarë e publicistë por edhe poetë e letrarë. Duke filluar nga Azem
Shkreli, Anton Pashku, Ali Aliu, Teki Dervishi, Gani Hoxha, Sharr Hoxha,
Nehat Islami, Vehbi Kikaj, Ernest Koliqi, Rashit Krasniqi, Musa R.
Mehmeti, Demetrio Patituçi, Bajram Sefaj, Vehap Shita, Ymer Shkreli,
Hilmi Thaçi, Hajro Ulqinaku, Ana Maria Patituçi, Abdulla Tafa, (që është
autor i monografisë shumë të mirë me titull «Kodra një univers», botim i
ARTE, Tiranë 1992) dhe Fiqiri Sejdiaj.

Jam i lirë dhe nuk kam frikë nga vdekja!

Nga një bisedë e këtij të fundit, botuar në të përditshmen e popullarizuar të

Tiranës «Shekulli» të ditës se diel, 5 mars 2000, huazojmë, ad literam,
vetëm dy prej tyre. Jo pse nuk ishim kujtuar t’ia shtronim vetë, por, nga
frika mos janë delikate, intime, të rënda. Që prekin thellë në intimë, me
paragjykim se edhe mund të lëndojnë sedrën e piktori të madh. Ja, dy
pyetjet dhe përgjigjet e Kodrës në to. E para : »Si shpjegohet që nuk jeni
martuar asnjëherë?».
Kodra : »Oh, tre herë desha të martohesha, besa, e tre herë, për fat, lavdi
Zotit, shpëtova. Nuk u martova asnjëherë. Një herë, duke bërë dashuri, në
rini, e dashura ime më thotë : »Oh, Ibrahim, me shtrëngo fort!». Dhe unë,
kuptohet e shtrëngova. «Të lutëm më fort!» - me tha ajo përsëri. Dhe unë
përsëri e shtrëngova diçka më fort. «Më fort, më fort, më fort!» -me thoshte
ajo ndërsa me puthte pa pushim. Dhe unë e shtrëngova vërtetë fort, mirëpo,
në atë kohë diçka kërciti si gjeth i thatë dhe të dashurës sime i qe thyer…

445
një brinjë. Kur martohesh thyhen shumë gjëra. Largohesh nga miqtë, nga
shokët dhe shoqet, nga të afërmit, nga njerëzit e tu që i do fort. Martohesh
dhe çuditërisht mbetesh krejt vetëm. Kodra nuk mund të largohet nga shokët
dhe shoqet. Kodra nuk mund të pranojë të mbetet vetëm. Gjatë jetës sime
kam pasur plotë goca të reja. Kam shëtitur në Paris dhe Londër, në Romë
dhe Milano, në Amerikë, kudo dhe ju me thoni të martohem ! Nuk është e
mundur, kupton apo jo? Për këtë arsye nuk jam martuar. Shumë shokë me
kanë thënë : ke bërë shumë mirë Ibrahin që nuk je martuar! Të tjerët më
thonë të kundërtën. Unë vetë them se kam shpëtuar. Kam bërë mirë që s’u
kam hyrë telasheve të martesës. Merreni me mend sot në Milano ka 754
mijë divorce, çka do të thotë se në katër familje një shkatërrohet. E kupton
çdo të thotë kjo? Atëherë pse të martohesha? Që të ndahesha përsëri! Gruaja
ka luftuar dhe lufton për të fituar lirinë e saj. OK! Po unë pse duhet të
humbas lirinë time?! Sot punët e familjes kanë rënë shumë poshtë e unë
këto gjëra s’i duroj. Kur shkova në Ishëm, shumë njerëz me pyesnin të
habitur : « Si nuk je martuar, bre zotëri Ibrahim?». Ndërsa bisedonim këto
gjëra, një grup fëmijësh kalojnë të gëzuar, gjithë vrap para nesh. Dikush me
tha : »Zotëri Kodra, ju s’keni as fëmijë ». Atëherë unë e kundërshtova.
« Kam. Ja, këta janë fëmijët e mi » (qanë).
Dhe pyetja e dytë : « A keni frikë nga vdekja?».
Kodra : «E çfarë frike të kem nga vdekja, kur njeriu vdes sapo lind. S’kam
frikë. E kam thënë shpesh dhe kjo është filozofia ime. Jeta ime fillon sot.
Edhe nesër do të jetë sot, edhe pasnesër do të jetë sot, vazhdimisht. Miqve,
shokëve, gazetarëve, kritikëve e shumë të tjerëve që me kanë bërë të njëjtën
pyetje, unë u jam përgjigjur : jeta ime fillon sot !

Rikthimi në Shqipëri

I kthehemi edhe për një çast librit «Kujtime» të Ibrahim Kodrës. Ndalemi
pikërisht në faqen 68 të saj. Lexojmë tekstin me titull «Rikthimi në
Shqipëri». Kodra aty thotë kështu : »Siç kam pasur rast të rrëfej, gjatë gjithë
atyre viteve në Shqipëri kam ardhur vetëm dy herë. Më 1942 dhe më 1973.
Por kanë qenë raste disi të veçanta : të parën herë erdha gjatë luftës,
asokohe kur Shqipëria ndodhej nën pushtimin e Italisë, dhe herën e dytë
gjatë viteve të diktaturës komuniste të Enver Hoxhës. Pra, ishin çaste dhe
periudha në të cilat nuk mund të qarkullohej lirisht. Po ndërkohë Historia ia
ndërroi krejtësisht fytyrën Evropës sonë e më në fund kombi i vogël
shqiptar arriti të fitonte demokracinë. Ka qenë, pra them, një kënaqësi e
madhe, që në prill të vitit 1996 pranova ftesën e Presidentit Sali Berisha për
të bërë një udhëtim njëjavor në Shqipëri. Dhe kështu nga data 20-27 prill të
vitit 1996 kalova një javë në Shqipëri, plot ngarkesa, për të bërë një shëtitje
të detyruar, të lodhshme po të kënaqshme i shoqëruar nga bashkëpunëtori
dhe miku im Demetrio Patituçi. Nuk mund ta fsheh kënaqësinë kur mora

446
tok me dy shkrimtarë të mëdhenj siç ishin Ernesto Sabato dhe Ismail
Kadaré, vlerësimin më të lartë të shtetit shqiptar : d.m.th. çmimin «Nderi i
Kombit» me këto fjalë : »Ibrahim Kodra, gjatë gjithë kohës së qëndrimit të
tij larg Atdheut denoncoi me guxim të madh diktaturën orelljane dhe natën e
gjatë të komunizmit shqiptar. Për më tepër se dyzet vjet ai mbeti përkrahës i
të vërtetës së gjeniut të lirë dhe krijues i popullit të tij në tokën mike,
Italinë». Ato ditë m’u dha rasti të takoj një mikun tim të vjetër, shkrimtarin
Ismail Kadaré, dhe të njihja një emër të madh të letërsisë botërore Ernesto
Sabaton. Atë ditë nuk munguan edhe takimet zyrtare, ku arrita të njohja
figurat më me peshë të inteligjencës shqiptare. Kam arritur të takoj edhe
shokët e mi të lodrave, disa syresh janë bërë piktorë të njohur në Shqipëri.
Një ngjarje tjetër që më gëzoi pa masë ish kremtimi i 78 vjetorit të lindjes
sime, mbajtur nga Presidenti i Republikës në Galerinë Kombëtare të Arteve
të Bukura. Midis artikujve të shumtë që munda të këndoj atyre ditëve me ka
mbetur në mendje sidomos poezia që më kushtoi miku im vjershëtor, Visar
Zhiti.

Në ditëlindjen e mjeshtrit

Qirinjtë e ditëlindjes tënde

digjen mes nesh…
Ç’flakë të bukur që solle
Dritë peizazhesh
Ku mbiemri yt
prej kodrash pafund
ngrihet i praruar,
aq i blertë…

Mjeshtër,
edhe peneli i mikut tënd, Pikasos,
pena e Elyarit e Kuazimodos,
e Kadarésë,
vijnë sonte
e befas bëhen qirinj
Shtojnë vitet për datëlindjet
e mençurisë
zërin e flakëve
të urtësisë.

Me këtë rast, - vazhdon rrëfimin Kodra, - me ndihmën e një helikopteri që

më vunë në dispozicion autoritetet, munda të vizitoj mbarë Shqipërinë.

447
Sigurisht mes shumë qyteteve, vizitova me mall edhe vendlindjen time,
Ishmin, ku me habi e me interes vura re se nuk kish ndryshuar një qime që
kur e lashë shtatëdhjetë vjet më parë. Them vizitova me interes po sa pashë
fëmijë, gjë që tregonte se jeta ziente. Pata rast të shihja një fukarallëk të
madh por edhe dëshirën për të ecur përpara dhe sidomos dëshirën e ethshme
për të rrojtur sa më mirë. Më ka lënë mbresa pritja që më bënë a thua se isha
kampion futbolli a një yll i këngës që shkonte me makinë përpara turmës
dhe ajo brohoriste emrin tim. Por më shumë me ka lënë mbresa kuvendimi
me pleqtë e katundit që u sollën me mua sikur të isha rritur mes tyre. E
ndjeja se isha një prej tyre. Në fletët e para të këtij libri e kam përshkruar
Ishmin si një zonë të rrallë e të magjishme. Këtë përshtypje pata edhe kur u
ktheva me barrën e viteve mbi supe. Sytë e plakut e vërtetojnë më së miri
atë pamje që mbaja mend që fëmijë. Nuk e gjeta më derën e madhe që të
shpinte në oborrin e shtëpisë sime, e cila ngrihej mbi kodrën më të lartë të
asaj zone. Pjesa tjetër kish mbetur po ajo. Aty ndodhesha dhe unë, si një
zotëri që ka njohur frikën, lumturinë, makthin dhe bindjet e veta. Dhe duke
sjellë në mendje një baladë të vjetër amerikane, kam mundur të ndjej brenda
vetës një të vërtetë të pakundërshtueshme : ky dhé është imi, ky kaltërosh
është qielli ynë, kjo jetë është imja.

Vuajtja që nxit gjeninë!

Tash vjen koha kur xhiruesi ynë i vyer, i ish Televizionit të Prishtinës,
Lulëzim Shasivari, me syrin magjik të kamerës së tij, merr sa me shumë e sa
më mirë piktura mbi pëlhurat e dimensioneve, teknikave dhe fazave e
«epokave» të ndryshme, të mjeshtrit Kodra. Punime këto që paraqesin
rrugën e piktorit tonë nëpër dallgët e rrymave, kubizmin, apstrakizmin,
futurizmin e të tjera.
Pavarësisht se në regjistrin tonë kemi arritur të shënojmë titujt e madje 23
veprave të tij, pa kronologji datash kur ato janë krijuar dhe kanë zbritur nga
kavaleta e maestros, duhet shpresuar se kamera e xhirimit bën punën e vet
fisnike duke shpalosur, nëse jo tërë «atllasin tematik» të piktorit tonë,
atëherë, së pakut një pjesë të mirë të tij. Sigurisht se edhe mbi pëlhurat e
këtyre pikturave gjenden veprat që shënojnë ashtu të quajturën «periudhë e
artë» të Kodrës por edhe bredhjet e tij, pas vijave e shprehjeve të reja,
gjithnjë duke i mbetur besnik dorëshkrimit të tij autentik dhe origjinal. I
gjithë ky thesar që rrjedh para vështrimit të teleshikuesit eventual të këtij
dokumentari modest, të realizuar brenda vetëm dy ditësh me vapë sahariane,
siç bënte në muajin korrik të vitit 1998 në Milano, është fryt i punës
shumëvjeçare dhe titanike të Ibrahim Kodrës. Është fryt i flijimit, i vetmisë
robinsoniade dhe e i «vuajtjes që nxitë gjeninë». «Ngjyrën time
përfaqësuese e quajtën të kaltërtën. E kaltërta në të gjitha variacionet është
deti magjik i vendlindjes» - thotë, ndër të tjera, ky krijues i madh shqiptar

448
që, me të drejtë e quajtën edhe Everest i pikturës, në përmasa të gjëra.
Ndoshta kjo kaltërsi dominuese në pikturën e tij e ka zanafillën apo mbase
edhe prejardhjen nga dy burime. E para, ngase Kodra lindi buzë kaltërsisë
se detit Adriatik shqiptar, por edhe nga shkaku se rruga e tij e parë drejtë një
bote tjetër, ishte rruga e detit të parë : Durrësi, i Shqipërisë – Bari, i Italisë.
Duke vështruar me mall, një nga këto sajesa përrallore, të bukurisë se
ngjyerave dhe universit tematik dhe të porosive të urta që kumtojnë ato, apo
një krejt tjetër, ajo me titullin «arshitetto» t.m. su tela 80x70, në thellësinë e
pellgut të një nate plotë pikëllim, si i syrgjynosur që isha, diku nën kulmet e
Parisit, duhet të kam hedhur në letër, këto vargje që po i riprodhoj pa
përtesë!

sy të zgurdulluar
duar të prera
si në cung
një gisht i këputur
një dritore e thyer
ngjyera të trazuara
deri në shqetësim
mund të gjesh aty ndonjë muzicient
me kitarë të braktisur
me tela të këputur
jehun e një kënge
një këlthitje të thellë
për një trohë ajër të pastër
për një grimës qielli e dielli
për një ditë pa shi
për një gram liri
(B. Sefaj)

Poeti per Kodra!

Krahas Visar Zhitit janë edhe shumë e shumë poetë të tjerë të huaj de
shqiptarë, këta të dytët nga të gjitha trojet tona, që në raste e shkase të
ndryshme, të impresionuar nga vepra dhe personaliteti i tij, Kodrës i
kushtuan poezi të goditura dhe të nivelit të lartë artistike. Ishte ide fisnike
dhe projekt i qëlluar i mikut dhe bashkëpunëtorit të Kodrës, zotëri Demetrio
Patituçi, kur kishte vendosur që gjithë ato poezi që i kushtoheshin piktorit,
kudo që të jenë shfaqur, t’i mbledh e t’i botojë në një libër. Dhe, vëllimi me
poezi me titull Poeti per Kodra (con illustrazioni di Ibrahim Kodra), Poetët
për Kodrën (me ilustrimet e Ibrahim Kodrës), nën përkujdesjen e Francesco

449
Fusca dhe në botim të Grafosud, ka parë dritën e botimit dhe, shpresojmë se
ka gjete lexuesin e vetë gjithandej. Prandaj, mbase nuk është e arsyeshme të
flitet më gjatë për këtë vëllim me poezi që autorë të huaj dhe shqiptarë ia
kushtojnë maestros Kodra, pos të shënojmë (edhe njëherë) emrat e autorëve
ashtu siç janë radhiturën këtë libër të përgatitur mrekullisht në pikëpamje
teknike, grafike dhe estetike në përgjithësi. Sajuesi, Francesco Fusca,
kolonën e poezive të përmbledhura në këtë vëllim, e hapë me poezinë e vetë
Ibrahim Kodrës, atë me titull Unë kërkoj që piktori e shkroi në vitin 1981,
për të vazhduar me thënien e njohur të poetit francez Paul Eluard.” Kodra
est le primitiv d’une nouvelle civilisation”. Fill pastaj vjen poema e sajuesit
të këtij libri, Francesco Fusca, I pari mall (Il primo amore) në shqip e
italisht. A Kodra dhe Ibrahim Kodra (Pittore della primavera), janë dy
poema, që të dyja në italisht, të poetit Giuseppe Martucci. Me, Poashtu dy
poema në gjuhën italiane, Le quattro stagioni dhe Guardava il poeta
L’Albania, veprën e Kodrës e nderon, tjetri poet italian, ai me emrin Carlo
Franza. Me nga një poezi paraqitën Franco Esposito, Per Kodra
(“Microprovincia” per gli ottant’anni dell’amico Ibrahim Kodra), Vorea
Ujko, Davanti alla pictura di Ibrahim Kodra, Adalberto Cuzzi, Libetà dhe A
kodra, Sarina Aletta, Incontro galassie di colomb, Fiorenza Valenti, Dedicat
al Maestro Ibrahin Kodra, Vittorio Catalani, La vela di Allah (A Ibrahim
Kodra), Visar Zhiti, Nel giorno del compleanno del maestro, Fedro Fiori,
me dy poezi:Kodra (Al querido Ibrahim con el afecto de nuestra antgua
amistad) dhe Kodra (Al cro Ibrahim con affetto della nostra antika
amicizia), Agim Doçi, Dedikuar shqiptarit të madh Ibrahim Kodra (shqip
dhe italisht), Sara Roversi, A Ibrahim, Zef Kakoca alias Pino Cacozza,
Mjeshtrit (Al maestro) Ibrahim, Andrea Carretta, Com’tè lungo il tempo,
Sylë Mujaj, Simboli (Diktorit të njohur Ibrahim Kodra) në shqip dhe
italisht, Beppe Novali, Arte senza confini (Al maestro Ibrahim Kodra),
Giuseppe Caracausi, Ibrahim Kodra, Vicenzo Buonassisi, Come i grandi
artisti, Gaetano Blaiotta, A Ibrahim Kodra, Paloma, Para Ibrahim Kodra
(spanjisht) dhe Per Ibrahim Kdra (italisht), Bajram Sefaj, Kodra (Arshitetto”
t. M. Su tela cm 80x70), shqip e italisht, Jenny de Bert, Per Ibrahim, Angelo
Gaccione, Il sole dhe Krimer, Placata disperazione (A Ibrahim Kodra).

Biseda (kurrë) e papërfunduar, me mjeshtrin!

Kohëzgjatja (hapësira) e (pa)paraparë e këtij reportazhi ngushtohet dhe vjen

çasti kur duhet të bie sipari i tij (i saj) simbolik. E, në anën tjetër sikur,
duarthatë e të pikëlluar, ndahemi nga ky piktor i madh dhe studioja e tij, nga
kjo uzinë ku kanë lindur, janë formësuar dhe janë finalizuar me mijëra e
mijëra piktura të dala nga duart e vyera të artistit të madh shqiptar, Ibrahim
Kodra. Duhet ikur, gjithnjë me ndjenjën e hidhur të dështimit dhe
përgjegjësisë se, pranë këtij kolosi nuk është bërë asgjë, madje as çereku i

450
asaj që meriton karriera e tij e pasur. Ikim me shijen e pezmit se kanë ngelur
të hapura shumë tema të aq shumë idesh e synimesh, të pa çelura fare. Siç
janë, bie fjala, të dhënat mbi ato dhjetëra e dhjetëra, ekspozita vetëm dhe në
grup, organizuar dhe realizuar në të ketër anët e botës. Pak ose hiç, është
thënë e përfolur në këtë reportazh, mbi numrin e madh të çmimeve,
medaljeve e të tjera çmime më të cilat u nderua opusi krijues gjigantesk i
këtij piktori. Krejt në prag të ndarjes shënuam se Ibrahim Kodra është
qytetar nderi i dhjetë qyteteve, se veprat e tij ndodhën në muzeume e galeri
si dhe në koleksione private në të katër krahët e meridianëve, duke filluar
nga Shqipëria e vendlindjes, nga Prishtina e Kosovës, Italia, Zvicra,
Gjermania, Belgjika, Greqia, Australia, Brezili, Argjentina, Danimarka,
Franca, Britania e Madhe, SHBA-të e tjera. Posaçërisht merakosese ishte e
vërteta që nuk u arrit të shënohet: veprat e cilëve autorë me famë botërore,
Ibrahim Kodra i ka pronë në koleksionin e vetë dhe anasjelltas, cilët piktorë
me famë botërore, bashkëkohanikë të tij, pasurojnë koleksionet e tyre me
veprat e Kodrës. Ikim me merakun pa e parë bibliotekën e tij, pa mësuar se
cilin libër letrar e ka lexuar së fundi, cilin film artistik, shfaqje teatrore, apo
koncert muzikor ka ndjekur, ditëve më të reja… Por, të gjitha këto mbyllen
më të vërtetën se bisedat me krijues të mëdhenj, sikurse është Ibrahim
Kodra, nuk kanë të sosur kurrë. Ato mund të jenë vetëm fragmentare, kurse
përpjekjes për të zënë tërësinë e tyre nuk do t’i mjaftonin as kopertinat e
librave, aq më pak, reportazhet dhe emisionet televizive, qofshin ato me
shumë minuta. Kështu është vërtetë, jo vetëm një vegim ngushëllues i imi si
autor modest, që është ndër qindra të tjerë, të po aq autorëve dhe studiove
televizive nga shumë qendra të kompanish dhe agjencish të njohura, nga
qytete të ndryshme të botës, kushtuar Ibrahim Kodrës dhe veprës së tij
madhështore. Le të jetë prandaj kjo vetëm një sprovë e imtë, e shënimit të
këtyre dy jubileve të tij përnjëherësh: tetëdhjetë vjetorit të lindjes dhe të
gjashtëdhjetë vjetorit të krijimtarisë se tij të frytshme artistike.

(Në bredhje e sipër rrugëve plotë vapë në Milano-n e muajit korrik,

pikërisht në çastin kur bisedohej për ngjyerat e preferuara dhe të furnizimit
me to, Kodra i moshuar, ngriti nga toka një gjeth që iu gjend përpara. Tha:
Ja ngjyra më mirë në botë. Të gjitha të tjerat, janë tjera!).

451
 “Ngjyra është muzikë”

Bisedë me piktorin ENTON PANARITI

Boston SHBA

Revista Haemus: I dashur Enton Panariti. Mund të thuhet se në rastin tënd

dhe të krijimtarisë sate gjenden hollësi dhe thelbe nga fati i shumë krijuesve
shqiptarë me banim jashtë trojeve. U largove nga Shqipëria në fund të
mijëvjetshit të shkuar, në një kohë kur ikja nuk shihej më si pafuqi për të
ndenjur, por as si një shpëtim i sigurtë. Si e sheh sot atë periudhë? Çfarë
ndryshoi në jetën tënde dhe a do të kishe vijuar të krijoje njëlloj edhe po të
mos kishe njohur mërgimin?

Enton Panariti: Periudhën në fjalë jemi mësuar ta quajmë tranzicion. Për

fat të keq, pas dy dekadash, një pjesë prej nesh është e bindur se do të zgjatë
edhe 30 vjet të tjerë. Mes këtij tranzicioni unë pata fatin të largohem në
drejtimin e duhur, në kohën e duhur. E konsideroj krijimin si pjesë të
përditshme të jetës sime. Krijimtaria ime u dendësua njëheresh me
mbarimin e Akademisë së Arteve dhe u rrit cilësisht ndërmjet viteve ’97 dhe
’99. Gjatë kësaj kohe, hapa një ekspozitë vetjake dhe përfaqësova
Shqipërinë në Bienalen e të Rinjve të Evropës në Romë.

Revista Haemus: Do të ishte me vend të flisje sado përmbledhtas për

familjen nga rrjedh, për fatin e të parëve të tu, të prindërve dhe të
shkollimit. Si duket Tirana e viteve ’70-’80 nga sytë e tu? A rigjehet ajo, ose
copëza të saj, në tablotë që ti vetë i ndjen si më të arriturat?

Enton Panariti: Vitet ’80 janë të rëndësishme për shqiptarët në përgjithësi

dhe për rininë e asaj kohe në veçanti. Është shkruar shumë rreth këtyre
viteve në Evropë dhe analizat janë shtjelluar kryesisht mbi detaje politike,
shoqërore, artistike e kulturore, por jo aq sa duhet në lidhje me Shqipërinë.
A del kjo në punët e mia? Nuk e di. Por jam i sigurt që gjurmët e asaj kohe
gjenden brenda meje.

Revista Haemus: Të ka ndihmuar hapësira e quajtur atdhe që të

përshtatesh më lehtë me hapësirën e premtuar, apo malli ka qënë një vuajtje
nga ato që më fort të përshtatin duke të mbajtur ngujuar brenda një bote
shenjash të paprekura? Të ka shkuar ndonjëherë ndërmend kthimi pasi u
binde se i ke zhvendosur rrënjët në Amerikë?

452
Enton Panariti: Mund të them se lashë shumë miq dhe pata fatin të gjej
miq të tjerë, ndonëse më të pakët në numër, por mjaft të rëndësishëm në
thelb. Malli luajti te unë rolin e parzmores, që është prej hekuri dhe e rëndë,
por gjithaq e domosdoshme kur beteja është e ashpër. Sa për kthimin...
kthehem në Shqipëri çdo vit.

Revista Haemus: Përshkove një kalvar të vërtetë derisa fitove të drejtën

për të studiuar në Shkollën e Lartë të Arteve. Ndodhte shpesh që individë pa
kurrfarë dhuntish (talente që premtonin, që kishin prurje etj) pushtonin
shkollat e larta vetëm falë prejardhjes biologjike a fisnore. Mendësia jonë
qe stërvitur të besonte se ai që nuk fiton s’ka miq, ose s’ka talent. Gjithsesi,
ishte një përmasë e të qënit fatkeq, ose i pafat. Çfarë ndodhi me krijimtarinë
tënde gjatë atyre viteve të stërgjatë që, më në fund, të hapën rrugën jo vetëm
drejt shkollës, por edhe drejt një mënyre të pikturuari që tani shquhet e
vlerësohet lart?

Enton Panariti: Ishte një periudhë e ngarkuar me shumë pengesa të natyrës

burokratike, mirpo ato pengesa thjesht më shtonin durimin dhe
këmbënguljen. Pikturoja dhe vizatoja portrete dhe figura njerëzish, sepse të
atilla ishin kërkesat e kohës për pranim në Akademinë e Arteve. Jam i
bindur që ato punime më kanë shërbyer shumë në vitet e mëvonshëm.

Revista Haemus: Cilët nga emrat e njohur të kohës njohe nga afër? Cilët
kanë qënë e mbase janë ende mjeshtrat (bashkudhëtarët) e tu?

Enton Panariti: Nga piktorët shqiptarë, pakashumë të gjithë, por do të

veçoja G. Lekën, E. Ramën, K. Zoraqin, B. Ahmetin, të cilët kanë qënë
edhe pedagogët e mi në kohëra të ndryshme.

Revista Haemus: Si rrjedh një ditë e zakonshme e Panaritit në Mërgim –

duke përftuar si të tillë edhe hapësirën ku vetiu mbijeton artisti, pra jo
thjesht mërgimin gjeografik apo historik?

Enton Panariti: Ditën time këtu nuk do ta ndaja e ta prisja në copëza të

parapëlqyera, megjithëse të tilla ka, por dielli lind e perëndon në të njëjtin
drejtim, si kudo. Krijimtaria është pjesa më e rëndësishme e ditës sime dhe
në këto vite e kam pasur të bollshme.

Revista Haemus: A je në lidhje me artistë të tjerë që jetojnë në diasporë?

Cila është marrëdhënia jote e tanishme me Shqipërinë? Gjatë vizitës më të
freskët në Tiranë, a gjete gjurmë të fëminisë e të rinisë së hershme, apo t’u

453
desh, si jo pak të tjerëve, ta rikrijoje në mend e në ngjyra Tiranën ku
ndihesh vetvetja?

Enton Panariti: Mbaj lidhje me miq me të cilët kam mbaruar Akademinë e

Arteve dhe me të tjerë që nuk ndodhen këtu. Marrëdhënia me Shqipërinë
është komplekse dhe prirem t’i shikoj gjërat në mënyrë sa më pozitive.
Gjurmë të rinisë së kahershme nuk para gjen kollaj dhe unë nuk lodhem t’i
kërkoj. Kam bërë paqe me Tiranën e sotme. Ndonëse bisedimet për këtë
paqe kanë zgjatur mjaft dhe janë zhvilluar nën rrezikun e prishjes së
marrëdhënieve (qesh). Mbrëmjet dhe mëngjeset e Tiranës më kanë pëlqyer
gjithmonë dhe vazhdoj t’ia shijoj edhe tani, për sa kohë ndodhem atje.
Kurse ngjyrat mund t’ia vendos sipas dëshirës - kam vënë re se deri tani
Tirana nuk është ankuar.

Revista Haemus: Çfarë nuk di një gjimnazist i talentuar për Perëndimin?

Enton Panariti: Që po ta ndjekë diellin në perëndim, ai nuk do të perëndojë

kurrë.

Revista Haemus: Një vizatimi tashmë të famshëm të Constantin Brâncuş-it,

titulluar “C’est moi”, iu vërsulën hulumtuesit dhe zhbiruesit, që arritën gjer
atje sa të shihnin në një shënjë mbase mistike projektin e një kozmodromi. A
mendon se idetë e pikturës së sotme duhet të prekin thellësi kaq të
pakontrollueshme tek shikuesit? Apo piktura vërtet mund t’ia dalë mbanë të
ringjallë pjesë nga jeta e dikurshme dhe e përkorë e secilit shpirt? A është
piktura një nga përmasat e rëndësishme të ruajtjes së kujtesës?

Enton Panariti: Kritika ndonjëherë hulumton aq thellë, sa arrin në

përfundime të cilat artisti nuk i ka pasur kurrë në mend. Piktura është
ndjenjë dhe ndjenja kthehet në ngjyrë njëkohësisht me hapjen e
matematikës së ngjyrave, ku gërshetimet janë të pafundme. Artisti është
përgjithësisht i pajisur me sy të brendshëm dhe sy të jashtëm. Palët e syve,
më saktë: këta dy vështrime janë në komunikim të përhershëm, por mendoj
se e brendshmja shndrron të jashtmen, jo e kundërta.

Revista Haemus: Këto kohë more pjesë me disa punime në një ekspozitë në
Galerinë “Agora” të Nju Jorkut. Çfarë mendon se i shquan punimet e tua
nga ato të mërgimtarëve të tjerë dhe nga ato të vendësve? Si e sheh në këto
kushte atë “kryeveprën” që u prin punimeve të tjera dhe të cilën ende nuk e
ke përkthyer në vija e ngjyra?

454
Enton Panariti: Ajo që i pëlqeu kuratores së Agora-s ishte ndjeshmëria e
punëve që paraqita. E ngjyrave dhe e përftimit kompozicional. Ngjyrën dhe
kompozimin i vlerësoj si elementët më të rëndësishëm në pikturë. Kur
ngjyra është në vendin e vet, gjithçka merr jetë. Ngjyra është dritë, formë
dhe vëllim, detaj dhe e përgjithshme, harmoni dhe, në fund, por më e
rëndësishmja: ngjyra është muzikë. Sa i përket kryeveprës, ajo ka zënë pritë
në horizont dhe të josh ta kapësh, megjithëse largohet hap pas hapi. Mirpo
dëshira për ta bërë tënden është e madhe dhe në përgjithësi nuk i lodh
artistët.

Revista Haemus: Çfarë mendon se mund të bëjë kultura e sotme shqiptare

që krijimet e piktorëve tanë të mos vlerësohen a nënçmohen në varësi të
zonës gjeo-historike nga e cila vijmë?

Enton Panariti: Kultura përfshin një hapësirë tejet të gjerë zakonesh dhe
karakteresh të një kombi a grupi njerëzor. Do të përqëndrohem tek artet
figurative. Mendoj se kemi piktorë e skulptorë që nuk bien më poshtë se ata
që sot cilësohen si “të mëdhenj” në botë. Rëndom artistët i kanë duart të
zëna me shumë gjëra, prandaj janë (ose jo) institucionet artistike shtetërore
ato që mund të luajnë një rol të dorë së parë në përfshirjen e artistëve në
veprimtari kombëtare e ndërkombëtare. Lidhur me zonën gjeo-historike,
nuk mendoj që përbën problem. Ka mjaft artistë të njohur nga kjo zonë, në
të gjitha fushat e artit. Njerëzit të vlerësojnë aq sa vlerëson ti veten.

Revista Haemus: Mund të na flasësh për një pikturë, libër, njeri, apo
ngjarje që beson se i ka dhënë tjetër drejtim jetës sate? Mund të jenë edhe
të gjitha bashkë, secila nga pak...

Enton Panariti: Është një morí emrash që mund të përmend nga artet
figurative, letërsia dhe muzika. Da Vinçi, Rafaeli, Pikaso, Kandinski,
Rodeni, Mailloli, Polloku, De Kooningu, R. B. Kitaj, A. Jones, Cvajgu,
Markezi, Moxarti, Bethoveni, Stravinski dhe shumë të tjerë, që kanë
ndikuar në mënyra dhe kohëra të ndryshme mbi mua dhe punën time.
Ngjarje është zhvendosja nga Tirana në Boston.

Revista Haemus: Ke ndonjë fjalë, ose parabolë, që mendon se duhet ta

zbërthejë çdo i ri që synon t’i përkushtohet pikturës?

Enton Panariti: Pasion, Seriozitet, Ekuilibër, Besim - janë të

domosdoshme për gjithë jetën; e mira do të ishte ta filloje me to.

455
Revista Haemus: Çfarë vizatove, apo pikturove gjatë kohës kur u jepje
përgjigje këtyre pyetjeve?

Enton Panariti: Një tablo në vaj, që do të ekspozohet në Nju Jork gjatë

marsit të ardhshëm.

Shtypi amerikan për krijimtarinë e Enton Panaritit:

“Working with voracious spontaneity, Enton Panariti blurs the boundaries

between Abstraction and Figuration in luminous depictions of scenic
serenity. He engages the striking power of primary colors as the abstract
background behind each work. The colors unfold like a spring bouquet of
flowers and, combined with an expert observation of natural light, bring
into focus a simple form from nature—a willow, an elm, a seascape at dusk.
Panariti offers a personal and deeply emotive take on the very scenes that
move him to paint in the first place. He creates visible strokes, gestural lines
and frenetic brushwork that convey the intensity of his process. That you
can see the hand of the artist, feel the act of creation, makes each work seem
intimate, on the verge of being self-revelatory. Perhaps it is the contrast
between the personal and the universal that make the works feel completely
human—approachable yet capable of profundity and always hinting at the
internal”.

456
 DULCIS IN FUNDO
GHEORGHE ISTRATE

Omul întrerupt
(poem dramatic)

Motto:
Trup trăitor prin cuvinte
cărţile mele-s morminte
alb ridicate peste rambleu
ele sunt micul meu mausoleu
(gh.i.,4 apr.2003)

DUMNEZEU: …sunt infinitul neînceput...

NENĂSCUTUL: Dar tu unde eşti, mumă a nimănui? Mâna mea mică nu te
atinge, precum nufărul mlaştina. Hai, dă-mi hrană să fiu, să umblu pe sunet,
dă-mi urechi să te ascult cum mă naşti prin tumultul durerii. Nu-ţi fie frică
de mine fiindcă îţi seamăn. Un cui bate în cer crucea mea neîntâmplată şi
umedă mereu în amnioticul ruperii. Dă-mi imnuri să aud şi eu sunetul vieţii
şi vino la mine-nlăuntru, în peştera pântecului tău mult-slăvit.
TATĂL: Am acoperit lampa cu plămânii mei explodaţi. Dumnezeu era
teafăr. Îşi trimisese mesajul pe care eu îl măream sub o lupă-femeie.
NENĂSCUTUL: Sunt încă suspin, sunt încă sâmbure, sunt încă noapte
sferică...
MAMA: Începusem să te termin şi tocmai îţi zămisleam pleoapele, fiindcă
acolo, în mine, încă mai rămăsese puţină lumină.
NENĂSCUTUL: Mă închinau nişte păsări ciudate de abur mărunt şi am
lunecat în apa cea veşnică...
MAMA: Vânătă-i ziua pe dinafară – pe dinlăuntru e albă ca laptele meu…
TATĂL: Vinovată e clipa – cuta timpului rea! Eu am ars podul dintre
cuvinte, mi-am lins tălpile sfâşiate pe drumuri şi m-am întors în hamul meu
ruginit tărându-mi carnea prin stricăciunile vieţii.
MAMA: Ochiul mi-a fiert privind prin ovule. Tu unde eşti şi pluteşti,
neliniştitule fiu? Am haine mici să te îmbrac, dar n-am oasele tale, nici
umerii tăi. Am lapte pe care îl scurg pe potecile lumii. Tu ai cerul tău rotund
peste care nici îngerii nu cutează să fâlfâie.
DUMNEZEU: Sunt Punctul Unic în Infinit. Suspinul meu e cutremur. Mie de
mine însumi mi-e teamă; prin oglinzi se întrevăd fragmentele timpului fost.
Înainte de-a fi n-am fost niciodată. Sunt prieten cu veşnicia. Nefiinţa voastră

457
lumească îmi aparţine, ea reaprinde tot întunericul. Oh, cât de dureros este să
nu ai umbră...
NENĂSCUTUL: Ce noapte lungă mi-acoperă tâmpla? Trudnic în mine
însumi lucrez precum norul singur îşi fabrică ninsoarea...
DUMNEZEU: Voi înmulţi apele ca omenirea să-şi spele păcatele, dar numai
ţie izvor proaspăt voi înflori.
NENĂSCUTUL: Umblu prin mine însumi şi nu mă ştiu...
MAMA: Tu care porţi zaua de aur, cheia pântecului meu, vino în somn şi
unge-mi instinctele să pot răbda blestemul pe care l-am învinovat.
NENĂSCUTUL: Apa amniotică îmi degeră pieliţa tălpilor transparente şi
păstăile degetelor. Dinlăuntru îţi presimt ochii, mamă-de-afară, unde lumina
nu e decât o crăpături a lumii.
MAMA: Te ajut să mă urăşti pe furiş; adevărului îi pute gura şi tu eşti golaş
ca un sâmbure, îmi urăsc fapta şi ea şerpuieşte pe tot arborele meu osos
până sus.
DUMNEZEU: O, câte glasuri se aud în vocea mea neauzită!
TATAL: Vino vineri când sunt obosit: un moşneag trântindu-se în propria-i
moarte...
DUMNEZEU: Ce viitor au postumii....
NENĂSCUTUL: De-aş avea buze aş rosti dimineaţa îngerului negru deodată
cu mine zămislit, de-aş avea mâinile în afară aş lumina – vreau să
deschidem farmacia zăpezii.
MAMA: Stau în strană şi gândul a piatră îmi pâlpâie, caut leagăn pe umărul
tău pustiit, aici miroase a piersică despicată, a sexul naturii virgine. Tu, dacă
vii, să-ţi îmbraci umbra şi spasmul.
TATĂL: Cât mai e ora? Cât mai e veacul? Ceasornicul tău se apropie de
foarfecele înfricoşător – despicătorul de secole. Plouă cu boabe de fier
incandescent în cântarele sparte ale sorţii; alerg pe lemnele rugului până în
vârf unde tu fumegi în faşele Domnului. O, bisturiul niciodată nu taie – el
interzice…
NENĂSCUTUL: Pipăi prin voi literele păgâne circumscrise ca o temniţă
filială: nu sunt decât o particulă a morţii. Mireasma creierului meu virgin
acuză: noli tangere circulus meos!
TATĂL: Deşi conversăm, limba ta n-o cunosc – ea este în creştere. Peste
mine plouă păcatele şi tu nu le vezi. Tu pluteşti în adevărul limpede, cel
tragic. Mi se usucă sufletul de-atâta efort de a te iubi. Obrazul tău nu mi se
va arăta niciodată. În gura mea plouă de mult cu pietre bolnave. Ai palmele
mici – nici cât un sărut...
NENĂSCUTUL: Ce zgomot este acesta pe care nu-l ştiu? Înot în lichid şi
mi-s buzele arse de sete. Precum Tantal nu pot să beau – sunt uscat. Spre
mine înaintează foarfecele morţii – n-am cap îndestul. Sunt doar suflet

458
pâlpâind în nenaşterea muşcată de întuneric.
MAMA: Tu eşti plecat într-o călătorie nenorocoasă al cărei infinit cu
ticăloşie l-au ticluit popoarele cărnurilor mele – sânii şi moliciunile lor
tremură într-o trădare nemăsurată.
NENĂSCUTUL: Cine sunt eu dacă încă nu sunt? Stau într-o peşteră fără
porţi şi ferestre amestecat cu maţele inelare. Eu nu ştiu nici ce e somnul şi
nici simetriile vieţii. Eu umblu din ou în ou ca o conversaţie a morţii cu
moartea. Nu-mi pot aşterne nici testamentul pe toate cicatricile fricii, n-am
încă mirosul cenuşii şi nici al Cărţii Dintâi. Cui să te spun, pedeapsă amară?
TATĂL: Sunt un buştean plutind pe fluviul destinului. Am toate inscripţiile
morţii şi toate gloriile necesare unui înfrânt. Cineva credea că este rege
peste toţi morţii – eu nici asupră-mi. Duşmani îmi sunt mărăcinii căinţei.
Faţa mea nu va mai cunoaşte vreodată râsul, voi fi o mică însemnătate în
condica cerului.
NENĂSCUTUL: Gura mea încă nu are verbe şi nici nu va glăsui vreodată
nobleţea cuvintelor. Eu am veacuri multe în nefiinţa mea – voi doar
pământ…
MAMA: Am avut o zi albă îngropată într-o zi neagră. Tu atunci ai venit
prăbuşindu-mi abrupt înălţarea. Cineva L-a furat pe Dumnezeu din mine
fără tunet şi fulger. Fără furtună; tu ai rămas ca o Ţară-niciodată-ntâmplată,
ca o biserică a pântecului meu născocitor. Tu du-te la gingaşi, la cei fără
aripi şi buze. Eu te vomit ca pe o mireasă stricată în mijlocul nunţii. Mă va
împăienjeni păcatul într-o livadă mută, mi se vor despica tălpile să calc doar
pe pânze de sânge şi răni. Adio, adio, fetusul meu fără sexul ştiut, tu –
umbra mea repetată! Prin porţile umerilor tăi nenăscuţi îmi car sacii cu
moarte uscată...
TATĂL: M-am uitat în foc şi-am văzut genele tale privindu-mă. Moartea
însăşi e o împărţie cu lacătele mereu descuiate şi fără pază. Până la tine
oasele mele nu se ţeseau nici cât pulberea drumului. Într-o zi albă eu voi fi
tu, într-o zi neagră eu voi fi eu...
DUMNEZEU: Adu-ţi aminte rostirile vechi: „Şi spune mormântului: «tu eşti
tatăl meu»; iar viermilor: «voi sunteţi mama şi surorile mele»”. Cartea mea
îşi zbate aripile. Fiul luminii va lovi acoperişele vostre. Ştergeţi-vă ochii.
Mormântului să-i spui toate întâmplările vieţii.
NENĂSCUTUL: Mai am o oră şi voi fi azvârlit înlăuntrul universului vostru.
O oră mai e – şi mă voi înnegri de prea multă lumină!...

459
 GEORGE ISTRATE
Njeriu i ndërprerë
(Poemë dramatike)

Motto:
Trup që falë fjalëve rron ti
varre janë librat e mi
bardhë ngritur mbi ledh me dhé
janë i vogëlthi im mauzolé.
(g.i.,4 prill.2003)

ZOTI: … jam pafundi i panisur...

I PALINDURI: Po ti ku je, mëmë e askujt? Dora ime e vogël nuk të cek, si
zambaku kënetën. Eja, nëm ushqim, që të jem, të bredh në tingull, nëm
veshë të të dëgjoj se si më lind nëpër trandjen e dhembjes. Mos ki droje nga
unë ngaqë të ngjaj. Një gozhdë ngul në qiell kryqin tim të pandodhur dhe të
lagur prore në lëngun embrional të shkëputjes. Nëm himne ta dëgjoj edhe
unë tingullin e jetës dhe eja brenda meje, në shpellën e prehërit tënd të
shumëlavduar.
ATI: E kam mbuluar llampën me mushkëritë e mia të shpërthyera. Zoti ishte
shëndoshë e mirë. E dërgoi kumtin, të cilin e zmadhova nën një lupë-femër.
I PALINDURI: Jam ende rënkim, jam ende bërthamë, jam ende natë
sferike…
NËNA: Pata nisur të të mbaroj dhe pikërisht po t'i sajoja qepallat, sepse aty,
tek unë, kish mbetur ende pak dritë.
I PALINDURI: Më pjerrnin disa zogj të çuditshëm prej avulli të imët dhe
rrëshqita në ujin e amëshuar...
NËNA: E plagosur është dita nga jashtë – nga brenda është e bardhë si
qumështi im…
ATI: I fajshëm është çasti – rrudha e kohës e keqe! E kam djegur urën mes
fjalëve, i kam lëpirë thembrat e shqyera udhëve dhe jam kthyer në frerin tim
të ndryshkur, duke e zvarritur mishin nëpër kalbësitë e jetës.
NËNA: Syri m'u valua duke këqyrur nër ovula. Ti ku je dhe ku pluskon, bir i
shqetësuar? Kam rroba të vogla të të vesh, por nuk i kam eshtrat e tua, as
supet e tu. Kam qumësht që e derdh nëpër monopatet e botës. Ti ke qiellin
tënd të rrumbull mbi të cilin as ëngjëjt nuk guxojnë të flatrojnë.
ZOTI: Jam Pika E Vetme në Pafundësi. Rënkimi im është tërmet. Ndjej frikë
nga vetvetja; përmes pasqyrash shihen copëzat e ish-kohës. Para se të jem, nuk
kam qënë asnjëherë. Jam mik me përjetësinë. Mosqënia juaj njerëzore më
përket, ajo rindez krejt terrin. Oh, sa e dhimbshme qënka të mos kesh hije…
I PALINDURI: Ç'natë e gjatë m'i mbulon tëmthat? Rëndshëm punoj në

460
trupin tim, ashtu si reja që fillikate ngjiz dëborën...
ZOTI: Do t'i shumoj ujrat, që njerëzimi të lajë mëkatet, por vetëm për ty do
të lulëzoj si burim i freskët.
I PALINDURI: Endem nëpër vetvete dhe nuk marr vesh gjë...
NËNA: Ti që mban varësen e artë, çelësin e prehërit tim, eja në gjumë dhe
m'i ngjyej instinktet, që të mund ta duroj mallkimin që e kam fajësuar.
I PALINDURI: Uji i embrionit ma ngroh lëkurëzën e thembrave të
tejpashme dhe majat e gishtave. Së brendshmi t'i parandjej sytë, moj nënë-e-
jashtme, ku drita nuk është veçse një plasaritje e botës.
NËNA: Të ndihmoj të më urresh tinëz; së vërtetës i mban goja erë dhe ti je
lakuriq si një bërthamë, e urrej bëmën time dhe ajo gjarpëron nëpër krejt
pemën time kockore, deri sipër.
ZOTI: Oh, sa zëra dëgjohen në zërin tim të padëgjuar!
ATI: Eja të premten kur jam i lodhur, si një plakush që zvarritet në vdekjen e vet...
ZOTI: Ç'të ardhme kanë ata që linden pas vdekjes së etërve!....
I PALINDURI: Po të kisha pasur buzë do t'i flisja në mëngjez ëngjëllit të zi
të ngjizur njëheresh me mua, po t'i kisha duart jashtë, do të ndriçoja – dua të
çelim farmacinë e dëborës.
NËNA: Rri në karriken e kishës dhe mendimi si guri më çukit, kërkoj djep
në supin tënd të shkretuar, këtu bie erë pjeshkë e hapur, erë seks i natyrës së
përkorë. Ti, po të vish, vish hijen dhe trandjen.
ATI: Sa të jetë ora, vallë? Sa të jetë shekulli? Sahati yt po i avitet gërshërës
së frikshme – ndarëse e shekujve. Bie shi me kokrra hekuri të stërnxehur
mbi peshoret e thyera të fatit; vrapoj mbi drutë e turrës deri në majë ku ti
tymon në pelenat e Zotit. Oh, bisturia asnjëherë nuk pret – ajo vetëm
ndalon….
I PALINDURI: Prek përmes jush gërmat pagane të rrethshkruara si një burg
birnor: nuk jam veçse një pjesëz e vdekjes. Aroma e trurit tim të virgjër
padit: noli tangere circulus meos!
ATI: Sidoqë kuvendojmë, gjuhën nuk ta njoh – ajo është në rritje. Mbi mua
bien si shi mëkatet dhe ti nuk i sheh. Ti pluskon mbi të vërtetën e kthjellët,
mbi tragjiken. Më thahet shpirti nga kaq përpjekje për të të dashuruar. Faqja
jote nuk do të më rrëfehet kurrë. Në gojën time prej shumë kohe bien si shiu
gurë të sëmurë. I ke shuplakat të vogla – as sa një puthje ...
I PALINDURI: Ç'zhurmë është kjo që nuk e ditkam? Notoj në lëng dhe
buzët më djegin nga etja. Si Tantali s'mund të pi – jam i thatë. Drejt meje
përparojnë gërshërët e vdekjes – s'kam kokë mjaftueshëm. Jam vetëm shpirt
që lëviz në moslindjen e kafshuar nga terri.
NËNA: Ti ke nisur një udhëtim fatkeq, pafundësinë e të cilit e kanë sajuar
me djallëzi popujt e mishrave të mi – gjinjtë dhe pafuqia e tyre dridhen në
një tradhti të pamatë.

461
I PALINDURI: Cili jam unë përderisa ende nuk jam? Rri në një shpellë pa
dyer e dritare përzier me zorrët unazore. Nuk di as ç'është gjumi dhe as
simetritë e jetës. Bredh vezë më vezë si një kuvendim i vdekjes me vdekjen.
Nuk mund as ta shtroj testamentin mbi të gjitha plasat e frikës, ende nuk e
kam erën e hirit dhe as të Librit të Parë. Kujt t'i them për ty, ndëshkim i
hidhur?
ATI: Jam një kërcu që lundron mbi lumin e fatit. I kam të gjitha
mbishkrimet e vdekjes dhe të gjitha lavditë që i nevojiten një të munduri.
Dikush besonte se është mbret mbi gjithë të vdekurit – unë nuk jam as mbi
vetveten. Armiq kam gjëmbaçët e pendesës. Fytyra ime nuk ka për ta njohur
kurrë buzëqeshjen, do të jem një domethënie e vogël në defterin e qiellit.
I PALINDURI: Goja ime ende nuk ka folje dhe nuk do ta shqiptojë
ndonjëherë fisnikërinë e fjalëve. Unë kam shumë shekuj në mosqënien time
– ju vetëm tokë…
NËNA: Kam pasur një ditë të bardhë të groposur në një ditë të zezë. Ti
atëhere erdhe duke ma gremisur rreptë lartimin. Dikush Ma vodhi Zotin pa
bubullimë e vetëtimë. Pa stuhi; ti mbete si një Vend-askurrë-i ndodhur, si
një kishë e prehërit tim shpikës. Shko tek të brishtët, tek ata pa krahë e pa
buzë. Unë të vjell si një nuse të prishur në mes të dasmës. Do të më
mbështjellë mëkati me rrjetë merimange në një livadh memec, do të më
shqyhen thembrat duke shkelur vetëm mbi pëlhura gjaku e plagësh.
Lamtumirë, lamtumirë, fetusi im pa seksin e ditur, ti – hija ime e përsëritur!
Nëpër portat e supeve të tu të palindur po ngarkoj thasët me vdekje të
tharë...
ATI: Hodha sytë në zjarr dhe pashë qerpikët e tu që më shihnin. Vetë vdekja
është një perandori me drynat përherë të çelur dhe pa rojtarë. Deri tek ti
eshtrat e mia nuk plekseshin as sa pluhuri i udhës. Në një ditë të bardhë unë
kam për të qënë ti, në një ditë të zezë unë do të jem unë…
ZOTI: Kujto thëniet e lashta: „Dhe thuaji varrit: „ti je im atë”; ndërsa
krimbave: „ju jeni nëna dhe motrat e mia””. Libri im rreh flatrat. Biri i
dritës do të godasë çatitë tuaja. Fshini sytë. Varrit t'ia rrëfesh të gjitha
ndodhitë e jetës.
I PALINDURI: Më mbetet vetëm një orë para se të flakem brenda gjithësisë
suaj.
Vetëm një orë ka mbetur - dhe do të nxihem nga tepria e dritës!...

********

462