ROZDZIA 1 CO TO JEST PROGRAMOWANIE NEUROLINGWISTYCZNE (Neuro-Linguistic Programming*) Zastanawiajc si.

jak rozpocz t ksik, przypomniaem sobie o nie dawnym spotkaniu z moim przyjacielem. Nie widzielimy si jaki czas, wic po przywitaniu zapyta mnie, czym si aktualnie zajmuj. Odpowiedziaem, e pisz ksik. To wspaniale! odpowiedzia. O czym jest ta ksika? Nie zastanawiajc si, odpowiedziaem: O programowaniu neurolingwistycznym. Nastpio krtkie, wymowne milczenie. .Nawzajem powiedzia. A, co w rodzinie? Moja odpowied bya w pewnym sensie zarwno dobra, jak i za. Jeli chciaem przerwa konwersacj, postpiem trafnie. Ksika ta rzeczywicie dotyczy sposobu mylenia o ideach i ludziach okrelanego mianem programowania neurolingwistycznego. Tym niemniej mj przyjaciel chcia dowiedzie si, co robi, w sposb dla niego zrozumiay, tak aby mg uczestniczy w tej wymianie zda. Nie mg jednak odnie mojej odpowiedzi do niczego, co byo mu znane. Ja, wiedzc, co mam na myli, nie potrafiem wypowiedzie tego w zrozumiaej dla niego formie. W rzeczywistoci nie udzieliem odpowiedzi na jego pytanie. Czym zatem jest NLP? Co kryje si pod tym hasem? Nastpnym razem, gdy kto zapyta mnie, o czym jest ta ksika, odpowiedziaem, e dotyczy pewnych sposobw badania regu, jakimi kieruj si ludzie odnoszcy sukcesy w rnych dziedzinach, i uczenia ich innych. NLP jest sztuk i nauk tworzenia indywidualnej doskonaoci. Sztuk, poniewa kady wnosi swoj niepowtarzaln osobowo i styl do tego, co robi. nigdy nic uda si zamkn tego w sowa czy techniki. Nauk, poniewa istnieje metoda i proces odkrywania z stosowanych na danym polu przez jednostki wybitne dla osigania wybitnych rezultatw. Proces ten nazywany jest modelowaniem (modelling*), a wzorce, umiejtnoci i techniki odkrywane t drog coraz czciej stosowane s w poradnictwie, edukacji i biznesie dla bardziej efektywnej komunikacji, rozwoju osobowego czy przyspieszonego uczenia si. Czy kiedykolwiek zrobie co tak wspaniale i szybko, e zaparo ci dech w piersiach? Czy pamitasz chwile, w ktrych bye naprawd zachwycony tym, co zrobie i zastanawiae si, jak do tego doszo? NLP pokazuje, w jaki sposb zrozumie i odwzorowa swj wasny sukces, tak aby dowiadcza znacznie wicej takich momentw. Jest to sposb odkrywania i rozwijania twoich indywidualnych, naturalnych zdolnoci, sposb wydobywania tego, co najlepsze w tobie i innych. NLP jest praktyczn umiejtnoci kreowania rezultatw, jakich szczerze pragniemy. Jest refleksj nad pytaniem o to, co decyduje o rnicy pomidzy doskonaoci a przecitnoci. Podaje wreszcie wiele niezmiernie skutecznych technik majcych zastosowanie w edukacji, poradnictwie, biznesie i terapii. SANTA CRUZ, KALIFORNIA 1972 NLP zrodzio si na pocztku lat siedemdziesitych ze wsppracy Johna Grindera, bdcego wwczas docentem lingwistyki w University of California w Santa Cruz, i Richarda Bandlera, studenta psychologii teje uczelni. Richard Bandler interesowa si rwnie psychoterapi. Razem podjli studia nad trzema czoowymi terapeutami : Fritzem Perlsem, twrczym psychoterapeut, ktry zapocztkowa szko terapeutyczn znan jako Gestait, Virgini Satir, nadzwyczajn terapeutk rodzin konsekwentnie rozwizujc trudne relacje

rodzinne uznane przez wielu innych terapeutw za niemoliwe do zmiany, oraz Miltonem Ericksonem, wiatowej sawy hipnoterapeut. Bandier i Grinder nie chcieli stworzy nowej szkoy terapeutycznej, lecz zidentyfikowa metody stosowane przez tych wybitnych psychoterapeutw i przekaza je innym. Nie byli te zainteresowani sam teori: przedstawili modele skutecznej terapii, ktre dziaay w praktyce i ktrych mona byo naucza. Chocia terapeuci, na ktrych si wzorowali, mieli bardzo rne osobowoci, stosowali zadziwiajco podobne reguy. Bandier i Grinder przejli je, udoskonalili i stworzyli model, ktry moe by wyk0rzy5ta1 do efektywnej komunikacji zmiany osobowej przyspieszonego uczenia si i, oczywicie, zwikszenia radoci z ycia. Swoje pierwsze odkrycia zawarli w ksikach opublikowanych w latach 1975-1977: The Structure of Magic 1 wid 2 (Struktura magii 1 i 2) i Patterts 1 wid 2 (Wzorce I i 2). Tematem drugiej jest rwnie praca hipnoterapeutyczna Ericksona. Od tego czasu ukazuje si coraz wicej prac z zakresu NLP. W tamtych latach John i Richard mieszkali blisko Gregoryego Batesofla, brytyjskiego antropologa i pisarza zajmujcego si komunikacj i teori systemw. Bateson pisa na wiele rnych tematw z biologii, cybernetyki, antropologii i psychoterapii. Najbardziej znany jest zwinitej przez siebie teorii podwjnego zwizania w schizofrenii. Jego wkad do NLP by ogromny. By moe dopiero teraz staje si oczywiste, jak bardzo wpywow by osob. Z tych pierwotnych modeli NLP rozwino si w dwch komplementarnych kierunkach: jako proces odkrywania regu doskonaoci w dowolnej dziedzinie i jako efektywne sposoby mylenia i komunikowania si stosowane przez ludzi wybitnych. Wzory te i umiejtnoci mog by stosowane bezporednio, ale wykorzystanie ich moe rwnie samemu procesowi modelowania dostarcza informacji zwrotnych, wzmacniajc go jeszcze bardziej. W roku 1977 John i Richard przedstawiali w caej Ameryce cieszce si wielkim powodzeniem seminaria. NLP rozwijao si szybko; dotychczas w samej Ameryce ponad sto tysicy osb skorzystao z rnych form treningu w zakresie NLP. SANTA CRUZ 1976 Wiosn 1976 roku, w chacie gdzie wrd wzgrz w okolicy Santa Cruz, John i Richard ukadali w jedn cao wszystkie spostrzeenia i odkrycia, ktrych dokonali. Pod koniec trzydziestoszeciogodzinnego maratonu, siedzc przy butelce czerwonego kalifornijskiego wina, zadali sobie pytanie: I jak my to teraz nazwiemy? Okrelili to programowaniem neurolingwistycznym, nieporcznym zwrotem zawierajcym trzy proste idee. Cz neuro NLP wyraa pod stawow ide, i wszystkie nasze zachowania wypywaj z naszych neurologicznych procesw widzenia, syszenia, wchu, smaku oraz dotyku i uczu. Odbieramy wiat dziki naszym piciu zmysom, nadajemy tej informacji sens, a nastpnie podejmujemy stosowne do tego dziaanie. Nasz system nerwowy obejmuje nie tylko nasze niewidzialne procesy mylowe, ale rwnie nasze widoczne, fizjologiczne reakcje na idee i wydarzenia. Jedne stanowi po prostu odzwierciedlenie drugich na poziomie fizycznym. Ciao i umys tworz nierozerwaln cao, istot ludzk. Cz lingwistyczne wskazuje, i do porzdkowania naszych myli i zachowa oraz do komunikacji z innymi ludmi uywamy jzyka. Programowanie odnosi si do sposobu, w jaki decydujemy si organizowa nasze idee i dziaania suce uzyskaniu okrelonych rezultatw. NLP zajmuje si struktur subiektywnego dowiadczenia ludzkiego; bada, w jaki sposb organizujemy to, co widzimy, syszymy i czujemy oraz jak opracowujemy i filtrujemy

zewntrzny wiat poprzez nasze zmysy. Bada rwnie;- jak wyraamy to niezamierzeni jzyku i jak dziaamy, zarwno celowo, jak i niezamierzenie, uzyskujc okrelone rezultaty. MAPY I FILTRY Bez wzgldu na to, jaki rzeczywicie jest wiat, do jego poznawania i sporzdzania jego mapy (map ofreality*) su nam zmysy. wiat jest nieskoczon liczb moliwych wrae zmysowych, a my jestemy zdolni postrzega tylko ich niewielk cz. Ta cz, ktr moemy odebra, ulega nastpnie filtracji przez nasze unikalne dowiadczenia, kultur, jzyk, przekonania, wartoci, zainteresowania i zaoenia. Kady yje w swojej niepowtarzalnej rzeczywistoci stworzonej z naszych wrae zmysowych i indywidualnych yciowych dowiadcze. Dziaamy na podstawie tego, co odbieramy naszym modelem wiata (model of the world*). wiat jest tak rozlegy i bogaty, e aby nada mu znaczenie, musimy go upraszcza. Tworzenie map jest dobr analogi tego, co robimy; mwi o tym, jak nadajemy wiatu znaczenie. Mapy s selektywne, dostarczaj pewnych informacji, opuszczajc inne, stanowi jednak bezcenn pomoc w poznawaniu terytorium. To, jaki rodzaj map tworzysz, zaley od tego, co zauwaasz i dokd chcesz i. Mapa nigdy nie jest dokadnym odzwierciedleniem terenu, dla ktrego zostaa wykonana. Zajmujemy si tym, co nas interesuje, ignorujc inne aspekty otaczajcego wiata. wiat jest znacznie bogatszy ni wyobraenie, jakie o nim posiadamy. Filtry (perceptualfilters*), jakie zakadamy na wrota naszej percepcji, determinuj rodzaj wiata, w jakim yjemy. Kry pewna historia o Picassie, ktrego zaczepi nieznajomy i zapyta, dlaczego nie maluje rzeczy takimi, jakimi s naprawd. Picasso spojrza zaintrygowany. Naprawd nie rozumiem, co pan ma na myli powiedzia. Mczyzna sign po fotografi swojej ony. Prosz spojrze. Tak wyglda w rzeczywistoci moja ona. Picasso popatrzy z powtpiewaniem. Jest bardzo niska, nieprawda? I jakby troch paska. Przechadzajcy si po lesie artysta, drwal i botanik bd zauwaa i dowiadcza zupenie innych rzeczy. Jeli bdziesz szed przez wiat w poszukiwaniu doskonaoci, znajdziesz doskonao. Jeli bdziesz poszukiwa problemw, napotkasz problemy. Jak mwi arabskie przysowie: To, jak wyglda kromka chleba, zaley od tego, czy jeste godny czy nie. Bardzo zawone przekonania, zainteresowania i percepcja uczyni wiat zuboaym, przewidywalnym i nudnym. Dokadnie ten sam wiat moe by bogaty i ekscytujcy. Przyczyna ley nie w samym wiecie, ale w rodzaju futra, przez ktry go postrzegamy. Posiadamy wiele naturalnych, uytecznych i niezbdnych filtrw. Jzyk jest filtrem. Jest map naszych myli i dowiadcze, przeniesion na odleglejszy od realnego wiata poziom. Zastanw si przez chwil nad tym, jakie znaczenie ma dla ciebie sowo pikny. Na pewno masz wspomnienia i dowiadczenia, wewntrzne obrazy, dwiki i uczucia, ktre pozwalaj ci nada temu sowu znaczenie. Tak samo kto inny bdzie mia swoje wspomnienia i dowiadczenia i dla niego to sowo bdzie miao inne znaczenie. Kto ma racj? Obaj, kady w ramach swojej wasnej rzeczywistoci. Sowo nie jest dowiadczeniem, ktre stara si opisa, lecz ludzie bd walczy, a czasami nawet gin dla wiary, e mapa jest terytorium. Nasze przekonania rwnie oddziaywaj jak filtry, powodujc, e dziaamy w pewien sposb i spostrzegamy jedne rzeczy kosztem innych. NLP oferuje jedn z drg mylenia o sobie i o wiecie; samo w sobie jest filtrem. Aby korzysta z NLP, naprawd nie musisz zmienia adnego ze swych przekona czy wartoci, lecz po prostu by ciekawym i gotowym do eksperymentowania. Wszystkie uoglnienia dotyczce ludzi s kamliwe w odniesieniu do

konkretnego czowieka, gdy kady z nas jest niepowtarzalny. Tak wic NLP nie zgasza pretensji do stanowienia obiektywnej prawdy. Jest to model, a modele su do tego, by ich uywa. S w NLP pewne podstawowe, bardzo uyteczne idee. Zapraszamy ci, aby zachowywa si tak, jakby byy prawdziwe, i obserwowa, jakie zmiany to spowoduje. Zmieniajc swoje filtry, moesz zmieni swj wiat. Pewne podstawowe filtry NLP czsto przedstawiane s jako ramy behawioralne (behaviouralframes). S to sposoby mylenia o tym, jak dziaamy. Pierwszy z nich, to orientacja raczej na cel (outcome*) ni na problem. Oznacza to odkrywanie, czego ty i inni chcecie, jakie zasoby (resources*) posiadacie, i wykorzystanie ich, by osign swj cel. Orientacja na problem okrelana jest czsto jako rama winy. Oznacza analizowanie w drobnych szczegach, co jest ze, zadawanie pyta typu: Dlaczego ja mam ten problem? Jak to mnie ogranicza? Czyja to wina? Ten rodzaj pyta zazwyczaj nie prowadzi do niczego. Zadawanie ich pogorszy twoje samopoczucie i nie doprowadzi do rozwizania problemu. Druga rama to pyta raczej jak, ni dlaczego. Pytania jak dadz ci zrozumienie struktury problemu. Pytani a dlaczego najprawdopodobniej dostarcz ci uzasadnie i usprawiedliwie bez zmiany czegokolwiek. Trzecia rama to informacja zwrotna (feedback) w przeciwiestwie do poraki (failure). Nie ma czego takiego jak poraka, s tylko rezultaty. Te za mog by wykorzystane jako informacje zwrotne, pomocne korekty, jako znakomita okazja, by nauczy si czego, czego przedtem nie brae pod uwag. Poraka to wanie sposb okrelenia rezultatu, ktrego nie chcielimy. Moesz go uy, aby przeorientowa swoje wysiki. Informacja zwrotna ma na widoku cel. Poraka to ostateczny koniec. Wydarzenie moe by to samo, ale mamy tu dwa zupenie rne sposoby mylenia. Czwarta rama to rozwaa raczej moliwoci ni koniecznoci. Znowu jest to zmiana w koncentracji. Patrz na to, co moesz zrobi, jakie wybory s dostpne, a nie na ograniczenia sytuacji. Czsto bariery s mniej grone, ni si wydaje. W kocu, NLP zaleca raczej ciekawo i fascynacj ni stawianie zaoe. Jest to bardzo prosta idea o gbokich konsekwencjach. Mae dzieci ucz si nieprawdopodobnie szybko, dlatego e s ciekawe wszystkiego. One naprawd nie wiedz i zdaj sobie spraw z tego, e nie wiedz, wic nie martwi si tym, czy nie bdzie gupio zapyta. Pewnego dnia kady jednak wie, e Ziemia kry dookoa Soca, e co ciszego od powietrza nie moe lata i e, oczywicie, przebiec mil w mniej ni cztery minuty jest fizyczn niemoliwoci. Jednak jedyn sta jest nieustanna zmiana. Inn uyteczn ide jest, e wszyscy posiadamy, albo moemy stworzy, wewntrzne zasoby potrzebne do tego, aby osign nasze cele. Masz wiksze prawdopodobiestwo osign sukces, gdy zaczniesz dziaa tak, jakby to bya prawda, ni kwestionujc to przewiadczenie.

UCZENIE, ODUCZANIE I PONOWNE UCZENIE SI Chocia moemy wiadomie przyj tylko niewielk ilo informacji, jakie wiat nam oferuje, to poza nasz kontrol odbieramy i reagujemy na znacznie wicej. Nasza wiadomo jest bardzo ograniczona; wydaje si, e jestemy zdolni do ledzenia maksimum siedmiu zmiennych czy elementw informacji w danym czasie. Idea ta zostaa nakrelona w I 956 roku przez amerykaskiego psychologa Georgea Millera w klasycznej pracy The Magic Number Seyen, Plus or Minus Two (Magiczna liczba siedem, plus minus dwa). Elementy te nie maj okrelonego rozmiaru, moe to by cokolwiek, od prowadzenia samochodu po patrzenie we wsteczne lusterko. Jednym ze sposobw uczenia si jest wiadome doskonalenie drobnych elementw zachowa i skadanie ich w wiksze caoci, tak e staj si nawykowe i niewiadome. Ksztatujemy nawyki i w ten sposb stajemy si wolni do spostrzegania innych rzeczy. Tak wic nasza wiadomo jest ograniczona do siedmiu, plus lub minus dwch, elementw informacji ze wiata wewntrznego naszych myli lub zewntrznego. Nasza niewiadomo, przeciwnie, jest caoci stanowicych ycie procesw naszego ciaa, wszystkim, czego si nauczylimy, naszymi przeszymi dowiadczeniami i wszystkim, co moglibymy zauwaa, lecz nie zauwaamy w obecnej chwili. Niewiadomo jest znacznie bystrzejsza ni wiadoma myl. Pomys, aby mc zrozumie nieskoczenie zoony wiat za pomoc wiadomej myli, ktra obejmuje tylko siedem elementw informacji naraz, jest oczywist niedorzecznoci. Pojcia wiadome (conscious*) i niewiadome (unconscious*) s bardzo wane w tym modelu obrazujcym sposb, w jaki si uczymy. W NLP co jest wiadome, gdy aktualnie zdajesz sobie z tego spraw, tak jak to zdanie dokadnie teraz. Co jest niewiadome, gdy w danym momencie nie zdajemy sobie z tego sprawy. Pozostajce w tle haasy, ktre mgby ewentualnie usysze, byy prawdopodobnie niewiadome, dopki nie przeczytae z kolei tego zdania. Jest prawie pewne, e Wspomnienie twojego pierwszego spojrzenia na nieg pozostaje poza zasigiem twojej wiadomoci. Jeli kiedykolwiek pomagae maemu dziecku uczy si jedzi na rowerze, zdae sobie spraw, jak ta umiejtno staa si dla ciebie niewiadoma. A proces przeksztacania si twojego ostatniego posiku we wosy i paznokcie prawdopodobnie na zawsze pozostanie niewiadomy. W naszej kulturze uwaa si, e wikszo tego, co robimy, robimy wiadomie. Tym niemniej wikszo naszych dziaa, a szczeglnie to, co robimy najlepiej, wykonujemy niewiadomie. Tradycyjne podejcie do uczenia si dzieli je na cztery etapy. Pierwszy to niewiadoma niekompetencja. Nie tylko nie wiesz, jak co robi, ale te nie zdajesz sobie sprawy, e tego nie wiesz. Na przykad, nie jedc nigdy samochodem, nie masz pojcia, jak to jest. Zacze jednak si uczy. Bardzo prdko odkrywasz swoje ograniczenia. Zaliczye kilka lekcji i wiadomie obsugujesz wszystkie przyrzdy, kierujesz, koordynujesz prac sprzga i obserwujesz drog. To wymaga caej twojej uwagi. Nie jeste jeszcze kompetentny, wic jedzisz bocznymi drogami. Jest to etap wiadomej niekompetencji. Ze zgrzytem wrzucasz biegi i zjedasz z drogi, wywoujc atak serca u motocyklisty. Chocia nie jest to przyjemne (szczeglnie dla motocyklisty), na tym etapie uczysz si najwicej. Potem nastpuje etap wiadomej kompetencji. Moesz prowadzi samochd, lecz wymaga to twojej penej koncentracji. Opanowae ju umiejtnoci, lecz ich jeszcze nie udoskonalie. Ostatecznie, jako cel naszych stara, osigamy niewiadom kompetencj. Wszystkie te drobne sprawnoci, ktrych uczye si tak pracowicie, zlewaj si w jedno sprawne dziaanie. Moesz wwczas sucha radia, podziwia krajobraz albo prowadzi konwersacj rwnoczenie z prowadzeniem samochodu. Twoja wiadomo ustanawia zadania i pozostawia niewiadomoci ich realizacj, uwalniajc twoj uwag dla innych spraw.

Jeli praktykujesz co wystarczajco dugo, osigniesz ten czwarty etap i uformujesz nawyki. W tym momencie umiejtno stanie si niewiadoma. Tym niemniej nawyki nie musz by najefektywniejsze dla danego zadania. Nasze filtry mogy spowodowa, e po drodze do niewiadomej kompetencji opucilimy jakie istotne informacje. Przypumy, e grasz w tenisa, ale chcesz gra lepiej. Trener prawdopodobnie przyjrzy si twojej grze i zacznie zmienia takie rzeczy, jak kroki, sposb trzymania rakiety, sposb przemieszczania jej w powietrzu. Innymi sowy, wemie co, co dla ciebie byo jednym elementem na przykad uderzeniem z forhendu rozoy na czci skadowe i przebuduje tak, e uzyskasz lepsze uderzenie. Przejdziesz wstecz poprzez etapy uczenia si do etapu wiadomej niekompetencji i bdziesz si oducza, zanim ponownie si czego nauczysz. Jedynym powodem do robienia tego jest pragnienie zbudowania nowych moliwoci, bardziej wydajnych form dziaania. To samo dokonuje si w nauce NLP. Posiadamy ju umiejtnoci komunikacyjne i poznawcze. NLP proponuje ich udoskonalenie, dostarczenie innych wyborw i wiksz elastyczno w ich stosowaniu. Cztery etapy uczenia si 1 . Niewiadoma niekompetencja; 2. wiadoma niekompetencja; 3. wiadoma kompetencja; 4. Niewiadoma kompetencja. Oduczanie od etapu 4 do 2. Powtrne uczenie si od etapu 2 z powrotem do 4, z wiksz liczb moliwoci. Inne modele uczenia si przedstawia bdziemy w ksice dalej. TRZYMINUTOWE SEMINARIUM Jeli NLP miaoby by przedstawione na trzyminutowym seminarium, wygldaoby ono mniej wicej tak. Przyszedby prezenter i powiedzia: Panie i panowie, aby odnosi w yciu sukcesy, musicie tylko pamita o trzech rzeczach: po pierwsze, wiedzie, czego chcecie, mie klarown ide waszych celw w kadej sytuacji; po drugie, by czujnym i mie otwarte zmysy, tak aby zauwaa, co otrzymujecie; po trzecie, utrzymywa elastyczno i zmienia to, co robicie, dopki nie otrzymacie tego, co chcielicie. Wtedy napisaby na tablicy: Cel Ostro postrzegania Elastyczno i wyszed. Koniec seminarium. Pierwsza jest wiadomo twojego celu. Jeli nie wiesz, dokd zmierzasz, sprawiasz, e ciko tam dotrze.

Istotn czci NLP jest trening ostroci postrzegania (sensory acuity*): gdzie kierowa nasz uwag i jak zmienia i powiksza nasze filtry tak, aby zauwaa to, czego poprzednio nie zauwaalimy. Jest to wiadomo odczu w czasie teraniejszym. Podczas komunikacji z innymi oznacza to odbieranie maych, lecz decydujcych sygnaw, ktre pozwol ci pozna, jak inni reaguj. Podczas mylenia, czyli komunikowania si z sob samym, oznacza to podwyszon wiadomo naszych wewntrznych obrazw, dwikw i uczu. Potrzebujesz takiej ostroci czy wraliwoci, aby spostrzec, czy to, co robisz, daje ci to, co chcesz otrzyma. Jeli to, co robisz, nie dziaa, rb co innego, cokolwiek innego. Musisz sysze, widzie i czu, co nastpuje, i posiada wybr moliwych reakcji. Celem NLP jest da ludziom wicej moliwoci w tym, co robi. Posiadanie tylko jednego sposobu postpowania nie jest adnym wyborem. Czasami wystarczy, czasami nie, wic zawsze bd sytuacje, w ktrych nie bdziesz mg go powieli. Alternatywa stawia ci w dylemacie. Mie wybr oznacza mc zastosowa przynajmniej trzy moliwoci. W kadej interakcji osoba, ktra posiada najwicej moliwoci, najwiksz elastyczno w dziaaniu, bdzie kontrolowa sytuacj. Jeli bdziesz cigle robi to, co zawsze robie, zawsze otrzymasz to, co cigle otrzymywae. Jeli to, co robisz, nie dziaa, rb co innego. Wicej wyborw, to wiksza szansa na sukces. Sposb, w jaki te umiejtnoci dziaaj razem, przypomina to, co dzieje si, kiedy pyniesz kajakiem i penetrujesz rozleg rzek. Decydujesz, gdzie chcesz pyn: twj pocztkowy cel. Zaczynasz wiosowa i obserwujesz kierunek, w jakim podasz: ostro postrzegania. Porwnujesz go z tym, w jakim chciae pyn, i jeli zboczye z kursu, korygujesz go. Powtarzasz ten cykl, dopki nie osigniesz swego celu podry. Wtedy okrelasz nastpny. Moesz zmieni swj cel w kadym momencie cyklu, cieszy si podr i uczy si czego po drodze. Najprawdopodobniej bdziesz porusza si zygzakiem. Bardzo rzadko istnieje absolutnie jasna, prosta cieka, ktra prowadzi tam, gdzie chcesz si dosta. CELE -- Czy mgby mi askawie powiedzie, w ktr stron mam pj std? Zaley to w duym stopniu od tego, w ktr stron zechcesz pj powiedzia kot. Nie zaley mi na tym, w ktr... powiedziaa Alicja. Wic nie ma znaczenia, w ktr stron pjdziesz powiedzia kot. Zacznijmy od celw czy wynikw. Im bardziej precyzyjnie i pozytywnie moesz zdefiniowa, czego pragniesz, im lepiej zaprogramujesz swj mzg, aby poszukiwa i zauwaa moliwoci, tym wiksz masz szans osignicia tego, czego chcesz. Okazje istniej, kiedy rozpoznaje si je jako okazje. Aby y yciem, jakiego pragniesz, musisz wiedzie, czego chcesz. Bycie efektywnym oznacza osiganie rezultatw, ktre sobie zamierzylimy. Pierwszym krokiem jest dokonanie wyboru. Jeli tego nie zrobisz, znajdzie si wiele osb chtnych, by zrobi to za ciebie. W jaki sposb wiesz, czego chcesz? Ty sam sobie to ustalasz. Istniej pewne reguy robienia tego tak, aby mia jak najwiksz szans na sukces. Mwic jzykiem NLP wybierasz dobrze uformowany cel. To znaczy dobrze uformowany pod wzgldem nastpujcych kryteriw (well-forrnedness criteria*).

Po pierwsze, musi by postawiony pozytywnie. Jest atwiej ruszy ku czemu, czego chcesz, ni do czego, czego nie chcesz. Tym niemniej nie moesz poda ku czemu, jeli nie wiesz, co to jest. Dla przykadu pomyl przez moment o kangurze. Czy mylisz o kangurze? W porzdku. Teraz przesta myle o kangurze. Postaraj si nie myle o kangurze przez nastpn minut. Czy nie mylisz o kangurze? Teraz pomyl o tym, co bdziesz robi dzi wieczorem... Aby uciec od uporczywie powracajcego kangura, musisz zacz myle o czym innym, pozytywnie okrelonym. Ten trik przekonuje, e mzg moe zrozumie negatywne, tylko zmieniajc je w pozytywne. W celu uniknicia czego musisz wiedzie, czego chcesz unikn i na tym koncentrowa swoj uwag. Musisz o tym myle, aby wiedzie, o czym nie myle, podobnie jak musisz zwrci swoj uwag na przedmiot, w ktry nie chcesz uderzy. To, czemu stawiasz opr, napiera. Jest to jeden z powodw, dla ktrych rzucenie palenia jest tak trudne aby zrezygnowa z palenia, musisz o nim nieustannie myle. Po drugie, musisz odgrywa aktywn rol, cel musi pozostawa w rozsdnym zakresie pod twoj kontrol. Cele, ktre zasadniczo zale od dziaa innych ludzi, nie s dobrze uformowane. Jeli ludzie nie reaguj w sposb, w jaki chcesz, ugrzze. Zamiast tego skoncentruj si na tym, co trzeba zrobi, aby wywoa podane reakcje. Na przykad zamiast czeka, a kto zostanie twoim przyjacielem, pomyl, co mgby zrobi, aby si z nim zaprzyjani. Myl o swoim celu tak szczegowo, jak to moliwe. Co bdziesz widzia, sysza, czu? Wyobra to sobie i opisz, a nawet zanotuj w terminach: kto, co, gdzie, kiedy i jak. Im peniejsza bdzie idea tego, czego pragniesz, tym lepiej twj mzg moe j powtrzy i zauway okazje do jej osignicia. W jakim kontekcie tego chcesz? Czy s okolicznoci, w ktrych tego nie chcesz? Jak bdziesz wiedzia, e osigne swj cel? Jakie s zmysowo okrelone oznaki (sensory-based description*), ktre pozwol ci pozna, e masz to, czego chciae? Co bdziesz widzia, sysza i czu, gdy ju to osigniesz? Pewne cele s tak otwarte, e musielibymy y kilkakrotnie, aby je osign. Mgby rwnie zechcie okreli limit czasu, w jakim tego sobie yczysz. Czy posiadasz zasoby, aby zainicjowa i utrzyma zamierzony wynik? Czego potrzebujesz? Czym ju dysponujesz? Jeli czego ci brak, jak zamierzasz to zdoby? Kwestia ta wymaga dokadnego zbadania. Zasoby te mog by wewntrzne (specyficzne umiejtnoci czy pozytywne stany umysu) i zewntrzne. Jeli okae si, e wymagane s zewntrzne zasoby, moe by potrzebne ustanowienie dodatkowych celw, aby je zdoby. Cel musi posiada odpowiedni wielko. Moe si okaza, e bdzie zbyt duy, i wtedy trzeba bdzie go rozoy na kilka mniejszych, atwiej osigalnych celw. Na przykad, moesz zaoy sobie, e bdziesz czoowym tenisist. Nie stanie si to z pewnoci w nastpnym tygodniu, cel jest zbyt niejasny, a termin zbyt odlegy. Ten cel wymaga rozbicia na kilka mniejszych skadowych. Zadaj wic sobie pytanie: Co powstrzymuje mnie przed osigniciem tego celu? Pytanie to ujawni pewne oczywiste problemy. Na przykad, nie masz dobrej rakiety tenisowej i potrzebujesz profesjonalnego trenera. Przekszta te problemy w cele, pytajc si: Czego wic chc zamiast tego? Chc kupi dobr rakiet i znale trenera. Problem to po prostu cel postawiony w zy sposb. Majc do czynienia z bardzo duym celem, moesz przechodzi ten proces wiele razy, zanim uzyskasz rozsdnej wielkoci i osigalny pierwszy krok. Nawet najdusza podr zaczyna si bowiem od pierwszego kroku (oczywicie w dobrym kierunku).

Z drugiej strony cel moe wydawa si zbyt may i zbyt trywialny, aby ci motywowa. Na przykad, mgbym sobie zaoy, e uporzdkuj swoj pracowni oto mae j niezbyt ekscytujce zadanie. Aby uatrakcyjni je, musz znale poczenie z wikszym, waniejszym i bardziej motywujcym celem. Zadaj wic sobie pytanie: Jeli osign ten cel, co mi to da? W tym przypadku, mogoby si to sta koniecznym posuniciem w celu zrobienia miejsca do pracy nad czym innym, co jest znacznie bardziej interesujce. Stworzywszy to poczenie, mog zabra si do mniejszego zadania z energi czerpan z wikszego. Ostatni ram wok wybranych celw s konsekwencje (ecology*). Nikt nie istnieje w izolacji; jestemy czci wikszych systemw w rodzinie, w pracy, w przyjani czy oglnie w spoecznoci. Musisz rozway konsekwencje, jakie w kontekcie tych szerszych relacji wywoa osignicie twoich celw. Czy nie pojawi si jakie niepodane efekty uboczne? Z czego bdziesz musia zrezygnowa, a co zaakceptowa w tej nowej sytuacji? Na przykad, pragniesz, by twoja praca bya bardziej samodzielna. Moe wtedy pochania wicej twego czasu, wic spdzisz go mniej Z rodzin. Zdobycie wielkiego kontraktu moe stanowi obcienie do tego stopnia, e nie bdziesz w stanie wykona odpowiednio swojej pracy. Upewnij si, czy twj cel pozostaje w harmonii z ca twoj osob. Cele nie polegaj na zdobyciu tego, co chcesz, kosztem innych. Najwartociowszej najbardziej satysfakcjonujce rezultaty osigane s przez negocjacje i wspprac, tak aby ustanowi wsplne cele, dziki czemu kady ma szans sta si zwycizc. Przy takim podejciu automatycznie uwzgldnia si problem konsekwencji. Takie rozwaania mog doprowadzi ci do rewizji twojego celu lub zamiany go na inny, ktry uwzgldni te same intencje bez niepodanych Skutkw Klasycznym przykadem wyboru niewaciwego pod wzgldem konsekwencji celu moe by krl Midas, ktry chcia, aby wszystko, czego dotknie, zamieniao si w zoto. Bardzo prdko odkry, e skaza si na innego rodzaju udrk. Podsumowanie celw Pozytywny Myl raczej o tym, co chcesz, ni o tym, czego nie chcesz. Zapytaj: Co raczej chciabym mie? Czego naprawd chc? Wasna odpowiedzialno Myl o swojej aktywnoci, o tym, co pozostaje pod twoj kontrol. Zapytaj: Co bd robi, aby osign swj cel? Jak zacz i jak utrzyma to, co osign? Szczegowy Wyobra sobie cel tak szczegowo, jak tylko to moliwe. Zapytaj: Kto, gdzie, kiedy, co i jak dokadnie? Oznaki Pomyl o zmysowo okrelonych oznakach, ktre pozwol ci si zorientowa, e osigne to, co chciae. Zapytaj: Co bd widzia, sysza i czu, gdy ju to osign? Na jakiej podstawie bd wiedzia, e ju to mam?

Wielko Czy cel ma odpowiedni wielko? Jeli jest zbyt duy, zapytaj: Co powstrzymuje mnie przed jego osigniciem? Przekszta problemy w mniejsze cele. Spraw, aby byy wystarczajco przejrzyste i osigalne. Jeli jest zbyt may, aby ci motywowa, zapytaj: Jeli osign ten cel, co mi to da? Poruszaj si w gr, dopki nie odniesiesz go do celu, ktry bdzie wystarczajco duy i motywujcy.

Rama konsekwencji (ecology frame) Sprawd konsekwencje, jakie w twoim yciu i twoich relacjach spowoduje osignicie celu. Zapytaj: Kogo innego to dotyczy? Co mogoby si sta, gdybym to osign? Jeli mgbym dosta to od razu, czy bym to przyj? Bd uczulony na swoje uczucia czy wtpliwoci, ktre zaczynaj si od Tak, ale... Jakie wzgldy reprezentowane s przez te uczucia i wtpliwoci? Jak moesz zmieni swj cel, biorc je pod uwag? Teraz przeprowad zmodyfikowany cel przez cay ten proces jeszcze raz, aby sprawdzi, czy wci jest dobrze sformuowany. Ostatnim krokiem jest podj dziaanie. Musisz wykona pierwszy ruch. Kada duga podr zaczyna si od pierwszego kroku. Jeli cel jest dobrze sformuowany, jest osigalny i motywuje do dziaania.

STAN OBECNY I STAN PODANY Jednym ze sposobw mylenia o zmianie w biznesie, rozwoju osobistym czy edukacji jest przedstawianie jej jako podry ze stanu obecnego do stanu podanego (state*). Problem to rnica pomidzy nimi. Okrelajc cel na przyszo, w pewnym sensie stwarzasz problem w teraniejszoci, i odwrotnie, kady dzisiejszy problem moesz zmieni w cel.

Twoje zachowanie (behaviour*), myli i uczucia bd odmienne w stanie obecnym i w stanie podanym. Aby wyruszy z jednego do drugiego, potrzebujesz zasobw. Energia do tej podry pochodzi z motywacji. Stan podany musi by czym, czego rzeczywicie pragniesz, albo musi si w sposb jasny Z czym takim wiza. Musisz rwnie pozostawa zaangaowany wobec celu; rezerwa czsto wskazuje, e konsekwencje nie zostay cakowicie uwzgldnione. Krtko mwic, musisz chcie podj podr i wierzy, e cel jest osigalny i wartociowy. Umiejtnoci, techniki i zasobne Stany wewntrzne (resourceful states*) rodkami do osignicia celw. Mog one by zwizane z twoj fizjologi, odywianiem, si i wytrzymaoci. Umiejtnoci NLP s potnymi zasobami do pokonania barier, przeszkd i oporw. KOMUNIKACJA Komunikacja to wieloznaczne sowo odnoszce si do kadej interakcji z innymi ludmi: zwyczajowej konwersacji, przekonywania, uczenia i negocjacji. Co wic komunikacja oznacza? Samo sowo jest statycznym rzeczownikiem, ale w rzeczywistoci jest cyklem czy ptl obejmujc przynajmniej dwie osoby. Nie moesz komunikowa si z woskowym manekinem; co wobec niego zrobisz, pozostanie bez znaczenia, nie wywoa oddwiku. Kiedy komunikujesz si z drug osob, odbierasz jej odpowied i reagujesz swoimi mylami i uczuciami. Twoje biece zachowanie generowane jest przez wewntrzn odpowied na to, co widzisz i syszysz. Nastpuje dziki zwrceniu uwagi na drug osob, co powoduje, e wiesz, co masz nastpnie powiedzie czy zrobi. Twj partner odpowiada na twoje zachowanie w ten sam sposb.

Komunikujesz si sowami, brzmieniem gosu i ciaem: jego postaw, gestami i ekspresj. Nie moesz si nie komunikowa. Przekazujesz pewne informacje nawet wtedy, gdy nic nie mwisz lub pozostajesz w bezruchu. Komunikacja zawiera wic w sobie przekaz przepywajcy od jednej osoby do drugiej. W jaki sposb wiesz, e przekaz, ktry nadae, jest tym samym, ktry inni odebrali? Zapewne zdarzyo ci si by zdumionym znaczeniem, jakie nadano neutralnym w twoim zamiarze dziaaniom. Jak moesz si upewni, e przekaz, ktry odebrano, jest zgodny Z tym, co zamierzye? Istnieje ciekawe dowiadczenie stosowane w treningu NLP. Wybierasz proste zdanie, na przykad Mamy dzi miy dzie, i trzy emocjonalne przekazy, jakie moesz w nim zawrze. Moesz powiedzie to radonie, z grob albo w sposb sarkastyczny. Mwisz swoje zdanie na trzy rne sposoby drugiej osobie, bez wyjawiania, co w nich aktualnie chcesz wyrazi. Jej zadaniem jest okreli emocjonaln tre, jak w kadym przypadku odebraa. Czasami to, co zamierzye, pokrywa si z tym, co spostrzega. Czsto jednak nie. Moesz wwczas zbada, jak mgby zmieni swj gos i jzyk ciaa, aby uzyska podany rezultat. Komunikacja to znacznie wicej ni sowa, ktre wypowiadamy. Te formuuj tylko ma cz naszej ludzkiej ekspresji. Badania wykazuj, e w wypowiedzi przed grup ludzi

55% efektu uzyskuje si jzykiem ciaa postaw, gestami i kontaktem wzrokowym, 38% tonem gosu i tylko 7% treci naszej wypowiedzi (por. Mehrabian i Ferris, Inference of Attitudes from Nonverbai Cornmunication in Two Channeis w The Journal of Counselling Psychology, Vol. 31, 1967, 5. 248252). Nasze zachowanie bdzie rne w rnych sytuacjach, ale przejrzysty jzyk ciaa i tonalno gosu powoduj olbrzymi rnic w znaczeniu i oddziaywaniu tego, co mwimy. Rnica ley nie w tym, co mwimy, ale w tym, jak mwimy. Margaret Thatcher powicia duo czasu i wysiku na zmian jakoci swego gosu. Tonalno i jzyk ciaa decyduj, czy sowo cze jest niezobowizujcym wiadectwem rozpoznania, grob, zoliwoci czy serdecznym powitaniem. Aktorzy w rzeczywistoci nie pracuj ze sowami, doskonal brzmienie gosu i ekspresj ciaa. Kady aktor powinien umie wyrazi przynajmniej dwanacie znacze sowa nie. Kady z nas wyraa wiele znacze w codziennej konwersacji i prawdopodobnie dysponujemy tuzinem sposobw powiedzenia nie, nie jestemy tylko tego wiadomi. Jeli sowa s treci przekazu, to postawa ciaa, gesty, ekspresja i ton gosu s kontekstem, w ktrym przekaz jest osadzony; dopiero ich poczenie tworzy znaczenie komunikacji.

Nie ma zatem gwarancji, e inna osoba zrozumie znaczenie, ktre starasz si zakomunikowa. By uzyska oczekiwan reakcj, naley wrci do celu, ostroci postrzegania i elastycznoci. Masz cel dla swojej komunikacji. Zauwaasz, jakie odpowiedzi uzyskujesz, i zmieniasz to, co robisz albo mwisz, dopki nie otrzymasz zamierzonej reakcji. Aby by efektywnym w komunikacji, dziaaj zgodnie z zasad: Znaczeniem komunikacji jest odpowied, jak otrzymujesz. Nieustannie uywamy naszych umiejtnoci komunikacyjnych, aby wpywa na ludzi; kada terapia, zarzdzanie i nauczanie obejmuje oddziaywanie i techniki komunikacyjne. Paradoks tkwi w tym, e chocia nikt nie jest zainteresowany nauk umiejtnoci, ktre nie s efektywne, efektywne umiejtnoci mog by klasyfikowane jako manipulacja. Manipulacja niesie ze sob negatywne konotacje, sugeruje, e zmuszasz w jaki sposb osob do czego, co nie jest dla niej najlepsze. . To z pewnoci nie jest prawd w przypadku NLP, ktre daje wybr I bada konsekwencje na gbokim poziomie. NLP dostarcza zdolnoci Udzielania efektywnej odpowiedzi innym oraz rozumienia i respektowania ich modelu wiata. Komunikacja jest ptl: to, co robisz, wpywa na inne osoby, a to, co robi one, wpywa na ciebie; nie moe by 1 Ty moesz wzi odpowiedzialno za twoj cz ptli. Ju oddziaujesz na innych, jedyny wybr dotyczy tego, czy by wiadomym, czy niewiadomym efektw, ktre stwarzasz. Zastanw si, czy oddziaujesz w zgodzie z samym sob. Czy wpyw, jaki uzyskujesz, pozostaje w zgodzie z uznawanymi przez ciebie wartociami? Techniki NLP s neutralne. Podobnie jest z samochodem: jak jest uywany i do czego, zaley od umiejtnoci i intencji osoby zasiadajcej za kierownic. KONTAKT (rapport*) Jak moesz dosta si w obrb komunikacyjnej ptli? Jak moesz respektowa i doceni model wiata innej osoby, zachowujc swoj wasn integralno? W edukacji, terapii, poradnictwie, biznesie, sprzeday i treningu kontakt czy empatia s decydujce dla stworzenia atmosfery zaufania, pewnoci i wspudziau, ktra sprawi, e ludzie bd czuli si swobodnie. Co naprawd robimy, aby utrzyma kontakt z ludmi, jak stwarzamy relacje zaufania i wzajemnej otwartoci i jak moemy doskonali i rozwija te naturalne umiejtnoci? Aby otrzyma raczej praktyczn, a nie teoretyczn odpowied, rozwa to pytanie z drugiej strony. W jaki sposb wiesz, kiedy dwie osoby pozostaj w kontakcie? Kiedy rozgldasz si dookoa w restauracji, w biurze, w jakimkolwiek miejscu, gdzie ludzie spotykaj si i rozmawiaj, jak rozpoznajesz, ktre osoby maj ze sob kontakt, a ktre nie? Komunikacja ma miejsce, gdy ludzie utrzymuj kontakt; ich ciaa, tak samo jak sowa, dopasowuj si wzajemnie. To, co mwimy, moe go stworzy lub zburzy, ale jest to tylko 7% komunikacji. Jzyk ciaa i ton gosu s waniejsze. Moesz zauway, e ludzie utrzymujcy kontakt maj tendencj do wzajemnego odzwierciedlania (mirroring*) i harmonizowania (natching*) postawy, gestw i wzroku. Przypomina to taniec, w ktrym partnerzy odwzajemniaj i odzwierciedlaj ruch drugiego swoim wasnym ruchem. Zaangaowani s w taniec wzajemnych reakcji. Ich jzyk ciaa pozostaje komplementarny. Czy kiedykolwiek zauwaye podczas satysfakcjonujcej konwersacji z kim, e wasze ciaa przyjmuj podobn postaw? Im gbszy kontakt, tym wiksza tendencja do harmonizacji. Umiejtnoci te zdaj si wrodzone, dlatego nowo narodzone dziecko porusza si w rytm gosu otaczajcych je ludzi. Gdy ludzie nie maj kontaktu, ich ciaa to zdradz

cokolwiek by nie mwili, ich ciaa nie bd pozostaway w harmonii. Nie s zaangaowani we wsplny taniec i moesz to od razu zauway. Ludzie sukcesu stwarzaj kontakt, a kontakt tworzy zaufanie. Moesz go osign z kimkolwiek chcesz, wiadomie doskonalc naturalne umiejtnoci uywane kadego dnia. Harmonizujc i odzwierciedlajc jzyk ciaa i ton gosu, bardzo szybko moesz uzyska kontakt prawie Z kadym. Zharmonizowanie wzroku jest jednym ze sposobw nawizania kontaktu i zazwyczaj jedynym uczonym w kulturze angielskiej, dla ktrej wiadome postrzeganie jzyka ciaa i odpowiedzi na niego pozostaje tabu. Aby stworzy kontakt, docz do taca innych osb, harmonizujc si z ich jzykiem ciaa z wyczuciem i respektem. W ten sposb zbudujesz most pomidzy sob a ich modelem wiata. Harmonizacja to jednak nie naladownictwo, ktre jest zauwaalnym, przesadzonym i niewyszukanym powielaniem ruchw innej osoby, zazwyczaj postrzeganym jako zaczepne. Moesz harmonizowa ruchy rk drobnymi ruchami doni, ruchy ciaa ruchem gowy. Nazywa si to skrzyowanym odzwierciedleniem (cross over mirroring*). Moesz zharmonizowa przemieszczanie wagi ciaa i ogln postaw. Gdy ludzie s podobni, lubi si. Zharmonizowanie oddechu jest bardzo skutecznym sposobem osigania kontaktu. Moe miae okazj zaobserwowa, e ludzie bdcy w gbokim kontakcie oddychaj w rwnym tempie. To s podstawowe elementy kontaktu. Nie przyjmuj jednak tego na wiar. Obserwuj, co dzieje si, gdy odzwierciedlasz innych. Zauwa, co si stanie, gdy przestaniesz. Obserwuj, co robi ludzie, ktrzy pozostaj w kontakcie Zacznij by wiadomy tego, co robisz w sposb naturalny, aby to udoskonali i mc uywa, kiedy zechcesz. Szczeglnie zauwa, co dzieje si, gdy wprowadzasz dysharmoni. Pewni terapeuci odzwierciedlaj i harmonizuj niewiadomie, prawie kompulsywnie A przecie dysharmonizacja (mismatching*) jest bardzo uyteczn umiejtnoci. Najbardziej eleganckim sposobem zakoczenia rozmowy jest odczenie si od taca. Nie moesz jednak odczy si od taca, jeli pocztkowo nie taczye. Najbardziej radykalna dysharmonia powstaje oczywicie poprzez odwrcenie si tyem. Zharmonizowanie gosu jest innym sposobem osigania kontaktu. Dotyczy moe brzmienia, prdkoci, gonoci i rytmu mowy. Przypomina doczenie si do czyjej piosenki czy muzyki wkomponowujesz si i dostrajasz Moesz uy harmonizacji gosu dla uzyskania porozumienia w rozmowie telefonicznej. Moesz rwnie zastosowa dysharmoni, zmieniajc szybko i ton gosu na koniec konwersacji. To bardzo uyteczna umiejtno. Naturalne zakoczenie rozmowy bywa bowiem czasami trudne. Istniej tylko dwa rodzaje ogranicze dla twojej zdolnoci uzyskiwania kontaktu: stopie, do jakiego moesz postrzega u innych ich wzorce postawy, mimiki i wymowy, oraz umiejtno zharmonizowania si z nimi w tacu porozumienia. Relacja bdzie harmonijnym tacem pomidzy twoj integralnoci, tym, co moesz zrobi i w co wierzysz caym sercem, a tym, jak bardzo yczysz sobie zbudowa most czcy ci z modelem wiata drugiej osoby. Zauwa, jak czujesz si, gdy dokonujesz harmonizacji; w odniesieniu do pewnych osb moesz czu si niezrcznie. Z pewnoci bd pewne zachowania, ktrych nie bdziesz chcia harmonizowa bezporednio. Moe tak by w przypadku, gdy czyj sposb oddychania jest znacznie szybszy ni twj naturalny lub masz do czynienia z oddechem astmatycznym. Mgby odzwierciedla oba drobnymi ruchami rk. Ruchy nerwowej osoby mog by subtelnie odzwierciedlone koysaniem twego ciaa. Czasami jest to nazywane skrzyowan harmonizacj, uyciem pewnych analogicznych zachowa zamiast harmonizacji bezporedniej. Jeli opanujesz wiadome uycie tych umiejtnoci, moesz stworzy kontakt z kimkolwiek chcesz. Nie musisz przy tym lubi drugiej osoby po prostu budujesz most dla lepszego jej zrozumienia. Budowanie kontaktu to sprawa wyboru i nie dowiesz si, czy jest efektywne i jakie rodzi rezultaty, dopki tego nie sprbujesz.

Kontakt jest zatem caociowym kontekstem przekazu sownego. Jeli znaczeniem komunikacji jest odpowied, jak wywoujesz, to uzyskiwanie kontaktu jest zdolnoci do wywoywania odpowiedzi.

DOPASOWANIE I PROWADZENIE (pacing* i leading*) Kontakt pozwaa ci zbudowa most do drugiej osoby; macie ten sam punkt widzenia i zdobywacie porozumienie. Uzyskawszy to, moesz zacz zmienia swoje zachowanie, a ona najprawdopodobniej bdzie za tob poda. Moesz prowadzi j w innym kierunku. Najlepsi nauczyciele to ci, ktrzy stwarzaj kontakt i wchodz w wiat uczniw, uatwiajc im w ten sposb dojcie do wikszego zrozumienia ich przedmiotu czy umiejtnoci. yj oni ze swoimi studentami w zgodzie, a dobre relacje sprawiaj, e zadanie staje si atwiejsze. W NLP nazywa si to dopasowaniem i prowadzeniem. Dopasowujc si do kogo, budujesz most, poprzez kontakt i powaanie. Prowadzenie to zmiana zachowania, tak aby druga osoba moga ci naladowa. Prowadzenie nie bdzie dziaa bez kontaktu. Nie moesz przeprowadzi kogo przez most, jeli go najpierw nie zbudujesz. Kiedy powiedziaem mojemu przyjacielowi, e pisz ksik o programowaniu neurolingwistycznym, nie dopasowaem si najpierw do jego sposobu mylenia, nie mogem wic prowadzi go do wyjanienia, czego dotyczyo moje pisanie. Trzymanie si cay czas tych samych zachowa i oczekiwanie, e inni zrozumiej i dopasuj si, jest pewnym moliwym wyborem. Czasami daje dobre rezultaty, czasami nie. Trzymajc si uporczywie swoich wasnych zachowa, uzyskasz wiele rnych rezultatw, z ktrych nie wszystkie bd podane. Jeli jeste gotw na zmiany, jeste na najlepszej drodze do osigania wikszych sukcesw. Technik dopasowania stosujemy cay czas:, aby przystosowa si do rnych sytuacji spoecznych, aby zapewni innym komfort i aby samemu czu si swobodnie. Dopasowujemy si do rnych kultur, respektujc obce zwyczaje. Jeli chcesz wej do wysokiej klasy hotelu, zakadasz krawat. Nie przeklinasz przy osobie duchownej. Idziesz na rozmow w garniturze, jeli na serio jeste zainteresowany zdobyciem pracy. Dopasowanie jest umiejtnoci kontaktu powszechnie uywan podczas rozmowy o wsplnych zainteresowaniach, przyjacioach, pracy czy hobby. Dopasowujemy emocje. Gdy kochana osoba jest smutna, uywamy sympatycznego tonu i sposobu mwienia, a nie haaliwego okrzyku: Gowa do gry!, po ktrym poczuaby si prawdopodobnie jeszcze gorzej. Chciae dobrze, to znaczy miae pozytywne intencje, ale nie uzyskae oczekiwanego efektu. Lepszym wyborem bdzie najpierw odzwierciedli i zharmonizowa postaw ciaa i uy agodnego tonu gosu, co zharmonizuje ci z jej uczuciami. Wtedy stopniowo zmieniaj si i przyjmuj bardziej pozytywn i zaradn postaw. Jeli most zosta zbudowany, druga osoba pody za tob. Niewiadomie spostrzee, e miae szacunek dla jej stanu i bdzie miaa ochot ci naladowa, o ile jest to droga, ktr chce i. Ten rodzaj

emocjonalnego dopasowania i prowadzenia jest potnym narzdziem w poradnictwie i terapii. W przypadku rozzoszczonej osoby, harmonizuj si z jej gniewem na troch niszym poziomie jeli posuniesz si za daleko, istnieje niebezpieczestwo eskalacji. Gdy ju tego dokonasz, zacznij sprowadza j stopniowo do spokojniejszego stanu, tonujc swoje zachowanie. Z kolei w przypadku podekscytowania moesz si dopasowa i zharmonizowa tonem gosu, mwic odrobin goniej i szybciej ni zazwyczaj. Uzyskujesz kontakt, szanujc to, co ludzie mwi. Nie musisz si z nimi zgadza. Bardzo dobrym sposobem wyraenia swego powaania jest wyeliminowanie spjnika ale. Zastp go spjnikiem i. Ale moe by bardzo destruktywne; daje do zrozumienia, e syszae, co zostao powiedziane, a 1 e masz jakie zastrzeenia, ktre warto tej wypowiedzi obniaj. I jest niewinne. Po prostu uzupenia i rozszerza to, co zostao ju powiedziane. Skoro sowa zawieraj same w sobie olbrzymi moc, mgby rozway dokonanie takich zmian. Moe to by trudne, ale prawdopodobnie odkryjesz, e warte jest wysiku. Ostatecznie zyskasz wikszy kontakt. Ludzie nalecy do tej samej kultury maj tendencj do uznawania tych samych wartoci i wyznawania tego samego pogldu na wiat. Wsplne zainteresowania, praca, przyjanie, hobby, upodobania, niechci i polityczne sympatie stwarzaj pewien kontakt. W sposb naturalny yjemy z ludmi, ktrzy podzielaj nasze podstawowe wartoci i prze konania. Dopasowanie i prowadzenie s podstawowymi ideami NLP. Maj na uwadze kontakt i poszanowanie dla modelu wiata drugiej osoby. Zakadaj pozytywne intencje i s wanym sposobem osigania porozumienia czy wsplnych celw. Aby z powodzeniem dopasowywa si i prowadzi innych, musisz zwraca uwag na drug osob i by wystarczajco elastyczny w swoim zachowaniu tylko tak moesz odpowiada na to, co widzisz i syszysz. NLP jest sztuk komunikacji: wdziczn, radosn i bardzo skuteczn.

ROZDZIA 2 DRZWI PERCEPCJI Jeli ptla komunikacji ma jaki pocztek, to znajduje si on w naszych zmysach. Jak zauway Aldous Huxley, drzwiami percepcji s zmysy, nasze oczy, nos, uszy, usta i skra, i s to nasze jedyne punkty kontaktu ze wiatem. Nawet jednak one nie s tym, czym zdaj si by. We na przykad twoje oczy, twoje okno na wiat. W istocie wcale nim nic s. W kadym razie nie oknem, a nawet nie kamer. Czy zastanawiae si kiedykolwiek, dlaczego kamera nigdy nie potrafi uchwyci istoty wizualnego obrazu, ktry ty postrzegasz? Oczy s znacznie bardziej inteligentne ni kamera. Poszczeglne receptory, prciki i czopki w siatkwce, reaguj nie na wiato samo w sobie, ale na zmiany czy rnice w jego nateniu. Rozwa pozornie atwe zadanie patrzenia na jedno z tych stw. Gdyby twoje oczy i kartka papieru byy doskonale nieruchome, sowo znikoby tak szybko, jak tylko kady z prcikw wyzwoliby reakcj na pocztkowy czarny czy biay bodziec. Aby utrzyma cigo informacji o ksztacie litery, gaki oczne wykonuj nieznaczne i szybkie ruchy, tak e na granicy czerni i bieli nastpuje ciga stymulacja prcikw. W ten sposb utrzymujemy obraz litery. Obraz rzucany na siatkwk jest odwrcony, kodowany w formie elektrycznych impulsw przez prciki i czopki i ponownie skadany w polu wzrokowym kory mzgowej. Obraz bdcy rezultatem tego procesu jest projektowany gdzie tam na zewntrz, ale stworzony zostaje gboko wewntrz mzgu. Widzimy zatem za porednictwem zoonych serii aktywnych filtrw percepcyjnych. To samo dzieje si w przypadku innych naszych zmysw. wiat postrzegany przez nas nie jest wiatem prawdziwym, nie jest terytorium. Jest to mapa stworzona przez nasz neurologi. To, na co kierujemy w mapie uwag, jest nastpnie filtrowane poprzez nasze przekonania zainteresowani a i zaoenia. Moemy uczy si, jak pozwoli naszym zmysom suy nam lepiej. Zdolno do zauwaenia wicej, do dokonywania doskonalszych rozrnie w zakresie wszystkich zmysw moe znaczco wzbogaci jako naszego ycia i jest podstawow umiejtnoci w obszarze wielu prac. Specjalista od win potrzebuje bardzo wysubtelnionego podniebienia, muzyk zdolnoci rozrnieni a niuansw suchowych, kamieniarz i drzeworytnik umiejtnoci wyczucia materiau, aby wydoby z kamienia czy drewna wyobraon figur. Malarz musi by wraliwy na niuanse koloru i ksztatu. Rozwj w tym wzgldzie polega nie tyle na widzeniu wicej ni inni, ile na wiedzy, na co zwraca uwag, na nauce postrzegania rnic, ktre decyduj o rozrnieniach. Rozwinicie bogatej wiadomoci w zakresie kadego ze zmysw to wanie ostro postrzegania, jeden z formalnych celw treningu NLP. SYSTEMY REPREZENTACJI (representation system*) Komunikacja zaczyna si od naszych myli, a jeli chcemy przekaza je drugiej osobie, uywamy sw, brzmienia gosu i jzyka ciaa. Lecz czym s myli? Istnieje wiele rnych naukowych odpowiedzi, tym niemniej kady osobicie wie, czym mylenie jest dla niego. Jednym ze sposobw rozumienia mylenia jest ujcie go jako procesu wewntrznego wykorzystania naszych zmysw. Kiedy mylimy o tym, co widzimy, syszymy i czujemy, odtwarzamy te ksztaty, dwiki i odczucia wewntrznie. Dowiadczamy ponownie informacji w tej zmysowej formie, w jakiej j pocztkowo odebralimy. Czasami jestemy tego wiadomi, a czasami

robimy to niewiadomie. Czy moesz przypomnie sobie, gdzie pojechae na swoje ostatnie wakacje? A teraz, w jaki sposb to sobie przypomniae? Moe obraz miejsca przyszed ci na myl. Moe wypowiedziae jego nazw lub usyszae charakterystyczne dwiki. A moe przywoae to, co czue. Mylenie jest tak oczywist, zwyczajow aktywnoci, ktrej nigdy nie powicamy uwagi. Mamy tendencj do mylenia o tym, o czym wanie mylimy, a nie o tym, jak my to mylimy. Przyjmujemy rwnie, e inni ludzie myl w taki sam sposb jak my. Tak wic jednym ze sposobw, w jaki mylimy, jest wiadome lub niewiadome przypominanie sobie ksztatw, dwikw, odczu, smakw i zapachw, ktrych dowiadczylimy. Za pomoc jzyka moemy nawet tworzy rozmaite wraenia zmysowe, nie dowiadczajc ich aktualnie. Przeczytaj nastpny akapit w maksymalnie wolnym, ale odpowiadajcym ci tempie. Pomyl przez moment o spacerze w lesie sosnowym. Drzewa gruj nad tob, wznoszc si z kadej strony. Podziwiasz koloryt lasu i gr cieni lici na ziemi. Idziesz w plamie soca rozdzierajcej zimn koron lici ponad tob. Kiedy tak wdrujesz, dociera do ciebie cisza przerywana tylko piewem ptakw i chrzstem twoich stp stpajcych po lenej podcice. Czasami jeszcze trzanie nadepnita sucha gazka. Podchodzisz do drzewa i obejmujesz je, czujc chropowato kory pod palcami. Gdy stopniowo uwiadamiasz sobie agodne uderzenia wiatru na twarzy, zauwaasz te aromatyczny zapach sosen wymieszany z bardziej ziemistymi zapachami lasu. Wdrujc pamitasz, e wkrtce bdzie gotowa kolacja i e czeka na ciebie jedno z twoich ulubionych da. Moesz ju prawie czu jego smak w ustach... By nada temu ostatniemu akapitowi sens, przeszede w mylach poprzez opisane dowiadczenia, uywajc swoich zmysw wewntrznie dla odtworzenia tego, co wyczaroway sowa. Prawdopodobnie stworzye scen wystarczajco intensywn, by wyobrazi sobie smak jedzenia w tej wymylonej sytuacji. Jeli kiedykolwiek spacerowae w lesie sosnowym, moge zapamita specyficzne dowiadczenia tej sytuacji. Jeli za nie, moge skonstruowa wyobraenia z podobnych dowiadcze lub uy materiau z telewizji, filmw, ksiek czy innych tego typu rde. Twoje dowiadczenie byo mozaik wspomnie i wyobrani. Wiele z naszego mylenia jest mieszanin takich zapamitanych i skonstruowanych wrae zmysowych. Do wewntrznej reprezentacji (internal representation*) dowiadcze uywamy tych samych neurologicznych cieek, co do ich bezporedniego doznawania. Te same neurony generuj wyadowania elektro chemiczne, ktre mog by obserwowane w zapisie elektromiograficznym. Myli powoduj bezporednie efekty fizyczne, myl i ciao s jednym systemem. Wyobra sobie przez moment, e jesz swj ulubiony owoc. Owoc moe by wyobraony, ale wydzielanie liny ju nie. Uywamy naszych zmysw zewntrznie, aby postrzega wiat, i wewntrznie, aby reprezentowa (representation*) go sobie samym. W NLP sposoby odbierania, magazynowania i kodowania informacji w naszej myli widzenie, syszenie, dotyk, smak i zapach znane s jako systemy reprezentacji. System wzrokowy (visual*), czsto okrelany liter V, moe by uyty zewntrznie (e), gdy spogldamy na wiat zewntrzny (Ve), lub wewntrznie (i), gdy dokonujemy w duchu wizualizacji (visualization*) (Vi). W ten sam sposb system suchowy (auditory*) moe by podzielony na syszenie dwikw zewntrznych (AC) wewntrznych (Aj). Odczucia dotykowe nazwane zostay systemem kinestetycznym (kinesthetic*) (K). Zewntrzna kinestetyka (KC) obejmuje takie doznania czuciowe, jak dotyk, temperatura i wilgotno. Wewntrzna (K) dotyczy rejestrowanych odczu, emocji i wewntrznego zmysu rwnowagi i wiadomoci cielesnej, znanych jako wraenia proprioceptywne, ktre

dostarczaj nam informacji zwrotnej o naszym ruchu. Bez nich nie moglibymy kontrolowa pooenia przestrzennego naszego ciaa z zamknitymi oczami. Ukad przedsionkowy (vestibular system*) jest wan czci systemu kinestetycznego. Odpowiada za nasze poczucie rwnowagi i balans caego ciaa w przestrzeni. Ulokowany jest w ukadzie kanaw ucha wewntrznego. Posiadamy wiele metafor obrazujcych jego d takich jak: straciem rwnowag, ziemia usuna mi si spod ng czy krcio mi si w gowie. Ukad przedsionkowy ma dla nas due znaczenie i czsto traktuje si go jako oddzielny system reprezentacji. Systemy wzrokowy, suchowy i kinestetyczny s podstawowymi stosowanymi w kulturze Zachodu. Zmysy smaku (gustatory*) (G) i wchu (olfactory*) (0) nie s tak wane i nieraz wcza si je w system kinestetyczny. Czsto su jako znaczce i bezporednie dopenienie powizanych z nimi dwikw i obrazw. Uywamy wszystkich trzech podstawowych systemw cay czas, cho nie jestemy wiadomi kadego z nich w rwnym stopniu. Mamy jednak tendencj do faworyzowania jednych kosztem innych. Wielu ludzi, na przykad, posiada gos wewntrzny, ktry w ich systemie suchowym tworzy wewntrzny dialog. Powtarzaj oni argumenty, prze mwienia, tworz odpowiedzi i oglnie omawiaj sprawy sami z sob. Jest to jednak tylko jeden ze sposobw mylenia. Systemy reprezentacji nie wykluczaj si wzajemnie. Moliwa jest rwnoczesna wizualizacja jakiej sceny, dowiadczanie towarzyszcych jej uczu i syszenie dwikw, aczkolwiek pamitanie o wszystkich trzech w tym samym momencie moe si okaza trudne. Pewne obszary naszego procesu mylowego pozostan niewiadome.

Im bardziej osoba zaabsorbowana jest swoim wewntrznym wiatem ksztatw, dwikw i uczu, tym mniej jest zdolna koncentrowa si na wiecie zewntrznym. Znana jest historia synnego szachisty, ktry podczas jednego z midzynarodowych turniejw by tak skoncentrowany na sytuacji widzianej oczyma wyobrani, e zjad dwa obiady jednego wieczoru. Po prostu kompletnie zapomnia, e zjad ju jeden. By za topionym w mylach jest tu bardzo trafnym okreleniem. Ludzie dowiadczajcy silnych emocji wewntrznych s rwnie mniej wraliwi na bl zewntrzny. Nasze zachowanie generowane jest przez mieszanin wewntrznych i zewntrznych dowiadcze zmysowych. W kadym momencie zwracamy uwag na inn cz naszego dowiadczenia. Podczas czytania tej ksiki koncentrujesz si na otwartej stronie i prawdopodobnie niewiadomy jeste odczu pyncych z twojej lewej stopy... dopki o tym nie wspomniaem. Kiedy to pisz, zazwyczaj wiadomy jestem swojego dialogu wewntrznego, dopasowujc go do mojego (bardzo wolnego) tempa pisania na klawiaturze komputera. Zwracanie uwagi na zewntrzne dwiki byoby rozpraszajce. Nie bdc dobrym w maszynopisaniu, patrz na klawisze i czuj je pod palcami, tak wic moje zmysy wzroku i dotyku uywane s zewntrznie. To mogoby ulec zmianie, gdybym przerwa pisanie i zwizualizowa scen, ktr chc opisa. Istniej jednak pewne sygnay przycigajce moj bezporedni uwag: nagy bl, wywoanie mojego imienia, zapach dymu albo, o ile jestem godny, zapach jedzenia. PREFEROWANE SYSTEMY REPREZENTACJ I (preferred system*) Uywamy wszystkich naszych zmysw zewntrznie cay czas, ale na jednym koncentrujemy si bardziej ni na innych, w zalenoci od tego, co robimy. W galerii sztuki uywamy przede wszystkim naszych oczu, na koncercie uszu. Zastanawiajce jest, e podczas mylenia mamy tendencj do faworyzowani a jednego, moe dwch systemw reprezentacji, bez wzgldu na to. o czym mylimy. Jestemy zdolni uywa wszystkich, ale okoo jedenastego czy dwunastego roku ycia posiadamy ju wyrane preferencje. Wiele osb potrafi tworzy w wyobrani obrazy i gwnie na nich opiera swoje mylenie. Dla innych takie podejcie bdzie zbyt trudne, bd preferowa rozmow. Jeszcze inni baz dla swoich dziaa znajd w odczuciach, jakie wywouje w nich dana sytuacja. Gdy kto ma tendencj do nawykowego uycia jednego ze zmysw wewntrznych, w NLP nazywa si ten zmys systemem preferowanym lub podstawowym. Najprawdopodobniej te w systemie tym bdzie on dokonywa subtelniejszych rozrnie ni w innych. Oznacza to, e pewni ludzie s w sposb naturalny lepsi, bardziej utalentowani w jakich zadaniach czy umiejtnociach. Opanowali oni Uycie jednego lub dwch zmysw wewntrznych, co stao si w praktyce pozbawionym wysiku i udziau wiadomoci nawykiem. Czasami jaki system reprezentacji nie jest tak dobrze rozwinity i to w przypadku pewnych umiejtnoci sprawia spore problemy. Na przykad muzyka Staje si bardzo trudn sztuk dla osoby bez umiejtnoci syszenia Wewntrznego. aden system nie jest lepszy od innego w sensie absolutnym, to zaley od tego, co chcesz robi. Lekkoatleta potrzebuje dobrze rozwinitej wiadomoci kinestetycznej, z kolei dobrym architektem trudno by bez zdolnoci tworzenia przejrzystych konstrukcji w wyobrani. Jedyn umiejtnoci podzielan przez jednostki wybitne w rnych dziedzinach jest zdolno swobodnego uywania wszystkich systemw reprezentacji i wybierania najbardziej stosownego dla biecego zadania. Rne szkoy psychoterapeutyczne wybieraj rne systemy reprezentacji. Terapia koncentrujca si na pracy z ciaem jest zasadniczo kinestetyczna, psychoanaliza gwnie

werbalna, suchowa. Terapia poprzez sztuk i symbolizm Junga s przykadami podejcia zorientowanego bardziej wizualnie. JZYK A SYSTEMY REPREZENTACJI Jzyka uywamy, aby komunikowa nasze myli. Nic wic dziwnego, e uywane przez nas sowa odzwierciedlaj sposb, w jaki mylimy. John Grinder opowiada o czasach, gdy Richard Bandier zacz prowadzi grup terapii Gestalt. Smia si z kogo, kto uy stwierdzenia: Widz, co mwisz. Pomyl o tym literalnie powiedzia do Johna. Co to mogo znaczy? C odrzek John podejdmy do tego dosownie. Przypumy, i oznacza to, e ludzie tworz obrazy znacze sw, ktrych uywasz. Bya to interesujca idea. Podczas dalszych wicze spontanicznie zastosowali cakowicie now procedur. Zabrali zielone, te i czerwone kartki i polecili wszystkim opowiedzie o swoich powodach uczestniczenia w treningu. Osoby, ktre uyway wielu sw i fraz mwicych o odczuciach, otrzymay kartki te. Osoby uywajce sw i zwrotw zwizanych ze syszeniem i z dwikami otrzymay kartki zielone. Te za, u ktrych dominoway wypowiedzi odnoszce do widzenia, otrzymay kartki czerwone. Potem nastpio bardzo proste wiczenie. Osoby posiadajce kartki tego samego koloru siaday razem i rozmawiay przez pi minut. Nastpnie rozmawiay ze sob osoby majce kartki rnego koloru. Rnice, jakie zaobserwowali w kontakcie midzy ludmi, byy ogromne. Osoby posiadajce kartki tego samego koloru porozumieway si znacznie lepiej. Grinder i Bandier uwaali, e byo to fascynujce i znaczce. PREDYKAT (predicates*) Uywamy sw, aby opisa nasze myli, wic dobr sw wskazuje, ktry system reprezentacji stosujemy. Rozwa przypadek trzech osb, ktre wanie czytaj t sam ksik. Pierwsza mogaby zaznaczy, jak wiele w i d z i w tej ksice, e dla z i l u s t r o w a n i a tematu dobrane zostay trafne przykady i e zostaa napisana b y s o t 1 i w y m stylem. Druga mogaby zgosi zastrzeenia do t o n u ksiki: posuono si zbyt k r z y k l i w y m prozatorskim stylem. W rzeczywistoci wcale nie w s p b r z m i on z pogldami autora. S to uwagi, ktre chciaaby mu osobicie powiedzie. Trzecia czuje, e ksika podejmuje waki temat w w y w a o n y sposb. Podoba jej si sposb, w jaki autor dotyka gwnych zagadnie i z atwoci w y c h w y c i a nowe idee. Czuje sympati dla autora. Wszystkie czytaj t sam ksik. Moesz zauway, e kada osoba wyraa si o niej w inny sposb. Bez wzgldu na to, co o niej myl, to j a k myl byo odmienne. Jeden myla o b r a z a m i, drugi dwikami, a trzeci uczuciami. Te oparte na doznaniach zmysowych sowa, przymiotniki, przyswki i czasowniki nazywa si w literaturze NLP predykatami. Nawykowe uycie jednego rodzaju predykatw wskazuje na preferowany system reprezentacji osoby. Moliwe jest rozpoznanie preferowanego systemu autora dowolnej ksiki przez zwrcenie uwagi na jzyk, jakiego on uywa. (Z wyjtkiem ksiek z dziedziny NLP, ktrych autorzy mog reprezentowa bardziej skalkulowane podejcie do stosowanych sw.) Natomiast wielka literatura zawsze zawiera bogactwo i rnorodno predykatw, uywa wszystkich systemw reprezentacji rwnoczenie, co czyni j atrakcyjn dla wielu czytelnikw.

Sowa takie jak rozpozna, rozumie, myle i proces nie s oparte na doznaniach zmysowych, wic z punktu widzenia systemu reprezentacji pozostaj neutralne. Akademickie rozprawy maj tendencj do stosowania ich w miejsce terminw zmysowych; by moe z powodu nieuwiadamianego przekonania, e te s dla piszcego i czytelnika bardziej osobiste, a wic i mniej obiektywne. Tymczasem neutralne Sowa zostan przetumaczone odmiennie przez czytelnikw z nastawieniem kinestetycznym, suchowym i wzrokowym, co spowoduje wiele dyskusji, czsto wanie nad znaczeniem sowa. Kady bdzie myla, ze jego podejcie jest suszne. Moesz zechcie uwiadomi sobie w cigu najbliszych tygodni, jakie sowa preferujesz w normalnej konwersacji. Fascynujce bdzie rwnie suchanie innych i odkrywanie ich preferowanej orientacji zmysowej. Jeli masz skonno do mylenia obrazowego, moesz zobaczy, czy potrafisz rozpozna ksztaty form jzykowych ludzi ci otaczajcych. Jeli mylisz kinestetycznie, mgby postara si odczu sposoby, w jaki przedstawiaj oni swoje argumenty. Jeli za mylisz dwikami, powiniene sucha uwanie i dostroi si do tego, jak rni ludzie mwi. Pyn z tego doniose konsekwencje dla kontaktu. Sekret dobrej komunikacji kryje si nie tyle w tym, co mwisz, lecz w tym, jak mwisz. Aby stworzy kontakt, zharmonizuj z drug osob predykaty. Bdziesz przemawia jej jzykiem i prezentowa idee dokadnie w taki sposb, w jaki ona o nich myli. Twoja zdolno osignicia tego zaley od dwch rzeczy: po pierwsze, od ostroci postrzegania w zakresie zauwaania, syszenia i przejmowania wzorcw jzykowych innych osb; po drugie, od posiadania odpowiedniego zasobu sw w danym systemie reprezentacji po to, aby adekwatnie odpowiedzie. Konwersacja nie bdzie w caoci prowadzona w jednym systemie, ale zharmonizowanie jzyka okae si bardzo pomocne w stworzeniu kontaktu. Masz wiksze prawdopodobiestwo uzyskania kontaktu z osob, ktra myli w taki sam sposb jak ty, co moesz stwierdzi, suchajc sw, jakich uywa, niezalenie od tego, czy zgadzasz si z nimi, czy nie. Moesz odczu, e jestecie na jednej fali, e patrzycie na sprawy w podobny sposb. Gdy zwracasz si do grupy osb, powiniene uywa starannie wymieszanych predykatw. Pozwl wzrokowcom zobaczy, o czym mwisz. Niech suchowo zorientowani sysz ci wystarczajco gono i wyranie, i w w to caego siebie, tak aby mylcy kinestetycznie mogli uchwyci sens twojej wypowiedzi. W przeciwnym razie dlaczego mieliby ci sucha? Jeli ograniczysz si do wyjanie tylko w jednym systemie reprezentacji, ryzykujesz, e dwie trzecie twoich suchaczy nie bdzie poda za twoj myl. SYSTEM WPROWADZAJCY (lecid system*) Podobnie jak dla naszego wiadomego mylenia mamy preferowany system reprezentacji, mamy rwnie ulubiony sposb wprowadzania tam informacji. Kompletne wspomnienie zawiera cao widokw, dwikw, odczu, smakw i zapachw oryginalnego dowiadczenia, ale dla jego przywoania mamy skonno zwraca si tylko do jednej z tych kategorii. Wr w mylach do swoich wakacji. Co pojawia si pierwsze? Obraz, dwik czy uczucie? To jest wanie system wprowadzajcy, wewntrzny zmys uywany przez nas, aby poradzi sobie z przywoaniem pamici. To tak wanie informacja osiga poziom wiadomoci. Mgbym, na przykad, przypomnie sobie moje wakacje i by wiadomy uczucia relaksu, jakie temu towarzyszyo. Pocztkowa myl miaa jednak form obrazu. W

tym przypadku moim systemem wprowadzajcym jest wizualny, a preferowanym kinestetyczny. System wprowadzajcy jest czym podobnym do programu startowego komputera nierzucajcy si w oczy, ale niezbdny, by komputer w ogle pracowa. Czasami nazywa si go systemem wejciowym, jako e dostarcza materiau do wiadomego mylenia. Wikszo ludzi posiada preferowany system wejciowy i nie jest konieczne, by by on identyczny z systemem podstawowym. Mona mie rne systemy wprowadzajce dla rnych typw dowiadcze. Na przykad, mona stosowa obrazy, aby wej w kontakt z dowiadczeniami bolesnymi, a dwiki, aby przenie si do przyjemnych. Od czasu do czasu osoba moe nie umie wprowadzi jednego z systemw reprezentacji do wiadomoci. Stwierdza, na przykad, e nie widzi w wyobrani adnego obrazu. O ile jest to w jej rzeczywistoci prawd, o tyle jest to albo faktycznie niemoliwe, albo nie potrafi ona rozpozna ludzi czy opisa przedmiotw. Nie jest po prostu wiadoma obrazu widzianego wewntrznie. Jeli ten niewiadomy system generuje bolesne obrazy, moe czu si le, nie wiedzc dlaczego. Jest to czsty ze sposobw ksztatowania si zazdroci. SYNESTEZJA (synesthesicl*), NAKADANIE (overlcip*) I PRZEKAD Czy spostrzege lili bia? Nim twe rce jej dotkny? Albo niegu plam ma, Nim twe kroki j przeciy? Weny bobra czy dotkne, Puch ptaka w rku zmie? Czy wchae ry pk, Zapach zi z lenych k? Czy kosztowa z pszcz koszyka? C za biel, jaka mikko, Co za sodycz ci umyka. Ben Jonson 15721637 Bogactwo i zakres naszej myli zaley od naszej zdolnoci do czenia i przemieszczania si od jednego sposobu mylenia do drugiego. Jeli zatem mj system wprowadzajcy jest suchowy, a system preferowany wzrokowy, zazwyczaj przypominam sobie osoby dziki brzmieniu ich gosu, a potem myl o nich w obrazach. Std dopiero wyaniaj si uczucia wobec osoby. Przyjmujemy zatem informacj jednym zmysem, a odtwarzamy j wewntrznie innym. Dwiki mog wyczarowywa obrazy wspomnie lub abstrakcyjnych form. Mamy zwyczaj mwi o odcieniach muzyki, o ciepym brzmieniu, a take o krzykliwych kolorach. Bezporednie i niewiadome poczenie midzy zmysami nazywa si synestezj. Typowym i zazwyczaj silnym wzorcem synestezji dla danej osoby jest charakterystyczne dla niej poczenie systemu wprowadzajcego z preferowanym. Synestezje formuj wan cz naszego sposobu mylenia. Niektre z nich s tak narzucajce si i powszechne, e zdaj si wpisane w nasz mzg od urodzenia. Na przykad, kolory cz si z nastrojami: czerwony z gniewem, a niebieski ze spokojem. Rzeczywicie, zarwno cinienie krwi, jak i szybko ttna podnosz si lekko w czerwonym otoczeniu, a opadaj, gdy dominuje niebieski. Istniej badania potwierdzajce, e ludzie odbieraj pokoje

o kolorze niebieskim jako zimniejsze ni te, mimo e w rzeczywistoci mog one by odrobin cieplejsze. Synestezje szczeglnie widoczne s w muzyce: umiejscowienie nuty na piciolinii powizane jest z wysokoci brzmienia, a wielu kompozytorw kojarzy dwiki z okrelonymi kolorami. Synestezja zachodzi automatycznie. Czasami jednak chcemy poczy wewntrzne zmysy w sposb celowy, aby na przykad uzyska dostp do caego systemu reprezentacji, ktry pozostaje poza nasz wiadomoci. Przypumy, e komu sprawia wielk trudno wizualizacja. Najpierw mgby zaproponowa mu powrt do szczliwych, miych wspomnie, na przykad do wakacyjnego pobytu nad morzem. Popro go o wewntrzne wsuchanie si w szum morza i odgos rozmw, jakie miay tam miejsce. Utrzymujc te doznania w mylach, moe naoy na nie smaganie wiatru po twarzy, ar soca na skrze i szorstko piasku pomidzy palcami. Std ju tylko jeden krok, by zobaczy obraz tego piasku pod stopami i soca wysoko na niebie. Taka technika nakadania moe przywrci cao wspomnienia: obrazy, dwiki i odczucia. Przekad z jednego jzyka na drugi zachowuje znaczenie, cakowicie zmieniajc form. W podobny sposb mona dokona przekadu dowiadczenia midzy wewntrznymi zmysami. Moesz, na przykad widzie wyjtkowo zabaaganiony pokj, czu si w nim niedobrze i chcie co zmieni. Wygld tego pokoju nie zrobi jednak adnego wraenia r twoim przyjacielu, co nie pozwoli mu zrozumie, dlaczego czujesz si tak le. Nie majc dostpu do wiata twoich dowiadcze, moe zaklasyfikowa ci jako wyjtkowo przewraliwionego. Dasz mu szans zrozumienia tego, jak si czujesz, gdy powiesz, e przypomina to przykre swdzenie wywoane wat szklan. Przekadajc to z kolei na dwiki, moesz porwna swoje doznania do suchania rozstrojonego instrumentu. Tak analogi zrozumie kady muzyk; w kocu zaczniesz mwi jego jzykiem. WZROKOWE WSKAZWKI SYSTEMU REPREZENTACJI (eye ciccessing cues*) Z atwoci moemy pozna, czy dana osoba myli obrazami, dwikami, czy odczuciami. Gdy myli w okrelony sposb, w jej ciele nastpuj widoczne zmiany. Sposb, w jaki mylimy, oddziauje na nasze ciao, a sposb, w jaki uywamy naszego ciaa, wpywa na sposb mylenia. Jaka jest pierwsza rzecz, ktr spostrzegasz po przekroczeniu progu swego domu? Aby odpowiedzie na to pytanie, prawdopodobnie spojrzae w gr i na lewo. W gr i na lewo tak wanie wikszo praworcznych ludzi przypomina sobie obrazy. Teraz uwiadom sobie, jakie doznanie wywouje dotyk aksamitu trzymanego przy skrze. W tym przypadku najprawdopodobniej spojrzae w d i na prawo, co dla wikszoci ludzi jest sposobem uzyskiwania kontaktu ze swymi wraeniami dotykowymi. Poruszamy oczami w rnych kierunkach, zalenie od sposobu, w jaki mylimy. Badania neurologiczne pokazuj, e ruchy oczu, zarwno boczne, jak i wertykalne, s zwizane z aktywizacj rnych czci mzgu. Ruchy te w literaturze neurologicznej nazywa si ruchami bocznymi oczu (LEM). W NLP nazwano je wzrokowymi wskazwkami systemu reprezentacji, poniewa dostarczaj nam sygnaw umoliwiajcych rozpoznanie sposobw, jakimi ludzie zdobywaj informacje. Istnieje pewne wrodzone powizanie neurologiczne pomidzy ruchami oczu a systemami reprezentacji, funkcjonujce wedle tego samego wzorca na caym wiecie (z wyjtkiem regionu Baskw w Hiszpanii). Gdy wizualizujesz co ze swej przeszoci, twoje oczy zwracaj si ku grze i na lewo. Gdy tworzysz obraz ze sw lub starasz si wyobrazi sobie co, czego nigdy nie widziae,

twoje oczy kieruj si ku grze i na prawo. Dla dwikw przypominanych poruszaj si w poprzek na lewo, a dla konstruowanych w poprzek na prawo. Gdy przywoujesz uczucia, oczy zazwyczaj opadaj na prawo. Gdy mwisz do siebie, opadaj na lewo. Zwrcenie oczu przed siebie, patrzenie w bezkresn dal, rwnie sugeruje wizualizacj. Wikszo praworcznych osb odpowiada wzorcom przedstawionym na diagramie. Mog one by odwrcone dla osb leworcznych, ktre bd patrze na prawo dla obrazw i dwikw przypominanych i na lewo dla konstruowanych. Wzrokowe wskazwki systemu reprezentacji pozostaj jednak stae dla danej osoby, nawet jeli zaprzecza ona temu modelowi. Na przykad, leworczna osoba moe patrze w d na lewo w przypadku kontaktu z uczuciami i w d na prawo, gdy prowadzi dialog wewntrzny. Tym niemniej bdzie robi to konsekwentnie, bez przypadkowego mieszania sygnaw. Oczywicie zawsze istniej wyjtki patrz wic uwanie, zanim zastosujesz powysze oglne zasady do kogokolwiek. Rozwizaniem nie jest generalizacja, lecz konkretny, znajdujcy si przed tob czowiek. Chocia moliwe jest wiadome poruszanie oczami w dowolnym kierunku podczas mylenia, zastosowanie danego systemu reprezentacji jest znacznie atwiejsze, gdy dopuszczamy odpowiednie, naturalne ruchy oczu. S to sposoby precyzyjnego dostrojenia mzgu do mylenia okrelonego typu. Jeli chcesz przypomnie sobie co, co widziae poprzedniego dnia, najodpowiedniej bdzie popatrze w gr i na lewo albo skierowa wzrok przed siebie. Trudno jest wspomina obrazy, gdy patrzymy w d.

Przedstawione tak jak postrzega to druga osoba. Zazwyczaj nie jestemy wiadomi ruchw bocznych, jakie wykonuj nasze oczy, i nie ma powodu, dla ktrego bymy mieli by, ale patrzenie na tego typu informacje w pewnych sytuacjach moe by bardzo uyteczn umiejtnoci. Wskazwki te umoliwiaj nam identyfikacj sposobu, w jaki myli druga osoba i dlatego te wana cz treningu NLP dotyczy wanie rozpoznawania tych sygnaw. Jedn z metod jest zadawanie rnego rodzaju pyta i ledzenie ruchu oczu, a nie odpowiedzi. Jeli zapytam na przykad Jaki kolor ma dywan w twoim pokoju?, bez wzgldu na kolor musisz najpierw wyobrazi sobie sam pokj. Moesz sprbowa wykona wraz z przyjacielem nastpujce wiczenie. Sidcie razem w spokojnym miejscu. Zadawaj mu pytania, obserwujc ruchy jego oczu. Jeli chcesz, moesz je sobie notowa. Popro go, by przez chwil utrzymywa w sobie odpowied lub by skin gow, gdy j znajdzie. Gdy skoczysz, zamiecie si miejscami i zadaniami. Celem tego wiczenia nie jest udowodnienie czegokolwiek ani zapanie kogo na czym, lecz zaspokojenie ciekawoci, jak mylimy.

Pytania, na ktre odpowiedzi zawsze zwizane s ze wspomnieniami wizualnymi: Jaki kolor maj drzwi wejciowe twojego domu? Co widzisz po drodze do najbliszego sklepu? Jak wygldaj ctki na futrze tygrysa? Jak wysoki jest budynek, w ktrym mieszkasz? Ktry z twoich przyjaci ma najdusze wosy? Pytania, na ktre odpowiedzi wymagaj tworzenia konstrukcji wizualnych: Jak wygldaby twj pokj z tapet w rowe ciapki? Jeli mapa wisi gr w d, gdzie jest kierunek poudniowo-wschodni? Wyobra sobie purpurowy trjkt wewntrz czerwonego kwadratu. Przeliteruj swoje imi od koca. Aby spowodowa wspomnienia suchowe, mgby zapyta: Czy moesz odtworzy w pamici twj ulubiony utwr muzyczny? Ktre drzwi w twoim domu trzaskaj najgoniej? Jaki jest sygna zajcia w twoim telefonie? Czy trzecia nuta w hymnie narodowym jest wysza czy nisza od drugiej? Czy moesz przypomnie sobie piew skowronka? Pytania powodujce konstrukcje suchowe: Jak gono by si zrobio, gdyby dziesi osb naraz zaczo krzycze? Jak twj gos brzmiaby pod wod? Pomyl o swoim ulubionym utworze odegranym dwa razy szybciej. Jaki dwik wydaoby pianino strcone z dziesitego pitra? Jaki odgos dawaaby pia acuchowa pracujca w blaszanej szopie? Pytania wywoujce dialog wewntrzny: Jakiego tonu uywasz, gdy mwisz sam z sob? Wyrecytuj po cichu wierszyk dziecicy. Gdy rozmawiasz z sob w mylach, skd dochodzi do ciebie dwik? Co mwisz do siebie, gdy sprawy id kiepsko? Pytania wywoujce wraenia kinestetyczne (z zapachami i smakami wcznie): Jakie to uczucie, zaoy mokre skarpetki? Jak to jest, gdy wkadasz stopy do zimnego basenu? Jak twoja skra odczuwa dotyk weny? Ktra twoja rka jest teraz cieplejsza, prawa czy lewa?

Jakie to uczucie, zanurzy si w ciepej, miej kpieli? Jak czujesz si po dobrym posiku? Przypomnij sobie zapach amoniaku. Jak smakuje yka bardzo sonej zupy? Proces mylowy to to, co aktualnie zachodzi, a nie ostateczna odpowied. Nie jest nawet konieczne, aby uzyska sown reakcj. Pewne pytania mog by rozwaane w rny sposb. Na przykad, aby uwiadomi sobie, ile stron ma moneta pidziesiciogroszowa, moesz albo j sobie zwizualizowa i policzy, albo moesz je policzy, wyobraajc sobie, e dotykasz jej krawdzi. Jeli zatem zadae pytanie, ktre winno wywoa wizualizacj, a oczy danej osoby sugeruj co innego, jest to wiadectwem elastycznoci i kreatywnoci tej osoby. Nie musi to wcale znaczy, e oglny wzorzec jest bdny albo, e co jest nie tak z t osob. W razie wtpliwoci zapytaj: O czym mylae? Ruchy oczu nastpuj bardzo szybko i musisz je wszystkie zaobserwowa. Obrazuj one sekwencj systemw reprezentacji uywanych przez osob w odpowiedzi na twoje pytanie. Jeli na przykad zadae pytanie o najgoniej trzaskajce drzwi w mieszkaniu, moe ona najpierw zwizualizowa kade z drzwi, odczu w wyobrani siebie zamykajc je i wtedy usysze dwik. By moe bdzie musiaa zrobi to kilka razy, zanim udzieli odpowiedzi. Zazwyczaj ludzie, aby odpowiedzie na pytanie, kieruj si pocztkowo ku swemu systemowi wprowadzajcemu. Jeli bdzie to system wzrokowy, kto taki. w przypadku pytania o dwiki lub uczucia, przed przywoaniem odpowiednich wrae bdzie tworzy obrazy rnych sytuacji. INNE WSKAZWKI SYSTEMU REPREZENTACJI (accessing cues*) Ruchy oczu nie s jedynymi wskazwkami systemu reprezentacji, chocia prawdopodobnie s najatwiejszymi do zaobserwowania. Jako e ciao i myl s nierozdzielne, nasze mylenie zawsze si gdzie ujawni o ile wiemy, gdzie patrze. W szczeglnoci ujawnia si to w sposobie oddychania, kolorze skry i postawie ciaa. Osoba, ktra myli obrazami, generalnie bdzie mwia szybciej i na wyszym tonie ni inni. Obrazy pojawiaj si w mzgu szybko i by nady za nimi, trzeba rwnie szybko mwi. Osoba taka bdzie miaa pytki oddech, bardzo napite minie, szczeglnie w ramionach, gow podniesion, a skr bledsz ni zazwyczaj. Osoby mylce dwikami oddychaj rwnomiernie ca klatk piersiow. Czsto wykonuj drobne rytmiczne ruchy ciaa, gos maj jasny, ekspresyjny i doniosy. Gow trzymaj prosto lub lekko pochylaj, tak jak przy suchaniu kogo. Osoby, ktre rozmawiaj z sob, czsto skaniaj gow na jedn stron, opierajc j na doni lub pici. Jest to tzw. pozycja telefoniczna, gdy przypomina mwienie do niewidzialnej suchawki. Niektrzy ludzie powtarzaj to, co wanie sysz, wraz z oddechem. Bdziesz mg zaobserwowa u nich ruch warg. Ludzi o orientacji kinestetycznej charakteryzuje gbokie oddychanie przepon, ktremu czsto towarzyszy relaksacja mini. Gow schylaj, ich gos ma nisze brzmienie, mwi zazwyczaj wolniej, z duszymi przerwami. Synna rzeba Rodina Myliciel niewtpliwie myli kinestetycznie. Poruszenia i gesty rwnie wskazuj, jak kto myli. Wiele osb zwraca si do organw zmysu, ktrego uywa wewntrznie: bd dotyka uszu, gdy sysz w swej gowie dwiki, oczu, gdy wanie co wizualizuj, lub odka, jeli odczuwaj co mocno. Znaki te nie powiedz ci, o czym kto myli, ale jak myli. Jest to jzyk ciaa znacznie hardziej wyrafinowany i subtelniejszy, ni si go zazwyczaj interpretuje.

Idea systemw reprezentacji jest bardzo uytecznym sposobem rozumienia tego, jak ludzie myl, a odczytywanie okrelajcych je wskazwek jest bezcenn umiejtnoci dla kadego, kto chce lepiej komunikowa si z innymi. Dla terapeutw i nauczycieli s to umiejtnoci podstawowe. Terapeuci mog rozpozna, jak ich klienci myl, i odkry, jakie zmiany mog wprowadzi. Nauczyciele mog zbada, ktre sposoby mylenia s najlepsze dla danego przedmiotu i uczy odpowiednich umiejtnoci. Istnieje wiele teorii ludzkich typw psychologicznych opartych zarwno na fizjologii, jak i na sposobach mylenia. NLP sugeruje inn moliwo. Zwyczajowe sposoby mylenia pozostawiaj znaki na ciele. Te charakterystyczne postawy, gesty i modele mylenia staj si nawykowe w przypadku jednostek mylcych zasadniczo w jeden, okrelony sposb. Innymi sowy, osoba, ktra mwi szybko, wysokim tonem, ktra oddycha do szybko grn czci puc i ktra wykazuje napicie w okolicy ramion, zapewne bdzie kim, kto zazwyczaj myli obrazami. Osoba, ktra mwi wolno, niskim gosem i oddycha gboko, najprawdopodobniej w duym stopniu opiera si na odczuciach cielesnych. Konwersacja pomidzy osob mylc wizualnie i osob mylc uczuciami moe by dowiadczeniem wybitnie frustrujcym dla obu stron. Mylca wzrokowo bdzie niecierpliwie stukaa stop, podczas gdy mylca kinestetycznie dosownie nie widzi powodu, dla ktrego tamta musi si tak spieszy. Ktokolwiek posiada moliwoci dostosowania si do sposobu mylenia drugiej osoby, z pewnoci uzyska lepsze rezultaty. Trzeba jednak koniecznie pamita, e wszystkie te oglne zasady musz by sprawdzone poprzez obserwacj i dowiadczenie. NLP nie jest kolejnym sposobem segregowania ludzi na kategorie. Powiedzenie, e kto jest typem wizualnym, nie jest bardziej uyteczne, ni stwierdzenie, e ma rude wosy. Jeeli sprawi to, e bdziesz lepy na to, co robi tu i teraz, bdzie to nawet gorsze ni bezuyteczne; stanie si innym sposobem tworzenia stereotypw. Moe by wielk pokus kategoryzowanie siebie i innych na podstawie terminw systemw reprezentacji. Jeli popenisz ten bd, wpadniesz w puapk, ktra zagraa psychologii: ustalisz kategorie i przyporzdkujesz do nich ludzi bez wzgldu na to, czy do nich pasuj czy nie. Ludzie s zawsze bogatsi ni wszelkie o nich uoglnienia. NLP dostarcza wystarczajco bogatego zestawu modeli, aby dopasowa je do tego, co ludzie aktualnie robi, a nie dopasowywa ludzi do stereotypw.

SUBMODALNOCI (submodcilities*) Tyle ju powiedzielimy o trzech gwnych sposobach mylenia w obrazach, dwikach i odczuciach a jest to dopiero pierwszy krok. Jeli zechcesz opisa jak widzian scen, znajdzie si znacznie wicej szczegw, ktre mgby doda. Jakiego jest koloru, a moe jest czarno-biaa? Czy jest to ruchomy film, czy nieruchome zdjcie? Jest blisko czy daleko? Tego rodzaju rozrnie moesz dokona bez wzgldu na to, co widzisz. Podobnie moesz opisywa dwik jako wysoki lub niski, bliski lub daleki, gony lub cichy. Odczucia mog by cikie lub lekkie, ostre lub tpe, lekkie lub intensywne. Majc zatem okrelony generalnie sposb mylenia, naley nastpnie dokona znacznie bardziej szczegowych dookrele w ramach tego systemu. Przyjmij wygodn pozycj i przywoaj jakie przyjemne wspomnienie. Zbadaj jaki jego obraz. Czy widzisz go wasnymi oczami jak uczestnik, pozostajc w asocjacji (associated*), czy te spogldasz na niego z boku jak obserwator, w dysocjacji (dissociated*)? Jeli na przykad widzisz siebie w tym obrazie, wystpujesz jako obserwator. Czy jest on kolorowy? Czy jest to film, czy zdjcie? Trjwymiarowe czy pozbawione gbi?

Jeli bdziesz si wpatrywa w to zdjcie duej, rwnie dobrze moesz dokona innych rozrnie. Zwr nastpnie uwag na jaki dwik zwizany z tym wspomnieniem. Czy jest on gony, czy agodny? Dochodzi z bliska czy z daleka? Skd si wydobywa? Ostatecznie skoncentruj si na uczuciach i doznaniach cielesnych tej sytuacji. Gdzie je odczuwasz? Czy s twarde, czy mikkie? Lekkie czy cikie? Gorce czy zimne? Rozrnienia te znane s w literaturze NLP jako submodalnoci. O ile systemy reprezentacji s modalnociami sposobami dowiadczania wiata, to submodalnoci s jakby klockami, z ktrych zbudowany jest kady obraz, dwik i uczucie. Ludzie uywali idei NLP od wiekw. NLP nie zaistniao na wiecie z chwil utworzenia tej specyficznej nazwy. Ju staroytni Grecy rozprawiali o doznaniach zmysowych, a Arystoteles omwi zagadnienie submodalnoci prawie we wszystkich aspektach, referujc spraw jakoci zmysw. Najczciej rozrniane submodalnoci: Wzrokowe asocjacja (widziane wasnymi oczyma) lub dysocjacja (patrzc na siebie samego) kolorowe lub czarno-biae obramowane lub nieograniczone gbia (dwu- lub trzywymiarowe) lokalizacja (na przykad na lewo lub na prawo, w grze lub na dole) dystans siebie samego do obrazu jasno kontrast przejrzysto (zamglony lub zogniskowany) ruch (jak film lub jak przerocze) prdko (szybciej lub wolniej ni zazwyczaj) ilo (obraz podzielony lub wieloskadnikowy) rozmiar Suchowe stereo lub mono sowa lub dwiki gono (gono lub cicho) ton (agodny lub zgrzytliwy) barwa (peno dwiku) lokalizacja dwiku odlego od rda dwiku czas trwania cigy lub urywany szybko (szybciej lub wolniej ni zazwyczaj) klarowno (jasny lub stumiony) Kinestetyczne lokalizacja intensywno nacisk (silny lub saby) rozlego (jak dua) struktura (szorstka lub gadka) waga (lekka lub cika) temperatura czas oddziaywania (jak dugo pozostaje) ksztat

S to najczciej wyrniane przez udzi submodalnoci, ale nie jest to lista kompletna. Niektre submodalnoci s niecige czy te dwuwartociowe (digital*); tak jak przecznik wiata, ktry moe by wczony albo wyczony, dowiadczenie moe by jednej czy drugiej kategorii. Moesz zatem postrzega co albo jako uczestnik, albo jako obserwator, nie moesz by jednym i drugim jednoczenie. Wikszo submodalnoci zmienia si w sposb cigy, jakby regulowane za pomoc przyciemniacza wiata. Formuj one rodzaj skali ruchomej; tak jest na przykad z klarownoci, jasnoci i gonoci. Analogowy (analogue*) to sowo uywane do okrelenia tych jakoci, ktre zmieniaj si w granicach caego dostpnego sobie zakresu w sposb cigy. Wiele z tych submodalnoci ukrytych jest w powszechnie uywanych przez nas zwrotach. Jeli spojrzysz na list zamieszczon na kocu tego rozdziau, moesz zobaczy je w nowym wietle, co innego moe ci w nich zainteresowa, gdy mwi one wiele o sposobach funkcjonowania naszej myli. Submodalnoci moemy rozumie jako najbardziej fundamentalny kod operacyjny ludzkiego rozumu. Nie jestemy po prostu w stanie pomyle niczego ani przywoa adnego dowiadczenia, ktre nie miaoby submodalnej struktury. atwo nie zdawa sobie z tego sprawy, dopki nie zwrcimy na to wiadomej uwagi. Najbardziej interesujc kwesti dotyczc submodalnoci jest to, co stanie si, gdy zaczniemy je zmienia. Niektre mog by zmieniane bezkarnie, bez powodowania dalszych konsekwencji. Inne mog by decydujce dla charakteru poszczeglnych wspomnie, zmiana ich zmieni cakowicie sposb przeywania danego dowiadczenia. Zazwyczaj wpyw i znaczenie wspomnie i myli jest w wikszym stopniu funkcj kilku podstawowych submodalnoci, a nie samej treci. Gdy co si ju wydarzy, zostaje zamknite i nie moemy tego cofn ani zmieni. Od tej pory nie odpowiadamy ju wicej na samo wydarzenie, lecz na jego wspomnienie, ktre moe by zmienione. Wyprbuj nastpujcy eksperyment. Przypomnij sobie jakie przyjemne dowiadczenie. Upewnij si, e jeste uczestnikiem w tym obrazie, widzisz go wasnymi oczyma. Przeyj to, czego dowiadczasz. Przejd nastpnie na pozycj obserwatora. Sta na zewntrz i obserwuj osob wygldajc i mwic tak jak ty. Nieomal na pewno zmieni to twoje odczucia wobec tego dowiadczenia. Dysocjacja wzgldem wspomnie pozbawia ich emocjonalnej siy. Wspomnienia przyjemne strac swoj przyjemno, a nieprzyjemne swoj bolesno. Gdy zajmujemy si urazami, wane jest, aby pocztkowo zdysocjowa si od emocjonalnego blu. W przeciwnym razie cay epizod moe zosta zablokowany poza wiadomoci i mylenie o nim moe okaza si trudne, jeli nie niemoliwe. Dysocjacja oddala uczucia na bezpieczny dystans, tak e jestemy w stanie nimi si zajmowa. Jest to podstaw leczenia fobii, przedstawionego w rozdziale 8. Nastpnym razem, gdy twj umys wywoa jakie bolesne sceny, zdysocjuj si wzgldem nich. Gdy natomiast chcesz w peni dowiadczy przyjemnych wspomnie, upewnij si, e pozostajesz z nimi w asocjacji. Pamitaj, e moesz zmieni swj sposb mylenia oto podstawowa informacja podrcznika uytkownika mzgu. Przeprowad eksperyment ze zmianami w sposobie mylenia i zaobserwuj, ktre submodalnoci s dla ciebie najbardziej znaczce. Przywoaj specyficzn sytuacj o duym znaczeniu emocjonalnym, ktr pamitasz bardzo dobrze. Uwiadom sobie najpierw wizualn cz tego wspomnienia. Wyobra sobie, e regulujesz pokrtem jasno, tak jak robisz to z obrazem telewizora. Zauwa, jakie rnice wywouje to w twoim dowiadczeniu. Jaka jasno odpowiada ci najbardziej? Na koniec wr do stanu pocztkowego. Nastpnie przysu obraz bliej, potem odsu go. Jakie rnice to powoduje i jakie ustawienie ci odpowiada? Przywr ustawienie pocztkowe.

Teraz, jeli jest kolorowy, zmie go na czarno-biay. Jeli jest czarno-biay, uczy go kolorowym. Jakie s rnice, co wolisz? Wr po raz kolejny do stanu wyjciowego. Czy jest to obraz ruchomy? Jeli tak, spowolnij go, dopki ruch nie ustanie cakowicie. Wtedy sprbuj przyspieszy. Odnotuj swoje preferencje i przywr stan pocztkowy. Na koniec sprbuj zmiany z asocjacji na dysocjacj i na odwrt. Niektre, a moe i wszystkie zmiany, bd miay duy wpyw na to, jak odczuwasz to wspomnienie. Moesz chcie pozostawi je z submodalnociamj, ktre odpowiadaj ci najbardziej. Nie musisz zgadza si z tymi jakociami, ktre narzuca ci mzg. Czy pamitasz o swoich moliwociach wyboru? Teraz przeprowad swj eksperyment z innymi wizualnymi submodalnociami i obserwuj, co si dzieje. Zrb to samo dla suchowej i kinestetycznej czci wspomnienia. Dla wikszoci ludzi dowiadczenie jest najbardziej intensywne 1 znaczce, jeli jest wielkie, jasne, kolorowe, bliskie i zasocjowane. Jeli jest tak w twoim przypadku, lepiej by byo, aby chodzio o dobre wspomnienie. Nieprzyjemne doznania uczy maymi, ciemnymi, biao-czarnymi, oddalonymi i zdysocjowanymi. W obu przypadkach zawarto wspomnienia pozostaje taka sama, zmienia si natomiast sposb, w jaki je pamitamy. Ze rzeczy przydarzaj si, powoduj konsekwencje, z ktrymi musimy y. Nie musz nas jednak przeladowa. Ich sia, sprawiajca, e czujemy si le tu i teraz, wypywa ze sposobu, w jaki o nich mylimy. Musimy dokona zasadniczego rozrnienia midzy rzeczywistym wydarzeniem w danym czasie a jego znaczeniem i si, ktre nadajemy mu poprzez sposb, w jaki go pamitamy. By moe suchasz wewntrznego gosu, ktry ci dokucza. Zwolnij jego tempo. Teraz przyspiesz. Poeksperymentuj ze zmian tonu. Z ktrej strony do ciebie dochodzi? Co stanie si, gdy przeniesiesz go na drug stron? Co stanie si, gdy go wzmocnisz? Lub przyciszysz? Mwienie do siebie samego moesz uczyni prawdziw przyjemnoci. To moe nie by nawet twj wasny gos. Jeli nie jest, zapytaj go, co robi w twojej gowie. Zmiana submodalnoci jest spraw indywidualnego dowiadczenia, trudn do przekazania w sowach. Teoria jest czym spornym, dowiadczenie za przekonuje. Moesz by reyserem swojego wasnego filmu i decydowa, jak chcesz myle. Nie musisz zdawa si na ask tych wyda1, ktre zdaj si pojawia w twojej gowie na wasne yczenie. Podobnie jak telewizja w lecie, mzg pokazuje wiele powtrek, z ktrych spora cz to stare, nie najlepsze filmy. Doprawdy, nie musisz ich oglda. Emocje zawsze skd si bior, chocia ich przyczyny mog pozostawa ukryte poza nasz wiadomoci. Co wicej, emocje same w sobie s kinestetycznymi reprezentacjami i posiadaj swj ciar, lokalizacj i intensywno; maj submodalnoci, ktre mona zmienia. Uczucia nie s od nas cakowicie niezalene i moemy wybiera te, ktre nam odpowiadaj. Emocje mog by doskonaym sug, o ile nie s tyranizujcym panem. Systemy reprezentacji, ich wskazwki i submodalnoci s zasadniczymi elementami struktury naszego subiektywnego dowiadczenia. Nic dziwnego, e ludzie tworz rne mapy wiata. Maj przecie rne wprowadzajce i preferowane systemy reprezentacji, stosuj odmienne synestezje i koduj swoje wspomnienia za pomoc innych submodalnoci. Gdy w

kocu uywamy jzyka, aby si porozumie, cudem jest, e potrafimy zrozumie si tak dobrze. Przykady zmysowo okrelonych sw i zwrotw jzykowych Wzrokowe patrze, obraz, zogniskowa, wyobrania, wgld, scena, czysty, wizualizowa, perspektywa, wieci, odbija, wyjani, przejrze, oczy, przewidzie, iluzja, ilustrowa, zauway, pogld, odkry, przegld, pokaz, widzie, obserwowa, wyobrazi sobie, ujawni, wyglda, mglisty, ciemny Suchowe mwi, akcent, rytm, gony, ton, rezonowa, dwik, monotonny, guchy, dzwoni, pyta, akcentowa, syszalny, dyskutowa, ogosi, sucha, krzycze, niemy, wokalny, powiedzie, cisza, harmonijny, przenikliwy, spokojny, oniemiay Kinestetyczne dotyk, manipulowa, kontakt, pcha, trze, solidny, ciepy, zimny, szorstki, zatrzymywa, naciska, cinienie, zmysowy, nacisk, dotykalny, napicie, twardy, delikatny, pochwyci, trzyma, drapa, masywny, cierpie, ciki, gadki Neutralne decydowa, myle, pamita, wiedzie, rozwaa, rozpozna, uwaa, rozumie, oceni, proces, rozstrzyga, uczy, motywowa, zmienia, wiadomy, wzi pod uwag Wchowe pachncy, stchy, mierdzcy, aromatyczny, wiey, wdzony Smakowe kwany, smak, gorzki, skosztowa, sony, soczysty, sodki

Wyraenia wzrokowe Widz, co masz na myli. Przypatrz si z bliska temu pomysowi. Przymkn na to oko. Mam na to niejasny pogld. Popatrz na to przez palce. Ta sprawa ma niejasne punkty. Kiedy popatrzysz na to powtrnie i bdziesz si To rzucio troch wiata na spraw. To nada jego yciu kolorw. Nie ma cienia wtpliwoci. Pesymistyczny pogld. Przyszo ma jasne kolory. Rozwizanie stano mu przed oczami. Oczami wyobrani.

Wyraenia suchowe Nadawa na tej samej fali. y w harmonii. Pozosta na co guchym. Jak na tureckim kazaniu. Sowo za sowo. Daj temu posuch. Jasno si wyraziem. Donona idea. Pozostao bez echa. To ostatni dzwonek, Kocia muzyka. Mapie wrzaski. Niema cisza. Wyraenia kinestetyczne Wejd z nim w kontakt. W lot to zapi. Powstrzymaj si na chwil. Czuj to w kociach. Czowiek gorcego serca. Zimny dra. Gruboskrny. Wystawi kogo do wiatru. Nie przyo do tego rki. Moje plany rozpady si na kawaki. Trzymaj nerwy na uwizi. Mocny fundament. Waki argument. Nie nada za dyskusj. Gadko sobie z tym poradzie. Wyraenia wchowe i smakowe mierdzca sprawa. Wsz tu podstp. Wyczuwam go na odlego. Musisz wypi piwo, ktrego nawarzye. Smak ycia. Sodka osoba. Gorzka nauczka.

ROZDZIA 3 STANY FIZJOLOGICZNE A WOLNO EMOCJONALNA Gdy ludzie przechodz emocjonalny i fizyczny kryzys, czsto mwimy o nich, e s w kiepskim stanie. W podobny sposb stwierdzamy, e aby stawi czoo wikszoci wyzwa, musimy by w dobrym stanie ducha. Czym zatem jest ten stan? Najprociej mwic, to cao myli, uczu i fizjologicznych procesw ( bdcych naszym udziaem w danym momencie obrazy, dwiki, odczucia i wszystkie wzorce zachowa, postaw fizycznych, oddechu. Ciao i myl s na tyle cile poczone, e nasze myli bezporednio wpywaj na nasz fizjologi, i na odwrt. Nasze stany wewntrzne podlegaj nieustannym zmianom. Jest to jedna z zasad ich dotyczcych, ktrych moemy by pewni. Gdy zmieniasz swj stan, cay wiat wkoo ulega zmianie (czy te zdaje si, e ulega). Zazwyczaj jestemy hardziej wiadomi naszych stanw emocjonalnych ni fizjologii, postawy, gestw czy sposobu oddychania. I rzeczywicie, emocje postrzegane czsto jako pozostajce poza wiadom kontrol s tylko widocznym czubkiem gry lodowej. Nie widzimy caej fizjologii i procesw mylowych wspierajcych uczucia, zatopionych dziewiciu dziesitych gry lodowej. Prby kontrolowania emocji bez caociowej zmiany stanu wewntrznego s rwnie daremnym zajciem jak prby zatopienia gry lodowej poprzez cicie jej wierzchoka. Jeszcze wicej wyoni si na powierzchni wody, jeli nie skierujemy jakiej nadzwyczajnej energii, by utrzyma j pod powierzchni. Jest to stan, do ktrego czsto doprowadzamy za pomoc rodkw odurzajcych i siy woli. Wedug nas myl prowadzi, a ciao poda za ni posusznie. Poniewa ludzie nie zauwaaj, jak uczucia ksztatuj ich fizjologi, czsto nawykowe reakcje emocjonalne pozostawiaj lad na ich twarzach i w ich postawie. Przeprowad nastpujcy eksperyment. Myl przez moment o jakim radosnym dowiadczeniu, o czasie, gdy czue si naprawd dobrze. Wyobra sobie nastpnie siebie na powrt w tym dowiadczeniu. Powi minut albo dwie, aby przey je na nowo w sposb tak peny, jak tylko jest to moliwe. Gdy ju bdziesz cieszy si tymi przyjemnymi uczuciami, gdy bdziesz y tym wspomnieniem, rozejrzyj si wkoo, sprawd co widzisz, jakie dwiki syszysz. Zauwa, jak si czujesz. Gdy bdziesz gotw, wr do czasu teraniejszego. Zaobserwuj, jaki wpyw miao to na twj stan obecny, szczeglnie na postaw ciaa i oddech. Przesze dowiadczenia nie przemijaj na zawsze. mog pomc ci czu si dobrze w chwili obecnej. Chocia widoki i dwiki z przeszoci ju nie istniej, gdy odtworzymy je w mylach, przywrcimy uczucia tak realne i wyrane jak wwczas. Niezalenie zatem od tego, jak czue si, zanim przeczytae ten paragraf, osigne wanie stan znacznie bogatszy. Teraz, dla odmiany, przypomnij sobie jakie nieco nieprzyjemne dowiadczenie z przeszoci. Gdy ju przyjdzie ci na myl, wyobra sobie w nim siebie raz jeszcze. Bdc powtrnie w tej sytuacji, co teraz widzisz? Co syszysz? Jak si czujesz? Nie pozostawaj w tym stanie zbyt dugo, powr do teraniejszoci i zauwa efekt, jaki wywoae. Uwiadom sobie, jak czujesz si po tym dowiadczeniu w porwnaniu z tym, jak czue si po poprzednim. Zauwa take swoj odmienn postaw i sposb oddychania. Zmie teraz swj stan emocjonalny. Podejmij jak aktywno fizyczn, zmie pozycj ciaa i przenie uwag ze wspomnie na co zupenie innego. Wyjrzyj przez okno, wykonaj kilka podskokw, przebiegnij wzdu pokj i dotknij przeciwlegej ciany, wykonaj skon, dotykajc domi stp. Rejestruj odczucia zmysowe ruchu, to, co czujesz tu i teraz.

W terminach NLP takie postpowanie znane jest jako zmiana lub zamanie stanu. Warto je przeprowadzi za kadym razem, gdy zauwaysz, e popadasz w negatywne uczucia czy stan bezradnoci. Kiedy przypominasz sobie nieprzyjemne dowiadczenia i dopuszczasz obezwadniajce stany, cae twoje ciao przejmuje te negatywne dane i utrzymuje je jako pewne wzorce napi miniowych, postawy ciaa i oddychania. Te fizycznie zmagazynowane wspomnienia mog wywiera ujemny wpyw na twoje przysze dowiadczenia przez nastpne minuty, a nawet godziny. Wszyscy wiemy, jak to jest, gdy wstanie si z ka lew nog. Ludzie cierpicy na depresj s niewiadomymi mistrzami w utrzymywaniu obezwadniajcych stanw przez dugi okres. Inni z kolei po mistrzowsku opanowali umiejtno zmiany swojego stanu, stwarzajc tym samym dla siebie przestrze emocjonalnej wolnoci, ktra zmienia jako ich ycia. W peni dowiadczyli oni emocjonalnych wyyn i nizin ycia, nauczyli si jednak rusza dalej, nie zatrzymujc si bez potrzeby w emocjonalnym blu. Idc przez ycie, nieustannie przechodzimy przez rne stany emocjonalne, czasami szybko, czasami stopniowo. Moesz by, na przykad, w kiepskim nastroju, gdy zadzwoni przyjaciel z dobrymi nowinami zy nastrj momentalnie mija. Bdzie pikny, soneczny dzie, gdy nadejdzie list z zaskakujco wysokim rachunkiem do zapacenia emocjonalne chmury zasoni prawdziwe soce. Moemy wpywa na nasz stan wewntrzny, zamiast po prostu reagowa na to, co dzieje si poza nami. W cigu ostatnich kilku minut czue si dobrze, potem nieprzyjemnie, potem... Jak czujesz si teraz? A przecie nic waciwie si nie stao. Dokonae tego sam. WYWOYWANIE (elicitation*) Wywoywanie jest sowem uywanym w NLP do opisania procesu wprowadzania kogo w okrelony stan. Jest to codzienna umiejtno ukrywajca si pod rnymi okreleniami; wszyscy bowiem mamy znaczn praktyk w wywoywaniu u innych rnych nastrojw czy te w ich burzeniu. Czynimy to cay czas naszymi sowami, tonem gosu i gestami. Czasami jednak nie wywoujemy tego, co zamierzylimy. Ile razy dane nam byo usysze takie zdanie: O co mu chodzi, ja przecie tylko powiedziaem...? Najprostsz metod wywoania stanu emocjonalnego jest poproszenie drugiej osoby, by przypomniaa sobie przesze wydarzenia, w ktrych tego stanu doznawaa. Im bardziej ekspresyjny bdziesz, tym wiksz ekspresyjno wywoasz. Jeli brzmienie twego gosu, sowa, wyraz twarzy i postawa ciaa odzwierciedlaj odpowied, ktrej si domagasz, masz wiksze prawdopodobiestwo jej uzyskania. Wszystkie twoje wysiki daj efekty. Jeli prbujesz wprowadzi kogo w spokojny, zasobny stan, nie ma sensu mwi do niego gono, przyspieszonym i podniesionym tonem, oddychajc szybko i pytko i wykonujc wiele nerwowych ruchw. Na przekr twoim uspokajajcym sowom osoba stanie si bardziej niespokojna. Musisz robi to, co mwisz. Jeli zatem pragniesz wprowadzi kogo w stan pewnoci, popro go, aby przypomnia sobie ten szczeglny czas, gdy czu si pewny siebie. Mw wyranie, z przekonaniem w gosie, oddychajc rwno, z gow podniesion i ciaem wyprostowanym. W ten sposb dziaasz pewnie. Jeli twoje sowa nie s spjne z twoim jzykiem ciaa i tonem gosu, druga osoba bdzie skonna poda za przekazem niewerbalnym. Wane jest rwnie, aby przypomina sobie dowiadczenie jako jego uczestnik, z wewntrz, a nie w dysocjacji, z zewntrz. Pozostawanie w asocjacji z sytuacj pozwala na peniejsze przywoanie poszukiwanych uczu. Wyobra sobie kogo jedzcego twj ulubiony owoc. Teraz wyobra sobie siebie w tej sytuacji. Ktre dowiadczenie byo bardziej smakowite? Jeli chcesz wywoa jaki swj stan, dowiadcz z powrotem odpowiedniej sytuacji w sposb tak ywy i tak peny, jak tylko to moliwe.

ROZPOZNANIE (calibration*) Rozpoznanie to sowo oznaczajce w NLP identyfikacj rnych stanw dowiadczanych przez inne osoby. Jest to umiejtno posiadana przez nas wszystkich i uywana w codziennym yciu, warta jednak tego, aby j rozwija i doskonali. Zadanie polega na rozpoznaniu subtelnych rnic w ekspresji osobowej, jakie pojawiaj si, gdy ludzie dowiadczaj rnych stanw, przeywaj rne wspomnienia. Na przykad, gdy kto wspomina dowiadczenie pene lku, jego wargi mog sta si ciesze, skra bledsza, a oddech pytszy. Gdy za w gr wchodzi dowiadczenie przyjemne, wargi mog si zaokrgli, skra zarumieni, a oddech pogbi, przy towarzyszcej temu oglnej relaksacji mini twarzy. Czsto nasze rozpoznanie jest tak ubogie, e zauwaamy czyj smutek dopiero wtedy, gdy zacznie paka. Zbytnio polegamy na tym, co inni mwi nam o swoich uczuciach, zamiast uywa oczu i uszu. Nie chcielibymy rozpoznawa, e kto jest zy, po naszym rozbitym nosie, ale te nie chce nam si przewidzie caego zakresu moliwych nastpstw na podstawie nerwowego tiku. W ramach treningu NLP stosuje si wiczenie, ktre mgby wykona z przyjacielem. Popro go, aby pomyla o osobie, ktr bardzo lubi. Gdy ju to zrobi, obserwuj pozycj jego oczu, pochylenie gowy. Zauwa take, czy jego oddech jest gboki czy pytki, szybki czy powolny. Obserwuj rnice w napiciu mini twarzy, zabarwienie skry, uoenie warg i ton gosu. Zwr uwag na te subtelne sygnay, ktre zazwyczaj lekcewaymy. S one zewntrzn ekspresj wewntrznych myli. S tymi mylami w ich fizycznym wymiarze. Popro teraz przyjaciela, aby pomyla o kim, kogo nie lubi. Zauwa odmienno sygnaw. Popro, by skoncentrowa si na jednym, potem na drugim, tak dugo, dopki nie potrafisz zidentyfikowa rnic w jego fizjologii. Posugujc si terminami NLP, mona powiedzie, e dokonae wanie rozpoznania tych dwch stanw wewntrznych. Wiesz, jak one wygldaj. Niech twj przyjaciel pomyli o jednej z tych osb bez mwienia ci, o ktr chodzi. Bdziesz wiedzia, o ktrej myli, odczytujc fizyczne wskazwki wczeniej zidentyfikowane. Wyglda to tak, jakby czyta w mylach... Moemy zatem doskonali nasze umiejtnoci. Zazwyczaj rozpozna jemy sygnay w sposb niewiadomy. Jeli, na przykad, zaprosisz blisk osob na obiad w miecie, bdziesz zna jej odpowied bezporednio, intuicyjnie, jeszcze zanim otworzy usta. Sowo tak lub nie jest kocowym etapem procesu mylowego. Nie moemy nie odpowiada jednoczenie ciaem, myl i jzykiem tak dogbnie s one zespolone. By moe dowiadczye kiedy sytuacji, w ktrej podczas rozmowy Z kim miae wraenie, e suchasz kamstw. Prawdopodobnie rozpoznae to niewiadomie, odczue co, nie wiedzc, czym si kierujesz. Im duej bdziesz praktykowa rozpoznawanie, tym lepszy w nim si staniesz. Niektre rnice midzy stanami s nieznaczne; s takie, ktre daj bezbdne wskazwki. Dziki praktyce subtelne zmiany stan si atwiejsze do interpretacji. Zmiany bd zawsze, niewane jak mae. Jeli wyostrzysz swe zmysy, bdziesz mg je zauway. KOTWICZENIE (anchoring*) Stany emocjonalne maj silny wpyw na mylenie i zachowanie. Jak moemy wykorzysta je, po ich wywoaniu i rozpoznaniu, dla wzbogacenia swego ycia w czasie teraniejszym? Musimy znale jaki sposb uczynienia ich stale osigalnymi i stabilnymi w danym czasie.

Wyobra sobie, jaki wpyw miaoby to na twoje ycie, gdyby twj najbardziej kreatywny stan by dostpny na twoje yczenie. Najwybitniejsze jednostki ze wiata polityki, sportu, sztuki czy biznesu musz by zdolne do sigania po swoje zasoby w kadym momencie. Aktor musi umie zaangaowa si w swoj rol, gdy kurtyna idzie w gr, nie na godzin przedtem albo w poowie drugiego aktu. Jest to niezbdne minimum, aby sta si profesjonalist. Jest to tak samo wane, jak zdolno do wyczenia si. Aktor powinien potrafi odoy swoj rol, gdy kurtyna opada. Wiele osb w biznesie osiga najwysz motywacj, odnosi wielkie sukcesy, ale wypala si i staje si nieszczliwymi, traci swoje rodziny, a w skrajnych przypadkach zapada na cikie choroby serca. Zarzdzanie naszymi sta nami wymaga wywaenia i rozwagi. Kady z nas ma histori osobist bogat w rne stany emocjonalne. Aby ich na nowo dowiadczy, potrzebujemy jakiego wyzwalacza, jakiego skojarzenia w czasie teraniejszym dla wywoania oryginalnego dowiadczenia. Nasza myl czy doznania naturalnie; jest to wanie sposb, w jaki nadajemy znaczenie temu, co robimy. Czasami te skojarzenia s bardzo radosne; na przykad, ulubiony utwr muzyczny przywouje przyjemne wspomnienia. Za kadym razem, gdy syszysz to specyficzne brzmienie, rodz si przyjemne uczucia. I za kadym razem, gdy to si dzieje, skojarzenie umacnia si. Bodziec, ktry jest poczony ze stanem fizjologicznym i ktry go wyzwaa, nazwany zosta w NLP kotwic. Innymi przykadami naturalnie pojawiajcych si pozytywnych kotwic mog by: ulubione zdjcie, pobudzajcy zapach, specyficzne zachowanie czy ton gosu ukochanej osoby. Zazwyczaj kotwice s bodcami o charakterze zewntrznym. Budzik dzwoni rano i jest to znak, e czas podnie si z ka. Dzwonek szkolny sygnalizuje koniec przerwy. Czerwone wiato na skrzyowaniu oznacza stop. Kiwnicie gowy oznacza tak. S to kotwice wizualne. Ale zapach wieo pooonej smoy moe przenie ci, jak czarodziejskie zaklcie, w scen z dziecistwa, gdy poczue go po raz pierwszy. Specjalici od reklamy staraj si uczyni z markowej nazwy kotwic dla poszczeglnych towarw. Kotwice to wszystko, co daje nam dostp do stanw emocjonalnych, ale s one tak powszechne i tak oczywiste, e z trudem je zauwaamy. Jak zatem powstaj? Na dwa sposoby. Pierwszy to powtarzanie. Jeli Widzisz powtarzajce si wydarzenie kojarzce kolor czerwony z niebezpieczestwem, zostanie on zakotwiczony. Nauka jest prosta: czerwone oznacza niebezpieczestwo. Drugi, znacznie waniejszy sposb to ustanowienie kotwicy poprzez pojedyncze wydarzenie. Jest to moliwe, jeli wydarzenie miao miejsce w odpowiednim momencie, a emocje byy wystarczajco mocne. Powtarzanie jest tylko wtedy potrzebne, gdy nie wystpuje zaangaowanie emocjonalne. Pomyl o tym, jak chodzie do szkoy (to zreszt mocna kotwica sama w sobie) i przypomnij sobie, jak atwo byo uczy si czego interesujcego i ekscytujcego. Fakty, ktre nie s interesujce, wymagaj wielu powtrze. Im mniej jeste zaangaowany emocjonalnie, tym wicej potrzebujesz powtrek, aby opanowa skojarzenie. Wikszo skojarze jest bardzo uyteczna. Formuj one nawyki, bez ktrych nie moglibymy funkcjonowa. Jeli jeste kierowc, czysz ju zmian wiata z zielonego na czerwone ze specyficznymi operacjami ng na pedaach. Nie s to operacje, ktre chciaby wiadomie kontrolowa za kadym razem, i jeli nie wyksztaciby odpowiednich skojarze, zapewne nie przetrwaby na drodze zbyt dugo. Inne skojarzenia, chocia uyteczne, mog by mniej przyjemne. wiata samochodu policyjnego we wstecznym lusterku zazwyczaj wywouj myli o stanie naszego samochodu i o prdkoci, z jak si przed chwil poruszalimy. S wreszcie skojarzenia bezuyteczne. Wielu ludzi czy publiczne wystpowanie z uczuciem lku, a nawet lekkiej paniki. Myl o egzaminie powoduje u wielu nerwowo i

niepewno. Sowa mog dziaa jak kotwice. Dla wikszoci uczniw sowo test jest kotwic niepokoju i niezdolnoci wykazania si ca swoj wiedz. W skrajnych przypadkach zewntrzne bodce mog wywoywa bardzo mocne Stany negatywne. Tak jest w przypadku fobii. Na przykad ludzie cierpicy na klaustrofobi opanowali wyjtkowo skutecznie skojarzenie ograniczonej przestrzeni z reakcj paniki i zawsze to skojarzenie stosuj. ycie wielu ludzi pozostaje niepotrzebnie ograniczone przez lki pynce z ich przeszoci, ktra nie zostaa jeszcze przewartociowana. Nasza myl nie moe nie tworzy skojarze. Czy te, ktre wypracowae i te, ktre tworzysz, s radosne, uyteczne i budujce? Moemy wybra sobie skojarzenie, ktre chcielibymy utrwali. Moesz wzi dowolne dowiadczenie z ycia, ktre uwaasz za najtrudniejsze albo stanowice najwiksze wyzwanie, i zadecydowa zawczasu, w jakim stanie fizjologicznym chcesz stawi mu czoo w przyszoci. Dla kadej sytuacji, z ktrej nie jeste zadowolony, moesz stworzy nowe skojarzenie, i w ten sposb now odpowied, uywajc kotwiczenia. Dokonuje si tego w dwch etapach. Najpierw wybierasz dany stan emocjonalny, potem kojarzysz go z bodcem-kotwic, tak aby mc go przywoa, kiedy tylko pragniesz. Sportowcy uywaj maskotek, aby mc uruchomi swoje umiejtnoci i energi. Czsto wykonuj te drobne, rytualne ruchy suce temu samemu celowi. Uycie zasobnych stanw (resourceful state*) poprzez kotwice jest jedn z najbardziej efektywnych metod zmiany zachowania swojego i innych. Jeli wkroczysz w sytuacj w bardziej zasobnym stanie, ni to miao miejsce w przeszoci, twoje zachowanie nieuniknienie zmieni si na lepsze. Zasobne stany s kluczem do wybitnych osigni. Gdy za ju zmienisz siebie, zachowanie innych osb rwnie ulegnie zmianie. Cae twoje dowiadczenie sytuacji bdzie inne. Uwaga: Techniki zmiany przedstawione w tym rozdziale i w caej ksice s bardzo skuteczne, ale ich rezultaty zale od umiejtnoci stosujcych je osb. Stolarz moe precyzyjnymi narzdziami stworzy wspaniae meble, lecz te same narzdzia w rku jego ucznia nie dadz takiego samego efektu. Podobnie wydobycie piknych brzmie z najdoskonalszego nawet instrumentu muzycznego wymaga praktyki i pracy. Trenujc wiele osb w zakresie tych umiejtnoci, widzielimy niepowodzenia przy pierwszych prbach ich zastosowania. Gorco zachcamy ci, aby praktykowa te techniki w bezpiecznym, takim jak seminaria NLP, otoczeniu, dopki nie poczujesz si pewnie i nie osigniesz zadowalajcego poziomu umiejtnoci. KOTWICZENIE ZASOBW Oto etapy przeniesienia pozytywnych emocjonalnych zasobw z przeszych dowiadcze do aktualnych sytuacji, w ktrych chciaby, aby byy osigalne. Najlepiej bdzie spotka si z przyjacielem i poprosi go o przeprowadzenie przez kolejne etapy. Przyjmij wygodn pozycj na krzele lub sta tam, gdzie bdziesz mg niezaangaowanie rozway cay proces. Pomyl o jakiej specyficznej sytuacji, w ktrej chciaby by inny, chciaby czu si inaczej i odmiennie reagowa. Wtedy wybierz szczeglny stan emocjonalny, spord wielu rnych, jakich dowiadczye w yciu, ktry najbardziej chciaby osign w tej sytuacji. Moe to by dowolny zasobny stan zaufanie, humor, odwaga, wytrwao, kreatywno ktry intuicyjnie przyjdzie ci na myl jako najbardziej odpowiedni. Kiedy ju jeste pewien, jakich zasobw potrzebujesz, zacznij szuka jednej specyficznej sytuacji ze swego ycia, w ktrej ich

dowiadczye. Powi troch czasu na wybr najbardziej wyranej i najbardziej intensywnej spord tych, ktre przychodz ci na myl. Jeli wybrae ju stan, a masz trudno ze znalezieniem w pamici sytuacji, w ktrej go dowiadczye, wyobra sobie kogo, kogo znasz, albo nawet fikcyjn posta z filmu czy ksiki. Jak by to byo by ni, dowiadczajc tych zasobw? Pamitaj, e chocia posta moe nie by rzeczywista, twoje uczucia s, i to wanie si liczy. Gdy ju osigniesz w myli specyficzne wydarzenie, rzeczywiste czy zmylone, jeste gotw do nastpnego etapu, jakim jest wybr odpowiedniej kotwicy, ktra pozwoli na przywoanie tych zasobw wtedy, gdy bdziesz tego chcia. Najpierw twoja kotwica kinestetyczna: jakie odczucie, ktre moesz skojarzy z wybranymi zasobami. Zetknicie palca wskazujcego i kciuka czy zoenie doni w pi w specyficzny sposb dziaa bardzo dobrze jako kotwica kinestetyczna. Inn bardzo popularn spostrzegam, gdy grajcy w squash'a dotykaj bocznych cian kortu, aby przywrci sobie poczucie pewnoci, gdy gra nie idzie zbyt dobrze. Wane jest, aby kotwica bya czym unikalnym i nie bya czci aktualnego zachowania. Potrzebujesz charakterystycznej kotwicy, ktra nie pojawia si zbyt czsto i tym samym nie zostaa skojarzona z innymi stanami albo zachowaniami. Musi by rwnie dyskretna. Stanie na gowie moe dziaa bardzo dobrze jako zakotwiczenie poczucia pewnoci siebie, ale moe przysporzy ci reputacji ekscentryka, jeli uyjesz go, aby pomc sobie w poobiednim przemwieniu. Nastpnie kotwica suchowa. Moe to by sowo lub zwrot, ktre wypowiesz do siebie w wyobrani. Nie ma znaczenia, jakie to bdzie sowo czy wyraenie, musi jednak wspbrzmie z twoimi uczuciami. Sposb, w jaki je wypowiesz, szczeglny ton gosu, jakiego uyjesz, maj tak samo duy wpyw jak same sowa. Niech bdzie to rozrnialne i atwe do zapamitania. Jeli, na przykad, pewno jest stanem, ktry chcesz zakotwiczy, mgby powiedzie do siebie: Czuj si coraz bardziej i bardziej pewny lub po prostu: Pewno! Uyj tonu gosu penego przekonania. I oczywicie upewnij si, e s to rzeczywicie zasoby odpowiednie dla tej problemowej sytuacji. I wreszcie zakotwiczenie wizualne. Moesz wybra symbol albo przypomnie sobie, co widziae, gdy rzeczywicie czue si pewny siebie. Wybrane przedstawienie bdzie dziaa, o ile jest rozrnialne i pomaga wywoa podane uczucie. Gdy ju wybrae kotwic w kadym systemie reprezentacji, nastpnym etapem bdzie ponowne przeycie tego uczucia poprzez ywe odtworzenie odpowiedniej sytuacji. Zrb krok w przd albo zmie krzeso, gdy czysz si w peni z tym dowiadczeniem. Rozmieszczenie rnych stanw emocjonalnych w aktualnie rne fizyczne lokalizacje pomaga rozdzieli je w sposb przejrzysty. Wr teraz w swej wyobrani do tego specyficznego stanu, ktry wybrae. Przypomnij sobie, gdzie bye i co robie. Gdy to stanie si jasne, wyobra sobie, e jeste tam teraz i e widzisz to, co wtedy widziae. Moesz zacz wsuchiwa si w dwiki, ktre wtedy syszae i odczuwa uczucia, ktre byy tak siln czci tamtego dowiadczenia. Powi temu troch czasu i naciesz si przeyciami tak mocno, jak tylko to moliwe. Aby uzyska peny zmysowy kontakt ze swoimi zasobami, czsto pomocne jest podjcie w tym momencie zewntrznej aktywnoci. Moesz przyj tak sam pozycj, wykonywa takie same czynnoci jak wtedy, w przywoywanej sytuacji (jeli jest to potrzebne).

Gdy natenie uczu osignie swj szczyt i zacznie zanika, wycofaj si fizycznie na swoj pierwotn, niezaangaowan pozycj. Znalaze wanie najlepszy sposb odtworzenia swoich zasobnych stanw i sprawdzie, ile czasu na to potrzebujesz. Teraz jeste ju gotowy do zakotwiczenia zasobw. Powr na swoje miejsce dla podanego stanu i przeyj go ponownie. Gdy osigniesz maksymaln intensywno przeywania, zobacz swj wybrany obraz, wykonaj odpowiedni gest i powiedz swoje sowa. Musisz doczy kotwic do wybranych zasobw w momencie szczytowym. Synchronizacja czasowa ma decydujce znaczenie. Jeli doczysz je po szczycie, moesz zakotwiczy wychodzenie ze stanu, czyli dokadne przeciwiestwo tego, co chcesz osign. Kolejno kotwic nie ma znaczenia, uyj sekwencji, ktra jest dla ciebie najlepsza, albo zastosuj je rwnoczenie. Chwil po tym, jak uczucia osign szczyt, wycofaj si i zmie stan, zanim bdziesz gotw przetestowa wynik twoich zabiegw. Uyj ponownie wszystkich trzech kotwic w ten sam sposb i w tej samej kolejnoci i obserwuj, w jakim stopniu uzyskujesz dostp do swoich zasobw. Jeli nie jeste usatysfakcjonowany, zmie stan raz jeszcze i powtrz proces kotwiczenia, aby wzmocni skojarzenie pomidzy wybranymi kotwicami a okrelonym zasobnym stanem. Moesz potrzebowa kilkakrotnego powtrzenia, ale warto powici temu czas, jeli rzeczywicie chcesz nim dysponowa wedle swojej woli. Na koniec pomyl o przyszej sytuacji, w ktrej prawdopodobnie bdziesz potrzebowa tych zasobw. Co moe sta si dla ciebie sygnaem uwiadamiajcym, e s potrzebne? Znajd pierwsz rzecz, ktr widzisz, syszysz lub odczuwasz, a ktra daje do zrozumienia, e jeste w tej wanie sytuacji. Sygna moe by wewntrzny lub zewntrzny. Na przykad szczeglny wyraz czyjej twarzy lub ton gosu moe by sygnaem zewntrznym, za pocztek dialogu wewntrznego sygnaem wewntrznym. Bycie wiadomym, e mamy moliwo wyboru tego, jak si czujemy, samo w sobie jest cennym zasobnym stanem. Przerywa ono nawykow, zakotwiczon w takich sytuacjach reakcj. Warto wic zakotwiczy t wiadomo do rozpoznanego sygnau. Bdzie on wtedy dziaa jako przypomnienie, e cigle masz moliwo wyboru. Po jakim czasie, jeli bdziesz uywa tej kotwicy, sygna sam w sobie stanie si kotwic dla pozytywnych, budujcych uczu. Bodziec, ktry do tej pory powodowa, e czue si le, teraz sprawi, e bdziesz czu si silny i twrczy. A oto podstawowe etapy procesu w skrcie. Kotwica musi by: doczona, gdy stan osiga swj szczyt; rzadka i charakterystyczna; atwa do dokadnego powtrzenia; doczona do stanu, ktry zosta w peni i dokadnie odtworzony i przeyty. Podsumowanie kotwiczenia zasobnych stanw 1. Zidentyfikuj sytuacj, w ktrej chcesz korzysta ze swoich wikszych moliwoci. 2. Zidentyfikuj te szczeglne zasoby, ktre bd ci potrzebne, na przykad pewno siebie. 3. Sprawd czy rzeczywicie jest to to, czego potrzebujesz, pytajc: Gdybym mia teraz dostp do tych zasobw, czy rzeczywicie bym Z nich skorzysta? Jeli tak, kontynuuj. Jeli nie, wr do punktu 2. 4. Znajd tak sytuacj w swoim yciu, kiedy dysponowae tymi zasobami. 5. Wybierz kotwice, ktrych zamierzasz uy w kadym z trzech gwnych systemw reprezentacji; co, co widzisz, syszysz i odczuwasz.

6. Przemie si fizycznie w inne miejsce, a w wyobrani powr w peni do tego przeywanego kiedy stanu. Dowiadcz go ponownie. Gdy przeycie osignie ju swj szczyt, zmie stan i wycofaj si na swoje pocztkowe miejsce. 7. Przeyj ten stan raz jeszcze i gdy osiga szczyt, docz trzy wybrane kotwice. Utrzymuj go tak dugo, jak chcesz, potem zmie stan. 8. Sprawd poczenie, uruchamiajc kotwice i obserwujc, czy rzeczywicie uzyskujesz dostp do potrzebnych zasobw. Jeli nie jeste usatysfakcjonowany, wr do punktu 7. 9. Zidentyfikuj sygna uwiadamiajcy ci, e jeste w sytuacji problemowej, w ktrej potrzebne bd twoje zasoby. Sygna ten przypomni o potrzebie uycia kotwicy. Teraz moesz ju uy tych kotwic dla przywoania swojego stanu zasobw w dowolnej sytuacji. Pamitaj jednak, aby poeksperymentowa z t i z innymi technikami NLP, aby znale najlepszy sposb ich wykorzystania. Myl o swoim celu (czu si peen moliwoci) i baw si technik, dopki nie osigniesz sukcesu. Niektre osoby odkryj, e samo wykonanie gestu (uruchomienie ich kotwicy kinestetycznej) jest ju wystarczajce do uwolnienia potrzebnego stanu. Inne bd kontynuowa uycie trzech kotwic. Moesz uywa tej techniki do zakotwiczenia rnych zasobw. Niektrzy ludzie kotwicz rne stany na poszczeglnych palcach. Inni cz wiele zasobw z t sam kotwic, aby uzyska jedn, potn. Technika dodawania rnych zasobw do tej samej kotwicy znana jest jako skadanie zasobw (stacking resources). Kotwiczenie i uycie zasobnych stanw to pewna umiejtno, ktra, jak wszystkie umiejtnoci, staje si atwiejsza i bardziej efektywna wraz Z jej praktykowaniem. Niektrzy ludzie odczuj jej skuteczno ju od Pierwszego razu. Inni odkryj potrzeb duszej praktyki, aby sta si kompetentnym w tym zakresie i aby zdoby pewno, e to rzeczywicie dziaa. Przypomnij sobie model uczenia si. Jeli kotwiczenie jest czym nowym dla ciebie nasze gratulacje z powodu przejcia od niewiadomej niekompetencji do niekompetencji uwiadomionej. Ciesz si tym stanem, dopki nie staniesz si wiadomie kompetentny. Kotwiczenie zasobw jest technik dajc nam moliwo wyboru stanu emocjonalnego. W naszej kulturze, w przeciwiestwie do innych, uwaa si, e Stany emocjonalne nie zale od naszej woli i powstaj pod wpywem zewntrznych okolicznoci lub innych ludzi. Cho jednak wiat rozdaje nam wymieszane karty, moemy decydowa, jak i kiedy nimi gra. Jak powiedzia Aldous Huxley: Dowiadczenie to nie to, co nam si przydarza, ale to, co robimy z tym, co nam si przydarza. CZENIE KOTWIC W ACUCHY Moemy czy kotwice tak, e jedna prowadzi bdzie do nastpnej. Kada kotwica stanowi ogniwo czce i wywoujce nastpn, tak jak impuls elektryczny przepywa przez nasze ciao od nerwu do nerwu. W pewnym sensie kotwice staj si zewntrznym odzwierciedleniem tego, jak kreujemy now w naszym systemie nerwowym ciek neuronow pomidzy pocztkowym bodcem a now na niego odpowiedzi. czenie kotwic w acuchy pozwala nam przechodzi przez sekwencj rnych Stanw atwo i automatycznie. Jest to technika szczeglnie uyteczna, gdy stan problemowy jest zbyt silny, a stan zasobny zbyt odlegy, by osign go w jednym etapie. Pomyl, na przykad, o sytuacji, w ktrej czujesz si sfrustrowany. Czy potrafisz zidentyfikowa stay sygna, ktry wywouje to uczucie? Moe ton gosu twego wewntrznego dialogu? Moe szczeglne odczucie cielesne?

Co, co widzisz? Moe nam si czsto wydawa, e wiat sprzysig si przeciwko nam, ale nawet wtedy moemy kontrolowa nasze reakcje na ten spisek. Uczucie frustracji za nie zmieni zewntrznego wiata. Gdy wic zauwaysz ten wewntrzny sygna, zadecyduj raczej, jaki inny stan wybra. Moe zaciekawienie? A potem kreatywno? Aby teraz ustanowi acuch, przypomnij sobie czas, gdy bye czym maksymalnie zaciekawiony, i zakotwicz go na przykad kinestetycznie, dotkniciem swej rki. Zam stan i pomyl z kolei o sytuacji, gdy intensywnie dowiadczae kreatywnoci. Zakotwicz j, na przykad dotkniciem rki, w innym miejscu. Wr nastpnie do frustrujcego dowiadczenia i, gdy tylko pojawi si sygna frustracji, uruchom kotwic ciekawoci, a gdy uczucie zaciekawienia osignie szczyt, dotknij swej kotwicy dla kreatywnoci. Ustanowisz w ten sposb neuronow sie pocze, ktra pynnie przechodzi od frustracji poprzez zaciekawienie do kreatywnoci. Praktykuj t umiejtno tyle razy, ile chcesz, a z czasem stanie si ona automatyczna. Kiedy ju potrafisz wywoa, rozpozna i zakotwiczy rne stany emocjonalne, masz w rku nieprawdopodobnie skuteczne narzdzie tera pij i poradnictwa. Posiadasz teraz atwy i szybki dostp do dowolnego stanu emocjonalnego. Kotwiczenie moe by uyte, aby pomc innej osobie dokona nadzwyczaj szybkiej zmiany i moe by wykonane w kadym Z trzech systemw reprezentacji: wizualnym, suchowym i kinestetycznym. ZMIANA ZAKOTWICZE (collapsing cinchors) Pomyl teraz, co staoby si gdyby sprbowa odczuwa gorco i zimno jednoczenie. Co stanie si, gdy wymieszasz ty kolor z niebieskim? Co stanie si, gdy uruchomisz dwie przeciwstawne kotwice rwnoczenie? Dowiadczysz ciepa i zieleni. Aby zmieni zakotwiczenie, zakotwiczasz niepodany stan negatywny (zimny i niebieski) i stan pozytywny (gorcy i ty) i wyzwalasz oba sygnay w tym samym czasie. Po krtkiej chwili zamieszania, stan negatywny zostaje zamieniony na nowy, odmienny. Moesz zastosowa t technik wobec przyjaciela. Oto oglne przedstawienie kolejnych etapw; musisz by pewien, e ustanowie i utrzymujesz kontakt cay czas. 1. 2. 3. 4. Przebieg zmiany zakotwicze Zidentyfikuj stan problemowy i wzbogacajcy stan pozytywny, ktrym dana osoba chciaaby dysponowa Wywoaj stan pozytywny i obserwuj fizjologi, tak aby mg go rozpozna. Zam stan: niech druga osoba osignie jaki inny stan, kierujc sw uwag na inny przedmiot i ruszajc si. Wywoaj podany stan raz jeszcze i zakotwicz go jakim okrelonym dotkniciem i/lub sowem czy wyraeniem; zmie stan ponownie. Przetestuj pozytywn kotwic, aby upewni si, e zostaa ustanowiona. Uruchom kotwic, stosujc ten sam dotyk w tym samym miejscu i/lub wypowiadajc odpowiednie sowa. Bd pewien, e rzeczywicie widzisz fizjologiczne symptomy podanego stanu. Jeli nie, powtrz etapy od 1 do 3, aby umocni skojarzenie. Gdy ju ustanowie pozytywn kotwic dla podanego stanu, zam stan. Zidentyfikuj stan czy dowiadczenie negatywne i powtrz etapy od 2 do 4, uywajc stanu negatywnego i zakotwiczajc go okrelonym dotykiem w innym miejscu. Zmie stan. W ten sposb ustanowie kotwic dla stanu problemowego.

5.

6. Przeprowad osob poprzez kady ze stanw naprzemiennie, uywajc kolejno odpowiednich kotwic i mwic na przykad: Bywaj zatem chwile, gdy czujesz si <<niebieski>> (tu uruchom kotwic negatywn) i w takich sytuacjach wolaby czu si raczej <<ty>> (tu kotwica pozytywna). Powtrz to kilka razy bez amania stanu. 7. Gdy jeste ju gotowy, wprowad osob odpowiednimi sowami, na przykad: Zauwa, jakie zmiany teraz nastpi, i uruchom obie kotwice rwnoczenie. Obserwuj uwanie fizjologi tej osoby. Najprawdopodobniej zobaczysz jakie przejawy zmiany lub zamtu. Kotwic negatywn usu przed pozytywn. 8. Sprawd wykonan prac, proponujc pomylenie o problemie albo stosujc kotwic negatywn. Powiniene zaobserwowa, e osoba wchodzi w jaki stan poredni (rne odcienie zieleni), w jaki nowy, odmienny stan lub w stan pozytywny. Jeli wci otrzymujesz stan negatywny, poszukaj, jakich innych zasobw dana osoba potrzebuje. Zakotwicz je w to samo miejsce, co pierwsz kotwic pozytywn, i wr raz jeszcze do etapu 6. 9. Na koniec, popro osob, aby pomylaa o sytuacji w bliskiej przyszoci, w ktrej moe spodziewa si zego samopoczucia. Niech przejdzie przez ni w wyobrani, a ty obserwuj jej stan. Posuchaj, jak opisuje sytuacj. Jeli nie jeste zadowolony z jej stanu albo ona nie jest zadowolona z rysujcych si perspektyw, poszukajcie, jakie inne zasoby s potrzebne. Zakotwicz je w tym samym miejscu, co pierwsz kotwic pozytywn, i wr do etapu 6. Zmiana zakotwicze nie dziaa, dopki stan pozytywny nie jest silniejszy ni negatywny aby to osign, moesz potrzebowa zoenia wielu pozytywnych zasobw w jedn kotwic. Jeden ze sposobw tumaczenia tego, co nastpio, sugeruje, e system nerwowy prbuje odtworzy dwa wzajemnie wykluczajce si stany w tym samym czasie. Poniewa nie moe tego dokona, prbuje czego innego. Stary wzorzec zostaje przeamany i tworzy si nowy. To tumaczy zamt, jaki mona zaobserwowa, gdy krzyujemy dwie kotwice. Kotwiczenie pozwaa na udostpnienie dowiadcze poprzez wiadome uycie naturalnych procesw, ktrych normalnie uywamy niewiadomie. Zakotwiczamy si cay czas, zazwyczaj w sposb kompletnie przypadkowy. Zamiast zdawania si na przypadek, moemy jednak by znacznie bardziej selektywni w wyborze kotwic, na ktre odpowiadamy. ZMIANA HISTORII OSOBISTEJ Dowiadczenie ludzkie istnieje tylko w czasie teraniejszym. Przeszo istnieje we wspomnieniach i aby j przypomnie, musimy jej w jaki sposb dowiadczy tu i teraz. Przyszo istnieje za jako oczekiwania i fantazje, rwnie tworzone w teraniejszoci. Kotwiczenie umoliwia nam zwikszenie naszej emocjonalnej wolnoci przez ucieczk spod tyranii negatywnych dowiadcze przeszoci i tworzenie bardziej pozytywnej przyszoci. W wietle aktualnej wiedzy zmiana historii osobistej jest technik przewartociowania kopotliwych wspomnie. Kady z nas posiada bogat histori osobist przeszych dowiadcze istniejc w teraniejszoci w postaci wspomnie. Cho to, co rzeczywicie si wydarzyo (cokolwiek by to byo, gdy ludzka pami bywa zawodna) nie moe by zmienione, to moemy zmieni znaczenie tego dla nas w czasie teraniejszym i tym samym wpyw na nasze zachowanie. Na przykad uczucie zazdroci prawie zawsze generowane jest nie przez aktualne wydarzenia, ale przez konstruowane obrazy tego, co, jak wierzymy, nastpio. W odpowiedzi na te obrazy czujemy si le. Wyobraenia s wystarczajco realne, aby powodowa jakie ekstremalne zachowania, mimo e mog nie odpowiada rzeczywistoci.

Jeli przesze dowiadczenia s bardzo traumatyczne i intensywne, tak e nawet myl o nich wywouje bl, lepiej bdzie zastosowa technik leczenia fobii przedstawion w rozdziale 8. Przeznaczona jest ona dla przypadkw bardzo intensywnych, negatywnych dowiadcze emocjonalnych. Zmiana historii osobistej jest uyteczna, gdy mamy I do czynienia Z wci powracajcym nkajcym nas uczuciem lub zachowaniem. Dla tych rnych dozna typu Dlaczego ja wci to robi?! Warunkiem Uycia tej techniki jest, rzecz jasna, ustanowienie i utrzymanie kontaktu. Przebieg zmiany historii osobistej 1. Zidentyfikuj stan negatywny, wywoaj go, rozpoznaj i w kocu zmie stan. 2. Utrzymujc negatywn kotwic, popro drug osob, aby cofna si w mylach do czasu, gdy czua si podobnie. Kontynuuj, dopki nie dotrze do najwczeniejszego pamitanego dowiadczenia. Zwolnij kotwic, zam stan i sprowad j w peni do teraniejszoci. 3. Popro, aby w wietle tego, co wie obecnie pomylaa, jakich zasobw potrzebowaaby w tej przeszej sytuacji, aby staa si ona raczej satysfakcjonujcym ni problemowym dowiadczeniem. Prawdopodobnie okreli je sowem lub zwrotem takim jak bezpieczestwo, bycie kochanym, zrozumienie. Zasoby jednak musz pochodzi od samej osoby, pozostawa pod jej kontrol. Bdc skazan w danej sytuacji na ludzi, ktrzy bd si zachowywali inaczej ni pragnie, nie bdzie moga nauczy si niczego nowego. Moe wywoa odmienne reakcje osb zaangaowanych tylko wtedy, gdy sama bdzie inna. 4. Wywoaj i zakotwicz specyficzne i pene dowiadczenie potrzebnego zasobnego stanu i sprawd t pozytywn kotwic. 5. Utrzymujc pozytywn kotwic, zapro osob z powrotem do najwczeniejszego wydarzenia. Zaproponuj jej, by obserwowaa sam siebie z zewntrz (w dysocjacji) z tymi nowymi zasobami i zauwaya, jak zmienia to dowiadczenie. Potem popro, by wkroczya w sytuacj (w asocjacji) z zasobami i przesza przez ni tak, jakby miaa zdarzy si raz jeszcze. Niech zauway, jakie s teraz, gdy posiada nowe zasoby, reakcje innych ludzi. Zaproponuj, by wyobrazia sobie, jak wyglda to z ich punktu widzenia i w ten sposb odczua, jak inni odbieraj jej nowe zachowanie. Jeli na ktrymkolwiek etapie nie jest usatysfakcjonowana, wr do etapu 4, zidentyfikuj i z nowe zasoby, aby wprowadzi je w sytuacj. Gdy osoba jest zadowolona, dowiadcza sytuacji jako odmienionej i moe si z niej uczy, usu kotwic i zmie stan. 6. Sprawd dokonan zmian bez uycia kotwic, proszc osob, aby przypomniaa sobie przesze wydarzenie i obserwujc, jak wspomnienia ulegy zmianie. Zwr uwag na jej fizjologi. Jeli zauwaysz oznaki stanu negatywnego, cofnij si do etapu 4 i z wicej zasobw. RZUTOWANIE W PRZYSZO (future pace*) Uprzednie dowiadczanie danej sytuacji z przyszoci nazywa si w NLP rzutowaniem w przyszo i jest ostatnim etapem wielu technik. Wkraczasz wyobrani w przyszo z nowymi zasobami i zawczasu dowiadczasz jej tak, jak tego by sobie yczy. Na przykad, rzutowanie w przyszo w technice zmiany historii osobistej to poproszenie drugiej osoby, aby wyobrazia sobie najblisz okazj, gdy najprawdopodobniej problemowa sytuacja wystpi. Gdy to zrobi, ty obserwujesz j, aby rozpozna, czy nie ma jakich objaww

osunicia si na powrt w stan negatywny. Jeli s, wiesz, e trzeba bdzie wykona wicej pracy. Rzutowanie w przyszo testuje efektywno twojej pracy. Jest najblisze tego, co moesz uzyska, bycia w sytuacji problemowej. Tym niemniej prawdziwy test nastpi dopiero wtedy, gdy ta osoba zetknie si ze swoim problemem w rzeczywistoci. Wgld i zmiany mog by z atwoci zakotwiczone do zacisznego gabinetu psychologa. Nauka moe by zakotwiczona do szkolnej sali, a planowanie biznesu do pokoju narad. Prawdziwe ycie to prawdziwy sprawdzian. Po wtre, rzutowanie w przyszo jest form mylowej powtrki. Mylowe przygotowania i wiczenia s staym wzorcem zachowa odkrywanym u wielu wybitnych jednostek: aktorw, muzykw, handlowcw i sportowcw rnych dyscyplin. Cae programy treningowe zbudowane s wok tej idei. Mylowe powtrzenia, poniewa ciao i myl tworz jeden system, przygotowuj ciao do rzeczywistych wyzwa. Dostarczenie umysowi mocnego, pozytywnego obrazu sukcesu programuje go do mylenia w tych kategoriach i czyni sukces bardziej prawdopodobnym. Oczekiwania s samospeniajcymi si przepowiedniami. Idee rzutowania w przyszo i wicze mylowych mog by wykorzystane do uczenia si z codziennych dowiadcze i do generowania nowych zachowa. Sprbuj przej przez nastpujce etapy kadej nocy przed zaniciem. Gdy dokonujesz przegldu dnia, wybierz co, co wykonae bardzo dobrze, i co, z czego nie jeste zadowolony. Zobacz obie sceny ponownie, przysuchaj si dwikom, dowiadcz ich w penej asocjacji. Potem Opu je i zapytaj siebie: Co mogem zrobi inaczej? Gdzie by moment wyboru w tych dowiadczeniach? W jaki sposb dobre dowiadczenie mogoby sta si jeszcze lepsze? Podobnie moesz zidentyfikowa jakie inne wybory w dowiadczeniu niezadowalajcym. Teraz przeyj swoje dowiadczenia w peni raz jeszcze, lecz z sob zachowujcym si odmiennie. Jak teraz to wyglda? Jak brzmi? Sprawd swoje uczucia. Ten may rytua daje nowe wybory. W negatywnym doznaniu moesz zidentyfikowa sygna, ktry pojawiajc si nastpnym razem, przypomni ci o moliwoci uycia alternatywnego zachowania, wczeniej przewiczonego w wyobrani.

Ten rodzaj techniki moe by uyty do generowania cakowicie nowych zachowa oraz do zmiany i udoskonalenia czego, co ju robisz. GENEROWANIE NOWYCH ZACHOWA Oto oglnie ujta technika stosowna do sytuacji, w ktrych masz do czynienia z jakim nowym zachowaniem, ktre chcesz opanowa, albo z takim, ktre chcesz zmieni. Moe chcesz udoskonali si w swoim ulubionym sporcie? Obserwuj w wyobrani samego siebie zachowujcego si w sposb ci satysfakcjonujcy na przykad wietnie grajcego w tenisa. Jeli to okae si za trudne, obserwuj jaki wzorcowy model. Zajmij krzeso reysera w swoim wewntrznym filmie. Bd swoim wasnym Stevenem Spielbergiem. Obserwuj scen tak, jakby rozgrywaa si przed twoimi wewntrznymi oczami. Pozosta w dysocjacji, gdy jej suchasz i gdy opracowujesz ciek dwikow. Jeste w rwnym stopniu gwiazd i reyserem. Jeli jacy ludzie zaangaowani s w t scen, zauwa ich reakcje na to, co robisz. Opracowuj scen i ciek dwikow tak dugo, a nie bdziesz cakowicie usatysfakcjonowany, potem wejd w obraz samego siebie i odegraj j tak, jak gdyby ty to robi. Zwracaj jednoczenie szczegln uwag na swoje uczucia i na zachowanie osb ci otaczajcych. Czy to nowe zachowanie reprezentuje twoj rzeczywist warto i zachowuje twoj osobist integralno? Jeli nie czujesz si w nim dobrze, wr na reyserskie krzeso i zmie film, zanim do niego wrcisz. Jeli jeste zadowolony ze swego wyobraonego wystpu, zidentyfikuj sygna wewntrzny lub zewntrzny, ktrego moesz uy jako wyzwalacza tego zachowania. Mylowo prze wicz rozpoznanie tego sygnau i podjcie nowych zachowa. Generator nowych zachowa jest prost, lecz skuteczn technik przyspieszajc twj rozwj osobisty i profesjonalny. Kade dowiadczenie staje si okazj do nauki. Im czciej z niego korzystasz, tym szybciej zmierzasz do stania si takim, jakim chcesz by.

ROZDZIA 4 Nikt nie jest wysp wycznie dla siebie. John Donne PTLE I SYSTEMY Komunikacj mona rozwaa w prostych kategoriach przyczyny i efektu wyizolowa jedn relacj, potraktowa j jako przyczyn i prze analizowa, jakie efekty wywouje, bez rozwaania dalszych konsekwencji. Czsto mwimy tak, jakby rzeczywicie co takiego si dziao, ale jest to oczywicie due uproszczenie. Zasada przyczynaskutek obowizuje w wiecie nieoywionym; jeli jedna kula bilardowa zderzy si z drug, moesz przewidzie z duym prawdopodobiestwem, gdzie kada z nich si zatrzyma. Po pocztkowej kolizji nie oddziaywaj one ju duej na siebie. Systemy ywe s innego rodzaju. Jeli chciabym kopn psa, mgbym przekalkulowa si i rozmach mojej nogi i przewidzie, jak daleko powinien polecie i w jakim kierunku, biorc pod uwag jego rozmiar i wag. Rzeczywisto mogaby oczywicie okaza si inna gdybym rzeczywicie podj tak gupi decyzj, pies mgby si odwrci i ugry mnie w nog. Jego finalne miejsce bdzie si miao nijak do Newtonowskich praw ruchu. Ludzkie relacje s zoone wiele rzeczy dzieje si rwnoczenie. Nie moesz przewidzie dokadnie, co nastpi, gdy odpowied jednej osoby wpywa na postpowanie drugiej. Relacja jest ptl; nieustannie odpowiadamy na czyj reakcj, aby wiedzie, co zrobi dalej. Koncentrowanie si tylko na jednej stronie ptli przypomina prb zrozumienia tenisa przez obserwacj tylko jednej strony kortu. Moesz spdzi ycie, kalkulujc, w jaki sposb uderzenie piki powoduje jej powrt, i szukajc prawa okrelajcego, jakie uderzenie powinno si nastpnie zastosowa. Nasza wiadomo jest ograniczona i nigdy nie bdzie w stanie obserwowa caej ptli komunikacyjnej, a tylko jej ma cz. Zawarto i kontekst komunikacji cz si, aby stworzy znaczenie. Kontekst to caociowe ulokowanie, cay obejmujcy system. Jakie znaczenie ma jeden fragment ukadanki? Sam w sobie adne; zaley ono od jego miejsca w caym obrazku, od tego, gdzie pasuje i jakie s jego relacje do pozostaych czci. Co oznacza nuta? Sama w sobie bardzo mao. Zaley to od tego, jakie s jej relacje do otaczajcych j nut, od jej wysokoci i od tego, jak dugo trwa. Ta sama nuta moe brzmie zupenie inaczej, gdy nuty dookoa niej ulegn zmianie. Istniej dwa gwne sposoby rozumienia dowiadcze i wydarze. Moesz skoncentrowa si na zawartoci, na treci informacji. Co to jest? Jak si nazywa? Jak wyglda? W czym jest podobne do innych rzeczy? Wikszo naszej edukacji na tym wanie polega; fragmenty ukadanki mog by interesujcym i wdzicznym przedmiotem szczegowych bada, ale w ten sposb uzyskujesz tylko jednowymiarowe rozumienie. Gbsze rozumienie wymaga innego punktu widzenia: relacji lub kontekstu. Co oznacza ta cz? Jak odnosi si do pozostaych? Gdzie przynaley do systemu? Nasz wewntrzny wiat przekona, myli, systemw reprezentacji i submodalnoci take tworzy system. Zmiana jednego elementu wywouje rozlege skutki, pociga za sob kolejne zmiany, o czym przekonae si, eksperymentujc ze zmian submodalnoci. Kilka dobrze dobranych sw we waciwym czasie moe zmieni ludzkie ycie. Zmiana jednej maej czci pamici moe zmieni cay twj stan wewntrzny. Tak wanie dzieje si, gdy masz do czynienia z systemem may nacisk we waciwym kierunku powoduje dogbne zmiany, o ile rzecz jasna wiesz, gdzie nacisn. Wysilanie si jest tu daremne. Moesz naprawd prbowa czu si lepiej, a osign gorsze samopoczucie. Wysilanie si

jest jak bezmylna prba otwarcia drzwi; moesz straci mnstwo energii, zanim zorientujesz si, e otwieraj si w drug stron. Gdy podejmujemy dziaania w celu osignicia jakiego celu, musimy sprawdzi, czy nie istniej jakie wewntrzne zastrzeenia i wtpliwoci. Musimy rwnie zwrci uwag na konsekwencje i oceni efekt, jaki ten cel wywoa w naszym szerszym systemie relacji. Efekty naszych dziaa wracaj do nas ptl. Komunikacja jest relacj, nie jednokierunkow drog informacji. Nie moesz by nauczycielem bez Ucznia, sprzedawc bez kupujcego, terapeut bez pacjenta. Szczere i rozwane dziaanie oznacza docenienie relacji i interakcji midzy nami a innymi ludmi. Wywaone relacje pomidzy skadowymi naszego umysu s odbiciem wywaonych relacji, jakie mamy ze wiatem zewntrznym. Mylenie w NLP jest myleniem systemowym. Gregory Bateson, ktry wielce przyczyni si do rozwoju NLP, zastosowa cybernetyk do biologu, ewolucji i psychologii. Virginia Satir, wiatowej sawy terapeutka rodzinna, traktowaa rodzin jako wywaony system relacji, a nie jako zbir indywidualnoci z ich problemami do rozwizania. Kada osoba bya dla niej cenn czci wikszej caoci. Jej mistrzostwo polegao na zdolnoci do dokadnego rozpoznania, gdzie interweniowa i ktra dokadnie osoba potrzebuje zmiany, aby udoskonali cao relacji. Jak w kalejdoskopie nie moesz zmieni jednej czci, nie zmieniajc caego wzoru. Ktry jednak element musisz zmieni, aby uzyska zamierzony wzorzec? Na tym wanie polega sztuka efektywnej terapii.

Najlepszym sposobem zmiany kogo jest zmiana siebie samego. Dokonujesz wwczas zmiany caej relacji i druga osoba musi si rwnie zmieni. Czasami koncentrujemy si cay czas na jednym wymiarze, prbujc kogo zmieni, gdy tymczasem na innym poziomie zachowujemy si w sposb, ktry dokadnie umacnia osob w tym, co robi. Richard Bandler okreli takie postpowanie wzorcem odejd bliej. Dobr metafor opisujc przedstawiane przez nas problemy moe by znany w fizyce efekt motyla. Teoretycznie uderzenie motylich skrzyde jest w stanie zmieni pogod po drugiej stronie kuli ziemskiej, poniewa moe doprowadzi do zaburze cinienia powietrza w decydujcym miejscu i czasie. W systemach zoonych maa zmiana moe wywoa potny efekt. Nie kady jednak element ma rwn wano. Zmiana niektrych powoduje znikomy efekt, inne bd miay wszechstronny wpyw. Jeli chcemy pobudzi zmiany w rytmie serca, zmiany apetytu, dugoci ycia i tempa wzrostu, wystarczy manipulowa maym gruczoem zwanym przysadk, mieszczcym si u podstawy czaszki. Jest to jakby gwna tablica kontrolna organizmu. Dziaa na tej samej zasadzie, co termostat w centralnym ukadzie grzewczym. Moesz ustawi kady z grzejnikw oddzielnie, ale termostat kontroluje je wszystkie. Termostat jest na wyszym poziomie logicznym ni grzejniki, ktre kontroluje.

Model uczenia si.

NLP identyfikuje i stosuje elementy wsplne w praktyce rnych uznanych psychologw. Kady ludzki mzg ma t sam struktur i dla tego, cho stworzy tak rne psychologiczne teorie, wszystkie one podzielaj pewne podstawowe zasady. NLP formuujc je na podstawie przernych rde, pozostaje na wyszym poziomie logicznym (logical leyel*). Ksika o tym, jak tworzy mapy jest na innym poziomie logicznym, ni rne ksiki z mapami, mimo e jest to przecie te ksika. PTLA UCZENIA SI Na naszych bdach uczymy si wicej ni na osigniciach. Dostarczaj one cennych informacji zwrotnych, wic na mylenie o nich powicamy sporo czasu. Rzadko osigamy co za pierwszym razem, chyba e jest to co bardzo prostego, ale nawet wwczas pozostaje miejsce na udoskonalanie. Uczymy si poprzez seri sukcesywnych przyblie. Robimy to, co moemy (stan obecny) i porwnujemy z tym, co chcemy osign (stan podany). Wynik zostaje wykorzystany jako informacja zwrotna podejmujemy dziaanie ponownie, aby zredukowa rnic pomidzy tym, co chcemy osign, a tym, co otrzymujemy. Z wolna osigamy nasz cel. To porwnywanie nadaje pd i kierunek naszej nauce na kadym poziomie, od wiadomej niekompetencji po niewiadom kompetencj. Tak wyglda generalny model sposobu osigania wikszej efektywnoci we wszystkim, co robimy. Porwnujesz to, co masz, z tym, co chcesz mie, i dziaasz w celu zredukowania rozbienoci. Potem znowu dokonujesz porwna. Porwnania opieraj si na naszych kryteriach (criterion*): co jest dla nas wane w danej sytuacji. Na przykad, dokonujc przegldu tych stron, musz zadecydowa, czy s wystarczajco dobre, czy te wymagaj dalszego przeredagowania. Moimi kryteriami s: jasno znaczenia (z punktu widzenia czytelnika, nie mojego), gramatyczna poprawno i pynno jzyka. Musz rwnie ustanowi moj procedur rozpoznania. Jak zorientuj si, e moje kryteria zostay spenione? Gdybym nie posiada procedury rozpoznania, mgbym kry w obrbie tej ptli w nieskoczono, gdy nie wiedziabym, kiedy skoczy. Jest to puapka na autorw, ktrzy, chcc osign doskonao, powicaj lata na poprawianie rkopisw i nigdy ich nie publikuj. Rozpoznanie w moim przypadku polega bdzie przede wszystkim na zbadaniu tekstu za pomoc programu weryfikujcego poprawno jzykow, potem na pokazaniu go przyjacielowi, ktrego rady bardzo ceni, i wysuchaniu jego uwag. Na podstawie tych informacji zwrotnych bd mg dokona poprawek. Taki model postpowania znany jest jako model TOTE (TestOperateTestExit czyli testoperacjatestwyjcie). Porwnanie to wanie test. Operacja ma miejsce, gdy zastosujesz swoje zasoby. Nastpuje ponowny test przez porwnanie i wyjcie z ptli, gdy procedura rozpoznania powie ci, e osigne swoje cele. Pomylno twoich zamierze zaley od liczby dostpnych ci wyborw dziaania: od elastycznoci zachowa lub uywajc terminologii cybernetycznej, od wymaganej rnorodnoci (requisite variety*). Okazuje si zatem, e podr ze stanu obecnego do stanu podanego nie odbywa si nawet zygzakiem, ale po spirali. Najprawdopodobniej w obrbie wikszych ptli przebiega bd mniejsze: mniejsze cele potrzebne do osignicia gwnego. Cay system pasuje do siebie jak komplet odpowiednio dopasowanych pudeek, ktre mona zoy w jedno. W tym modelu uczenia si niepowodzenia s uyteczne s rezultatami, ktre nie odpowiadaj nam w aktualnym kontekcie. Mog by natomiast uyte jako informacje zwrotne w celu przyblienia si do celu. Dzieci uczone s w szkoach wielu przedmiotw i wikszo z nich zapominaj. Zazwyczaj jednak nikt nie uczy, jak si uczy. Uczenie si uczenia jest umiejtnoci

wyszego rodzaju ni opanowywanie jakiego konkretnego materiau. NLP zajmuje si tym, jak sta si lepszym uczniem, niezalenie od przedmiotu. Najszybszy i najbardziej efektywny sposb uczenia si to zastosowanie tego, co dokonuje si w sposb naturalny i atwy. Uczenie si i zmiana s czsto postrzegane jako wolny i bolesny proces. To nieprawda. Istniej wolne i bolesne sposoby uczenia si i dokonywania zmian, ale NLP do nich nie naley. Robert Dilts rozwin technik przetwarzania tego, co mogoby by Postrzegane jako poraka, w informacj zwrotn i uczenia si z niej. Najatwiej bdzie, gdy druga osoba przeprowadzi ci przez nastpujce etapy. OD PORAKI DO INFORMACJI ZWROTNEJ 1. Co jest problemem w twoim nastawieniu czy w twoich przekonaniach? Czy wszystkie twoje projekty zrb to sam kocz si niepowodzeniem? Czy twoje prby gotowania na wasn rk s dobr nowin dla pobliskiego baru szybkiej obsugi? W jakim obszarze uzyskujesz niechciane rezultaty? Czy wierzysz, e nie moesz czego zrobi, czy te, e nie jeste w tym zbyt dobry? Gdy mylisz o problemie, jaka jest twoja fizjologia, jak pozycj przyjmuj oczy? Mylenie o porace zazwyczaj obejmuje ze samopoczucie, obrazy tej szczeglnej sytuacji, gdy poniose klsk i, by moe, jaki wewntrzny gnbicy ci gos wszystko w tym samym czasie. Nie moesz zajmowa si tym wszystkim jednoczenie. Musisz pozna, co dzieje si wewntrznie w kadym z systemw reprezentacji oddzielnie. 2. Spjrz w d na prawo i wejd w kontakt ze swoimi uczuciami. Co same w sobie staraj si one dla ciebie osign? Jakie s ich pozytywne intencje? Moe chodzi o umotywowanie ciebie? A moe o ochron? Spjrz w d na lewo. Czy istnieje jaki wyodrbniony sowny przekaz, ktry mgby by pomocny? Spjrz w gr na lewo i zobacz obrazy wspomnie. Czy jest co nowego, czego mgby si od nich nauczy? Spjrz realniej na problem. Jeste zdolny uczyni znacznie wicej. Zauwa, jak pozytywne zasoby wymieszane s ze zymi wspomnieniami. Odnie sowa, obrazy i uczucia do swego podanego celu. Jak mog pomc ci w jego osigniciu? 3. Zidentyfikuj pozytywne, zasobne dowiadczenie; co, co z pewnoci bdziesz mg osign w przyszoci. Nie moe to by nic przelotnego. Rozpoznaj gwne wizualne, suchowe i kinestetyczne submodalnoci w sposobie, w jaki o tym mylisz. Zakotwicz dowiadczenie kinestetycznie dotykiem. Sprawd, czy stosujc kotwic, uzyskujesz dostp do jego zasobw. Jest to pomocnicze dowiadczenie czego o czym wiesz, e moesz osign. 4. Spjrz w gr na prawo i skonstruuj obraz upragnionego celu albo postawy, w ktrym uwzgldnisz wszystko, czego nauczye si z uczu, obrazw i sw skojarzonych z problemem. Sprawd, czy pozostaje on w harmonii z twoj osobowoci i szerszymi relacjami. Upewnij si, e istnieje przejrzysty zwizek pomidzy wspomnieniami a pozytywnym celem lub postaw. Moesz zmodyfikowa swj cel tym, czego nauczye si, obserwujc wspomnienia. 5. Submodalnoci podanego celu uformuj tak, jak submodalnoci pozytywnego pomocniczego dowiadczenia. Gdy to robisz, utrzymuj ustalon dla niego kotwic. Cay ten proces umoliwi ci nauk z przeszoci i uwolni oczekiwania wzgldem przyszoci od wpywu przeszych poraek. Bdziesz myla o swoim celu w submodalnociach pozytywnych oczekiwa.

POZIOMY UCZENIA SI Uczenie si na najprostszym poziomie to prba i bd dokonywane z/lub bez pomocy przewodnika. Uczysz si dokonywa najlepszego moliwego wyboru, dawa prawidow odpowied. Moe to wymaga jednej lub wielu prb. Uczysz si pisa, poprawnej ortografii, uczysz si, e czerwone wiato na skrzyowaniu oznacza stop. Zaczynasz od niewiadomej niekompetencji i zmierzasz do wiadomej kompetencji, poruszajc si w ptli uczenia si. Gdy odpowied zaczyna by nawykiem, koczysz nauk. Teoretycznie mgby zachowywa si odmiennie, w praktyce tego nie robisz. Nawyki s wyjtkowo uyteczne, formuj t cz naszego ycia, o ktrej nie chcemy myle. Wyjtkowo nudne byoby decydowanie kadego ranka, jak zawiza sznurowada. Absolutnie nie kady obszar ycia angauje nasz kreatywno. Jest to jednak kwestia swoistej sztuki, rozstrzygnicie, ktr cz ycia chcemy zmieni w nawyk, a w ktrej chcemy wci si uczy i pozostawi sobie moliwo wyboru. Jest to kluczowe pytanie dla zachowania rwnowagi w naszych dziaaniach. Kwestia ta przenosi ci na wyszy poziom. Moesz sign do umiejtnoci, ktre opanowae, i wybra spomidzy nich lub stworzy nowe moliwoci, ktre odgrywa bd t sam rol. Teraz moesz uczy si, jak by lepszym uczniem, wybierajc sposb, w jaki bdziesz si uczy. Biedny ten rybak z bajki, ktry mg prosi o spenienie swoich trzech ycze; z pewnoci nie wiedzia nic o poziomach uczenia si. Gdyby wiedzia, zamiast powrci do punktu wyjcia, mg prosi o trzy kolejne yczenia. . Dzieci ucz si w szkole, e 4 + 4 = 8. W tym jednym wymiarze jest to proste uczenie si. Nie potrzebujesz nic rozumie, wystarczy pamita. Jest to automatyczne skojarzenie; tak zostao zakotwiczone. Jeli pozostaniesz na tym poziomie, bdziesz sdzi, e 3 + 5 nie moe da 8, poniewa 8 daje 4 + 4. Z pewnoci uczenie si matematyki w ten Sposb jest bezuyteczne. Dopki nie poczysz swoich idei na wyszym Poziomie, pozostan one ograniczone do szczeglnego kontekstu. Prawdziwe uczenie si obejmuje opanowywanie innych sposobw robienia tego, co ju robisz. Uczysz si, e 1 + 7 = 8, i tak samo 2 + 6. Wtedy moesz wznie si na wyszy poziom i zrozumie zasady kryjce si za tymi odpowiedziami. Wiedzc, czego chcesz, moesz znale inne kreatywne sposoby osignicia tego. Niekiedy ludzie wol raczej zmieni to, co chc osign, ni to, co robi. Rezygnuj z osignicia 8, poniewa przyzwyczajeni s do uycia 3 + 4, a to w aden sposb nie da im 8. Inni, z kolei, mog zawsze dodawa 4 i 4, by otrzyma 8, nigdy nic innego. Tak zwany ukryty program szk jest dobrym przykadem wyszego poziomu uczenia si. Niezalenie od tego, czego si naucza, wane jest jak si naucza? Nikt wiadomie nie przedstawia charakteru ukrytego programu. Szkoa jest kontekstem i ma wikszy wpyw na zachowanie dzieci ni same lekcje. Jeli dzieci nigdy nie uczono, e istnieje inny sposb uczenia si ni pasywny, przez powtarzanie, w grupie rwieniczej i od jakiego autorytetu, s w analogicznej sytuacji na wyszym poziomie, co dzieci, ktre nauczyy si, e dodanie 4 do 4 jest jedynym sposobem uzyskania 8. Jeszcze wyszy poziom uczenia si powoduje dogbne zmiany w naszym sposobie mylenia o sobie samych i o wiecie. Obejmuje on zrozumienie konsekwencji i paradoksw pyncych z rnych sposobw uczenia si. Gregory Bateson w swojej ksice, Steps to the Ecology of Mind (Wstp do ekologii umysu) opowiada interesujc histori z czasw, gdy zajmowa si badaniem wzorcw komunikacji u delfinw w Morskim Instytucie Bada na Hawajach. Mg on obserwowa trenerw przygotowujcych delfiny do popisw dla publicznoci. Pierwszego dnia, gdy delfin wykona co niezwyczajnego, jak na przykad wyskok z wody, trener gwizda i rzuca mu ryb jako nagrod. Za kadym razem, gdy zwierz zachowao si w ten sposb, trener

gwizda i rzuca ryb. Bardzo szybko nauczyo si wic, e zachowanie takie gwarantuje pokarm; powtarzao je coraz czciej i podpywao po nagrod. Nastpnego dnia delfin wykona swj skok, oczekujc ryby, lecz nagrody nie otrzymywa. Powtarza go, wic bezowocnie jaki czas, dopki w rozdranieniu nie zrobi czego innego, na przykad salta. Wtedy trener gwizda i rzuca ryb. Delfin powtarza swoj sztuczk i by nagradzany. adnej ryby za wczorajszy numer, tylko za co nowego. Zasada ta bya powtarzana przez czternacie dni. Delfin mg wypyn i wykonywa bezskutecznie co, czego nauczy si poprzedniego dnia. Jednak, gdy zrobi co nowego, by nagradzany. Byo to dla niego prawdopodobnie bardzo frustrujce. Pitnastego dnia okazao si nagle, e nauczy si wreszcie zasad tej gry. Da zachwycajcy popis, Z omioma nowymi zachowaniami wcznie, z ktrych cztery nigdy nie byy obserwowane w przypadku tego gatunku. Delfin dokona przejcia na wyszy poziom uczenia si. Wydawao si, e rozumie nie tylko, jak generowa nowe zachowania, ale i zasady okrelajce, jak i kiedy je generowa. Jeszcze jedno spostrzeenie: przez te czternacie dni Bateson widzia trenera rzucajcego delfinowi niezasuone ryby poza treningiem. Gdy to zakwestionowa, tamten odpowiedzia: To po to, aby utrzyma z nim kontakt. Gdyby nie byo pomidzy nami dobrej relacji, nie zawracaby sobie w ogle gowy jakimkolwiek uczeniem. OPISY RZECZYWISTOCI Aby nauczy si jak najwicej z danej sytuacji czy dowiadczenia, musisz zebra informacje z tak wielu punktw widzenia, jak tylko to moliwe (multiple description*). Kady system reprezentacji dostarcza odmiennego sposobu opisu rzeczywistoci. Nowe idee wyaniaj si z tych odmiennych spojrze, tak jak biae wiato powstaje ze zoenia kolorw tczy. Nie moesz funkcjonowa, opierajc si tylko na jednym systemie reprezentacji. Potrzebujesz przynajmniej dwch: jednego, aby zebra informacje, drugiego, aby zinterpretowa je w odmienny sposb. Na tej samej zasadzie punkt widzenia kadej pojedynczej osoby zawiera biae plamy powodowane jej nawykowym sposobem odbierania wiata, jej filtrami percepcji. Rozwijajc umiejtno widzenia wiata z punktu widzenia innych osb zdobywamy moliwo widzenia poprzez te biae plamy; podobnie jak robimy to, pytajc przyjaciela o rad i o jego pogld na sprawy, gdy czujemy si zagubieni. Jak moemy zmieni flasz percepcj, aby wyrwa si z naszego ograniczonego spojrzenia na wiat? POTRJNY OPIS (triple description*) Istniej przynajmniej trzy sposoby patrzenia na nasze dowiadczenie. W Swojej najnowszej pracy John Grinder i Judith DeLozier nazwali je Pierwsz, drug i trzeci pozycj postrzegania (perceptual position*). Po pierwsze, moesz patrze na wiat cakowicie ze swojego punktu widzenia, ze swej rzeczywistoci, w kompletnej asocjacji, nie biorc pod uwag czyich pogldw. Mylisz po prostu: W jaki sposb to na mnie dziaa? Przypomnij sobie i skoncentruj si na chwili, gdy bye intensywnie wiadomy swoich myli, nie uwzgldniajc nikogo innego w tej sytuacji. Jest to pierwsza pozycja (first position*) (wanie jej dowiadczye, koncentrujc si na swojej wasnej rzeczywistoci, niezalenie od jej konkretnego przedmiotu). Po drugie, moesz rozway, jak dana sytuacja byaby widziana, odczuwana i syszana przez inn osob. Jest oczywiste, e ta sama sytuacja czy to samo zachowanie moe oznacza rne rzeczy dla rnych ludzi. Jest wic istotne, aby doceni punkt widzenia innej osoby i zapyta: Jak to moe wyglda w jej oczach? Jest to druga pozycja (second position*), czsto znana jako empatia. Jeli pozostajesz w konflikcie z drug osob, musisz zda sobie

spraw z tego, jak ona odczuwa to, co robisz. Im mocniejszy kontakt masz z kim, tym bardziej bdziesz zdolny do uznania czyjej rzeczywistoci i atwiej bdzie ci osign drug pozycj. Po trzecie, moesz spoglda na wiat z jakiego zewntrznego punktu, tak jakby by kompletnie niezalenym obserwatorem, kim, kto nie jest osobicie uwikany w sytuacj. Zapytaj: Jak wygldaoby to dla kogo, kto nie jest zaangaowany? Dostarczy ci to obiektywnego punktu widzenia, okrelanego mianem trzeciej pozycji (third position*). Jest to inny poziom ni poprzednie, ale nie nadrzdny. Trzecia pozycja jest czym innym ni bycie w dysocjacji. Aby bya uyteczna, wymaga pozostawania w silnym, zasobnym stanie. Przyjmujesz obiektywne i twrcze spojrzenie na swoje zachowanie, tak aby mc je oceni i stworzy uyteczne alternatywy w kadej trudnej sytuacji. Zdolno przyjcia trzeciej pozycji w spojrzeniu na problem jest bardzo pomocn umiejtnoci i moe zaoszczdzi ci wielu stresw i kopotw wynikych z nierozwanych dziaa. Wszystkie trzy pozycje s rwnie wane; istota tkwi w zdolnoci poruszania si pomidzy nimi. Kto zamknity w pierwszej pozycji bdzie egoistycznym potworem, osoba nawykowo zwizana z drug pozycj bdzie przesadnie podatna na wpyw innych ludzi, a trzecia pozycja skae na egzystencj oderwanego od ycia obserwatora. Idea potrjnego opisu jest jednym z aspektw podejcia przyjtego przez Johna Grindera i Judith DeLozier w ich ksice Turties Ali the Way Down (wie w caej swej krasie) do opisania NLP w uproszczony sposb. Podejcie to znane jest jako nowy kod NLP (new code*) i koncentruje si na osigniciu mdrego wywaenia pomidzy wiadomymi i niewiadomymi procesami. Kady z nas bywa we wszystkich trzech pozycjach, osigamy je w sposb naturalny i pomagaj nam lepiej rozumie jak sytuacj czy cel. Zdolno pynnego poruszania si pomidzy nimi, wiadomego albo niewiadomego, jest niezbdna, aby dziaa z rozwag i doceni cudown zoono naszych relacji. Rnice, jakie widzisz, gdy patrzysz na wiat na rne sposoby, s tym, co nadaje mu bogactwo i co daje ci wybr. Pierwsza, druga i trzecia pozycja s wyranym przejawem tego, e mapa to nie terytorium. Jest wiele rnych map. Celem jest raczej by wiadomym rnic ni prba narzucenia jednolitoci. To wanie rnice i napicie midzy rnymi sposobami patrzenia na wiat s tym, co si liczy. Fascynacja i inwencja bior si z widzenia rzeczy na rne sposoby. Podobiestwo wywouje znudzenie, mierno i wysiek. W biologicznej ewolucji gatunki, ktre wykazuj podobiestwo, wchodz ze sob w konflikt i walcz o przetrwanie. Wojny wybuchaj, gdy ludzie sigaj dokadnie po te same rzadkie zasoby. Mdro pochodzi z wywaenia, tego za nie moesz osign, dopki nie ma rnych si, ktre mona by rwnoway. ROBERTA DILTSA ZUNIFIKOWANE POLE NLP (unified field*) Robert Dilts stworzy prosty, elegancki model pomocny przy myleniu o zmianie osobowej, uczeniu i komunikacji, ktry czy wszystkie przedstawione wczeniej idee: kontekst, relacje, poziomy uczenia si i pozycje postrzegania. Ustala on rwnie kontekst dla mylenia o technikach NLP i dostarcza ram dla zbierania i organizowania informacji w sposb pozwalajcy zidentyfikowa najlepsze miejsce do interwencji w celu osignicia podanej zmiany. Nie przeprowadzamy zmian w elementach czy fragmentach, lecz caociowo. Pytanie brzmi: Gdzie dokadnie motyl musi poruszy skrzydami? Gdzie pooy nacisk, aby dokona zmian? Uczenie si i zmiana mog mie miejsce na rnych poziomach (neurological leyels*).

Duchowo (spiritual*) Jest to najgbszy poziom, rozwaamy na nim wane pytania metafizyczne. Dlaczego tutaj jestemy? Jaki jest nasz cel? Duchowy wymiar prowadzi i ksztatuje nasze ycie, podpiera nasz egzystencj. Kada zmiana na tym poziomie pociga za sob istotne reperkusje, czego dowiadczy wity Pawe na drodze do Damaszku. W pewnym sensie obejmuje on wszystko, czym jestemy i co robimy, nie bdc adn z tych rzeczy. Tosamo (identity*) To nasze podstawowe rozumienie samych siebie, uznawane przez nas wartoci i nasze powoanie w yciu. Przekonania (beliefs*) Rne idee, o ktrych sdzimy, e s prawdziwe i ktrych uywamy jako podstawy codziennych dziaa. Przekonania mog by zarwno wyzwalajce, jak i ograniczajce. Moliwoci (capability*) Grupy czy zestawy zachowa, oglne umiejtnoci czy strategie uywane przez nas w yciu. Zachowanie (behaviour*) Specyficzne dziaanie przez nas wykonywane, niezalenie od naszych moliwoci. rodowisko (environment) To, na co reagujemy, nasze otoczenie i inni ludzie, ktrych spotykamy. Rozwamy, na przykad, jak myli handlowiec o swej pracy na tych rnych poziomach: rodowisko: Ta okolica jest bardzo dobrym miejscem do sprzeday rnych produktw. Zachowanie: Ju troch dzisiaj sprzedaem. Moliwoci: Mog sprzedawa ten produkt ludziom. Przekonanie: Jeli bd mia duy obrt, mog otrzyma awans. Tosamo : Jestem dobrym handlowcem. Jest to przykad sukcesu. Model ten rwnie dobrze moe by zastosowany do problemw. Na przykad, zrobiem bd ortograficzny. Mog teraz zrzuci odpowiedzialno na rodowisko: haas mnie rozproszy. Mog pozostawi to na poziomie zachowania: le to napisaem. Mog zgeneralizowa i zakwestionowa moje moliwoci w tym zakresie. I wreszcie zaczn wierzy, e potrzebuj wielu wicze, aby opanowa ortografi, a nawet mog zakwestionowa moj tosamo, sdzc, e jestem gupcem.

Zachowanie czsto bywa odbierane jako oznaka tosamoci czy moliwoci; w ten wanie sposb niszczy si kompetencje i pewno siebie w szkole. Ze przeprowadzenie operacji dodawania nie znaczy, e jeste gupi czy beznadziejny z matematyki. Mylenie w ten sposb jest pomieszaniem poziomw; to tak jakby sdzi, e znak zakazu palenia Znajdujcy si w kinie dotycz postaci z filmu. Gdy chcesz dokona zmiany w sobie lub w innych, musisz zebra informacje, zauwaalne czci problemu, symptomy, z ktrymi dana osoba czuje si le. Jest to stan obecny. Mniej oczywiste ni symptomy s przyczyny lece gbiej, ktre problem utrzymuj. Co ta osoba musi wci robi, aby utrzymywa problem? Jest rwnie stan podany, zamierzony wynik, ktry jest celem zmiany. S zasoby, ktre pomog osign cel. I wreszcie, efekty poboczne osignicia celu, zarwno dla nas, jak i dla innych. Na podstawie tego modelu atwo zauway, e moesz by uwikany w dwa rodzaje konfliktw. Moesz mie trudno z podjciem decyzji, czy zostajesz w domu i ogldasz telewizj, czy wychodzisz do teatru. Jest to prosta sprzeczno zachowa. Moliwa jest kolizja, gdy co jest dobre na jednym poziomie, lecz ze na innym. Na przykad, dziecko moe wietnie sobie radzi w przedstawieniach szkolnych, ale wierzy, e uczestnictwo w nich pozbawi go sympatii kolegw, wic nic nie robi. Zachowania i moliwoci mog by wysoce nagradzajce, ale mog te pozostawa w konflikcie z przekonaniami i tosamoci osoby.

Sposb, w jaki postrzegamy czas, jest wany. Problem moe wiza si z przeszym urazem, ktry ma stae reperkusje w teraniejszoci. Przypadek fobii jest tylko przykadem, ale istnieje wiele innych, mniej dramatycznych, gdy trudne i nieszczliwe czasy naszej przeszoci oddziauj na nasz teraniejszo. Wiele terapii podchodzi do obecnych problemw jako do determinowanych przez przesze dowiadczenia. O ile jestemy pod ich wpywem i tworzymy nasz histori osobist, przeszo moe by uyta raczej jako nasze zasoby, a nie jako ograniczenia. Technika zmiany historii osobistej zostaa ju opisana. Przewartociowuje ona przeszo w wietle aktualnej wiedzy. Nie jestemy skazani na cige powtarzanie przeszych bdw. Z drugiej strony, oczekiwania i lki wzgldem przyszoci mog rwnie paraliowa w czasie teraniejszym. Moe to by zarwno trema przed poobiednim przemwieniem w rodowy wieczr, jak i istotne pytania dotyczce osobistego i finansowego bezpieczestwa w przyszoci. Istnieje chwila obecna, w ktrej zbiega si caa nasza historia osobista i wszystkie prawdopodobne wydarzenia w przyszoci. Moesz wyobrazi sobie swoje ycie jako lini poprzez czas, rozcignit od odlegej przeszoci po odleg przyszo, i zobaczy jak obecny i podany stan, tosamo, przekonania, moliwoci, zachowania i rodowisko odnosz si do twojej historii osobistej i moliwej przyszoci. Cao naszej osobowoci jest jak hologram, trzywymiarowy obraz tworzony przez promienie wiata. Kada czstka hologramu zawiera cay obraz. Moesz zmieni may element, jak submodalnoci, i obserwowa zmiany wywoane powyej, albo zacz pracowa od gry, zmieniajc wane przekonania. Ktry sposb jest najlepszy, okae si, gdy zbierzesz informacje o stanie obecnym i podanym. Zmiany na niszym poziomie niekoniecznie powoduj zmiany na wyszym. Jest mao prawdopodobne, aby zmiana w rodowisku miaa wpyw na moje przekonania. To, jak si zachowuj, moe zmieni jakie moje przekonania o sobie samym, ale zmiana przekona definitywnie wpynie na sposb zachowania. Zmiana na poziomie wyszym zawsze wywouje efekt na poziomie niszym. Bdzie mocniej oddziaywa i duej pozostanie. Jeli zatem chcesz zmieni zachowanie, pracuj z moliwociami i przekonaniami. Jeli brak moliwoci, pracuj z przekonaniami. Przekonania dobieraj moliwoci, ktre dobiera j zachowania, ktre z kolei wprost buduj nasze rodowisko. Wspierajce rodowisko jest wane, wrogie otoczenie moe uniemoliwi zmian. Jest trudno dokona zmian na poziomie tosamoci czy powyej, o ile nie posiadasz odpowiednich przekona lub moliwoci. Nie wystarczy, aby biznesmen wierzy, e moe by dobrym menederem musi poprze swoje przekonanie prac. Przekonania bez moliwoci i potrzebnych zachowa s zamkami z piasku. Zunifikowane pole jest sposobem zestawienia rnych czci NLP w ramy stworzone przez idee poziomw neurologicznych, czasu i pozycji postrzegania. Moesz uywa ich, aby zrozumie rwnowag i relacje pomidzy rnymi elementami w nas samych i w innych. Kluczem jest rwnowaga. Problemy powstaj z zachwiania rwnowagi, a zunifikowane pole umoliwia identyfikacj tych elementw, ktre osigny zbyt duy wpyw, i tych, ktre s zbyt sabe. Na przykad, jedni ludzie mog ka zbyt duy nacisk na czas przeszy i kierowa przesadn uwag na przesze wydarzenia, pozwalajc im wpywa na swe ycie, natomiast dewaluowa bd teraniejszo i przyszo. Inni spdza bd zbyt duo czasu w pierwszej pozycji, nie biorc pod uwag punktu widzenia pozostaych ludzi. Jeszcze inni koncentrowa si bd na zachowaniach i rodowisku, niewystarczajco za na tosamoci i przekonaniach. Ramy zunifikowanego pola pozwol ci zidentyfikowa brak rwnowagi, co jest koniecznym pierwszym krokiem do znalezienia sposobu osignicia odpowiedniego wywaenia. Dla terapeutw jest to bezcenne narzdzie pozwalajce wybra waciw technik. Jest to bardzo przydatny model; pomyl teraz o wielu sposobach, na jakie moesz go wykorzysta.

PRZEKONANIA W to nie mog uwierzy! powiedziaa Alicja. Nie moesz? spytaa Krlowa gosem, z ktrego przebijaa lito. Sprbuj raz jeszcze: zrb gboki wdech i zamknij oczy. Alicja rozemiaa si. Nie ma celu prbowa powiedziaa. Nikt nie moe uwierzy w rzeczy niemoliwe. Wydaje mi si, e niewiele masz wprawy powiedziaa Krlowa. Gdy ja byam w twoim wieku. wprawiaam si co dnia przez p godziny. Ach, czasami udawao mi si uwierzy w sze niemoliwych rzeczy ju przed niadaniem. Nasze przekonania silnie wpywaj na nasze zachowania. Motywuj nas i ksztatuj to, co robimy. Trudno uczy si czegokolwiek, nie majc przekonania, e bdzie to przyjemne i przyniesie nam korzy. Czym s przekonania? Jak s uformowane i jak je utrzymujemy? Przekonania s naszymi wiodcymi zasadami, wewntrzn map, ktrej uywamy, aby nada sens wiatu. Daj nam stabilno i poczucie kontynuacji. Wsplne przekonania daj gbszy kontakt i poczucie wsplnoty ni wsplnie wykonywana praca.

Wszyscy podzielamy pewne podstawowe przekonania, ktre fizyczny wiat potwierdza kadego dnia. Wierzymy w prawa natury. Nie skaczemy ze szczytu budynku, nie sprawdzamy kadego dnia, czy ogie parzy. Posiadamy rwnie wiele pogldw na temat nas samych i na wiat, w ktrym yjemy, ktre nie s tak jasno okrelone. Ludzie nie s tak konsekwentni i niezmienni jak sia grawitacji. Przekonania maj wiele rde: wychowanie, modelowanie znaczcych dla nas osb, przesze urazy, powtarzajce si dowiadczenia. Budujemy je, dokonujc generalizacji na podstawie naszych dowiadcze wiata i innych ludzi. W jaki sposb wiemy, z ktrych dowiadcze korzysta? Pewne pogldy przychodz do nas gotowe z kultury i ze rodowiska, w ktrym si urodzilimy. Oczekiwania wanych osb otaczajcych nas w dziecistwie wpajaj nam przekonania. Rozwinite oczekiwania (pod warunkiem, e s realistyczne) buduj kompetencj. Niskie oczekiwania wpajaj niekompetencj. Gdy jestemy mali, wierzymy w to, co powiedziano nam o nas samych, gdy nie mamy moliwoci weryfikacji tych sdw. Przekonania te, niezmienione mog oddziaywa na nasze pniejsze dokonania. Gdy w co wierzymy, dziaamy tak, jakby to bya prawda. To sprawia, e trudno jest dowie czego innego; przekonania oddziauj jak silne filtry percepcji. Wydarzenia s interpretowane na korzy naszych pogldw, a wyjtki potwierdzaj reguy. To, co robimy, utrzymuje i umacnia nas w naszych sdach. Przekonania nie s waciwie map tego, co si stao, ale schematem dla przyszych dziaa. Przeprowadzono kiedy badania nad dziemi, ktre podzielono na dwie grupy o podobnym poziomie 1.1. (ilorazu inteligencji). Nauczycielom powiedziano, e jedna z nich wykazuje wyszy poziom 1.1., wobec czego oczekuje si od niej lepszych wynikw. Chocia jedynym, co je w rzeczywistoci rnicowao, byy oczekiwania (przekonania) nauczycieli, grupa o wyszym 1.1. istotnie okazaa si lepsza. Ten typ samospeniajcej si przepowiedni nazywany jest czasami efektem Pigmaliona. Podobnym przykadem speniajcej si wiary jest efekt placebo, znany dobrze w medycynie. Stan pacjentw poprawia si, jeli wierz, e otrzymali efektywne lekarstwo, mimo e w rzeczywistoci dostali placebo substancj obojtn dla organizmu. Lekarstwa nie zawsze s potrzebne, lecz wiara w wyzdrowienie jest konieczna. Badania konsekwentnie pokazuj, e okoo 30% pacjentw reaguje na placebo. W jednym z bada grupa osb cierpicych na krwawice wrzody odka otrzymaa zastrzyki z wody destylowanej, po czym poinformowano je, e jest to nowe znakomite lekarstwo, ktre im pomoe. Siedemdziesit procent tych pacjentw czuo si lepiej przez przeszo rok. Pozytywne przekonania s przyzwoleniem, ktre ulega przetworzeniu w nasze moliwoci. Istnieje powiedzenie: Czy wierzysz, e co potrafisz, czy te nie potrafisz... zawsze masz racj. Ograniczajce przekonania koncentruj si wok zda typu: Nie mog... Przyjmuj ten rodzaj zwrotw jako proste stwierdzenie faktu, ktry obowizuje tylko w chwili obecnej. Na przykad powiedzenie nie potrafi onglowa oznacza, e potrafi nie onglowa. Jest bardzo atwo nie onglowa. Kady to potrafi. Wiara, e nie mog staje si opisem naszych moliwoci na dzi i na zawsze, zamiast by opisem naszego aktualnego zachowania, zaprogramowuje nasz mzg na niepowodzenie, to za uniemoliwia rozpoznanie naszych prawdziwych moliwoci. Negatywne przekonania nie maj podstawy dowiadczeniu. Dobr metafor obrazujc efekt ograniczajcych przekona jest sposb pracy abich oczu. aba widzi wikszo rzeczy w swym bezporednim otoczeniu, ale identyfikuje tylko te, ktre si ruszaj i maj szczeglny ksztat czy ukad znany jej jako jedzenie. Jest to bardzo efektywny sposb zdobywania takiego jedzenia jak muszki. Tym niemniej, poniewa tylko czarne ruchome obiekty rozpoznawane s jako jedzenie, aba zdechnie z godu w pudeku penym martwych muszek. Tak wic filtry percepcyjne, ktre s zbyt wskie i zbyt

wysublimowane, mog pozbawi nas poytecznych dowiadcze, nawet jeli otoczeni jestemy ekscytujcymi moliwociami, gdy nie zostan jako takie rozpoznane. Najlepszym sposobem rozpoznania naszych moliwoci jest przyjcie, e moemy to robi. Dziaaj jak gdyby mg. Czego nie moesz, tego nie bdziesz mg. Jeli rzeczywicie jest to niemoliwe, nie martw si, przekonasz si o tym. (Przyjmij odpowiednio bezpieczn dla siebie miar, jeli to konieczne). Tak dugo, jak wierzysz, e jest to niemoliwe, nigdy waciwie nie ustalisz, czy jest czy nie. Nie rodzimy si z przekonaniami tak, jak rodzimy si z kolorem oczu. Podlegaj one zmianie i rozwojowi. Mylimy o sobie na rne sposoby enimy si, rozwodzimy, zmieniamy przyjaci i dziaamy odmiennie, poniewa zmieniaj si nasze przekonania. To, w co wierzymy, moe by spraw wyboru. Moesz porzuci pogldy ktre ci ograniczaj, a zbudowa takie, ktre sprawi, e twoje ycie stanie si radoniejsze i bogatsze w sukcesy. Pozytywne przekonania pozwol ci zrozumie, co mogoby by prawd i jak jeste uzdolniony. S one przyzwoleniem na penetracj i zabaw w wiecie moliwoci. Jakie przekonania warto mie, tak aby umoliwiy i wspary twoje denie do celu? Pomyl o jakich swoich aktualnych przekonaniach. Czy s ci pomocne? Czy s zacht czy przeszkod? Wszyscy mamy jaki swj pogld na mio i na to, co jest istotne w yciu. Mamy rwnie wiele pogldw na temat naszych moliwoci i szczcia, ktre stworzylimy i ktre moemy zmieni. Istotn czci bycia czowiekiem sukcesu jest posiadanie przekona, ktre pozwalaj osign ten sukces. Umacniajce przekonania nie gwarantuj ci sukcesu za kadym razem, ale utrzymuj ci zasobnym i zdolnym do osignicia go w kocu. W Stanford University przeprowadzono badania na temat samospeniajcych si oczekiwa. Mwic inaczej, badano, jak zachowanie dopasowuje si do zmienionych przekona. Studia porwnyway to, jak ludzie oceniali swoje dziaania, z ich rzeczywist wartoci. Zastosowano rnorodne zadania, od matematyki po zaklinanie ww. Na pocztku wiara i dziaanie pokryway si, ludzie wykonywali to, co sdzili, e potrafi. Wtedy prowadzcy przystpili do podbudowywania pewnoci siebie badanych, ustanawiajc cele, organizujc pokazy i dajc im ekspertw-trenerw. Oczekiwania rosy, ale wykonanie zazwyczaj pogarszao si, poniewa prbowano nowe techniki. By to punkt maksymalnej niezgodnoci pomidzy tym, w co badani wierzyli, e mog zrobi, a tym, co rzeczywicie robili. Jeli jednak wytrwali w wiczeniu, wykonanie osigao poziom oczekiwa. Jeli si zniechcali, spadao do poziomu wyjciowego. Pomyl przez chwil o trzech przekonaniach, ktre ci ograniczaj. Zapisz je. Teraz, w swej wyobrani, spjrz w olbrzymie, zowrogie zwierciado. Wyobra sobie, jak bdzie wygldao twoje ycie za pi lat, jeli wci bdziesz zachowywa si tak, jakby te ograniczajce ci przekonania byy prawd. Jakie bdzie twoje ycie za dziesi lat? Za dwadziecia? Oczy na moment myli. Wsta, przejd si wkoo lub wykonaj kilka gbokich oddechw. Pomyl teraz o trzech nowych przekonaniach, ktre mog ci umocni i podnie jako twego ycia. Przerwij na chwil, aby je zanotowa. Spjrz w wyobrani w wielkie przyjazne lustro. Wyobra sobie siebie dziaajcego, jak gdyby te nowe przekonania byy prawdziwe. Jak bdzie wygldao twoje ycie za pi lat? Za dziesi? Za dwadziecia? Zmiana przekona pozwaa na zmian zachowa, a nastpuje to najszybciej, gdy otrzymujesz moliwoci czy strategie stosowne do zadania. Moesz rwnie zmieni pogldy

osb, zmieniajc ich zachowa nie, ale nie jest to tak niezawodna droga. Pewnych ludzi nigdy nie przekonaj powtarzajce si dowiadczenia. Widz oni tylko niezgodne okolicznoci. Przekonania s istotn czci naszej osobowoci, chocia wyraaj si w nadzwyczaj prostych terminach:, jeli zrobi to, wwczas tamto musi si zdarzy; mog; nie potrafi. A te z kolei zostaj przetworzone w: musz, powinienem, nie wolno mi. Sowa staj si decydujce. Jak uzyskuj nad nami tak wadz? Jzyk jest istotn czci procesu, ktrego uywamy, aby zrozumie wiat i wyrazi nasze przekonania. W nastpnym rozdziale przyjrzymy si bliej lingwistycznej czci programowania neurolingwistycznego.

ROZDZIA 5 SOWA I ZNACZENIA Ale chwaa nie ma nic wsplnego z nokautujcym argumentem zaprotestowaa Alicja. Gdy ja uywam jakiego sowa powiedzia Humpty Dumpty z przeksem oznacza ono dokadnie to, co mu ka oznacza... ni mniej, ni wicej. Pozostaje pytanie powiedziaa Alicja czy potrafisz nadawa sowom tak wiele rozmaitych znacze? Pozostaje pytanie powiedzia Humpty Dumpty kto ma by panem... to wszystko. Rozdzia ten mwi o sile jzyka. Traktuje on o potrzebie upewnienia si, czy mwimy to, co chcielimy powiedzie, rozumienia tak jasno, jak tylko to moliwe, co inni maj na myli i umoliwienia ludziom zrozumienia tego, co oni sami myl. Mwi o ponownym zwizaniu jzyka z dowiadczeniem. Sowa s tanie: mowa pynie, nic nie kosztujc, a przecie ma ona moc wywoywania obrazw, dwikw i uczu, o czym wie kady poeta i specjalista od reklamy. Mog one tworzy i niszczy relacje, zrywa kontakty dyplomatyczne, prowokowa pojedynki i wojny. Sowa mog wywoa w nas dobre i ze stany, s kotwic dla zoonych serii dowiadcze. Jedyn wic odpowiedzi na pytanie: Co to sowo n a p r a w d znaczy? jest pytanie: Dla kogo? Jzyk jest narzdziem komunikacji i dlatego sowa znacz tylko to, co ludzie uzgodnili, e Znacz. Jest to wsplny sposb komunikowania sensu naszych dowiadcze. Bez niego nie byoby podstawy dla spoecznoci takiej, jak znamy. Polegamy na intuicji posugujcych si tym samym jzykiem od urodzenia i na fakcie, e nasze dowiadczenia znacze s wystarczajco podobne, aby nasze mapy miay wiele cech wsplnych. Bez tego wszelka komunikacja byaby beznadziejna i wszyscy bylibymy rozmwcami takimi jak Humpty Sumpty. Lecz... nie podzielamy dokadnie tych samych map. Kady dowiadcza wiata na swj niepowtarzalny sposb. Sowa same w sobie pozbawione s znacze, o czym moesz przekona si, suchajc obcego, niezrozumiaego dla ciebie jzyka. Nadajemy sowom sens poprzez ich zakotwiczone zwizki z przedmiotami i dowiadczeniami z naszego ycia. Nie spogldamy jednak na te same rzeczy i nie mamy tych samych dowiadcze. Fakt, e inni ludzie posuguj si innymi mapami i znaczeniami, dodaje yciu bogactwa i rnorodnoci. Prawdopodobnie bdziemy zgodni, co do znaczenia sowa ziemniak, poniewa podzielamy mniej wicej ten sam obraz, zapach i smak. Bdziemy jednak dyskutowa do pnej nocy nad znaczeniami sw: szacunek, mio i polityka. Moliwoci nieporozumie s tu ogromne. Sowa te w szczeglnym stopniu, podobnie jak atramentowe plamy Rorschacha, mog mie rne znaczenie dla rnych ludzi. I bdzie tak nawet wtedy, jeli wykluczymy rozproszenie uwagi, brak kontaktu i przejrzystoci prezentacji czy wzajemn niezdolno zrozumienia pewnych idei. W jaki sposb wiemy, e kogo rozumiemy? Nadajc jego sowom znaczenia. Nasze znaczenia, nie jego. Nie ma jednak pewnoci, e nasze i jego znaczenia s takie same. W jaki sposb nadajemy sens sowom, ktre syszymy? Jak dobieramy sowa, aby wyrazi swoje myli? Jak organizuj one nasze dowiadczenie? Prowadzi to nas do sedna lingwistycznej czci NLP. Dwie osoby, ktre stwierdz, e lubi sucha muzyki, mog doj do wniosku, e maj jednak ze sob bardzo mao wsplnego, o ile okae si, e pierwsza sucha Wagnera, a druga hard rocka. Jeli powiem przyjacielowi, e powiciem dzie na relaks, moe wyobrazi sobie mnie siedzcego w fotelu i ogldajcego cae popoudnie telewizj. Jeli dowie si, e w rzeczywistoci rozegraem mecz tenisowy i odbyem dugi spacer po parku,

moe pomyle, e jestem szalony. Bdzie rwnie dziwi si, e to samo sowo relaks moe oznacza tak kompletnie rne rzeczy. W tym przypadku w gr nie wchodzi nic wanego. W wikszoci przypadkw nasze znaczenia s wystarczaj bliskie odpowiedniego rozumienia. S jednak i takie okolicznoci, w ktrych bardzo wana jest precyzyjna komunikacja, na przykad w relacjach intymnych czy w przypadku uzgodnie w biznesie. Chcesz wwczas uzyska pewno, e druga osoba podziela twoje znaczenia, chcesz wiedzie tak dokadnie, jak tylko to moliwe, co znacz jego sowa w obrbie jego mapy, i mie jasno tego, co ma na myli.

Sowa oznaczaj rne rzeczy zalenie od punktu widzenia. GONE MYLENIE Jzyk jest potnym filtrem dla naszego indywidualnego dowiadczenia. Jest to cz kultury, w ktrej si rodzimy i ktrej nie moemy zmieni. Ukierunkowuje nasze myli w szczeglny sposb i sprawia, e w pewien sposb jest atwiej myle, a w inny trudniej. Eskimos ma wiele rnych sw w miejsce naszego jednego sowa nieg. Jego ycie moe zalee od poprawnego rozpoznania pewnego rodzaju niegu. Bdzie chcia rozrni nieg, ktry nadaje si do jedzenia, od niegu, ktry moe by uyty do budowania itd. Czy moesz sobie wyobrazi, jak odmieniony byby wiat, gdyby potrafi rozrni dwanacie rodzajw niegu? Hanuoo, plemi z Nowej Gwinei, uywa rnych nazw dla dziewidziesiciu dwch odmian ryu; jest to nadzwyczaj wane dla ich ekonomii. Wtpi natomiast, czy maj chocia jedno sowo na okrelenie hamburgera, cho Amerykanie maj ich przynajmniej dwanacie. Mamy rwnie okoo pidziesiciu nazw dla rnych modeli samochodw Nasz jzyk dokonuje wyszukanych rozrnie w jednych obszarach w innych natomiast nie, zalenie od tego, co jest wane w naszej kulturze. wiat jest tak bogaty i rnorodny, jakim go chcemy uczyni, a jzyk, ktry dziedziczymy, odgrywa decydujc rol w nakierowywaniu naszej uwagi na pewne jego czci, inne pomijajc.

Sowa s kotwicami znaczenia dowiadcze, lecz dowiadczenia nie s rzeczywistoci, tak jak sowa nie s dowiadczeniem. W ten sposb jzyk nie nada za rzeczywistoci. Spieranie si o prawdziwe znaczenie sw jest jak dowodzenie, e jedna karta da jest lepsza ni inna, poniewa wolisz dania, ktrych nazwy zostay na niej wydrukowane. Ludzie, ktrzy opanowali jaki inny jzyk, prawie zawsze dowiadczaj radykalnej zmiany w sposobie mylenia o wiecie. NADAWANIE SOWOM ZNACZE METAMODEL Dobry rozmwca eksploatuje si i sabo jzyka. Zdolno do precyzyjnego uycia jzyka jest podstaw profesjonalnej komunikacji. Uycie precyzyjnych sw, ktre maj swoje znaczenie w mapie drugiej osoby, oraz definiowanie, co kto ma na myli, wypowiadajc okrelone sowa, s bezcenn umiejtnoci w komunikacji. NLP dostarcza bardzo uytecznej mapy obrazujcej, jak jzyk dziaa, ktra moe uchroni ci przed rozmwcami typu Humpty Dumpty i upewni, e sam nie staniesz si jednym z nich. Ta mapa jzyka znana jest w literaturze NLP jako metamodel. Sowo meta pochodzi z jzyka greckiego i znaczy ponad, poza lub na innym poziomie. Metamodel uywa jzyka, aby rozjani jzyk, chroni ci przed zudzeniem, e rozumiesz znaczenie sowa; czy na powrt jzyk z dowiadczeniem. Metamodel by jednym z pierwszych modeli (model*) rozwinitych przez Johna Grindera i Richarda Bandiera. Zauwayli oni, e dwoje wybitnych terapeutw, Fritz Pens i Virginia Satir, przy zbieraniu informacji uywa zazwyczaj pewnych okrelonych typw pyta. John i Richard postanowili poszerzy swoje pogldy na temat jzyka, zmiany i percepcji, ale zorientowali si, e musz take rozwin odpowiedni sownik, aby je opisa. Uwaali, e wielk porak ksztacenia terapeutycznego w poowie lat siedemdziesitych by fakt, e osoba, ktra ukoczya studia i rozpocza praktyk terapeutyczn musiaa na nowo wynajdywa koo nie byo bowiem jzyka, w ktrym mona by prze kaza dowiadczenia poprzednich generacji nowym psychoterapeutom. Sytuacja ta ulega zmianie w roku 1975, gdy pojawia si ksika pt. The Structure of Magic I (Struktura magii 1), opublikowana przez Scence and BehayiOur Books. Opisywaa ona szczegowo metamodel i zawieraia sporo materiau Johna i Richarda uzyskanego dziki modelowaniu Fritza perlsa i Virginii Satir. Teraz mona byo korzysta z dowiadcze w bitnie uzdolnionych psychoterapeutw, ktrzy powicili lata na odkrycie, co jest skuteczne, a co nie. Ksika zadedykowana zostaa Virginii Satir.

WYPOWIEDZIE WSZYSTKO STRUKTURA GBOKA (deep structure*) Aby zrozumie metamodel, ktry jest narzdziem dla lepszego zrozumienia tego, co ludzie mwi, musimy spojrze na drog, jak przebywaj nasze myli, zanim nie zostan przeoone na sowa. Jzyk nigdy nie moe odda dokadnie prdkoci, rnorodnoci i wraliwoci naszego mylenia. Zawsze bdzie tylko przyblieniem. Mwicy ma spjn i pen wizj tego, co chce powiedzie; w lingwistyce nazywa si to struktur gbok. Nie jest ona jednak wiadoma. Jzyk istnieje na bardzo gbokim poziomie w naszym systemie nerwowym. Aby mwi w sposb jasny, upraszczamy struktur gbok, a to, co rzeczywicie wypowiadamy, nazwane zostao struktur powierzchniow (surface structre*). Gdybymy nie dokonywali uproszcze, konwersacja byaby przeraliwie duga, pedantyczna i

nudna. Kto, kto pyta ci o drog do najbliszego szpitala, nie bdzie ci dzikowa za wypowied obejmujc gramatyk transformacyjn. Aby przeby drog ze struktury gbokiej do powierzchniowej, robimy niewiadomie trzy rzeczy. Po pierwsze, wybieramy tylko niektre z informacji dostpnych ma poziomie gbokim. Wikszo jest usuwana. Po drugie, podajemy uproszczon wersj, co nieuchronnie znieksztaca znaczenie. Po trzecie, dokonujemy generalizacji . Wyszczeglnianie wszystkich moliwych wyjtkw i warunkw uczynioby rozmow wyjtkowo nudn. Metamodel to seria pyta, ktre usiuj odwrci i rozwika dokonane w jzyku usunicia (deletion*), znieksztacenia (distortion*) i generalizacje (generalization*). Maj one na celu uzupenienie brakujcych informacji, odtworzenie struktury i wydobycie konkretnych wiadomo wszystko po to, aby nada komunikacji sens. Warto uzmysowi sobie, e adne z tych pyta nie jest samo w sobie dobre ani ze. Zaley to od kontekstu i konsekwencji ich uycia.

NIEDOOKRELONE RZECZOWNIKI (unspecified nouns*) Porwnaj dwa zdania: Siedmioletnia dziewczynka, Lara, przewrcia si przez poduszk w pokoju gocinnym i potuka sobie praw rk o drewniane krzeso i Dziecko miao wypadek. Oba zdania znacz to samo, lecz pierwsze zawiera znacznie wicej precyzyjnych informacji. Moemy w atwy sposb uzyska drugie zdanie z pierwszego, jeli opucimy lub uoglnimy odpowiednie rzeczowniki. Oba zdania zostay napisane absolutnie poprawn polszczyzn. Dobra gramatyka nie jest jeszcze gwarancj jasnoci. Aktywny podmiot moe zosta usunity przez uycie strony biernej; moemy powiedzie na przykad Dom zosta zbudowany zamiast X zbudowa dom. To, e pomine w zdaniu budowniczego, wcale nie znaczy, e dom wyrs sam. Budowniczy wci istnieje. Ten typ usuni w jzyku sugeruje spojrzenie na wiat, w ktrym ty jeste bezradnym obserwatorem, a rzeczy zdarzaj si bez niczyjej odpowiedzialnoci. Jeli zatem usyszysz zdanie Dom zosta zbudowany, moesz zapyta Kto zbudowa dom? Oto inne przykady, w ktrych rzeczowniki nie zostay dookrelone: S tam, eby mnie dosta. (Kto jest?) Jest to sprawa opinii. (Co jest?) Okolica obraca si w ruin. (Kto j rujnuje?) Zwierzaki s dokuczliwe. (Jakie zwierzaki?) Nastpne zdanie wypowiedzia dwulatek, zapytany, co stao si z tabliczk czekolady, ktra bya na stole: Jeli ludzie zostawiaj czekolad, to ludzie j jedz. (Jacy ludzie?) Niedookrelone rzeczowniki precyzujemy, pytajc: Kto lub co dokadnie...? NIEDOOKRELONE CZASOWNIKI (unspecified verbs*) Alicja bya zbyt zakopotana, aby odpowiedzie cokolwiek, wic po pewnym czasie Humpty Dumpty znowu rozpocz: Posiadaj one rozmaite usposobienia. . . szczeglnie dumne s czasowniki... z przymiotnikami moesz uczyni, co zechcesz, ale nie z czasownikami... mimo to ja potrafi sobie dawa rad z nimi wszystkimi! Nieprzenikliwo! To wanie powiadam. Czasami niedookrelone s czasowniki, na przykad: On podrowa do Parya. Ona si zrania. Ona mi pomoga. Staram si to zapamita. Id ju i naucz si tego na nastpny tydzie. Moe by wane wiedzie, jak te rzeczy zostay zrobione. Potrzebne s nam przyswki. A zatem: Jak on podrowa? Jak ona si zrania? Jak ci pomoga? Jak starasz si to zapamita? (Co dokadnie starasz si zapamita?) Jak mam zamiar tego si nauczy? Niedookrelone czasowniki precyzujemy, pytajc: Jak dokadnie...?

PORWNANIA Nastpne dwa rodzaje brakujcych informacji s podobne i czsto wystpuj rwnoczenie: sdy i porwnania. Reklamy s doskonaym rdem obu wzorcw. Na przykad: Nowy, udoskonalony proszek do prania Fluffo jest lepszy. W zdaniu tym dokonano porwnania, cho nie jest ono wyraone w sposb jasny. Co w cakowitej izolacji nie moe by lepsze. Lepszy ni konkurent Buffo czy Duffo? Lepszy ni pyn do prania? Kade zdanie, ktre uywa takich sw jak najlepszy, lepszy, gorszy czy najgorszy, dokonuje porwna. Moesz porwnywa tylko, jeli masz z czym. Jeli tego brak, powiniene zapyta, co to jest. Innym przykadem moe by zdanie: Kiepsko poradziem sobie Z tym spotkaniem. Kiepsko w porwnaniu z czym? Jak mgby sobie Z nim poradzi? Jak zrobiby to X? Jak zachowaby si superman? Bardzo czsto usunita cz porwnania jest nierealistyczna. Sprbuj porwna si z supermanem (albo superkobiet) zauwa, jak le wypadasz, a nastpnie usu ten punkt odniesienia. Wszystko, z czym pozostaniesz, to uczucie nieadekwatnoci, z ktrym nie bdziesz wiedzia, co zrobi. Porwnania wyjaniamy, pytajc: W porwnaniu z czym...? SDY Sdy s blisko spokrewnione z porwnaniami. Jeli Fluffo jest po prostu najlepszym proszkiem do prania, na ktry moesz wyda swoje pienidze, byoby interesujce dowiedzie si, czyja jest to opinia. Dyrektora fabryki? Gosujcych konsumentw? Jakiego Jana Kowalskiego? Sdy nie musz uwzgldnia porwna, cho czsto to robi. Jeli kto mwi: Jestem samolubn osob, moesz zapyta: Kto to powiedzia? Jeli odpowied brzmi: Ja, moesz jeszcze zapyta: Na podstawie, jakich standardw uwaasz siebie za egoist? Jest wic cenne wiedzie, kto wydaje sd. Moe on pochodzi ze wspomnie dziecicych. Warto rwnie wiedzie, jakie s jego podstawy. Czy s to sensowne powody? Czy s to twoje pogldy, czy te zostay ci narzucone? Czy s one wci aktualne, teraz, gdy jeste dorosy? Sdy czsto zaczynaj si przyswkami. We pod uwag takie zdanie: Niewtpliwie ten czowiek jest idealnym kandydatem. (Dla kogo jest to niewtpliwe?) Przyswki bardzo czsto usuwaj osob, ktra wydaje sd. O c z y w i c i e, jeli moesz przeksztaci tego typu zdanie w zdanie Jest niewtpliwe, e... wwczas masz do czynienia z usuniciem. Musi to by niewtpliwe dla kogo. (A dla kogo byo to oczywiste?) Sdy wyjaniamy, pytajc: Kto wydaje ten sd i na jakiej podstawie? NOMINALIZACJE (nominalizations*) Nastpny wzorzec ma miejsce, gdy czasownik opisujcy zachodzcy proces przeksztacony zostanie w rzeczownik. W lingwistyce nazywa si to nominalizacj. Przeczytaj nastpne zdanie i zastanw si, co moe ono oznacza: Nauczanie i dyscyplina, zastosowane z p o w a a n i e m, ale i konsekwentnie, s podstaw p r o c e s u e d u k a c j i. Cakowicie poprawne gramatycznie zdanie zawiera nominalizacje (wyrnione spacj) waciwie w co drugim wyrazie. Jeli rzeczownika nie moemy zobaczy, usysze, dotkn, jeli nie ma zapachu ani smaku, wwczas jest to nominalizacja.

Nie ma nic zego w nominalizacjach samych w sobie, mog by bardzo uyteczne, ale trzeba pamita, e kryj one najwiksze rnice pomidzy mapami wiata rnych osb. Wemy na przykad edukacj. Kto edukuje kogo i jaka wiedza jest pomidzy nimi przekazywana? Albo powaanie. Kto powaa kogo i jak tego dokonuje? Pami jest ciekawym przykadem nominalizacji. Co to znaczy, gdy mwisz, e masz z pami? Aby to wyjani, musisz zapyta, z jakimi dokadnie informacjami masz trudno i w jaki sposb starasz si je zapamita. W kadej nominalizacji znajdziesz jeden lub wicej brakujcych rzeczownikw i niedookrelonych czasownikw. Czasowniki obejmuj dziaanie i zachodzce procesy. Wszystko to gubimy, dokonujc nominalizacji i zamieniajc je w rzeczowniki. Kto, kto myli, e ma z pami, ugrzz na dobre, jeli myli o tym podobnie jak o krzywym krgosupie. Jego sytuacja jest beznadziejna. Jak mawia George Orwell: Jeli myli mog znieksztaci jzyk, to rwnie jzyk moe znieksztaci myli. Uleganie przekonaniu, e zewntrzny wiat jest modelowany poprzez sposb, w jaki o nim mwimy, jest nawet gorsze ni jedzenie karty da to jakby jedzenie farby drukarskiej z karty. Na sowach moemy dokonywa kombinacji i manipulacji, ktre nie maj nic wsplnego z dowiadczeniem zmysowym. Mog powiedzie, e winie lataj, ale przecie nie bdzie to prawd. Myle w ten sposb to wierzy w magi. Nominalizacje s smokami metamodelu. Nie powoduj kopotw tak dugo, jak dugo nie zdajesz sobie sprawy, e faktycznie istniej. Usuwaj tak duo informacji, e mao co zostaje. Stany zdrowia lub choroby s interesujcym przykadem nominalizacji i to moe wyjania, dlaczego doroli tak czsto czuj si bezradni i pozbawieni moliwoci wyboru. Przeksztacajc procesy w rzeczy, nominalizacje mog by zdecydowanie najbardziej wprowadzajcymi w bd wzorcami jzykowymi. Nominalizacje moemy wyjani, przeksztacajc je w czasowniki i pytajc o brakujce informacje: Kto dokonuje nominalizacji, o czym i jak to robi? MODALNE OPERATORY MOLIWOCI (modal operators of possibility*) Istniej zasady postpowania, poza ktre jak sdzimy nie moemy lub nie powinnimy wykracza. Wyraenia takie jak nie mog i nie powinienem znane s w lingwistyce jako modalne operatory okrelaj one granice ustanowione przez nie wypowiedziane reguy. Rozrniamy dwa gwne typy takich operatorw: modalny operator koniecznoci i modalny operator moliwoci. Modalny operator moliwoci jest mocniejszy. S to wyraenia mog i nie mog, moliwe i niemoliwe. Definiuj one, co (wedug mapy mwicego) uwaane jest za moliwe. Niewtpliwie (mam na dziej, e rozpoznacie tu sd niewtpliwie dla kogo?), istniej prawa natury. winie nie potrafi lata, czowiek nie moe y bez tlenu. Tym niemniej granice ustanowione przez ludzkie przekonania mog by zupenie innego rodzaju. Po prostu nie mogem si opanowa; Ju taki jestem. Nic na to nie poradz; Nie mona powiedzie im prawdy. Nie jest problemem, jeli osoba myli, e posiada jakie moliwoci (dopki nie jest to w oczywisty sposb nieprawda lub nie sprzeciwia si prawom natury); dopiero nie mog jest ograniczajce. Ja nie mog czsto przyjmuje si jako stan absolutnej niekompetencji, nie podlegajcy zmianie. Fritz Perls, twrca terapii Gestalt, zwyk odpowiada pacjentom, ktrzy twierdzili, e nie mog: Nie mw nie mog. Powiedz nie chc! Ta raczej bezwzgldna zmiana ram mylenia bezporednio prze nosia ich ze stanu zamknicia w stan zdolnoci przynajmniej do uwiadomienia sobie moliwoci wyboru.

Wyjaniajce pytanie (i troch mniej naraajce na zerwanie kontaktu) brzmi: Co by. si stao, gdyby mg? lub Co ci powstrzymuje? albo W jaki sposb powstrzymujesz sam siebie? Gdy kto mwi, e nie moe czego zrobi, wwczas okrela cel i lokuje go poza zasigiem swoich moliwoci. Pytanie Co ci zatrzymuje? kadzie ponowny nacisk na cel i uruchamia prac w celu identyfikacji barier, co jest pierwszym krokiem do ich pokonania. Nauczyciele i terapeuci pracuj z tego rodzaju ograniczeniami i ich pierwszym zadaniem jest zwrci uwag na modalne operatory. Nauczyciele maj Z tym do czynienia kadego dnia, gdy uczniowie stwierdzaj, e nie mog czego zrozumie, albo gdy notorycznie wykonuj jakie zadanie le. Terapeuci za pomagaj swoim pacjentom przeama ich destrukcyjne ograniczenia. Jeli osoba mwi: Nie mog si zrelaksowa, musi posiada jak ide tego, czym jest relaks, oraz sposb rozpoznania tego, e relaksu nie osiga. We pozytywny cel (co mgby robi) i odkryj, co powstrzymuje przed jego osigniciem (co ci powstrzymuje) oraz ostronie przetestuj moliwe konsekwencje (co moe si sta, jeli to zrobisz). Te wanie konsekwencje i te przeszkody zostay w pocztkowym stwierdzeniu usunite, ale po krytycznym zbadaniu mog okaza si mniej znaczce ni mylae. Modalny operator moliwoci nie mog okrelamy, pytajc: Co moe si sta, jeli by to zrobi? albo Co ci powstrzymuje? MODALNE OPERATORY KONIECZNOCI (modal operators of necessity*) Modalny operator koniecznoci zwizany jest z wymaganiami. Wskazuj na niego takie wyraenia, jak: powinien i nie powinien, musi i nie musi, trzeba i nie trzeba. Istniej pewne zasady przy wykonywaniu odnonych operacji, ale nie zostay one wyraone wprost. Jakie s konsekwencje, rzeczywiste lub wyobraone, zamania tych zasad? Przedstawmy je jasno, pytajc: Co moe si sta, jeli to zrobisz lub jeli tego nie zrobisz? Musz zawsze stawia na pierwszym miejscu innych ludzi. (Co mogoby si sta, gdyby tego nie zrobi?) Nie wolno rozmawia w klasie. (Co mogoby si sta, gdyby rozmawia?) Trzeba opanowa kategorie metamodelu. (Co mogoby si sta, gdyby ich nie opanowa?) Nie powiniene rozmawia z tymi ludmi. (Co mogoby si sta, gdybym porozmawia?) Powiniene umy rce przed jedzeniem. (Co mogoby si sta, gdybym tego nie zrobi?) Gdy ju konsekwencje i powody wyraone s jasno, moemy je przemyle i krytycznie oceni. W przeciwnym wypadku ograniczaj nasz wybr i zachowanie. Zasady dziaania s niewtpliwie wane i spoecznoci funkcjonuj, korzystajc z kodw moralnych, ale jest olbrzymia przepa pomidzy stwierdzeniem Powiniene postpowa uczciwie w swoim biznesie, a Powiniene czciej chodzi do kina.

Wyraenia powiniene i nie powiniene czsto pocigaj za sob ocen moraln, ktrej wcale nie wymagaj. Odkry dokonywano, zadajc uprzednio pytanie: Co mogoby si sta, jeli: ...eglowabym cay czas na zachd? ...mgbym podrowa z prdkoci wiata? ...pozwolibym penicylinie na wzrost? ...Ziemia krciaby si dookoa Soca? Pytanie to jest podstaw metody naukowej. Edukacja bardzo atwo moe sta si zgubnym polem minowym, penym modalnych operatorw porwna i sdw. Caa idea standardw i testw i tego, co dziecko powinno lub nie powinno umie zrobi, jest tyle niejasna, co nieuyteczna, albo i gorzej, tyle ograniczajca, co miadca. Jeli mwi dziecku: Powiniene umie to zrobi, wyraam tylko swoje przekonanie. W aden sposb nie mog odpowiedzie na cakiem sensowne pytanie: Co stanie si, jeli nie bdzie umiao? Jeli chodzi o moliwoci, jest znacznie atwiej rozwaa, co osoba moe albo nie moe, ni co powinna lub nie powinna umie zrobi. Uycie sowa powiniene na poziomie moliwoci zazwyczaj odbierane jest jako nagana; stwierdzenie powiniene by mc to zrobi, lecz nie umiesz wprowadza zupenie niepotrzebnie uczucie poraki. Uycie sowa powiniene w ten sposb, czy to wobec siebie, czy wobec drugiej osoby, jest znakomit metod wywoania staego poczucia winy (poniewa zasady zostay zamane) i stwarza sztuczn prze pa pomidzy oczekiwaniami a rzeczywistoci. Czy oczekiwania te s realistyczne? Czy zasady s uyteczne i odpowiednie? Sowo powiniene jest czsto uywane przez kogo, kto nie chce wyrazi wprost swego gniewu ani swoich oczekiwa i nie bierze za nie odpowiedzialnoci. Modalny operator koniecznoci nie trzeba/,,musz wyjania my, pytajc: Co mogoby si sta, gdyby to zrobi/tego nie zrobi? KWANTYFI KATORY OGLNE (universal quantifiers*) Z generalizacj mamy do czynienia wtedy, gdy jeden przykad traktowany jest jako reprezentatywny dla wielu moliwoci. Bez dokonywania generalizacji trzeba by powtarza czynnoci wci na nowo, a mylenie o wszystkich wyjtkach pochaniaoby mnstwo naszego czasu. Nasz wiedz porzdkujemy w oglne kategorie, ale osigamy j przede wszystkim poprzez porwnania i ocen rnic. Wane jest, aby kontynuowa podzia wedug rnic, co pozwaa, w razie potrzeby, na zmian uoglnie. Zdarzaj si jednak takie sytuacje, gdy potrzebna jest szczegowo i mylenie w kategoriach oglnych byoby niejasne i nieodpowiednie. Kady przypadek powinien by wtedy przedstawiony w swojej specyficznoci. Istnieje niebezpieczestwo dostrzegania jedynie drewna zamiast drzew, jeli wiele rnych dowiadcze zgrupowane zostanie pod jedn kategori. Przyzwolenie na wyjtki oznacza bycie bardziej realistycznym. Decyzja nie musi brzmie wszystko albo nic. Osoba, ktra myli, e zawsze ma racj, jest w wikszym niebezpieczestwie, ni kto, kto sdzi, e zawsze si myli. W najgorszym razie oznacza to uprzedzenia, ciasnot umysu i dyskryminacj. Generalizacje to lingwistyczny kurz osiadajcy na przejrzystej komunikacji. Uoglnie dokonujemy, traktujc kilka cech jako reprezentatywne dla caej grupy; zazwyczaj zawieraj wic one uoglnione rzeczowniki i niedookrelone czasowniki. Wiele z kategorii metamodelu zachodzi na siebie. Im bardziej niejasne stwierdzenie, tym wiksze prawdopodobiestwo, e obejmuje ono wiele takich kategorii. Generalizacje zazwyczaj wyraane s takimi sowami, jak: wszystko, kady, zawsze, nigdy i aden. Sowa te nie dopuszczaj wyjtkw i znane s jako

kwantyfikatory oglne. W pewnych wypadkach s nieobecne, lecz przyjmuje si je jako milczce zaoenie. Na przykad, Myl, e komputery to strata czasu, albo Muzyka pop to mieci. Innymi przykadami generalizacji s zdania: Indiaskie jedzenie ma okropny smak. Wszystkie generalizacje s bdne. Domy s zbyt drogie. Aktorzy to interesujcy ludzie. Kwantyfikatory oglne s paradoksalnie ograniczajce. Rozszerzajc zakres wypowiedzi tak, aby dotyczya wszystkich moliwoci albo zaprzeczaa wszystkim moliwociom, sprawiamy, e trudno zauway wyjtki. Tworzymy w ten sposb filtr percepcyjny czy samospeniajc si przepowiedni bdziesz widzia i sysza to, co spodziewasz si zobaczy i usysze. Kwantyfikatory oglne nie zawsze s bdne. Mog one odpowiada faktom: noc zawsze nastpuje po dniu, a jabka nigdy nie spadaj do gry. Jest wielka rnica midzy tymi stwierdzeniami, a zdaniem w rodzaju Nigdy nie robi czego dobrze. Kto, kto w to wierzy, musi zauwaa tylko momenty, w ktrych popenia bdy, a zapomnie lub lekceway te wszystkie chwile, gdy co mu si udao. Nikt nie moe nieustannie robi wszystkiego le. Nie sposb osign tak perfekcje. Osoba taka ogranicza swj wiat poprzez sposb mwienia o nim. Ludzie sukcesu i pewni siebie maj tendencj do generalizowania w przeciwny sposb. Wierz, e zazwyczaj robi wszystko dobrze, z wyjtkiem odosobnionych przypadkw. Mwic inaczej, wierz, e dysponuj odpowiednimi moliwociami. Aby zakwestionowa kwantyfikator oglny, na przykad w zdaniu N i g d y nie robi czego dobrze!, szukaj wyjtkw: N i g d y nie robisz czego dobrze? Czy moesz przypomnie sobie jaki moment, gdy zrobie co dobrze? Richard Bandler opowiada histori o jednym ze swych pacjentw, ktry narzeka na brak pewnoci siebie (nominalizacja). Rozmow z nim zacz pytaniem: Czy kiedykolwiek zdarzyo ci si, e bye pewien siebie? Nie. Chcesz powiedzie, e nigdy nie dowiadczye pewnoci siebie? Zgadza si. Moe pamitasz cho jedn tak sytuacj? Nie. Jeste pewien? Absolutnie pewien! Drugim sposobem zakwestionowania tego rodzaju generalizacji jest sprowadzenie ich poprzez wyolbrzymienie do absurdu. W odpowiedzi zatem na stwierdzenie: Nigdy nie zdoam zrozumie NLP moesz powiedzie: Masz racj. To z pewnoci zbyt trudne do zrozumienia dla ciebie. Dlaczego nie zrezygnujesz od razu? Nie starczy caego twego ycia, aby to opanowa. Zazwyczaj wywouje to reakcj w rodzaju: Dobra, dobra. Nie jestem a tak gupi. Jeli podwaysz generalizacje wystarczajco mocno, osoba, ktra je stosowaa, najczciej przechodzi do obrony przeciwnego stanowiska. Stanie si bardziej umiarkowana, gdy ty przyjmiesz jej stanowisko w sposb bardziej ekstremalny ni ona sama.

Kwantyfikatory oglne podwaamy, pytajc o przeciwne dowiadczenia: Czy kiedykolwiek zdarzyo si, e...? ZOONA RWNOWANO (complex equivalence*) Zoona rwnowano zachodzi, gdy dwie wypowiedzi poczone s w sposb sugerujcy, e znacz dokadnie to samo. Na przykad: Nie miejesz si, wic nie jeste radosny. Innym przykadem moe by: Jeli nie patrzysz na mnie, gdy do ciebie mwi, to znaczy, e mnie nie suchasz. Tego rodzaju zarzut czsto wysuwaj osoby o dominujcym wizualnym stylu mylenia, ktre musz patrze na mwic osob, aby j rozumie. Osoba, ktra myli bardziej kinestetycznie, aby poda za tym, co syszy, moe patrze w d. To za dla osoby mylcej wizualnie nie oznacza suchania, gdy jeli patrzyaby w ziemi, nie mogaby sucha. Przeniosa ona swoje dowiadczenie na inn osob, zapominajc, e ludzie myl w rny sposb. Zoon rwnowano moemy zakwestionowa, pytajc: W jaki sposb jedno ma znaczy drugie? ZAOENIA (presuppositions*) Wszyscy posiadamy przekonania i oczekiwania zrodzone z naszych osobistych dowiadcze; jest niemoliwoci y bez nich. Jeli ju musimy robi jakie zaoenia, niech bd to takie, ktre daj nam wolno, wybr i rado w yciu, a nie takie, ktre bd nas ogranicza. Czsto bowiem otrzymujemy to, co spodziewamy si dosta. Podstawowe przekonania, ktre nas ograniczaj, mog wymaga jasnego sformuowania. Czsto rozpozna je moemy po pytaniu dlaczego. Pytanie Dlaczego nie patrzysz na mnie jak trzeba? zakada, e nie spogldasz na osob waciwie. Jeli sprbujesz odpowiedzie na to pytanie wprost, jeste zgubiony, jeszcze zanim zacze co mwi. Pytanie Czy masz zamiar woy swoj zielon czy czerwon piam, aby pj do ka? jest przykadem puapki sownej oferujcej wybr tylko w ograniczonym zakresie, uzalenionym od spenienia bardziej podstawowego zaoenia, w tym przypadku pjcia do ka. Moesz mu si sprzeciwi, pytajc: Skd przekonanie, e wybieram si do ka? Zdania zawierajce sowa poniewa, skoro, jeli zazwyczaj zawieraj zaoenia, podobnie jak i te, ktre nastpuj po zastanw si, pomyl zignoruj itp. Zastanw si, dlaczego powicamy tyle uwagi jednostkom. Innymi przykadami zaoe s zdania: Jak zmdrzejesz, zrozumiesz to. (Nie jeste mdry.) Widz, e znowu masz zamiar skama. (Ju wczeniej kamae.) Dlaczego nie miejesz si wicej? (Nie miejesz si wystarczajco.) Jeste tak gupi jak twj ojciec. (Twj ojciec jest gupi.) Niele si zmczysz w tej pracy. (Ta praca jest cika.) Mj pies ma londyski akcent. (Mj pies potrafi mwi.) Zaoenia musz zawiera inne wzorce metamodelu, ktre trzeba odczyta. (Wic mylisz, e nie miej si dosy? Ile to jest dosy? W jakich okolicznociach spodziewasz si, e bd si mia?)

Zaoenia moemy odczyta, pytajc Co skania ci do tego, aby wierzy, e...? i uzupeniajc brakujce przewiadczenia. PRZYCZYNA I SKUTEK Po prostu doprowadzasz mnie do paczu; nic na to nie poradz. Wiele wyrae jzykowych zachca do mylenia w kategoriach przyczynowo-skutkowych. Aktywny podmiot zazwyczaj wykonuje dziaanie na pasywnym przedmiocie, lecz jest to due uproszczenie. Istnieje niebezpieczestwo mylenia o ludziach jak o kulach bilardowych, stosujcych si do praw przyczynowych. Zdanie Soce sprawia, e kwiaty rosn jest uproszczonym sposobem wyraenia nadzwyczaj skomplikowanej relacji. Mylenie przyczynowe niczego nie wyjania, lecz wprost zaprasza do postawienia pytania: Jak? Jest olbrzymia rnica pomidzy zdaniami Wiatr wykrzywi drzewo i Doprowadzasz mnie do szau. Wierzy, e kto inny jest odpowiedzialny za twj stan emocjonalny, to da mu jaki rodzaj psychicznej wadzy nad tob, ktrej w rzeczywistoci nie posiada. Przykadami tego rodzaju faszywych stwierdze mog by: Nudzisz mnie. (Sprawiasz, e czuj si znudzony.) Ciesz si, e ju poszede. (Twoje odejcie spowodowao moj rado.) Ta pogoda mnie douje. (Pogoda wywouje we mnie uczucie przygnbienia.) adna osoba nie ma bezporedniej kontroli nad stanami emocjonalnymi innych osb. Mylenie, e moesz zmusi innych do dowiadczania rnych stanw wewntrznych lub, e inni maj moc wywoywa j w tobie, jest bardzo ograniczajce i powoduje wiele zmartwie. Bycie odpowiedzialnym za uczucia innych osb jest rwnie wielkim ciarem. Bdziesz musia podj przesadn i niepotrzebn ostrono w tym, co mwisz i co robisz. W ramach modelu przyczynaskutek stajesz si albo ofiar, albo niak innych. Sowo ale bardzo czsto implikuje przyczyn i efekt, wprowadzajc powody, dla ktrych osoba czuje si zmuszona czego nie robi: Po mgbym ci ale jestem zbyt zmczony; Wzibym urlop, ale moja firma rozpadaby si beze mnie. Mylenie przyczynowe moemy kwestionowa na dwch poziomach. Jedn Z reakcji jest proste pytanie o to, jak jedna rzecz powoduje drug. Opis tego, jak to si dzieje, czsto odsania nowe moliwoci dziaania. Tym niemniej nie narusza to jeszcze fundamentalnego dla mylenia przyczynowego przekonania, silnie zakorzenionego w naszej kulturze, e inni ludzie maj wadz i s odpowiedzialni za nasze wewntrzne stany emocjonalne. Prawd jest, e to my sami powodujemy nasze wasne uczucia. Nikt nie moe zrobi tego za nas. My reagujemy i my jestemy odpowiedzialni. Mylenie, e odpowiedzialni s inni, upodabnia nas do kuli bilardowej; stajemy si mieszkacami wiata nieoywionego. Uczucia, jakie wytwarzamy w odpowiedzi na dziaanie innych osb, czsto s wynikiem synestezji. Widzimy i syszymy co, i reagujemy uczuciami. Wydaje si, jakby poczenie to nastpowao automatycznie. Pytaniem metamodelu nakierowanym na podstawowe przyczynowo-skutkowe zaoenie wypowiedzi takich jak On wzbudza we mnie zo jest W jaki dokadnie sposb wzbudzasz w sobie zo na to, co on mwi? To stwarza wiadomo, e osoba posiada jaki wybr w swojej emocjonalnej reakcji. Nie jest atwo przyj odpowiedzialno za swoje wasne uczucia, uywaj wic tego typu pyta tylko wtedy, gdy masz bardzo dobry kontakt. Mog one by wielkim wyzwaniem.

Przyczyn i skutek moemy bada, pytajc: Jak dokadnie jedno powoduje drugie? lub Co musiaoby si z tym sta, aby nie byo powodowane przez tamto? Wiar w przyczyn i skutek moemy zakwestionowa, pytajc: Jak to robisz, e czujesz si lub reagujesz w ten sposb w odpowiedzi na to, co syszysz i widzisz? CZYTANIE W MYLACH Osoba czyta w mylach, gdy zakada, e wie bez oczywistych oznak co kto inny myli lub czuje. Robimy to czsto. Czasami jest to i odpowied na jakie niewerbalne sygnay, ktre rozpoznalimy na poziomie niewiadomym. Czsto jest to czyste zudzenie lub to, co sami mylimy lub odczuwamy w podobnych sytuacjach; dokonujemy projekcji naszych niewiadomych myli i uczu i dowiadczamy ich, jakby pochodziy od innych osb. Ten, kto postrzega wszystkich innych ludzi jako skpcw, sam zawsze jest skner. Ludzie, ktrzy czytaj w mylach, zazwyczaj czuj, e maj racj, ale nie gwarantuje to jeszcze, e suszno jest po ich stronie. Dlaczego przypuszcza, jeli moemy zapyta? Istniej dwa sposoby czytania w mylach. W pierwszym przypadku osoba zakada, e wie, co drugi myli. Rozwa przykady: Jerzy jest nieszczliwy. Jestem pewien, e nie podoba jej si prezent, ktry ode mnie dostaa. Wiem, za co j zbeszta. By wcieky, ale nie chcia tego okaza. Musimy posiada wyrane zmysowo okrelone oznaki, aby przypisa innym myli, uczucia i opinie. Moesz powiedzie: Jerzy jest w de presji, ale znacznie uyteczniejsze moe by, jeli powiesz: Jerzy spoglda w d na prawo, minie twarzy ma napite, a oddech pytki. Kciki ust ma zakrzywione w d, a ramiona opuszczone. Drugi rodzaj czytania w mylach jest zwierciadlanym odbiciem pierwszego i jest przyznaniem innym zdolnoci do czytania w twoich mylach. Moe to by wykorzystane do oskarania innych o brak zrozumienia, gdy jak uwaasz rozumie powinni. Na przykad: Gdyby mnie kocha, wiedziaby, czego potrzebuj. Czy nie widzisz, jak si czuj? Dotkno mnie to, e nie masz szacunku dla moich uczu. Powiniene wiedzie, e to lubi. Osoba uywajca tego wzorca nie bdzie jasno komunikowa innym, czego chce; zakada, e inni w kadym przypadku powinni wiedzie to sami. Moe to prowadzi do wielkich ktni. Sposobem sprawdzenia czytania w mylach jest postawienie pytania, w jaki dokadnie sposb kto wie, co mylae lub w przypadku projekcji wasnej w jaki sposb doszede do przekonania, e wiesz, co kto czuje. Gdy starasz si wyjani czytanie w mylach, pytajc: W jaki sposb wiesz?, odpowied zazwyczaj jest przekonaniem lub generalizacj, jak na przykad w stwierdzeniu: Jerzy ju si o mnie nie troszczy. (W jaki sposb wiesz, e Jerzy ju si o ciebie nie troszczy?) Poniewa nigdy nie robi tego, co ja powiem. W modelu wiata osoby wypowiadajcej to zdanie robienie tego, co kto mi powiedzia rwnowane jest trosce o t osob. Mwic delikatnie, jest to zaoenie, ktre atwo mona podway. Mamy tu do czynienia ze zoon rwnowanoci, ktra zachca do

postawienia pyta: W jaki dokadnie sposb troska o kogo znaczy robienie tego, co ta osoba powie? Jeli troszczysz si o kogo, czy zawsze robisz to, co on powie? Czytanie w mylach podajemy w wtpliwo, pytajc: W jaki dokadnie sposb wiesz, e...? Metamodel czy ponownie jzyk z dowiadczeniem i moe by uyty do: zbierania informacji, rozjaniania znacze, rozpoznania ogranicze, otwierania nowych moliwoci. Metamodel jest nadzwyczaj uytecznym narzdziem w biznesie, terapii i edukacji. Podstawowym jego zaoeniem jest, e ludzie tworz rne modele wiata i nie moemy zakada, i wiemy, co znacz ich sowa. Po pierwsze, gdy wane jest dokadne zrozumienie, co ludzie maj na myli, umoliwia on zebranie najwyszej jakoci informacji. Gdy do terapeuty przychodzi pacjent skarcy si na depresj, terapeuta musi rozpozna, w ramach modelu teje osoby, co to znaczy, a nie przyjmowa (zupenie bdnie), e wie dokadnie, co ona ma na myli. Biznes stanie si bardzo atw metod stracenia pienidzy, jeli przedsibiorca nie bdzie umia zrozumie informacji. Ile razy syszelimy spnione ale: A ja sdziem, e ty miae na myli. Gdy ucze twierdzi, e zawsze rozwizuje zadanie geometryczne le, moesz ustali, czy kiedykolwiek rozwiza jakie dobrze, a take, co robi by tak konsekwentnie popenia bdy. W metamodelu nie ma pyta dlaczego. Ich warto jest niewielka: w najlepszym razie dostarczaj usprawiedliwie czy dugich wyjanie, ktre nic nie zmieniaj w sytuacji. Po drugie, metamodel rozjania znaczenia. Daje podstawy do systematycznego zgbiania pytania: Co dokadnie ma to znaczy? Po trzecie, metamodel dostarcza nowych moliwoci. Przekonania, uoglnienia, nominalizacje i zasady wszystkie razem ustanawia j granice. Te za istniej w sowach, nie w wiecie. Podwaenie ich, odsonicie konsekwencji i wyjtkw, moe otworzy dostp do wielkich obszarw ycia. Ograniczajce przekonania zostaj zidentyfikowane i zmienione. To, ktrym wzorcem metamodelu bdziesz si zajmowa, zaley od kontekstu komunikacji i od twojego celu. Rozwamy nastpujce zdanie: Dlaczego ci okropni ludzie nie przestan mi cigle pomaga, to mnie nawet doprowadza do wikszej zoci; wiem, e powinienem by bardziej opanowany, ale nie potrafi. Zawiera ono czytanie w mylach i zaoenia (oni chc mi dokuczy), przyczyn i skutek (to mnie doprowadza), kwantyfikator oglny (cigle), sd (okropni), porwnanie (wiksza zo, opanowanie), modalny operator koniecznoci i moliwoci (powinienem, nie potrafi), niedookrelony czasownik (pomaga), nominalizacj (opanowanie) oraz niedookrelone rzeczowniki (ludzie, to). W tym przypadku czytanie w mylach, zaoenia i przyczynowo s podstaw dla pozostaych wzorcw. Wyszczeglnienie ich bdzie pierwszym krokiem do zmiany. Nominalizacje, niedookrelone czasowniki i rzeczowniki s najmniej wane. Gdzie porodku lokuje si reszta:

generalizacje, kwantyfikatory oglne, sdy, porwnania i modalne operatory. Bardziej ogln strategi bdzie sprecyzowanie kluczowych rzeczownikw, potem kluczowych czasownikw i wreszcie wyrnienie znieksztace, ze szczeglnym uwzgldnieniem modalnych operatorw, o ile jakie si pojawi. Pamitaj, e nie moesz doprecyzowa wszystkich usuni. Praktykuj uycie metamodelu, a bdziesz umia przewidzie, jakie pytania s najwaniejsze. Metamodel jest znakomitym narzdziem zbierania informacji, rozjaniania znacze i identyfikacji ogranicze w myleniu osoby. Szczeglnie uyteczny jest w osigniciu podanego celu dla osb, ktre nie Czuj si zadowolone. Co wolaby mie? Gdzie wolaby by? Jak chciaby si czu? Pytania maj take charakter interwencji. Dobre pytanie moe skierowa myl w kompletnie innym kierunku i zmieni czyje ycie. Pytaj, na przykad, sam siebie regularnie: Jakie jest najbardziej uyteczne pytanie, ktre mog sobie teraz zada? Istnieje rwnie realne niebezpieczestwo zebrania zbyt wielu informacji, jeli uywamy metamodelu. Musisz zada sobie pytania: Czy rzeczywicie potrzebna mi jest ta wiedza? Jaki jest mj cel? Wane jest, by modelu uywa w sytuacji osignitego kontaktu i wsplnie uzgodnionych celw. Powtarzane pytania mog by odbierane jako agresywne; wyzwanie nie powinno by tak bezporednie. Zamiast wic pyta: Skd, dokadnie, to wiesz? mgby spyta: Ciekawy jestem, jak si tego dowiedziae? albo: Nie rozumiem dobrze, skd to wiesz? Konwersacja nie musi by wzajemnym egzaminowaniem si. Moesz uy przyjaznego i agodnego tonu, aby zagodzi pytania. Wzorce metamodelu Usunicia niedookrelone rzeczowniki niedookrelone czasowniki porwnania sdy nominalizacje Generalizacje modalny operator moliwoci modalny operator koniecznoci kwantyfikator oglny Znieksztacenia zoona rwnowano zaoenia przyczyna i skutek czytanie w mylach Pytania Kto lub co dokadnie...? Jak dokadnie to si stao? Porwnujc z czym? Czyja to opinia? Jak to si osiga? Co ci powstrzymuje? Co mogoby si sta, gdyby to zrobi/tego nie zrobi? Zawsze? Nigdy? Kady? Jak jedno znaczy drugie? Dlaczego tak sdzisz? W jaki sposb sprawiasz, e tak jest? Skd to wiesz?

Robert Dilts wspomina zdarzenie z czasw, gdy uczszcza na zajcia z lingwistyki w Uniyersity of Santa Cruz we wczesnych latach siedemdziesitych, na ktrych John Grinder uczy metamodelu. By wtorek, gdy zwolni uczniw, aby praktykowali zdobyt wiedz. W najbliszy czwartek poowa klasy przysza bardzo przygnbiona. Zrazili bowiem do siebie przyjaci, nauczycieli, rodziny, dokonujc na nich drobiazgowej wiwisekcji przy uyciu metamodelu. Kontakt jest pierwszym etapem w uyciu kadego wzorca NLP. Metamodel uyty bez wyczucia i bez kontaktu staje si metaudrk, metazamtem i metatortur.

Czsto moesz zada pytanie jednoczenie elegancko i precyzyjnie. Jeli, na przykad, kto powie (p a t r z c w gr): Moja praca nie posuwa si do przodu, moesz odpowiedzie: Ciekawe jak w i d z i a b y swoj prac, gdyby wszystko byo w porzdku? Bardzo uytecznym sposobem uycia metamodelu jest zastosowanie go do swego wewntrznego dialogu. Moe to da lepszy efekt ni uczszczanie przez ata na kursy poprawnego mylenia. Dobr strategi uczenia si uycia metamodelu jest wybranie jednej lub dwch kategorii i powicenie tygodnia na ich obserwacj w codziennych rozmowach. W nastpnym tygodniu skoncentruj si na jakich innych kategoriach. Gdy ju staniesz si bardziej wprawny w rozpoznawaniu rnych wzorcw, moesz tworzy w wyobrani pytania. Ostatecznie, gdy ju opanowae t ide wzorcw jzykowych i pyta, moesz zacz ich uywa w odpowiednich sytuacjach. Metamodel odnosi si take do poziomw logicznych. Wemy na przykad zdanie: Ja nie mog tego tu zrobi. Ja to osobowa tosamo, nie mog odnosi si do przekona, zrobi wyraa moliwo, tego wskazuje na zachowanie, tu jest rodowiskiem. Moesz rozway to zdanie na rnych paszczyznach. Na pocztku moesz wybra poziom, na ktrym chcesz pracowa. Rwnie druga osoba moe dostarczy wskazwek, co jest najwaniejsze, tonem gosu podkrelajc jedno ze sw. Znane jest to jako akcent tonalny. Jeli powie: Ja n i e m o g tego tu zrobi, skorzystaj z modalnych operatorw, pytajc: Co ci powstrzymuje? Jeli powie: Ja nie mog t e g o tu zrobi, moesz zapyta: .Czego waciwie? Obserwacja sw, na ktre osoba kadzie nacisk, i jzyka ciaa jest Jednym ze sposobw poznania, o ktre z wzorcw metamodelu zapyta. Inn strategi bdzie suchanie kogo przez kilka minut i wyowienie tej kategorii ktrej uywa najczciej . Jest due prawdopodobiestwo, e wskae te miejsca, w ktrych mylenie jest ograniczone i gdzie postawienie pyta bdzie najlepszym sposobem rozpoczcia terapii. W codziennych okolicznociach metamodel stanowi systematyczny sposb zbierania informacji, jeli potrzebujesz bardziej precyzyjnego zrozumienia tego, co kto ma na myli. Niewtpliwie jest to umiejtno warta opanowania.

Jzyk moe ogranicza nasz wiat Czy mgby mi wyjani, co to oznacza? powiedziaa Alicja. Teraz przemwia jak rozsdne dziecko powiedzia Humpty Dumpty z wyranym zadowoleniem. Mwic nieprzenikliwo chciaem powiedzie, e dosy ju mwimy o tym przedmiocie i rwnie dobrze mona by porozmawia o tym, co chcesz teraz przedsiwzi, bo, jak przypuszczam, nie masz zamiaru sta tu do koca ycia.

ROZDZIA 6 STAN WIADOMOCI ZEWNTRZNEJ I WEWNTRZNEJ (uptime i downtime*) Do tej pory skoncentrowani bylimy na znaczeniu ostroci postrzegania, kiedy mamy otwarte zmysy i obserwujemy reakcje ludzi nas otaczajcych. Stan ten, zestrojenia zmysw ze wiatem zewntrznym, w terminologii NLP nazwano stanem wiadomoci zewntrznej. Tym niemniej s rwnie stany wprowadzajce nas w gb naszej myli, w nasz wasn rzeczywisto. Oderwij si na moment od tej ksiki i przypomnij sobie czas, gdy zagbiony bye w swoich mylach... Prawdopodobnie musiae wej w gb swoich myli, aby sobie to przypomnie. Musiae zwrci si do wewntrz, czujc, widzc i syszc wewntrznie. Jest to stan znany nam wszystkim bardzo dobrze. Im gbiej wnikasz, tym mniej jeste wiadomy zewntrznych bodcw; zatopiony w mylach to dobre okrelenie tego stanu, znanego w NLP jako stan wiadomoci wewntrznej. Wzrokowe wskazwki systemw reprezentacji kieruj ci do wiadomoci wewntrznej. Za kadym razem, gdy prosisz kogo, by wizualizowa, sysza dwiki i doznawa uczu, prosisz go o wejcie w wiadomo wewntrzn. Jest to rwnie to miejsce, gdzie udajesz si, aby marzy, snu plany, fantazje i kreowa nowe moliwoci. W praktyce rzadko jestemy cakowicie w jednym z tych dwch stanw; nasza zwyczajowa wiadomo jest mieszanin zewntrznej i wewntrznej wiadomoci. Zwracamy nasze zmysy na zewntrz lub do wewntrz, zalenie od okolicznoci, w jakich si znajdujemy. Nasze stany wewntrzne to narzdzia pomocne w wykonywaniu rnych zada. Gra w szachy wymaga cakiem innego stanu umysu ni jedzenie Nie ma czego takiego jak zy stan umysu, s tylko rne konsekwencje. Te mog okaza si tragiczne jeli na przykad sprbujesz przej przez ulic w stanie umysu podobnym do tego, w jakim udajesz si wieczorem do ka wiadomo zewntrzna jest zdecydowanie najlepszym stanem do przechodzeniu przez u1ic albo jeli prbujesz wypowiedzie jaki karkoomne zdanie w stanic umysu wywoanym nadmiarem alkoholu. Czsto nie robimy czego dobrze, poniewa nie jestemy w odpowiednim stanie umysu. Nie bdziesz gra dobrze w tenisa, jeli stan twego umysu odpowiada grze w szachy. Moesz osiga niewiadome zasoby bezporednio indukujc i uywajc stanu wiadomoci wewntrznej znanego jako trans. W transie zostajesz gboko zaangaowany w ograniczony zakres uwagi. Jest to stan odmienny od twojego zwyczajowego stanu wiadomoci. Dowiadczenie transu u kadego bdzie inne, poniewa kady zaczyna od innego stanu normalnego, zdominowanego przez jego preferowany system reprezentacji.

Wikszo sytuacji zwizanych z transem i stanami odmiennymi ma miejsce podczas psychoterapii; wikszo terapii wykorzystuje w jakim zakresie trans. Wszystkie one na swj sposb dopuszczaj niewiadome zasoby. Kady podajcy za swobodnymi skojarzeniami na kanapce u psychoanalityka jest w stanie wiadomoci wewntrznej; tak samo ten kto odgrywa swoj rol w terapii Gestalt. Hipnoterapia uywa transu bezporednio. Kto decyduje si na terapi, poniewa wyczerpa ju swoje wiadome zasoby. Jest w potrzasku. Nie wie, czego potrzebuje i gdzie moe to znale. Trans daje szans rozwizania problemw, poniewa omija wiadome mylenie i czyni niewiadome zasoby dostpnymi. Wikszo zmian ma miejsce na poziomie niewiadomym i std oddziauje dalej. wiadoma kontrola nie jest potrzebna, aby zainicjowa zmiany, i czsto ich wcale nie rejestruje. Ostatecznym celem kadej terapii jest dla pacjenta odzyskanie zasobnoci w zakresie dla niego odpowiednim. Kady ma bogat histori osobist, wypenion dowiadczeniami i zasobami, ktre mog by odzyskane. Zawiera ona cay materia potrzebny nam do dokonania zmiany, jeli tylko potrafimy po niego sign. Jednym z powodw tego, e tak maa cz naszej potencjalnej umysowej pojemnoci jest wykorzystywana, moe by fakt, e nasz system edukacyjny kadzie tak duy nacisk na zewntrzne testowanie, standaryzacj osigni i realizacj celw postawionych przez innych ludzi. Mamy bardzo mae dowiadczenie w uywaniu naszych unikalnych wewntrznych zdolnoci. Wikszo naszej indywidualnoci pozostaje niewiadoma. Trans jest idealnym stanem umysu dla penetracji i odkrywania naszych unikalnych zasobw wewntrznych. MODEL MILTONA (Milton model*) To ogromnie trudno zmusi jedno sowo, eby tyle znaczyo powiedziaa Alicja, popadajc w zadum. Kiedy zmuszam sowo do wykonania tak wielkiej pracy Powiedzia Humpty Dumpty zawsze dopacam mu za to. Gregory Bateson by peen entuzjazmu po ukazaniu si ksiki pt. The Structure of Magic 1 (Struktura magii 1 ) ktra zawieraa metamodel. Widzia wielki potencja w tej idei. Powiedzia wtedy do Johna i Richarda: .W Phoenix, w stanie Arizona, mieszka stary, dziwny facet. Jest doskonaym psychoterapeut, ale nikt nie wie, co on robi, czy te jak to robi. Dlaczego tam nie pojedziecie i nie spotkacie si z nim? Bateson zna tego starego, dziwnego faceta, Miltona Ericksona, od 15 lat i umwi ich na spotkanie. John i Richard pracowali z Ericksonem w roku 1974, gdy by ju znany jako wybitny praktykujcy hipnoterapeuta. By prezesem-zaoycielem Amerykaskiego Towarzystwa Hipnozy Klinicznej, prowadzi Swoj wasn praktyk i jednoczenie intensywnie podrowa, prowadzc wykady i organizujc seminaria. Cieszy si wiatow saw jako wraliwy i efektywny terapeuta oraz ze wzgldu na swoje wnikliwe obserwacje zachowa niewerbalnych. Studia Johna i Richarda stay si podstaw ksiki pt. Patterns of Hipnotic Techniques of Milton H. Erickson (Wzorce technik hipnotycznych Miltona H. Ericksona) tom I zosta opublikowany przez Meta Publications w roku 1975, tom 2, napisany wsplnie z Judith DeLozier, w roku 1977. Omawiaj one zarwno ich wasne filtry percepcyjne, jak i metody Ericksona; Erickso stwierdzi jednak, e wyjaniaj jego prac znacznie lepiej ni on sam. I by to wielki komplement. John przyzna, e Erickson zainspirowa go do zbudowania najwaniejszego modelu, poniewa nie tylko otwiera drzwi do innej rzeczywistoci, ale wrcz do caych klas rzeczywistoci. Efekty pracy z wykorzystaniem transu i odmiennych stanw byy tak zdumiewajce, e spowodoway dogbn zmian w myleniu Johna.

NLP rwnie uzyskao nowy wymiar. Metamodel dotyczy precyzyjnych znacze. Erickson uywa jzyka w wiadomie niejasny sposb, tak aby pacjent mg odebra znaczenie najbardziej dla siebie odpowiednie. Wywoywa i uywa stanw transu, umoliwiajc innym przekroczenie problemw i odkrycie swoich zasobw. Ten sposb uycia jzyka sta si znany jako model Miltona, bdc uzupenieniem i kontrastem dla precyzyjnoci metamodelu. Model Miltona jest sposobem uycia jzyka wywoujcym i utrzymujcym trans w celu skontaktowania si z ukrytymi zasobami naszej osobowoci. Poda on drog, na ktrej myl pracuje naturalnie. Trans jest stanem, w ktrym osigasz wysok motywacj, aby uczy si od niewiadomoci w bezporedni sposb. Nie jest to stan pasywny ani te nie pozostajesz w nim pod wpywem kogo innego. Pomidzy terapeut a pacjentem powstaje wsppraca; odpowiedzi pacjenta pozwalaj terapeucie rozpozna, co naley zrobi dalej. Praca Ericksona oparta bya na wielu ideach podzielanych rwnie przez innych wybitnych terapeutw. Stay si one obecnie zaoeniami NLP. Erickson respektowa niewiadom myl pacjenta. Przyjmowa, e nawet za najdziwaczniejszymi zachowaniami kryj si pozytywne intencje i e jednostki podejmuj najlepsze, dostpne im w danym momencie, wybory. Celem jego pracy byo dostarczenie ludziom wikszej liczby moliwych wyborw. Przyjmowa rwnie, e na pewnym poziomie kady posiada zasoby potrzebne do dokonania zmian. Model Miltona jest sposobem uycia jzyka, ktry umoliwia: dopasowanie do osobowej rzeczywistoci i prowadzenie jej; rozpraszanie i uycie wiadomego mylenia; dostp do niewiadomoci i zasobw.

DOPASOWANIE I PROWADZENIE Milton Erickson by mistrzem w osiganiu kontaktu. Szanowa i akceptowa rzeczywisto swojego pacjenta. Przyjmowa, e opr by wynikiem braku kontaktu. Kada reakcja bya dla niego wana i moliwa do wykorzystania. Dla Ericksona nie byo opornych pacjentw, byli tylko mao elastyczni terapeuci. Wszystko, co jest potrzebne, aby dopasowa si do czyjej rzeczywistoci, dostosowa si do czyjego wiata, to odtworzenie jego aktualnego dowiadczenia zmysowego: co on czuje, syszy i widzi. W ten sposb podanie za tym, co mwisz, staje si dla niego atwe i naturalne. To, jak mwisz, rwnie jest wane. Najlepiej wywoywa stan wewntrznego spokoju, mwic wolno, uywajc agodnego tonu i dopasowujc wymow do oddechu drugiej osoby. Stopniowo uywamy sugestii, ktre maj na celu wprowadzi j agodnie w stan wiadomoci wewntrznej, kierujc jej uwag do wewntrz. Wszystko wyraamy oglnymi terminami, by trafnie odzwierciedli dowiadczenie drugiej osoby. Nie musisz mwi: Teraz zamkniesz oczy, poczujesz bogo i wejdziesz w trans. Moesz powiedzie: Jest ci atwo zamkn oczy, jeli tylko chcesz czu si bardziej komfortowo... wiele osb odkrywa, jak atwo i dobrze jest wej w trans. Ten rodzaj oglnych wypowiedzi odpowiada kadej potencjalnej reakcji drugiej osoby, rwnoczenie agodnie wprowadzajc zachowania charakterystyczne dla transu. W ten sposb ustanowiona zostaje ptla wspomagajca proces. Podczas gdy uwaga pacjenta jest stale zogniskowana i przykuta do kilku bodcw, wkracza on coraz gbiej w stan wiadomoci wewntrznej. Jego doznania staj si bardziej subiektywne i s wykorzystywane dla pogbienia transu. Nie mwisz pacjentowi, co ma robi, przykuwasz jego uwag do tego, co tam ju jest. W jaki sposb mgby wiedzie, o czym on myli? To

niemoliwe. Istnieje za to sztuka uycia jzyka w taki sposb, aby dostarczy suchajcemu potrzebnych mu znacze. Chodzi w tym przypadku nie tyle o to, by powiedzie mu, co ma robi, ile o to, by nie wyrwa go ze stanu transu. Ten rodzaj sugestii bdzie najbardziej efektywny, jeli poczenia pomidzy zdaniami bd pynne. Mgby powiedzie na przykad co takiego: Gdy widzisz przed sob kolorow tapet... wiato poyskujce na cianach... kiedy stajesz si wiadomy swojego oddechu... podnoszenia si i opadania klatki piersiowej... wygody krzesa... ciaru twoich stp na pododze... i moesz usysze odgosy dzieci bawicych si na zewntrz... podczas gdy syszysz brzmienie mojego gosu i zaczynasz si dziwi... jak bardzo wszede w trans... Zwr uwag w tym przykadzie na czniki gdy, jak oraz i agodnie czce przepywajce sugestie, gdy wspominasz co, co si pojawia (brzmienie twojego gosu) i wiesz to z czym, co chcesz, aby si pojawio (wejcie w trans). Brak cznikw czyni zdania urywanymi; s oderwane jedno od drugiego i mniej efektywne. Mam nadziej, e jest to jasne. Pisanie jest jak przemwienie. Pynne lub rwane. Jakie wolisz? Osoba w transie jest zazwyczaj spokojna, oczy ma zamknite, puls zwolniony, a twarz zrelaksowan. Odruchy mrugania oczu i przeykania s zwolnione lub nieobecne, zwolniony jest rwnie rytm oddechu. Obecne jest uczucie komfortu i relaksu. Terapeuta wyprowadza pacjenta z transu za pomoc przygotowanego znaku lub sowami albo pacjent sam spontanicznie wraca do normalnej wiadomoci, jeli jego niewiadomo uzna, e jest to waciwe. POSZUKIWANIE ZNACZENIA Metamodel utrzymuje ci w stanie wiadomoci zewntrznej. Nie musisz wkracza w gb swej myli, poszukujc znaczenia tego, co usyszae prosisz mwicego, aby sprecyzowa swoje myli. Metamodel odtwarza informacje, ktre zostay usunite, znieksztacone i zgeneralizowane. Model Miltona jest zwierciadlanym odbiciem metamodelu, jest sposobem konstruowania zda bogatych w usunicia, znieksztacenia i uoglnienia. Suchajcy musi uzupeni detale i aktywnie poszukiwa znaczenia tego, co usysza w swoim wasnym dowiadczeniu. Mwic inaczej, dostarczasz kontekst z tak ma zawartoci precyzyjnych informacji, jak tylko to moliwe. Dajesz ram, pozostawiajc mu wybr obrazu, jaki zechce w niej umieci. Gdy suchajcy uzupenia tre, masz pewno, e znajduje najbardziej stosowne i bezporednie znaczenie tego, co mu powiedziae. Wyobra sobie, e kto mwi ci o jakim wanym wydarzeniu z przeszoci. Nie wiesz, o jakie chodzi, musisz przeszuka swoj przeszo i wybra te dowiadczenia, ktre w chwili obecnej wydaj ci si najbardziej znaczce. Dokonuje si to w obszarze niewiadomoci; wiadoma myl jest zbyt wolna dla tego zadania. Zdanie Ludzie mog si uczy bdzie miao wic na celu wzbudzenie idei tego, co w szczeglnoci potrafisz opanowa, i jeli pracujesz nad jakim konkretnym problemem, zostanie odniesione do pyta, ktre wanie rozwaasz. Aby nada sens temu, co inni nam mwi, dokonujemy tego rodzaju poszukiwa cay czas. Wykorzystujemy je jednak w peni w trakcie transu. Rzecz w tym, e znaczenia tworzone przez pacjenta nie musz by znane terapeucie. Jest atwo tworzy tego typu wiadomie niejasne instrukcje, tak aby druga osoba moga dobra odpowiednie dowiadczenia i od nich si uczy. Zaproponuj, by wybraa jakie wane dowiadczenia z przeszoci i przeya je ponownie we wszystkich zmysach wewntrznych, uczc si od nich czego nowego. Wtedy popro jej niewiadomo o uycie tej nowej wiedzy w przyszoci, gdy bdzie to poyteczne.

ROZPRASZANIE I ANGAOWANIE MYLENIA WIADOMEGO Wan czci modelu Miltonajest pomijanie wiadomoci, tak aby zaj wiadom myl wypenianiem pustych przestrzeni treciami z magazynu wspomnieli. Czy kiedykolwiek miae takie dowiadczenie, e przeczytae niejasne zdanie i prbowae si domyli, co ono znaczy? Nominalizacje usuwaj wiele informacji. Gdy siedzisz z u c z u c i e m s p o k o j u i w y g o d y, twoje zrozumienie potencjau tego rodzaju jzyka ronie, jako e kada nominalizacja w tym zdaniu wyrniona zostaa spacj. Im mniej precyzyjne okrelenie, tym mniejsze niebezpieczestwo przykrego konfliktu z dowiadczeniem drugiej osoby. Czasowniki pozostaj niedookrelone. Jeli p o m y 1 i s z o ostatniej takiej okolicznoci, gdy suchae kogo k o m u n i k u j c e g o si za pomoc niedookrelonych czasownikw, moesz p r z y p o m n i e sobie uczucie dezorientacji, jakiego d o w i a d c z a e , i jak musiae o s z u k i w a wasnego znaczenia, ktre mgby nada temu zdaniu. W ten sam sposb mona dokona generalizacji lub cakowitego Usunicia rzeczownikw. Dobrze wiadomo, e 1 u d z i e mog czyta k s i k i i dokonywa zmian. (Komu jest to dobrze wiadomo? Jacy ludzie, jakie ksiki i w jaki sposb dokonuj zmian? Od jakiego punktu wychodz ze swoimi zmianami i dokd zmierzaj?) Mona uywa sdw. Naprawd dobrze widzie ci tak zrelaksowanego. Porwnania rwnie zawieraj usunicia. Dobrze jest wej w gbszy trans. Zarwno sdy, jak i porwnania s dobrym sposobem wprowadzenia zaoe. Te za s znakomitym narzdziem do wywoywania i uycia transu. Wprowadzamy jako zaoenie to, co nie chcemy, aby byo kwestionowane. Rozwamy nastpujce zdania: Moesz by ciekawy, kiedy wejdziesz w trans albo Chcesz wej w trans teraz czy pniej? (Wejdziesz w trans, jedynym pytaniem jest kiedy). Ciekawy jestem, czy zdajesz sobie spraw z tego, jak jeste zrelaksowany. (Jeste zrelaksowany). Twoje rce si podnios i bdzie to sygna, na ktry czekasz. (Twoje rce si podnios i czekasz na sygna). Moesz si zrelaksowa, gdy w tym czasie twoja niewiadomo si uczy. (Twoja niewiadomo si uczy). Czy moesz cieszy si relaksem i tym, e nic nie pamitasz? (Jeste zrelaksowany i nic nie pamitasz). Poczenia (i, gdy, poniewa, wic) wice zdania s agodn form przyczynowoskutkow. Mocniejsz form bdzie uycie sowa sprawi, na przykad: Spojrzenie na obraz sprawi, e wejdziesz w trans. Jestem pewien, e chcecie wiedzie, jak czytanie w mylach moe by wplecione w ten model uycia jzyka. Z pewnoci nie moe by zbyt konkretne, gdy wtedy mogoby rozmin si z czyim stanem. Oglne stwierdzenia o tym, co druga osoba myli, su dopasowywaniu si do jej dowiadcze i prowadzeniu jej w podanym kierunku. Na przykad: Moesz by ciekawy, jak to jest by w transie albo Zaczynasz by ciekawy pewnych rzeczy, o ktrych ci opowiadam. Kwantyfikatory oglne rwnie s uyteczne. Przykadami mog by zdania: Moesz uczy si z k a d e j sytuacji i Czy nie wiesz, e niewiadomo z a w s z e ma jaki cel?

Mamy do dyspozycji take operatory modalne. Nie moesz poj, w jaki sposb patrzenie na wiato wprowadza ci gbiej w trans. To zdanie zakada rwnie, e spojrzenie na wiato wprowadza gbiej w trans. Wyraenie Nie moesz otworzy swoich oczu moe si okaza zbyt bezporedni sugesti i spowodowa prb jego sprawdzenia. Natomiast zdanie Moesz si atwo zrelaksowa na tym krzele jest przykadem innego rodzaju. Powiedzenie m o e s z daje moliwo, bez wymuszania konkretnych dziaa. Zazwyczaj ludzie odpowiadaj na sugesti, wykonujc dozwolone dziaanie. Bardzo rzadko musz o nim pomyle. PKULE MZGOWE: LEWA I PRAWA Jak proces jzykowy zachodzi w mzgu i jak mzg radzi sobie z tymi niejasnymi formami jzyka? Mzg, cerebrum, dzieli si na dwie poowy lub pkule. Informacje przechodz pomidzy nimi wizk czc, corpus callosum. Eksperymenty mierzce aktywno obu pkul w trakcie wykonywania rnych zada pokazuj, e maj one rne, cho uzupeniajce si, funkcje. Pkula lewa, powszechnie rozpoznawana jako dominujca, steruje funkcjami jzykowymi. Zarzdza informacj w analityczny, racjonalny sposb. Pkula prawa, znana jako nie dominujca, posuguje si informacj w bardziej holistyczny, intuicyjny sposb. Wydaje si rwnie bardziej zaangaowana w melodi, wizualizacj i zadania obejmujce porwnania i stopniowe zmiany. Taka specjalizacja pkul mzgowych wystpuje u ponad 90% populacji. W przypadku maej mniejszoci (zazwyczaj ludzie leworczni) jest na odwrt i jzykiem zajmuje si pkula prawa. U niektrych ludzi funkcje te peni obie pkule. Istniej wiadectwa wskazujce, e pkula nie dominujca posiada rwnie pewne zdolnoci jzykowe, obejmujce zazwyczaj proste znaczenia i gramatyk dziecic. Pkul dominujc identyfikuje si ze wiadomoci, a nie dominujc z niewiadomoci, cho jest to uproszczenie. Bdzie jednak uyteczne mylenie o lewej pkuli jako o zajmujcej si wiadomym rozumieniem jzyka, a o prawej jako o zarzdzajcej prostymi znaczeniami lokujcymi si poniej naszego poziomu wiadomoci. Wzorce modelu Miltona rozpraszaj wiadom myl, utrzymujc dominujc pkul przecion. Milton Erickson potrafi mwi w tak zoony i wielopoziomowy sposb, e siedem (plus minus dwa) dostpnych dla wiadomej uwagi elementw byo angaowanych w poszukiwanie moliwych znacze i uporzdkowywanie niejasnoci. Istnieje wiele sposobw uycia jzyka, aby tak zagmatwa i rozproszy procesy mylowe lewej pkuli. Jednym z nich jest dwuznaczno. Ciekawe, e moe ona wprowadzi zdrowy zamt. Tak jak w ostatnim zdaniu. Czy zdrowy znaczy tylko prowadzcy do zdrowia czy rwnie wielki. W tym przypadku chodzi o to drugie znaczenie:; jest to dobry przykad dwuznacznoci. Innym przykadem moe by: Nie wiesz (nie wierz?), e to ci pomoe. Istniej sowa, ktre maj rne znaczenia, cho brzmi podobnie na przykad moe/morze, kod/kot. Trudno jest jednak zapisa dwuznaczno fonetyczn (phonological ambiguity *). Inny rodzaj dwuznacznoci nazwany zosta syntaktyczn (syntactic ambiguity* ). Na przykad: Gdy sidziesz na pododze, zobaczysz to, co chciae. A moe raczej chodzi o to, e gdy sidziesz, to zobaczysz co na pododze? W jzyku pisanym tak dwuznaczno precyzujemy przy uyciu odpowiedniej interpunkcji, ale w trakcie mwienia, o ile nie stosujemy wyranej intonacji i przerw, nie sposb zorientowa si, co jest waciwe. W tym przypadku wyrazy mog by odbierane jako potencjalnie zajmujce rne miejsca w skadni zdania.

Trzeci rodzaj dwuznacznoci jest nazywany dwuznacznoci rytmiczn (punctuation ambiguity*). Wanie masz do czynienia z dwuznacznoci rytmiczn. Dwa zdania zlewaj si, gdy kocz si lub zaczynaj od tego samego czy tych samych wyrazw. Mam nadziej, e moesz to usysze, gdy czytasz t ksik. Wszystkie te formy jzykowe dla ich rozwikania wymagaj czasu i w peni angauj lew pkul mzgow. DOSTP DO NI EWIADOMOCI I ZASOBW Prawa pkula mzgowa jest wraliwa na ton gosu, natenie i kierunek dwiku: raczej na te wszystkie aspekty, ktre ulegaj zmianie cigej ni na sowo oddzielone jedno od drugiego. Wraliwa jest bardziej na kontekst przekazu ni na jego tre. Poniewa prawa pkula zdolna jest do rozpoznawania prostych form jzykowych, proste przekazy, na ktre kadziemy specjalny nacisk, wdruj do prawej czci mzgu. Omijaj one lew pkul i rzadko kiedy rozpoznawane s wiadomie. Istnieje wiele sposobw pooenia tego rodzaju akcentu. Moesz zaznaczy cz tego, co powiedziae, odmiennym tonem gosu lub gestem. Ten sposb moe by uyty dla wskazania instrukcji lub pyta skierowanej do niewiadomej uwagi. W ksikach wykorzystuje si do tego celu spacj. Gdy autor chce ci u j i chce, aby p r z e c z y t a co na t e j stronie, jakie szczeglne z d a n i e, bardzo s t a r a n n i e, zaznaczy to spacj. Czy o d e b r a e przekaz w t y m zawarty? Podobnie sowa mona podkrela szczeglnym tonem gosu, zwracajc w ten sposb specjaln uwag na komendy wyraone w mowie. Erickson, ktry spor cz swego ycia spdzi na wzku inwalidzkim, opanowa biegle sztuk ruszania gow, tak aby rne fragmenty jego wypowiedzi dochodziy z rnych kierunkw. W przypadku zdania Pamitaj, e nie musisz zamkn oczu, aby wej w trans, mg zaznaczy zawart tu i wyrnion w tekcie spacj komend, ruszajc gow podczas wypowiadania jej sw. Zaznaczanie wanych sw gosem i gestami jest poszerzonym wykorzystaniem tego, co robimy naturalnie w codziennej konwersacji. Odpowiedni analogi znajdujemy w muzyce. Muzycy zaznaczaj niektre nuty w pyncej melodii, stosujc rne sposoby artykulacji dostpne na ich instrumencie. Suchajcy nie musi zdawa sobie sprawy z tego, jak nuty zostay oddzielone i jak opracowany materia muzyczny zosta zmieniony. Wszystko to zrobiono dla jego przyjemnoci i satysfakcji, nie musi on jednak by wiadomy tego, jakimi rodkami wyrazu posuguje si artysta. Na tej samej zasadzie swoj istotn kwesti moesz obudowa w dusz wypowied. Jestem ciekawy, czy wiesz, k t r a t w o j a r k a j e s t c i e p l e j s z a? Zawarto tu take zaoenie. Nie jest to bezporednia proba, ale zazwyczaj wywouje odruch sprawdzania temperatury rk. Jestem ciekawy, czy w peni docenilicie, jak agodnym i eleganckim sposobem zbierania informacji jest ten wzorzec? Innym interesujcym wzorcem jest cytowanie (quotes*). Moesz powiedzie cokolwiek, jeli najpierw ustanowisz kontekst, w ktrym nie Zostaje to powiedziane przez ciebie. Najprostszym tego sposobem jest opowiedzie histori, w ktrej kto wypowiada zamierzon przez ciebie kwesti i oddzieli j w jaki sposb od reszty opowiadania. Przypomina mi to wydarzenie jednego z prowadzonych przez nas kursw. Na zakoczenie przyszed do nas jeden z jego uczestnikw. W trakcie rozmowy zapytalimy go, czy kiedykolwiek sysza o tym wzorcu jzykowym. Odpowiedzia: O, tak. To zabawne, jak do tego doszo. Kilka tygodni temu spacerowaem po ulicy i jaki nieznajomy zaczepi i mwic: <<Czy ten sposb wykorzystania cytatw nie jest interesujcy?>>

Negatywne sformuowania take pasuj do tych wzorcw. Negatywy istniej tylko w jzyku, nie w dowiadczeniu. Negatywne polecenia funkcjonuj tak jak pozytywne. Niewiadomo nie operuje negatywny mi formami jzykowymi, po prostu nie zauwaa ich. Rodzic czy nauczyciel, ktry kae dziecku, aby czego nie robio, umacnia je w tym dziaaniu. Do linoskoczka mw raczej Bd ostrony!, a nie Nie pij ! To, czemu stawiasz opr, naciska, gdy wci przyciga twoj uwag. Nie chcielibymy, aby pamitajc o tym, rozwaa, o ile lepsza i bardziej efektywna byaby twoja komunikacja, gdyby stosowa w niej formy pozytywne. Ostatnim wzorcem, ktrym chcemy si tu zaj jest postulat konwersacyjny (conyersational postulate*). S to pytania, ktre literalnie domagaj si tylko odpowiedzi tak/nie, lecz w rzeczywistoci pocigaj caociow reakcj. Na przykad pytanie Czy moesz wynie mieci? nie jest literalnym pytaniem o twoj fizyczn moliwo wykonania zadania, ale prob o jego wykonanie. Innymi przykadami mog by zdania: Czy drzwi s wci otwarte? (Zamknij drzwi.) Czy st jest ju nakryty? (Nakryj do stou.) Wszystkich tych wzorcw uywamy cay czas w normalnej konwersacji i wszyscy na nie odpowiadamy. Jeli potrafisz je rozpozna, moesz by bardziej selektywny w ich uyciu i mie wiksz swobod reagowania na nie. Poniewa s one tak powszechne, John Grinder i Richard Bandier zwykli sprzecza si na publicznych seminariach. Jeden mwi: Nie ma czego takiego jak hipnoza, a drugi odpowiada: Nieprawda! Wszystko jest hipnoz! Jeli hipnoza jest po prostu innym sowem na okrelenie wpywowej, wielopoziomowej komunikacji, moe by i tak, e wszyscy jestemy hipnotyzerami i nieustannie wchodzimy i wychodzimy z transu... tak jak teraz... METAFORA (metaphor*) Sowo metafora uywane jest w NLP w sensie oglnym jako odpowiednik opowiadania lub czci mowy, ktre zakada porwnanie. Obejmuje ono proste porwnania i podobiestwa oraz dusze historie, alegorie i parabole. Metafory komunikuj w sposb niebezporedni. Proste metafory dokonuj prostych porwna: biay jak papier, pikna jak z obrazka, chudy jak patyk. Wiele z tych wypowiedzi stao si kliszami jzykowymi, ale dobra metafora moe owietli nieznane, odnoszc je do znanego. Zoone metafory s historiami z wieloma poziomami znacze. Opowiadanie historii w sposb elegancki angauje wiadom myl, a niewiadomo pobudza do poszukiwania znacze i zasobw. Ze wzgldu na to metafora jest znakomitym sposobem komunikacji z kim, kto jest w transie. Erickson wykorzystywaj czsto w swej pracy z pacjentami. Niewiadomo ocenia relacje. Sny robi uytek z obrazw i metafor; jedna rzecz zastpuje inn, poniewa maj jakie cechy wsplne. Aby stworzy dobr metafor, tak ktra wskazywa bdzie drog do rozwizania problemu, relacje pomidzy elementami historii musz by takie same, jak relacje pomidzy elementami problemu. Wtedy metafora wywoa rezonans w niewiadomoci i zmobilizuje ukryte w niej zasoby. Niewiadomo otrzyma przekaz i rozpocznie konieczne zmiany. Tworzenie metafor jest jak komponowanie muzyki; rwnie oddziaywanie metafory jest podobne do muzyki. Dan melodi tworz nuty ze swymi specyficznymi relacjami. Moe ona by przetransponowana wyej lub niej, ale wci bdzie to ta sama melodia, o ile nuty zachowuj wci pierwotny ukad wzgldem siebie, te same relacje. W szerszym wymiarze zoenia nut tworz akordy, a sekwencje akordw rwnie maj pewne stae relacje midzy sob. Rytm muzyczny okrela za, jak dugo poszczeglne nuty wybrzmiewaj wzgldem

innych. Znaczenie niesione przez muzyk jest odmienne od tego, ktre kojarzymy z jzykiem. Trafia ono bezporednio do niewiadomoci, lewa pkula nie ma tu nic do roboty.

Tworzenie metafory jest jak komponowanie muzyki Jak dobra muzyka, dobre opowiadania musz kreowa oczekiwania i nastpnie je zaspokaja w jaki sposb zgodny ze stylem caoci. Rozwizania typu w kajdanach poczu si wolny nie wchodz w rachub. Bajki s metaforami. Pewnego razu... lokuje je w wiecie wewntrznym. Informacje, ktre nastpuj, nie s uytecznymi informacjami ze wiata zewntrznego, ale przynale do procesw wiata wewntrznego. Opowiadanie historii jest sztuk znan od wiekw. Opowiadania bawi, dostarczaj wiedzy, wyraaj rzeczywisto, uzmysawiaj inne moliwoci i wikszy potencja ni zawarty w nawykowych sposobach dziaania. Tworzenie metafor Opowiadanie historii wymaga umiejtnoci pochodzcych z modelu Miltona i wielu innych. Dopasowanie i prowadzenie, synestezja, kotwiczenie, trans i pynne czenie wszystko to jest potrzebne, aby stworzy dobr opowie. Wtek musi by (psycho)logiczny i powinien odzwierciedla dowiadczenie suchacza. Aby stworzy pomocn metafor, najpierw zbadaj stan obecny i stan podany osoby, ktrej to dotyczy. Metafora bdzie opowieci o podry z jednego stanu do drugiego.

Wyszczeglnij elementy obu stanw, ludzi, miejsca, przedmioty, aktywnoci, czas, nie zapominajc o systemach reprezentacji i o submodalnociach kolejnych elementw. Nastpnie wybierz odpowiedni kontekst dla opowieci, taki, ktry zainteresuje dan osob i zastp elementy problemu jakimi innymi, zachowujc te same relacje. Nakrel histori tak, aby miaa t sam form, co stan obecny i prowad j poprzez doczon strategi do rozwizania (stan podany). Fabua opowiadania angaowa bdzie lew pkul, a przekaz skieruje si do niewiadomoci.

Chciabym zilustrowa zachodzcy proces przykadem, cho zdaj sobie spraw z tego, e sowo pisane traci brzmienie, spjno i wiele wzorcw z metamodelu. Nie mog, oczywicie, opowiedzie historii, ktra byaby odpowiednia dla was wszystkich, tak rnych czytelnikw. Jest to tylko przykad procesu tworzenia metafory. Kiedy pracowaem z pacjentem, ktry zaniepokojony by brakiem poczucia rwnowagi w swoim yciu. Dowiadcza on wielkich trudnoci przy podejmowaniu decyzji dotyczcych istotnych zagadnie i martwi si, e powica zbyt duo energii jednym projektom, a zbyt mao innym. Niektre z tych przedsiwzi wydaway mu si nie dopracowane, a inne opracowane ponad miar. To przypomniao mi czasy mojej modoci. Uczyem si wtedy gra na gitarze i czasami pozwalano mi pozostawa do pnej nocy, abym w trakcie kolacji zabawia goci swoj muzyk. Mj ojciec by aktorem filmowym, wic do naszego domu przychodzio wiele znanych postaci. W czasie dugich przyj jedli i rozmawiali na wszelkie moliwe tematy. Bawiem si wietnie w te wieczory i poznawaem sporo interesujcych osb. Pewnego razu jednym z goci mojego ojca by znakomity aktor, znany ze swych rl zarwno teatralnych, jak i filmowych. By jednym Z mych idoli i suchanie go dostarczao mi wiele radoci. Pnym wieczorem inny aktor zapyta go, jak doszed do takich nadzwyczajnych umiejtnoci. C odpowiedzia zabawne, ale nauczyem si wiele w mej modoci, zadajc cakiem podobne pytania. Jako chopak uwielbiaem cyrk; by kolorowy, haaliwy, ekstrawagancki i ekscytujcy. Wyobraaem sobie, e jestem tam, w wietle reflektorw, i odbieram wyrazy uznania publicznoci. Czuem si cudownie. Jednym z moich bohaterw by linoskoczek pewnego synnego wdrownego cyrku; na linie porusza si z nadzwyczajn n3wnowag i gracj. Zaprzyjaniem si z nim jednego lata. Byem zafascynowany jego umiejtnociami i aur niebezpieczestwa, ktra go otaczaa; rzadko kiedy uywa siatki bezpieczestwa. Pewnego popoudnia pod koniec lata byem bardzo smutny, gdy nastpnego dnia cyrk mia opuci nasze miasto. Poszukaem mojego przyjaciela i rozmawialimy do samego zmierzchu. Wszystko, czego wtedy pragnem, to by takim jak on; chciaem doczy do cyrku. Zapytaem go wtedy o sekret jego umiejtnoci. <<Po pierwsze, patrz na kady z moich wystpw jak na najwaniejszy w moim yciu, ostatni, ktry mam wykona, i chc, aby by najlepszy. mwi. Przygotowuj kady spacer po linie bardzo starannie. Wiele rzeczy w moim yciu robi nawykowo, ale ta do nich nie naley. Zwracam moj uwag na to, jak si ubieram, co jem, jak wygldam. Prbuj w wyobrani kady wystp jako peny sukces jeszcze zanim on nastpi; dowiadczam tego, co bd widzia, sysza i czu. W ten sposb wiem, e nie czekaj mnie adne nieprzyjemne niespodzianki. Stawiam si rwnie na miejscu mojej widowni i wyobraam sobie to, co ona bdzie widzie, sysze i odczuwa. Myl o wszystkim zawczasu, jeszcze na ziemi. Gdy jestem ju w grze, oczyszczam swj umys i wyczam uwag>>. Nie byo to to, co chciaem wtedy usysze, ale brzmiao wystarczajco dziwnie, abym z a w s z e p a m i t a , co powiedzia. <<Pewno mylisz, e ja nie trac r w n o w a g i?>> zapyta. <<Nigdy nie widziaem, aby straci rwnowag>> odpowiedziaem. <<To nieprawda zaprzeczy. Ja zawsze trac rwnowag. Po prostu kontroluj j w granicach przez siebie ustanowionych. Nie potrafiem przej po linie, dopki nie nauczyem si traci rwnowagi cay czas, raz na jedn stron, potem na drug. Balans to nie jest co, co si ma, tak jak klauni maj krzywe nosy, ale stan kontrolowanego ruchu tam i z powrotem. Gdy kocz swj popis, dokonuj jeszcze jego przegldu, aby sprawdzi, czy nie ma tam czego, czego mgbym si nauczy. Potem zapominam go cakowicie>>.

Dokadnie takie same zasady zastosowaem w moim aktorstwie zakoczy mj bohater. Na koniec chciabym wam przedstawi fragment z Maga Johna Fowlesa. Ta urocza historia mwi wiele o NLP, ale pamitajcie, e jest to tylko jeden z wielu sposobw mwienia o nim. Ksie i czarodziej Dawno, dawno temu y sobie mody ksi, ktry nie wierzy w trzy rzeczy. Nie wierzy w ksiniczki, nie wierzy w wyspy, nie wierzy w Boga. Bo tak go nauczy jego ojciec, stary krl. A e we wociach ojca nie byo ani ksiniczek, ani wysp, ani Boga, mody ksi atwo w to uwierzy. Ale ktrego dnia uciek z paacu. Wybra si do ssiedniego kraju. I tam, ku swemu wielkiemu zdziwieniu, zobaczy z brzegu morza wyspy, a na nich jakie dziwne, niepokojce istoty, ktrych nawet w myli nie omieli si nazwa. Kiedy szuka odzi, podszed do niego jaki mczyzna w wieczorowym stroju. Czy to naprawd s wyspy? spyta ksi. Oczywicie, e wyspy odpar mczyzna we fraku. A te dziwne, niepokojce istoty? s to najprawdziwsze, autentyczne ksiniczki. Czyby zatem mia istnie take i Bg! zawoa ksi. Jestem Bogiem odpar z ukonem mczyzna we fraku. Mody ksi, jak mg najszybciej, powrci do domu. Zatem wrcie powiedzia jego ojciec, krl. Widziaem wyspy, widziaem ksiniczki, widziaem Boga owiadczy ksi tonem penym wymwki. Na krlu nie zrobio to najmniejszego wraenia. Nie istniej wyspy ani ksiniczki, ani Bg. Widziaem na wasne oczy. Jak wyglda Bg? Bg mia na sobie frak. Z podwinitymi rkawami? Ksi przypomnia sobie, e istotnie rkawy byy podwinite. Krl umiechn si. Jest to strj czarodzieja. Zostae wystrychnity na dudka. Syszc to, ksi szybko uda si do ssiedniego kraju i poszed na brzeg, gdzie znw spotka tego mczyzn w wieczorowym stroju. Ojciec mj, krl, powiedzia mi, kim jeste zawoa z oburzeniem ksi. Oszukae mnie, ale ju mnie wicej nie oszukasz. Teraz wiem, e nie s to prawdziwe wyspy ani prawdziwe ksiniczki, bowiem ty jeste tylko czarodziejem. Mczyzna umiechn si. To nie ja ci oszukaem, mj chopcze. W krlestwie twego ojca wiele jest wysp i wiele ksiniczek, ale ojciec rzuci na ciebie czar i nie potrafisz ich dojrze. Zamylony ksi wrci do domu. Kiedy zobaczy ojca, spojrza mu prosto w oczy. Ojcze, czy to prawda, e nie jeste prawdziwym krlem, tylko czarodziejem? Krl umiechn si i zawin rkawy. Tak, synu. Jestem tylko czarodziejem. Zatem ten mczyzna na brzegu jest Bogiem? Nie, synu, on take jest czarodziejem. Musz zna prawd, musz wiedzie, co jest prawd, a co czarami.

 Nie ma prawdy poza czarami owiadczy krl. Ksicia ogarn smutek. Zabij si! powiedzia. Krl za pomoc czarw przywoa mier. mier stana w drzwiach i skina na ksicia. Ksicia przeszed dreszcz. Przypomnia sobie nierzeczywiste, lecz pikne wyspy, nierzeczywiste, lecz pikne ksiniczki. W porzdku powiedzia. Jako to znios. Widzisz, mj synu umiechn si krl teraz ty take stajesz si czarodziejem. PRZERAMOWANIE I TRANSFORMACJA ZNACZENIA (reframing*) Czowiek zawsze poszukiwa znacze. Rzeczy zdarzaj si, lecz dopki nie nadamy im znacze, nic odniesiemy ich do reszty naszego ycia i nie ocenimy ich moliwych konsekwencji, nie s one jeszcze dla nas wane. Uczymy si, co rzeczy znacz, z naszej kultury i z indywidualnego wychowania. Dla staroytnych ludzi fenomeny astronomiczne miay wielkie znaczenie, komety byy zapowiedzi zmian, relacje pomidzy gwiazdami i planetami wpyway na lud ycie. Dzi naukowcy nie postrzegaj zamie soca i pojawienia si komet jako wydarze o charakterze osobistym. Dostrzegaj w nich pikno i potwierdzenie praw, ktre dla wszechwiata wczeniej sformuowali. Co moe znaczy pogoda burzowa? Ze wieci, jeli wyszede bez parasola. Dobre, jeli jeste farmerem, ktrego pracy zagrozia dugotrwaa susza. Ze wieci, jeli zaplanowae przyjcie na wieym powietrzu. Dobre, jeli twj ulubiony zesp sportowy jest bliski poraki i mecz zosta odwoany. Znaczenie kadego wydarzenia zaley od ram, w jakich je umieszczamy. Jeli zmienisz ramy, zmienisz znaczenie. Gdy zmienisz znaczenie, to sarno stanie si z reakcjami i zachowaniami. Zdolno do dokonywania zmiany ram daje mam wiksz wolno i wybr. Pewna dobrze nam znana osoba miaa wypadek i bolenie stuka sobie kolana. Oznaczao to niemono gry w squasha, ktrego bardzo lubia. Po konsultacjach u wielu lekarzy i fizykoterapeutw, ktre pozwoliy jej zrozumie, jak pracuj minie i wizada kolanowe, prze ramowaa wydarzenie z ograniczajcego na takie, ktre moe by okazj. Na szczcie, pomoc chirurga nie bya potrzebna. Osoba ta przygotowaa sobie odpowiedni program wicze i po szeciu miesicach jej kolana stay si mocniejsze ni przedtem: sama te bya zdrowsza i sprawniejsza. Poprawia swoj nawykow postaw, co poprzednio doprowadzio do osabienia kolan. Nawet w squasha graa lepiej. Potuczenie kolan okazao si bardzo uyteczne. Nieszczcie to sprawa punktu widzenia. Metafory to narzdzia przeramowania. Wypowiadaj one jakby prze sanie: To m o g o by znaczy, e... Bajki s piknymi przykadami przeramowania. Co wydawao si nieszczciem, okazao si szczliwe. Brzydkie kacztko to mody abd. Kltwa jest w rzeczywistoci zamaskowanym bogosawiestwem. aba moe by ksiciem. Jeli natomiast wszystko, czego dotkniesz, zamieni si w zoto, znajdziesz si w wielkich tarapatach. Wynalazcy dokonuj przeramowania. Dobrze znany jest przykad czowieka, ktrego budzio w nocy kucie ostrego koca zardzewiaej spryny sterczcej z jego starego materaca. Jaki mona byo zrobi uytek z takiej spryny? Zmieni j w stylow podstawk do jajek i zaoy firm, wykorzystujc ten pomys.

arty rwnie s przeramowaniami. Prawie wszystkie zaczynaj si od przedstawienia wydarze w pewnych ramach, a potem nagle drastycznie je zmieniaj. arty bior jakie wydarzenie lub przedmiot i nagle lokuj je w zupenie innym kontekcie lub nadaj mu inne znaczenie. Zrczno jzykowa A oto przykady rnych podej do tego samego stwierdzenia: Moja praca idzie kiepsko i czuj si tym przygnbiony. Generalizacja: Moe w ogle masz taki nastrj, a twoja praca jest w porzdku? Zastosowanie do siebie: Moe sam wywoujesz w sobie ten nastrj, mylc w taki sposb? Wydobycie wartoci czy kryteriw: Co wanego ma by w twojej pracy, co sprawia, e oceniasz j tak negatywnie? Pozytywny cel: To mogoby ci zmobilizowa do ciszej pracy, aby pokona problem, z ktrym si zmagasz. Zmiana celu: A moe powiniene zmieni prac? Ustanowienie dalszego celu: Czy moesz nauczy si czego z tego, jak twoja praca teraz postpuje? Opowiedzenie metafory: To jest troch tak jak z nauk chodzenia... Redefinicja: Twoja depresja moe oznacza, e czujesz si le, gdy praca narzuca ci zupenie nierealne wymagania. Krok w d: Ktra dokadnie cz twojej pracy idzie tak kiepsko? Krok w gr: A jak w ogle ci si wiedzie? Kontrprzykad: A czy zdarzyo ci si kiedy, e twoja praca nie sza najlepiej, a to ci nie przygnbiao? Pozytywne intencje: To znaczy, e troszczysz si o twoj prac. Rama czasowa: To tylko taka chwila, to minie. Przeramowanie nie jest sposobem patrzenia na wiat przez rowe okulary, dziki czemu wszystko staje si tak naprawd dobre. Problemy nie znikn same, trzeba nad nimi popracowa; z im wikszej liczby punktw widzenia na nie spojrzysz, tym atwiej bdzie je rozwiza.

Stosuj zmian ram, aby zobaczy dobre strony danej sytuacji i aby prezentowa dowiadczenia w sposb, ktry wesprze twoje wasne cele i zamierzenia dzielone z innymi. Nie jeste wolny, gdy postrzegasz siebie jako powodowanego siami, ktre pozostaj poza twoj kontrol. Prze ramowanie daje ci miejsce do manewru. Istniej dwa gwne typy przeramowania: kontekstu i zawartoci. PRZERAMOWANIE KONTEKSTU (context reframing*) Prawie kade zachowanie g d z i e jest uyteczne. Jest bardzo mao takich, ktre nie maj wartoci i celu w jakim kontekcie. Zrzucajc swoje ubranie na zatoczonej ulicy moesz spowodowa, e znajdziesz si w areszcie, ale na play nudystw ten sam efekt moesz osign, jeli pozostaniesz w ubraniu. Zanudzanie suchaczy na wykadzie nie jest zalecane, ale moe by cenn umiejtnoci, jeli chcesz si pozby nieproszonych goci. Nie zyskasz sympatii, jeli bdziesz opowiada dziwaczne kamstwa swojej rodzinie i przyjacioom, ale wykorzystujc swoj wyobrani do pisania powieci fantastycznych masz szans zdoby saw. A co z niezdecydowaniem? Moe by poyteczne, jeli nie potrafisz postanowi, czy wybuchn zoci, czy si pohamowa, a w kocu o wszystkim zapomnisz. Przeramowanie kontekstu daje najlepsze rezultaty w przypadku stwierdze typu: Jestem zbyt... czy Chciabym przesta wci... Postaw sobie pytania: Kiedy to zachowanie mogoby by uyteczne? W jakich okolicznociach zachowanie to mogoby przynalee do cennych zasobw? Gdy ju znajdziesz kontekst, w ktrym takie zachowanie jest stosowne, moesz je w wyobrani przewiczy w takiej wanie sytuacji, a dla oryginalnego kontekstu przygotowa co bardziej odpowiedniego. W tym przypadku pomocna moe si okaza technika generowania nowych zachowa. Jeli zachowanie zdaje si oderwane od sytuacji, zazwyczaj jest to spowodowane tym, e dana osoba jest w stanie wiadomoci wewntrznej i ustanawia swj wewntrzny kontekst, ktry nie przystaje do wiata zewntrznego. Przykadem moe by zjawisko przeniesienia w psychoterapii. Pacjent reaguje na terapeut w taki sam sposb, jak reagowa przed wielu laty na swych rodzicw. To, co byo odpowiednie w dziecistwie, nie jest ju uyteczne w wieku dojrzaym. Terapeuta musi przeramowa zachowanie i pomc pacjentowi rozwin inne sposoby dziaania. PRZERAMOWANIE ZAWARTOCI (content reframing*) Zawarto dowiadczenia to cokolwiek, na czym zdecydujesz si skoncentrowa. Znaczeniem moe by cokolwiek, co ci si spodoba. Gdy dwuletnia crka jednego z autorw tej ksiki zapytaa, co to znaczy, e kto mwi kamstwa, odpowiedzia powanym, ojcowskim tonem (biorc pod uwag jej wiek i moliwoci rozumowania): To znaczy, e kto celowo mwi nieprawd; mwi, e co byo tak, gdy tymczasem byo inaczej. Maa dziewczynka pomylaa nad tym przez chwil i umiechna si. To z a b a w n e! wykrzykna Zrbmy to! Nastpne kilka minut spdzili, opowiadajc sobie nawzajem skandaliczne kamstwa. Przerarnowanie zawartoci jest uyteczne dla stwierdze takich jak Denerwuj si, gdy ludzie czego ode mnie oczekuj albo Wpada w panik, gdy mam podj si jakiego wanego zadania. Zauwa, e zdania te posuguj si schematem przyczynowo-skutkowym, znanym z metamodelu. Sprbuj odpowiedzie na pytania:

Co innego mogoby to znaczy? Jaka jest pozytywna warto tego zachowania? Jak inaczej mgbym opisa to zachowanie? Polityka jest sztuk przeramowania zawartoci par excellence. Dobre ekonomiczne wskaniki mog by przedstawione w izolacji jako symptomy caociowego trendu spadkowego lub jako przejawy wzrostu gospodarczego, zalenie od tego, po ktrej stronie parlamentu zasiadasz. Wysokie oprocentowanie w bankach moe by ze dla kredytobiorcw, ale cieszy bdzie oszczdzajcych. Korki bd przykrym dowiadczeniem dla tego, kto w nich utkn, ale przez rzd zostan przedstawione jako wiadectwo prosperity. Gdyby zatory uliczne w Londynie zostay wyeliminowane, byoby to zapewne wanie tak odebrane jako mier miasta, ktre byo wanym centrum ekonomicznym. My si nic wycofujemy powiedzia genera. Przesuwamy si na z gry upatrzone pozycje. Reklama i sprzeda to inne dziedziny, w ktrych przeramowanie jest bardzo wane. Produkt musi by przedstawiony w jak najlepszym wietle. Reklamy tworz aktualne ramy dla produktu. Picie tej kawy z n a c z y, e jeste sexy; uywanie tego proszku do prania z n a c z y, e troszczysz si o swoj rodzin; jedzenie tego chleba z n a c z y, e jeste inteligentny. Reklama jest tak przekonujcym narzdziem, e widzisz jej przykady wszdzie, gdzie spojrzysz. Proste przeramowanie rzadko kiedy wywouje drastyczne zmiany, ale jeli przedstawione jest spjnie, na przykad z metafor, i dotyczy wanych problemw danej osoby, wwczas moe by bardzo efektywne. INTENCJA (intention*) I ZACHOWANIE W samym sercu przeramowania kryje si rozrnienie midzy zachowaniem i intencj: tym, co robisz, a tym, co waciwie chciae osign poprzez to zachowanie. Jest to rozrnienie decydujce, jeli zajmujemy si zachowaniami. Czsto to, co robisz, wcale nie daje ci tego, co chciae mie. Na przykad, kobieta moe nieustannie martwi si o swoj rodzin. Jest to sposb, w jaki pokazuje, e j kocha i o ni si troszczy. Rodzina za postrzega j jako dokuczliw i ma jej to za ze. Mczyzna moe stara si zademonstrowa swoj mio do rodziny, pracujc ciko do pnych godzin wieczornych. Ale jego rodzina moe pragn, aby spdza z ni wicej czasu, nawet kosztem mniejszych dochodw. Czasami zachowanie dobrze suy osigniciu zamierzonych celw, ale nie do koca pasuje do reszty twojej osobowoci. Na przykad, pracownik biurowy moe przypochlebia si i dogadza swojemu szefowi, aby otrzyma podwyk, a jednoczenie nienawidzi siebie za to. Innym razem moesz waciwie nie wiedzie, jaki jest cel danego zachowania moe to by bardzo przykre dowiadczenie. Za kadym zachowaniem kryje si jednak pozytywna intencja. W przeciwnym razie, dlaczego miaby to robi? Wszystko, co robisz, nakierowane jest na jaki cel, z tym e cel ten moe by ju nieaktualny. Inne z kolei zachowania (palenie papierosw jest tu dobrym przykadem) osigaj wiele rnych celw. Sposobem wyzwolenia si z nie chcianych zachowa nie jest wcale prbowanie i powstrzymywanie si si woli. To gwarantuje, e bd ci wci nka, gdy powicasz im uwag i energi. Poszukaj innego sposobu usatysfakcjonowania ich intencji, takiego, ktry bdzie lepiej harmonizowa z reszt twojej osobowoci. Nie likwidujesz przecie instalacji gazowej, dopki nie podcigniesz elektrycznoci; chyba, e chcesz zosta bez wiata. Nosimy w sobie wiele rnych osobowoci yjcych w nieatwym przymierzu w jednej skrze. Kada z nich stara si zrealizowa swoje wasne cele. Im wicej z nich stanie w jednym szeregu i pracowa bdzie w harmonii, tym szczliwsza bdzie osoba. Jestemy

mieszanin rnych czci (parts*), ktre czsto pozostaj w konflikcie. Rwnowaga zmienia si nieustannie i to czyni ycie interesujcym. Trudno jest by cakowicie spjnym (congruence*), cakowicie zaangaowanym w jeden kierunek dziaania, ale im waniejsze zadanie, tym wicej czci naszej osobowoci musi by uruchomionych. Nawyki s trudne do zarzucenia. Palenie papierosw jest szkodliwe dla zdrowia, ale ci relaksuje, zajmuje rce i podtrzymuje kontakt z innymi. Rzucenie palenia bez uwzgldnienia tych potrzeb pozostawia prni. Jak mwi Mark Twain: Rzucanie palenia jest atwe. Ja robi to kadego dnia. SZECIOSTOPNIOWA TECHNIKA PRZERAMOWANIA Jestemy tak samo niepodobni do siebie, jak niepodobni jestemy do innych. Montaigne NLP posuguje si sformalizowanym procesem przeramowania pozwalajcym odnale lepsze alternatywy dla nie chcianego zachowania. W ten sposb masz szans zachowa korzyci z tej chwilowo zbdnej umiejtnoci. Przypomina to troch wyruszanie w podr. Ko i wz wydaj si jedynym rodkiem transportu umoliwiajcym osignicie zamierzonego celu; niestety, wyjtkowo wolnym i niewygodnym. Wtedy przyjaciel mwi ci, e jest take linia kolejowa i regularne poczenia lotnicze inne i lepsze metody przeniesienia si do celu. Przeramowanie szeciostopniowe dziaa z powodzeniem, gdy jaka cz ciebie powoduje zachowania, ktre ci si nie podobaj. Moe by rwnie uyte przy wystpowaniu symptomw psychosomatycznych. 1. Najpierw zidentyfikuj zachowanie lub reakcj, ktre maj by zmienione. Wyraa je zazwyczaj wypowied: Chciabym... lecz co mnie powstrzymuje lub: Nie chciabym tego robi, lecz wyglda na to, e zawsze na tym si koczy. Jeli pracujesz z kim innym, nie jest potrzebne, aby wiedzia, o co dokadnie chodzi. Dla procesu przeramowania nie ma znaczenia, jakie jest to zachowanie. W terapii moe to pozosta sekretem. Powi chwil, aby wyrazi uznanie dla tego, co przejawiajca si tu cz twojej osobowoci zrobia dla ciebie; niech bdzie jasne, e nie masz zamiaru tego si wyrzeka. Moe to by trudne, jeli zachowanie (nazwijmy je X) jest bardzo niemie. Zawsze jednak moesz doceni intencje, jeli ju nie sam sposb ich realizacji. 2. Ustanw komunikacj z czci odpowiedzialn za to zachowanie. Zwr si do wewntrz i zapytaj: Czy cz odpowiedzialna za zachowanie X zechciaaby komunikowa si ze mn w niewiadomoci, teraz? Zauwa, jak odpowied otrzymasz. Utrzymuj wszystkie zmysy szeroko otwarte na wewntrzne obrazy, dwiki i odczucia. Nie zdawaj si na przypuszczenia. Musisz mie definitywny sygna. Czsto jest to lekkie odczucie cielesne. Czy moesz dokadnie odtworzy ten sygna w sposb wiadomy? Jeli tak, powtrz pytanie raz jeszcze, dopki nie uzyskasz sygnau, ktrego nie bdziesz mg dowolnie kontrolowa. By moe to wszystko brzmi dziwnie, ale poszukiwana przez nas cz jest niewiadoma. Gdyby pozostawaa pod wiadom kontrol,, nie musiaby jej przeramowywa po prostu by j powstrzyma. Gdy czci naszej osobowoci pozostaj w konflikcie, zawsze istniej jakie tego wskazwki, ktre osigaj poziom wiadomoci. Czy zdarzyo ci si kiedykolwiek zgodzi si na czyj plan, ywic jednoczenie co do niego jakie wtpliwoci? Jaki miao to wpyw na brzmienie twojego gosu? Czy potrafie opanowa ten nieprzyjemny skurcz w doku, gdy

3.

4.

5.

6.

zgodzie si na prac, mimo e wolaby pooy si na leaku w ogrodzie? Ruchy gowy, grymasy i zmiana brzmienia gosu s pewnymi przykadami tego, jak przejawiaj si skonfliktowane czci. Gdy zachodzi konflikt interesw, zawsze pojawi si jaki nie kontrolowany sygna, cho najprawdopodobniej bdzie on bardzo saby. Musisz by czujny. Sygna ten peni funkcj podobn do a l e w wyraeniu: Tak, ale... Teraz musisz zmieni uzyskan odpowied w sygna tak/nie. Popro cz o zwikszenie siy sygnau dla tak i o zmniejszenie dla nie. Popro o oba sygnay, jeden po drugim, tak aby byy one dla ciebie przejrzyste. Oddziel pozytywne intencje od samego zachowania. Podzikuj czci za wspprac. Zapytaj : Czy cz odpowiedzialna za to zachowanie zechce mi ujawni, co stara si osign? Jeli w odpowiedzi pojawi si sygna tak, otrzymasz wgld w intencje, a te mog stanowi due zaskoczenie dla twej wiadomoci. Podzikuj czci za informacj i za jej zamierzenia. Pomyl, czy rzeczywicie chcesz, aby to dla ciebie robia. Jednak nie jest konieczne, aby zna intencje. Jeli odpowiedzi na twoje pytanie bdzie nie, moesz rozway warunki, pod ktrymi dana cz zechce ujawni swoje zamierzenia. W przeciwnym wypadku za dobre intencje. Nie oznacza to akceptacji zachowania, ale przyjcie, e cz posiada swj cel, z ktrego w jaki sposb czerpiesz korzyci. Zwr si do wewntrz i zapytaj j: Gdyby otrzymaa sposoby umoliwiajce spenienie tych intencji przynajmniej tak dobre, jeli nie lepsze, jak te metody, ktrymi posugujesz si obecnie, czy zechciaaby je wyprbowa? Odpowied nie w tym momencie oznacza, e twoja informacja dopiero si przedziera. adna cz w swym pozytywnym nastawieniu nie moe odrzuci takiej oferty. Popro swoj kreatywn cz, aby stworzya nowe sposoby osigania tego samego celu. By taki czas w twoim yciu, gdy bye kreatywny i peen zasobw. Popro cz twojej osobowoci, z ktr pracujesz, aby przekazaa swoje pozytywne intencje twojej kreatywnej, zasobnej czci. Cz kreatywna bdzie wwczas moga opracowa inne sposoby zaspokojenia tych samych intencji. Jedne z nich bd dobre, inne ze. Niektre mog pozostawa poza twoj wiadomoci, ale nie ma to adnego znaczenia. Popro swoj cz, aby wybraa tylko te, ktre uwaa za tak dobre, albo i lepsze, jak oryginalne zachowanie. Musz one by najblisze i bezporednio dostpne. Popro j o sygna tak za kadym razem, gdy ma inn moliwo. Kontynuuj, dopki nie otrzymasz przynajmniej trzech sygnaw tak. Na ten etap procesu moesz przeznaczy dowoln ilo czasu. Podzikuj swojej kreatywnej czci, gdy ju skoczysz. Zapytaj cz odpowiedzialn za zachowanie X, czy zgodzi si przez kilka najbliszych tygodni uywa tych nowych moliwoci zamiast starego zachowania. Jest to rzutowanie w przyszo, mentalne przewiczenie nowych zachowa w przyszych sytuacjach. Jeli wszystko do tej pory jest w porzdku, nie ma powodu, dla ktrego nie miaby otrzyma sygnau tak. Jeli otrzymasz sygna nie, upewnij cz, e wci moe uywa starych zachowa, ale chciaby najpierw zastosowa nowe moliwoci. Jeli wci odpowiedzi jest nie, moesz przeramowa cz, ktra zgasza sprzeciw, przeprowadzajc j przez cay szeciostopniowy proces. Sprawdzenie konsekwencji.

Musisz wiedzie, czy istniej jakie inne czci twojej osobowoci, ktre mog sprzeciwia si nowym wyborom. Zapytaj: Czy jaka inna cz mnie samego ma zastrzeenia do ktrego z nowych wyborw? Bd wraliwy na kady sygna. Bd cakowicie obecny tutaj. Jeli pojawi si jaki sygna, popro t cz o jego intensyfikacj, o ile rzeczywicie wskazuje on na zastrzeenia. Upewnij si, czy nowe wybory spotkaj si z aprobat wszystkich zainteresowanych czci. W przeciwnym wypadku jedna bdzie sabotowa twoje starania. Jeli pojawi si jakie sprzeciwy, moesz postpi dwojako: wrci do punktu 2 i przeramowa t cz, ktra protestuje, albo poprosi cz kreatywn, by w konsultacji z reagujc czci stworzya wicej moliwoci. Upewnij si, czy te nowe wybory rwnie nie spotkaj si z negatywnym przyjciem. Szeciostopniowe przeramowanie jest technik pomocn w terapii i w rozwoju osobistym, zwizan z kilkoma zagadnieniami psychologicznymi. Pierwsze to d r u g o r z d n a k o r z y : idea, e jakkolwiek dziwaczne i destrukcyjne wydawaoby si zachowanie, na jakim poziomie suy ono zawsze jakiemu celowi cel ten zazwyczaj bdzie niewiadomy. Nie ma bowiem sensu postpowa cakowicie przeciwko naszemu wasnemu interesowi. Zawsze istnieje jaka korzy, tyle e mieszanina naszych motyww i emocji rzadko kiedy pozostaje w harmonii. Drugie to t r a n s. Kady, kto przechodzi przez szeciostopniowe przeramowanie, jest w agodnym transie, z uwag zogniskowan do rodka. Trzecie przeramowanie szeciostopniowe stosuje rwnie u m i e j t n o c i n e g o c j a c y j n e pomidzy rnymi czciami osobowoci danej osoby. W nastpnym rozdziale przyjrzymy si zagadnieniu negocjacji w kontekcie biznesu. LINIE CZASU (timeline*) Nie moemy by nigdzie indziej, jak tylko w teraniejszoci. W naszych gowach posiadamy jednak maszyn czasu. Gdy pimy, czas zatrzymuje si. W marzeniach na jawie i w snach moemy przeskakiwa pomidzy teraniejszoci, przeszoci i przyszoci bez adnego wysiku. Czas zdaje si pdzi lub wlec, zalenie od tego, co robimy. Czymkolwiek czas jest naprawd, nasze jego subiektywne dowiadczenie zmienia si nieustannie. Mierzymy czas dla zewntrznego wiata, posugujc si kategoria odlegoci i ruchu (wskazwka poruszajca si po tarczy zegara). Jak nasz mzg operuje czasem? Musi by jaki sposb, inaczej nigdy nie wiedzielibymy, czy ju co zrobilimy, czy te dopiero zamierzamy to zrobi; czy naley to do naszej przeszoci, czy przyszoci. Trudno byoby y z nieustannym poczuciem dj vu odnoszcym si do naszej przyszoci. Jakie s rnice pomidzy naszym sposobem mylenia o wydarzeniach przeszych i przyszych? By moe znajdziemy jakie wskazwki w wielu potocznych zwrotach, jakie mamy na temat czasu: nie widz swojej przyszoci, cae jego ycie nakierowane jest na przeszo, spjrz przed siebie, a nie tra czasu na rozpamitywanie przeszoci. By moe obrazy i kierunki odgrywaj tu jak role. Wybierz teraz jakie proste powtarzajce si zachowanie, ktre wykonujesz prawie kadego dnia, takie jak czyszczenie zbw, ukadanie wosw, mycie rk, spoywanie niadania czy ogldanie telewizji. Pomyl, jak to byo, gdy pi lat temu wykonywae t czynno. Nie ma by w niej nic specyficznego. Po prostu wiesz, e pi lat temu te to robie i udajesz, e potrafisz to sobie przypomnie. Teraz pomyl o wykonywaniu tej czynnoci przed tygodniem. Teraz pomyl, jak by to wygldao, gdyby robi to wanie w tej chwili.

Teraz za tydzie. I wreszcie za pi lat od tej chwili. Nie ma znaczenia, e nie wiesz, gdzie moesz wtedy by, pomyl o wykonywaniu samej czynnoci. Rozwa teraz te przykady. Prawdopodobnie w kadym przypadku uzyskae jaki rodzaj obrazu. Moe to by film albo nieruchome ujcie. Gdyby nagle zoliwy chochlik pozamienia je miejscami, jak poznaby, ktre jest ktre? Odkrycie, jak sobie z tym radzisz, moe by dla ciebie interesujce. Za chwil podsuniemy ci pewne uoglnienia. Popatrz na obrazy raz jeszcze. Jakie s r 6 n i c e pomidzy kadym z nich wyraone w terminach nastpujcych submodalnoci? Gdzie umieszczone s w przestrzeni? Jak due s? Jak jasne? Jak zogniskowane? Czy wszystkie s w rwnym stopniu kolorowe? Czy s to obrazy ruchome czy nieruchome? Jak daleko s? Trudno jest dokonywa uoglnie na temat linii czasu, ale zwyczajow form organizacji obrazw przeszoci, teraniejszoci i przyszoci jest ich lokalizacja. Przeszo zwyczaj znajduje si po twojej lewej stronie. Im dalej wstecz spoglda na swoje dowiadczenia, tym bardziej obraz bdzie oddalony. Mglista i odlega przeszo bdzie najdalej. Przyszo lokuje si po twojej prawej stronie, z najdalsz przyszoci umieszczon na kocu linii. Obrazy po kadej ze stron mog by zagszczone lub rozsunite w jaki osb, co pozwaa na ich atwe sortowanie. Wiele osb uywa systemu wizualnego do czasowej reprezentacji sekwencji wspomnie, ale rw dobrze wystpowa mog rnice w submodalnociach innych systemw. Dwiki mog by goniejsze im bliej teraniejszoci, uczucia mog by mocniejsze. Na szczcie ten sposb organizacji czasu wie si z normaln orientacj wzrokowych wskazwek systemu reprezentacji, co moe wyjani, dlaczego jest to wzorzec powszechny. Istnieje jednak wiele sposobw organizacji linii czasu. Nie ma zych sposobw, ale kady przecie

ma swoje konsekwencje. To, gdzie i jak przechowujesz swoje dowiadczenia na liniach czasu, oddziauje na twj sposb mylenia. Przypumy, na przykad, e twoja przeszo bya wprost naprzeciwko ciebie. Pozostajc na widoku, przyciga bdzie zawsze twoj uwag. Twoja przeszo tworzy bdzie wan i wpywow cz twojego dowiadczenia. Wielkie i jasne obrazy w dalekiej przyszoci dodawa bd jej atrakcyjnoci i pociga ci w tamtym kierunku. Bdziesz zorientowany na przyszo. Przyszo najblisza bdzie trudna do zaplanowania. Jeli za due, jasne obrazy byyby w bliskiej przyszoci, wwczas utrudnione byoby planowanie dugoterminowe. Generalnie zatem to, co jest due, jasne i kolorowe (o ile to s wanie twoje decydujce submodalnoci), bdzie najbardziej pocigajce i temu powica bdziesz najwicej uwagi. Naprawd moesz powiedzie, e kto ma mroczn przeszo lub jasn przyszo. Submodanoci mog podlega pynnej, stopniowej zmianie. Na przykad, im janiejszy czy wyrazistszy obraz, tym bliej do teraniejszoci. Te dwie submodalnoci s dobrym przykadem stopniowej zmiennoci. Czasami osoba moe porzdkowa swoje obrazy w sposb mniej cigy, uywajc okrelonej cile lokalizacji, gdzie kade wspomnienie oddzielone jest od poprzedniego. Wwczas ma ona tendencj do uywania w trakcie rozmowy o swych wspomnieniach raczej rwanych gestw zamiast pynnych. Przyszo moe by umieszczona daleko, na wprost ciebie, co utrudnia ci bdzie realizacj zada majcych nieprzekraczalne terminy; bd wydawa si bardzo odlege, dopki nagle nie wyrosn przed tob olbrzymie i przytaczajce. Z drugiej strony, jeli przyszo jest zbyt cieniona, nie ma do miejsca pomidzy poszczeglnymi obrazami przyszoci, moesz si czu przygnieciony zadaniami; wszystko wydaje si konieczne do zrobienia ju teraz. Czasami warto cieni linie czasu, innym razem rozcign je. Wszystko zaley od tego, czego potrzebujesz. Powszechne jest przekonanie, e ludzie, ktrzy zorientowani s na przyszo, szybciej wychodz z choroby, co zreszt potwierdziy badania medyczne. Terapia wykorzystujca linie czasu moe pomc wydoby ci z cikiej choroby. Linie czasu s wane dla naszego poczucia rzeczywistoci, wic zmiana ich moe by utrudniona, jeli nie uwzgldnimy w niej wszystkich moliwych konsekwencji. Przeszo jest realna w sposb, ktry nie dotyczy przyszoci. Przyszo istnieje bardziej jako potencjalno czy moliwoci. Jest niepewna. Przysze submodalnoci zazwyczaj odzwierciedlaj to w jaki sposb. Linie czasu mog dzieli si na rne odgazienia, a obrazy staj si coraz bardziej zamazane. Linie czasu odgrywaj wan rol w terapii. Jeli pacjent nie moe zobaczy swojej przyszoci, wiele technik nie bdzie skutecznych. Wikszo terapeutycznych technik NLP zakada zdolno poruszania si poprzez czas, osigania przeszych zasobw czy konstruowania mobilizujcej przyszoci. Niekiedy najpierw musz by uporzdkowane linie czasu. W CZASIE I PRZEZ CZAS W swojej ksice pt. The Basis of Personality (Podstawy osobowoci) Tad James opisa dwa gwne rodzaje linii czasu. Pierwszemu nada nazw przez czas (lub czas angloeuropejski) linie czasu rozcigaj si Z jednej strony na drug; przeszo jest po jednej stronie, przyszo po drugiej, a obie widziane s wprost naprzeciwko osoby. Drugi rodzaj to w czasie (lub czas arabski) linie czasu przebiegaj Z tyu do przodu, tak e jedna cz (zazwyczaj przeszo) pozostajc Z tyu, jest niewidoczna; aby j zobaczy musisz odwrci gow. Ludzie z orientacj typu przez czas maj cig, linearn ide czasu. Oczekuj oni dokadnego przestrzegania terminw i sami ich dotrzymuj.

Jest to wizja czasu dominujca w wiecie biznesu. Czas to pienidz. Ludzie z orientacj typu przez czas s rwnie czciej skonni do organizowania swojej przeszoci w formie oddzielonych, pozostajcych W dysocjacji, obrazw. Ludzie z orientacj typu w czasie nie korzystaj z przeszoci, a przyszo rozpociera si na wprost przed nimi. Trwaj zawsze w czasie teraniejszym, przez co dotrzymywanie terminw, spotkania w biznesie czy punktualno s dla nich mniej wane ni dla ludzi z orientacj typu przez czas. Pozostaj w asocjacji ze swoimi liniami czasu i wiksze jest prawdopodobiestwo, e tak samo przechowywa bd wspomnienia. Ten model orientacji czasowej jest powszechny na wschodzie, Szczeglnie w krajach arabskich, gdzie terminy w biznesie traktowane s w sposb bardziej pynny ni na Zachodzie. Ta skonno bywa bardzo irytujca dla zachodnich biznesmenw. Przyszo jest postrzegana raczej jako seria nastpujcych po sobie chwil obecnych, wic potrzeba Pilnoci przestaje by konieczna. Czas teraniejszy, w ktrym musimy rozwiza nasze sprawy, wydua si.

Podsumowanie gwnych rnic pomidzy orientacjami: przez czas w czasie Zachd Wschd z lewa do prawa z tyu do przodu przeszo/teraniejszo/przyszo czas jest teraz z przodu nie wszystko z przodu uporzdkowana egzystencja czas jest elastyczny wspomnienia zazwyczaj w dysocjacji wspomnienia zazwyczaj w asocjacji plan zaj wany plan zaj nie tak wany trudniej y chwil atwa koncentracja na teraniejszoci

CZAS W MOWIE Jzyk oddziauje na umys. Reagujemy na niego na poziomic niewiadomoci. Sposb mwienia o wydarzeniach programuje to, jak reprezentujemy je w naszych mylach i jak na nic nastpnie odpowiemy. Badalimy ju pewne konsekwencje mylenia przy uyciu nominalizacji, kwantyfikatorw oglnych, modalnych operatorw i innych tego rodzaju wzorcw nawet uycie czasw teraniejszego, przeszego czy przyszego nic jest bez znaczenia. Pomyl teraz o tym, jak ostatnio s p a c e r o w a e . Forma tego zdania najprawdopodobniej sprawia, e mylisz ruchomymi, zasocjowanymi obrazami. Gdybym powiedzia: Pomyl o tym, jak ostatnio o d b y e s p a c e r zapewne wytworzyby sobie nieruchomy, zdysocjowany obraz. Forma sowna pozbawia go ruchu. A przecie oba zdania mwi o tym samym. Teraz pomyl o tym, jak odbdziesz spacer. Wci w dysocjacji. I wreszcie o tym, jak bdziesz spacerowa. Ponownie twoja idea najprawdopodobniej wyraa si bdzie w ruchomych zasocjowanych obrazach. T e r a z mam zamiar poprosi ci, aby przenis si w odleg przyszo i myla o jakim przeszym wydarzeniu, ktre dla nas jeszcze nie nastpio. Trudne? Wcale nie. Przeczytaj nastpne zdanie. Pomyl o tym, jak kiedy bdzie, gdy wanie odbdziesz s p a c e r. Teraz przypomnij sobie, gdzie faktycznie jeste. Wpywasz na innych i orientujesz ich w czasie tym, co mwisz. Wiedzc to, masz moliwo wyboru, jak chcesz na nich oddziaywa. Nie moesz tego nie robi. Kada komunikacja wywiera wpyw. Czy jest to to, co chciae osign? Czy suy to twoim celom? Wyobra sobie penego lku pacjenta odwiedzajcego dwch rnych terapeutw. Pierwszy mwi: A zatem czue si niespokojny. Czy tak wanie si czue? Drugi powie: A zatem czujesz si niespokojny. Jakie rzeczy mog wywoa to uczucie niepokoju? Pierwszy pozwoli swojemu pacjentowi spojrze na dowiadczenie niepokoju w dysocjacji, przenoszc je w przeszo. Drugi, przeciwnie, narzuci spojrzenie w asocjacji i dodatkowo zaprogramowa go na przysze przeywanie. Nie mam adnych wtpliwoci, z ktrym terapeut wolabym mie do czynienia. Jest tylko przykad pokazujcy, jak oddziaujemy naszymi sowami na innych w sposb, ktrego zazwyczaj jestemy niewiadomi. Teraz zatem, gdy mylisz o tym, jak elegancka i efektywna moe by twoja komunikacja i spogldasz wstecz z tymi zasobami na to, co zwyke robi, zanim si nie zmienie jak to byo, by kiedy takim i jakie kroki podje, aby si zmieni gdy tak tu teraz siedzisz z ksik w rkach?

ROZDZIA 7 KONFLIKT I SPJNO Wszyscy yjemy w tym samym wiecie, poniewa jednak tworzymy jego rne modele, rodz si pomidzy nami konflikty. Dwoje ludzi moe patrze na te same wydarzenia, moe sysze te same sowa, lecz nadawa im bdzie zupenie inne znaczenia. Te rnorodne modele i znaczenia tworz bogactwo pluralizmu ludzkich wartoci, polityki, religii, zainteresowa i motywacji. Rozdzia ten zajmuje si negocjacjami i spotkaniami, ktrych celem jest pogodzenie sprzecznych interesw. Wiele z przedstawionych metod zostao z powodzeniem zastosowanych w wiecie biznesu. Najwaniejsze elementy naszych map to przekonania i wartoci, ktre ksztatuj nasze ycie i nadaj mu sens. Kieruj one tym, co robimy, i mog wywoa konflikt z innymi ludmi. Wartoci okrelaj, co jest dla nas wane; konflikty zaczynaj si, jeli utrzymujemy, e to, co wane dla nas, powinno by take wane dla innych. Czasami uznawane przez nas wartoci powoduj, e musimy dokonywa nieatwych wyborw. Czy powinienem okama przyjaciela? Czy przyj nudn prac z wiksz pensj, czy te zdecydowa si na ciekaw, lecz pozbawion satysfakcji finansowej? Rne czci nas samych ucieleniaj rne nasze wartoci, podaj za rnymi korzyciami, wyraaj rne intencje i w efekcie wchodz w konflikty. Nasza zdolno do zmierzania do celu w znacznym stopniu uzaleniona jest od tego, czy potrafimy jedna i kreatywnie zarzdza naszymi rnorodnymi czciami. Rzadko jestemy zdolni z caego serca lub cakowicie spjnie zaangaowa si w jaki cel, a im on wikszy tym wicej czci naszej osobowoci angauje, zwikszajc moliwo wywoania konfliktw. Mielimy ju do czynienia z szeciostopniow technik przeramowania, a w nastpnym rozdziale dalej zastanawia si bdziemy, jak rozwizywa tego typu wewntrzne konflikty. Wewntrzna spjno daje si i osobow moc. Jestemy zgodni, gdy wszystkie nasze werbalne i pozawerbalne zachowania wspieraj nas w deniu do celu. Wszystkie czci naszej osobowoci pozostaj w harmonii i mamy wolny dostp do naszych zasobw. Mae dzieci prawie zawsze s spjne. Gdy czego chc, pragn tego caym sob. Stan harmonii nie oznacza jednak, e wszystkie czci graj t sam melodi. W orkiestrze, gdy wszystkie instrumenty graj razem, caociowe brzmienie jest czym wicej ni to, co mona wydoby z pojedynczego instrumentu, i ta wanie rnorodno decyduje o kolorycie, piknie i harmonii muzyki. Jeli zatem jestemy spjni, nasze przekonania, wartoci i zainteresowania dziaaj razem i daj nam energi do zdania do celu. Gdy podejmujesz decyzj i jeste w tym spjny, wiesz, e moesz posuwa si naprzd, majc wszelkie szanse na sukces. Powstaje jeszcze pytanie, w jaki sposb wiesz, e jeste spjny. Oto proste wiczenie dla zidentyfikowania twojego wewntrznego sygnau spjnoci: IDENTYFIKACJA SYGNAU SPJNOCI (congruence*) Przypomnij sobie czas, gdy rzeczywicie czego pragne. Jakie specjalne potraktowanie, jaki prezent czy dowiadczenie, ktrego rzeczywicie wyczekiwae. Gdy o tym mylisz, gdy przeywasz w asocjacji to dowiadczenie, moesz zacz rozpoznawa, jakie to uczucie by spjnym. Oswj si z tym uczuciem, by w przyszoci mogo posuy ci do rozpoznania, czy jeste spjny wobec jakiego celu. Zauwa, jak si czujesz, i rozpoznaj submodalnoci tego dowiadczenia. Czy znajdujesz jakie wewntrzne odczucia, obrazy i dwiki, ktre mog niepodwaalnie okreli ten stan?

Niezgodno to przekaz mieszany jak le nastrojony instrument w orkiestrze czy plama koloru nie pasujca do caoci obrazu. Wymieszane wewntrznie informacje tworzy bd niejednoznaczny dla drugiej osoby przekaz, czego rezultatem bdzie zamt i sabotowanie wasnych wysikw. Gdy stajesz przed decyzj i nie jeste wobec niej spjny, odbierasz tym samym bezcenn informacj od swojej niewiadomoci. Sugeruje ona, e kontynuacja nic bdzie rzecz rozsdn i e teraz jest czas, aby wszystko przemyle, aby zebra wiksz ilo informacji, stworzy inne moliwe wybory, czas na penetracj innych celw. Pytanie, na ktre trzeba teraz odpowiedzie to: Jak pozna, e wanie jestem niespjny? Wykonaj nastpujce wiczenie, aby podnie swoj wiadomo sygnau niespjnoci. IDENTYFI KACJA SYGNAU NIESPJNOCI (incongruence*) Pomyl o chwili, gdy ogarny ci wtpliwoci odnonie do jakiego planu. Moge czu, e to dobry pomys, ale co ci mwio, e mog by problemy. Moe nawet robie ju co konkretnego a wci miae to uczucie niepewnoci. Gdy mylisz o swoich zastrzeeniach, pojawia si pewne odczucie w jednej z czci twojego ciaa, moe jaki szczeglny obraz czy dwik, ktre pozwala ci zorientowa si, e nie jeste w peni zaangaowany. To wanie jest sygna niespjnoci. Zapoznaj si z nim, to twj dobry przyjaciel, moe zaoszczdzi ci sporo pienidzy. Moesz sprawdzi to dla wielu innych dowiadcze, ktrych wiesz, e zwizane byy z wtpliwociami czy zastrzeeniami. Zdolno do rozpoznania w sobie niespjnoci pozwoli ci unikn wielu bdw. Sprzedawca uywanych samochodw ma kiepsk reputacj, jeli chodzi o jego spjno wewntrzn. Niespjno ujawnia si take w jzykowych pomykach freudowskich. Rozpoznawanie niespjnoci u innych jest niezwykle istotne, jeli chcesz wsppracowa z innymi z wyczuciem i efektywnie. Nauczyciel wyjaniajcy jak ide moe pyta ucznia, czy go zrozumia. Ten moe odpowiedzie tak, ale ton jego gosu i wyraz twarzy bdzie zaprzecza temu twierdzeniu. Sprzedawca, ktry nie rozpoznaje i nie reaguje na niespjno u klienta, rzadko kiedy zrealizuje sprzeda, a jeli nawet to si chwilowo uda, wywoa u niego poczucie alu, ktre uniemoliwi dalsze kontakty. WARTOCI (values*) I KRYTERIA Uznawane przez nas wartoci silnie oddziauj na to, czy jestemy spjni wzgldem naszych celw. Wartoci uosabiaj to, co dla nas istotne, i wsparte s przez przekonania. Przyswajamy je, podobnie jak przekonania z naszych dowiadcze i na drodze modelowania przez rodzicw i przyjaci. Wartoci zwizane s z nasz tosamoci, darzymy je troskliw uwag; tworz fundamentalne zasady, wedug ktrych yjemy. Dostarczaj nam motywacji i ukierunkowania, s wanymi punktami odniesienia stolicami na naszej mapie wiata. Najbardziej trwae i wpywowe wartoci to te, ktre zostay swobodnie wybrane, nie narzucone. Zostay one przyjte ze wiadomoci konsekwencji, jakie z nimi si wi i nios ze sob wiele pozytywnych uczu. Pomimo to wartoci zazwyczaj pozostaj niewiadome i rzadko kiedy analizujemy je w sposb cakowicie otwarty. Aby awansowa w jakiej firmie, musimy pozna wartoci, ktre ona preferuje. Jeli te za s rne od naszych, prowadzi to moe do niespjnoci. Przedsibiorstwo moe zatrudnia pracownika tylko poowicznie, jeli ten uznaje inne wartoci. NLP uywa sowa kryteria, aby okreli te wartoci, ktre s istotne w jakim konkretnym kontekcie. Kryteria s mniej oglne i maj mniejszy zasig ni wartoci. S

powodami, dla ktrych co robimy, i tym, co z naszej pracy chcemy uzyska. Zazwyczaj s nominalizacjami, takimi jak dobrobyt, sukces, rado, zdrowie, ekstaza, mio, wiedza itd. Nasze kryteria decyduj o tym, dlaczego pracujemy, dla kogo pracujemy, kogo polubiamy (jeli w ogle kogo), w jaki sposb utrzymujemy relacje z ludmi i gdzie yjemy. One okrelaj, jakim samochodem jedzimy, jakie ubrania kupujemy i gdzie wybieramy si na obiad. Dopasowanie si do czyich wartoci czy kryteriw tworzy bardzo dobry kontakt. Jeli bdziesz dopasowywa si fizycznie, a zlekcewaysz wartoci, masz mae szanse na utrzymanie kontaktu. Dopasowanie si do wartoci innych ludzi nie oznacza, e si z nimi zgadzasz, ale e okazujesz im szacunek. Wydobywanie kryteriw Sporzd list dziesiciu najwaniejszych uznawanych przez ciebie wartoci. Moesz zrobi to sam albo z pomoc przyjaciela. Ustal odpowiedzi na takie pytania jak: Co jest dla mnie wane? Co naprawd mnie motywuje? Co musi by dla mnie prawdziwe? Kryteria i wartoci musz by wyraone pozytywnie. Unikanie choroby mogoby by podan wartoci, ale bdzie lepiej sformuowa to jako pragnienie dobrego zdrowia. Moesz odkry, e jest to cakiem atwe w przypadku wartoci, ktre ci motywuj. Kryteria zazwyczaj s nominalizacjami i potrzebujesz metamodelu, aby je rozwika. Co oznaczaj one w realnych, praktycznych kategoriach? Sposobem na ustalenie tego jest zapytanie o oznaki, ktre pozwol ci stwierdzi, czy spenie swoje kryteria. Nie zawsze ustalenie odpowiedzi bdzie atwe, ale pytanie brzmi: W jaki sposb bdziesz wiedzia, e je osigne? Jeli jednym z twoich kryteriw jest nauka, zastanw si, czego masz zamiar si uczy i w jaki sposb. Jakie masz moliwoci? W jaki sposb bdziesz wiedzia, e czego si nauczye? Czy bdzie to uczucie? Zdolno zrobienia czego, czego przedtem nie potrafie zrobi? Te konkretyzujce pytania s bardzo cenne. Kryteria maj, bowiem skonno do rozpywania si we mgle, gdy dojdzie do kontaktu z prawdziwym wiatem. Gdy ju ustalisz, co te kryteria rzeczywicie dla ciebie znacz, moesz zapyta, czy s realistyczne. Jeli przez sukces rozumiesz piciocyfrowe wynagrodzenie (w nowych zotych!), ferrari, dom w miecie, drugi dom na wsi i ciekaw prac, a wszystko to przed twoimi nastpnymi urodzinami, moesz by niele rozczarowany. Rozczarowanie, jak mawia Robert Dilts, wymaga uprzedniego stosownego planu. Jeli chcesz by bardzo rozczarowany, musisz mie wybujae fantazje na temat tego, co powinno si wydarzy. Kryteria s niejasne i mog by odmiennie interpretowane przez rnych ludzi. Przykadem moe by dobrze mi znana para. Dla niej kompetencja znaczya, e faktycznie wykonaa z powodzeniem jakie zadanie. Byo to kryterium czysto opisowe i o niewielkim znaczeniu. Dla niego, kompetencja oznaczaa uczucie, e mg wykona jakie zadanie, jeli skierowa na nie swoj uwag. Poczucie kompetencji dawao mu w ten sposb wiadomo wasnej wartoci i byo wysoko cenione. Gdy ona nazywaa go niekompetentnym, on czu si bardzo dotknity. Tak byo, dopki nie zrozumia, co waciwie ma na myli. Sposb, w jaki rni ludzie postrzegaj kryterium mskiej i kobiecej atrakcyjnoci, jest si, ktra porusza wiat.

HIERARCHIA KRYTERIW Jednym z uyteczniejszych posuni bdzie uwiadomienie sobie relatywnej wanoci naszych kryteriw. Wobec tego, e kryteria s zwizane z kontekstem, te, ktre zastosujesz w swojej pracy, bd inne ni te, ktre obowizywa bd w twoich relacjach z innymi ludmi. Moemy zastosowa analiz kryteriw do takiego zagadnienia, jak zaangaowanie w jak prac lub w jak grup ludzi. Oto wiczenie, ktre pozwoli ci przeanalizowa wystpujce w tym przypadku kryteria: 1. Przypumy, e zaangaowae si w jak grup. Co musiaoby by prawdziwe, aby j porzuci? Znajd jak warto lub kryterium, ktre spowodowayby twoje odejcie. Nie posuwaj si na pocztku do skrajnych sytuacji, poszukaj czego, co bdzie najblisze. 2. Zapytaj si nastpnie, co musiaoby by prawd, aby zosta, nawet jeli zachodziby przypadek z punktu 1 . Poszukaj kryterium, ktre przewayoby to, co odkrye w punkcie 1. 3. Zastanw si raz jeszcze, co spowodowaoby twoje odejcie pomimo spenienia warunkw przedstawionych w punkcie 2. Poszukaj waniejszego kryterium. 4. Kontynuuj, dopki nie moesz ju posuwa si dalej, dopki nie znajdziesz si w takiej sytuacji, e nic nie moe ci zatrzyma, jeli zostao naruszone twoje ostatnie kryterium n. Z pewnoci odkryjesz ciekawe rzeczy po drodze od kryterium 1 do n. Moemy uywa kryteriw w rnoraki sposb. Po pierwsze, czsto zdarza si, e robimy rzeczy dla bahych powodw, ktre nie w peni wyraaj nasze wartoci. Jednoczenie w innej sytuacji, mimo e czujemy niejasn potrzeb zrobienia czego, nigdy do tego nie dochodzi, poniewa inne, waniejsze kryteria staj nam na drodze. To kieruje nas z powrotem do rozwaa nad celami z pierwszego rozdziau. Nasz aktualny cel moe wymaga odniesienia do celu nadrzdnego, ktry jest wystarczajco motywujcy ze wzgldu na stojce za nim waniejsze kryteria. Kryteria dostarczaj celom energii. Jeli moesz uczyni co dla siebie znaczcym, doczajc do tego istotne kryteria, wwczas moesz oczekiwa, e przeszkody znikn. Przypumy, i sdzisz, e byoby dobrym pomysem zabra si za regularne wiczenia, aby utrzyma sprawno fizyczn. Jednak dni pyn i nic z tego nie wychodzi, poniewa nie moesz znale czasu. Kojarzc regularne wiczenia z atrakcyjnym wygldem i ze zdobyciem dodatkowej energii do uprawiania ulubionego sportu, zapewne zdobdziesz znacznie wiksz motywacj i bdziesz mg pokona czasowe ograniczenia okae si, e znajdziesz czas. Zazwyczaj mona znale czas na to, co rzeczywicie chcemy robi. Nie mamy natomiast czasu na rzeczy, ktre nie motywuj nas w sposb wystarczajcy. Sposb, w jaki mylisz o swoich kryteriach, ma struktur submodaln. Najwaniejsze z nich bd reprezentowane w formie duych, jasnych i bliskich obrazw, gonych dwikw albo silnych odczu, zlokalizowanych w jakiej czci ciaa. Jakie s submodalnoci twoich kryteriw i w jaki sposb wiesz, ktre s dla ciebie wane? Nie ma zasad, ktre obowizywayby w kadym przypadku. Warto jest wic zbada to zagadnienie dla siebie samego.

KROKI W GR I KROKI W D Moesz zacz zajmowa si jak drobn spraw, ale jeli poczysz j Z wanymi kryteriami, bardzo szybko wyniesiona zostanie na sam szczyt twej uwagi. Bdziesz umotywowany do jej wykonywania, bdziesz myla o niej w submodalnociach, ktre wywoaj poczucie nieodzownoci, koniecznoci. To, jak wiemy ze sob wydarzenia i idee, formuje substancj naszej mapy, drogi pomidzy miastami. Rozumienie jakiego zagadnienia nie oznacza tylko posiadanie informacji, ale i poczenie ich z innymi czciami naszej mapy. Gdy zajmujemy si rozmiarami naszych celw, wiemy mae z wikszymi, aby doda im energii, a due rozkadamy na szereg mniejszych, aby atwiej sobie z nimi poradzi. Jest to przykad oglniejszej techniki znanej w NLP jako kroki (chunking* albo stepping*). Angielski termin chunking pochodzi ze wiata komputerowego i oznacza rozoenie informacji na bity. Aby wykona krok w gr, musimy przej od tego, co szczegowe, do tego, co oglne, od czci do caoci. Kroki w d to kierunek odwrotny, od ogu do szczegu, od caoci do czci. Idea jest prosta. We dla przykadu przedmiot codziennego uytku taki jak krzeso. Aby wykona krok w gr, na wyszy poziom, mgby zapyta: Czego jest to przykad (egzemplarz)? Odpowied moe brzmie: Jest to rodzaj mebla. Inne moliwe pytanie to: Czego jest to cz? I odpowied: Kompletu mebli kuchennych. Aby wykona krok w d, pytasz: Jaki jest specyficzny przykad przedmiotu Z klasy obiektw znanych jako krzesa? Odpowiedzi moe by: Fotel. Wyszy poziom zawsze obejmuje to, co jest na poziomie niszym. Moliwe jest rwnie wykonanie kroku w bok i zapytanie: Jaki jest inny przykad tej klasy obiektw Boczny krok od krzesa moe da odpowiedz: St, od fotela: Leak. Taki krok zawsze zdeterminowany jest tym, co lokujemy na poziomie wyszym. Nie moesz zapyta o inny przykad, dopki nie wiesz, czego jest to przykad.

Metamodel wykorzystuje ide krokw; penetruje on kierunek w d ,czynic mysi coraz bardziej konkretn. Model Miltona kieruje si w gor, na coraz bardziej oglny poziom, tak aby obj wszystkie przykady lece poniej. Jeli kto poprosi ci o napj i podasz mu kaw moe si okaza, e chcia lemoniad. Zarwno kawa, jak i lemoniada s napojami. Potrzebujesz bardziej konkretnych informacji. Kroczenie w d zmierza do specyficznych, zmysowo okrelonych faktw wiata rzeczywistego. (Ja chc 50ml lemoniady Sprite w wysokiej szklance, o temperaturze 5C, z trzema kostkami lodu, wstrznit, nie zamieszan). Kroczenie w gr prowadzi ewentualnie do celw i kryteriw, jeli na wyszym poziomie zaczniesz pyta dlaczego.

arty, oczywicie, robi wielki uytek z takich krokw i nagle, na szczycie, zaskakujco zmieniaj zasady. Ludzie cz rzeczy w prze dziwny i tajemniczy sposb (w kadym razie z punktu widzenia naszych map wiata). Nie zakadaj, e posuguj si przy tym takimi samymi zasadami jak ty. Nie zakadaj, e znasz cakowicie ich zasady. Jak w zabawie w guchy telefon z kadym kolejnym krokiem oddalasz si coraz bardziej od miejsca, w ktrym mylisz, e si znajdujesz. Oto wiczenie w wykonywaniu krokw na rne sposoby. Kawa moe by czona z wyszczeglnionymi rzeczami w rny sposb. W pierwszym przypadku, kawa i herbata nale do bardziej oglnej klasy zwanej napojami. Sprbuj znale odmienny krok w gr dla kadej z par:

1. Kawa i herbata napoje. 2. Kakao i kawa. 3. Klinika i kawa. 4. Amfetamina i kawa. 5. Furosemid i kawa. (Odpowiedzi znajdziesz na kocu rozdziau). Moliwe jest zatem, e skierujesz si w bok i dotrzesz w zupenie inne miejsce Przypomina to czsto cytowan ide ze w wiecie ktry staje si globaln wiosk, sze relacji osobowych doprowadzi ci do dowolnej osoby (Ja znam Jacka ktry zna Zosi ktra zna Zuzann ktra zna Jakuba itd.) Jeszcze raz zatem okazuje si, e znaczenie zaley od kontekstu. Poczenia, jakich dokonujemy, s istotne. Mury stoj nie tyle dziki cegom, co dziki zaprawie, ktra je czy. To co jest dla nas wane i to jak czymy idee, odgrywa du rol w spotkaniach, negocjacjach i sprzeday. METAPROGRAMY (metaprograms*) Metaprogramy to filtry percepcji, ktre stosujemy w sposb nawykowy. Istnieje tak wiele informacji na ktre moglibymy reagowa ze wikszo z nich pomijamy, poniewa nasza wiadoma uwaga ograniczona jest do maksimum dziewiciu elementw. Metaprogramy to wzorce okrelajce, ktre informacje zostan uwzgldnione. Pomyl na przykad o szklance penej wody. Wyobra sobie teraz ze wypijasz poow. Czy szklanka jest w poowie pena, czy w poowie pusta? Jest to oczywicie kwestia punktu widzenia. Niektrzy ludzie zauwaaj to co pozytywne w danej sytuacji, co w niej jest, a inni to, czego brakuje. Oba spojrzenia s uyteczne, ale kada osoba faworyzowa bdzie jedno podejcie. Metaprogramy stosujemy w sposb systematyczny i nawykowy i zazwyczaj nie zastanawiamy si nad nimi dopki su nam w wystarczajcym stopniu. Moemy korzysta z tych samych dla rnych sytuacji, ale mao jest osb konsekwentnych w swych nawykach, wic due jest prawdopodobiestwo zmiany metaprogramu wraz ze zmian kontekstu To co przyciga nasz uwag w czasie pracy moe by rne od tego czemu powicamy uwag w domu. Metaprogramy filtruj zatem wiat pomagajc nam stworzy nasze wasne mapy u innych osb moesz je rozpozna zarwno poprzez jzyk, jak i zachowanie. Poniewa metaprogramy filtruj dowiadczenie, a te znajduj odzwierciedlenie w jzyku, pewne wzorce jzykowe staj si charakterystyczne dla okrelonych metaprogramw. Metaprogramy s wane w kluczowych obszarach motywacji i podejmowania decyzji. Dobry rozmwca ksztatuje swj jzyk tak, aby pasowa do modelu wiata drugiej osoby. Uywa jzyka, ktry zgadza si z jej metaprogramem, zmienia uprzednio form informacji i upewnia si, e bdzie ona moga j atwo zrozumie. To pozostawia jej wicej energii na podjcie decyzji i umotywowanie si. Gdy bdziesz czyta przedstawione dalej metaprogramy, moesz zorientowa si, e w kadym przypadku sympatyzujesz z jakim podejciem. Moesz nawet dziwi si, jak jest moliwe, e kto myli inaczej. Jest to sygna wskazujcy na te metaprogramy, ktrych sam uywasz. Z dwch ekstremalnych wzorcw wystpujcych w ramach tego samego metaprogramu, jeden zapewne bdzie taki, e nie bdziesz w sta nie go zaakceptowa lub zrozumie. Ten drugi bdzie wanie twoim wasnym. Istnieje wiele wzorcw, ktre mog zosta zaklasyfikowane jako metaprogramy i rne ksiki z dziedziny NLP kad nacisk na rne modele. Tutaj przedstawiamy najbardziej uyteczne. Nie wiemy z nimi adnej oceny wartociujcej. adne z nich nie s

same w sobie lepsze czy waciwsze. Wszystko zaley od kontekstu i od celu, do jakiego zmierzamy. Niektre z modeli dziaaj najlepiej przy pewnym okrelonym typie zada. Najbardziej stosowne pytanie brzmi: Czy moesz dziaa w sposb najbardziej odpowiedni dla zadania, ktrego si podje? Przegld waniejszych metaprogramw Proaktywny/reaktywny Pierwszy metaprogram dotyczy dziaania. Osoba p r o a k t y w n a inicjuje dziaanie, wchodzi w co zdecydowanie i poda do przodu. Nie czeka, a inni na co si zdecyduj. Osoba r e a k t y w n a czeka, a inni podejm dziaanie albo czeka na waciwy moment. Moe potrzebowa dugiego czasu na podjcie decyzji lub nigdy waciwie nie zdecyduje si na dziaanie. Osoba proaktywna ma tendencj do uywania kompletnych zda z osobowym podmiotem (rzeczownikiem lub zaimkiem), aktywnym czasownikiem i przedmiotem operacji. Na przykad: Ja mam zamiar spotka si z dyrektorem. Osoba bierna ma tendencj do uycia czasownikw biernych i niekompletnych zda. Jest rwnie wiksze prawdopodobiestwo usyszenia od niej zda warunkowych i nominalizacji. Na przykad: Czy byaby taka okazja, aby zaaranowa spotkanie z dyrektorem? Nawet przy tak krtkim omwieniu moemy znale wiele moliwoci wykorzystania tego wzorca. Osoba proaktywna motywowana jest przez wyraenia typu: zrb to, zdobd to czy czas zabra si za dziaanie. W sklepie czciej jest skonna na zakup i szybciej podejmuje decyzje. Osoba reaktywna najlepiej reagowa bdzie na stwierdzenia typu: poczekaj, przeanalizujmy to, pomyl o tym, zobaczmy, co inni o tym sdz. Mao ludzi realizuje te wzorce w tak ekstremalny sposb. U wikszoci spotykamy mieszanin obu podej. Ku/od Drugi wzorzec dotyczy motywacji i wyjania, na czym ludzie ogniskuj swoj uwag. Osoby stosujce metaprogram ku pozostaj skoncentrowane na swoich celach. Osoby stosujce metaprogram od atwo rozpoznaj problemy i wiedz. czego unika; dla nich jest jasne, czego nie chc. Trudno moe im natomiast sprawia okrelenie dobrze uformowanego celu. Przypomnij sobie stary dylemat w biznesie, edukacji czy wychowaniu zastosowa metod kija czy marchewki? Posuy si zacht czy grob? Odpowied oczywicie brzmi: zaley kogo chcesz motywowa. U ludzi z metaprogramem ku energi wyzwoli cel lub nagroda. Ludzi z metaprogramem od natomiast motywuj problemy lub niebezpieczestwo kary. Dowodzenie, ktre podejcie jest generalnie lepsze, mija si z celem. Wzorzec ten atwo zidentyfikowa po jzyku, jakiego dana osoba uywa. Czy mwi o tym, czego chce, co osigna, co zyskaa? A moe opowiada o sytuacjach, ktrych chce unikn albo o problemach do rozwizania? Osoby z metaprogramern ku s najlepsze w takiej pracy, ktra zakada osiganie celw. Ludzie z metaprograrnem od s doskonali w znajdowaniu bdw i wietnie sprawdzaj si na przykad w kontroli jakoci. Krytycy literaccy, krytycy sztuki maj zazwyczaj siln orientacj od, czego dowiadczyo wielu artystw.

Wewntrzny/zewntrzny Wzorzec ten okrela, skd ludzie czerpi swoje standardy. Osoby wewntrzne maj swoje standardy zinterioryzowane i uywaj ich do oceny aktualnego kierunku dziaania oraz do podejmowania decyzji. Posuguj si swoimi wasnymi standardami w procesach porwnawczych i decyzyjnych. W odpowiedzi na pytanie: .W jaki sposb wiesz, e wykonae dobr robot? zazwyczaj usyszymy od nich co w rodzaju: Po prostu wiem. Osoba o orientacji wewntrznej przyjmuje informacje, ale nalega bdzie na oparcie decyzji na jej standardach. Przy silnym tego typu nastawieniu bdzie kwestionowa czyje decyzje, nawet jeli s dla niej dobre. Osoba zewntrzna potrzebuje innych, aby wspierali jej standardy i kierunki dziaania. Wie, e praca jest dobrze wykonana, jeli kto jej to powie. Osoby o orientacji zewntrznej potrzebuj zewntrznych standardw. Bd ci pyta o twoje kryteria. Sprawiaj wraenie, jakby miay trudno z podejmowaniem decyzji. Osoby o orientacji wewntrznej z trudnoci akceptuj czyje kierownictwo. Maj wiksz szans na prowadzenie udanego biznesu i pociga ich praca na wasn rk. Maj ma potrzeb zewntrznego nadzoru. Osoby o orientacji zewntrznej potrzebuj kierowania i nadzoru. Krytena okrelajce ich sukces musz pochodzi z zewntrz, w przeciwnym wypadku nie bd pewne, e wykonay prac dobrze. Jednym ze sposobw identyfikacji tego metaprogramu jest postawienie pytania: .W jaki sposb b wiedzia, e dobrze wykonae swoj prac? Ludzie o orientacji wewntrznej powiedz ci, e ocenili to sami. Osoby o orientacji zewntrznej wska na potwierdzenie pochodzce od innych osb. Opcje/procedury Wzorzec ten jest wany w biznesie. Ludzie nastawieni na o p c j e chc mie moliwo wyboru. Bd waha si przed postpowaniem wedug cile okrelonych zasad. Ludzie nastawieni na p r o c e d u r y s dobrzy w realizacji okrelonego schematu dziaa, lecz niezbyt dobrzy w ich rozwijaniu; bardziej s zainteresowani tym jak co robi ni tym, dlaczego mieliby to robi. Kieruj si czsto oglnym przekonaniem, jakoby istnia jaki waciwy sposb wykonania czego. Z pewnoci nie bdzie dobrym pomysem zatrudnienie takiej osoby do opracowania alternatywnego programu dla obecnego systemu. Podobnie nie bdzie rozsdne zatrudnienie osoby nastawionej na opcje w pracy, w ktrej sukces zaley od cisego przestrzegania szczegowej procedury. Nie bdzie ona czua si dobrze w tak sformalizowanych zadaniach. Moe odczuwa wewntrzny przymus bycia kreatywnym. Moesz rozpozna ten metaprogram, pytajc: Dlaczego wybrae swoj aktualn prac? Ludzie nastawieni na opcje podadz powody, dla ktrych zrobili to co zrobili. Ludzie trzymajcy si procedur opowiedz, jak doszo do tego, e robi to, co robi podadz fakty. Bd odpowiada tak, jakby pytanie brzmiao: Jak...? Pierwsi reagowa bd na otwarte idee, poszerzajce ich moliwoci, drudzy na pomysy oferujce jasn, precyzyjn ciek dziaania. Oglny/konkretny Ten wzorzec dotyczy przedstawionej wczeniej idei krokw. Ludzie o nastawieniu oglnym wol spoglda na duy obraz rzeczywistoci. Czuj si najlepiej, majc do czynienia z wikszymi elementami informacji. Mysi oglnie. Osoba o nastawieniu konkretnym woli mae elementy informacji, kieruje si od maych do duych czci, czuje si wic dobrze, majc do czynienia z sekwencjami wydarze i zada. W skrajnym przypadku

bdzie moga zajmowa si tylko nastpnym krokiem w danej sekwencji. Ludzie tacy bd mwi o krokach i ich kolejnoci i dawa precyzyjne opisy. Maj skonno do wyszczeglniania i uywania poprawnych nazw. Osoba o nastawieniu oglnym, jak mona si tego spodziewa, stosuje generalizacje. Moe opuszcza jakie kroki w sekwencji dziaa, utrudniajc podanie za ni. Postrzega kompletn sekwencj raczej jako cao ni jako seri stopniowych krokw. Osoba taka usuwa wiele informacji. Swego czasu kupiem popularn wtedy zabawk klik-klak. Doczona do niej instrukcja z pewnoci napisana zostaa przez osob o wybitnie generalizujcym spojrzeniu. Informacja brzmiaa: Sta wyprostowany i utrzymujc stabiln rwnowag, wycignij rami. Oddychaj rwnomiernie. Zacznij klika. Ludzie o nastawieniu oglnym s dobrzy w planowaniu i w rozwijaniu strategii. Nastawienie konkretne sprawdza si lepiej w zadaniach bdcych sekwencj drobnych krokw, ktre wymagaj skoncentrowania uwagi na szczegach. Na podstawie jzyka danej osoby moesz okreli, czy myli ona oglnie czy konkretnie; czy przedstawia detale czy obraz caoci. Zgodno/niezgodno Ten wzorzec dotyczy dokonywania porwna. Pewni ludzie zauwaaj w rnych obiektach cechy wsplne. Nazywa si to z g o d n o c i . N i e z g o d n o natomiast to rnice, jakie wychodz na jaw w trakcie porwna. Ludzie takim nastawieniu kieruj sw uwag wanie na rnice i czsto daj si uwika w wymian argumentw. Osoba wraliwa na konkret i na niezgodno bdzie drobiazgowo sprawdza informacje w poszukiwaniu wszelkich niezgodnoci. Jeli mylisz raczej caociowo i nastawiony jeste na zgodno, kto taki moe prdko wyprowadzi ci z rwnowagi. Spjrz poniej na trzy trjkty. Powi chwil, aby odpowiedzie sobie w ciszy na nastpujce pytanie: Jaka relacja wystpuje pomidzy nimi?

Oczywicie nie ma jednej poprawnej odpowiedzi w relacji tej znale mona zarwno elementy podobne, jak i rnice. Rozwaenie tego pytania uzmysawia, e zachodz cztery moliwe sytuacje. Ludzie, ktrzy reaguj na zgodno, ktrzy zauwaaj rzeczy takie same, mogliby powiedzie, e te trzy trjkty s takie same. (I rzeczywicie s). Ludzie tego typu czsto s zadowoleni z tej samej pracy czy tych samych zaj przez wiele lat i dobrzy s w zajciach, ktre zasadniczo nie ulegaj zmianie. Inni ludzie zauwaaj podobiestwo z wyjtkami. Najpierw postrzegaj to, co podobne, a nastpnie rejestruj rnice. Patrzc na rysunek, powiedz, e dwa trjkty s takie same, a jeden jest inny, poniewa zosta odwrcony (zupenie poprawnie). Ludzie tego rodzaju zazwyczaj lubi, gdy zmiany zachodz stopniowo i powoli, a sytuacja w pracy rozwija si w duszym okresie. Gdy ju wiedz, jak wykonywa jak prac, s gotowi zajmowa si ni przez dugi czas i okazuj si dobrzy w wikszoci zada. Uywaj wielu porwna, takich jak: lepszy, gorszy, wicej, mniej. Reaguj na reklam posugujc si sowami lepszy, udoskonalony czy rozwinity. Nastpn kategori tworz ludzie, ktrzy uwraliwieni s na n i e z g o d n o . Powiedzieliby oni, e wszystkie trzy trjkty s rne (znowu poprawnie). Poszukuj oni zmian i ciesz si nimi, czsto zmieniaj prac. Uwag ich przycigaj produkty reklamowane jako nowe lub rne.

S wreszcie ludzie nastawieni na r n i c e z w y j t k a m i. Najpierw zauwaaj rnice, potem podobiestwa. Mogliby powiedzie, e s o trzy rne trjkty, ale dwa odwrcone s w tym samym kierunku. Oczekuj oni zmian i rnorodnoci, ale nie w takim samym stopniu, jak ludzie poprzedniego typu. Jeli zatem chcesz okreli ten rodzaj metaprogramu, zapytaj: Jaka jest relacja pomidzy tymi dwoma rzeczami? Wzorce przekonywania Istniej dwa aspekty sposobu, w jaki osoba zdobywa do czego przekonanie. Pierwszy dotyczy tego, jakim k a n a e m przechodzi informacja, a drugi, jak osoba operuje informacj, gdy ju j uzyska (t r y b). Rozwamy najpierw kana. Co klient musi zrobi, aby przekona si o wartoci produktu? Jakich wiadectw wymaga meneder, aby stwierdzi, e kto jest dobrym pracownikiem? Odpowiedzi na tego rodzaju pytania czsto zwizane s z podstawowym systemem reprezentacji danej osoby. Niektrzy musz z o b a c z y dowody (wizualni). Inni musz u s y s z e je od drugiej osoby. S tacy, ktrzy wol p r z e c z y t a stosowny raport, na przykad ocen i porwnanie rnych produktw sporzdzone przez stowarzyszenie konsumentw. Inni z kolei musz co z r o b i . Mog uywa danego produktu przez duszy czas, aby oceni jego warto albo musz z kim duej popracowa, nim zadecyduj, e jest kompetentny. Pytanie pomocne w okreleniu tego metaprogramu brzmi: W jaki sposb wiesz, e kto jest dobry w swojej pracy? Osoba w i z u a 1 n a musi zobaczy dowody. Osoba s u c h a j c a, musi porozmawia z innymi ludmi, aby zebra informacje. C z y t a j c y musi przeczyta raport albo referencje dotyczce danej osoby. Osoba d z i a a j c a sama musi z kim popracowa, aby przekona si o jego kwalifikacjach. Inn stron tego metaprogramu jest okrelanie sposobu, w jaki ludzie najatwiej ucz si nowych zada. Osoba wizualna uczy si bdzie najszybciej, jeli pokaesz jej, jak zadanie wykona. Osoba suchajca uczy si najlepiej, gdy powiesz jej, co robi. Czytajca uczy si najsprawniej, gdy czyta instrukcj. Dziaajca za przystpujc sama do dziaania. Druga cz tego metaprogramu mwi o tym, jak osoby posuguj si informacj i jak powinna ona by im prezentowana. Niektrzy ludzie wymagaj przedstawienia im czego wiele razy, nim ostatecznie dadz si przekona. Przekonuje ich wic w i e l e p r z y k a d w. Inni nie wymagaj wielu informacji. Wystarczy im kilka faktw, reszt sobie wyobraaj i szybko si decyduj. Czsto przeskakuj do konkluzji na podstawie zaledwie kilku danych. Nazywa si to w z o r c e m a u t o m a t y c z n y m. S te ludzie, ktrzy waciwie nigdy nie zostan przekonani. Przekonuj si tylko do szczeglnego przypadku w szczeglnym kontekcie. Ten przypadek znany jest jako w z o r z e c s t a y. Jutro bdziesz musia ich przekonywa do wszystkiego od nowa, poniewa jutro jest inny dzie. Musisz ich przekonywa za kadym razem. Ostatni grup tworz ludzie, ktrzy wymagaj prezentowania im dowodw przez pewien czas dzie, tydzie i dopiero po tym okresie masz szans zdoby ich zaufanie. Jest to bardzo krtki przegld waniejszych metaprogramw. Pocztkowo rozwinli je Richard Bandier i Leslie Cameron Bandier, a nastpnie zostay przystosowane do uycia w biznesie przez Rodgera Baileya jako profile jzyka i zachowa. Czsto kryteria s rozwaane tak jak metaprogramy. Nie s to jednak wzorce tego typu; s to nasze wartoci i istotne dla nas rzeczy przedstawilimy je wic oddzielnie. Orientacja w czasie rwnie bywa prezentowana jako metaprogram. Niektrzy ludzie bd w czasie, to znaczy w asocjacji ze swoimi liniami czasu. Inni przez czas, to

jest zasadniczo w dysocjacji wobec swych linii czasu. Innym wzorcem czsto przedstawianym jako metaprogram s preferowane pozycje percepcji. Jedni ludzie spdzaj najwicej swego czasu w pierwszej pozycji, w swojej wasnej rzeczywistoci. Inni, bardziej skonni do empatii, wicej czasu bd przebywa w pozycji drugiej. S wreszcie tacy, ktrzy preferowa bd trzeci pozycj. Rne ksiki zawieraj rne listy modelowych metaprogramw. Naley uywa tych. ktre s dla nas uyteczne, a pozostae ignorowa. Pamitaj, e wszystko najprawdopodobniej zmieni si wraz ze zmian kontekstu. Mczyzna wacy dziewidziesit kilogramw bdzie wyjtkowo ciki wrd osb uprawiajcych aerobik. Znajdzie si na jednym kocu skali. Jeli jednak umiecimy go w sali treningowej zapanikw sumo, najprawdopodobniej okae si wrd nich najlejszy, zajmie miejsce na przeciwlegym kocu skali. Osoba, ktra wydaje si wyjtkowo proaktywna, w innym kontekcie moe sta si reaktywna. Podobnie, kto moe by bardzo konkretny w swojej pracy, a w czasie wolnym wykazywa nastawienie oglne. Metaprogramy ulegaj rwnie zmianie wraz ze stanami emocjonalnymi. Osoba moe by bardziej proaktywna w stresie, a raczej reaktywna w sytuacji komfortowej Podobnie jak w przypadku wszystkich innych wzorcw przedstawionych w tej ksice, rozwizaniem jest konkretna osoba. Wzorzec jest tylko map. Metaprogramy nie s innymi sposobami zaszeregowania ludzi. Istotne pytania brzmi: Czy jeste wiadom swojego wzorca? Jakie inne wybory moesz zastosowa? Odpowiedzi mog dostarczy ci uytecznych wskazwek. Ucz si rozpoznawa tylko jeden wzorzec w danym czasie. Ucz si stosowa naraz tylko jeden. Uywaj ich, jeli tylko bd pomocne. Podsumowanie metaprogramw Proaktywny/reaktywny Osoba proaktywna inicjuje dziaanie. Osoba reaktywna czeka na innych, ktrzy podejm dziaanie, i na to, a jakie rzeczy si wydarz. Potrzebuje ona czasu, aby najpierw sprawy przeanalizowa i zrozumie. Ku/od Osoby o orientacji ku koncentruj si na swoich wasnych celach i motywowane s przez ich osignicie. Osoby o orientacji od skupiaj si nie na celach do osignicia, ale na problemach do uniknicia. Wewntrzny/zewntrzny Osoba o orientacji wewntrznej posiada zinterioryzowane standardy i sama decyduje za siebie. Osoba o orientacji zewntrznej bierze standardy z zewntrz i potrzebuje pokierowania i instrukcji pochodzcych od innych osb. Opcje/procedury Ludzie nastawieni na opcje chc mie moliwo wyboru. Ludzie nastawieni na procedury s dobrzy w wykonywaniu cile okrelonych w swej procedurze zada. Nie motywuje ich podejmowanie dziaa; wol realizowa opracowany ju schemat. Oglny/konkretny Ludzie o nastawieniu oglnym czuj si najlepiej, majc do czynienia z duymi elementami informacji. Nie zwracaj uwagi na detale. Ludzie uwraliwieni na konkret koncentruj si na detalach i aby nada sens wikszej caoci, musz rozpozna jej mniejsze elementy.

Zgodno/niezgodno Ludzie uwraliwieni na zgodno zazwyczaj w trakcie porwnywania bd zauwaa elementy podobiestwa. Ludzie nastawieni na niezgodno w tym samym momencie doszukiwa si bd rnic. Wzorce przekonywania 1. Kana: a. wizualny musi zobaczy dowody; b. suchajcy musi wysucha argumentw; c. czytajcy musi je przeczyta; d. dziaajcy musi zacz dziaa. 2. Tryb: a. wiele przykadw musi uzyska informacj wiele razy, zanim si do niej przekona; b. automatyczny potrzebuje tylko fragmentu informacji; c. stay potrzebuje informacji za kadym razem, gdy ma by do czego przekonany, i pozostaje ona wana tylko dla tego przypadku; d. czas wymaga odbioru danej informacji przez okrelony czas. SPRZEDA Ksikami zajmujcymi si psychologi sprzeday mona by ju zapeni cae biblioteki; rozwaamy to zagadnienie pobienie tylko po to, aby pokaza pewne moliwoci, jakie daje zastosowanie idei NLP. Sprzeda jest czsto le rozumiana, podobnie jak reklama. Popularna definicja opisuje reklam jako sztuk neutralizacji ludzkiej inteligencji na czas wystarczajco dugi, aby wydoby od klienta pienidze. W rzeczywistoci celem sprzeday, jak elokwentnie pokazuj to Spencer Johnson i Larry Wilson w swej ksice Jednominutowy sprzedawca, jest pomc ludziom otrzyma to, czego potrzebuj. Im lepiej ludziom w tym pomagasz, tym lepszym bdziesz sprzedawc i odniesiesz wikszy sukces. Wiele idei NLP suy bdzie temu celowi. Pocztkowy kontakt jest wany. Zakotwiczenie zasobw umoliwi ci stanicie twarz w twarz z wyzwaniami w odpowiednio zasobnym stanie. Dobre samopoczucie w pracy pozwoli ci wykonywa j dobrze. Rzutowanie w przyszo moe pomc ci stworzy takie sytuacje i uczucia, jakich potrzebujesz, przez ich uprzednie psychiczne dowiadczenie. Ustalenie dobrze uformowanych celw jest bezcenn umiejtnoci w sprzeday. W rozdziale I stosowae dobrze uformowane kryteria do swoich wasnych celw. Te same pytania, ktrymi tam si posugiwae, mog by uyte, aby pomc innym w jasnym uwiadomieniu sobie, czego chc. Umiejtno ta ma szczeglne znaczenie w sprzeday, gdy moesz usatysfakcjonowa klienta tylko wtedy, gdy wiesz czego potrzebuje. Idea krokw w gr i w d pomoe ci zorientowa si, czego ludzie potrzebuj. Jakie s ich kryteria? Co dla nich jest wane w produkcie? Czy s oni wiadomi celu swoich zakupw i czy moesz pomc im go zrealizowa? Przypominam sobie wasne dowiadczenie. W pobliu mojego miejsca zamieszkania jest bardzo duo sklepw ze sprztem komputerowym. Sklep, ktry robi najlepszy interes, jest raczej may i mieci si nawet troch na uboczu. Jego waciciel zawsze jednak podejmuje prawdziwy wysiek, aby dowiedzie si, czym si zajmujesz i do czego jest ci potrzebny dany sprzt czy oprogramowanie. Chocia nie zawsze osiga on dobry kontakt czasami jego pytania wydaj si zbyt natrtne to uzyskuje pewno, e nie sprzeda ci niczego, co nie byoby ci potrzebne do osignicia twojego celu. Jeli nie ma odpowiedniego sprztu, kieruje

ci do sklepu, w ktrym go znajdziesz. W ten sposb jego biznes ma si zupenie dobrze, pomimo konkurencji ze strony sieci sklepw, ktre zazwyczaj oferuj nisze ceny. Przenoszc to na nasz model, moemy powiedzie, e wykonuje on najpierw kroki w gr, aby dowiedzie si, jakie s kryteria i cele klienta, a nastpnie kroki w d, aby ustali, jakie dokadnie narzdzie jest mu potrzebne. To moe rwnie wymaga wykonania kroku w bok od tego, o co klient pyta pocztkowo. (Gdy ja tam jestem, zawsze tak si dzieje). Kroki w bok s bardzo pomocne przy ustalaniu tego, co klient lubi w produkcie. Jakie s jego dobre punkty? Jakie cechy decyduj o tym, e klient wybiera ten produkt zamiast innego? Taka trzykierunkowa penetracja potrzeb drugiej osoby jest typowa dla wybitnych sprzedawcw. Spjno jest decydujca. Czy sprzedawca uywaby produktu, ktry sprzedaje? Czy rzeczywicie wierzy on w korzyci, ktre wymienia? Niespjno wychodzi na jaw w tonacji gosu i w postawie ciaa, wywoujc opr klienta. OBRAMOWANIE (frame*) Obramowywanie jest terminem NLP okrelajcym sposb nadawania rzeczom rnych znacze poprzez lokowanie ich w rnych kontekstach; w ten sposb na co innego kadziemy nacisk. Istnieje pi uytecznych sposobw obramowywania wydarze. Niektre z nich zostay ju zasygnalizowane przy innych aspektach NLP, ale warto przedstawi je tutaj wprost. Rama celu Chodzi tu o oszacowanie czego w kategoriach celu. Najpierw rozpoznaj swj cel i upewnij si, czy jest dobrze uformowany. Czy jest ujty w sposb pozytywny? Czy pozostaje pod twoj kontrol? Czy jest wystarczajco konkretny i ma odpowiedni wielko? W jaki sposb go rozpoznasz? Czy masz zasoby potrzebne do jego osignicia? W jaki sposb koresponduje on Z innymi twoimi celami? Nastpnie moe okaza si, e potrzebne jest wydobycie celw od innych zaangaowanych w dan sytuacj osb, aby pomc im w jasnym uwiadomieniu sobie, czego chc w ten sposb wszyscy bd mogli posuwa si do przodu. Kolejne zagadnienie to zazbianie si celw (dovetailing outcomes*). Gdy ju masz swj cel i ustalie cele innych osb, moesz przyjrze si, na ile one do siebie pasuj. By moe bd potrzebne negocjacje dotyczce rnic pomidzy nimi. W kocu, utrzymujc cele w umyle, moesz obserwowa, czy posuwasz si w ich kierunku. Jeli nie, musisz zrobi co innego. Rama celu jest jak wyjtkowo uyteczna para okularw, przez ktre moesz spoglda na swoje dziaanie. W biznesie, jeli meneder nie bdzie mia jasnego spojrzenia na swoje cele, nie bdzie mia te solidnej podstawy, na ktrej mgby oprze swoje decyzje i osdzi, czy dziaanie jest skuteczne czy nie. Rama konsekwencji To zagadnienie rwnie zostao przedstawione wprost przy okazji rozwaa o celach, jak rwnie przewija si przez ca ksik. W jaki sposb moje dziaanie pasuje do wikszych systemw rodziny, przyjaci, zainteresowa zawodowych? Czy podejcie to dobrze prezentuje moj caociow integralno istoty ludzkiej? Czy respektuje rwnie integralno innych zaangaowanych osb Spjno jest sposobem w jaki nasza niewiadomo daje zna o moliwych konsekwencjach, i jest warunkiem wstpnym roztropnego dziaania.

Rama oznak Tu koncentrujemy si na jasnych i specyficznych detalach. W jaki dokadnie sposb bdziesz wiedzia, e osigne swj cel? Co bdziesz widzia, sysza i odczuwa? Podejcie to tworzy cz ramy celu, ale czasami warto zastosowa je oddzielnie, szczeglnie w odniesieniu do kryteriw. Rama jak gdyby (as-if frame*) Rama ta jest kreatywnym sposobem rozwizywania problemw. Polega na przyjciu, e jaki fakt nastpi, co pozwala na ustalenie pojawiajcych si moliwoci. Zacznij od sw Jeliby to si stao albo Przyjmijmy e... Istnieje wiele sytuacji, w ktrych moe to okaza si uyteczne. Na przykad jeli wana osoba nie pojawia si na spotkaniu, moesz zapyta Jeli X b y b y tutaj co by zrobi? Jeli kto bdzie zna X dobrze odpowiedz na to pytanie moe by bardzo pomocna. (Zawsze skonfrontuj pniej z X, czy podjto waciwe decyzje.) Innym sposobem zastosowania tej idei jest rzutowanie siebie na sze miesicy czy rok w pomyln przyszo i spojrzenie z tego punktu wstecz. Zapytaj wtedy Jakie to byy kroki, ktre wtedy podjem, a ktre doprowadziy mnie do miejsca, w ktrym jestem dzisiaj? Z tej perspektywy czsto moemy odkry istotne informacje ktre bdc zbyt blisko nie zwracaj naszej uwagi w teraniejszoci. Inny przypadek to przyjcie najgorszej opcji rozwoju wydarze, jak moemy przewidzie. Co zrobiby gdyby najgorsze stao si faktem? Jakie moliwoci i plany masz w zanadrzu? Jak gdyby uyte dla zbadania najgorszej wersji wydarze jest specyficznym przypadkiem bardziej oglnego i niezwykle uyte procesu znanego jako planowanie zstpujce. (Jest to proces, z ktrego towarzystwa ubezpieczeniowe uzyskuj olbrzymie pienidze.) Rama cieki powrotnej (backtrack*) Jest to bardzo prosty wzorzec dziaania. Reasumujesz informacje, ktre uzyskae do tej pory, uywajc w tym celu kluczowych dla danej osoby sw i brzmienia gosu. To wanie decyduje o rnicy pomidzy tym podejciem a zwyczajowym podsumowaniem, ktre czsto systematycznie znieksztaca sowa drugiej osoby. cieka powrotna jest uyteczna przy otwieraniu dyskusji, przy wprowadzaniu nowych ludzi do grupy i dla sprawdzenia uzgodnie i porozumienia pomidzy uczestnikami spotka. Pomaga uzyska kontakt i jest bezcenna w sytuacji, gdy si pogubimy rozjania dalsz drog. Wiele oznak wiadczy o dochodzeniu do porozumienia, lecz kady odchodzi z cakowicie odmienn wizj tego, co zostao uzgodnione. cieka powrotna utrzymuje na szlaku prowadzcym do upragnionego celu.

SPOTKANIA Chocia rozwaa bdziemy spotkania w kontekcie biznesu, wzorce tu przedstawione dotycz kadej sytuacji, w ktrej dwie albo wicej osb spotyka si w jakim wsplnym celu. Gdy bdziesz, wic czyta t cz, myl o kadym z modeli zachowa w takim kontekcie, ktry tobie odpowiada. NLP ma wiele do zaoferowania biznesowi. Najwikszym bogactwem w kadym biznesie s zaangaowani ludzie. Im bardziej bd efektywni, tym wydajniejszy bdzie biznes. Biznes to zesp ludzi pracujcych dla wsplnego celu. Ich sukces zalee bdzie gwnie od tego, jak bd sobie radzi z nastpujcymi kluczowymi etapami: okrelenie celw; efektywna komunikacja wewntrz grupy i ze wiatem zewntrznym; prawidowe rozpoznanie rodowiska; utrzymywanie potrzeb i reakcji klientw w pamici; zaangaowanie w sukces: spjno.

Dostp do zasobw, elastyczno, filtry percepcyjne, umiejtnoci w zakresie prezentacji i komunikacji wszystko to opanowane przez jednostki decydowa moe o powodzeniu przedsiwzicia. NLP oferuje tu precyzyjne narzdzia, ktre kreowa mog sukces w wiecie biznesu. NLP trafia w serce organizacji biznesu, udoskonalajc i rozwijajc efektywno kadego z jego indywidualnych uczestnikw, realizujcych Swoj cz zada. Spotkania w biznesie s tak sytuacj, w ktrej znajduje zastosowanie wiele z tych umiejtnoci. Zaczniemy od spotka kooperatywnych w ktrych wikszo uczestnikw zasadniczo jest zgodna co do celw spotkania w ktrych ujawniaj si konflikty pomidzy celami omwione zostan w punkcie nastpnym jako negocjacje. Spotkania maj swoje cele a cele spotka kooperatywnych zazwyczaj s jasno okrelone; na przykad, spotka si z kolegami raz na tydzie, aby wymieni informacje, podj decyzje i podzieli zakres odpowiedzialnoci. Innym przykadem moe by planowanie przyszorocznego budetu, ocena wykonawstwa czy przegld projektw. Jako uczestnik wanych spotka musisz osign mocny zasobny stan i by spjny z t czci zada i zobowiza, ktre spoczywaj na tobie. Pomocne moe tu by kotwiczenie; zarwno przed spotkaniem, co umoliwi osignicie dobrego stanu jak i w trakcie, jeli sprawy zaczynaj si wymyka z rk. Pamitaj, e inni ludzie bd kotwic dla ciebie, podobnie jak ty bdziesz dla nich. Sala konferencyjna sama w sobie take moe by kotwic. Gabinety s czsto pene wiadectw chway i siy osb zasiadajcych za biurkami. Moesz bowiem potrzebowa wszystkich zasobw, jakie jeste w stanie odzyska. Skad osobowy spotka i ich plan musi by zawczasu okrelony. Musisz dokadnie sformuowa swoje cele. Musisz rwnie okreli procedur rozpoznania jak poznasz, e osigne swj cel. Bdzie potrzebne jasne okrelenie, co bdziesz chcia zobaczy, usysze czy odczu. Jeli nie masz okrelonego celu spotkania, najprawdopodobniej tracisz czas. Podstawowy schemat udanego spotkania przypomina trzyminutowe seminarium NLP z rozdziau 1: wiedzie, czego chcesz; wiedzie, czego chc inni; znale sposb na osignicie celw wszystkich stron.

Wydaje si to proste i jasne ale czsto w zamieszaniu gubimy wiadomo tego, a punkt trzeci moe by trudny do zrealizowania, jeli mamy do czynienia z szeroko skonfliktowanymi interesami. Gdy spotkanie rozpocznie si, uzyskaj porozumienie, co do jego celu. Jest bardzo wane aby wszyscy zgadzali si co jest celem spotkania wsplnym zagadnieniem, ktrym bd si zajmowali. Gdy ju okrelisz cel, zakotwicz go. Najprostszym sposobem bdzie zastosowanie znaczcego zwrotu, ktry zapiszemy na tablicy albo na karteczkach. Potrzebna bdzie rwnie zgoda co do oznak powiadczajcych osignicie celu. W jaki sposb kady bdzie wiedzia, e spotkanie osigno swj cel? Zastosuj tu ram oznak. Jeszcze raz trzeba podkreli, e kontakt jest elementem niezbdnym. Jeli nie masz go jeszcze do tej pory, musisz go osign, stosujc umiejtnoci pozawerbalne i harmonizujc swj jzyk. Bd wyczulony na wszelkie oznaki niespjnoci u ktregokolwiek z uczestnikw spotkania wzgldem ustalonego celu. Mog istnie jakie inne ukryte plany i lepiej wiedzie o tym na pocztku ni pniej, ju w trakcie rozmw. Podczas dyskusji moe okaza si uyteczne zastosowanie odpowiedniego obramowania: oznak, konsekwencji, cieki powrotnej czy jak gdyby. Jednym z problemw, ktre zagraaj spotkaniom, jest to, e czsto zbaczaj one z ustalonej drogi. Zanim si zorientujesz, czas dobiega koca, a decyzje czy cele nie zostay osignite. Wiele spotka zaczyna poda za jakim pojawiajcym si nagle atrakcyjnym tematem i koczy w lepej uliczce. Rama orientujca na cel moe by uyta do sprawdzenia stosownoci kadej dygresji, utrzymujc tym samym rozmow na dobrym szlaku. Przypumy, e koledzy wczaj si do dyskusji w sposb, ktry nie wydaje si cakiem zwizany z uzgodnionym na pocztku tematem spotkania. Jest to interesujce, pouczajce i wartociowe, ale nie na czasie. Mgby powiedzie wtedy co takiego: Nie widz, w jaki sposb moe nas to przybliy do naszego celu. Czy mgby powiedzie, jak zwizane jest to Z naszym spotkaniem? Moesz zakotwiczy wizualnie ten test stosownoci ruchem rki albo gowy. Mwicy musi pokaza, e jego wkad do dyskusji jest istotny. Jeli nie jest, macie szans zaoszczdzi cenny czas. Zakwestionowana wypowied moe by wana w innym kontekcie i jeli zostanie rozpoznana jako taka, uzgodnijcie, e zajmiecie si ni w innym czasie. Zamykaj i podsumowuj kade pojawiajce si zagadnienie, dopasowujc je do uzgodnionego celu albo odkadajc na inne spotkanie. Jeli kto zrywa dyskusj lub prowadzi j ewidentnie w innym kierunku, moesz powiedzie: Rozumiem, e jeste ywo zainteresowany tym zagadnieniem i e jest ono dla ciebie wane, ale uzgodnilimy, e nie jest to dobry czas na jego rozpatrywanie. Czy moemy spotka si innym razem dla jego omwienia? Rozpoznaj czyj zgodno, gdy przedkadasz tego rodzaju propozycj. Rozpoznanie moe powiedzie ci, e X jest zadowolony z celu, gdy zapala papierosa. Y zawsze patrzy w d, gdy ma zastrzeenia (wic pytasz, czego potrzebuje, aby czu, e uzgodnienie jest w porzdku). Natomiast Z, gdy nie jest zadowolony, stuka nerwowo paznokciami. Istnieje wic wiele sposobw, dziki ktrym moesz kontrolowa na gbszym poziomie, jak spotkanie si rozwija i widzie problemy, zanim si pojawi. Na zakoczenie zastosuj ciek powrotn dla podsumowania prze biegu spotkania i uzyskaj zgod uczestnikw co do jego postpw i jego celu. Precyzyjnie zdefiniuj, jakie dziaanie musi teraz by podjte i przez kogo i potwierd to zgod wszystkich obecnych. Czasami nie mona osign penego porozumienia, wic zamknicie spotkania zalee bdzie od pewnych dziaa. Mwisz wtedy na przykad: Jeli to si stanie i jeli X to zrobi lub jeli przekonamy Y, e to jest w porzdku, wwczas osigniemy postp. Okrelamy to mianem zamknicia warunkowego.

Zakotwicz uzgodnienie sowami-kluczami i rzutuj je w przyszo. Co bdzie przypominao uczestnikom o potrzebie podjcia dziaa, ktre wanie uzgodnili? Przenie porozumienie poza pokj narad i upewnij si, e zwizane jest z niezalenymi wydarzeniami, ktre mog dziaa jako sygnay przypominajce. Badania pokazay, e najlepiej pamitamy rzeczy, ktre pojawiy si w pierwszych i ostatnich minutach spotka. Skorzystaj z tego i najwaniejsze punkty umie na pocztku lub na samym kocu. Schemat spotka a. Przed spotkaniem: i. Okrel swj cel(c) i oznaki, ktre pozwol ci pozna, e go (je) osigne. ii. Zaplanuj skad osobowy i przebieg spotkania. b. W trakcie spotkania: i. Bd w zasobnym stanie. Jeli jest to konieczne, zastosuj kotwiczenie zasobw. ii. Ustanw kontakt. iii. Uzyskaj consensus co do wsplnego celu i procedury jego rozpoznania. iv. Uywaj testu stosownoci i utrzymuj spotkanie na waciwej drodze. v. Jeli jakie informacje nie s dostpne, zastosuj ram jak gdyby. vi. Uyj cieki powrotnej dla podsumowania kluczowych uzgodnie. vii. Zmierzaj w kierunku swojego celu. uywajc metamodelu lub innych potrzebnych narzdzi. c. Zamknicie spotkania: i. Sprawd spjno i zgod innych uczestnikw. ii. Podsumuj dziaania, ktre maj by podjte. Zastosuj ciek powrotn. aby wykorzysta fakt, e najatwiej zapamitujemy zakoczenia. iii. Przetestuj porozumienie, jeli to konieczne. iv. W razie potrzeby zastosuj zamknicie warunkowe. v. Rzutuj w przyszo uzgodnienia. NEGOCJACJE Negocjacje to komunikowanie si dla osignicia wsplnych decyzji, takich ktre mog by w sposb spjny akceptowane przez wszystkie strony. Jest to proces uzyskiwania od innych tego, co chcesz uzyska, dajc im to, czego oni potrzebuj. Ma on miejsce w kadym spotkaniu. w ktrym zachodzi konflikt interesw. Chciaoby si, aby byo to tak proste, jak prosto jest to opisa. Midzy twoj integralnoci, twoimi wartociami i celami, a tymi, ktre prezentuj inni uczestnicy spotkania trwa nieustanne balansowanie i taniec. Taniec komunikacji przesuwa si to w jedn, to w drug stron, pewne wartoci i korzyci zostaj uzgodnione, inne przeciwstawione. W tym sensie negocjacje przenikaj do wszystkiego, co robimy. Zajmujemy si tutaj samym procesem negocjacji, a nie tym, czego one waciwie dotycz. Negocjacje czsto dotycz rzadkich zasobw. Kluczow w nich umiejtnoci jest zazbianie celw: dopasowywanie ich w taki sposb, aby kady uzyska to, co chce uzyska (chocia niekoniecznie bdzie to to samo, czego oczekiwa na pocztku). Ukryte jest tu zaoenie, e najlepszym sposobem osignicia naszego celu jest sprawienie, aby inni osignli swoje. Przeciwiestwem negocjacji jest manipulacja, gdzie potrzeby innych ludzi nie s brane pod uwag. Cztery s smoki, ktre czyhaj na tego, kto praktykuje manipulacj: wyrzuty sumienia, urazy, wzajemne obwinianie si i odwet. Gdy negocjujesz, poszukujc

zazbiajcych si celw, inni ludzie zaangaowani w ten proces staj si twoimi sprzymierzecami nie konkurentami. Jeli negocjacje przyjmuj formu przyjaznego rozwizywania wsplnego problemu, problem ten czciowo ju zosta rozwizany. Zazbianie to poszukiwanie obszarw, ktre na siebie zachodz.

Oddziel ludzi od problemu. Warto pamita, e wikszo negocjacji prowadzimy z osobami, z ktrymi mamy lub chcemy mie stae relacje. Czy dotycz one sprzeday, czy wynagrodzenia, czy wakacji jeli osigniesz swj cel kosztem innych albo gdy bd oni myleli, e wykorzystae ich lekkomylno wwczas stracisz ich przychylno, ktra moe by znacznie bardziej cenna na duszy dystans ni chwilowe po wodzenie w jednym spotkaniu. Bdziecie prowadzi negocjacje, poniewa macie rne cele. Dobrze jest zbada te rnice, gdy mog prowadzi do obszarw, na ktrych dokona mona wymiany z wzajemn korzyci. Interesy skonfliktowane na jednym poziomie mog by rozwizane jeli na poziomie wyszym znajdzie si takie podejcie, ktre kadej ze stron umoliwia realizacj swojego celu. W tym przypadku zastosowanie krokw w gr uatwia odnalezienie i zrobienie uytku z celw alternatywnych pozostajcych na wyszym poziomie. Cel pocztkowy staje si tylko drog do osignicia celw wyszego stopnia. Na przykad w negocjacjach dotyczcych wynagrodzenia (cel pocztkowy) wysza pensja jest tylko sposobem osignicia lepszego stylu ycia (cel wyszego stopnia). Istniej jednak inne sposoby poprawienia jakoci ycia, nawet jeli nie moemy skorzysta z wikszej iloci pienidzy mog to by dusze wakacje czy bardziej elastyczne godziny pracy. Kroki w gr pomagaj zbudowa mosty ponad rnicymi punktami. Ludzie mog chciec tych samych rzeczy z zupenie odmiennych powodw. Wyobra sobie ze dwoje ludzi kci si o dyni. Jeden chce zrobi z niej placek, a drugi wykorzysta skorup na mask. W rzeczywistoci wcale nie kc si o t sam rzecz. Wiele konfliktw znika, gdy przeanalizujesz je w taki sposb. Jest to tylko bahy przykad, ale wyobra sobie wszystkie rnorodne moliwoci ukryte w kadym wyaniajcym si nieporozumieniu. Gdy dochodzimy do sytuacji patowej i kto odmawia rozwaenia jakiego konkretnego posunicia, moesz postawi mu pytanie Co musiaoby si sta, aby to nie byo

dla ciebie problemem? albo W jakich warunkach byby gotw to rozway? Jest to kreatywne zastosowanie ramy jak gdyby, a uzyskana odpowied czsto pozwala przeama impas. Proponujesz komu, kto si zablokowa, okrn drog mylenia. Zanim zaczniesz, okrel swoje granice. Negocjowanie z sob samym wtedy, gdy powiniene negocjowa z innymi, rozprasza i jest destrukcyjne. Potrzebujesz tego, co Roger Fisher i William Ury w swej wspaniaej ksice pt. Getting to Yes nazywaj BATNA (Best Alternatiye To Negotiated Agreeinent, czyli najlepsza alternatywa wobec wynegocjowanych uzgodnie). Co zrobisz, jeli pomimo najlepszych wysikw obu stron, nie uda wam si osign porozumienia? BATNA daje ci wikszy wpyw na negocjacje i wiksze poczucie pewnoci. Koncentruj si na korzyciach i intencjach, a nie na zachowaniach. atwo jest postawi siebie w pozycji zwycizcy i potpia czyje postpowanie, ale w rzeczywistoci nikt w tej sytuacji nie zwyciy. Rozwane i trwae porozumienie bierze pod uwag korzyci spoecznoci i rodowiska, w ktrym ono nastpuje. Wzajemnie satysfakcjonujce rozwizanie oparte bdzie na zazbianiu si korzyci, na modelu wygrany/wygrany, a nie wygrany/przegrany. Tak wic, w czasie negocjacji wany staje si problem, a nie ludzie, intencje, a nie zachowanie, korzyci stron, a nie ich pozycje. Konieczne jest take, aby mie procedur rozpoznania, ktra byaby niezalena od zaangaowanych stron. Gdy rama nadana negocjacjom polega bdzie na wsplnym poszukiwaniu rozwiza, wwczas toczy si one bd nie pod naciskiem, ale z inspiracji przyjtych dla nich pryncypiw. Ulega bd tylko pryncypiom, nigdy naciskom. Istniej pewne konkretne zasady, o ktrych warto pamita podczas negocjacji. Nigdy wprost nie przedstawiaj kontrpropozycji zaraz po tym, jak druga strona przedstawi swoj. Jest to wanie ten moment, w ktrym jest ona najmniej zainteresowana twoj ofert. Najpierw omw jej propozycj. Jeli si nie zgadzasz, przedstaw swoje racje. Bezporednie Wyraenie sprzeciwu jest znakomitym sposobem na to, aby druga osoba staa si gucha na kilka nastpnych zda. Wszyscy dobrzy negocjatorzy uywaj wielu pyta. Faktycznie czsto negocjacje takich dwch profesjonalistw zaczynaj si od serii pyta. Odpowiedziaem na trzy twoje pytania, teraz ty odpowiedz na kilka moich... Pytania daj ci czas do namysu i s alternatyw wobec wyraenia niezgody. O wiele lepiej jest pozwoli drugiemu zobaczy sabe strony jego stanowiska, zadajc mu pytania na ten temat, ni powiedzie mu wprost to, co sami widzimy. Dobrzy negocjatorzy rwnie sygnalizuj otwarcie swoje pytania. Powiedz na przykad: Czy mog zada ci pytanie dotyczce tego tematu Postpujc tak koncentruj uwag spotkania na odpowiedzi i utrudniaj drugiej osobie uchylenie si od niej, jeli wczeniej wyrazia na ni zgod. Wydaje si, e im wicej argumentw na rzecz swojego stanowiska przedstawisz, tym lepiej. Wyraenie takie jak ciar argumentu zdaje si sugerowa, e warto dorzuca kolejne argumenty na wag, dopki nie przechyli si ona na twoj stron. W rzeczywistoci jest dokadnie na odwrt. Im mniej racji przedstawisz. tym lepiej, poniewa acuch jest tylko tak mocny, jak jego najsabsze ogniwo. Saby argument osabia mocny i jeli dajesz si wcign w jego obron, stawiasz si w kiepskiej sytuacji. Strze si osoby, ktra mwi: Czy to twj j e d y n y argumentt Jeli jest on dobry, powiedz: Tak. Nie daj si sprowokowa do podawania nastpnego, z koniecznoci sabszego. Nastpne pytanie moe brzmie: Czy to w s z y s t k o? Jeli pokniesz ten haczyk, dasz jej do rki znakomit bro. Na szczcie, jeli ram dla negocjacji jest wsplne poszukiwanie rozwizania, takie sztuczki si nie pojawi.

Na koniec moesz zastosowa ram jak gdyby i odegra rol adwokata diaba, aby sprawdzi jako porozumienia. (Nie, nie sdz, eby to mogo zadziaa; wszystko to wydaje mi si zbyt sabe...) Jeli inni zgodz si z tob, wiesz, e wci jest wiele do zrobienia. Jeli bd oponowa, wszystko jest w porzdku. Schemat negocjacji a. Przed negocjacjami: Ustal swoj BATNA i swoje granice dla czasu negocjacji. b. Podczas negocjacji: i. Osignij kontakt. ii. Bd wiadom swoich celw i ustal ich oznaki. Wywoaj cele innych uczestnikw wraz z ich procedur rozpoznania. iii. Obramuj negocjacje jako wsplne poszukiwanie rozwizania. iv. Rozjanij gwne zagadnienie i uzyskaj dla niego ogln zgod. Pozazbiaj cele; jeli bdzie to konieczne, wykonaj kroki w gr, aby ustali, co jest celem wsplnym. Sprawd, czy wszyscy uczestnicy wyraaj w spjny sposb swoj akceptacj dla tego wsplnego celu. v. Roz cel na mniejsze elementy, aby zidentyfikowa obszary wikszej i mniejszej zgodnoci. vi. Zaczynajc od najatwiejszych obszarw, posuwaj si w stron porozumienia, posugujc si technikami pomocniczymi: negocjacje zbaczaj z kursu konflikt celw niepewno brak informacji sytuacja patowa test trafnoci kroki w gr i w d do wsplnych celw cieka powrotna rama jak gdyby i metamodel co musiaoby si sta?

Zastosuj ciek powrotn do porozumienia w kadym obszarze, a cay proces zakocz najtrudniejszymi zagadnieniami. c. Zamknicie negocjacji: i. Rama cieki powrotnej. ii. Sprawd porozumienie i spjno. iii. Rzutuj w przyszo. iv. Zapisz tre porozumienia. Wszyscy uczestnicy otrzymuj podpisane kopie.

Odpowiedzi: 1. Herbata i kawa napoje. 2. Kakao i kawa roliny uprawne. 3. Klinika i kawa sowa zaczynajce si na k. 4. Amfetamina i kawa uywki. 5. Furosernid i kawa rodki moczopdne.

ROZDZIA 8 PSYCHOTERAPIA Pierwszy model NLP powsta w psychoterapii. Nie znaczy to jednak, e NLP jest dla tego obszaru zastrzeone; by to zwyky przypadek, e John i Richard spotkali wybitnych psychoterapeutw, gdy rozpoczynali modelowanie. Ksika pt. Structure of Magic I (Struktura magii 1) analizowaa, jak moemy ogranicza swj wiat przez sposb uycia jzyka i jak uywa metamodelu, aby przeama te ograniczenia. Z kolei The Structure of Magic 2 rozwijaa temat systemw reprezentacji i terapii rodzinnej. Na tej podstawie NLP stworzyo wiele skutecznych technik psychoterapeutycznych, z ktrych trzy omwione zostan w tym rozdziale: leczenie fobii, technika wistu i negocjacje wewntrzne. Dostarczymy rwnie pewnych uytecznych wskazwek, takich jak na przykad sugestie, co do najbardziej odpowiednich okolicznoci ich uycia. Generalna rama dla wszystkich tych technik to uycie ich z rozwag i poszanowaniem dla zewntrznych relacji drugiej osoby i jej wewntrznej rwnowagi. Intencj NLP jest da ludziom wicej moliwoci, a nie pozbawia ich tych, ktre maj. Dla kadego terapeuty i dla kadej osoby, ktra zajmuje si pomaganiem innym ludziom przy dokonywaniu zmian w ich yciu, zasadnicze pozostaj dwa elementy. Pierwszy to relacja. Stwrz i utrzymuj kontakt, aby ustanowi atmosfer zaufania. Drugi to spjno. Musisz by cakowicie spjny wzgldem tego, co robisz, pomagajc drugiej osobie. Niespjno z twojej strony dawa bdzie sprzeczne sygnay i osabi efektywno procesu zmiany. Oznacza to, e musisz dziaa spjnie, tak jakby by pewien, e zastosowane techniki dadz oczekiwany skutek Relacja i spjno s umiejtnociami wyszego logicznego stopnia ni kada technika, ktr wraz z nimi zastosujesz. Przy zbieraniu informacji na temat stanu obecnego, stanu podanego i zasobw potrzebnych do przejcia z jednego stanu do drugiego zastosuj ram orientujc na cel. W obszarze tej ramy bd wraliwy na to, co widzisz, syszysz i czujesz, i odpowiadaj na niepokoje osoby dotyczce procesu zmiany. Tylko w tych ramach moesz stosowa rne techniki. S one jedynie rodkami. Bd, wic gotw je zmieni czy porzuci i uy innych, ktre lepiej bd suy twojemu celowi.

ZMIANA PIERWSZEGO RZDU Oto jeden ze sposobw mylenia o moliwym zastosowaniu zaprezentowanych tutaj technik. Najprostszy przypadek zajdzie wtedy, gdy bdziesz chcia osign jaki pojedynczy cel: odmienny stan czy reakcj w okrelonej sytuacji. Nazywa si to zmian pierwszego rzdu (first order change). Moesz, na przykad, zawsze dowiadcza zoci wobec Jakiej osoby albo czu si nieswojo, majc z kim do czynienia w pracy. Sceniczny lk bdzie przykadem sytuacji, gdy publiczne wystpy i przemwienia wywouj w tobie uczucie lku i nieadekwatnoci. Proste przeramowanie bdzie dobrym sposobem rozpoczcia zmiany tego rodzaju sytuacji, pokae. W jakich okolicznociach takie zachowani bdzie uyteczne i co innego moe ono znaczy. Techniki zakotwiczenia rwnie bd tutaj odpowiednie. Zmiana zakotwicze, skadanie i czenie kotwic w acuchy pozwoli na przeniesienie zasobw z innych kontekstw. Niechciane zachowanie rwnie zostao zakotwiczone. Wic uywasz tego samego procesu, ktry stworzy sytuacj problemow, aby dokona zmiany. Generowanie nowych zachowa i rzutowanie w przyszo bd pomocne, o ile potrzebne ci s nowe umiejtnoci i zachowania. Czasami techniki kotwiczenia nie dziaaj, gdy osoba jest zdominowana przez jak nie kontrolowan reakcj w obliczu pewnego obiektu lub sytuacji. Przesze wydarzenia mog utrudnia zmian ukierunkowania w teraniejszoci. Zmiana historii osobistej moe nie dziaa, poniewa istniej jakie traumatyczne przesze dowiadczenia, o ktrych nawet trudno pomyle bez uczucia blu. Taka sytuacja moga stworzy fobi stan, w ktrym przedmiot czy sytuacja generuj nagy, paniczny lk, poniewa zostay skojarzone z przeszymi urazami. Fobie mog si znacznie rni midzy sob. Moe to by na przykad lk przed pajkami, h przed lataniem czy lk przed otwart przestrzeni. Jakakolwiek jednak nie byaby przyczyna, odpowiedzi zawsze jest paraliujcy niepokj. Leczenie fobii metodami konwencjonalnymi moe trwa wiele lat; NLP oferuje metod, ktra moe okaza si skuteczna ju po jednej sesji. Czasami przedstawiana jest jako wizualnokinestetyczna (V-K) dysocjacja. Nie zapomnij przeczyta ponownie uwagi koczcej podrozdzia o kotwicach, zanim zaczniesz praktykowa t technik. LECZENIE FOBII Uczucia istniej tylko w czasie teraniejszym. Kade przykre uczucia zwizane z nieprzyjemnym wspomnieniem musi pochodzi ze s p o s o b u, w jaki przypominasz sobie przeszo. A przecie to jedno przesze dowiadczenie negatywnych dozna jest zupenie wystarczajce. Najprostszy sposb na odtworzenie nieprzyjemnych uczu przeszego dowiadczenia to przypomnienie ich sobie w formie zasocjowanego obrazu. Musisz tam by, widzie to, co si dziao, wasnymi oczami i ponownie to przey. Mylenie o przeszoci w zdysocjowany sposb z punktu widzenia obserwatora tamtej sytuacji, pozwaa na redukcje intensywnoci dozna w teraniejszoci. Jest to fakt rozstrzygajcy, ktry umoliwia ci wymazanie zych uczu skojarzonych z przeszymi wydarzeniami, (co za trafne okrelenie), tak e moesz po prostu patrze na nie z dystansem. Jeli chcesz zwalczy fobi albo jakie inne swoje bardzo bolesne wspomnienie, skorzystaj z pomocy kolegi czy przyjaciela, ktry przeprowadzi ci przez kolejne etapy. Druga osoba dostarczy ci bezcennego wsparcia, gdy bdziesz zajmowa si trudnymi problemami osobistymi. Technika zostaa opisana z punktu widzenia prowadzcego trening lub terapeuty.

1. Pacjent wyrusza w trudn podr w przeszo; ustanw wic mocn kotwic bezpieczestwa. Moe to by kotwica lokujca tu i teraz, moesz te poprosi pacjenta, aby pomyla, w formie zasocjowanej, o takim przeszym dowiadczeniu, w ktrym czu si cakowicie bezpiecznie. Niech widzi obrazy, syszy dwiki i odczuje. e jest bezpieczny. Zakotwicz je teraz kinestetycznie, dotykiem. Upewnij si, e twj dotyk przywouje uczucie bezpieczestwa. Dobrze sprawdza si trzymanie za rce; jeste wtedy dosownie w kontakcie z tym, co druga osoba przeywa. Moesz utrzymywa kotwic cay czas albo uy jej w razie potrzeby. 2. Popro pacjenta, aby wyobrazi sobie siebie samego w kinie lub przed telewizorem, z nieruchomym, zastygym obrazem na ekranie. Gdy to nastpi, popro, aby wyobrazi sobie, jak odpywa na bok i obserwuje siebie spogldajcego na ekran. 3. Niech pacjent cofnie si wzdu swoich linii czasu do traumatyczne- go wydarzenia lub do najwczeniejszego incydentu ksztatujcego fobi. Nie zawsze bdzie moliwe osignicie pierwszego, ale przywoaj najwczeniejszy. Teraz niech obejrzy film z tego wydarzenia, poczwszy od chwil poprzedzajcych, gdy by jeszcze bezpieczny, a do momentu, gdy bezporednie niebezpieczestwo ju mino i znowu by bezpieczny. Do opisania tego potrzebne byo jedno zdanie w rzeczywistoci moe to wymaga znacznie duszego czasu. Pacjent bdzie spoglda na siebie w podwjnie zdysocjowanym stanie; bdzie obserwowa siebie obserwujcego siebie modszego w trakcie przechodzenia przez dowiadczenie na ekranie. W ten sposb utrzymany zostanie niezbdny emocjonalny dystans. Z pozycji A przedstawionej na rysunku, pacjent obserwuje swoj wasn posta spogldajc na ekran. Jeli zacznie wchodzi w stan fobii, pole mu niezwocznie oczyci ekran. Popro, aby rozpocz film jeszcze raz. Niech jednak zmieni submodalnoci obrazu na ekranie, na przykad niech bd one ciemniejsze, mniejsze czy bardziej oddalone, wszystko dla zredukowania intensywnoci negatywnych uczu. Cay ten etap terapii ma na celu dojcie do porozumienia z dowiadczeniem.

Wymaga to bdzie czasu i wzmoonej uwagi. Bd kreatywny i elastyczny, aby pomc pacjentowi w tym podstawowym procesie. Musisz wyraa si precyzyjnie, kiedy prowadzisz go przez dowiadczenie, mwic do niego, tutaj, teraz, ogldajcego siebie, tam, ogldajcego siebie modszego na obrazie, z powrotem w t e d y. Jeli w jakimkolwiek momencie pacjent popada w negatywne uczucia, sprowad go tu i teraz, odtwarzajc kotwic bezpieczestwa i zaczynajc ponownie. (Oczywicie, jeli sobie tego yczy). Moesz umocni go, mwic na przykad: Jeste bezpieczny, tutaj, udajc e ogldasz film. Etap ten mona zakoczy, gdy pacjent obejrzy cay film w poczuciu bezpieczestwa. 4. Gdy film si skoczy, pogratuluj mu przejcia po raz pierwszy przez to dowiadczenie bez popadania w stan fobii i pole, aby wrci do swego ciaa. Na rysunku A czy si z powrotem z B. Pozwoli to na zintegrowanie perspektywy spojrzenia z aktualn pozycj ciaa. 5. Teraz pacjent wyobraa sobie, e wchodzi w obraz, aby doda swej modszej postaci tak potrzebnej odwagi i wsparcia. Moe upewnia siebie modszego: Jestem z przyszoci, przeszede przez to, ale wszystko jest w porzdku. Ju nigdy nie bdziesz musia przez to przechodzi. Obecne ja z si i zasobami wiedzy, ktre zdobyo, moe sobie poradzi z przeszym wydarzeniem. Jeli rzeczywicie dotyczyo ono jakiego realnego bezpieczestwa, wci czciowo pojawiajce si poczucie niepokoju jest czym normalnym. Na przykad, jeli fobia dotyczya wy, respekt wobec tych zwierzt i wobec niebezpieczestwa, ktre reprezentuj , jest uyteczny. Bezsensowny jest natomiast obezwadniajcy strach, ale ten ju znikn. 6. Gdy modsze ja pacjenta zostanie przekonane, popro go, aby sprowadzi je z ekranu do swego ciaa. Niech pozwoli sobie na chwil spokoju, w ktrej nastpowa bdzie rozpoznanie i integracja gbokich zmian, jakie miay miejsce. 7. Rzutuj w przyszo. Popro pacjenta, aby wyobrazi sobie (w asocjacji) nastpn okoliczno, w ktrej spodziewa si przey strach. To moe spowodowa lekki niepokj, ale nie poprzedni wybuch panicznego strachu. Wszyscy niesiemy na swoich ramionach jakie ci- ary przeszych lkw i ogranicze. Ujcie czego z tego ciaru moe by wspaniaym darem dla ciebie i dla innych. W pewien sposb fobie s wyjtkowymi osigniciami: jest to silna, uzaleniejca reakcja oparta tylko na jednym dowiadczeniu. Ludzie, ktrzy reagowali w ten sposb, nigdy tego nie zapomn. Najblisza dobrej fobii jest mio od pierwszego wejrzenia. Byoby wspaniale, gdybymy mogli wytworzy w sobie i w innych dobr fobi. Jak to moliwe, e kto moe nauczy si niezmiennie reagowa przeraeniem na widok pajka, a jeszcze nie uczy si w podobnie trway i uzaleniajcy sposb czu si dobrze na widok twarzy ukochanej osoby? Maestwa mog i rzeczywicie si rozpadaj, poniewa partnerzy niewiadomie stosuj leczenie fobii do swoich dobrych uczu, oddalajc si od dobrych dowiadcze, a wic si ze zymi. Technika wistu jest skuteczn metod terapii, wykorzystujc zmian krytycznych submodalnosci. Moe by stosowana w przypadku specyficznych zachowa, ktrych wolaby nie podejmowa, czy reakcji, ktrych chciaby unikn Jest to dobra technika do zastosowania w przypadku niechcianych nawykw. Zmienia ona stan problemowy czy zachowanie, zwracajc je w nowym kierunku. Nie jest jednak zwykym przeniesieniem zachowa, lecz generuje gbsze zmiany.

TECHNIKA WISTU 1. Najpierw zidentyfikuj to specyficzne zachowanie. ktre masz zamiar zmieni. Moe to by na przykad stukanie paznokciami, niepohamowane objadanie si czy palenie papierosw. Moesz rwnie zaj si jak szczegln sytuacj, w ktrej wolaby reagowa w sposb bardziej elastyczny i zasobny na przykad majc do czynienia z konkretn osob. 2. Potraktuj to ograniczenie jako osignicie. W jaki sposb wiesz, kiedy mie ten problem, czy kiedy si tak zachowa? Co jest tym specyficznym impulsem, ktry je wyzwala? Wyobra sobie, e miaby kogo nauczy tych ogranicze. Co musiaby robi? Zawsze musi istnie jaki okrelony i specyficzny sygna, ktry wywouje reakcj. Jeli jest on wewntrzny, pochodzi z twoich myli, stwrz sobie jego obraz dokadnie tak, jak go dowiadczasz. Jeli jest zewntrzny, przedstaw dokadnie to, co si dzieje, w formie zasocjowanego obrazu. Na przykad, sygnaem dla stukania paznokciami mgby by obraz twoich rk zbliajcych si do ust. (Technika ta jest najatwiejsza z przedstawieniami wizualnymi, chocia moliwe jest take zastosowanie sygnau suchowego lub kinestetycznego w przypadku pracy z submodalnociami suchowymi czy kinestetycznymi). 3. Rozpoznaj przynajmniej dwie wizualne submodalnoci z obrazu sygnau, ktre zmieniaj twoj reakcj na jego widok. Zazwyczaj dobrze dziaa wielko i jasno. Dla wikszoci ludzi zwikszenie i rozjanienie obrazu daje mu wiksz si oddziaywania. Tym niemniej mog by inne, rwnie efektywne. Sprawd te dwie submodalnoci na innym obrazie, aby przekona si, czy wywouj zamierzony efekt. Musz to by submodalnoci, ktre moesz zmienia pynnie w caym ich zakresie. Zanim rozpoczniesz kolejny etap, zmie stan, mylc przez moment o czym innym. 4. Pomyl nastpnie, jakim rzeczywicie chciaby by osob, ktra reaguje inaczej, ktra wolna jest od tego typu ogranicze. Jak postrzegaby siebie po dokonaniu podanych zmian? Mgby by bardziej uzdolnionym, mgby zbliy si do osoby, ktr chciae pozna. W obrazie tym musisz znale si ty z podanymi zdolnociami, a niezachowujcy si w okrelony sposb. Spogldaj na obraz w dysocjacji, aby ci pociga i by motywujcy. Sprawd konsekwencje tego nowego ja, czy pasuje do twej osobowoci, do rodowiska, w ktrym yjesz, i do relacji, ktre masz. By moe bdziesz musia dokona w nim jakich poprawek. Pomyl o zasobach, ktrymi ten obraz ciebie samego bdzie dysponowa. Bdzie ich potrzebowa, aby poradzi sobie z intencjami kryjcymi si za starym zachowaniem. Upewnij si, czy obraz jest zrwnowaony, wiarygodny i czy nie jest zbyt blisko zwizany z jak konkretn sytuacj. Bd take pewien, e jest wystarczajco pocigajcy, aby narzuci wyrane przesunicie w stron bardziej pozytywnego stanu. Teraz zam stan i pomyl o czym innym. 5. Wyobra sobie ustalony wczeniej obraz sygnau jako wielki i jasny, jeli takie s twoje krytyczne submodalnoci. W jego rogu umie may, ciemny obraz swego nowego ja. Teraz wielki i jasny obraz swych ogranicze b a r d z o s z y b k o zmie w may i ciemny, podczas gdy w tym samym czasie nowy obraz rozjanij i powiksz. Decydujca jest tu szybko. Bd pewien, e stary obraz zanika rwnoczenie z tym, jak nowy ronie. Pomocne moe by, jeli wyobrazisz sobie, albo rzeczywicie wydobdziesz z siebie, dwik, ktry bdzie reprezentowa zachodzcy proces

wist albo gwizd. Niech dwik ten wyraa twoje uczucie fascynacji ze stawania si now osob. Oczy obraz. Powtrz cao s z y b k o pi razy. Mzg pracuje szybko. Czy zdarzya ci si kiedykolwiek taka sytuacja, e opisywae komu jaki proces i miae uczucie, e on robi to, co mu opisywae? Masz racj. To nic niezwykego. (Pomyl o drzwiach wejciowych do swojego mieszkania... ale jeszcze nie teraz!) Oczy obraz bezporednio po kadej operacji, spogldajc na jakie inne wyobraenie. Powrotny wist po prostu zniweluje pozytywn zmian. Bd pewien, e dysponujesz biletem tylko w jedn stron. Jeli po piciu razach metoda nie dziaa, nie kontynuuj czego, co nic nie daje. Bd kreatywny. Decydujce submodalnoci mog wymaga korekty, a moe podany obraz siebie samego nie jest jeszcze wystarczajco atrakcyjny. Sam proces si sprawdza. Kto przy generalnie pozytywnym nastawieniu utrzymywaby w mylach problemowe zachowanie, jeli ma w zasigu rki tak ncce, nowe moliwoci? 6. Gdy jeste ju usatysfakcjonowany, sprawd wynik, rzutujc go w przyszo. Pomyl o sygnale. Czy generuje t sam reakcj? Gdy nastpnym razem znajdziesz si w podobnej sytuacji, signij po nowe moliwoci. Techniki NLP, podobnie jak mzg, dziaaj szybko i wydajnie. Sami przeczamy siebie w sposb wyjtkowo sprawny na wszelkiego rodzaju kopoty, nawet sobie tego nie uwiadamiajc. Teraz moemy zastosowa ten sam proces wiadomie, kierujc si ku bardziej atrakcyjnym stanom. Techniki te pokazuj, e moesz szybko zmieni swoje nastawienie, bez blu i bez wysiku. ZMIANA DRUGIEGO RZDU Zmiana drugiego rzdu wystpuje, gdy mamy do czynienia z w celw i dodatkowymi motywami. Prawdopodobnie wszystkie terapie wykorzystuj ten proces, jako e nowe zasoby i reakcje wymagaj wsparcia przez jaki wzrost i wypracowanie nowej rwnowagi w caej osobowoci. Zmiana pierwszego rzdu wystpuje wtedy, gdy problem ten rozwizuje si sam z siebie albo jest na tyle bahy, e moemy go zignorowa. Pojcie zmiany drugiego rzdu najlepiej suy do opisania tego, co potrzebne jest w sytuacji, gdy dodatkowy ccl jest na tyle silny, aby blokowa gwny, podany cel. Dobr technik do radzenia sobie z drugorzdnymi celami jest szeciostopniowa technika przeramowania. KONFLIKT WEWNTRZNY Jeli mamy do czynienia z rnymi, pozostajcymi w konflikcie ideami, umiejtnoci negocjacyjne mog by zastosowane w dialogu midzy rnymi czciami naszej osobowoci. Rozwizanie problemu zakada osignicie w czasie teraniejszym rwnowagi, ktra bdzie przynajmniej tak silna, jak wystpujca poprzednio. Poniewa rwnowaga jest dynamiczna, a nie statyczna, konflikty rozwijaj si pomidzy rnymi czciami naszej osobowoci, ktre uosabiaj rne wartoci, przekonania i moliwoci. Moe by tak, e oczekujesz wzajemnie wykluczajcych si dowiadcze. By moe dobrze znana jest ci taka sytuacja, w ktrej powstrzymuje ci inna cz ze swymi konfliktowymi daniami. Gdy jednak przed ni ustpujesz, z kolei cz pierwsza sprawia, e czujesz si le. Czst tego konsekwencj jest, e adna aktywno nie daje satysfakcji. Gdy oddajesz si relaksowi, inna cz twojej osobowoci wywouje ywe wizje tego wszystkiego, co powiniene zrobi. Gdy pracujesz, wszystko czego pragniesz to znale czas

na relaks. Jeli ten rodzaj konfliktu jest ci dobrze znany i wpywa destrukcyjnie na obie czynnoci, jest to sygna, e czas a zawieszenie broni. Rozwizywanie konfliktu wewntrznego 1. Jasno zidentyfikuj i rozdziel czci osobowoci. To one stawiaj sprzeczne dania. Na przykad, jedna cz moe chcie wolnoci i czasu dla siebie, a druga bezpieczestwa i staych dochodw. Jedna moe by bardzo konserwatywna w gospodarowaniu pienidzmi, a druga ceni sobie bdzie ekstrawagancj. Jedna cz moe by generalnie nastawiona na sprawianie ludziom przyjemnoci, podczas gdy druga odrzuca ich wymagania. Kada cz czyni negatywnie wartociujce oceny na temat drugiej. Niektre z nich zawdziczamy rodzicom i z trudem mog wspistnie z tymi, ktre zbudowalimy na podstawie wasnych yciowych dowiadcze. Wszystkie czci maj jednak co cennego do zaoferowania. 2. Uzyskaj jasn reprezentacj kadej czci. Jeli s to dwie czci, moesz ulokowa kad w jednej rce albo posadzi je poza sob na dwch oddzielnych krzesach. Zdobd pene wizualne, kinestetyczne i suchowe przedstawienie kadej czci. Jak one wygldaj? Z jakimi uczuciami s zwizane? Z jakimi dwikami? Czy s jakie sowa lub wyraenia, ktre mogyby je charakteryzowa? Niech obie czci dokonaj przegldu swoich linii czasu, przeszoci i przyszoci, tak aby si okreli, zdefiniowa swoj histori osobist i ukierunkowanie. 3. Rozpoznaj intencje wszystkich czci. Przyjmij, e kada ma w istocie pozytywne zaoenia. Wykonaj tyle krokw w gr, aby czci mogy odnale wsplny cel. Obie najprawdopodobniej zgadza si bd, co do kontynuowania twojej pomylnoci yciowej i bd musiay doj tu do porozumienia. Zacznij negocjowa, tak jakby mia do czynienia z realnymi ludmi. Jeli czci s cakowicie nieprzystajce wwczas jedyne wsplne uzgodnienie dotyczy moe wanie tylko przetrwania osoby. 4. Negocjuj. Jakie zasoby ma kada z czci, ktre mogyby by pomocne drugiej w realizacji jej zamierze? Jak wymian mog przeprowadzi? Jak mog wsppracowa? Co kada z nich chce od drugiej uzyska, aby obie byy usatysfakcjonowane? W ten sposb stanie si jasne, e ich konflikt w rzeczywistoci utrudnia im realizacj ich intencji. Niech kada cz zgodzi si da sygna, gdy co jest potrzebne, jak na przykad wicej czasu, przyzwolenia, uwagi czy uznania. 5. Zapytaj kad z czci, czy zechce si poczy z drug, aby rozwiza ich wsplny problem. Nie jest to jednak niezbdne. By moe bdzie dla nich lepiej, gdy pozostan rozdzielone (w sensie umownym). Jeli jednak chc si zintegrowa, sprowad je obie do swojego ciaa fizycznie, w sposb, ktry odczuwasz jako waciwy dla siebie. Jeli s w twoich doniach, sprasuj je wizualnie, czc rce w ucisku. Wtedy stwrz obraz, dwik i uczucie dla tej nowej, zintegrowanej czci i przyjmij j do siebie tak szybko, jak bdziesz uwaa za stosowne. Przeznacz troch czasu na to, aby doceni zmiany. Nowa cz moe zechcie przejrze swoje linie czasu, przeramowa przesze wydarzenia i dowiadczenia w wietle swojej nowej wiedzy i zrozumienia. Podczas negocjacji na powierzchni mog wypyn nowe czci. Im gbszy konflikt, tym prawdopodobiestwo, e tak si stanie, jest wiksze. Wszystkie mog wczy si do negocjacji. Virginia Satir aranowaa w takiej sytuacji przyjcie dla czci, na ktrym rne osoby odgryway rne czci pacjenta, reyserujcego rozwijajce si przedstawienie. Negocjacje czci s dobrym sposobem rozwizywania konfliktw na gbokim poziomie. Nigdy nie powiniene odrzuca samego konfliktu. W pewnych

rozsdnych granicach jest to niezbdny etap poprzedzajcy wypracowanie nowej rwnowagi. Bogactwo i cud ludzkiej istoty pochodzi z jej rnorodnoci, a dojrzao i szczcie ze zrwnowaenia i wsppracy pomidzy jej rnymi wymiarami.

ROZDZIA 9 UCZENIE SI PRZEZ MODELOWANIE (modelling*) Jako istoty ludzkie, wszyscy jestemy naturalnie uzdolnionymi uczniami. W wielu z nas zdolno ta zanika wraz z tym, jak stajemy si coraz starsi. Dla innych proces uczenia si trwa nieprzerwanie przez cae ycie. We wczesnym dziecistwie uczymy si sami chodzi i mwi od osb, ktre te rzeczy robi. Kadego dnia podejmujemy dziaanie (nasz pierwszy prbny krok), obserwujemy jego rezultaty (powtarzajce si upadki) i odpowiednio zmieniamy postpowanie (wspieramy si na krzele czy innych osobach). Na tym w skrcie polega wanie uczenie si przez modelowanie. Wraz z mijajcym czasem wykazujemy tendencj do reinterpretowania tego naturalnego procesu uczenia si jako serii drobnych sukcesw i poraek. Utwierdzeni przez rodzicw i rwienikw, zaczynamy tskni za sukcesem, a ba si poraek. Wydaje si, e wanie ten lk przed zrobieniem czego le, bardziej ni cokolwiek innego, jest sposobem, W jaki uczymy si, jak odrzuci nawyki naturalnego uczenia si. Mark Twain powiedzia kiedy, e gdyby ludzie uczyli si chodzi i mwi tak samo, jak ucz si czyta i pisa, kady by utyka i jka si. Jakie zatem s rnice midzy naturalnym sposobem uczenia si, a sposobami, ktre nie dziaaj tak dobrze? Warto w tym miejscu porwna naturalny proces uczenia si z pierwszymi dowiadczeniami Johna i Richarda w zakresie modelowania. JAK NLP ROZPOCZO MODELOWANIE Gdy John i Richard spotkali si i zaprzyjanili w Uniyersity of Kalifornia w Santa Cruz w roku 1 972, John by asystentem w instytucie lingwistyki, a Richard studentem ostatniego roku. Richard by bardzo zainteresowany terapi Gestalt. Przeprowadzi pewne badania i nagra dla swojego przyjaciela Boba Spitzera, ktry by wacicielem wydawnictwa Science and Behaviour Books, kilka tam wideo przedstawiajcych prac Fritza Persa. Tamy te stay si pniej podstaw ksiki Eyewitness To Therapy (Terapia w oczach wiadka). Bob Spitzer by wacicielem posiadoci niedaleko Santa Cruz i czasami wynajmowa j przyjacioom. Przyjacioom tym okresie mieszka tam Gregory Bateson. Richard wprowadzi si do domu stojcego na tej samej posiadoci. Zacz prowadzi cotygodniowe spotkania grupy Gestalt, biorc od uczestnikw 5 dolarw za noc. Skontaktowa si z Jonem Grinderem i na tyle zainteresowa go swoj dziaalnoci, e ten doczy do grupy. Johna zaintrygowao to, co zobaczy. Richard wiedzia, e mg z powodzeniem prowadzi terapi Gesalt, chcia jednak dokadnie rozumie, w jaki sposb osign swoje wyniki i jakie metody s efektywne. Jest bowiem wielka rnica miedzy posiadaniem jakich umiejtnoci a precyzyjnym rozeznaniem, w jaki sposb osigasz dziki nim sukces. John Jon Richard doszli do porozumienia. Richard mia pokaza Johnowi jak prowadzi terapi Gestalt, a John mia powiedzie Richardowi, czym byo to, co robi. John doczy wic do poniedziakowej grupy i modelowa Richarda, podczas gdy ten wypunktowywa, za pomoc oczu i tonu gosu te elementy, ktre jak sdzi byy istotne. John uczy si bardzo szybko. Potrzebowa dwch miesicy, aby rozpozna decydujce wzorce i by zdolnym do poprowadzenia spotka tak jak Richard. Wkrtce w czwartkowe wieczory zacz prowadzi grup, ktr nazwali powtrzonym cudem. Ludzie przeywali w swoim yciu takie same cuda w czwartek dziki Johnowi, jakie inni przeyli ju w poniedziaek za spraw Richarda. W tym czasie Richard pracowa z Virgini Satir, ktra prowadzia w Kanadzie miesiczny trening dla terapeutw rodzinnych. Do jego obowizkw naleaa obserwacja i

rejestrowanie na tamach wideo prze biegu warsztatw. Richard spotka ju Virgini wczeniej: byli przyjacimi. Podczas zaj by odizolowany w pokoju nagra, a jedynym jego poczeniem z sal seminaryjn by mikrofon. Korzysta z poczonych suchawek, tak e jednym uchem mg kontrolowa poziom nagra, a drugim przesuchiwa odgrywane tamy zespou Pink Floyd. W ostatnim tygodniu Virginia przedstawia sytuacj terapeutyczn i zapytaa uczestnikw, jak korzystajc z materiau, ktrego ich uczya by sobie z ni poradzili. Nikt jednak nie mia adnego pomysu. Richard jak burza wypad ze swojego pokoju i z powodzeniem problem rozwiza, co Virginia skomentowaa: To jest dokadnie to. Richard wiedzia wicej ojej metodach terapeutycznych ni ktokolwiek, mimo e przecie nie stara si ich wiadomie opanowa. John z kolei modelowa pewne wzorce dziaania Virginii Satir od Richarda i nada im ksztat formalny. Ich wydajno wzrastaa. Tym razem potrzebowali na to tylko trzech tygodni, zamiast dwch miesicy. Byli teraz w posiadaniu podwjnego opisu efektywnej terapii; dwch komplementarnych i kontrastowych modeli: Virginii Satir i Fritza Pensa. Fakt, e byy to osoby o zupenie rnych charakterach, e prawdopodobnie nie mogyby przebywa w przyjani w jednym pokoju, czyni te modele wyjtkowo cennymi przykadami. Ich wsplne wzorce terapeutyczne staway si wyraniejsze wanie dlatego, e mieli tak rne osobowoci. Kontynuowali wspln prac, modelujc nastpnie Miltona Enicksona i dodajc bogat kolekcj wzorcw hipnoterapeutycznych. Proces modelowania umiejtnoci osb, osigajcych nadzwyczajne rezultaty w dziedzinach biznesu, edukacji, zdrowia i innych, jest nadzwyczaj produktywny i od pierwszych dni rozwija si szybko, tak pod wzgldem zakresu obejmowanych obszarw, jak i wyrafinowania modeli. MODELOWANIE Modelowanie jest wic osi NLP. NLP to studium doskonaoci, a modelowanie jest procesem ujmowania wprost wzorcw zachowa doskonaoci. Jakimi wzorcami zachowa posuguj si ludzie sukcesu? Jak osigaj swoje sukcesy? Co odmiennego robi oni ni ludzie, ktrzy sukcesw nie osigaj? Ktre rnice decyduj o rnicy w ich osigniciach? Odpowiedzi na te pytania stay si podstaw wszystkich umiejtnoci, technik i zaoe zwizanych z NLP. Modelowanie moe by po prostu zdefiniowane jako proces replikacji ludzkiej doskonaoci. Wyjanienia d l a c z e g o jedni ludzie wybijaj si ponad innych, zazwyczaj powouj si na wrodzony talent. NLP pomija to wyjanienie, badajc, jak moemy przewyszy samych siebie tak szybko, jak tylko jest to moliwe. Uywajc naszej myli i naszego ciaa w taki sam sposb, jak postacie wzorcowe, moemy bezporednio podnie jako naszych dziaa i osiganych rezultatw. NLP modeluje to, co moliwe, poniewa jacy ludzie ju to osignli. Peny proces modelowania obejmuje trzy fazy. Pierwsza faza to przebywanie z twoim modelem, podczas gdy on wykonuje dziaania, ktrymi jeste zainteresowany. Na tym etapie wyobraasz sobie siebie w jego rzeczywistoci, stosujc umiejtno przyjcia drugiej pozycji percepcyjnej, i robisz to samo, co on, dopki nie osigniesz w przyblieniu tych samych rezultatw. Jeste skoncentrowany na tym, c o on robi (zachowanie i fizjologia), j a k to robi (wewntrzne strategie mylowe) i d 1 a c z e g o to robi (wspierajce przekonania i zaoenia). Owe c o moesz uzyska z bezporedniej obserwacji. J a k i d l a c z e g o badasz, zadajc pytania. W drugiej fazie systematycznie odejmujesz elementy z zachowania modelu, sprawdzajc, ktre z nich decyduj o rnicy. Jeli co odrzuci a zmiana bdzie minimalna, nie jest to element konieczny. Jeli natomiast po odrzuceniu czego wywoasz rnic w

uzyskiwanym rezultacie, masz do czynienia z istotn czci modelu. Podczas tej fazy udoskonalasz model i zaczynasz go wiadomie rozumie. Pozostaje to w cakowitej sprzecznoci z tradycyjnym modelem uczenia si. Uczenie tradycyjne nakazuje dodawanie elementu po elemencie, dopki nie uzyskasz ich wszystkich. W ten sposb nic jest jednak atwo rozpozna, co jest decydujce. Modelowanie, ktre jest baz dla przyspieszonego uczenia, najpierw przejmuje wszystkie elementy, a dopiero potem zaczyna je odejmowa, tak aby rozpozna to, co niezbdne. Trzecia i ostatnia faza to zaprojektowanie procesu uczenia tych umiejtnoci innych. Dobry nauczyciel bdzie umia stworzy odpowiednie rodowisko, ktre umoliwi studentom samodzielne nauczenie si, jak osign upragniony rezultat. Modele (model*) tak uksztatowane, aby byy proste i weryfikowalne, Nie musisz wiedzie, dlaczego one dziaaj, podobnie jak nie musisz wiedzie, dlaczego i jak dziaa samochd, aby nim jedzi. Jeli zagubie si w labiryncie ludzkich zachowa, przede wszystkim potrzebujesz mapy, aby znale odpowiedni drog, a nie psychologicznych analiz rozwaajcych, dlaczego chcesz znale t drog na zewntrz. Modelowanie w kadej dziedzinie owocuje rezultatami i technikami, a take dostarcza dalszych narzdzi do modelowania. NLP jest twrcze, poniewa jego osignicia mog by zastosowane, aby uczyni je jeszcze hardziej efektywnymi. NLP staje si trampolin dla rozwoju osobistego. Moesz modelowa swoje kreatywne i zasobne stany tak, aby mc je zastosowa w dowolnym czasie. Z t natomiast powikszon zasobnoci i kreatywnoci, pozostajc do twojej dyspozycji, moesz sta si jeszcze bardziej zasobny i kreatywny. Jeli dobrze modelujesz, uzyskasz te same rezultaty co twj model. Nie m u s i s z jednak modelowa doskonaoci. Aby znale sposb. W jaki kto staje si kreatywny, czy te jak radzi sobie z wywoaniem depresji, stawiasz to sarno kluczowe pytanie: Jeli miabym ci zastpi na jeden dzie, co musiabym robi, aby myle i zachowywa si tak jak ty? Kada osoba wnosi swe unikalne zasoby i niepowtarzaln osobowo do tego, co robi. Nie moesz sta si drugim Einsteinem, Beethovenem czy Edisonem. Aby sta si nimi i myle dokadnie jak oni, potrzebowaby ich unikalnej fizjologii i historii osobistej. NLP nie twierdzi, e kady moe sta si drugim Einsteinem, ale mwi, e kady moe myle jak on i zastosowa w swoim yciu wybrane przez niego sposoby mylenia. Czynic to, zbliamy si do peni naszego osobowego geniuszu, do naszej niepowtarzalnej ekspresji doskonaoci. Moesz wic modelowa kade ludzkie zachowanie, o ile potrafisz opanowa przekonania, fizjologi i specyficzne procesy mylowe, to jest strategie, ktre za nim si kryj. Zanim rozwaymy to w sposb bardziej szczegowy, warto pamita, e zaledwie dotykamy obszaru tak rozlegego, jak nasz przyszy potencja. PRZEKONANIA Przekonania, jakie kady z nas ma na temat siebie samego, innych ludzi i porzdku wiata, maj wielki wpyw na jako naszych dowiadcze. Ze wzgldu na efekt samospeniajcej si przepowiedni, przekonania oddziauj na zachowanie. Mog one wspiera jakie szczeglne zachowanie albo je powstrzymywa. Dlatego wanie modelowanie przekona jest tak wane. Jednym z najprostszych sposobw modelowania przekona osb majcych wybitne zdolnoci jest zadawanie im pyta, d l a c z e g o oni robi to, co robi. Odpowiedzi, jakich ci udziel, ujawni wiat ich przekona i wartoci. Istnieje opowiadanie o rzymskim chopcu, ktry spdzi wiele godzin, obserwujc dziwnego mczyzn, pracujcego z wielkim przejciem. Na koniec zapyta: .Signiore, dlaczego pan uderza w t ska? Micha Anio spojrza na niego i odpowiedzia: Poniewa w rodku zaklty jest anio, a ja chc go uwolni.

Przekonania zazwyczaj przyjmuj jedn z trzech postaci. Mog to by przekonania na temat tego, co rzeczy znacz. Na przykad, jeli uwaasz, e ycie w swej istocie jest walk o przetrwanie, jest due prawdopodobiestwo, i twoje dowiadczenia yciowe h kompletnie odmienne od tych jakie miaby, gdyby by to dla ciebie rodzaj duchowej szkoy z wieloma cennymi i wiele obiecujcymi lekcjami do zaoferowania. Przekonania mog te dotyczy tego, co powoduje, co (przyczyna i skutek). i w ten sposb ksztatowa zasady, wedug ktrych yjemy. I wreszcie, mog by przekonania zwizane z tym, co jest wane i co najbardziej si liczy, dajc tym samym podstaw dla naszych wartoci i kryteriw. W modelowaniu przckona chcesz si skoncentrowa na tych, ktre najbardziej wi si z interesujcymi ci umiejtnociami i kompetencjami. Oto niektre pytania pomocne w wydobyciu przekona i metafor: Dlaczego robisz to, co robisz? Co to dla ciebie znaczy? Co mogoby si sta, gdyby tego nic zrobi? Co ci to przypomina? Do czego to porwnujesz? Co wzmacniajcego ci w tym znajdujesz? Gdy ju wydobdziesz przekonania swojego modelu, moesz zacz z nimi eksperymentowa sam dla siebie. Przekraczajc granic zwykego rozumienia i rzeczywicie prbujc wierzy, aby zobaczy, jak to si sprawdzi, moesz odkry istotne rnice. Po prostu zaczynasz dziaa tak, jakby przekonanie byo prawdziwe, i obserwujesz, jakie zmiany to powoduje. Jednym z najbliszych Einsteinowi przekona byo, e kosmos jest przyjaznym miejscem. Wyobra sobie, jak odmienny mgby wydawa si wiat, gdyby dziaa tak, jakby to bya prawda. Jakie nowe dziaania podjby, gdyby wierzy, e jest to prawda? Co robiby inaczej? Do czego innego byby zdolny? Jeli uwiadomisz sobie, e jedynym, co dzieli ci od tego, co chcesz uzyska, jest przekonanie, moesz po prostu je przyj jako nowe, dziaajc tak, jakby to bya prawda. FIZJOLOGIA Wyobra sobie przez moment, e spogldasz na bardzo mae niemowl. Gdy dziecko otwiera szeroko oczy i spoglda na ciebie, umiechasz si do niego. Ono rozpromienia si i odwzajemnia umiech. Harmonizujc si z twoj fizjologi, w tym przypadku z umiechem, dziecko dowiadcza czciowo twojej radoci, obserwujc j. Fenomen ten znany jest jako zaadowanie (entrainment) - dziecko niewiadomie zaczyna powiela ekspresj, wzorce i ruchy ludzi je otaczajcych. Dla nas, dorosych, przejcie ekspresji, tonu gosu i ruchw innych osb moe oznacza szans na powielenie ich wewntrznego stanu, co moe da z kolei dostp do nie wykorzystanych poprzednio zasobw. Pomyl przez moment o kim. kogo podziwiasz albo przed kim czujesz respekt. Wyobra sobie, jak siedziaby, gdyby to on czyta t ksik. Jak oddychaby? Jaki wyraz przyjaby jego twarz? Teraz sam przyjmij tak pozycj, wyraz twarzy i sposb oddychania. Zauwa, jakie nowe myli i uczucia to w tobie wyzwolio. W przypadku pewnych umiejtnoci powielenie fizjologii moe okaza si najwaniejszym zadaniem. Modelujc na przykad doskonaego narciarza, bdziesz

obserwowa jego jazd tak dugo, a nie zaczniesz rusza swoim ciaem tak samo, jak on. Da ci to moliwo dowiadczenia, jak to jest porusza si tak jak on, a nawet moesz mie jakie intuicyjne wyczucie tego, co to znaczy by t osob, czy by w tym ciele. Precyzyjnie odzwierciedlajc wzorce ruchu, postawy, a nawet oddechu, zaczniesz czu si tak samo jak on w e w n t r z. Uzyskae w ten sposb dostp do zasobw, ktrych odkrycie jemu mogo zaj lata. STRATEGIE Strategie mylowe s chyba najmniej jasnym komponentem procesu modelowania. Z tego powodu rozwaymy je dokadniej, zanim jeszcze zajmiemy si innymi aspektami modelowania. Strategie mwi, jak organizujesz swoje myli i zachowania, aby rozwiza jakie zadanie. Strategie zawsze nakierowane s na pozytywny cel. Mog zosta uruchomione i zablokowane przez przekonania; aby osign sukces, musisz wierzy, e moesz zadanie rozwiza, w przeciwnym przypadku nie bdziesz w stanie cakowicie si zaangaowa. Musisz take uwaa, e zrobienie tego jest ci potrzebne, i by gotw do podjcia koniecznych przygotowa i dziaa. Wreszcie, musisz wierzy, e warto to robi. Zadanie powinno by zwizane z twoimi korzyciami i zainteresowaniami. Strategie przez nas uywane s czci naszych filtrw percepcyjnych i determinuj sposb, w jaki postrzegamy wiat. Oto zabawa, ktra doskonale obrazuje ten fakt. Przeczytaj nastpujce zdanie i policz, ile razy zobaczysz liter F. FINISHED FILES ARE THE RESULT OF YEARS OF SCIENTIFIC STUDY COMBINED WITH THE EXPERIENCE OF MANY YEARS atwe? Interesujce, e rni ludzie widz rn liczb F, a kady jest przekonany, e wanie on ma racj. I faktycznie, kady ma, ale w swojej wasnej rzeczywistoci. Wikszo ludzi widzi za pierwszym razem trzy F, niektrzy jednak widz wicej. Pamitaj, e gdy to, co robisz, nie daje rezultatw, trzeba zrobi co innego. Rzeczywicie zrb co zupenie odmiennego. Przeled cae zdanie od koca do pocztku, litera po literze. Istnienia ilu F bye wiadom za pierwszym razem, a ilu jeste wiadom teraz? Powodem, dla ktrego niektre F opucie, byo najprawdopodobniej to, e wypowiadae sowa sam dla siebie i polegae na dwiku F. Wanie ten dwik mia by sygnaem obecnoci F. F w wyrazie of brzmi jednak jak y. Z chwil, gdy zacze p a t r z e na kade sowo o d k o c a, tak e litery nie zleway si, tworzc znajome sowo, z atwoci moge wypatrzy wszystkie F. Pytalimy, ile razy widzisz liter F, nie ile razy j syszysz. wiat wydaje si inny, gdy zmieniasz strategi.

PRZEPIS NA SUKCES Aby zrozumie strategie, pomyl o mistrzu kucharskim. Jeli zastosujesz jego przepisy, najprawdopodobniej bdziesz umia gotowa tak dobrze jak on, albo przynajmniej podobnie. Strategia jest wanie takim przepisem na sukces. Aby przyrzdzi smakowite danie, musisz wiedzie trzy podstawowe rzeczy. Musisz zna potrzebne skadniki. Musisz wiedzie, ile ich zastosowa i jakiej jakoci. I wreszcie, musisz zna poprawn kolejno dziaa. Ma wielkie znaczenie dla ciasta to, czy dodae do niego jajka przed, w trakcie, czy po woeniu do piekarnika. Porzdek, w jakim wykonujesz czynnoci, ma dla strategii decydujce znaczenie, nawet jeli wszystko rozgrywa si w cigu kilku sekund. Skadnikami w strategii s systemy reprezentacji, a ich liczba i jako to submodalnoci. Aby stworzy model strategii potrzebne s: skadniki (systemy reprezentacji), liczba i jako kadego z nich (submodalnoci), sekwencja krokw. Zamy, e masz przyjaciela, ktry jest bardzo utalentowany w jakiej dziedzinie. Moe to by projektowanie wntrz, kupowanie ubra, uczenie matematyki, ranne wstawanie czy bycie dusz towarzystwa w czasie przyj. Niech ponownie wykona t czynno albo niech przypomni sobie ten konkretny czas, gdy j wykonywa. Upewnij si, e masz z nim kontakt i e osign on spjny stan, bdc w asocjacji z tamtymi dowiadczeniami. Zapytaj: Jaka bya najwczeniejsza rzecz, jak zrobie albo pomylae, w tej sytuacji? Bdzie to co, co widzia (y), sysza (A) lub odczuwa (K). Gdy ju to ustalisz, zapytaj: Jaka bya nastpna najblisza rzecz, ktra si wydarzya? Kontynuuj w ten sposb, dopki nie przejdziesz poprzez cae dowiadczenie. Twoje pytania i obserwacje, by moe z pomoc metamodelu, pozwol na ustalenie, jakich systemw reprezentacji uywa osoba i w jakiej kolejnoci. Nastpnie zapytaj o submodalnoci wszystkich odkrytych reprezentacji (V, A, K). Wzrokowe wskazwki systemw reprezentacji i zastosowane predykaty mog okaza si bardzo uyteczne w ukierunkowywaniu twoich pyta. Na przykad, jeli zapytasz, Co pojawia si nastpnie?, a druga osoba odpowie Nie wiem i spoglda w gr, moesz zapyta, czy widzi jaki obraz nastpny krok mgby mie dla niej charakter wewntrznego wizualnego wyobraeni a. Podobnie o wewntrzne obrazy mgby zapyta, jeli na twoje pytanie uzyskasz odpowied: Nie mam pojcia, po prostu w i d z to jako rzecz oczywist. W danej strategii zmysy mog by nakierowane na wiat zewntrzny lub mog by uyte wewntrznie. W tym drugim przypadku, obserwujc wzrokowe wskazwki systemw reprezentacji, masz moliwo ustalenia, czy zostay zastosowane do odtwarzania czy konstruowania. Na przykad, kto moe mie strategi motywacyjn, ktra zaczyna si od spojrzenia na prac do wykonania (przedstawienie wizualne, zewntrzne V e ). Wtedy konstruuje on wewntrzny obraz pracy ju wykonanej (wizualne, wewntrzne, skonstruowane Vci ), wzbudza w sobie dobre samopoczucie (kinestetyczne, wewntrzne Ki) i mwi sobie, e lepiej zabierze si ju do pracy (suchowe: dialog Aid). Jeli zechcesz motywowa tak osob, moesz powiedzie na przykad: Spjrz na t prac, pomyl, jak wietnie bdziesz si czu, gdy j zakoczysz. Lepiej zabierz si ju do pracy.

V e > Vci > K i > Aid Cao strategii:

Bdziesz natomiast potrzebowa cakiem innego podejcia w przypadku osoby, ktra patrzy na prac ( V e ) i stawia sobie pytanie (Aid): Co mogoby si sta, gdybym tego nie dokoczy? Konstruuje ona dla siebie moliwe konsekwencje ( Vci ) i czuje si le (Ki). Poniewa chce unikn tych konsekwencji i tego uczucia, zabiera si do pracy. Pierwsza osoba poda za przyjemnymi uczuciami. Druga stara si unikn nieprzyjemnych. Mgby motywowa pierwsz, ukazujc jej atrakcyjn przyszo, a drug, stawiajc przed ni groce jej niebezpieczestwa. Nauczyciele, menederowie, trenerzy wszyscy oni musz motywowa ludzi, wic poznanie tych strategii jest bardzo pomocne. Kady rwnie ma swoj strategi kupowania. Dobry sprzedawca nie kieruje do kadego tych samych sw. Niektrzy ludzie musz widzie produkt i porozmawia o nim, zanim poczuj, e go chc. Inni bd potrzebowa wysuchania o nim informacji, poczucia, e jest to dobra idea, i zobaczenia siebie uywajcego tego produktu. Dobry sprzedawca, jeli rzeczywicie chce usatysfakcjonowa swoich klientw zmienia odpowiednio swoje podejcie. Dla nauczycieli jest niezwykle istotne, aby rozpoznawa i reagowa na rne strategie uczenia si uczniw. Niektre dzieci potrzebuj wysuchania nauczyciela, a dopiero potem dla zrozumienia idei tworz sobie jej obraz wewntrzny. Inne najpierw potrzebuj jakiego obrazowego przedstawienia. Obraz moe zastpi tysice sw, ale zaley to od tego, kto na niego patrzy. Nauczyciel, ktry utrzymuje, e istnieje tylko jeden dobry sposb uczenia, jest skonny sdzi, e kady powinien uywa tej strategii. To sprawia ogromn trudno wielu uczniom, ktrzy nie pasuj do jego wizji. Ludzie cierpicy na bezsenno mogliby uczy si strategii zasypiania. Mog zacz od osignicia fizycznego relaksu (Ki), przez mwienie do siebie wolnym, sennym gosem (Aid), jak wygodnie si czuj. Ich aktualna strategia moe polega na zwracaniu uwagi na wszystkie doznawane uczucia niewygody w ich ciele i suchaniu gonego, niepokojcego gosu wewntrznego, ktry mwi im, jak trudno jest zasn. Dodaj jeszcze jakie szybko poruszajce si, jasne i kolorowe obrazy, a otrzymasz doskona strategi dla pozostawania rozbudzonym, co jest dokadnym przeciwiestwem zamierzonych skutkw. Strategie daj rezultaty. Czy s to rezultaty, ktrych oczekiwae? Czy docierasz tam, gdzie chciae si dosta? Kada strategia, podobnie jak pocig, dziaa perfekcyjnie dobrze, ale jeli wybierzesz z... pojedziesz gdzie, gdzie nie chciae jecha. Nie wi za to pocigu. STRATEGIA MUZYCZNA Dobry przykad obrazujcy niektre z tych idei zaczerpn mona z bada, jakie jeden z autorw przeprowadzi nad sposobem zapamitywania muzyki przez utalentowanych muzykw; w jaki sposb s oni w stanie zapamita muzyk po jednoczy dwukrotnym jej wysuchaniu? Studenci zostali poproszeni o wyklaskanie lub wypiewanie krtkiego fragmentu muzyki, a ich strategia zostaa wywoana przez pytania, obserwacj wskazwek wzrokowych i predykatw. Osigajcy najwiksze sukcesy stosowali wiele wzorcw. Nieodmiennie przyjmowali oni szczegln postaw, pozycj oczu i sposb oddychania, zazwyczaj przechylali gow na jedn stron i patrzyli w d w czasie suchania. Dostrajali oni w ten sposb swoje ciao do muzyki. Podczas suchania (Ae) dowiadczali oni uczucia oddajcego muzyk caociowo (Ki). Czsto okrela si go mianem nastroju lub wyrazu utworu muzycznego. Uczucie to reprezentowao utwr jako pewn cao i ich do niego stosunek.

Nastpnym krokiem byo formowanie jakiej wizualnej reprezentacji muzyki. Wikszo studentw konstruowaa pewien rodzaj wykresu: o pionowa przedstawiaa podnoszenie si i opadanie brzmienia, a o pozioma obrazowaa czas trwania ( Vci ). Im duszy i trudniejszy by utwr, tym w wikszym stopniu polegali oni na takich obrazach. Byy one zawsze jasne, przejrzyste, wyraziste i oddalone na tyle, aby je wygodnie odczytywa. Niektrzy studenci wizualizowali piciolini z nutami dokadnie oddajcymi partytur utworu, ale nie byo to elementem koniecznym. Uczucie, dwik i obraz budowane byy razem podczas pierwszego suchania uczucie budowao caociowy kontekst dla bardziej szczegowych obrazw. Nastpne przesuchania suyy ustaleniu tych czci melodii, ktre wci pozostaway niejasne. Im trudniejsza bya melodia, tym waniejsz rol odgryway uczucia i wizualne przedstawienia. Studenci przesuchiwali melodi w mylach zaraz po jej zakoczeniu, w jej oryginalnej tonacji, ale zazwyczaj na zwikszonej prdkoci, tak jak jest to w przypadku przesuwania do przodu tamy w odtwarzaczu wideo ( Aci ). Wszyscy studenci ponownie suchali melodii zazwyczaj w jej oryginalnej tonacji i ( Ar ), w trakcie jej odpiewywania lub wyklaskiwania. Przegldali rwnie obraz i utrzymywali caociowe odczucie w pamici. Uzyskiwali w ten sposb trzy sposoby przechowywania i odtwarzania utworu muzycznego. Rozkadali go rwnie na mniejsze czci i rejestrowali powtarzajce si fragmenty pojawiajce si zarwno w rytmie, jak i przebiegu melodycznym. Te ostatnie zapamitywali wizualnie nawet po jednym przesuchaniu. Zapamitywanie muzyki zdaje si zakada dobr pami muzyczn, ale powysze badania wykazay, e mamy tu do czynienia z synestezj. Jest to wsuchiwanie si w obraz odczucia spowodowanego muzyk. Studenci suchali melodii, wytwarzali uczucie bdce caociow reprezentacj utworu i uywali tego, co syszeli i odczuwali, do uformowania obrazu muzyki. e i i i Podstawowa strategia to . Ilustruje ona pewn oglna, c zasad dotyczc efektywnego zapamitywania i uczenia si. Im wiksz liczb reprezentacji danego materiau dysponujesz, tym wiksz masz szans zapamitania go. W im wikszym stopniu twoja neurologia jest zaangaowana, tym mocniejsza pami. Najlepsi studenci posiadali rwnie umiejtno poruszania si pomidzy systemami reprezentacji, czasami koncentrujc si na uczuciach, czasami na obrazie, zalenie od tego, jaki rodzaj muzyki syszeli. Wszyscy natomiast wierzyli w swoje zdolnoci. Sukces zatem mgby by przedstawiony jako suma zaangaowania, wiary i elastycznoci. Zanim opucimy temat strategii muzycznych, przeczytajmy jeszcze fascynujcy fragment listu Wolfganga Amadeusza Mozarta, mwicy o tym, jak komponowa:

A > K >V > A

Wszystko to rozpala moj dusz i sprawia, e znuenie nie ma do niej dostpu, mj temat sam z siebie ronie, staje si uporzdkowany i okrelony, a cao, choby i duga, jest prawie kompletna i zakoczona w mym umyle, tak e mog obejrze j jak jaki znakomity obraz czy pikn statu. I nie sysz w mej wyobrani poszczeglnych gosw, ale sysz je tak, jak byy, wszystkie razem. Jaka to rado nie potrafi opisa! Z listu Mozarta napisanego w roku 1789, cytowanego przez E. Holmesa w The Life of Mozart, Including his Correspondence, Chapman and Hall, 1878

STRATEGIE ZAPAMITYWANIA Czy masz dobr pami? Jest to pytanie podchwytliwe, poniewa pami jest nominalizacj, nie moesz jej zobaczy, usysze czy dotkn. Istotn rzecz jest proces zapamitywania. Nominalizacje to dziaania zastyge w czasie. Pami jest statyczna, nie moesz na ni oddziaywa. Lepiej rozwa, jak zapamitujesz i jak moesz to udoskonali. Jaka jest twoja strategia zapamitywania? W jaki sposb mgby zapamita nastpujc informacj? (Za sobie przez moment, e jest ona dla ciebie bardzo wana).

DJW18EDL421S
Masz na to trzydzieci sekund... Czas min. Zakryj stronic, we gboki oddech i zapisz zapamitan formu. Jak ci si to udao? Jeszcze waniejsze jest, niezalenie od wyniku, jak to robie. Dwanacie elementw to zbyt duo dla naszej wiadomej pamici, aby moga je zapamita jako oddzielne jednostki. Musisz mie jak strategi czenia ich w mniejsz liczb blokw moliwych do zapamitania. Moge powtarza sekwencj raz za razem, formujc jakby ptl nagranej tamy (Ai). Ptle tamy zostaj jednak na krtki czas. Moge recytowa litery i cyfry rytmicznie. By moe zapisae je sobie (Ke). A moe uwanie im si przygldae, a potem widziae je wewntrznie ( Vci ), spogldajc w gr, na lewo. Moliwe wreszcie, e zastosowae kolor czy inn submodalno, aby pomc sobie w zapamitaniu wewntrznego obrazu. Obrazy zatrzymywane s w pamici dugoterminowej, a ptle tam w krtkoterminowej. Jeli zastosujesz ten test na kim, kogo znasz, prawdopodobnie bdziesz mg okreli jego strategi bez zadawania pyta. Moesz zaobserwowa, jak jego wargi ruszaj si bezgonie albo jak jego oczy rzucaj raz po raz spojrzenia. By moe mieje si, dokonujc zabawnych skojarze. Bardzo uyteczn rzecz jest nadawanie przypadkowym ukadom znakw jakich znacze. Mgby, na przykad, przetumaczy powysz informacj jako: D(on) J(uan) (yjcy w) W(arszawie) 18-E(lat) D(osta) L4 (na) 21 S(ekund). Powicenie p minuty na nadanie jakich znacze jest dobrym sposobem zapamitywania. Dobrym, poniewa jest zgodny z naturalnym dziaaniem mzgu. Jeli wytworzysz sobie w wyobrani obraz Don Juana na zwolnieniu chorobowym, najprawdopodobniej nie zapomnisz tej sekwencji do koca rozdziau, choby i bardzo prbowa. Robert Dilts wspomina kiedy o jednej z uczestniczek warsztatw, ktra opisywaa swoj strategi. Chodzio o zapamitanie A2470558SB. Opowiadaa: zaczynam od pierwszej litery alfabetu. Nastpnie pojawia si 24: wiek, w ktrym uzyskaam kwalifikacje mistrza (pracowaa jako kucharka). Kolejnym elementem jest 705. Oznacza to, e jestem ju pi minut spniona, biorc pod uwag czas, w ktrym zazwyczaj podaje si niadanie, 58 byo trudno zapamita, wic widziaa je w swej wyobrani w innym kolorze. S byo oddzielnym elementem, wic zostao duym S. Ostatnia litera to B, druga litera alfabetu, tworzca z pocztkowym A klamr caoci. A teraz... zamknij ksik i zapisz powysz sekwencj liter i cyfr. Nie zapomnij o tej, ktra zaznaczona zostaa jako wiksza ni pozostae... Zapewne zrobie to cakiem dobrze. A przecie nawet nie prbowae zapamita. Jeli potrafisz zapamita tak sekwencj bez specjalnego wysiku, co stanie si, gdy bdziesz wiadomie prbowa?

Bdzie o wiele gorzej. Prba uycia energii umysowej i sw samych w sobie zakada, e mamy do czynienia z trudnym zadaniem i prowadzi do prawdopodobnej poraki. Im bardziej si starasz, tym staje si to trudniejsze. Wielki wysiek, jaki wkadasz w t operacj, staje si prze szkod. Dobra i wydajna strategia czyni uczenie si procesem atwym i pozbawionym wysiku. Strategia mao wydajna robi z niego cik prac. Uczenie si juczenia jest najwaniejsz umiejtnoci w edukacji i powinno by przekazywane od pierwszej klasy poprzez wszystkie nastpne. System edukacji zazwyczaj koncentruje si na tym, czego si naucza, na warunkach nauczania, a pomija sam proces uczenia si. Ma to swoje konsekwencje. Po pierwsze, wielu uczniw ma problemy z przyswajaniem informacji. Po drugie, nawet jeli ju co opanuj, ma to dla nich mae znaczenie, poniewa wyjte zostao z kontekstu. Bez strategii uczenia si studenci mog sta si informacyjn papug; zostaj na zawsze uzalenieni od tego, co przekazuj inni. Bd otwarci na informacje, ale zamknici na nauk. Uczenie si obejmuje zapamitywanie i rozumienie: wkadanie informacji w okrelony kontekst, aby nada jej znaczenie. Koncentracja na porace i na jej dalszych konsekwencjach zniechca uczniw. Kady potrzebuje pozwolenia na porak. Dobrzy uczniowie w rzeczywistoci popeniaj bdy, ktre potem wykorzystuj jako informacj zwrotn, pozwalajc zmieni to, co robili. Utrzymuj oni w mylach swj cel i pozostaj zasobni. Rnorodne znaki i stopnie nie maj adnego wpywu na strategie stosowane przez ucznia. S one po prostu rodkami oceny wykonania i su do stworzenia hierarchii ludzi wedug ich osigni. Uczcy si mog prbowa usilnie poprawi si w ramach tej samej nieefektywnej strategii. Jeliby jednak wszyscy opanowali wiele rnych strategii, wwczas znikyby istotne rnice w ich osigniciach. Nauczanie efektywnych strategii mogoby znacznie poprawi rezultaty wszystkich uczniw. Bez tego edukacja funkcjonuje jako sposb klasyfikowania ludzi na podstawie jakich kryteriw. Utrzymuje ona status quo, rozdziela etykiety mdrych i gupich i separuje jednych od drugich. W ten sposb nierwno zostaje wzmocniona. Proces uczenia obejmuje rwnie uzyskiwanie kontaktu oraz dopasowanie i prowadzenie uczniw ku najlepszym strategiom czy sposobom Uycia ciaa i umysu dla nadania sensu informacjom. Jeli uczniowie ponosz raz za razem poraki, maj du skonno do rozwijania na tej podstawie generalnych przekona co do swoich moliwoci; myl i wierz, e nie s w stanie wykona zadania. To z kolei staje si samospeniajc si przepowiedni. Wiele szkolnych przedmiotw zostao zakotwiczonych do nudy i braku radoci i dlatego uczenie si jest bardzo trudne. Dlaczego ma to by tak bolesny i pochaniajcy czas proces? Wikszo z tego, co zawieraj programy szkolne, mogaby zosta opanowana w czasie o poow krtszym od tego, ktry si na to przeznacza, gdyby uczniowie byli umotywowani i znali dobre strategie. Wszystkie nasze procesy mylowe opieraj si na jakich strategiach mylowych, cho zazwyczaj jestemy ich niewiadomi. Wiele osb posuguje si tymi samymi strategiami we wszystkich okolicznociach. STRATEGIA POPRAWNEGO PISANIA Sztuka poprawnego pisania jest wan umiejtnoci, ktra jednak dla wielu osb okazuje si dosy kopotliwa. Istniej instytucje, ktre oferuj kredyt na kreatywne pisanie, ale nikt nie daje pienidzy na pisanie poprawne. Robert Dilts uczy jednak procesu stosowanego przez osoby piszce nienagannie, z ktrego stworzy prost, efektywn strategi. Osoby takie nieomal zawsze posuguj si t sam strategi. Moesz to sprawdzi, jeli sam dobrze opanowae ortografi albo znasz tak osob. Gdy maj napisa jakie sowo,

patrz najpierw w gr albo przed siebie wizualizujce, a potem spogldaj w d, sprawdzajc w swych uczuciach poprawno tego, co zapisay. Ludzie, ktrzy pisz z wieloma bdami, zazwyczaj staraj si to robi na podstawie brzmienia. Nie jest to jednak efektywne. Ortograficzna poprawno zakada zapisywanie sw, wizualne ich przedstawienie na papierze. Oczywistym krokiem jest ich wczeniejsze zwizualizowanie wewntrzne. W jzyku angielskim nie mamy do czynienia z prost zgodnoci brzmienia i pisowni. W tym przypadku fonetyczny system pisania nie zapisze poprawnie nawet swojej wasnej nazwy. Piszcy poprawnie kojarz wyobraany obraz sowa z uczuciem znajomoci. Po prostu czuj, e wyraz ten wyglda dobrze. Redaktorzy, ktrzy s ekspertami w tej dziedzinie, mwi, e wystarczy spojrze na stron, a bdy same rzucaj si w oczy. Jeli chcesz by ekspertem w ortografii albo ju nim jeste, ale chcesz si dowiedzie, jak to robisz, zapoznaj si z kolejnymi etapami strategii. 1. Pomyl o czym, co wydaje si znajome i przyjemne. Gdy ju osigniesz to uczucie, popatrz na sowo, ktre chcesz opanowa, przez kilka sekund. Pomocne moe by umieszczenie sowa w obszarze widzenia w grze, po lewej stronie. 2. Nastpnie skieruj oczy w gr na lewo, przypomnij sobie wszystko, co potrafisz z poprawnej pisowni. Zauwa braki (jeli jakie s) i spogldajc z powrotem na sowa, przyjrzyj si brakujcym literom. Powtarzaj ten proces, dopki nie zobrazujesz caego wyrazu. 3. Spjrz w gr na swj tak utworzony obraz i zapisz to, co widzisz. Sprawd poprawno. W przypadku bdu cofnij si do punktu 1, spjrz raz jeszcze i uzyskaj w wyobrani klarowny obraz. 4. Spjrz ponownie w gr i przeliteruj wyraz od tyu. To pozwoli ci upewni si, e obraz jest wystarczajco klarowny. Najprawdopodobniej kady, kto posuguje si metod fonetyczn, nie potrafi przeliterowa sowa od tyu. Istniej jeszcze dodatkowe, pomocnicze idee, ktre moesz zastosowa cznie z powysz strategi podstawow. a. Uyj tych submodalnoci, ktre sprawi, e twj obraz bdzie przejrzysty i atwy do zapamitania. Pomyl o jakiej scenie, ktra gboko zapada ci w pami. Gdzie w swojej wyobrani j widzisz? Jakie s jej submodalnoci? Umie swoje sowo w tym samym miejscu i w tych samych submodalnociach. b. Moe okaza si pomocne wyobraenie sobie sowa w ulubionym kolorze. c. Pomc moe te umieszczenie go na jakim znajomym tle. d. Czci, ktre sprawiaj ci kopot, wyrnij zmian w zakresie ich submodalnoci. Powiksz je, przybli, podkrel innym kolorem. e. Jeli sowo jest bardzo dugie, podziel je na elementy dwu- i trzyelementowe. Niech litery bd na tyle mae, aby mg widzie cae sowo, a wystarczajco due, aby przeczyta je bez wysiku. Nie opuszczaj obszaru swej wyobrani. Moe ci rwnie odpowiada napisanie liter w powietrzu albo, jeli jeste mocno uwraliwiony na sygnay kinestetyczne, nakrelenie ich na rce, aby do swojego obrazu doda odczucia. Strategia ta zostaa przetestowana w University of Moncton w New Brunswick w Kanadzie. Przypadkowo dobrane osoby podzielono na Cztery grupy. Zastosowano test ortograficzny zawierajcy nonsensowne sowa, ktrych uczestnicy nigdy nie widzieli. Pierwszej grupie (A) pokazano sowa i polecono je zwizualizowa, patrzc w gr na lewo.

Drugiej grupie (B) rwnie polecono wizualizacj, ale bez sugerowania konkretnej pozycji oczu. Trzeciej grupie (C) po prostu kazano opanowa sowa w dowolny sposb. Grupa czwarta (D) miaa zwizualizowa sowa, patrzc w d na prawo. Rezultaty testu okazay si interesujce. Grupa A osigna o 20% lepsze rezultaty ni w poprzedzajcym tecie porwnawczym. Grupa B poprawia si o 10%. Grupa C pozostaa, jak mona si byo spodziewa, waciwie na tym samym poziomie; osoby te nie zmieniy swojej strategii. Natomiast wynik grupy D okaza si o 15% gorszy, poniewa nalece do niej osoby stosoway wizualizacj, uywajc maksymalnie niekorzystnej pozycji oczu. Dobra znajomo ortografii to cenna umiejtno. Jeli zastosujesz t strategi, bdziesz umia zapisa poprawnie k a d e sowo. Uczenie si listy sw na pami moe pomc ci w ich poprawnym napisaniu, ale nie sprawi, e staniesz si dobry z ortografii. Uczenie si przez powtarzanie nie prowadzi do opanowania danej umiejtnoci. Strategia ta zostaa z powodzeniem zastosowana w przypadku dzieci, ktre okrelono jako cierpice na dysleksj. Czsto s one po prostu nastawione bardziej suchowo i kinestetycznie ni inne. STRATEGIA KREATYWNOCI

Wol bawi ludzi z nadziej, e czego si te naucz, ni uczy ich z nadziej, e dobrze si bawi. Walt Disney
Robert Dilts opracowa model strategii uywanej przez Walta Disneya, czowieka wielkiego sukcesu i nadzwyczajnej kreatywnoci, ktrego dzieo wci dostarcza radoci niezliczonej liczbie ludzi na caym wiecie. Mgby on take zosta doskonaym konsultantem w sprawach biznesu, poniewa posugiwa si ogln strategi kreatywnoci, ktr z powodzeniem mona odnie do wszelkiego typu problemw. Wait Disney mia wspania wyobrani by niezwykle kreatywnym marzycielem. Marzenie jest pierwszym krokiem w kierunku stworzenia nowego celu w wiecie. Wszyscy marzymy o tym, co chcielibymy mie, co chcielibymy robi, jak inaczej mogoby wyglda nasze otoczenie. Jak wyraa te marzenia w realnym wiecie? Jak unikn przygody przysowiowego marzyciela, ktry patrzy w niebo, a wdepn w co znacznie bardziej przyziemnego? Jak upewni si, e nasze marzenia dobrze opieraj si krytyce? Disney najpierw tworzy marzenie lub wizj caego filmu. Dowiadcza on przey kadej postaci filmu, wyobraajc sobie, jak ona widzi opowiedzian histori. Jeli by to film animowany, poleca rysownikom uwzgldnianie takiego punktu widzenia przy tworzeniu postaci. Nastpnie spoglda na swj plan realistycznie. Uwzgldnia sprawy pienine i czas i zbiera wszystkie niezbdne informacje, aby upewni si, e film zostanie z powodzeniem zrealizowany: wwczas marzenie bdzie mogo sta si rzeczywistoci. Gdy ju mia wizj swego filmu, spoglda na niego z punktu widzenia krytycznego widza. Zadawa sobie pytania: Czy jest to interesujce? Czy jest zabawne? Czy s tam jakie zbdne sceny, niezalenie od mojego do nich przywizania? Disney stosowa trzy podejcia: marzyciela, realisty i krytyka. Ci, ktrzy z nim pracowali, potrafili je rozpozna, ale nigdy nie byli w stanie przewidzie, ktre zastosuje na spotkaniu. Najprawdopodobniej stara si on wyway spotkanie, rozbudowujc elementy tego podejcia, ktre nie byo wystarczajco reprezentowane.

Oto strategia, ktrej formalnie uywa: 1. Wybierz problem, ktrym chcesz si zajmowa. Moe by tak trudny, jak tylko chcesz; o tym jeszcze nie myl. Ustal trzy miejsca naprzeciwko siebie, w ktre bdziesz mg si przenie. Jedno bdzie dla twojego marzyciela, drugie dla krytyka, a trzecie dla realisty. 2. Pomyl o czasie, gdy bye rzeczywicie twrczy; gdy twj marzyciel rzeczywicie tworzy jakie kreatywne moliwoci. Przejd na pozycj marzyciela i przeyj ten czas. Zakotwiczasz w ten sposb swoje zasoby i strategi marzyciela w tym konkretnym miejscu. Jeli masz problem ze znalezieniem odpowiedniego, kreatywnego dowiadczenia, znajd metafor dla swojego problemu, ktra moe ci pomc w kreatywnym myleniu. Mgby te modelowa kogo, o kim wiesz, e jest dobrym, kreatywnym marzycielem. Zapytaj go, jak osiga ten stan, zanim powrcisz do kontynuacji procesu. By moe potrzebujesz rozoenia problemu na mniejsze, porczniejsze elementy. Nie myl jednak realistycznie; na to przyjdzie czas pniej. Nie zajmuj si opracowywaniem ani ocenianiem. Moesz nawet rozproszy swoje wiadome mylenie, suchajc muzyki czy podejmujc jak fizyczn aktywno. Gdy ju powicie marzeniu tyle czasu, ile chciae, wr z powrotem do pozycji wyjciowej. 3. Przypomnij sobie taki czas, gdy z wielk ostronoci i realistycznie podchodzie do jakiego planu, czy to swojego wasnego, czy kogo innego; moment, gdy wprowadzie jaki plan w ycie w sposb elegancki i efektywny. Jeli sprawia ci to trudno, pomyl o osobie, ktr mgby modelowa: zapytaj, jak zamierza zrealizowa plany albo postaw si na jej miejscu. Gdybym by X, jak urzeczywistnibym te plany? Dziaaj tak, jakby by X. Gdy bdziesz ju gotowy, przejd na miejsce wybrane dla realisty. Zakotwiczasz swj stan realisty i towarzyszce mu zasoby w tym miejscu. Gdy wystarczajco przeyjesz swoje dowiadczenie, wr do pozycji neutralnej. 4. Na koniec ocena pozycja krytyka. Przypomnij sobie czas, gdy krytykowae jaki plan w konstruktywny sposb, widzc jego sabe punkty tak samo dobrze jak mocne i rozpoznajc problemy. Mg to by twj wasny projekt albo projekt jakiego kolegi. Raz jeszcze jeeli jest to zbyt trudne posu si modelem znanej ci osoby bdcej wymienitym krytykiem. Gdy osigniesz odpowiednie dowiadczenie, przeyj je po przejciu do trzeciego ustalonego przez siebie miejsca. Po skoczeniu, wyjd z niego. To, co do tej pory osigne, to zakotwiczenie marzyciela, krytyka i realisty w trzech rnych miejscach. Moesz uy do tego trzech miejsc w swoim pokoju pracy albo nawet trzech rnych pokojw. Najprawdopodobniej okae si, e osignicie jednej z pozycji jest znacznie atwiejsze ni innych. Moesz wycign z tego faktu jakie wnioski dla planw, ktre ukadasz. Kada z powyszych pozycji jest w istocie sama w sobie strategi. Strategia kreatywnoci jest jakby superstrategi, trzema rnymi strategiami poczonymi w jedn. 5. We problem czy cel, ktrym chcesz si zajmowa. Przejd w miejsce marzyciela i pozwl sobie na swobodne fantazje. Marzyciel nie musi by realist. Marzenia zazwyczaj maj charakter obrazowy, wic twj marzyciel zapewne bdzie si posugiwa wizualnymi konstrukcjami mylowymi. Bezkresne niebo jest tw granic. Nie pozwl, aby realno wpywaa na twoje myli. Co zrobiby, gdyby niemoliwoci byo ponie porak? Postaw marzyciela mona podsumowa wyraeniem: Ciekawe, czy... Gdy skoczysz, wr do pozycji neutralnej.

Niezalenie od tego, co powiedziano ci w szkole, marzenie na jawie moe by bardzo uytecznym, twrczym i radosnym sposobem spdzania czasu. 6. Przejd w miejsce realisty i pomyl o swoim wymarzonym planie. Jak mgby wprowadzi go w ycie? Co trzeba by zmieni, aby sta si realistyczny? Gdy bdziesz zadowolony z tego etapu, wr znowu do pozycji wyjciowej. Odpowiednie pytanie dla tego podejcia brzmi: Jak mog to zrealizowa... ? Realista w tobie skania si zasadniczo do bycia kinestetycznym; jest czowiekiem akcji. 7. Nastpnie przenie si na pozycj krytyka i dokonaj sprawdzenia oraz oceny planu. Czy czego w nim brak? Czy plan zakada wspprac innych osb? Co w nim ich dotyczy? Co z tego bdziesz mia? Czy ci to interesuje? Jaka jest cena? Krytyk pyta: Czego tu brak? Co tu jest dla mnie? Krytyk najczciej operuje dialogiem wewntrznym. 8. Wr do marzyciela i dokonaj kreatywnych zmian w swoim planie, biorc pod uwag wszystko, czego nauczye si od realisty i krytyka. Kontynuuj wdrwk przez trzy pozycje, dopki nie osigniesz penej zgodnoci planu z kad z nich. Poniewa w kadej masz do czynienia z odmienn fizjologi i neurologi, zwracaj uwag, czy wci jest to ten sam cel.

Aby by pewnym, e krytycyzm jest konstruktywny, a nie destruktywny, pamitaj, e krytyk wcale nie jest wikszym realist ni marzyciel. Jest to po prostu inny sposb mylenia o moliwociach. Zadaniem krytyka nie jest krytykowanie realisty czy marzyciela. Krytyk ma krytykowa plan. Niektrzy ludzie krytykuj samych siebie, wywoujc swoje ze samopoczucie, zamiast wykorzystywa krytyk jako cenn informacj zwrotn w procesie tworzenia planw. Czasami krytyk wkracza do dziaania zbyt wczenie, kradnc nam nasze marzenia. Niektrzy ludzie stosuj t strategi w sposb naturalny. Maj specjalne miejsce czy pokj dla ich marzyciela, w ktrym myl kreatywnie, inne miejsce dla praktycznego planowania, a inne dla oceny i krytyki. Jeli te trzy metody mylenia rozdzielone s przestrzennie w przejrzysty sposb, kada moe realizowa swoje zadanie bez utrudniajcych zaburze. Kocowe idee tylko wtedy s gotowe do realizacji, gdy sprawdzaj si w kadej z trzech pozycji. Na kocu tego procesu masz due szanse uzyska plan, ktremu bdzie si trudno oprze. Wane bdzie wwczas nie pytanie Czy powinienem to zrobi?, ale stwierdzenie Musz to zrobi. Co innego bowiem miabym robi? Jest to dobry przykad wywaonej strategii. Wszystkie trzy podstawowe systemy reprezentacji zostaj zaangaowane, tak e dostpne s wszystkie kanay informacji. Marzyciel zazwyczaj polega na procesach wizualnych, realista na kinestetycznych, a krytyk na suchowych. Potrzebna jest rwnie jaka moliwo wyjcia ze strategii, aby nie dopuci do sytuacji, gdy wewntrzne procesy tworz nie koczc si ptl i nigdzie nas nie prowadz. W tym przypadku mamy do dyspozycji zewntrzn, neutraln pozycj dla dokonania przegldu caoci procesu i zarzdzenia przerwy w odpowiednim czasie. Z POWROTEM DO MODELOWANIA Pozostawiajc temat strategii i wracajc do innych aspektw modelowania, warto rozway jeszcze jedno towarzyszce temu zagadnienie, sprawiajce kopot wielu osobom. Funkcjonuje w naszej kulturze dziwna idea, jakoby odkrycie, jak co robimy, miao przeszkadza w robieniu tego dobrze; tak jakby ignorancja bya warunkiem wstpnym doskonaoci. Gdy wykonujesz jakie zadanie, twoja wiadoma uwaga skoncentrowana jest, rzecz jasna, na jego wykonywaniu. Kierowca samochodu nie myli jednak wiadomie o wszystkim, co robi, podobnie jak muzyk nie rejestruje wiadomie kadej nuty, ktr gra. Tym niemniej obaj mogliby wyjani ci pniej, co wanie zrobili. Jedyn rnic pomidzy kompetentnym wykonawc w danej dziedzinie a mistrzem jest to, e mistrz potrafi wyjani, co wanie zrobi i jak to zrobi. Mistrz przebywajc na poziomie niewiadomej kompetencji, potrafi dokadnie zaprezentowa swoje kompetencje. Ta ostatnia umiejtno przedstawiana jest jako metapoznanie (metacognition*). Dysponujc metapoznaniem, masz moliwo uwiadomienia sobie, jak realizujesz jakie zadanie. Wiedza, jak co robisz, daje ci z kolei szans przekazania tego innym. Moesz rwnie, rozpoznajc rnice midzy tym, co robisz, gdy sprawy id dobrze, a tym, co towarzyszy nie najlepszym realizacjom, podnie swoje szanse wybitnych osigni na bazie swoich aktualnych dziaa. Analiza procesu modelowania nasuwa rwnie pytanie, kogo modelujemy. Zaley to od celu, do ktrego zmierzamy. Najpierw musimy zidentyfikowa umiejtnoci, kompetencje czy jakoci, ktre chcemy zdoby. Wtedy moemy zadecydowa, kto mgby suy jako najlepszy model. Nastpne pytanie dotyczy tego, jak modelujemy. Istnieje wiele sposobw, poczwszy od nieformalnego i niewiadomego modelowania, ktre wszyscy stosujemy, a po bardzo wyszukane strategie badania i modelowania, podobne do tych, ktre Robert Dilts zastosowa

w ostatnich projektach dla koncernu Fiata dotyczcych umiejtnoci przywdczych w przyszoci. Nieformalnym i prostym sposobem zastosowania umiejtnoci modelowania w naszym rozwoju jest potraktowanie jako modeli osb, ktre podziwiamy i ktre darzymy szacunkiem. Aleksander Wielki modelowa sam siebie na podstawie wyobraonego obrazu legendarnego Achillesa; Tomasz Kempis mia zapewne najwysze ambicje, piszc O naladowaniu Chrystusa. W czasach nieco nam bliszych, Strawiski zapoycza wiele od Mozarta, uzasadniajc prawo do tego swoj mioci do jego muzyki. Ray Charles modelowa Nat King Colea; mwi, e oddycha Coleem, jad go, pi i smakowa dzie i noc, dopki nie rozwin swego wasnego stylu muzycznego. Oddychajc, jedzc, pijc i smakujc swj model, z ksiki, filmu czy telewizji, uzyskujesz dostp do tych stanw i zasobw, ktrych on uywa. Przeprowad may eksperyment. Wikszo ludzi posuguje si podczas czytania subwokalizacj, to znaczy bezgonie wymawia w swojej gowie czytane sowa. Zauwa, co stanie si, jeli wrcisz teraz do pocztku tego paragrafu i pozwolisz, by gos w twojej gowie zmieni si w gos kogo, kogo naprawd podziwiasz. Dla wielu ludzi ju taka zmiana brzmienia gosu wewntrznego na gos wybranego modelu pozwala uzyska dostp do rnych nowych zasobw. Czsto ludzie daj si zwie mistyce procesu modelowania i sdz, e jest to co, czego nie mog robi, dopki nie naucz si tego w sposb w a c i w y. W istocie nikt, kto jest ciekaw ludzi, nie moe tego n i e robi ! Ju to robisz. Gdy spogldam na te dziesi lat, jakie miny od chwili, gdy po raz pierwszy zetknem si z NLP, uzmysawiam sobie, e wikszo mojej uytecznej nauki pochodzia z nieformalnego modelowania. Ostatnio, na przykad, odwiedziem swoich przyjaci i po raz pierwszy odkryem, e pani domu pisze romantyczne opowiadania. Mwia na ten temat niewiele, ale w cigu p godziny swobodnej konwersacji poznaem pewne jej strategie pisania, ktre day mi to, czego poszukiwaem od jakiego czasu. Krtko mwic, pozwalaa sobie na chwile marze w cigu dnia, aby tworzy materia do swoich opowiada i wynotowywaa kluczowe idee w notesie, ktry zawsze nosia przy sobie. Notatki te przypominay jej ca tre, gdy siadaa pniej do pisania. Uwielbiaa te swoje kreatywne chwile marze, bya wic w nie wbudowana strategia motywacyjna. Niezwykle eleganckie. Moesz by bardziej precyzyjny w modelowaniu, jeli zidentyfikowae konkretne umiejtnoci, ktrych chciaby si nauczy. Przypomnij sobie trzy podstawowe elementy kadego zachowania: przekonanie, fizjologia i strategia. Na przykad, aby napisa t ksik, musiaem wierzy, e mog to zrobi i e warto to zrobi. Potrzebowaem rwnie kompletu strategii (sekwencji obrazw, dwikw i uczu), za pomoc ktrych tworzybym tre, a take musiaem czu si zrelaksowany, gdy siadaem i pozwalaem moim palcom taczy po klawiaturze maszyny do pisania. Gdyby mia ochot wzbogaci ten minimalny model, zapewne chciaby zobaczy mnie jeszcze w dziaaniu, a raczej powinienem powiedzie w n i e d z i a a n i u, jako e wikszo procesu dokonywaa si niewiadomie, w tle rnych innych wykonywanych zaj. Najprawdopodobniej zechciaby rwnie zada mi wiele pyta. Na przykad: W jakim kontekcie zwyczajowo uywasz tych umiejtnoci? Jakie cele przywiecaj twemu dziaaniu przy stosowaniu tych umiejtnoci? Jakich oznak uywasz dla potwierdzenia osignicia tych celw? Co dokadnie robisz. aby osign te cele? Jakie dokadnie podejmujesz kroki i dziaania? Gdy zdarzy ci si utkn w martwym punkcie, co robisz, aby wyzwoli si z tej sytuacji niemonoci?

Pytania te s pytaniami wywoujcymi TOTE, opartymi na modelu TOTE z rozdziau 4. Ten rodzaj modelu, ktry budujesz, jest systemem powtarzalnych, zawierajcych si w sobie modeli TOTE lub, przedstawiajc to prociej, umiejtnoci w ramach umiejtnoci; czym w rodzaju kompletu coraz mniejszych, dopasowanych do siebie pudeek. Dysponujc odpowiedziami na ten rodzaj pyta, moesz zacz budowa model tego, co kto robi ze swym systemem nerwowym. Aby wiedzie, jakie zada kolejne pytanie, uruchamiasz ten model w swoim systemie nerwowym i obserwujesz, co dziaa, a czego brak. Przypomina to troch sytuacj, gdy kto udziela ci wskazwek, jak masz postpowa, a ty wyprbowujesz je w swej wyobrani, aby zobaczy, czy maj sens. Istnieje o wiele wicej umiejtnoci zwizanych z modelowaniem, ktre mog by tu zamieszczone albo, ktre znale moemy w innych ksikach. Na przykad, potrzebujesz umiejtnoci osigania mocnej drugiej pozycji percepcyjnej, aby penetrowa cian wiadomoci. Co to jest ciana wiadomoci? Mwic w najwikszym skrcie, wikszo utalentowanych osb, prbujc wyjani albo nauczy innych tego, co robi, odkrywa, e jest kompletnie niewiadoma wielu ze swych umiejtnoci. Wyglda to troch tak, jakby wiadome rusztowanie procesu uczenia si zostao rozebrane po zakoczeniu budowy, nie zostawiajc na budynku adnego ladu wskazujcego, jak by konstruowany. W szerokim zakresie modelowania obok dziaa nieformalnych istniej take wybujae, najwyszej jakoci projekty z zakresu modelowania, zazwyczaj realizowane w wiecie biznesu. W przypadku takich przedsiwzi cay komplet umiejtnoci modelowania trzeba mie w maym palcu. Typowa sekwencja dziaa moe wyglda nastpujco: 1. Wstpne rozmowy z organizatorami dla rozpoznania, jaki zestaw kompetencji najbardziej wart jest modelowania, kto jest wyrniajcym si wykonawc i jak wiele osb modelowa. Zazwyczaj korzysta si z trzech wyrniajcych si wykonawcw, ktrych dla kontrastu porwnuje si z trzema rednimi (jednostki kontrolne), aby dodatkowo rozjani decydujce rnice. Ostatecznie uzgodniony zostaje plan dziaania. 2. Spdzenie przynajmniej kilku dni z kad odgrywajc rol modela osob; obserwowanie ich dziaa w rnych kontekstach. Nagrywanie ich zachowa i przeprowadzanie rozmw, w celu odkrycia przekona, strategii, stanw, metaprogramw itd. Rozmowy z ich kolegami dla zebrania wikszej liczby opisw. Powtrzenie tego samego z osobami kontrolnymi. Tym osobom czsto nie mwi si, jaki jest charakter ich udziau w caym projekcie, aby oszczdzi im zakopotania. 3. Wykonanie konkretnej mapy tego, co, jak sdzimy, ju mamy i czego jeszcze nam brak. Etap ten czsto wykonuje si z inn wsppracujc przy modelowaniu osob. Kontrastujce analizy rozjaniaj te rnice, ktre wanie decyduj o przewadze wykonawcw wybitnych nad osobami kontrolnymi. 4. Na tym etapie nastpuje cofnicie si do poprzednich operacji i potwierdzanie wzorcw, ktre, jak sdzimy, rozpoznalimy oraz uzupenianie brakw poprzez kolejne obserwacje i rozmowy. Moe si okaza, e potrzebne jest kilkakrotne powtrzenie tego procesu. 5. Napisanie penego raportu obejmujcego streszczenie oryginalnych dziaa, metodologi oraz sam opracowany model. Model ten musi uwzgldnia poziomy od tosamoci, przekona i moliwoci a po specyficzne zewntrzne i wewntrzne zachowania. 6. Przygotowanie programu treningowego wraz z jego prowadzcymi, aby umoliwi innym powielenie tych umiejtnoci. Stosujemy go, a nastpnie udoskonalamy, wykorzystujc informacje zwrotne. Trenujerny prowadzcych, aby przygotowa ich do samodzielnej pracy. Koniec.

Punkty od 1 do 5 zazwyczaj zajmuj okoo dwudziestu dni roboczych. Punkt 6 wymaga moe jeszcze poowy tego czasu. Ten rodzaj powtarzalnego zestawu dziaa modelujco-treningowych jest bardzo efektywny w przypadku takich struktur, w ktrych wielokrotnie powiela si te same role, na przykad dla pracownikw nadzoru czy dla kierownikw sklepw. Modelowanie bez stosowania treningu zaczyna by rwnie uywane dla udoskonalenia procesu efektywnej rekrutacji do zawodw wymagajcych szczeglnych predyspozycji. Wiele organizacji zaczyna docenia warto zastosowanego modelowania. NLP, MODELOWANIE I PRZYSPIESZONE UCZENIE Byo to krtkie wprowadzenie w zagadnienie modelowania, uszeregowane od dziaa nieformalnych a po formalne projekty z zakresu biznesu. W ten sposb znalelimy si w poowie lat dziewidziesitych z wyrafinowanymi narzdziami modelowania, ktre wywodz si z pocztkowego modelowania jzyka. Gdy Richard poprosi Johna o pomoc w rozpoznaniu stosowanych przez siebie wzorcw terapii Gestalt, John podszed do tego tak, jakby mia uczy si nowego jzyka. Prowadzenie bada nad jzykiem bez jego znajomoci jest pomysem absurdalnym. John musia by zdolny do zastosowania wzorcw, zanim mg je zacz bada. Jest to dokadne przeciwiestwo tradycyjnego modelu uczenia si, ktre analizuje elementy, zanim zoy je razem. Przyspieszone uczenie jest najpierw uczeniem robienia czego, a dopiero pniej przychodzi czas na uczenie, jak to si robi. Nie zastanawiasz si nad dan umiejtnoci, dopki dobrze jej nie opanujesz. Dopiero wtedy, gdy bdzie ona wystarczajco utrwalona, moesz podda j bliszemu badaniu przez wiadom myl. Jest to zupenie inny sposb uczenia si, ni uczenie si czteroetapowe przedstawione w rozdziale 1, ktre rozpoczynao si od niewiadomej niekompetencji, a koczyo niewiadom kompetencj. Oparcie si na intuicji poprzedzajcej analiz jest podstaw modelowania i przyspieszonego uczenia si. Moesz przej bezporednio na poziom niewiadomej kompetencji jednym krokiem. Zatoczylimy, wic pene koo od rozdziau 1. NLP rozwino si na drodze intuicji, w sposb podobny do tego, w jaki uczymy si jzyka ojczystego. Traktujc cae studium doskonaoci jako punkt wyjcia, moesz teraz przeanalizowa przebyt drog, a po submodalnoci najmniejsze cegieki naszego mylenia. Co zostao rozoone, trzeba zoy ponownie. Dokonana przez ciebie analiza ujawnia, e nie by to zwyky powrt do miejsca, w ktrym kiedy bye. Osigasz sytuacj wikszego zrozumienia. Wykonane kroki w d i w gr w pewnym sensie s powrotem do korzeni, w innym rozpoznaniem miejsca po raz pierwszy. Ten nowy punkt staje si baz dla nowych intuicji, ktre znowu moemy rozoy na elementy, i tak cay proces wci postpuje do przodu. Na kadym z tych etapw testujesz kolejne odkrycia, a po ich naturalne granice. Stosujc kad ide czy technik do wszelkich moliwych problemw, bardzo szybko zorientujesz si, jaka jest jej rzeczywista warto i gdzie s jej ograniczenia. Tylko jeli postpujesz tak, jakby to dziaao, masz szans naprawd ustali, czy dziaa i w jakich granicach. Najpierw poddalimy temu procesowi metamodel. Nastpnie systemy reprezentacji, ich wzrokowe wskazwki, potem submodalnoci itd. Po wykorzystani u wszystkich moliwoci jednego elementu jego miejsce zajmowa kolejny. Cige burzenie rwnowagi, za ktrym poda cige jej odzyskiwanie. Warto NLP ley w nauce, jak zdobywamy, penetrujc te procesy. Korzenie NLP sigaj trwaych wzorcw lecych u podstaw poszczeglnych zachowa. Robisz cokolwiek, co daje okrelony rezultat, przestrzegajc jedynie ram etycznych, a nastpnie udoskonalasz to,

upraszczajc tak dalece, jak tylko to moliwe. W ten sposb rozpoznajesz istotne rnice. Celem NLP jest powikszenie przestrzeni ludzkich moliwoci i ludzkiej wolnoci. PORADNIK UYTKOWNIKA Skoro ju dotare do koca ostatniego rozdziau tej ksiki, by moe zacze zastanawia si, jak najlepiej z niej skorzysta. Kady z nas znajduje na to swj wasny sposb; czasami nie jestemy nawet wiadomi, e ju to robimy. Jedn ze spraw, ktre moesz rozstrzygn w sposb wiadomy, jest to, czy zagadnienia tu omawiane uznae za tak interesujce i poyteczne, e zdecydowae si pody ich ladem dalej, kupujc ksiki i uczestniczc w kursach treningowych. Moe si zdarzy, e omawiajc te idee z majcymi podobne zapatrywania przyjacimi, odkryjesz sens swojej nowej wiedzy. Moe si zdarzy, e niespodziewanie staniesz si bardziej wiadomy rnych wzorcw, ktre wanie zacze wyprbowywa, takich jak kontakt, subtelne przesunicia w mowie ciaa, taniec oczu mylcej osoby, delikatne i gbokie zmiany w stanie emocjonalnym innych osb i twoim wasnym. Moesz odkry swoj podwyszon wiadomo wasnych myli i procesw mylowych, rozpoznajc, ktre ci su, a ktre s tylko cieniami przeszoci. Eksperymentujesz z zawartoci i form swoich myli i zdumiewasz si si wywoanych zmian; podziwiasz odkryte szanse emocjonalnego wyboru dla siebie i dla innych. By moe odkrye ju nadzwyczajn przydatno rozwinicia nawyku okrelania celw, nawyku mylenia o problemach jako o szansach do wykorzystania, do robienia czego innego, do nauczenia si czego nowego i ekscytujcego. Moe zorientowae si, e masz lepszy wgld i intuicyjne zrozumienie wiata innych ludzi i ugruntowae swoje wasne. Jest tak, jak gdyby twoja niewiadomo przyswajaa sobie twoj now wiedz na swj sposb i w sobie waciwym czasie; pomidzy twoj wiadom myl a niewiadom mdroci rozwijaj si nowe relacje. Odkrywajc samego siebie, stajesz si bardziej wiadomy tego, co wane dla ciebie i dla bliskich ci ludzi. Suchajc swego wewntrznego dialogu, rozpoznajesz siebie za pomoc pyta metamodelu. Odkrywasz swoje przekonania i kontynuujesz zmian tych, ktre ci ograniczaj, przez wzmocnienie tych, ktre przybliaj ci do bycia tak osob, jak zawsze chciae by. W tym procesie wzrastania wiadomoci wasnej tosamoci masz znacznie wicej moliwoci ni tylko by niewolnikiem swej przeszej historii. Zaczynasz inaczej myle o swej przyszoci, a to wpywa na to, kim jeste w teraniejszoci. Moesz dowiadczy wzrastajcego bogactwa i zayoci kontaktw z bliskimi przyjacimi i moesz chcie spdza wicej czasu z innymi badaczami bezkresnego wiata ludzkich dowiadcze. Podczas gdy coraz wicej spord nas jest wiadomych tego, jak ksztatujemy nasz rzeczywisto, moemy zacz cieszy si stwarzaniem jej takiej, jak chcielibymy, aby bya, kreujc tym samym lepszy wiat dla wszystkich.