MANASTIR I CRKVA SV.

MIHAILA NA PREVLACI

PREVLAKA1

I ISTORIJAT ISTRAIVANJA U nizu brojnih zakljuaka koji su se duboko ukorijenili u naoj istoriji, danas bi se teko bez prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitolokim osnovama i utvrdile na amaterskim metodama. Metode na osnovu kojih su donoeni odreeni zakljuci, nekritiko prihvatanje istih i njihovo kasnije prenoenje u naunim radovima, mogu se dobro ilustrovati kroz primjer utvrivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije. Interesovanje za ovo pitanje, pokazao je jo 1844. godine, Pavel afarik koji je iz Praga preko ruskog vicekonzula u Dubrovniku Jeremije Gagia, molio tadanjeg crnogorskog vladiku, Petra II Petrovia Njegoa da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije "koja je bila ustanovljena kraljem Stefanom i Savom".2 Takoe ga je interesovalo gdje je bio manastir Gradac i gdje je kako on pie mala rijeka Ribnica.3 Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovia4 u Istorijskom pregledu o pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj5, gdje se kae:
Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba, Traiectus, Ostrvo cvijea. Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na junoj strani Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani poluostrva nalaze se ostaci Manastira i ruevine Crkve sv. Mihaila, zakonom zatiene, kao kapitalni istorijski i arheoloki lokalitet Crne Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama rije tomba ili obinije tumba, latinski je oblik imenice koja je nastala prema grkoj ili , koja znai humka, posebno grobni humak a i sam grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i pod latinskim nazivom Traiectus, I. Ostoji, Odakle benediktinskom Manastiru na Prevlaci u Boki naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491500. Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralite sa nazivom Ostrvo cvijea. Poetkom devedesetih ovo ljetovalite ima funkciju izbjeglikog naselja. 2 eki slavista Pavel Jozef afarik (1795-1861). 3 I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 1-17. 4 Arhimandrit Gerasim Petranovi, Episkop eparhije Boke i Dubrovnika sa stolicom u Kotoru, koja je 1870. godine, voljom Franca Josefa I izdvojena iz Dalmatinske eparhije. 5 G. Petranovi, Istoriki pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, ematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovake, Zadar 1875, 3-8.
1

"Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog osnovatelja njenog bijae s poetka, pa kroz due vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog polja". Ovaj zakljuak je izveden, pie dalje u ematizmu "Na osnovu itija sv. Save, napisanog od njegovog uenika Domentijana", u kojim izriito stoji: "Pri Crkvi Arhanela Mihaila blizu Drepa". Autor teksta pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovia, smatrajui da je on najbolje mogao znati gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.6 Ova teza nala je svoje vrsto utemeljenje u tekstovima arhimandrita Niifora Duia, u kojima on zakljuuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manastiru Arhanela Mihaila na Prevlaci. Dui naglaava da je ova tvrdnja potkrijepljena od strane Petranovia takvim faktima koji ne podlijeu nikakvoj sumnji. Tome u prilog Dui je naveo i natpis u Crkvi sv. Petra u Bogdaiima.7 U djelu krtoljskog uitelja Mladena Crnogorevia dobija se niz vanih podataka o lokalitetu, pokretnom materijalu i narodnom predanju. Narodna tradicija pamti da je hram namijenjen saboru Arhanela Mihaila osnovan "od srpskih velikaa za Prvovjenanog kralja", a poruen od Mleia 1441. godine.8 Za trovanje prevlakih monaha, Crnogorevi okrivljuje Kotoranina Marina Druka, upravo onako kako je to u svojoj pripovijetci uradio Stjepan Mitrov Ljubia.9 Mladen Crnogorevi u svom radu takoe pominje Pavla Rovinskog i Ivana Jastrebova koji su osporavali mogunost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje se nalazila Zetska episkopija.10 Poslije 1920. godine i objavljivanja knjige Vasilija Markovia11, "Pravoslavno monatvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji", bavljenje ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istraivai koji se bave ovom oblasti.12 Markoviev tekst vezan za Prevlaku glasi: "Pri Manastiru Arhanela na Prevlaci, malom ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je dananje ostrvce pokriveno vonjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se pruaju ispred starih slanica na Prevlaci.13
V. Petrovi, Istorija Crne Gore, Moskva 1754. N. Dui, Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875, 153-185. Referat odboru za drutvene i istorijske nauke SUD, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 417430. Jepiskopija Zetska i Dabarska, Glasnik SUD LVIII, Beograd 1884, 26-103. 8 M. Crnogorevi, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/12, Beograd 1893, 1-73. 9 S. M. Ljubia, Prokleti kam, Pripovjesti, Panevo 1882. 10 P. A. Rovinski, Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891, 4. I. Jastrebov, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880, 390-405. 11 V. Markovi (18821920). Doktorirao je u Beogradu 1908. godine na temi Istorija srpskih manastira. 12 V. Markovi, Pravoslavno monatvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920. U ovom radu se opisuje istorijat manastira i monatva u Makedoniji, Pomorju, Posavini i Podunavlju, Srpskom Zagorju i Pomoravlju. 13 Ovaj podatak je Vasilije Markovi preuzeo kako pie u napomeni, od Crnogorevia po citatu Jireeka, Istorija Srba I, Beograd 1952, 200. Podatak je
7 6

Ovo je prvi poznati sluaj, da se pravoslavni manastiri javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grki ili slovenski manastir postojao u Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, meutim, postojao i prije kao katoliki. Pominje ga Dukljanin, koji pria kako su Kotorani na ovom ostrvcu, "in insula quae S. Gabrielis dicitur", ubili po pogibiji dukljanskog kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu, ali Kotorani razvalie krov i ubie ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je poetkom XIII vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika. Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi iz jedne papske povelje od 1346. godine. Stoga su ga Kotorani neprestano za sebe reklamirali. Ima vie kotorskih povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivai toga Manastira i kako im ga je 1215. godine, potvrdio zetski kralj ore. Najstarija od ovih povelja je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se Kotoranima potvruje sve ono, to im je 1215. godine bio dao zetski "kralj ore", izmeu ostalog i "Crkvu Arhanela na Prevlaci, iji su pravi osnivai Kotorani".14 Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo sumnjive Duanove povelje. Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manastir kao kotorski". Po Konstantinu Jireeku, ovo je mjesto isprva XV vijeka, mjesto dotadanjeg Grblja, poto su Kotorani u XV vijeku eljeli da prisvoje Manastir.15 U Ugovoru o predaji Kotora Mleanima iz 1421. godine, nema nikakva pomena o ovome Manastiru, to znai da ga Kotorani tada nijesu drali. Od vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija, "u dioklitskom Pomorju, v hramu arhistratiga Mihaila", pravoslavni Manastir se odrao sve do kraja samostalnosti.16 Zetska episkopija ovdje se nalazila u toku XIII i poetkom XIV vijeka, dok je poetkom XV vijeka nalazimo u Krajinskom manastiru".17
1. PLAN BOKE XVIII VIJEK

naravno netaan i vjerovatno je greka u prevodu Jireeka. Stradioti, (Gabrio, kolj), sadanje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalazi pomenuta Crkva st. Gabrielis, (nalazi se na planu uz tekst Crnogorevia), koju pominje i pop Dukljanin. Na ovom ostrvu arheoloka iskopavanja nijesu nikada zvanino obavljana. Ovdje je nalaen novac iz vremena Konstantina, Mr. Jovan Martinovi, dr Vojislav Trbuhovi, dr Maja ParoviPeikan, Mr. Leposava SaviTrbuhovi, Pregled arheolokih spomenika na podruju june obale Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978, 141-175. 14 Markovi je kao izvor koristio rad Franja Rakog, Prilozi za zbirku Srpskih i Bosanskih listina, Rad Jugoslovenske Akademije 1, Zagreb 1867, 130-131. 15 Na Prevlaci je po Jireekovom miljenju trebalo traiti "dioklitski grad Novigrad", koji spominje Konstantin Porfirogenit. K. Jireek, Istorija Srba I-II, Beograd 1952, 200. 16 Ovakav navod "dioklitskom Pomorju" u drugim istorijskim izvorima glasi: N. Dui: "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa", A. Jastrebov, "Pri Crkvi Ar. Mihaila blizu Drepa u Dioklitiji". 17 V. Markovi, n.d.

U svojoj istorijskoj raspravi Ivo Stjepevi, je iskljuio mogunost da je Prevlaka bila mjesto gdje je Sava Nemanji osnovao Zetsku episkopiju. Primijetio je da se na Prevlaci nije pronaao ni jedan nadgrobni spomenik koji bi se odnosio na nekog Zetskog episkopa. Izgradnju Manastira i Crkve on je pripisao Kotoranima za potrebe benediktinaca.18 Stjepevi je Crkvu sv. Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi istraivai, traio u okolini Podgorice, navodei da se u blizini Zlatice nalazi predio Drpe.19 Za razliku od autora koji su u potpunosti negirali vezu Zetskih episkopa i mitropolita sa Prevlakom, Stjepevi je izloio podatke iz Kotorskog arhiva koji tu vezu nepobitno dokazuju. Na kraju svoje opsene studije, Stjepevi demistifikuje i tzv. narodna predanja o ruenju Manastira.
2. PREVLAKA I SV. MARKO

Prevlakom i Manastirom nastavili su i tokom XX vijeka da se bave mnogobrojni istraivai20, a obavljena su i arheoloka istraivanja.21 Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj literaturi postoje oprena miljenja, u svim relevantnim naunim izdanjima koja su tretirala ovu temu22, preovladava miljenje da je Prevlaka mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku episkopiju, da je taj podatak sastavni dio njegove biografije i da je Episkopija i kasnije Mitropolija bila na Prevlaci sledeih 200. godina.23
I. Stjepevi, Prevlaka, Bogoslovska Smotra 3, Zagreb 1930, 1-73. I. Jastrebov, n.d.. S. Vulovi, Crkva katolika i vjeroispovjedanje istono u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875. M. obaji, Starine u Zeti, Beograd 1892. P. A. Rovinski, n.d. 20 R. Kovijani, Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (13345), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 332-333. I Boi, Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963, 197-221. O propasti Manastira Mihaila na Prevlaci, Anali Filolokog fakulteta VII, Beograd 1967, 75-82. P. Mijovi, Prevlaka i Vladika, Ozloglaeno naslee, Cetinje 1971. I. Ostoji, Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe ?, Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972, 491-500. M. Jankovi, Saborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem vjeku, Istorijski asopis, XXXI, Beograd 1984, 199-204, Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985. D. uraevi-Milji, Podgorica sa okolinom kao mogue sedite Zetske episkopije, Zbornik radova povodom 120. godina od osloboenja Podgorice, Podgorica 2000, 249-257. Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, Matica 4/5, Podgorica 2001, 49-72. 21 V. Kora, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IXX, Beograd 1959, 388389. Rukovodilac istraivanja otpoetih 1996. godine je prof. dr ore Jankovi, ef katedre za srednji vijek na Odjeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu. . Jankovi, M. ivkovi, G. Simonovi, . apin; Miholjska Prevlaka, Istraivanja u 1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd 1998, 137-143. 22 S. irkovi, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970. D. ivkovi, Istorija Crne Gore I, Cetinje 1989. 23 Bez dileme se radi o opte prihvaenom miljenju. S. Perovi, Vaniji datumi Crnogorske istorije, Crnogorski knjievni list 32, Podgorica 01.04.2002.
19 18

Na kraju u izdanju Zaviajnog muzeja HercegNovog i Manastira Arhanela Mihaila na Prevlaci24, objavljen je 2000. godine Katalog izlobe "Riznice Manastira Prevlake", uraen kao i sama izloba pod blagoslovom visokopoloenog crnogorskog mitropolita gospodina Amfilohija.25 Izloba je nastala kao sinteza dosadanjih znanja o ovom lokalitetu i kao rezultat arheolokih istraivanja zapoetih na Prevlaci 1996. godine, koja jo traju.26 Cilj ovih arheolokih iskopavanja, po autorima izlobe, nije samo nauna radoznalost, ve elja da se Manastir obnovi u cjelini, "a da pri tome ne nestane batina naih predaka i njihova djela". U Katalogu izlobe izneen je zakljuak da se gradnja hrama Arhanela Mihaila vee za poetak a ruenje za sredinu IX vijeka koji se desilo u vrijeme Saracenskih pohoda na ove krajeve. Manastir je naputen sredinom IX vijeka i od tada se on i pominje kao "tumba" to jeste ruevina. U Katalogu se potvruje da je Sava Nemanji, arhiepiskop srpski, osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju, "U razruenom pa obnovljenom Manastiru svetog Arhanela Mihajila u Kotorskom zalivu na ostrvu Prevlaci koji se nalazi na dno grbaljskog polja". U vrijeme Stefana Prvovjenanog, "svakako po izboru Save", obnavlja se ovaj "Vizantijski manastir" i u njemu se za prvog Zetskog episkopa postavlja Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara. Osim ovih fakata iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost dosada nepoznatih podataka. Iz njih saznajemo da je apostol Pavle lino, ili preko svojih uenika, osnovao prvu hriansku zajednicu, Crkvu, u oblasti dananje Crne Gore.27 Da su na Prevlaci u periodu od VII do IX vijeka pored vizantijskih boravili i srpski monasi koji su pravoslavlje prenosili ak do Rusije i na kraju navodi se kako je ovaj Manastir prosijao slavom kada je 70 prevlakih monaha otrovano i mueniki skonalo, te da se moti prevlakih muenika nijesu sluajno pojavile 1994. godine.28 Mjesto osnivanja Zetske episkopije, za razliku od njenog djelovanja, ne pripada kategoriji kapitalnih pitanja iz crnogorske prolosti. Pa ak ni efekat koji se postie tvrdnjom da je Prevlaki manastir Svetosavski i proglaenje skeleta, vanredno ouvanih za svetake ne govori apsolutno nita o njenoj istinitosti.

Manastir sv. Arhanela Mihaila, sada ima novi naziv Svetena srpska carska lavra sv. Arhanela Mihaila, D. . Milji, Doljani kod Podgorice, Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, 56. 25 . Jankovi, V. Kosti, M. Krivokapi, M. ivkovi, N. Miloevi, Katalog izlobe, Riznice manastira Prevlake, Prevlaka/Herceg Novi 2000. U daljem tekstu G. Autora, Katalog izlobe. 26 Autori navode, Mladena Crnogorevia, Iva Stjepevia, Ivana Boia i Voislava Koraa. 27 Svakako se pod uenicima apostola Pavla misli na Dujama i Tita. 28 Od skora proglaene za svetake: "Uvrstivi se u kalendar svetitelja srpskog primorja". Grupa autora, Katalog izlobe, 22.

24

Ipak injenica da je u jednom dijelu Crne Gore zadnjih desetak godina dolo do polarizacije hriana pravoslavaca na lanove zajednice i na Crkvu kao instituciju, daje ovoj problematici sasvim drugu dimenziju. Srpska pravoslavna crkava, osim to je na sebe preuzela sve duhovne prerogative pravoslavnog stanovnitva, takoe se stavila u "odbranu" i upravljanje ne malog bogatstva koje se u Crnogorskoj crkvi nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova crkvena organizacija i njeno svetenstvo, takoe su preuzeli i ulogu istraivaa i tumaa crnogorske prolosti. Zaobilazei injenicu da nema trajanja bez mijenjanja i identiteta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je poznavanje crnogorske prolosti, dostiglo stupanj na kojem treba da stane i da je svako dalje prouavanje, naroito slovenske Duklje jeres. Iz svega gore navedenog, danas bi se lako mogli prepoznati idejni, materijalni i neki drugi razlozi o lociranju mjesta osnivanja Zetske episkopije na poluostrvu Prevlaka u Tivatskom zalivu. Sa druge strane ovi razlozi se ne mogu sa sigurnou prepoznati u vrijeme prevladavanja ove teze krajem XIX vijeka, kada je kao glavni argument koriten ivotopis sv. Save od njegovog uenika Domenetijana.

II POVELJE, BIOGRAFIJE, LJETOPISI, RODOSLOVI Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije, koje su pisali svetenici, napisane su onako kako na istorijske pojave gleda Crkva.29 Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog hoe a svetenstvo je posrednik izmeu Boga i ljudi, sve pojave ili su dole od Boije volje ili pakosti Satanine.30 S toga najvanije mjesto u istoriji drutva u ovim biografijama zauzimaju opisi carskih loza i lica iz dinastija, a glavno deavanje u biografijama je zidanje crkava. Osnovno naelo u ivotu je vjera, tako da ta rije i rije zakon u osnovi znae isto. Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili, samo ako su dobri prema Crkvi, uvijek istie njihova blagoastivost i hristoljublje.31 Ipak, u ovim biografijama ima najvie istorijskih podataka, koji su i pored evidentnih nedostataka sluili kao osnovni izvor svim docnijim istorijskim spisima. O Domentijanu i njegovoj linosti nemamo mnogo podataka. On je Biografiju sv. Save zavrio po bekom rukopisu 1243. a po petrogradskom 1253. godine, to je nekih 8. ili 18. godina poslije Savine smrti (1174-1235/6).32 Iz biografije se jasno zakljuuje da Domentijan nije samo sakupljao podatke o sv. Savi ve da je sa njim bio blizak. Da je Domentijan
29 Za potpunu prevlast teoloke interpretacije ovjeka, kosmosa i istorije, trebalo je da od pojave hrianstva protekne nekoliko vijekova. Ova prevlast zapoela je tek Justinijanovim Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve filozofske kole u Atini, a postala potpuno dominantna u srednjem vijeku. 30 Filozofija je u helenistiko-rimskom periodu pokuavala dati realno rjeenje ovjekovog postojanja u svijetu i prirodi, dok je hrianska filozofija postavila vii smisao ivota, izvan svijeta i prirode, koji se nalazi u Bogu kao jedinom idealu. Bitne razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi irenja svojih ideja. U antiko doba svaki filozof je svoje miljenje nastojao nametnuti, sposobnou svog izlaganja i naina dokazivanja. U evropskom hriansko-feudalnom drutvu to nije bilo tako, miljenje je bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjovijekovnoj filozofiji stotinama godina uskraivala slobodno miljenje. 31 Otuda dolazi i ona kontradiktornost esta u srpskim ljetopisima da jedan blagoastivi vadi oi drugom blagoastivom. 32 Dr R. Rotkovi, Crna Gora i Duanovo carstvo, Cetinje 1997, 72.

bio potovan, vidi se po tome to je bio izabran za duhovnika cijelog hilandarskog bratstva i kao takav se pojavljuje 1263. godine. To je u kaluerskim redovima vrlo visoka ast i dunost, koja iziskuje mnogo lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta.33 ivot sv. Save od Domentijana je prava i puna biografija tipa tzv. vizantijskih "retorskih itija". To je najopsenija biografija stare srpske knjievnosti. Ona obuhvata cijeli ivot Save Nemanjia, pa nastavlja prianje i o dogaajima poslije toga, opisujui i prenos njegovog tijela iz Bugarske u Srbiju. Domentijan u ivotopisu sv. Save i sv. Simeona govori da je Sava Nemanji osnovao veliki broj manastira ali ne navodi njihova imena, to prosto reeno znai da je pozivanje na njega kada je u pitanju mjesto osnivanja Zetske episkopije apsolutno netano. Domentijan, Duklju pominje samo u onom veoma esto pogreno citiranom dijelu, koji se odnosi na Stefana Nemanju, gdje kae: "I dodade ka zemlji otaestva svoga mnoge zemlje od oblasti grkoga carstva, i silom Boijom i pospjeenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao to je prije veliki Mojsije krsnim orujem sruio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otaestvo i roenje svoje, istinsku edovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grkog roda i gradove sazidane od njih razrui i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoi i ime njihovo ne nazva se vie tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sauva nepovrijeen, tako da je sa strahom sluio njegovoj vladavini". Da li zbog obimnosti Domentijanovog ivotopisa ili zbog miljenja da gomile rijei ne kau uvijek pravi smisao, ovaj se ivotopis nije dopao svima u srednjem vijeku pa je ve krajem XIII ili poetkom XIV vijeka jedan drugi hilandarski monah, Teodosije, osjetio potrebu da Domentijanovo djelo iz temelja preradi i uini kraim i itkijim. On je iz linih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora kojem se u uvodu obraa za pomo, preradio Domentijanov rad "ali tako da ni kamen na kamenu od stare zgrade nije ostao".34 Teodosije je u tekstu izostavio podatak da je Sava krunisao brata Stefana krunom koju je dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od pobuda prerade Domentijanovog djela.35 Iz nekog razloga koji se samo moe naslutiti, Teodosije je u zaglavlju teksta stavio, itije sv. Save kazano Domentijanom a pisano Teodosijem. Tako je i ura Danii dva puta izdavao ivot sv. Save i to 1860. i 1865. godine. U poetku on je mislio da je prvi krai tekst djelo Domentijana, pa ga je kao takvog i objavio. Kada je kasnije uvidio greku ponovo je izdao pravo Domentijanovo djelo 1865. godine, ali je u knjigama i ovaj krai rad ostao zabiljeen takoe kao Domentijanov to

33

Domentijan, ivoti sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirkovi, Beograd

1938. M. Bai, Stare srpske biografije, Beograd 1930. O ostalim moguim i vjerovatnim razlozima prerade Domentijanovog itija sv. Save, pisao je Radoslav Rotkovi, n.d. 72-76.
35 34

u principu znai i veu konfuziju kod onih koji su u tom vremenu koristili ovu biografiju.36 Bez obzira na sve to ni u Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne postoji podatak gdje je Sava Nemanji osnovao Episkopiju u Zeti. Ovdje treba naglasiti, da je ivot sv. Save od Teodosija kao najpopularnije djelo stare srpske knjievnosti sauvano preraeno u preko 60 rukopisa i svakako da se u nekom novom preraenom ivotopisu navodi "Manastir Arhanela Mihaila kod Drepa". Ako se pretpostavi da novi sastavlja nije mogao tanije od Dometijana i Teodosija znati gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojavljuje se mogunost da je on u svoj rad unio podatke iz vremena kada je prepravljao ivotopis, najranije u XIV vijeku, ili da je podatak potpuno netaan. Ukoliko bi se ipak prihvatila mogunost apsolutne tanosti ovog podatka, sama informacija "Arhanel Mihaila kod Drepa", opet ne govori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da je u XIV vijeku, sjedite Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerjeivo pitanje, zato se ostrvo koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo pribliiti toponimom Drep potpuno nepoznatim u blioj i iroj okolini Prevlake. Takoe, sama injenica vezana za istorijat podatka DometijanTeodosijeneko trei, umanjuje autentinost informacije.37 Kao to je ve ranije pomenuto, Pavle Rovinski je "Drep" traio na mjestu dananje Podgorice, a Ivan Jastrebov konkretno u mjestu "Drep" blizu Zlatice kod Podgorice. Boidar ekularac, a kasnije i Dragica uraevi Milji, Crkvu i Manastir sv. Mihaila "blizu Drepa", na osnovu usputnih biljeaka skoro sa sigurnou nalaze u istonom dijelu Podgorice koji danas nosi naziv "Drpe Mandia".38 Tu na imanju porodice eevi ranije se nalazila monumentalna kapija, pa Dragica uraevi Milji, upuuje na nunost arheolokih iskopavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.39 O toponimu Drep u naoj literaturi nalazimo samo jedan podatak u asopisu Prosveta, gdje je Kosorski svetenik Pavle Petrovi objavio jednu svoju biljeku.40 U tom lanku on govori kako na obali Male rijeke i Morae, kod njihovog sastava lei lijepo polje koje se u staro vrijeme zvalo "Dretva". Kasnije poto je na tom mjestu podignut Manastir Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv Gospoino polje. Onaj dio polja koji nije pripao tom Manastiru i dalje je zadrao svoje staro ime Dretva. Blizu Dretve, die se jedno uzvienje koje se zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva graevina od suhozida gdje su pronaeni komadi od zemljanih sudova.41
ivot sv. Save, Domentijan, izdanje . Danii, Beograd 1860. ivot sv. Save i sv. Simeona, napisao Domentijan, izdanje . Danii, Beograd 1865. 37 Realniji je zakljuak da toponim Drep iskljuuje mogunost da je Episkopija bila osnovana na Prevlaci. 38 B. ekularac, Seljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987. 39 D. . Milji, Podgorica sa okolinom. n. d., 255. 40 P. Petrovi, Kamici, Prosveta V, Cetinje1893, 167-169. 41 Uvijek se kod toponima "Gradac", treba podsjetiti da Konstantin VII Porfirogenit, (913-959), u svom djelu Spis o narodima navodi da su u Duklji naseljena
36

Preko Morae, blizu Dretve, Drepa, nalazi se jo jedno mjesto Crkvice, na kojem je po narodnoj tradiciji boravilo mnotvo kaluera a gradnja ovog objekta vee se za Nemanjie. Prilikom rekognosciranja teritorije optine Podgorica registrovani su u selu Kosor, u blizini puta PodgoricaMedunKosor, na sjevernoj strani imanja Branka Petrovia na blagom uzvienju koje se naziva Pribevi, ostaci starih zidova raenih u suhozidu. Zbog gustog rastinja, mahovine i obilja korova, ovom prilikom, nije bilo mogue pratiti zidove i izvriti uvid o kakvim se arhitektonskim ostacima radi.42 Odavde je "Manastir", sticajem nekih okolnosti, preneen na Gospoino polje kod Bioa, a sa toga mjesta ponovo u Duge. Po drugoj varijanti predanja, ovo mjesto je vezano za lokaciju zvanu Crkvine u istom selu, ispod kue Dimitrija Petrovia.43 Mora se naglasiti da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upuivao na zakljuak da se Zetska episkopija nalazila na podruju Podgorice. Ova injenica ipak ne upuuje na pomisao da okolina Podgorice i neki lokalitet konkretno iskljui kao mogue mjesto osnivanja Episkopije ve navodi na zakljuak da se Zetska episkopija na podruju Podgorice nalazila samo par desetljea. Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji veoma malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Postoji samo jedan izvor na osnovu kojeg se mogu ustanoviti neke prve episkopije Srpske crkvene organizacije iz 1220. godine.44 Ovaj izvor, sauvan u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv. Save i Prvovjenanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.45 Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Jankovi, da u svom radu iznese rezervu o mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i od kada na nekom mjestu nalazila. Sa druge strane ona kae "Jedino stari srpski rodoslovi izriito govore da je arhiepiskop Sava ustoliio
mjesta Gradac, Novigrad i Lontodokla. Za sada je Lontodoklu na Martinikoj gradini najubedljivije ubificirao istoriar umjetnosti Branislav Borozan. B. Borozan, Martinika gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa Okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica 1999, 79-109. Crkva na Martinikoj gradini bila je posveena sv. Mihailu. 42 Rekognosciranje ovog kraja izvedeno je u dvije etape 1979, (O. ii, M. Pravilovi, R. Kujovi) i 1982. godine (O. ii, M. Pravilovi, N. Vukoti, M. Camaj). Istraivanja su trajala po 30 dana u okviru nedovrenog projekta "Sistematsko arheoloko rekognosciranje terena Crne Gore", koji vodi CANU. 43 Sadanja Crkva u Manastiru Duga podignuta je 1755. godine na mjestu starije graevine. 44 Razliita su miljenja koliko je Srpska crkva imala episkopija prilikom svog osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija Jankovi zakljuuje da je pored Arhiepiskopije sa sjeditem u ii, Srpska crkva imala 10 episkopija; Raku, Zetsku, Humsku, Hvostansku, Topliku, Budimljansku, Dabarsku, Moraviku, Prizrensku i Lipljansku. M. Jankovi, Episkopije i Mitropolije n.d.,17-35. 45 Dr V. orovi, Spisi sv. Save, Beograd 1928, XXXV-XXXVI, 196. U ovoj knjizi tampani su svi ouvani spisi sv. Save, autentini i sumnjivi. Meu ovim poslednjim je i izvod iz Povelje o mjestima srpskih episkopija. Kao prva na ovom spisku nalazi se Zetska episkopija ali ne i mjesto gdje je ona osnovana. Isto, Spisi sv. Save i Stefana Prvovjenanog, preveo Lazar Mirkovi, Beograd 1938.

episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv. Arhanela Mihaila za episkopsko sjedite".46 injenica koju navodi Marija Jankovi, da brojni srpski rodoslovi i ljetopisi donose podatke gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske crkve, ne moe biti dovoljna da se iz dostupnih podataka tvrdi da je Zetska episkopija osnovana na Prevlaci. Suprotno tome blia je istini tvrdnja da ovi ljetopisi unose niz nedoumica. Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodoslovi objavljeni u radu Ljubomira Stojanovia.47 U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i ljetopisi ili po mjestu gdje su pronaeni ili po imenu onog istraivaa koji ih je objavio. Ljubomir Stojanovi je takoe na osnovu raspoloivih podataka datovao ove rodoslove. Najstariji od njih je takozvani Konstantinov rodoslov iz 1431. godine i u njemu nema podataka vezanih za mjesto osnivanja Episkopija. Ovih podataka nema ni u Ruvarevom (1533), Hadi-Jovanovom (XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), orovievom (XVII vijek) i Novakovievom rodoslovu. Prema Stojanovievoj podjeli svi ovi rodoslovi osim Pajsijevog pripadaju kategoriji kratkih rodoslova. U tri od etiri opirna rodoslova, Karlovakom (1573+48), Zagrebakom (XVII vijek), Vrhobreznikom (1650+), tekst vezan za osnivanje episkopija je identian i glasi: "Prvoga postavi u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila".49 3. Karlovaki 4. Zagrebski, Vrhobrezniki

U Pejatovievom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: "U humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u hramu svetih Arhanela". 5. Pejatoviev Ljubomir Stojanovi je pored rodoslova objavio i vei broj ljetopisa i uradio njihovu podjelu na Starije i Mlae. Kada se radi o grupi Starijih ljetopisa, autor zakljuuje da svi oni potiu iz jedne redakcije, starijeg orginala, nastalog poslije smrti cara Uroa 1371. godine i da je Koporinski tekst vjeran prepis tog orginala.
M. Jankovi, n d., 164. Lj. Stojanovi, Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927. 48 Iz 1573. godine ili mlai. 49 Rezervi u korienju ovih podataka doprinose injenice da se u svim rodoslovima pominje 12 episkopija koje Srpska crkva ima tek od poetka XIV vijeka. Takoe se uvjek pominju Beogradska i Branievska episkopija koje nije osnovao sv. Sava. Njihovo osnivanje se vee za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim podacima Marija Jankovi, n.d., zakljuuje da su one mogle biti formirane krajem XIII vijeka.
47 46

U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja episkopija.50 Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlai imaju vie redakcija i razvijaju se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastavljajui vie redakcija od XVI do XVIII vijeka, njihov se broj nagomilavao pa Stojanovi biljei ukupno 42 ljetopisa. Mnogi od ovih tekstova su razliiti i pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII i XVIII vijeka. Stojanovi je u svom radu pokuao da sistematizuje ove tekstove i po optoj ocjeni, uhvatio je glavne korijene po kojima su se ovi ljetopisi razvijali uspjevi da dokae vezu izmeu onih Starijih i Mlaih. Mlae ljetopise podjelio je u tri grupe. U prvu grupu je svrstao Mlae ljetopise, koji poinju smru cara Duana, zatim je u drugu grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nemanjiima govori u kratkim crtama i treu grupu po njegovoj podjeli predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Nemanjiima govore opirnije. U I grupi nema pomena o mjestima gdje je Sava Nemanji osnovao episkopije.51 U II grupi takoe nema pomena o mjestima gdje su osnovane episkopije.52 U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadrine ili su po njoj srodni, a razlike su uglavnom u tome to su neki od njih produeni. U skoro svim ovim tekstovima se pominju mjesta osnivanja episkopija i to: U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek), Vasievom (1649+) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu svete Bogorodice, drugoga u Stonu, u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila". 6. Sofijski, Remetski, Vasiev 7. Podgoriki

U Podgorikom (1738+) stoji: "Prvoga vladiku zahumskog u Crkvi Bogorodice u Stonu u dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog arhistratiga Mihaila". U Dorpatskom (1687+), Ruvarvevom prvom (1672+), Raanskom (1669+), stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu svetog arhistratiga Mihaila". 8. Dorpatski, Ruvarvev I, Raanski

50 Koporinjski (1650+), Peki (XVI), Studeniki (XVI), Cetinjski (XVI), Vrhobrezniki (1650+). 51 Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studeniki (XVI), Sarandoporski (XVI/II), Cetinjski (XVI/II). 52 afarikov (1650+), Gligorijeviev (XVII), Beogradski (XVII), Gabrovski (XVII), Beogradski drugi (XVII), Kuvedanski (XVII).

U Vukomanievskom (XVII vijek), Davidovievom (XVII vijek), Carigradskom (XVII vijek), Bekom (XVII vijek), Tihonoravovljevom (XVII vijek), Magaraevievom (XVII/III vijek) stoji: "Postavi prvoga episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila". U Senikom (1529+) stoji: "I postavi episkope u svu srpsku i primorsku zemlju. Prvoga episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu svetoga Nikole, drugoga u Stonu u primorju dalmatinskom u hramu arhanela Mihaila".53 9. Vukomaniev i drugi Seniki u zagradama 10. Hilandarski

U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: "Prvoga episkopa u Zahumlju, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju". U Verkovievom (XVIII vijek), Ostojievom (XVIII vijek), stoji: "Prvoga u Zahumskoj zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju". 11. Verkoviev i drugi U Jankovievom (XVIII vijek), Deanskom, (XVIII vijek) stoji: "Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju, u hramu arhistratiga Mihaila". 12. Jankoviev, Deanski U Ruvarvevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek), ne pominju se mjesta episkopija. Od etiri ljetopisa koji se po sadraju nijesu mogli svrstati sa drugima u Bijelopoljskom (1517+) i Koviljskom, (1672+) nema podataka vezanih za episkopije. Seenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je razliit od ostalih i nezavisno je uraen. Ova redakcija odudara od ostalih i nema porijekla u drugim rodoslovima pa ga Stojanovi smatra orginalom. U tekstu stoji: "Prvoga episkopa u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila". 13. Seenski
Ovaj najstariji ljetopis zavrava se 1529. a ima i jedan naknadni unesak iz 1555. godine. Rukopis se nalazio u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko puta je objavljivan a ukraden je za vrijeme prvog svjetskog rata. Lj. Stojanovi, n d.
53

Brankoviev koji je preveden na latinski, Stojanovi smatra orginalom koji vie nije prepisivan stoji: "Prvoga u Stonu, drugoga u Zeti". 14. Brankoviev Oigledno je da krai i izvjesno stariji i autentiniji rodoslovi i ljetopisi ne navode imena episkopskih crkava, dok oni opirniji i mlai iznose razliite podatke. Na osnovu gore izneenih podataka, teko je biti izriit u tvrdnji gdje je Sava Nemanji u Zeti osnovao episkopiju. Svi ovi podaci navode na zakljuak da ljetopisci nijesu raspolagali sa tanom i izvornom informacijom gdje je bila osnovana episkopija u Zeti i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani. Takoe se moe nedvosmisleno tvrditi da oba Savina ivotopisca ne pominju broj episkopija Srpske crkve, ne navode imena episkopa i katedralnih crkava, ve samo kau da je Sava za prve episkope izabrao svoje uenike. Odreujui episkopska sjedita, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovjenani, izdavali su i povelje kojima su ove crkve dobijale svoje posjede. Do danas nije ostala sauvana ni jedna orginalna povelja koja je bila izdata 1220. godine. Meu sumnjivim dokumentima iz ovog vremena uvrtena je Vranjinska povelja.54 Ovoj povelji nema traga od 1870. godine55, a sauvan je samo Njegoev prepis koji je tampao Franjo Mikloi.56 O njenoj autentinosti bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja koji je bunio istraivae je "to se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj Crkvi Arhanela Mihaila na Prevlaci, gdje mu je Sava odredio mjesto".57 U optoj raspravi o povelji arhiepiskopa Save, Manastiru sv. Nikole na Vranjini 1233. godine, Vladimir Moin je doao do zakljuka da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi zetski episkop.58 Za prouavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se kao vaan segment tretirati i istorija drugih crkvenih organizacija i injenica da u vremenu kada dolazi do formiranja pravoslavne crkve, teritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Dubrovaka arhiepiskopija i Kotorska episkopija. Biografi takoe jasno ukazuju na skromne moi sv. Save, naglaavajui da tamo gdje nije stigao "Crkvu sagraditi tu je krst postavio".59 Ovaj navod trebao bi da uputi na stvarno stanje moi Srpske pravoslavne crkve poetkom XIII vijeka. Njena realnost je bila da svoje episkopije uspostavlja na prostorima sa dominantno slovenskim stanovnitvom, u
V. orovi, n.d., I-LVII. N. Dui, Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870, 186. 56 F. Mikloi, Monumenta Serbica, Viennae 1850. 57 V. orovi n.d. 58 V. orovi, n.d. 59 Domentijan n.d.
55 54

skromnim crkvama i na granicama jurisdikcije arhiepiskopija; Barske, Dubrovake, Ohridske.60 I pogled na geografsku kartu navodi na zakljuak da se pravoslavne episkopije nijesu teritorijalno poklapale sa duhovnom vlau katolikih episkopija, odnosno preciznije bile su prilino udaljene od centara katolike crkve, izuzimajui Zetsku episkopiju ukoliko ignoriemo njen naziv pa je traimo na Prevlaci. Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka, premjetaju se u druge manastire pa se moe govoriti o odreenoj unutranjoj reorganizaciji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Za Humsku episkopiju katedralna crkva nije bila vie u Stonu, ve je za njeno mjesto odreena Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija dobija novo sjedite u Pei, u Crkvi sv. Apostola. Takoe do kraja XIII vijeka, Srpska pravoslavna crkva formira nove episkopije.61

15. EPISKOPIJE SRPSKE CRKVE

Razliita su tumaenja o izboru novog mjesta za sjedite Humske episkopije. Kao najvei razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252. godine i prelazak upana Radoslava Maarima.62 Njenim premjetanjem dijelimino se rjeava i neloginost da ova episkopija ima nadlenost u Boki, na zapadnoj strani zaliva, ako se ve tu u neposrednoj blizini i prije 1252. godine nalazila Zetska episkopija.63 U izvoru nazvanom Pljevaljski trebnik, naenom u Manastiru sv. Trojice kod Pljevalja i datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292. godina, posebno mjesto zauzima dio teksta sa istorijskom sadrinom. Na kraju Pljevaljskog trebnika nalazi se tekst o kraljevima, Milutinu i Dragutinu. On ujedno predstavlja i popis postojeih episkopija Srpske pravoslavne crkve iz tog vremena. U njemu se poimenice navode i episkopi za Zetsku, Raku, Hvostansku, Budimljansku, Humsku, Prizrensku, Topliku, Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moraviku episkopiju. Kao Zetski episkopi navode se: German64, Neofit, Mihajlo65 i Andrija66 a kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije, Neofit i Nikola.67
60 Ohridska patrijarija ustanovljena za vrijeme cara Samuila, a poslije njegove smrti 1019. godine, je svedena na rang autokefalne arhiepiskopije. Prilikom osnivanja svoje Crkve sv. Sava je "otkinuo" nekoliko episkopija (Raku i Prizrensku), Ohridskoj arhiepiskopiji i uao u sukob sa njom. 61 G. Autora, Istorija Crne Gore II/1, Podgorica 1970, 143. U daljem tekstu Istorija Crne Gore. 62 Premjetanje Stonske episkopije vee se za period 1252-4. godina u vrijeme kralja Uroa I i Arhiepiskopa Arsenija. M. Jankovi, Episkopije i Mitropolije, n.d., 102-112. 63 Posjedi Stonske episkopije su se protezali od Stona do Boke. 64 Nepoznat u drugim izvorima. Crnogorevi ga smijeta izmeu Ilariona i Neofita to ima podlogu u vremenskim intervalima. 65 Nepoznat u drugim izvorima ali u izvorima se pominje Mihajlo II, tako da je izvjesno ovaj podatak taan. 66 Nepoznat u drugim izvorima. I. Ruvarac O Zetskim vladikama, 1-17.

Osim ovih navedenih podataka postoji jo jedan pomen o nekom Zetskom episkopu u starim srpskim ljetopisima. U biografiji Jevstatija I, Danilo II kae: "Doavi u kraj zetske zemlje, ue u Manastir Arhanela Mihaila, koji se zove Slavna episkopija. I tu primi monaki obraz od ruke slavnog episkopa Neofita".68 Kako je Jevstatije I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski episkop, iako se ne nalazi u Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se monaenje moe precizno datovati izmeu 1250-1253. godine. Na osnovu podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj datum bi mogao biti pomjeren i neku godinu kasnije.69 Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i Humske episkopije nalazi u starim srpskim ljetopisima, samo u naznakama daje tragove koji bi upuivali na moguu povezanost promjene sjedita episkopije iz Stona sa nekim slinim dogaajem u Zeti. Za razliku od Domentijanovog ivotopisa u djelu vladike Vasilija Petrovia Istorija Crne Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranovi i Niifor Dui zaista se mogu nai podaci koji se odnose na Prevlaki manastir. Govorei o Grblju, Vasilije Petrovi navodi da je na Prevlaci bio Manastir arhistratiga Mihaila koji je sagradio Stefan drugi70, car srpski, sin Simeona Nemanje.71 Zakljuujui po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Cetinjskog ljetopisa gdje se nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenanog iz 1212. godine. U ovoj povelji Stefan govori da je sazidao u Kotoru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavedenja preiste Bogorodice, Crkvu jevaneliste Luke i na Prevlaci hram Arhistratiga Mihaila. Ovaj dio teksta u orginalu glasi: "I Manastir ustrojih i arhijereja Arsenija u njemu postavih i pet sela na slubu mu dadoh, Luticu i Krtole i Ljeevie i Bogdaie i Kava".72
67 Lj. Stojanovi, "Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik SKA LVI, S. Karlovci 1922, 22-29. Navode je Ljubomir Stojanovi stavio jer ovaj rukopis po sadraju smatra Zbornikom. 68 . Danii, ivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao Danilo II, Zagreb 1866. 69 M. Jankovi, n.d., 133-141. 70 Stefan Prvovjenani (1196-1224). 71 Mitropolit Vasilije Petrovi, Istorija Crne Gore, Moskva 1754, Istorija o Crnoj Gori, Cetinje 1985. 72 Ovu povelju je preveo dr Boidar ekularac u svom radu Crnogorski anali, Cetinje 1996. Prevod povelje u cjelini glasi: "Stefan milou Boijom Prvovjenani kralj srpski, sin Simeona Nemanje, poslije smrti moga oca i vjenanja na kraljevstvo srpske zemlje, od svog brata prosvetitelja Save, prooh svoju dravu i dooh u grad Kotor, i ne naoh u njemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime svetoga velikomuenika Trifuna. Takoe stvorih drugu crkvu, hram Vavedenja presvete Bogorodice na crnogorskim vratima. Treu sazidah crkvu u ime svetoga jevangeliste Luke. I Kotor jako utvrdih i oruah i palate u njemu sagradih. I dooh na Prevlaku i sagradih hram u ime svetoga arhistratiga, i Manastir ustrojih pa arhijereja Arsenija u njemu postavih. Priloih toj svetoj Crkvi arhistratiga Mihaila pet sela na slubu: Luticu, Krtole, Ljeevie, Bogdaie i Kavae. I dooh u selo Perast i sazdah Crkvu u ime svetoga velikomuenika Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s bratijom i dadoh Crkvi svetoga Georgija na slubu: Bijelu do potoka, Noicu do Veriga, Donji Morinj do Visoke stijene, Lipce i Barnu i Ledenice vie Risna i Stoliv stranom do Irgakova i Mrevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv.

U Biblioteko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, uva se Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije uraen tekst u Cetinjskom ljetopisu.73 Za ovu Povelju Pavle Rovinski kae: "Ova povelja poznata samo u prepisu, koji su tampali mileevski monasi u svojoj tampariji puna je takvih neloginosti da je oiti falsifikat".74 Najvjerovatnije je Rovinski pod neloginostima podrazumjevao i podatak da se Stefan kao kralj prvi put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on sagradio Crkvu sv. Trifuna u Kotoru koja je dovrena i posveena 1166. godine kada je Kotor bio u sastavu Vizantijskog carstva.75 Od poznatih crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je arhiepiskop Arsenije koji je naslijedio sv. Savu po njegovom linom izboru i koji je bio Srpski arhiepiskop od 1233. do 1263. godine i Zetski mitropolit Arsenije koji se pominje u Povelji Bale III Manastiru Moraniku.76 Takoe Crkvu sv. ora u Perastu posvetio je Adeodato, episkop kotorski 1247. godine, a obnovljena je za vrijeme Duana Nemanjia.77 Boidar ekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV vijeka, uz mogunost da je moda postojala neka orginalna povelja Stefana Prvovjenanog. Radoslav Rotkovi zakljuuje da se Povelja Stefana Prvovjenanog u kategoriji falsifikovanih povelja moe smatrati najprimitivnijom. On kae; "Vjet falsifikator dri se nekog dokumenta i mjenja samo neki detalj, njemu vaan. U ovom falsifikatu sve je izmiljeno".78 itava problematika vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda ako se ona datuje jedinom moguom godinom (1217), koju dozvoljavaju sauvani brojevi godina na njoj. Ukoliko bi se ipak njen sadraj vezan za Prevlaku tretirao kao autentian moe se zakljuiti da su arhijereju Arseniju u posjed, metohiju Prevlakog manastira data gore navedena
Georgija da nadgleda i posluh svaki ini od ovih sela. I tako ovaj sveti Prvovjenani kralj Stefan sveto proivje i na samrti ga pokalueri brat svetitelj Sava i otide ka Bogu, njemu pak da ugodi dobrim djelima. I danas mu svete Moti poivaju u Studenici, a ostavi poslije sebe svoja etiri sina: Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroa. Kralj Vladislav sagradi Crkvu Mileevo, hram svetoga Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi na slubu 70 sela. Njihova imena su napisana u carskoj hrisovulji sa granicama i meama, ali njih ovdje ne naoh, osim Crkvu svetog arhistratiga Mihaila na Prevlaci sela i metohe, i zemlju manastirsku gore pisanu. Takoe naoh sela i zemlju Manastira svetog Georgija na otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim peatom i zlatnom hrisovuljom i predade Crkvi arhistratiga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci na uvanje va vjeki vjekova da ga nijedan blagoestiti kralj ne promijeni va vijeki, amin. Ovo bi od stvaranja svjeta 6720/1212". 73 Arhivski fond, Fascikla "Epoha Crnojevia". 74 Preuzeto od Boidara ekularca, DukljanskoZetske povelje, Titograd 1987. 75 S. Mijukovi, Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800 godina katedrale u Kotoru, Kotor 1966. 76 B. ekularac, Dvije povelje u arhivu Manastira sv. Nikole Vranjinskog, Glasnik CANU IV, Titograd 1982. 77 Preuzeto od Boidara ekularca, DukljanskoZetske povelje, 47. Iz starijeg izvora S. Nakienovi, Naselja srpskih zemalja IX, Beograd 1913. 78 Dr R. Rotkovi, n.d., 86.

sela a to svakako nije ono to se moe smatrati prostorom Zetske episkopije. Za Prevlaku dalje Vasilije Petrovi kae da su u tom Manastiru ljudi rimskoga zakona iz grada Kotora smrtonosnim otrovom na veeri ubili 72 monaha, 1443. godine i da je poslije te godine Kotor predat pod Mletaku zatitu.
16. SKADARSKO JEZERO

U drugom dijelu svoje istorije, opisujui rijeku Zetu i Skadarsko jezero, Vasilije Petrovi govori o Stefanu osnivau Srpskog carstva koji je tako razorio grad Duklju da u njemu ne ive hriani a zatim kae sledee: "Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona iojevia godine 6728/1220". Po narodnom predanju, Ilarion je bio rodom iz sela iovia iz Graana u Rijekoj nahiji, pa ga vladika Vasilije zove Ilarion iovi. Ovom prvom arhijereju Ilarionu pripisuje se osnivanje Manastira sv. Nikole na Vranjini nee izmeu 1221. i 1233. godine.79 Srednjovijekovno zdanje Manastira sv. Nikole nije sauvano, ali o njegovom izgledu znamo iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski vladika Ilarion Roganovi koji je kao ak boravio na Vranjini.80 Prema njegovim podacima, Manastirska crkva je bila srednje veliine, sagraena od jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez bilo kakvog arhitektonskog ukrasa. Po ovom opisu u podu Crkve sv. Nikole nalazilo se vie grobnih ploa sa natpisima koji su bili neitljivi. Posebno mjesto u priprati, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u vidu sarkofaga, uzdignut od zemlje na kojem se nalazio natpis: "Ovdje se predstavi rab Boiji Ilarion episkop zetski osniva ovog svetog mjesta". Dio natpisa sa godinom bio je uniten. Preko drugih istorijskih izvora, vezanih za pomen Ilariona, kao i paleografskom analizom, natpis se datira izmeu 1235. i 1242. godine.81 O posjedima sv. Nikole govori vie starih povelja, u kojima su zabiljeena darivanja Manastiru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj Vladislav, kraljica Jelena i kralj Milutun, a u XV vijeku tradiciju zemljinih priloga ovom Manastiru nastavljaju Balii, ura II i Bala III 1417. godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skenderbega Crnojevia iz 1527. godine.82 Kao to se vidi ova Crkva bila je od velikog znaaja i znaenja za crnogorski narod.83

T. Pejovi, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995, 125-129. Crnogorski mitropolit od 1863-1882. Za Mitropolita Ilariona, Pavle Rovinski navodi da je vrio iskopavanja na ipuru. 81 T. Pejovi, n.d., 126. Dr B. ekularac, Dukljansko-Zetske povelje, 50-70. 82 Dr G. krivani, Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/3-4, Cetinje 1959. 83 Povelje Vranjinskom manastiru jednako su brojne i prije i poslije poetka XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi na Skadarskom jezeru tanije u Preistoj Krajinskoj.
80

79

Skoro je udno kako se ovaj Manastir kod naroda i vladara izuzetno potovao i dobijao bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz itave Zete, dijela Albanije i Primorja, u proljee na dan preneenja moti sv. Nikole a koji se slavi kao Nikolj-dan vranjinski. Manastir Vranjina je sruen 1843. godine, kada su Turci tu sagradili Tvravu. Njego je u septembru 1846. godine, odluio da lino intervenie i ode u Be i Petrograd84, kako bi njihove vlade privoljele Tursku, da vrati Crnoj Gori ostrva Vranjinu i Lesendro koje joj je turska vojska "na prevaru" otela ali su ostrva povraena Crnoj Gori tek u ratu 18761878. godine85. Na mjestu poruene Crkve, knjaz Nikola Petrovi je podigao novi hram o emu govori uklesani natpis iznad vrata.86 Interesantno je da se u djelu "Knjievni radovi" Niifora Duia87, nalazi i rad ranije objavljen u Crnogorskom Orliu ali je autor iz orginalnog teksta izostavio dio u kojem kae da se gledajui sa vrha Granice88, vidi ostrvo Vranjina "gdje je nekada bila stara i slavna Mitropolija zetska".89 Iz svega gore navedenog stie se jasan utisak da ako bismo zakljuak o mjestu osnivanja Zetske episkopije donosili na osnovu podataka koje je u svom djelu iznio Vasilije Petrovi nju bi morali traiti nee u Zeti.

Ruski dvor nije doputio ovoga puta Njegou da posjeti Petrograd, pa se on zadrao u austrijskoj prijestonici od 20. oktobra 1846. do 13. februara 1847. 85 Dr J. Milovi, Oko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII, Cetinje 1979, 139-143. 86 "Ovaj hram svetoga udotvorca Nikole podie se zaslugom blagovjernog gospodara knjaza Nikole I Petrovia Njegoa, ljeta gospodnjeg 1886. na mjestu gdje je nekada bila biva rezidencija Zetske mitropolije". 87 N. Dui, Knjievni radovi I-IV, Beograd 1893, 248. Ovdje je autor sakupio sve svoje ranije radove i ponovo ih tampao. 88 Granica je naziv za brdo izmeu Katunske i Rijeke nahije. 89 N. Dui, Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orli, Cetinje 1867, 3235.

84

III CRKVA SV. PETRA U BOGDAIIMA Nita manje razmimoilaenja meu istraivaima nije bilo kada je u pitanju analiza i datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdaiima. Ovo se selo nalazi na jugozapadnoj strani Vrmca i udaljeno je od Prevlake sat vremena hoda. Za naselje Bogdaie (Donje), ranije se upotrebljavao naziv Gradac.90
17. CRKVA SV. PETRA U BOGDAIIMA

Predanje kazuje da je Bogdaika crkva sv. Apostola Petra i Pavla osnovana "sedam godina prije Kotora".91 Zasigurno se zna, kae Crnogorevi da se u crkvenom groblju nalazilo na kosture sa licem okrenutim prema zemlji, potrbuke. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je zapazio donju stepenicu koja je duga koliko i ploa sa natpisom iznad vrata u Crkvi.92 Na ovoj ploi u podu, urezano je sa kraja na kraj deset pravaca za neki natpis, od kojeg je uraen samo poetak mjeavinom rimskih i arapskih brojeva.93 Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, latinski natpis94, vjerovatno iz XI vijeka, koji u prevodu glasi "U ime Hrista Gospoda Manastir ovaj sagradi majstor Regulus".95 Vrsta i oblik slova uputili su Boidara ekularca da natpis vezuje u poetak XIII vijeka. 96 ekularac ipak naglaava da pojedine karakteristike teksta i slova
I. Boi, Selo Bogdaii u srednjem vijeku, Istorijski asopis VII, Beograd 1957, 83-121. 91 M. Crnogorevi, n.d., 70. 92 Duina ploe koja je prelomljena po sredini je 130 cm. 93 M. Crnogorevi, n.d., 70. 94 IN NOMINE XPIO CLAVSTRUM IS TVM COSTRVXIT REGOLVS MAGISTRV M. Zlokovi, Monografija Tivat, Tivat 1983. 95 G. Autora, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328. 96 Dr B. ekularac, Tragovi prolosti Crne Gore, Natpis u Bogdaiima, Cetinje 1994, 79-83.
90

dozvoljavaju i drugaije datovanje, istiui da su pojedina slova karakteristina za natpise prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj puniji smisao ako se ima u vidu da je oko 1269. godine, Bogdaika crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta, obnovljena ili preuzeta od Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benediktinskog kulta.97 I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu98, namjenjenom caru Duanu od estog januara 1342. godine, u nizu crkava koje su prema izvjetaju novog biskupa Sergija, raniji srpski vladari oduzeli katolikoj crkvi zajedno sa posjedima.99 U jednom sudskom sporu voenom u Kotoru 1444. godine, izriito se meu ranijim gospodarima Bogdaike crkve navode i zetski mitropoliti, nasljednici ranijih episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila.100 Crkva sv. Petra je 1455. godine oduzeta od pravoslavaca i predata u ruke katolikom biskupu u Kotoru.101 Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se irilini natpis, "U ime Oca i Sina i svetoga Duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola ja milou Boijom jepiskop zetski Neofit sazidah sebi hram u oblasti svetog Mihaila u danima Blagoastivoga i Bogom dranog svetorodnog gospodina kralja Stefana Uroa sina Prvovjenanog kralja Stefana unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto 6777/1269".102
18. KTITORSKI NATPIS ZETSKOG EPISKOPA NEOFITA NA CRKVI SV. PETRA U BOGDAIMA IZ 1269. GODINE

Zbog preloma na ploi, za ovaj natpis ranije se mislilo da je doneen sa neke druge graevine.103 Prelom je vjerovatno nastao sredinom XIX vijeka, kada je Crkva dograena i produena pa je tom prilikom i natpis uzidan u novo proelje.104 Za ovaj dragocjeni istorijski izvor interesovanje su pokazali mnogi istraivai i vie puta je objavljivan. Zbog nedostatka nekoliko slova na prelomljenom dijelu ploe neki od njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su postojale i oko rijei zetski jer je ploa polomljena ba na slogu "zet", tih slova zapravo nema.105 Ipak sadraj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroa tanije 1269. godine, zetski episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u oblasti sv. Mihaila.
Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 275. Vojislav D. Nikevi, Papa Klemens kralju Rake Stefanu, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172. 99 A. Theiner, Vetera Monumenta Slavorum meridio, nolium I, Rim 1863, 215. 100 I. Stjepevi, n.d., 15-20. 101 I. Stjepevi, n.d., 16. Iz starijeg izvora D. Farlati, Illuricum sacrum VI, Venetis 1800. 102 Dr B. ekularac, Tragovi prolosti, n.d., 103-109. 103 I. Stjepevi, n.d., 10. . eli, Memorije storiche sule Bocche di Cataro, Zara 1880. 104 G. Tomovi, Morfologija irilskih natpisa na Balkanu, Beograd 1974, 44. 105 Dr B. ekularac, n.d., 103-109.
98 97

Godinu dana kasnije u doba kotorskog episkopa Marka (Marco I da Cattaro, 1260-1270), ovaj zetski episkop Neofit je prisustvovao saboru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18. avgusta 1270. godine.106 Za episkopa Neofita vee se i jedan izuzetno vaan zetski knjievni spomenik, Ilovaki zakonik koji se uva u biblioteci nekadanje JAZU107, u Zagrebu. Radi se o irilinoj rukopisnoj knjizi koju je po nalogu zetskog episkopa Neofita 1262. godine napisao Bogdan za Crkvu sv. Arhanela Mihaila na mjestu zvanom Ilovica.108 Ilovaki zakonik je jedan od najstarijih sauvanih zbornika crkvenog i graanskog prava a shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od prvih poznatih prepisivaa crkvenih knjiga. Na kraju ove knjige nalazi se zapis: "Pojavie se na svjetlost slovenskog jezika ove Bogom nadahnute knjige, nazvane Nomokanon, jer prije toga bijahu pomraene oblakom mudrosti jelinskog jezika...U slavu velikog Boga i spasa naega Isusa Hrista sloena su svetena pravila svetih i blaenih apostola i njihovih tragova na saboru sjedinivi prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom mladog pobonog i sveosvetenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca kir Neofita koji popunjavae sve nedostatke svetih spisa svetoj Crkvi arhanela Mihaila. Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrenom Bogdanu prepisati ove knjige, po zapovjesti mog gospodina imenovane grkim jezikom Nomokanon a naim pak Zakonik. A ti Vladiko moj blagoslovi", godine 6770/1262.109 Iz gore navedenih podataka proistie stav da je 1269. godine, kada je stavljena ploa na Crkvi sv. Petra u Bogdaiima, Zetski episkop Neofit imao svoju rezidenciju u Crkvi sv. Mihaila na Prevlaci. Prostorna bliskost crkava u Bogdaiima i Prevlaci, koje se nalaze na udaljenosti od sat vremena hoda, navodi na zakljuak da su one od strane pravoslavnog episkopa morale biti preuzete u jednom vremenski kratkom intervalu, svakako ne duem od 20. godina.
M. Crnogorevi, n.d., 72. V. D. Nikevi, Episkop Zete i Episkop Kotora, Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina V, Podgorica 2001, 96. 107 Neutemeljeno je Ilovaki zakonik nazivati Ilovaki prepis Zakonopravila sv. Save. G. Autora, Katalog izlobe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava pri stvaranju ovog zakonika, vodila se rasprava poetkom XX vijeka. Po Domentijanu se ini izvjesnim da se Savina uloga svodi na prepisivanje grkog zakonika (nomokanona). Zapisi iz samih tekstova, jednog ak ranijeg od Domentijana, kau jasno i isto , da je Sava dao inicijativu da se Nomokanon preradi (V. orovi, n.d., XLVI.). S toga je i zetski pisar Bogdan mislio da moe u svom prepisu iz 1262. godine staviti ime svog episkopa Neofita, koji je njega podstakao da uradi prepis. 108 Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 108. 109 Ovaj tekst kao i fakat da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je kod istraivaa zakljuak da je Ilovica naziv za Prevlaku. Ivo Stjepevi jasno kae: Da je Prevlaka kadgod nazivana Ilovica, ili da je to mjesto lealo negdje u blizini, nema spomena! I. Stjepevi, Prevlaka, n.d., 9. injenica jeste da u Bogdanovom zapisu i ne stoji da se Crkva Arhanela Mihaila nalazi na mjestu Ilovice, ve da je knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. "Na mjestu zvanom Ilovice desi se i meni mnogogrenom Bogdanu prepisati ove knjige". V. Moin, irilski rukopisi Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1955, 48.
106

Odnosno izvesno je naslutiti da je Crkva u Bogdaiima prela u ruke Zetskog episkopa neposredno iza preuzimanja Prevlakog manastira.110 U Dubrovakom arhivu nalazi se sauvan orginalni dokumenat, sa tragovima tri peata, koji moe pomoi da se priblino tano odredi kada se Manastir na Prevlaci nije nalazio u sastavu Zetske episkopije.111 12. januara 1249. godine, arhiepiskop Barski Jovan II, prolazei kroz Dubrovnik, poziva Dubrovakog arhiepiskopa da se sastanu i razgovaraju oko problema koji postoje izmeu crkve Dubrovakog arhiepiskopata i Barske crkve. Za dobro mira a po volji Dubrovakog arhiepiskopa Barski arhiepiskop Jovan predlae da se susretnu "u Kotoru ili kod svetog Mihaila u Kotorskom zalivu". Da je Prevlaki manastir bio 1249. godine u rukama pravoslavnih monaha, Karpini sigurno ne bi mogao imati tu slobodu da u ime pravoslavnog episkopa zakazuje susret u njegovom Manastiru, odnosno ne bi ni elio da sastanak bude u Manastiru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.
19. ARHIEPISKOP BARSKI JOVAN II

IV KOTORSKI ARHIV O sasvim izvjesnom prisustvu Zetskog episkopa na Prevlaci tokom XIV vijeka i procesima koji su se u tom vremenu odvijali izvjesne podatke nalazimo u Kotorskim sudskim spisima. Od 1333. godine u sudskim sporovima notiranim u Kotorskim sudskim spisima, stanovnici

110 Izvjesno je Bogdaika crkva preuzeta kasnije od Prevlakog manastira. Mada je u nedostatku drugih podataka nezahvalno licitirati godinama, s obzirom na izuzetnu bliskost ove dvije Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne bi mogao biti dui od 20. godina. 111 V. D. Nikevi, Arhiepiskop Barski u Dubrovniku, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116.

Lutice predstavljaju se kao ljudi episkopa sv. Mihaila. Tako u ovim sauvanim knjigama nalazimo sledee podatke;112 25. aprila 1335. godine, Prven "ovjek biskupa sv. Mihovila...daje u polog za 50 perpera Radogostu ovjeku Pashala Bartolija zemlju u Mrevcu uz uvjet, da zemlja bude njegova, ako kroz dvije godine ne povrati novac... to se vidi u pismu gospodina biskupa sv. Mihovila". 27. maja 1335. godine, Tvrdoje, sin Belije iz Lutice "ovjek biskupa sv. Mihovila". 9. aprila 1431. godine, vodi se u Kotoru sudska rasprava izmeu sinova Dobroslava Bubania i Bogete Mioia. Dobroslav pred sudom izjavljuje: "Mi Bubanii o svemu ovomu, to jeste o reenoj zemlji, posjedujemo pisma metropolitina i ta pisma podnosimo sudbenom dvoru". U daljem tekstu pomenuti Bogeta Mioi odgovara: "Uzvieni moj gospodine! Ima vie od 40 godina, da je David bio na metropolita i bio je Tutorma i Voet i Dobretik Goii, i oni su u to doba bili moniji od drugih. I ratovahu sa Kotorom i gospoda kotorska zauze Katio i poplijeni Luticu, i mi siromasi tako opljakani poosmo ko tamo ko onamo. Potom umrije David i bi uinjen metropolitom Arsenije...i poto su bila spomenuta braa , svojta i strievi...zaposjee njegovu zemlju. I ovu sam zemlju naao u rukama, strica Radice i Dabiina, to jeste Dobretika koji je objeen od kotorske gospode". Bubanii pred sudom odgovaraju: "Jer, gospodo, zemlje metropolitine ne mogu se posjedovati kao patrimonij, kao to u ja dokazati cijelom Luticom da se kao patrimonij ne moe posjedovati ono, to pripada Crkvi". 19. juna 1431. godine, pred kotorskim sudom "Roman slavenski monah" tui Bogdaie, Miomana i Boa jer su mu oduzeli zemlju u Kamen mostu i Bjelilima koji su dio njegovog naslea: "Koje su zemlje bile dane i darovane mom ocu u patrimonij, za koje je moj otac sluio i ja sluim Crkvi sv. Mihovila". Svjedok naveden od kaluera Romana, Boislav Bubani pred sudom izjavljuje: "Da zna, da ima 36 godina, to je metropolita, koji je tada bio, dao dotine zemlje u Bjelilima u patrimonij ocu monaha Romana". 19. juna, 1431. godine, Mioin Strainovi tui Radicu Kandia da mu je oduzeo zemlju: "Na mjestu zvanom Kod rijeke Volijak poto sam ja bio pobjegao u Pulju radi prolog rata...Kad se povratio...kao svi drugi iz Lutice...dobio je natrag sve zemlje osim ove koju je...kupio vlastitim novcem od metropolita Arsenija za 30 perpera groa kotorskih". 28. jula 1431. godine, svjedok Radoica Tutormi iz Lutice na sudu izjavljuje: "Ima ve 30. godina ili otprilike toliko, da je Mioin kupio od Metropolita Arsenija zemlju sadranu u trabi za 30 perpera.

Zakljuno sa 1797. godinom ima sauvano ukupno 182 sveske. Prva sauvana sveska ima uneske od 1326. do 1333. godine. Prvi put se pominje jedan kotorski notar, "Junije notar vjea", u ispravi izdanoj u Kotoru 1200. godine. A. Majer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara 1326-1335, Zagreb 1951.

112

Poslije toga, iza kako je nastao rat, Mioin je kao i mnogi drugi otiao u Apuliju". Iza preslianja vie svjedoka, sud osuuje Radicu Kandia da povrati Mioinu spornu zemlju: "vidjevi izjave svjedoka navedenih od Mioina, kojim jasno dokazuje, da je njegov otac kupio prijeporni komad zemlje od metropolite Arsenija".113 Podaci koje je objavio Stjepevi mogu se dopuniti i sa sledeim unescima kotorskih notara koji se ine veoma vanim. Unesak iz 1330. godine, (23. april), u kojem se nalazi podatak da je Miloje sin Bardona iz Lutice primio stoku na ispau po obiaju zemlje.114 Unesak iz 1331. godine, (8. maj), u kojem se nalazi podatak da je Bratislav pokojnog Pobratovia iz Lutice primio stoku na ispau po obiaju zemlje.115 Unesak iz 1332. godine, (29. novembar), u kojem se nalazi podatak da je Andrija Bratohne iz Lutice primio stoku na ispau po obiaju zemlje.116 Unesak iz 1333. godine, (9. mart), u kojem se nalazi podatak da je Marin Culici iz Lutice, ovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispau po obiaju zemlje.117 Unesak iz 1333. godine, (4. avgust), u kojem se nalazi podatak da je Bratislav, sin Andrije Moguria iz Lutice, ovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispau po obiaju zemlje.118 Unesak iz 1337. godine, (27. april), gdje se nalazi podatak da je Bratislav Pobratovi iz Lutice, ovjek episkopa sv. Mihovila, primio stoku na ispau po obiaju zemlje.119 Osim ovih, kod Antona Mayera se nalazi jo niz unesaka gdje se pominju ljudi episkopa sv. Mihovila. Unesci su vezani za ugovore o davanju zemlje na korienje, novanim pozajmicama i slino.120 Ovi podaci nameu zakljuak da se Lutiani pred Kotorskim sudom poinju predstavljati kao ljudi episkopa sv. Mihaila tek od 1333. godine. Ovaj zakljuak potvruje i podatak da se Bratislav Pobrati koji se u notarskim knjigama pojavljuje dva puta i to prvo 1331. godine, a zatim
Svi unesci a zbog preglednosti, preuzeti su od I. Stjepevia, Prevlaka, 1015, a pod istim datumima nalaze se i kod Antona Majera. 114 A. Mayer, Kotorski spomenici, Prva knjiga Kotorskih notara od godine 13261335. Zagreb 1951, unesak br. 563. 115 A. Mayer, Kotorski spomenici I, unesak br. 633. 116 A. Mayer, Kotorski spomenici, II knjiga Kotorskih notara, godina 1329, 13321337. Zagreb 1981, unesak br. 190. 117 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 312. 118 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 427. 119 A. Mayer, Kotorski spomenici II, unesak br. 1550. 120 A. Mayer. Kotorski spomenici II, unesci br. 595, 668, 822, 829, 843, 844, 869, svi u vremenskom intervalu od 24. aprila 1334. do 04. novembra 1334. godine. Neki od ovih podataka nalaze se i kod Rista Kovijania u radu Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-5), Istorijski zapisi 1-2, Cetinje 1956, 14.
113

se on est godina kasnije pred sudom predstavlja i zavodi kao ovjek episkopa sv. Mihovila.

V NAJNOVIJI ZAKLJUCI Kada se radi o najnovijim zakljucima iznesenim u Katalogu izlobe "Riznice manastira Prevlake" vano je apostrofirati teze koje su se izvjesno zasnovale na individualnim i religiozno, obojenim razmiljanjima.121 Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol Pavle propovjedao kod Trebinja, odnosno da je putovao primorjem; "Apostol Pavle i njegovi uenici mogli su proi kroz Boku ostavivi neizbrisivi trag, temelj Manastira svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz panonskog ustanka jo nijesu bile zacijeljene".122 Mada se ovdje radi o oiglednom pominjanju temelja Prevlakog manastira u simbolinom znaenju i individualnom tumaenju Poslanice apostola Petra, konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zakljuke.123 Zato treba istai da se kaluerstvo u hrianskoj vjeri javlja oko 270. godine, kada je sv. Antonije sakupio razliite pustinjake u jednu optinu sa nekim odreenim pravilima za ivljenje. Smatra se da je kaluerska sluba veoma egoistina jer: "ko presjee sve svoje snoaje sa svijetom, ko prezre svijet i odbaci sve to je svetsko, ko pobjegne od ljudi da ivi u pustinji mislei jedino o Bogu i kajui se za svoje grijehe, za toga se kae da vri najvee junatvo u slavu imena boijega i da na sebe uzima aneolski lik i broji se meu vojnike Hristove".124 Vasilije Markovi, iznosi podatak da se monatvo u jugoistonim zemljama prvi put javlja poetkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on naziva kolijevkom "jugoslovenske" crkvene organizacije. Kada je u pitanju Pomorje, Markovi kae da je monatvo importovano iz Italije, te da je prema tome ono bilo zapadnjakog tipa. Istina ponekad su mogli dolaziti i vizantijski uticaji iz Draa koji je bio administrativni centar istonog dijela Pomorja, DukljeZete kad god su ovim dijelom vladali

G. Autora, Katalog izlobe, "Riznica manastira Prevlake", 9. 69. godine nove ere. 123 "U sili znaka i udesa silom Duha Boijega, tako da od Jerusalima do Ilirika napunih jevaneljem Hristovijem", Sveto pismo, Poslanica Rimljanima svetog Apostola Petra, XV. 19. 124 K. Kautsky. Porijeklo Hrianstva, Beograd 1954.
122

121

Vizantijci, preotimajui teritoriju od dukljanskih vladara.125 Jedno vrijeme imao je pravoslavni mitropolit iz Draa svoje sufragane u Zeti. Ipak svi ovi grki uticaji morali su biti relativno neznatni, pa je zakljuuje on pomorsko monatvo imalo zapadnjaki karakter kao i sva tamonja Crkva.126 Katolicizam je bio dravna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u pomorju formirala. Bilo da je sluba u manastirima vrena na slovenskom ili latinskom jeziku, ovdanji su manastiri bili odluno katoliki.127 Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i Rakom politikom prevlau dolo je krajem XII ili poetkom XIII vijeka u Pomorje i istono monatvo, pa se iza tog vremena u Zeti pojavljuju jedno pored drugog oba monatva.128 Druga teza o nesluajnom pojavljivanju svetakih motiju, takoe se moe pripisati kategoriji religiozno obojenih tumaenja. Ovim se naravno ne eli osporiti vjerovanje da su zemni ostaci sa Prevlake sveti, naroito ako oni vjerniku daju utjehu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u boji ivot i carstvo nebesko. Sa druge strane, ne moe se prihvatiti miljenje da su ovi zemni ostaci sveti, zbog toga to su se u odreenim klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog i lovorovog drveta ouvale onako kako je to davne 1893. godine opisao Mladen Crnogorevi. A on govorei o manastirskom groblju navodi da su 1893. godine, naeni itavi, posve u suvom sauvani grobovi i u njima po jedan do etiri glavom ka istoku okrenuta kostura. "U rijetkoj suhoti kosturi su se za pet ili est vjekova uuvali, uti kao vosak, a na donjim eljustima pojedinih lobanja, zubi su potpuni".129 Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlaku nekropolu moe dati samo kvalitetna obrada skeletnog materijala. Ne postoji nijedan siguran navod koji bi mogao potvrditi Crnogoreviu ocjenu da su se kosti nalazile u suhoti V ili VI vijekova, i zato to ne bi moglo biti VII, VIII ili moda IX ili X vijekova. U razjanjenu ovog zanimljivog fenomena, moralo se i mora uraditi starosna i polna struktura skeleta i utvrditi neuobiajnost zato su se i da li su se uopte monasi sahranjivali u grupama jedan do etiri u grobu, kao da su lanovi porodice na nekom seoskom groblju.130

Pomorje, Primorje, Priobalje, teritorija uz Jadransko more. Naziv je koriten za teritoriju od Ulcinja do Peljeca. 126 V. Markovi, n.d., 31-36. 127 Slovenska sluba mogla se vriti po seoskim crkvama u Pomorju, ali teko u manastirima, jer su prvi monasi svakako bili Romani. 128 V. Markovi, n.d., 50-68, 146-151. 129 M. Crnogorevi, n.d., 17. ini se da ovaj navod Mladena Crnogorevia moe pomoi rjeavanju fenomena "udotvornih muenikih motiju" sada ve Svetitelja Srpskog primorja. G. Autora, Katalog izlobe. Sasvim je prihvatljivo miljenje autora teksta o "nesluajnom pojavljivanju" motiju 1994. godine. 130 Poznato je da je samo uraen test na arsenik, vjerovatno u cilju provjere prie o trovanju monaha. Nalaz sa VMA u Beogradu bio je negativan.

125

VI ARHITEKTURA Sa stanovita posmatranja ciljeva arheolokih istraivanja ovog lokaliteta i elje istraivaa da ne nestane batina predaka i njihovo djelo, najveu teinu nosi zakljuak autora Kataloga izlobe da je Manastir arhanela Mihaila opustio sredinom IX vijeka i da se od tada pominje kao "tumba", to jeste, ruevina sve do XIII vijeka kada je obnovljen od strane Nemanjia.131 Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini, nalaze arheoloki tragovi koji dokumentuju kontinuitet istorijskog razvoja kultura na ovom prostoru u zadnjih 4000. godina. Jedina kulturna praznina koja se pojavljuje na Prevlaci u ovom vremenskom intervalu, po autorima izlobe je period od druge polovine IX do kraja XII vijeka.132
20. PREVLAKA

21. MOZAIK SA PREVLAKE

22. FRAGMENT PLASTIKE

131 132

G Autora, Katalog izlobe, n.d. G. Autora, Katalog izlobe, n.d.

To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moi dukljanske kraljevine i njenih vladara kao i vrijeme punog prisustva i aktivnosti monaha benediktinskog reda na ovim prostorima. Zapostavljajui ovaj dukljanski period, autori Kataloga izlobe obnovljenoj Crkvi i manastiru Nemanjia iz XIII vijeka nalaze brojne analogije. Tako ih sauvani dijelovi prozora veoma potsjeaju na prozore Bogorodiinog hrama u Studenici, a raspored trpezarije i dvora na Prevlaci lii onom u Pekoj patrijariji. Takoe otkrivena pravougaona osnova Manastira, "ista je kao osnove grkih manastira iz XI i XII vijeka i identina je osnovama ie i Hilandara". Iz ovih teza, namee se zakljuak da je Prevlaki manastir predstavljao simbiozu arhitektonskih elemenata Studenice, ie, Hilandara i Peke patrijarije.
23. MANASTIR IA

24. PEKA PATRIJARIJA

Kako e na osnovu izvora, literature i saznanja izneenih u ovom tekstu biti prezentovano drugaije vienje istorije Prevlakog manastira, potrebno je iznijeti i ostala vaea i prihvaena miljenja po pitanju arhitekture i datovanja ovog objekta. Prvi je Crkvu na Prevlaci stilski opredjelio u svom radu Mladen Crnogorevi. Hram su po njegovom miljenju gradili Nemanjii u prvoj polovini XIII vijeka, "po svoj prilici u romanskom stilu". Kao posebnu zanimljivost uz trobrodnost Crkve on navodi i podatak da je bila "patosana mozaikom".133 Svoj sud o Manastiru daje i Ivo Stjepevi, koji prosuuje da su "Crkvu u romanskom stilu gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka". Po bizantijsko-langobardskom stilu, koji se jako osjea u itavoj graevini "dalo bi se zakljuiti da su kameni ostaci raeni od IX do XI vijeka". On nije iskljuio mogunost da su u doba Nemanjia, na Crkvi izvrene odreene izmjene.134 Vojislav Kora u svom Izvjetaju zakljuuje da je meu ostacima dijelimino ispitanog lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa trolanim oltarskim dijelom. On iznosi miljenje da "osnovna dispozicija graenja, razmjere i tehnika zidanja trobrodne Crkve ine elemente romanske umjetnosti". Po svom obliku oltarskog dijela, "Crkva predstavlja posebnu varijantu ovog tipa arhitekture na primorju". Fragmente plastine dekoracije pronaene na lokalitetu Kora ocjenjuje preromanikim.135 Neloginost da se materijal na terenu ne slae sa samom Crkvom na terenu, pokuana je rijeiti u Istoriji Crne Gore136, zakljukom "da su arheoloka iskopavanja pokazala, postojanje neke preromanike
133 134

M. Crnogorevi, n.d., 11. I. Stjepevi, Prevlaka, 3. 135 V. Kora, n.d., 388-389. 136 Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 328.

graevine iz X vijeka", sa bogatim kamenim crkvenim namjetajem. Ostaci trobrodne graevine ovdje se priblino datuju u drugu polovinu XII vijeka.137 ore Jankovi je na osnovu najnovijih rezultata istraivanja, definisao na prostoru Manastira vie kulturnih slojeva i utvrdio neke hronoloke faze.138 Na lokalitetu je konstatovana luksuzna graevina iz ranorimskog perioda i ukljuena mogunost da su njeni najvii dijelovi u IV vijeku nove ere, korieni kao sakralni objekat. Keramikim materijalom prepoznat je i ranovizantijski sloj. "Mada se radi o zatvorenom kulturnom sloju izvjesno je da su graevine iz ovog ranovizantijskog sloja koriene i kasnije sve do IX vijeka, tanije do Saracenske najezde 841. godine".139 Preromanika kamena plastika pripisuje se nekom manastiru koji je ovdje postojao prije prodora Saracena. Iz injenice da se na terenu ne mogu konstatovati tragovi ivota u trajanju od X do XII vijeka, zakljuuje se da je ivot u Manastiru poslije prodora Arapa zamro za narednih 300, 400. godina. Iskopavanja su takoe pokazala jasno definisani sloj iz vremena kada je na Prevlaci bilo episkopsko i mitropolitsko sjedite sve do naputanja manastira poetkom XV vijeka. Sve ove teze argumentovane su analizom istih ostataka arhitektonskog objekta i dekorativne plastike koja mu bez sumnje pripada.
25. LATINSKI NATPIS SA PREVLAKE "...ROPIS IATORIUM DONORE BEAT..."

26. OSNOVNA CRKVE SV. MIHAILA

Manastirska crkva bila je reprezentativna graevina sa bazilikalnom osnovom. To je bila trobrodna Crkva sa tri apside na istonoj strani. Srednja apsida imala je polukruni spoljni oblik, dok su bone bile iznutra polukrune a spolja zavrene ravnim zidovima. Na lokalitetu je pronaen vei broj ulomaka dekorativne plastike, od kojih je jedan dio zajedno sa graom naao svoje mjesto u novosagraenoj Crkvi sv. Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa trolanim prepletom, trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski elementi. Oko Crkve su konstatovani ostaci nekropole, a na nekim grobnim ploama nalaze se latinini i irilini natpisi. Na terenu se konstatuje vie faza graenja, a najmlau graevinu predstavlja mala pravougaona kapela sa polukrunom apsidom, koja je sagraena na temeljima istonog dijela sjevernog broda. U Crkvi je pronaen i mozaiki pod i brojni ostaci kasnoantikih kamenih ukrasa i graevine. Taj detalj rjeava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII vijeka, a poslije prvog pokrtavanja Slovena, obnovljen neki kasnoantiki sakralni objekt.
137 138

Istorija Crne Gore II/1, Titograd 1970, 135. . Jankovi i saradnici, Miholjska Prevlaka, 137-142. 139 . Jankovi, n.d., 140.

Na tim osnovama se razvijaju zaeci mlade srednjovijekovne umjetnosti o kojoj mi nemamo mnogo saznanja. Sa mnogo vie podataka, razvoj te umjetnosti moe se pratiti tek od IX vijeka. U to vrijeme u zapadnoj Evropi se razvija tzv. preromanika, pa se taj termin primjenjuje i na nae oblasti. Tokom IX vijeka nastaju i prvi spomenici koji se bez svake sumnje mogu pripisati doseljenim Slovenima. Za nastanak ovih spomenika znaajna su dva momenta. Prije svega definitivno naputanje paganske vjere i primanje hrianstva, kao i formiranje prvih i veih stabilnih drutvenih organizacija. Glavna odlika i obiljeje preromanike umjetnosti je prepletena ornamentika koja u srednjem vijeku ima iskljuivo dekorativni smisao. Porijeklo prepletene ornamentike na Primorju pojedini autori vezali su za zapadnu Evropu, drugi za poznoantiku tradiciju, a trei opet smatraju da je ona autohtonog porijekla. Svakako da u svemu ovome ima po malo istine pa se namee zakljuak da je ova ornamentika, nastala pod razliitim uticajima, na prostoru Duklje stvorila jedinstvenu cjelinu. Preciznu dataciju preromanike plastike u okviru trajanja ovog stila od IX do XI vijeka nije mogue sprovesti bez eventualnih upisanih datuma na ktitorskim natpisima ili nadgrobnim ploama. Preromaniku skulpturu na njenom zenitu u drugoj polovini XI vijeka karakterie pojava ranoromanikih motiva.140 Preromanika skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i Stonu. Radi se o fragmentima kamene plastike koji se uvaju u Kotoru, ali se ne zna kojem lokalitetu pripadaju, kao i fragmentu kamene plastike uzidane u Crkvu sv. Trojice na Prevlaci.141 Sa Prevlake takoe potiu i 174 kamena fragmenta, najveim dijelom preromanike plastike koji su se do prije par godina nalazili u muzejsko galerijskom kompleksu Bua-Lukovi, u sklopu Tivatskog centra za kulturu.142
27. KOTOR, CRKVENI NAMJETAJ XI VIJEK

28. STON, ZAPADNI PORTAL XI VIJEK

29. AKVILEJA, OLTARSKA PREGRADA XI VIJEK

30. OLTARSKA PREGRADA SA PREVLAKE

140 Natpis na jednoj nadgrobnoj ploi sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII vijek. I. Boi, Prevlaka, 197. 141 Istorija Crne Gore I, 438. 142 Centar za kulturu u Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izlobe na Prevlaci pozajmio Srpskoj pravoslavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vrati legalnom vlasniku.

Od ostalih fragmenata sauvanog crkvenog namjetaja na Prevlaci su naena rozeta, ugraena takoe u Crkvu sv. Trojice143, dijelovi kamenog ciborija i bogato ukraena parapetna ploa.144 Ova ploa je ukraena prepletenom dekoracijom, biljnim motivima i krstovima, dok je centralni ukrasni motiv na ploi lik lava, ukomponovan u krug od biljne vree. Sline parapetne ploe oltarske pregrade sa reljefnim predstavama raznih ivotinja koje simbolino uvaju ulaz u oltar naene su skoro na cijelom Mediteranu.145 Tako i ova ploa kao i ostali fragmenti dekorisane plastike sa Prevlake imaju izvjesne slinosti sa zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.146
31. PARAPETNA PLOA 32. ROZETA

Za Jovanku Maksimovi, po pitanju datovanja parapetne ploe sa Prevlake u XI vijek nema dileme. Ona zakljuuje da ploa sigurno potie sa stare Crkve sv. Mihaila iji se ostaci nalaze na Prevlaci. Sa iste graevine su po njenom miljenju i neki drugi fragmenti prepletene skulpture uzidani u novu Crkvu i naeni u ruevinama. Analiza detalja upuuje na mnoge analogije sa drugim spomenicima XI vijeka. Tako je lozica sa liem u lijevom okviru parapetne ploe identina onoj u Crkvi sv. Mihaila u Stonu147, datovanoj u XI vijek. Na ovaj nain i sama se Prevlaka crkva sv. Mihaila tano datuje u XI vijek.148
33. FRAGMENT FRESKE U STONU

Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitektonskog objekta i kamenog ukrasa odredi precizniji termin nastanka hrama sv. Arhanela Mihaila na Prevlaci, fakti nameu miljenje da je on podignut u drugoj polovini XI vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja Mihaila. Na ovo miljenje navodi nas injenica da trobrodna bazilika,
Ugraena zajedno sa fragmentom datovanim u XI vijek. Parapetna ploa (100 x 70 cm) oteena je na donjem dijelu. Ova ploa ima bogato dekorisan okvir, u kojem je na lijevoj i desnoj strani isklesana vijugava lozica u ijim se krajevima nalazi bogato lie. Lozice se na gornjim krajevima zavravaju krstovima. Na gornjoj strani okvira ispod zupastog ornamenta isklesana je trolana arkada srpastog oblika. U sredinjem polju su dva velika povezana kruga trolane trake i u njima se nalaze razliiti motivi. U gornjem, lav u pokretu, sa dvostruko povijenim repom i isplaenim jezikom, a u drugom stilizovani lisnati ornamenti i rozeta tipa "soleil tournant" (Sunce koje se okree). 145 J. Maksimovi, Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971, 1-59. 146 I. Petricioli, Pojava romanike skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960. 147 Od velikog znaaja za istraivae su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu iz XI vijeka, svakako najreprezentativnije i po obimu i po vrijednosti, kao i po donatorskom portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani romanski stil pokazuju vladajue zapadne, odnosno italijanske romanske uticaje u Primorju i Duklji. C. Fiskovi, Ranoromanike freske u Stonu, Prilozi povjesti umjetnosti u Dalmaciji 12, Split 1960. Mada je i Crkva na Prevlaci takoe bila ivopisana, fragmenti fresaka iz ovog Manastira nijesu sauvani. 148 J. Maksimovi, n.d., 1-59.
144 143

karakteristina za junoitalsku i uopte zapadnoevropsku ranu romaniku nije obiljeje zetske sakralne arhitekture i da se jedino moe rekonstruisati u Manastiru sv. Mihaila na Prevlaci.149 Ova rana romanska arhitektura u sjeverozapadnom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je poetkom XI vijeka. Uticaj ove kole bio je jak i mnogostran, naroito poslije vojnih osvajanja teritorija od strane normandijskih vitezova i feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Junu Italiju i Siciliju.150 Opte je prihvaeno miljenje da je gradnja crkvenih objekata, pogotovo onih reprezentativnih, karakteristina tek za vrijeme nakon definitivnog uspostavljanja koegzistencije raznorodnih etnikih grupa i njihovog zajednikog ivota na odreenom prostoru. Na osnovu poznatih deavanja u Boki151, gradnja Crkve na Prevlaci takoe se mora vezati za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru.152 Kult sv. Mihaila, naroito je bio njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva153, a naziv sv. Michael de Tomba, hram na Prevlaci dobio je po uzoru na normandijski centar kulta arhanela Mihaila na poluostrvu Mont Saint Michel na Atlanskoj obali.154
34. LE MONT SAINT MICHEL155

Istorija Crne Gore II/1, 138. . Bokovi, Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962. Normani su sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli Apuliju a zatim Siciliju i cijelu Junu Italiju, suzbijajui vlast i uticaj Vizantije. E. Kubah, P. Blah, Romanika umjetnost, Novi Sad 1974. 151 Sukoba Kotorana sa Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i injenice da se u drugoj polovini XI vijeka, poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske vladare. 152 U Skiliinoj hronici, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj Mihailo je imao dvor u Kotoru ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se tano nalazio. Istorija Crne Gore I, 325. 153 Istorija Crne Gore II/1, 276. 154 Istorija Crne Gore I, 442. 155 1. Stepenite, 2. Terasa, 3. Plato, 4. Opatijska crkva, romaniki brod zajedno sa mlaom cvijetnom gotikom, 5. Spavaonica, 6. Samostan, 7. Samica, 8. Trpezarija.
150

149

VII PREVLAKI MANASTIR DO XII VIJEKA Iskljuujui ambiciju da se doe do potpuno jasnih i preciznih informacija i konanih reenja, ovdje e biti uinjen pokuaj da se makar u gabaritima, a pomou arhivske grae i dostupnih materijalnih ostataka, uini pokuaj rekonstrukcije istorijskih zbivanja na ovom prostoru. Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz ovoj temi svakako je vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841. godine.156
35. FRAGMENT KAPITELA 36. NADPROZORNIK SA GRKIM KRSTOM NA JEDNOJ STRANI (VII Vijek) I KRSTOM IZ VREMENA KRALJA MIHAILA (XI Vijek)

37. INPOST KAPITEL SA PREVLAKE

Brojni ostaci kamene plastike na terenu kao to su dijelovi mermernih stubia i kapitela, dijelovi kamene plastike ukraeni krstovima, grkim slovom , kao oznakom klesara na inpost kapitelu, ukazuju da je ve za vrijeme cara Iraklija, (610641), Prevlaka predstavljala znaajan vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradioti bilo mjesto gdje su bile stacionirane vizantijske vojne snage. Vizantija je u VII vijeku stvorila jak vojniki stale "stratiote" , koji su dijelom bili i Sloveni, zemljoradnici i stoari. Stratioti su bili duni da slue u vojsci ili mornarici i pritom su se dijelili na kategorije prema veliini zemljinog posjeda kojim su raspolagali.157 Poloaj Vizantije na prostoru dananje Crne Gore naglo poinje da slabi poslije Saracenskih pohoda 841. godine, da bi ve poslije otpoinjanja bugarskovizantijskog sukoba 905. godine, dolo do potpunog organizovanja slovenskih plemena na ovim prostorima.
156 157

Istonjaci, prethodnici Arabljana u Evropi. Stratiotes, gr. vojnik.

Osnivanjem slovenske drave Duklje oivljava i Prevlaka, pa Dukljanin158, biljei da su na njoj postojali tvrava i dvor. 159 Na ovo ostrvo je kao samostalni vladar Duklje, pravo polagao Vladimir (980 1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na upravu cijelu Draku temu.160 Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu Stradioti od strane Kotorana ubijen Dragomir161, gospodar Huma i Trebinja, koji je poslije Vladimirove smrti ustao da osvoji zemlje svojih otaca.162 Kotorani su poslije smrti bugarskog cara Samuila i dukljanskog kralja Vladimira, smatrali da je korisno ubiti Dragomira jer e se tako domoi slobode, "ubivi onoga, koji je poslednji od domaih vladara", jer ako ga ne ubiju da e ih i on onako tlaiti kao njegov otac Petrislav i brat Vladimir.163 Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se moe zakljuiti da su sav prostor oko Kotora ranije zauzimali Petrislav i Vladimir. Neprijateljski odnos Kotorana prema dukljanskim vladarima i njihova naklonost Vizantiji sasvim je razumljiva. Oni rijetki primorski gradovi, meu kojima i Kotor, koji su sauvali svoju nezavisnost dugo su vremena na doseljene Slovene gledali kao na varvare. Kotor je u Vizantijskom carstvu prepoznao najsigurnijeg zatitnika svog latinskog stanovnitva, rimskih potomaka i njihove imovine. Kada je Dragomirov sin Vojislav, (10381050), obnovio dukljansko kraljevstvo, on je u svom posjedu takoe imao Grbaljsku upu koja gravitira prema Kotoru. Grbalj u nasljedstvo od oca dobija najstariji Vojislavov sin, Gojislav (10501052), a poslije njegove smrti i ovu upu preuzima njegov brat Mihajlo, (10531081). Mihajlo, koji se sa pravom moe smatrati najmarkantnijom linou u Dukljanskoj kraljevini, uvrstio je dravu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom

Pop Dukljanin, anonimni autor Kraljevstva Slovena, nazvanog Ljetopisom i Barskim rodoslovom. Izdanja; M. Orbini 1601, J. Lucius 1668, Schwandtner 1748, J. Suboti 1853, I. rni 1874, F. ii 1928, Anonim u Archivo storico u Rimu 192627, V. Moin 1950, V. Mijukovi 1967. Preuzeto od Radoslava Rotkovia, Odakle su doli preci Crnogoraca, Podgorica 2000, 306-307. 159 Prema Ljetopisu, legendarni hromi Lege sa enom Lovicom je stolovao u Kotorskom zalivu. "..in loko qui Traiectus dicitur, ubi castelum sibi construxerat et curiam..". Po miljenju Slavka Mijukovia "Trajektus" se nalazi na Rosama. Dr Slavko Mijukovi, Jo jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978. 160 Dr F. Milobar, Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900, 257. 161 Stric sv. Vladimira, otac dukljanskog kralja Vojislava, (10381050). 162 "Toga radi, doavi u Kotorski zaliv, naredi da se vojska preveze. Poto su Kotorani pripremili male lae, iznijee pred njega hleb, vino i razne hrane na pretek i pozovu ga na ruak na ostrvo svetog Gavrila". F. ii, Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928. Dr S. Mijukovi, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967. 163 Radoslav Rotkovi u svom radu ubjedljivo dokazuje da je Dragomir Vladimirov stric. R. Rotkovi, Kraljevina Vojislavljevia XI-XII vijeka, Podgorica 1999, 141-212.

158

Kreimirom, Normanima u Junoj Italiji164, a ustupajui Vizantiji Dra, bio je upisan u prijatelje Carstva.165
38. DUKLJANSKI KRALJ MIHAILO

Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konanog raskola izmeu istonog i zapadnog krila hrianske Crkve. Raskol je iao na tetu Istone crkve i Vizantije, koja se nije pokazala dovoljno jakom da sauva Hristov grob od nevjernika i jeretika. Period od raskola u Hrianskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepiskopije i postavljanja prvog latinskog arhiepiskopa u Baru166, 1067. godine je razdoblje u kojem dolazi do potpunog uvrenja Dukljanskog kraljevstva.167 U toku XI vijeka dolazi i do konanog slabljenja vizantijske vojne moi na ovim prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju silom i vojnim pohodima Vizantija mijenja, pokuavajui da slovenske vladare prikloni sebi dajui im vojnu slubu i titule ili da unosi razdor meu njima. Sa druge strane Rim je ulivao povjerenje kod slovenskih vladara, nudei im civilne insignacije vlasti, kraljevska znamenja i "samostalnost" njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj nain, kao i preko svojih misionara, katolika crkva se vee za graanstvo i bogate trgovce, polako preuzimajui i jake trgovake gradove kakav je i Kotor, nudei im sada zatitu slovenski vladara i stvarajui meusobno povjerenje. Rim za uzvrat takoe poinje da dobija i povlastice od slovenskih vladara. Oni katolikom kleru daju zemlju, dozvole za podizanje manastira i crkava, postaju zatitnici monaha na teritoriji svoje drave i sami se pojavljuju kao ktitori crkvenih objekata. Nema sumnje da su u vremenu nedefinisanih razlika izmeu ovih dviju crkava, osnovni razlozi kralja Mihajila da se u potpunosti okrene Rimu, bili osim svetenikog i crkvenog naslea uglavnom politiki. U XI vijeku ne biljee se ni sukobi izmeu arhiepiskopije u Baru i Dubrovniku, zahvaljujui izuzetnoj moi tadanjeg dukljanskog kralja Mihaila.168 Vrijeme kralja Mihaila takoe je obiljeeno stabilnim drutvenim relacijama koje oivljavaju izgradnju crkvenih objekata. Zato ovdje ne treba iskljuiti mogunost da je uporno nastojanje Mihajla da od Pape dobije krunu i plat moglo uticati da se upravo on pojavi kao ktitor Crkava sv. Mihaila u Stonu i na Prevlaci.169
erka kralja Mihaila bila je udata za Normanskog vojskovou Longibardopula. F. Milobar, n.d., 301. Takoe se smatra da je Longibardopul bio langobardski plemi u vojsci Normana i Dukljana, Istorija Crne Gore I, 328. 165 Dr Fran Milobar, n.d., 303. 166 Vizantijski period Barske mitropolije gotovo je nepoznat, V. Nikevi, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, 6-15. 167 Ovo pitanje bilo je konano rjeeno za vrijeme pape Aleksandra II (10611073) i dukljanskog vladara Mihaila, kada je bilo odreeno da se Bar uini crkvenom mitropolijom i da se na njega prenesu sva prava i povlastice nekadanje Dukljanske crkve. V. Markovi, n.d. 168 V. Nikevi, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, 3-10.
164

Miljenje da su Dukljanski vladari u drugoj polovini XI vijeka, gradili manastire i poklanjali ih benediktincima uvruje i povelja kralja Radoslava, Mihajlovog brata. On je 1058. godine, sa svojom enom Julijom, na mjestu Baleni kod Trebinja, sagradio Manastir i poklonio ga monasima sv. Benedikta.170 U arhivskoj grai nema nikakvih podataka o osnivanju benediktinskog bratstva171 na Prevlaci, niti dokaza da su benediktinci tu ostali do pojave pravoslavnih kaluera.172 Na samom terenu Crnogorevi je naao i sa crteom objavio jedan epigrafski fragment. 173 Mjesto nalaza su ruevine Crkve sv. Mihaila174, a na ovoj nadgrobnoj ploi ostao je sauvan dio natpisa: "AD HONO...RI ABBATIS". Ovaj opat koji se navodi u natpisu mogao je biti samo starjeina benediktinskog manastira, a sam natpis prof. dr Jovan Kovaevi je datirao u XI ili ak XII vijek.175

Ova Crkva nalazi se na vrhu brijega koji dominira stonskim poljem. Nju je podigao dukljanski kralj Mihailo u drugoj polovini XI vijeka. Lj. Karaman, Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheolokog drutva XV, Zagreb 1928, 81-102. 170 "Ja kralj Radoslav...sa svojom enom Julijom i sinom Branislavom elim da se sagradi Manastir na Baleni i da se da monasima Sv. Benedikta od Lokruma" (1058). V. D. Nikevi, upani i plemii Zahumlja, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, 64. Isto R. Rotkovi, Kraljevina Vojislavljevia, 300-301. 171 Benediktinci, monaki red svetog Benedikta (480-543), iz Nursije, osnovan je u VI vijeku u Monte Kasinu. Pravila Benedikta iz Nursije su prihvatili svi zapadnoevropski Manastiri. Po ovim pravilima, pored molitvi svakodnevno zanimanje monaha trebao je biti fiziki ili umni rad. Ovaj intelektualni rad je podrazumjevao prepisivanje knjiga. 172 I. Boi, Prevlaka, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963, 197. Ivo Stjepevi smatra da su benediktinci na Prevlaci boravili prije XII vijeka, n.d., 7. Na osnovu isprave kotorskog biskupa Maja 1066. godine, prilikom posveenja novih oltara u Crkvi sv. Tripuna meu prisutnim licima navodi se i opat "sancti Michaelis Catarensis". Ovog opata je Vasilije Markovi u svom radu vezao za Prevlaku to nije pouzdano. 173 M. Crnogorevi, n.d., 19. Tabla 4. Isto I. Stjepevi n.d., 7. 174 Ulomak pravougaone ploe, dug 15 a irok 10 cm, razbijen sa tri strane, naen je u sjevernom krilu Prevlake crkve pod olukom, koji je spajao proshomidiju sa sjevernom prostorijom. M. Crnogorevi, n.d., 19. 175 I. Boi, n.d., 197.

169

Poznato je da su u XI vijeku benediktinci176, iz Italije bili izuzetno aktivni u osnivanju svojih sredita na ovoj obali Jadrana. Prilikom osnivanja manastira koristila se ustaljena praksa da se kod gradnje novih kultnih sredita formom i imenom podraava neko svetilite koje ve postoji. Mada nema neposrednih istorijskih podataka, veoma je vjerovatno da su osnivai Prevlake opatije pronali da samo ostrvo Prevlaka potsjea po mnogo emu na slavnu normandijsku opatiju Mont Saint Michel, koja se od osnivanja naziva Tomba.177 irenju kulta sv. Mihaila najvie je doprinijelo svetilite na Monte Garganu u Junoj Italiji gdje je zaivjela legenda o njegovom pojavljivanju krajem V vijeka. Oltar ove crkve podignut je na jednoj peini kojih ima puno u ovom kraju. Sa Monte Gargana kult arhanela Mihaila irio se po Evropi a crkve su mu graene vrlo esto na nekom uzvienju, iznad neke peine ili kripte.
39. GROB (KRIPTA) U APSIDI CRKVE SV. MIHAILA NA PREVLACI

Pod direktnim uticajem Monte Gargana, podignuto je i najuvenije kultno sjedite sv. Mihaila u Francuskoj Mont Saint Michel. Ova Crkva nalazi se na poluostrvu, granitnoj stijeni koja se nalazi na deset kilometara od Avrana u Normandiji. Prilaz stijeni do izgradnje kamenog prilaza bio je mogu samo u asovima osjeke. Tu je 709. godine, posveena najstarija Crkva sv. Mihaila. Crkvu je podigao episkop Avrana, Ober, (Autbertus), koji je u nedostatku prirodne peine, kripte, jednu iskopao u stijeni.178
"Benediktinski kaluerski red, u svom vremenu, odigrao je vanu ulogu u afirmaciji uticaja i ugleda hrianskog vjerouenja i irenja znanja iz oblasti klasinog latiniteta prilagoenog potrebama hrianske ideologije i filozofije. Kroz tako transportovano uenje, kroz poetke pismenosti, knjievnosti i kulture u irem znaenju, prolazila je i srednjovijekovna Duklja. Za ono to je postigla na tom polju duguje prvenstveno benediktincima. Pod neposrednim uticajem Pape, sprovodei njegov vjerskopolitiki program, benediktinci su vjerovatno jo sredinom VII vijeka zakoraili na istonu jadransku obalu, (jasno imajui predstavu gdje da osnuju svoje opatije i kako e one izgledati), da bi u nekom narednom periodu, posebno od X do XII vijeka, odigrali prvorazrednu ulogu kao vjerski misionari, kulturni poslanici du istone jadranske obale, ostavljajui znaajne tragove i u podruju Dukljanskog primorja. U brojnim crkvama i manastirima (opatijama), Dukljanskog primorja, benediktinci su irili pismenost, razvijali i njegovali one vjetine i znanja kojima su u prvom redu, podupirali hriansku vjeru, njene institucije i oblike djelovanja. Najprije su imali za cilj da dio domaih ljudi, iz uglednih drutvenih stalea, naue pismenosti i uliju im ona znanja koja su im obezbjeivala znaajnu drutvenu poziciju i uticaj, ne samo na vjerskom, ve i politikom i kulturnom polju. Rukovoeni tim pobudama, benediktinci, koji su djelovali na istonoj obali Jadrana morali su poznavati i jezik starosjedilaca". D. ivkovi, Istorija Crne Gore, Cetinje 1989, 93-118. 177 Kada su se monasi reda sv. Benedikta poeli iriti po svim krajevima Evrope, oni su i na prostoru Dukljanskog primorja osnivali mnoge Manastire, izmeu ostalih: sv. Mariju u Risnu, sv. ora pod Perastom, sv. Petra u Bogdaiima, sv. Luku u Krtolama i sv. Mihaila na Prevlaci (St. Michael de Tombe). Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 355.
176

Ta prva Crkva doziivana i nadgraivana sledeih vijekova postala je od druge polovine X vijeka, 966. godine, sredite benediktinske opatije koju je osnovao normandijski vojvoda Rihard II.179 Crkva na Mont Saint Michelu posluila je za ugled drugim hramovima posveenim arhanelu Mihailu koje su benediktinci podizali na breuljcima iznad mora.180 Ono to posjetiocu181, odmah skrene panju kada prilazi ovom znaajnom francuskom kulturno istorijskom spomeniku i atraktivnoj turistikoj destinaciji je veliki i visoki zvonik Crkve koji stremi ka nebu.182
40. MONT SAINT MICHEL U NORMANDIJI

Mont Saint Michel dugo je zadrao i svoj stari naziv Tumba, koji mi nalazimo i za stari Prevlaki manastir. Sve ovo nam daje za pravo na zakljuak da su benediktinci osnivajui na Prevlaci svoju opatiju, eljeli da podraavaju uveno normandijsko svetilite i da su zajedno sa kultom sv. Mihaila prenijeli i sam naziv Tumba to prilikom osnivanja crkava nije bila rijetka pojava. Poluostrvo Prevlaka je priblino istih dimenzija kao stijena na Atlanskoj obali a takoe se u vrijeme plime pretvara u teko pristupano ostrvo. Monasi koji su doli iz June Italije bili su dobro upoznati sa kultom sv. Mihaila u Monte Garganu i Mont Saint Michelu. Takoe je jadranska obala bilo pogodno tlo za irenje kulta sv. Mihaila koji je i potekao sa izvora istone crkve. itavu pretpostavku upotpunjuje podatak da se Kotorski biskup pominje od 1062. godine, kao sufragan arhiepiskopije u Bariju.183 Iako su postojali pokuaji da Kotorska biskupija potpane pod jurisdikciju Dubrovake ili Barske arhiepiskopije, ovaj je grad rjeenjem papske kurije od 1172. godine, ostao vezan za Bari koji je bio pod normanskom vlau.184
I. Boi, n.d., 201. Iz starijeg izvora, CabrolLeclercq, Dictionnaire d'archeologie chretienne, Paris 1933. 179 F. Ardent, Histoire de la fondation de l'eglise et abbaye du Mont St. Michel, Avranches 1862. 180 I. Boi, n.d., 202. Iz starijeg izvora Emile Male, Art et artistes du Moyen age, Paris 1947. 181 Svake godine poluostrvo Mont Saint Mishel posijeti preko 2 miliona i 200 hiljada hodoasnika i turista. I sam sm imao priliku da posjetim Mon San Miel tokom boravka u Francuskoj 1994. godine. 182 Zvonik Prevlake crkve Crnogorevi naziva graditeljskim remek djelom. Predanje kazuje da se sa zvonika vidjelo "veliko more", more van zaliva, otvoreno more prema Bigovu, i da je zvonik prilikom pada "okropio uraevike domove pri obali", skroz na suprotnoj strani. Kod Crnogorevia takoe biljeimo da je pri opisu Prevlakog manastira na sjevernoj strani Crkve zapazio etvorougaonu izdubinu (kriptu?), za koju nije bio siguran ni da je bunar, ni neto tome slino. M. Crnogorevi, n.d., 10. 183 Ovaj grad su 1071. godine Normani oteli od Vizantijaca. 184 Kotorska episkopija je od 1166. pa do 1179. godine bila podreena Barskoj arhiepiskopiji. Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 14-26.
178

Ivan Ostoji je u svom radu, skrenuo panju da nedostatak istorijskih podataka umanjuje vjerodostojnost ove teze, a iskljuuje i mogunost da je poluostrvo Prevlaka svojim izgledom moglo asocirati benediktinske monahe na u to vrijeme, (XI vijek), slavni Mont Saint Mishel.185 On zakljuuje da nije na odmet traiti uticaje i slinosti, ali se ne moe, samo na osnovu toga to su dva mjesta nosila isto ime stvoriti zakljuak da su te crkve preuzele ime jedna od druge.186 Ovdje se postavlja osnovno pitanje, to je monaha, hodoasnika sa Mont Saint Mishela moglo potsjetiti da Prevlaka lii na normandijsko ostrvo. U tom smislu treba razumjeti da dananji izgled Mont Saint Mishela, gotika crkva i odbrambeni zidovi ne mogu predstaviti autentini izgled ostrva i njegove Crkve iz X vijeka. Zato i neki podaci, koji se sa strune i naune strane ne mogu smatrati relevantnim, mogli su u XI vijeku biti osnovni razlozi da nekog monaha koji je bio u Normandiji, Prevlaka privue svojim izgledom, potsjeti na Mont Saint Mishel i da to bude inicijalni razlog da se na ovom mjestu podigne opatija posveena sv. Mihailu. Granitna stijena na kojoj lei Manastir u Normandiji i danas je obrasla zelenilom na svakom mjestu gdje ga nije istisnula neka graevina, pa ne treba sumnjati da je ovo ostrvo bilo jo bujnije zelenilom u XI vijeku. U istom zalivu pored Mont Saint Mishela-Tombe, nalazi se ostrvo koje nosi naziv Tombelaine.187 U Kotorskim notarskim knjigama susreemo na vie mjesta toponime Tombe i Belile kao latinske nazive za selo Bjelila na Brdima u blizini Prevlake gdje se nalaze ruevine Crkve sv. Spasa. Blizina ostrva Stradioti i Otoka188, kao i niz drugih detalja mogli su kod benediktinskih monaha stvoriti utisak o slinosti ovog mjesta sa njima dobro poznatim normandijskim svetilitem.189
I. Ostoji, n.d., 491-499. I. Ostoji, n.d., 498. 187 Tombelaine,Tomboleto, Tumbela. Na ovom drugom ostrvu je prema romanima o vitezovima Okruglog stola, div ugrabio Helenu, vjerenicu kralja Artura. alosni kralj je na tom mjestu podigao kapelu koja se po otetoj Heleni prozvala Tombe Elaine (Jelenina grobnica). F. Enaud et L. Joubert, Le mont saint Michel, Notices archeoloques, Paris 1966. Mont saint Mishel se zvao Tumba a Tombelaine kao manji Tumbella, I. Boi, n.d., 200-204. 188 U Samostanu posveenom Bogorodici, koji je na ovom ostrvu po analima i dokumentima sagraen u XV vijeku, kao spolije su ugraeni mnogobrojni fragmenti trolane prepletene ornamentike koji upuuju na period od IX do XI vijeka. Kako se na ovom ostrvu nigdje nije mogao prepoznati ni najmanji trag neke preromanike graevine, ura Bokovi je rekognoscirajui ovaj teren 1937. godine, pretpostavio da ovi fragmenti moda potiu sa Stradiota. I Ilija Pui je u svom radu izdvojio fragmente koji izvjesno pripadaju X odnosno XI vijeku. I. Pui, Preromanska dekorativna plastika na Otoku-Boka Kotorska, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975, 235-243. U Tivatskom centru za kulturu do skoro se nalazio veliki broj fragmenata dekorativne plastike sa Prevlake koji nije nauno obraen. Analizom razvoja i datacije dukljanske preromanike skulpture i njenim manifestacijama u Crnoj Gori bavio se za sada jedino istoriar umjetnosti Branislav Borozan. 189 U istoriji ovog francuskog ostrva esto je bilo sporno, zbog njegovog graninog poloaja da li pripada Normandiji ili Bretanji, a oko njega je u srednjem vijeku stvorena i komuna, Metohija sv. Mihaila. Na obali pored Mont Saint Mishela i danas pasu brojna stada ovaca, upravo onako kako se nekada i vodila stoka na ispau u
186 185

Dukljanski kralj Mihajlo, pored svoje erke i svog sina Bodina je vjenao normanskom plemikinjom Jakvintom, erkom Argirica, uglednog graanina Barija koji je bio voa normanske stranke u ovom gradu. Bliske i konstantne veze Apulije i Duklje, kao i gore navedeni podaci daju dovoljno osnove za pretpostavku da se uveni kult normandijskog arhanela Mihaila i sam naziv Tomba presadio na poluostrvo Prevlaka u Tivatskom zalivu. Jake veze benediktinaca iz Normandije sa svojim sreditem u Junoj Italiji i njene bliske veze sa istonom obalom Jadrana ine ovu pretpostavku moguom a kroz prizmu istorijskih dogaaja i veoma prihvatljivom.
41. DUKLJANSKI KRALJ BODIN

Po Ljetopisu Popa Dukljanina, iza Mihailove smrti Dukljom jedno vrijeme upravlja njegov brat Radoslav. On je oslobodio Bodina iz zarobljenitva u Antiohiji i dao mu na upravu Grbalj i Budvu.190 Dukljanska istorija poslije smrti kralja Bodina (1101/2), ispunjena je tekim borbama za presto izmeu njegovih brojnih potomaka i srodnika. Za oko pola vijeka izmijenilo se sedam vladara Duklje, jednih vjernih vazala Vizantije a drugih njenih ljutih protivnika koji su teili za nezavisnou zemlje. Centralna linost ovih deavanja je Bodinova supruga Jakvinta koja na granici izmeu materinstva i zloina pokuava da obnovi kraljevstvo svoga mua i tei da na elo Duklje postavi svoga sina ora. Jakvinta je ivjela u Kotoru, gdje je Ljetopisac nalazi kako sprema otrov za svoje roake i neprijatelje. Da li je Jakvinta boravila na Prevlaci u Katiju nema podataka ali Pop Dukljanin navodi da je bila uhvaena "negdje kod Kotora" i zatim odvedena u Carigrad gdje je i umrla. Bodinov i Jakvintin sin ore, uspio je u dva navrata, (1114-1118. i 1125-1135), da preuzme vlast u Duklji od svog roaka Grubjee.

okolini Prevlake. Takoe u njegovoj okolini ima mnogo prirodnih stanita rezervata ptica upravo kao i u okolini Prevlake. Ono to se smatra posebnim kuriozitetom normandijskog svetilita je osjeka, ciklino povlaenje mora po par kilometara. U tom vremenu, svakih est sati, oko ostrva se formira jedno ogromno blatnjavo prostranstvo. Taj vremenski interval lokalni ribari koriste da iz ovog blata vade gliste i raie koje kasnije koriste za lovljenje ribe. I pored injenice da se nivo vode u Bokokotorskom zalivu znatno uveao, (jedan metar za hiljadu godina), tivatski ribari i danas odlaze barkama juno od Prevlake u njenoj neposrednoj okolini u mali zaliv, (calanque, franc. zaton, uvalica), koji oni jo zovu ivi mulj. U vrijeme osjeke ribari na ovom mjestu iz blata vade raie "kanjoe", (cancre, franc. Morski rak), koji se kasnije koriste kao idealan mamac za lov na kvalitetnu ribu. 190 Za Mihailovog sina Bodina, vee se izdavanje jedne povelje kojom on daruje benediktinskom samostanu na ostrvu Lokrumu selo sv. Martina blizu Dubrovnika. Povelja se datira oko 1100. godine. F. Milobar n.d., Kukuljevi, Codex Diplom. Regni Croat. Slav. Dal. I, F. ii n.d., B. ekularac, n.d.

ore "Bodinovi" je svojom poveljom Kotoru "mnoge slobodtine i privilegije poklonio", pa i samu Crkvu sv. Mihaila na Prevlaci.191 Ova najstarija povelja kralja ora je iz 1115. godine i ona je izdata u vrijeme kotorskog episkopa Grimalda, (1090-1124). Ne moe se uzeti kao pouzdano da je kralj ore samo protokolarno poklonio Crkvu na Prevlaci Kotoranima192, ve se povelja treba vezati za dva vana istorijska dogaaja. Jedan je interes Kotorske episkopije da u svijetlu sukoba Bara i Dubrovnika, izdvoji prostor svoje dijeceze, a drugi razlog je potreba kralja ora da u borbi za presto zadobije oslonac Kotora i njegove Crkve.193 Od Dukljanina saznajemo da je od brojnih nevolja i ratova zemlja toliko opustjela da se pored naroda ak i Kotor pobunio protiv kralja ora. Bjeei ore se sklonio u primorski grad "Obolon"194, a pratei priu Frana Milobara zakljuujemo a to i Ljetopisac kae da je Gradinja jurei ora zauzeo cijelu teritoriju do Kotora195, osim Katija gdje se kralj i njegova posada odravala.196 Dukljanin dalje nastavlja: "Tada oni
Srpsko-dalmatinski magazin, Zadar 1849, 179. S. Vulovi, Crkva katolika i vjeroispovijedanje istono u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875, 20-21. I. Stjepevi, Prevlaka, 6. Preuzeto iz starijeg izvora Flaminio Corneto Caharus, Dalmatie Civitas, Patavili I, 759. 192 Sudskim sporom iz 1114. godine, saznajemo iz rijei sudije Gerdona, da je Crkva sv. Martina na Lokrumu: "Od poetka bila kraljevska". U svojoj presudi on zakljuuje da su svjedoci izjavili: "to smo mi sigurno uli, da je Crkva sa svojim nasledstvom uvjek bila kraljevska". V. Nikevi, Kralj ore, sin kralja Bodina, Odluka sudije Gerdona, Monumenta Montenegrina III, 72. Isto R. Rotkovi, Kraljevina Vojislavljevia, 302-303. 193 Na jednu povelju kralja ora, Bodinovog sina, poziva se i izvjesni Boliaci, u sporu oko Crkve sv. Viktora, izmeu 1154. i 1170. godine. Ovaj Boliaci, tvrdio je da je crkva sv. Viktora njegova i da o tome on ima povelju kralja ora. D. Sindik, Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski asopis XXXI, Beograd 1984, 53-67. 194 "Ali vidjevi da ga progone sa svih strana, kralj ne znajui ta da radi, ue u tvravu koja se zove Obolon". S. Mijukovi, n.d., "Introvit in castelum, qui Obolon dicitur". Isto, Istorija Crne Gore I, Titograd 1967, 402. Ferdo ii za ovu tvravu kae da je Obod na Rijeci. U Imeniku geografskih naziva srednjovijekovne Zete od Gavra krivania, pod nazivom Obod se pominje njegov stariji oblik Obolon iz Ljetopisa Popa Dukljanina. Mirko Kovaevi negira da je Obolon, Obod na Rijeci Crnojevia i precizno ga locira na utvrenju Oblun na Malom blatu. M. Kovaevi, Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina? Starine Crne Gore V, Cetinje 1975, 141153. 195 "Tada je Gradinja zadobio teritoriju do Kotora, osim tvrave u koju se kraljeva posada odravala. Meutim, vojskovoa (Aleksije Kontosteton) doe u Skadar, a Gradinja mu porui da to prije stigne kako bi zauzeli tvravu i uhvatili Kralja". S. Mijukovi, n.d. 196 Da je kralj ura imao zamak na Prevlaci teko je dokazivao mada se takvo miljenje ne moe u potpunosti odbaciti. Ogromnim kamenim kolosima, zamkovima po zapadnoj Evropi raenim u XII i XIII vijeku prethodili su tokom X i XI vijeka sasvim jednostavni drveni zamkovi. Podizanje ovakvih objekata nije trailo mnogo godina rada, ve samo prirodno dobro zatieno mjesto, van gradskih zidina. I pored protivljenja svetenstva zamkovi su se esto nalazili u blizini vangradskih crkava i sluili su kao ljetnikovci. Vladari, vitezovi i krupni feudalci, gradili su zamkove koji su imali vie redova utvrenja i nekoliko dvorita a u centru utvrenja uzdizala se glavna kula. Zamkovi od kamena najranije se poinju zidati u Italiji jo u XI vijeku ali
191

koji su se smatrali prijateljima i veoma bliskim kralju i koji su jeli njegov hleb, podigoe protiv njega svoje potinjeno ljudstvo. Tako jedni spolja a drugi iznutra predadoe tvravu". Kralj ore je predat Vizantiji gdje umire u ropstvu u Carigradskom zatvoru. Predajom kralja ora nee oko 1135. godine, vlast u Duklji preko svojih vazala ponovo preuzima Vizantija.197 Prvi konkretni pomen Prevlake, nalazimo u najstarijoj povelji koju je 1124. godine izdao kotorski biskup Urzacije, odmah nakon to je naslijedio episkopa Grimalda. Tekst ove darovtine dijelimino je sauvan i glasi: "Ja Ursacije biskup, zajedno sa priorom Melom i kotorskim plemiima...po prvi i drugi put vijenici zazvonismo u zvono, i dajemo Tumbu sv. Arhanela Crkvi sv. Trifuna...Ako je neko nasljednik na "Tumbam"... Budui da niko nema neko nasljedstvo na "Tumbam". A ako neko bude pokuao da ukine ovu donaciju ili uini spletku, od strane svemonog Boga, blaene Marije uvijek Djevice i Svih svetih bie ekskomuniciran i osuen sa onima koji su osueni".198 Ovom poveljom daruje se Crkva sv. Mihaila, Crkvi sv. Trifuna i posebno se naglaava da niko od svjetovnih lica nema nasljedstvo na Tombi, to nas navodi na pomisao da je ona nekada pripadala kralju ili dinastiji. Da se sva imovina i svi prihodi od Crkve sv. Mihaila upuuju kao donacija Crkvi sv. Trifuna potvruju i dokumenta izdata 1181, 1182. i 1200. godine.199 Sa episkopom Malonom 1166. godine, Kotor potpada pod crkvenu vlast Arhiepiskopije u Baru. Zbog sporenja izmeu Bara i Dubrovnika i papske odluke da Barska episkopija bude podlona Dubrovakoj arhiepiskopiji, 1179. godine, Kotorska episkopija, ponovo biva vraena pod crkvenu jurisdikciju Barija. Odmah nakon ponovnog prikljuenja Bariju, Kotorski episkop Buchius 1181. godine, potvruje da se Kotor treba smatrati vlasnikom Tumbe sv. Arhanela Mihaila.200
42. IVI MULJ TIVATSKI ZALIV

VIII
njihove razvaline nijesu ostale sauvane. A. D. Udaljcova, J. A. Kosminskog, O. L. Vajntajn, Istorija Srednjeg vijeka I, Beograd 1950. 197 Dr Slavko Mijukovi, n.d. 198 Darovnica episkopa Ursacija, V. Nikevi, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 38. Isto R. Rotkovi, Kraljevina Vojislavljevia, 308-309. 199 D. Sindik, n.d., 53-67. 200 I. Stjepevi, Prevlaka, 7. Iz starijeg izvora Farlati, Cornelius, 434.

PREVLAKI MANASTIR OD XII DO XV VIJEKA Poslije smrti vizantijskog cara Manojla I Komnina, (1143-1180), raki upan Stefan Nemanja, zauzeo je itavo primorje sa Kotorom 1185. godine. Tom prilikom doao je i Grbalj u ruke Nemanjia i ostao neprekidno u njihovoj vlasti sve do sloma srpske srednjovijekovne drave.201 Dolazak Nemanjia i prestanak brojnih sukoba u izvjesnom smislu odgovara svima. Kotor je otvorio kapiju Nemanji a zatim proirio trgovinu po srpskim teritorijama i preuzeo trgovaki prostor onih gradova koji su teko stradali od rake vojske. Kotorani su takoe preuzeli i obavljanje diplomatskih poslova za raun srpskog dvora. Stefan Nemanja nije dirao vlast gradske uprave, Kotor se upravljao po svom Statutu a kovao je i svoj novac. Da se Nemanja nije mijeao ni u crkvene stvari vidi se po tome to je Urzacijevu darovtinu potvrdio biskup Buchius 1181. godine, neposredno poto je Nemanja uao u Duklju.202 Dukljani iz Grbaljske upe takoe su sa zadovoljstvom prihvatili vladare iz dinastije Nemanjia koji su isticali i naglaavali svoje dukljansko porijeklo. Oni su u poetku svoje vladavine na ovim prostorima, nastavili identinu politiku dukljanskih vladara, obavljanje slubi na slovenskom jeziku u katolikim crkvama i borbu protiv grkog vjeroispovijedanja i crkve. Iz ovog vremena sauvana je Povelja 203, kralja Srbije i Primorja, Radoslava, kojom se Kotoranima potvruje darovnica dukljanskog kralja ora.204 "Ovom Poveljom se potvruje povlastica kralja ora, koju su isti kotorski patriciji donijeli gospodaru kralju Radoslavu i njegovoj brai Vladislavu i Urou. Oni su Povelju, napisanu 1115. godine od Hristovog roenja, 13. avgusta, poznali kao istinsku, zakonitu i valjanu i osnaili je ovim pismom, koje sam ja po nalogu i zapovjesti mog gospodara kralja i njegove brae svojeruno potpisao i dao... dana 10. jula godine
Stefan Prvovjenani (1196-1224), Radoslav (1224-1231), Vladislav (12311243), Stefan Uro (1243-1276), Dragutin (1276-1282), Uro II Milutin (1282-1320), Stefan Uro II Deanski (1320-1331), Stefan Duan Silni (1331-1355), Stefan Uro IV Nejaki (1355-1366). 202 I. Stjepevi, Prevlaka, 7. Iz starijeg izvora Farlati, Fl. Cornelius. 203 Ovaj dokument je kao Povelju kralja Radoslava iz 1230. godine, objavio Raki u svojim Prilozima i vezao je za 1215. godinu i Vukanovog sina ora? Dr F. Raki, Prilozi za zbirku srpskih i bosanskih listina, RAD Jugoslovenske akademije I, Zagreb 1867, 130. 204 "Na ovaj nain potpuno vjerni nai graani i patriciji kotorski uvjek su nam posluni, pokoravaju se naoj volji i u svemu sluaju ono to im kaemo. Nikada se nijesu pokazali nepokorni prema naim nalozima. Oni su nam pokazali ponizno i smjerno svoje povlastice i povelje i svakako povlasticu slavnog kralja ora koji kad je predao istim Kotoranima Prevlaku kao njihovu zemlju u nasljedstvo, na kojem sada grade i obnavljaju hram sv. Mihaila koi su davno oni sami osnovali i utemeljili, sa dobrim eljama za grad Kotor i njegovu teritoriju". V. Nikevi, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, n.d., 114.
201

od Roenja 1250. i zapeatio mojim obinim peatom. Stefan Radoslav, milou Bojom kralj Srbije i Primorja. Gospodari Vladisav i Uro".205 Da je Prevlaka do sredine XIII vijeka u posjedu Kotora, vidi se po tome to je u sporu izmeu dubrovake i barske crkve susret izmeu njenih veledostojnika obavljen na neutralnoj Prevlaci 1249. godine.206 Promjene nastaju poslije osnivanja Srpske arhiepiskopije i formiranja Zetske episkopije 1220. godine, ije mjesto osnivanja po svoj prilici treba traiti nee na prostoru Podgorice ili oko Skadarskog jezera.207 O odnosima katolikih i pravoslavnih organizacija poslije osnivanja episkopije nemamo nikakvih podataka. Usled nedostataka izvora oteano je i u najoptijim crtama pratiti sva pomjeranja a ne moe se procijeniti i ostaje nepoznata uloga prvih srpskih kraljeva u mijenjanju crkvene politike, jer ih neki izvori i podaci navode kao veoma naklonjene katolikoj crkvi.208 Ovaj odnos se sasvim sigurno promijenio iza 1299. godine. Te godine je poslije dugogodinjeg rata sklopljen mir izmeu Srbije i Vizantije a kralj Milutin se oenio sa jednom vizantijskom princezom. Istorijski pomeni prodora Tatara iz 1241. godine na prostor june Dalmacije, nijesu dovoljni, da bi se ovom dogaaju sa sigurnou pripisao odlazak benediktinskog bratstva sa Prevlake. Poznato je da su u vrijeme Tatarskih napada stradali Kotor, Sva i Drivast, pa je sasvim mogue da je tom prilikom stradao i Manastir na Prevlaci. Obnovu CrV. Nikevi, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 114. Ovako datirana povelja kralja Radoslava sama po sebi bi bila vrst dokaz da 1250. godine na Prevlaci nije bilo sjedite Zetske episkopije. Ipak ovdje treba naglasiti nekoliko injenica. Nije prihvatljivo Radoslavljevu povelju datirati u 1250. godinu kada on u to vrijeme nije vie bio Srpski kralj a pitanje je da li je te godine bio iv. S. Stanojevi, Delo, Kad je umro kralj Radoslav? Beograd 1894, 323-326. Takoe nije prihvatljiva pretpostavka Franja Rakog da je Radoslav 1230. godine svojom poveljom potvrdio darovnicu Vukanovog sina ora. Nije prihvatljivo da Vukanov sin 1215. godine poklanja Manastir Kotoranima, koji ga po svojim poveljama Buchiusa (1181, 1182) i Urzacijevom darovnicom posjeduju jo 1124. godine. Povelja kralja Radoslava datira sasvim izvjesno iz 1230. godine i njom Srpski kralj potvruje darovnicu dukljanskog kralja ora iz 1115. godine. 206 Arhiepiskop barski Jovan iz Plano Karpina, prolazei kroz Dubrovnik zakazuje sastanak sa Dubrovakim arhiepiskopom "u Kotor ili kod Svetog Mihaila u Kotorskom zalivu, gdje se Dubrovakom arhiepiskopu ini da je bolje". V. Nikevi, Arhiepiskopija Barska, Monumenta Montenegrina IV, Podgorica 2001, 116. 207 Peka patrijarija, obrazovala se iz Srpske arhiepiskopije koja je osnovana 1219. godine, kada je za Srpskog arhiepiskopa posveen sv. Sava. Ona je podignuta na rang Patrijarije za vrijeme arhiepiskopa Janiija i po volji cara srpskog Stefana Duana na saboru u Skoplju 1347. godine, kojemu su prisustvovali trnovski, bugarski Patrijarh i Ohridski arhiepiskop. Priznata je i od strane Carigradske patrijarije 1370. godine, (33. godine kasnije), kada su se Grci pomirili sa Srpskom crkvom za vrijeme patrijarha Filofsa i cara Lazara. Pridruena je Carigradskoj patrijariji 1765. godine. Koji je prostor Peka patrijarija obuhvatala saznaje se upravo 1765. godine iz Protokola Carigradske patrijarije. U tom Protokolu ne pominje se Crnogorska mitropolija koja je sauvala svoju nezavisnost. P. Srekovi, Srpska istorija, Objanjenje za kartu triju nezavisnih i samovlasnih slovenskih crkava na Balkanskom poluostrvu, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870, 297-309. 208 A. Markovi, Dukljansko barska Metropolija, Zagreb 1902.
205

kve prema raspoloivim podacima zapoeli su Kotorani poslije ovih dogaaja.209 1247. godina se moe smatrati prelomnom u odnosima pravoslavne i katolike crkve u Zeti. Te godine poslije gotovo pola vijeka stolovanja umire barski arhiepiskop Jovan I. 1248. godine, Kurija svijesna definitivne brojnosti slovenskog stanovnitva u Primorju donosi Darovnicu kojom "poklanja" pravo da se latinska liturgija slui na slovenskom jeziku i u isto vrijeme baca anatemu na one koji pljakaju crkvena dobra. Preuzimanje crkava u Primorju od strane Zetske episkopije moe se vezati za vrijeme Arhiepiskopa barskog Jovana II, (1247-1252). Njegova smrt ili ubistvo u zatvoru 1252. godine, pokazuje da se Rim nije uspio uspjeno organizovati kao crkvena vlast na ovim prostorima u vrijeme Nemanjia. Prvi pomen Zetskog episkopa u Boki nalazimo na natpisu u Crkvi sv. Petra u Bogdaiima iz 1269. godine. Iza ove godine mi nalazimo zetskog episkopa Neofita, kako na prostoru Prevlake metohije obnavlja i preuzima crkvene objekte i prevodi slovensko stanovnitvo u pravoslavlje. Upravo obavljanje slubi na slovenskom jeziku, imalo je za ulogu da dukljanski narod prihvati pravoslavnu crkvu kao svoju. Iz ovog vremena sauvano je pismo Pape kralju Urou, u kojem ga Sveta rimska stolica upozorava da "postoji samo jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio".210 U povelji kralja Milutina, Ratakom manastiru211, izdatoj u Kotoru 15. marta 1306. godine, meu potpisnicima i svjedocima nalazimo i zetskog episkopa Mihaila. U Kotorskom arhivu, nalaze se podaci koji govore da preuzimanje crkava i prevod stanovnitva u novu pravoslavnu crkvu nije iao jednostavno. Kao to je ve ranije prikazano veliki broj zemljoposjed-

Tatari, mongolsko pleme. U srednjem vijeku je to bilo opte ime razliitih plemena: mongolskih, tungulskih, turskih. 210 Episkop Nikola, rob roba Bojih, velianstvenom muu Urou, slavnom kralju Slovena; "...Zato opominjemo tvoje visoanstvo, zahtijevamo i podstiemo ga u Gospodu Isusu Hristu, dok pobono razmilja da postoji jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio i bez koje je nemogue omiliti se Bogu, da pristupi jedinstvu same vjere i da nju vjerno prihvati i uva; da nita manje narod tvog gospodarstva koji je podloan moi Vjenog Kralja, vrati tom jedinstvu i da brigom o njemu, tvojim pohvalnim i pobonim podsticajima, nastoji da ga sauva, tako to e od Oevih svijetlosti spoznati slavu vjene svijetlosti", avgust 1288. godine, Papa Nikola Urou, kralju Slovena. V. Nikevi, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 118. 211 Najvjerovatnije je ovaj Manastir, benediktinskog reda osnovana u XI vijeku, kada Monte Kasino i uopte benediktinski red doivljava vrhunac svog djelovanja i kada se na dalmatinskom i dukljanskom primorju osnivaju mnogi benediktinski manastiri. M. Spremi, Rataka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd 1964. Opatija sv. Marije Ratake do sredine XIII vijeka za svog patrona imala je arhanela Mihaila. 1247. godine pominje se "Gualterius abbas S. Michaelis de Reteca", . Bokovi, V. Kora, Ratac, Starinar VII-VIII, Beograd 1956/7, 41-70. Manastir sa Crkvom, od koje su danas sauvani samo ostaci uzdizao se "na isturenom , stjenovitom dijelu poluostrva", I. Boi, Prevlaka, n.d., 209.

209

nika tek 1333. godine u Kotorskom sudu se predstavljao kao "ljudi sv. Mihovila".212 U kotorskim notarskim knjigama nalazimo podatak da je kotorska optina zajedno sa biskupom Ivanom, 15. februara 1330. godine, odredila svoje poslanike Papi radi biskupijske imovine.213 Pod ovom imovinom svakako se mogu podrazumjevati crkve i zemljini posjedi i jedino se zbog takve imovine alje delegacija kod Pape. Kotorska optina je takoe 10. februara 1334. godine, donijela odluku da se ne moe prodati ili otuiti svojina sv. Trifuna. Kada je u vrijeme cara Duana i katolika crkva dola pod njegov udar definitivno se gase sve dukljanske tradicije.214 Ponovo je kotorski biskup Sergije, pisao papi Klimentu VI, koji 6. januara 1346. godine trai od cara Duana da mu vrati brojne crkve na Primorju i izmeu ostalih i Crkvu sv. Mihaila na Tombi.215 Ovo i neka sledea pisma, na kraju su rezultirala poveljom cara Duana kojom on Kotoranima potvruje stare posjede u Boki.216

Malo je vjerovatno da je Kotorski sud ranije odbijao da ih kao takve upisuje u notarsku knjigu, s obzirom na politiku zavisnost Kotora od Nemanjia. 213 "Sud potvruje da je optina kotorska, zajedno sa kotorskim biskupom Ivanom odredila svoje poslanike Papi radi biskupske imovine". A. Mayer, Kotorski spomenici I, unesak 508 od 15.02.1330. 214 "Mi optina Kotor, po obiaju...odluujemo i nareujemo da od sada pa ubudue ne moemo zaloiti ni prodati ili otuiti blago ili svojinu sv. Trifuna, ni drugih crkava naeg grada ili njegovog okruga. A ako se neki sudija, savjetnik ili neko drugi usudi da uini protiv ovoga to je reeno, svu tetu i trokove koje pomenuta crkva bude pretrpijela od toga neka plati i nadoknadi...". V. Nikevi, Episkopi Kotora i Episkopija i Mitropolija Risan, Monumenta Montenegrina VI, Podgorica 2001, 166. 215 "Carsku milost molimo i oprezno podstiemo da, to se tie onog episkopa i reene crkve, ima drage volje da ga smatra preporuenim iz potovanja prema nama i Apostolskoj stolici i istom Episkopu reene manastire, crkve, ostrva i sela u miru da da, sebi i svojim pristalicama kraljevskom dobrostivou pomogne, tako da sam podran pomou reenih manastira, crkava, ostrva i sela gleda na to kao na njegovu dunost da moe da naredi, da je pravno". V. D. Nikevi, Papa Klemens kralju Rake Stefanu, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2001, 172. 216 "A sada, neka svima bude znano da su kod mene cara Stefana, dok sam boravio u Budvi u Crkvi sv. Bogorodice, doli u ime svoje optine plemii kotorski.....koji su rekli da je gospodin Patrijarh zauzeo granice Kotora... A sa druge, obalom mora poinje granica Kotora od strane mora do Bobovita i jednako na Prevlaci sve do Crkve sv. Arhanela, koju su obnovili plemii i optina Kotor, to je dao i potvrdio na car Kotoru, Luticu sa itavim svojim dvorom i sa ravnicom, priobaljem, kuama i sa svim lozama i svojim posjedima"... Ljeta Gospodnjeg 1351. Stefan, milou Boijom, car Srbije i Grke. V. D. Nikevi, Vrijeme Kraljeva, Monumenta Montenegrina III, Podgorica 2000, 180-181.

212

I kod Rakog217, nalazimo jednu od dvije povelje kojima car Duan vraa Crkve Kotoranima 1351. godine.218 Ovu Duanovu povelju potvruje nee kod Skadra 1355. godine njegov sin Stefan Uro.219 Iz vremena kada je Metohija220, sv. Mihaila bila u punoj vlasti Nemanjia, sauvan je na Prevlaci i jedan nadgrobni natpis.221 Natpis je uklesan na sivoj granitnoj ploi i u prevodu glasi: "Rab Hristu Joakim, a zvani ura, unuk elnika uraa Vranjia koji bi u cara Stefana trei vitez. Pisa se i predstavih mjeseca septembra peti dan". Na natpisu nije stavljena godina, ali se na osnovu podataka o linostima sa ploe ona datuje u sredinu XIV vijeka.222

IX PREVLAKA I BALII

F. Raki, n.d., 142-5. Meu istraivaima dugo vremena je vladala dilema da li su povelje Nemanjia Kotoru "falsifikati". Kako povelja Stefana Prvovjenanog, tako i ona kralja Radoslava sa braom, dvije Duanove i jedna Uroeva. Sumnju je izazvala tobonja povelja Stefana Prvovjenanog, koju je "peatio" mileevski iguman Vasilije, a iji je prepis Vuk Vrevi, (sakuplja narodnih umotvorina, od 1845. godine bio je uitelj u Grblju), poslao Vuku Karadiu 1837. godine. R. Kovijani, Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963. Meutim u Kotorskom arhivu se nalazi dokumenat iz 1468. godine, u kojem se pominje Duanova povelja. Ovaj dokumenat je pronaao Milo Miloevi (R. Kovijani n.d.). Na osnovu analize izvora iz Kotorskog arhiva Risto Kovijani je doao do zakljuka da povelje Nemanjia Kotoru, nijesu izmiljene. Da je njihova sadrina stvarna i da nijesu falsifikati osim ve ranije pomenute povelje Stefana Prvovjenanog. 219 F. Raki, n.d., 146-8. 220 Teritorija sastavljena od poluostrva Lutica, zatim sela Pasiglava, Bogdaii, Ljeevii i Prevlaka sa upom, solanama i ostrvima, inila je vlastelinstvo pravoslavnog episkopa Manastira sv. Mihovila, njegovu Metohiju. I. Boi, Selo Bogdaii u srednjem vjeku, Istorijski asopis VII, Beograd 1957, 83-121. 221 Ploa je dimenzija 57x66x19 cm. Ploa se i sada nalazi na Prevlaci. Natpis je u gornjem dijelu ploe grubo uglaan, dok je donji dio ostao samo pritesan, tako da su slova klesana neujednaeno preko oteenja i neravnina na kamenu. Tekst natpisa je rasporeen u est redova nejednake duine. Slova su takoe neujednaene veliine i kreu se od 2,5 do 6 cm. G. Tomovi, n.d., 73. 222 B. ekularac, Tragovi prolosti Crne Gore, 161-165.
218

217

Nekoliko godina poslije smrti cara Duana i raspada njegovog carstva na istorijskoj sceni Zete pojavljuje se porodica "primorske gospode" Balia koja je do tada upravljala Barom i Budvom. Bala i njegovi sinovi Stracimir, ura i Bala II su kao najmoniji feudalci i vladari Zete vodili do poetka XIV vijeka, skoro neprestane borbe sa Kotorom, Mleiima, Turcima, bosanskim banom i lokalnom vlastelom. este promjene vladara i dinastija na ovim prostorima uticale su da se sigurnost vladavine mogla obezbijediti jedino agresivnom politikom potiskivanja svojih protivnika a upravo takvu politiku su vodili Balii.223
43. PREVLAKI KATIO

Koliko je teko pratiti sva deavanja i odnose vlasnitva i prava u ovim vremenima najbolje odslikavaju primjeri Kotora, Budve 224 i Draa koji je od 992. pa do 1392. godine, promijenio svog vladara vie od 30 puta. Odmah iza 1360. godine Grbalj225, i Lutica pa i sama Prevlaka dolaze u ruke Balia.226 Bala I se 1361. godine ukljuio u rat izmeu Dubrovnika i Kotora koji je u to vrijeme jo uvijek bio u sastavu Nemanjike drave. Podaci iz ovog perioda vezani za Balie nalaze se u Dubrovakom arhivu.227 U ratnom nalogu izdatom zapovijedniku dubrovakih brodova od njega se trai da mora zarobljavati sve Slovene iz Slavonije, Srbije i podanike rakog kralja Uroa. Zapovijedniku se takoe nalae da ne napada na
Bala (1321-1362), Stracimir (1362-1372), ura (1372-1378), Bala II (1378-1385), ura II (1385-1403), Bala III (1403-1421). 224 Kotor: Nemanjii 11861371, Ugarska 13711385, Tvrtko 1385, Mleani 14201448. Budva: Nemanjii 11861360, Balii 13601392, Radi Crnojevi 1392 1396, Sandalj Hrani 13961398, Balii 13981402, Mleii 14021405, Balii 14121419, Mleii 1419-1423, Srpska despotovina 1423-1442, Mleii 14421797. 225 Grbalj u prolosti nije sainjavao neku posebnu politiku jedinicu i njegova sudbina bila je usko skopana sa sudbinom susjednih pomorskih gradova. Po Konstantinu Porfirogenitu, Grbalj je bio sastavni dio Duklje. Iz Ljetopisa Popa Dukljanina jasno se vidi da je u trenucima samostalnosti dukljanske drave, Grbalj bio njen sastavni dio. On navodi da je Grbalj bio jedna od upa Dukljanske kraljevine. 1166. godine prilikom posvete Crkve sv. Trifuna u Kotoru, sveanosti prisustvuje kyr Izanak carski namjesnik za Dalmaciju i Duklju (Farllati, Illirikum Sacrum VI, Venetis 1800), to je jasan znak da je Grbalj ponovo bio u sastavu Vizantije. Od 1180/5. Grbalj je bio u neprekidnoj vlasti Nemanjia, da bi ga kralj Uro II predao Kotoranima, I. Stjepevi, Kotor i Grbalj, Historijski pregled, Split 1941. Poslije brojnih sukoba 1497. godine Grbalj dolazi pod vlast Turaka. Mada je Grbalj 1647. godine trenutno bio prikljuen Veneciji ostao je pod turskom vlau sve do 1725. godine. Iako su Turci skoro 200. godina vladali Grbljom to nije ostavilo nikakvoga traga. Turci nijesu imali administrativnu vlast, ni vojnu posadu, a nije bilo ni turenja lokalnog stanovnitva. Turci su u Grblju jedino redovno sakupljali i naplaivali hara. 226 Dok je Grbalj u odnosima prema Kotoru predstavljao dio njegovog vlasnitva, feud, gdje su vlasi i meropasi bili samo korisnici oznaenog zemljita od strane Kotora, na drugoj strani Lutica je bila podijeljena u privatne posjede manastira, crkava, graana i seljaka, a u vremenu Nemanjia bila je samo pravno ovisna od Kotora. I. Stjepevi, Kotor i Grbalj, Split 1941. 227 I. Stjepevi, Prevlaka, 20-30. Iz starijeg izvora Monumenta Spectantia Historiam Slavorum Meridionaliu.
223

one iz Budve, Ulcinja, Bara i Skadra, podanike Balia i ljude mitropolita sv. Mihaila.228
44. NOVAC BALIA

Ovaj podatak da su se u ratu Dubrovnika i Kotora, Zetski mitropolit i srpski kralj Uro IV, nali na suprotnim stranama djeluje sasvim logino. Mi smo zapazili da dokumentovano najkasnije 1330. godine, a faktiki mnogo ranije dolazi do sukoba izmeu Kotora i episkopa, kasnije mitropolita, sv. Mihaila oko crkvene imovine i same Prevlake. U ovom sporu kao poslednji arbitar pojavljuje se upravo kralj Uro, koji je stao na stranu Kotora. Mitropolit sa Prevlake i vlasnici zemlje na Metohiji sv. Mihaila nali su novog saveznika u vladarskoj porodici Balia. Iz vremena rata Dubrovnika i Kotora nalazi se niz podataka229, o savezu Dubrovana, Balia i Zetskog mitropolita, pa je tako 1361. godine, jedna oteena dubrovaka galija dola na Prevlaku radi popravke. Posredovanjem cara Uroa IV okonan je rat izmeu Dubrovnika i Kotora mirom u Onogotu 22. avgusta 1362. godine. Neovisno od ovog mirovnog sporazuma, Balii su pogotovo ura, nastavili da borave na Prevlaci i opsjedaju Kotor. Krajem 1366. godine, Dubrovani alju svog poslanika u Budvu i nalau mu da odatle pie uru Baliu, "ako se nalazi na Ostrvu sv. Mihaila blizu Kotora".230 U elji da se preko jakog zatitnika sauvaju od stalnih napada Balia, Kotorani su se poslije Uroeve smrti poeli obraati Veneciji i Rimskom papi za pomo. Sa ciljem da iz ruku Kotorana izbace najjai adut, agitaciju kod Pape ali i zbog privilegija kojima su se nadali Stracimir, ura i Bala II su 1368. godine uputili svakog biskupa Petra, papi Urbanu sa pismom da ih primi pod okrilje svoje crkve.231

Ove su gradove u to vrijeme drali Balii. 18. oktobra 1360. godine alju se dubrovaki plemii Mitropolitu na dogovor. 11. jula i 20. oktobra 1361. godine prosleuju se naredbe da se tede i ne napadaju ljudi mitropolita sv. Mihaila. 10. februara 1362. godine odbija se zahtjev Mitropolita za isporukom stoke. I. Stjepevi, n.d., 20-22. 230 I. Stjepevi, Prevlaka, 20-22. 231 Dr I. Markovi, Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908, 114.
229

228

Poslije Papinog odgovora232, Balii su sveanom izjavom primili katoliku vjeru 29. januara 1369. godine.233 Ovaj potez Balia kao i smrt cara Uroa IV, uticali su i prinudili Kotor da nae novog saveznika. Tako je od 1371. godine novi zatitnik Kotora postao ugarski kralj Ljudevit. Iste godine Dubrovani alju svog izaslanika kod Andrije Patrovia i efalije Radia, koji su ljudi uraa Balia na Ostrvo sv. Mihovila. Aprila 1381. godine, alju Dubrovani svog doktora Ivana iz Trogira na ostrvo sv. Mihovila da lijei bolesnog Balu II.234 O odnosima Balia i Mitropolita sa Prevlake poslije prelaska Balia u katolianstvo nema nikakvih podataka. Meutim iz drugih izvora saznajemo da je Mitropolit na Prevlaci nesmetano boravio sve do 1390. godine, kada usled novih i estih sukoba prelazi na Skadarsko jezero.235 Krajem 1390. godine, Kotorani su popalili Katio, rezidenciju Balia i odnijeli jednu ikonu i neke crkvene stvari to su ih uzeli od popa Radia.236

"Slavnim ljudima Stracimiru i uru i Bali, brai, upanima Zete, blagodat na ovome svijetu, da po njoj postignu milost na drugome. Razveseli se duh Na u Gospodu kada usmo od asnog Naeg brata Petra svakog biskupa, nosioca ove knjige, koga Nam vi poslaste slubom vaeg poklisara, da se je Bog dostojao prosvjetliti va razum...te da ste naumni sa smjernou i iskreno prijei pod posluh i u podlonost Rimske crkve, majke i uiteljice presvete svih vjernika i u toj podlonosti navjek ostati; a k tome da itete e vas Mi, koji smo, premda nedostojni, namjesnici Krstovi na zemlji, pouimo, kako vam treba hoditi putem gospodnjim. Za takvu pohvalnu namjeru Mi od srdca dajemo hvalu Bogu, koji vas je svojom milou predtekao, a doisto e i nastaviti, samo ako je iskrena vaa namjera; a hvalimo i vama, pa smo spremni primiti vas za duhovne sinove, i drati vas za ovakve; te ii vam na ruku, u emu zgodno mogli budemo, ako vi savijesno budete sluali zapovijedi nae i reene crkve. Meutim da zasluite biti primljeni u milost pomirenja i postii dobronaklonost i usluge apostolske Stolice, valja da se sasvim okanite initi neprilike crkvama i crkvenim ljudima i drugim katolicima, osobito gradu Kotoru, kojemu kako smo uli, vi odavna, ili bolje rekavi, ti ore dumanski dodijeva: kako ete ovim i svaim drugim dokazati to treba uiniti za reeno vae pomirenje dali smo upute gore pomenutom biskupu, kojemu moete nesumnjivo vjerovati sve to vam od Nae strane kae". Dano u Montefiaskone, Banjorejske biskupije 25. februara 1368. I. Markovi, n.d., 110-115. 233 "Ja Stracimir, upan Zete, odriem se sasvim svakoga raskola...Tako me Bog pomogao i ova sveta evanelja...Jednako ispovijedanje vjere, zakletvu i odricanje inimo mi ura i Bala, braa reenog Stracimira, pred asnim biskupima Petrom svakim i Ivanom drivotskim, te pred redovnikom fra Petrom reda propovjedilaca i pred plemiem Pervosiom ulcinjskim graaninom, koji od imenovanih Stracimira i njegove brae bijahu pozvani za svjedoke gore navedenog ispovjedanja vjere, zakletve i odricanja, to uinjee mogat pomenuta braa; i da ovaj spis ima veu snagu dadoe ga napisati od imenovanog Ivana, Bojom milou i apostolske Stolice drivoskoga biskupa, njegovom rukom, i utvrditi ga svojim zajednikim peatom. Uinjeno i pisano kod Skadra, njihova glavna prebivalita, godine Gospodnje 1369. dvadeset i devetog dana mjeseca januara, sedme godine pontifikata presvetoga u Krstu otca i naega gospodina gosp. Urbana, Bojom promislom pape petoga". I. Markovi, n.d., 114-115. 234 I. Stjepevi, Prevlaka, 22. 235 1346. godine Zetska episkopija prelazi u rang Mitropolije. 236 I. Stjepevi, n.d., 30-31.

232

Prije odlaska Mitropolit je prema svom nahoenju zemlju Prevlakog manastira poklanjao i prodavao. O tome su u sudskom arhivu u Kotoru ostali zabiljeeni brojni podaci iz kojih se saznaje da je poslije smrti mitropolita Davida zemlju poklanjao i prodavao mitropolit Arsenije. Poslednji iz dinastije Balia, Bala III, vjerom se ponovo vraa u pravoslavlje. Bala trei se zajedno sa svojom majkom Jelenom pojavljuje kao ktitor i obnovitelj crkava u Patroviima i na Skadarskom jezeru. Iz nekoliko povelja Bale III, saznajemo da je zetski mitropolit Arsenije za svoju rezidenciju izabrao Manastir Preiste Krajinske. Tako je poveljom iz 1417. godine, Bala III poklonio jedno guvno: "Gospodinu mitropolitu zetskom Arseniju sa svim zborom i klierom Preiste Krajinske". Takoe Bala III prilae i Vranjini i manastiru Moraniku237, po jedno guvno soli ali da po desetak od ovoga ide za Preistu Krajinsku.238 Osnivanje Manastira Preiste Krajinske iji se ostaci nalaze na jugozapadnom dijelu Skadarskog jezera, po tradiciji se pripisuje dukljanskom kralju Vladimiru.239 On je ovdje imao dvor, nedaleko od Manastira u selu Kotanici, gdje se i danas nalazi stari, od mjetana nazvan Kosarin bunar. Ipak, ovaj Manastir se u pisanim izvorima pominje tek od XV vijeka. Osim mitropolita Arsenija u Krajini se pominje jo i vladika Jevtimije.240 U dogovoru, izmeu Mletake republike i zetske vlastele napisanom na Vranjini 1455. godine izriito se kae, "da se mitropolit iz Krajine naziva mitropolitom iz Zete i da on postavlja nae svetenike bez kojih mi ne moemo biti".241

Manastir Moranik je zadubina Balia, gradnja Crkve se pripisuje Bali III, izmeu 1404. i 1417. godine. T. Pejovi, n.d., 107-110. 238 Istorija Crne Gore II/2, Titograd 1970, 424. 239 T. Pejovi, n.d., 104. 240 U poetku jednog godinom nedatiranom dokumentu pisanom na pergamentu pominje se sveti Mihailo i njegov lik je na peatu. Napisan je u Krajini 10. jula, I. Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892, 13. Ovaj podatak je Ilarion Ruvarac pronaao u ematizmu za 1882. godinu. 241 Istorija Crne Gore II/2, 277, 291, 328. Isto R. Kovijani, O Zetskom mitropolitu u Preistoj Krajinskoj, Istorijski zapisi XII, 1-2, Titograd 1956, 89-93.

237

X GAENJE MANASTIRA NA PREVLACI U kojem je od stalnih i brojnih sukoba tokom prve polovine XV vijeka i na koji nain bio sruen, zapaljen ili miniran Prevlaki manastir izneeno je niz oprenih miljenja i datuma.242 Kada se u Zeti 1448.
Kada se Radi Crnojevi 1392. godine odmetnuo od uraa Stracimirovia (Balia), zagospodario je i Prevlakim manastirom. U Ugovoru sa Radiom koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored darova povratiti mitropolitu sv. Mihaila jednu ikonu i druge crkvene stvari to su ih prilikom napada uzeli iz Manastira na Prevlaci. I. Stjepevi, Prevlaka, 31. Poslije Radieve pogibije 1396. godine, njegovih se posjeda u primorju dokopao bosanski vojvoda Sandalj Hrani. Podruje Manastira sv. Mihaila ustupio je
242

godine pojavila despotova vojska u Grblju je buknuo ustanak. Kotorski poslanici su od Mletakog senata traili 1449. i 1450. godine, da sa svojim brodovima doe u Boku, porui solane i ugui ustanak. Iz ovog podatka je i proizalo miljenje da su Mleani topovima sa svojih brodova sruili Manastir. Istina je da su Mleani gaenje ustanka povjerili Stefanu Crnojeviu koji je prihvatio mletaku slubu. On je prije nego to je krenuo protiv grbaljskih ustanika pozvao njihove saveznike iz Svetomiholjske metohije da se dobrovoljno potine mletakoj vlasti.243 Zahvaljujui Stefanu Crnojeviu i istaknutim Lutianima, njihovi su predstavnici doli u Kotor, 9. februara 1450. godine i zakleli se na vjernost Kotorskom knezu. Nema nikakvog traga o akcijama Stefana Crnojevia na podruju Metohije, kao ni podataka da su njegovu akciju sa mora podravale mletake galije. Kada je Kotorski sud 1452. godine izricao drastine kazne ustanicima, na listi osuenika nalazili su se samo mjetani Grblja.244 Miholjskom zboru kao lokalnoj samoupravi, koja je pokrivala teritoriju Manastirske metohije, Mleani su priznavali odreeni stepen autonomije. Oni su takoe uvaavali imovinske odnose nastale kao rezultat odluka Zetskog mitropolita. Uprkos nastojanju kotorske optine da ih potini svojoj vlasti sva sela Miholjskog zbora birala su svog upana.245 On je ujedno bio i zapovijednik "vojne druine", sastavljene od sitnih stoara, zemljoradnika, seljaka-ratnika. Predsjedavao je i zborom seljaka, na kome se raspravljalo o svim pitanjima koja su se ticala itave
kotorskoj optini. Tada su stradali Lutica i okolni predjeli. Radievim povlaenjem iz Donje Zete, Balii su ponovo zagospodarili Metohijom i upravu nad njom povjerili brai uraeviima, Radievim roacima, koji su ivjeli povueno u svojim brdima i ne pokuavajui da se suprotstave Bali III. Kotorani su ponovo, ne bez sukoba zaposjeli Svetomiholjsko vlastelinstvo kada su 1420. godine priznali vrhovnu vlast Republike i uz njenu pomo suzbili napad poslednjeg Balia. Zadrali su je dosta kratko, im se pojavio despot Stefan Lazarevi sa vojskom, izgubili su ne samo Luticu, Bogdaie i Ljeevie nego i Grbaljsku upu, ije je stanovnitvo ustalo protiv nasilja kotorske vlastele. A kada je konano 1426. godine postignut sporazum o primjeni srpsko-mletakog ugovora o miru sklopljenom jo 1423. godine, Grbalj se vratio pod kotorsku vlast, dok je Metohija i dalje ostala pod upravom uraevia. Njihovim odmetanjem od uraa Brankovia, Svetomiholjski seljaci su 1428. godine po elji samog Despota prihvatili vlast Mletakog kneza u Kotoru i ostali u sklopu kotorskog distrikta do 1433. godine. Poslije Turskog osvajanja Despotovine 1439. godine i neuspjelog pokuaja ura Brankovia da se odri u Zeti krenuo je bosanski vojvoda Stefan Vuki u osvajanje Balike batine. Pred njegovim napadima Budva se 1442. godine predala Mleanima. Mletaka zastava zaleprala se uskoro i nad posjedima Metohije. Kotorani su ponovo izgubili nad njom svaku kontrolu kada je Despotova vojska 1448. godine stigla u Zetu da ratom protiv Mleana vrati izgubljene gradove i sela. Kotorani su svoju vlast obnovili tek kada je Stefan Crnojevi 1452. godine prihvatio mletaku slubu i obavezu da ugui grbaljsku bunu. Od tog vremena Metohija je ostala trajno pod mletakim Kotorom. I. Boi. O propasti Manastira sv. Mihaila na Prevlaci. 243 P. kerovi, Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci, Istorijski zapisi VIII, Cetinje 1955, 362-371. 244 I. Boi, n.d., 76. 245 upan, Kapetan, Knez, Hrvat baa, Malbaa.

zajednice a najvanija funkcija mu je bila pregovaranje sa vlastima, ugarskom, mletakom, turskom, o obavezama sela prema njoj. Predstavnici svih "pet sela" Metohije, inili su "Svetomiholjski zbor", koji je odjednom donosio odluke od interesa za itavo podruje. On je autonomno ureivao razne unutranje poslove zajednice, a ostao je sauvan i njegov Zakonik iz XIX vijeka.246
45. PEAT KRTOLJSKE OPTINE

Miholjski zbor tokom sledeih vijekova ostao je vjeran uvar pravoslavlja u Boki, ali i Nemanjike tradicije nastale na uruenoj Dukljanskoj kraljevini. Nemanjii koji su na prostoru Metohije i Grblja doekani kao nastavljai dukljanskih vrijednosti u svijetlu sukoba drava i interesa crkava duboko su zakopali jedan dio prolosti ovih prostora. Povod prii o trovanju 72 monaha na Prevlaci treba gledati kroz prizmu vlasnikih i imovinskih odnosa. Vasilije Petrovi i drugi pisci crnogorske istorije s kraja XIX vijeka, za trovanje monaha okrivljuju Kotoranina, Marina Druka.247 Ovdje e biti izuzeta neodriva teza da je Prevlaki manastir tokom XV vijeka mogao imati toliki broj monaha i bie izneeni samo oni podaci koji se veu za ime Marina Druka. Ovaj bogati kotorski trgovac, kojeg je Mletako vijee u julu 1411. godine, izabralo za svog graanina bio je jedan od inicijatora zahtjeva da se Kotor stavi pod zatitu Mletaka. Oko ove ponude vodili su se dugotrajni pregovori a Sinjorija je Kotoru obeala izmeu ostalog i potovanje Statuta i priznala Kotorskoj optini 1420. godine podruje Svetomiholjske metohije. Sa ciljem da razjasni mogui nastanak prie o trovanju monaha, Stjepevi je u svom djelu predoio podatke o jednom od potomaka ovog uglednog trgovca iz Kotora koji se takoe zvao Marin Druko. Ovom Druku su 1636. godine, Lutiani opljakali i zapalili kuu na Prevlaci. Povod za to bila je "neka crvkvica na ostrvu", koja je bila na posjedu porodice Druko i koju je Kotorski biskup elio koristiti za bogosluenje, doim je istu Druko koristio kao konaite za sluge i ostavu za alat. Stjepevi zakljuuje da je Drukov sukob sa Lutianima latinskog ispovijedanja i Kotorskim biskupom dao povoda za nastanak prie o trovanju monaha kako bi se itava Lutica i onaj pravoslavni dio stanovnitva okrenuo protiv njega.248

U Dalmaciji i Lici za kneza, upana, malbau biran je najpismeniji ovjek u selu. Ta pismenost je najee podrazumjevala itanje i pisanje na drvenom tapu rabou. F. karpe, Rabo u Dalmaciji, Zbornik za narodni ivot i obiaje junih Slovena, JAZU, Zagreb 1934, 169-183. 247 D. Milakovi, Istorija Crne Gore, Zadar 1856. S. Milutinovi, Istorija Crne Gore, Biograd 1835. 248 Sv. Marija ili sv. Nikola. Dokumentom od 12. maja 1461. godine, nekadanje crkve sv. Marije i sv. Nikole pripojene su Kotorskoj episkopiji. I. Stjepevi, Prevlaka, 41.

246

Poslije istraenja porodice Druko, ostrvo Prevlaka je po diobi iz 1892. godine bilo podijeljeno na imanja Barbia, Kostia i Jokia.249
46. VLASNICI POSJEDA NA PREVLACI PO DIOBI IZ 1892. GODINE

Kontesa, Ekatarina Vlastelinovi kupila je 1827. godine dio ostrva na kojem se nalaze ostaci starog hrama. Ona je 1833. godine, u neposrednoj blizini starog hrama sv. Mihaila sagradila Crkvu sv. Trojice koristei materijal sa ruevina. U novu Crkvu je ugraena rozeta kao i obraeni ulomci sa dijelovima natpisa i dekoracije. Jo za ivota Ekatarina Vlastelinovi je poklonila svoj dio Prevlake crnogorskom vladici Petru II Petroviu.250
47. KTITORSKI NATPIS E. VLASTELINOVI NA PROELJU CRKVE SV. TROJICE

Prevlaka nastavlja da mijenja svoje vlasnike i u XIX vijeku. Prvo je knjaz Danilo, 10. januara 1858. godine prodaje svom sekretaru Miloradu Medakoviu za 1000 forinti, a ovaj ugovorom sklopljenim u Beogradu 26. avgusta 1866. godine prodaje Prevlaku, arhimandritu Niiforu Duiu za 3000 forinti.251 Crnogorevi dalje navodi kako je 1872. godine, Niifor Dui uao u pregovore sa Krtoljanima radi prodaje dijela ostrva na kojem su temelji starog hrama. Na kraju je 11. marta 1882. godine, preko svojih zastupnika Dui, prodao Prevlaku i ostatke "Svetosavskog" Manastira Kotoranima za 3000 forinti.252 Poslednja promjena vlasnitva ostrva Prevlake biljei se prilikom izgradnje ekskluzivnog vojnog odmaralita, tada nazvanog "Ostrvo cvijea". Na ovu trgovinu reagovao je Pavle Mijovi, kritikujui Crnogorsku mitropoliju, zato to je: "Jednom beogradskom mljekarsko kobasiarskom kombinatu prodala poluostrvo Prevlaku u Boki Kotorskoj" i zato to su njeni novi "cvijetni" vlasnici unitili prevlake mozaike. Pavle Mijovi svoj tekst zavrava pitanjem: "Je li zbilja ona tablica o zakonom zatienom spomeniku na Prevlaci postavljena samo radi toga da bi se vjetar kapicom erao?".253
48. CRKVA SV. TROJICE NA PREVLACI

Jugoistoni dio ostrva gdje su se nalazili ostaci "Katija", kao dotaciju rimokatolikih episkopa zvao se Biskupija. M. Crnogorevi, n.d., 14-15. 250 Ekatarina Vlastelinovi, rodom Sundei, sestra Savinskog arhimadrita Spiridona, bila je ena grofa Ilije Vlastelinovia iz Risna. 251 M. Crnogorevi, n.d., 39. 252 Koliko god to izgledalo nesuvislo ovdje se treba podsjetiti, da je iza ove godine kada je uao u pregovore o prodaji, Niifor Dui objavio i dva svoja rada (1875 1880) o Prevlaci kao nesumnjivom mjestu osnivanja Zetske episkopije. 253 P. Mijovi, Prevlaka i Vladika, Ozloglaeno naslee, Cetinje 1971.

249

XI ZAKLJUAK Srednjovijekovni Manastir i Crkva sv. Arhanela Mihaila na Prevlaci jo od druge polovine XIX vijeka postaje predmet panje brojnih istraivaa. Rezultati istraivanja i razliita hronoloka opredjeljenja njegove izgradnje mijenjala su se zavisno od ugla posmatranja i stanja pisanih i materijalnih izvora. Kako su vremenom izvori za istraivanja postajali svestraniji i potpuniji, pogotovo poslije dijelimino obavljenih arheolokih istraivanja, bilo je oekivano da poslednje teze po ovom pitanju budu najpotpunije i najtanije. Poslednjim zakljucima, izneenim 2000. godine u Katalogu izlobe Riznice Prevlakog manastira, nalaze se brojne zamijerke. Osnovna prigovor ovom radu odnosi se na zakljuak vezan za ktitora ove graevine, datovanje njene izgradnje i izneenom miljenju o beivotnosti Manastira u periodu od X do XII vijeka. Kako je konfrontacija miljenja i argumenata i kritiki osvrt na stare i iznoenje novih teza, razliiti prilaz tumaenja spisa i materijalnih ostataka u nauci dobar nain da se doe blie istini, u ovom radu, kao prilog ovoj metodi, izneeno je jo jedno vienje kompleksne prolosti poluostrva Prevlaka, od vremena kada ono zajedno sa Luticom i Grbljom ulazi u sastav Dukljanskog kraljevstva. Mada je slovenska Duklja, pa samim tim i Boka bila politiki ovisna od Vizantije, ona je sve do kraja XII vijeka bila pod punim kulturnim i vjerskim uticajem Zapada. Dukljanske vladare prema Rimu posebno je privlaila samostalnost crkvene organizacije i politika sloboda permanentno uskraivana od strane Vizantije. Politiki interesi uticali su da se dukljanski vladari pojavljuju kao ktitori brojnih benediktinskih manastira. U vremenu kralja Mihaila, uspjenim reenjem svih politikih i crkvenih prilika stvorena je klima za ozbiljne zahvate u kulturi i umjetnosti. Kralj Mihailo se pojavljuje kao ktitor duhovnih objekata promoviui na taj nain hrianstvo kao dravnu religiju. Jedan od najblistavijih efekata takvog stanja u Duklji bio je nesumnjivo Manastir i Crkva posveena sv. Mihailu na Prevlaci. Osnivai

bratstva manastira sv. Mihaila bili su monasi reda sv. Benedikta, koji su u ranom srednjem vijeku imali snano uporite u Zetskom primorju. Dobri odnosi sa Normanima u Italiji, koju su bili nosioci romanske kulture u zapadnoj i junoj Evropi, utiu da se sa obale Atlantika na Prevlaku prenese ime i kult sa normanskog svetilita Mont Saint Michela. Poetkom XII vijeka u brojnim sukobima nastalim meu dukljanskim plemiima poslije smrti kralja Bodina, njegov sin ura, Prevlaku u naslee poklanja Kotoranima. Crkva je sasvim izvjesno oteena i konano naputena poslije najezde Tatara. Njenu obnovu iza ovog dogaaja zapoela je Kotorska optina. Iz vremena ivota i rada Save Nemanjia na organizaciji Srpske arhiepiskopije, osim usamljenih pomena, ima malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Oba Savina biografa ne pominju uopte broj episkopija, episkopske katedre, crkve i njihova imena, ve samo kau da je Sava za episkope izabrao svoje uenike. Poetkom XIII vijeka, srpski arhiepiskop Sava u Zeti formira episkopiju i za prvog episkopa postavlja episkopa Ilariona. Na osnovu jednog sumnjivog toponima u nauci se skoro bez izuzetka smatralo da je ovu episkopiju Sava Nemanji ustanovio na Prevlaci. Najstariji materijalni dokaz grob Ilariona, pisani tragovi, Povelja sv. Save i jedan od najstarijih ljetopisa, Seniki, ukazuju da je Zetska episkopija nije ustanovljena na Prevlaci i da mjesto njenog osnivanja treba traiti u Zeti. Takoe dokumenat sauvan u Dubrovakom arhivu jasno govori da se sastanak velikodostojnika Dubrovake i Barske arhiepiskopije trebao 1249. godine odrati na Prevlaci. Mogunost da se ovaj susret odrao u pravoslavnom Manastiru nije realna. Zato pitanje mjesta osnivanja Zetske episkopije i dalje treba drati otvorenim, a njegovom rjeenju u mnogome bi doprinijela opsena arheoloka iskopavanja na Prevlaci i nekim lokalitetima u okolini Podgorice. Od druge polovine XIII vijeka, poslije reorganizacije Srpske crkve, Zetska episkopija mijenja svoje sjedite i prenosi ga u Manastir sv. Mihaila na Prevlaci. Okolnosti nastale u Barskoj arhiepiskopiji poslije smrti Jovana II, politika ovisnost Kotora od Nemanjia i raspoloenje naroda u Grblju i Lutici, prvenstveno tradicija vezana za dukljanske vladare presudno su uticale na ovaj dogaaj. Kotorska optina nije prihvatila injenicu da gubi prihode od Metohije Manastira sv. Mihaila. Dokumentovano od 1330. godine, a vjerovatno i ranije ona trai od Pape da urgira kod srpskih vladara da joj se povrati oduzeta imovina, izmeu ostalog i vjerovatno na prvom mjestu Manastir sv. Mihaila koji je ona dobila od Dukljanskog kralja ora i zapoela njegovo obnavljanje poslije najezde Tatara. Papina pisma i odluke srpskih vladara koje su ile na ruku Kotoranima, nijesu imale mnogo uspjeha na terenu gdje je stanovnitvo u potpunosti prihvatilo pravoslavnu crkvu kao svoju. Iako su se i sami Nemanjii znali okititi svojim dukljanskim porijeklom, dukljanski vla-

dari u svijetlu novih deavanja i istorijskih okolnosti uskoro postaju niiji i tradicija o njima se polako ugasila. Ima vie tragova i podataka da je Prevlaka tokom sledeih 100. godina bila vano kulturno sredite u Zeti. Za ovaj Manastir izvijesno se moe vezati i rukopisna knjiga Ilovaki zakonik pisan po nalogu zetskog episkopa Neofita. Podruje Manastira, njegovu Metohiju sainjavala su sela i oblasti Lutica, Bogdaii, Pasiglava, Brda i Stradioti. Metohija je za vrijeme vladavine Nemanjia u pravnom smislu pripadala Kotoru i u njegovom sudu su se sklapali ugovori i pogodbe vezane za ovu oblast. Od 1333. godine, u ovom sudu se i konkretno pojavljuju kao stranke ljudi episkopa sv. Mihaila. Civilna prava Kotorana i poslije preuzimanja Manastira od strane pravoslavnih monaha ostala su na snazi. Takoe i brojne listine i darovtine jasno govore da su Kotorani podruje Prevlake i Manastir smatrali svojinom Kotorske biskupije. Od polovine XIV vijeka Prevlaka postaje i politiki centar na kojem je svoj dvor imao ura Bali. U svojim estim ratovima protiv Kotora, Balii su uvjek imali podrku od Zetskog mitropolita i stanovnitva Metohije. Iz sauvane arhivske grae proizilazi vrlo jasan stav da se pravoslavni Manastir na Prevlaci jedva odravao poetkom XV vijeka. Brojne ratne operacije s kraja XIV vijeka i privremeno zauzimanje Manastira od strane Kotorana, kao i odlazak Mitropolita na Skadarsko jezero su razlozi da je ovo pravoslavno svetilite bilo skoro naputeno i da se jedva odravalo poetkom XV vijeka. Slubu na ostrvu je obavljao pop Bogia Radakovi iz Grblja. Po kazivanju Bogete Mioia, Kotorani su devedesetih godina XIV vijeka, zauzeli Katio na Prevlaci, popalili Grbalj i oplijenili Luticu. U Ugovoru sa Radiem Crnojeviem koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu, Kotorani su morali pored darova povratiti Mitropolitu sa Prevlake jednu ikonu i neke crkvene stvari to su ih prilikom upada u Manastir uzeli. Konanim prelaskom Kotorana pod Mletaku zatitu 1420. godine, na prostoru Metohije dolazi do aktiviranja Miholjskog zbora. O ruenju Prevlakog manastira sauvana je i u narodnoj tradiciji pria o trovanju prevlakih monaha zabiljeena u pripovjetkama Stjepana Mitrova Ljubie. Sa naune strane za sada se samo moe konstatovati da je Manastir sruen prije 1430. godine, kada na Prevlaci poinju da funkcioniu crkvice sv. Marije i sv. Nikole, od kojih je jedna bila podignuta u samoj unutranjosti Crkve sv. Mihaila.

LITERATURA B Bajalovi Hadi-Pei Marija Keramika u srednjovjekovnoj Srbiji, Beograd 1981. Birtaevi Marija Srednjovjekovna keramika, Beograd 1970. Bojanovski Ivo Krupa na Uni, srednjovjekovno i tursko utvrenje, Arheoloki pregled 16, Beograd 1974. Borozan Branislav Rekonstrukcija Crkve roenja Bogorodice manastira Crnojevia na Cetinju, Ars 3, Cetinje 1986. Martinika gradina-civita Dioclitiana, Zbornik radova sa Okruglog stola Istorijskog instituta Crne Gore, Podgorica 1999. Bokovi ore Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962. Bokovi ore, Kora Voislav Ratac, Starinar VII-VIII, Beograd 1956/7. Boi Ivan Selo Bogdaii u srednjem vjeku, Istorijski asopis VII, Beograd 1957. Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963. C Crnogorevi Mladen Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/12, Beograd 1893. D Dragievi Risto Nekoliko starih peata, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963. Nekoliko potpuno ili dijelimino nestalih spomenika kulture? Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978. Dragovi Marko Gramata Ivan-bega Crnojevia o graenju Cetinjskog manastira, Glas Crnogorca XXI/3, Cetinje 1892.

Jedan priloak iz istorije Crne Gore, Ilustrovane Cetinjske Novine, Cetinje 1917. Drecun Vera Rad Zavoda za zatitu spomenika kulture SR Crne Gore u 1963. i 1964. godini, Starine Crne Gore II, Cetinje 1964. Dui Niifor Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orli, Cetinje 1867. Vranjina u Zeti i hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870. Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII, Beograd 1875. Referat, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880. Knjievni radovi I-IV, Beograd 1893. uraevi-Milji Dragica Podgorica sa okolinom kao mogue sedite Zetske episkopije, Zbornik radova povodom 120. godina od osloboenja Podgorice, Podgorica 2000. Sudbina ranosrednjovjekovnih spomenika u Crnoj Gori, Matica 4/5, Podgorica 2001. uri Veljko Cetinje Manastir Crnojevia, Arheoloki pregled 86, Ljubljana 1987. E Enaud F. Joubert L. Le mont saint Michel, Notices archeoloques, Paris 1966. F Fiskovi Cvito Prvi poznati dubrovaki graditelji, Dubrovnik 1955. Ranoromanike freske u Stonu, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 12, Split 1960. G Gelcich Giuseppe Memorije storiche sule Bocche di Cataro, Zara 1880. Grupa autora Istorija Crne Gore I-III, Podgorica 1967/70. I Ivanovi Boina ipur i Nekropola na ipuru, Zbornik Matice Crnogorske, Cetinje 1995. Cetinjska antropoloka grupa sa ipura, Podgorica 1995. ipur Crnojevia nekropola, Zbornik Cetinje 1995. ipur, Cetinjska nekropola i skeletna populacija, Podgorica 1998.

Ivekovi iril Dubrovnik, Graditeljski i umjetniki spomenici Dalmacije V, Beograd 1928. J Jankovi ore O obradi i istraivanju grnarije, Glasnik SAD 3, Beograd 1986. Miholjska Prevlaka, Istraivanja u 1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd 1998. Jankovi Marija Saborna crkva Zetske episkopije i mitropolije u srednjem vjeku, Istorijski asopis XXXI, Beograd 1984. Episkopije i Mitropolije srpske crkve u srednjem vjeku, Beograd 1985. Jankovi Milica Mileeva-manastirski kompleks i nekropola, Arheoloki pregled 22, Beograd 1980. Arheoloka istraivanja u Manastiru Tronoi, Saoptenja XVI, Beograd 1984. Jastrebov Ivan Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880. Jireek Konstantin Istorija Srba I-II, Beograd 1952. K Karaman Ljubo Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheolokog drutva XV, Zagreb 1928. Katalog izlobe Porculan iz zbirki grada Novog Sada, Novi Sad 1978. Fajans Majolika, Ljubljana 1986. Riznice Manastira Prevlake, Herceg Novi 2000. Kautsky Karl Porijeklo Hrianstva, Beograd 1954. Kora Voislav Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IXX, Beograd 1959. Kovaevi Mirko Graditeljska kola Pomorja, Beograd 1965. Gdje se nalazio Obolon popa Dukljanina, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975. Kovaevi Mirko, Mijovi Pavle Gradovi i utvrenja u Crnoj Gori, Beograd, Ulcinj 1975. Kovijani Risto Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-1335), Istorijski zapisi XII 1/2, Cetinje 1956. Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963.

O Zetskom mitropolitu u Preistoj Krajinskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja 1, Cetinje 1968. Kubah Erik, Blah Peter Romanika umjetnost, Novi Sad 1974. LJ Ljubia Stjepan Mitrov Prokleti kam, Pripovjesti, Panevo 1882. M Maksimovi Jovanka Kotorski ciborij iz XIV vijeka i kamena plastika susjednih oblasti, Beograd 1961. Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971. Marinkovi Borivoje Bibliografija o naem irilinom tamparstvu, tamparijama i knjigama XV, XVI i XVII vjeka, Cetinje 1988. Markovi Ivan Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908. Markovi Toma Istorija kolstva i prosvete u Crnoj Gori, Beograd 1969. Markovi Vasilije Pravoslavno monatvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920. Martinovi Jovan Pregled arheolokih spomenika na podruju june obale Boke Kotorske, Starine Crne Gore VI, Cetinje 1978. Medakovi Dejan Grafika srpskih tampanih knjiga XV-XVII vjeka, Beograd 1958. Mihailovi Boo Cetinjski manastir, Cetinje 1965. Mijovi Pavle Monodija u kamenu, Kruevac 1967. Ozloglaeno naslee, Cetinje 1971. Mijukovi Slavko Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800. godina katedrale u Kotoru, Kotor 1966. Ljetopis popa Dukljanina, Titograd 1967. Jo jedan prilog za toponim "Traiectus" u Boki Kotorskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja XI, Cetinje 1978. Milakovi Dimitrije Istorija Crne Gore, Zadar 1856. Mila Nikodim Pravoslavno crkveno pravo, Mostar 1902. Milobar Fran Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900. Milovi Jefto

Oko Vranjine i Lesendra, Glasnik Cetinjskih muzeja XII, Cetinje 1979. Milutinovi Sima Sarajlija Istorija Crne Gore, Biograd 1835. Mitrofan Ban Besjede, Cetinje 1902. Moin Vladimir Povelja sv. Save za Manastir sv. Nikole na Vranjini, Spomenica povodom osamstogodinjice roenja sv. Save 11751975, Beograd 1977. N Nakienovi Sava Boka, Naselja IX, Beograd 1913. Nenadovi Slobodan Duanova zadubina Manastir sv. Arhanela kod Prizrena, Beograd 1966. O Orbini Mavro Kraljevstvo Slovena, Beograd 1968. Ostrogorski Georgije Istorija Vizantije, Beograd 1970. Ostoji Ivan O propasti Manastira sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filolokog fakulteta VII, Beograd 1967. Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe? Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972. P Pejovi Tanja Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995. Petranovi Gerasim Istoriki pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, ematizam pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovake, Zadar 1875. Petricioli Ivo Pojava romanike skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960. Petrovi Pavle Kamici, Prosveta V, Cetinje 1893. Petrovi Vasilije Istorija Crne Gore, Moskva 1754. Istorija o Crnoj Gori, Cetinje 1985. Perovi Sreten Vaniji datumi Crnogorske istorije, Crnogorski knjievni list 32, Podgorica 01.04.2002. Pui Ilija

Preromanska dekorativna plastika na Otoku Boka Kotorska, Starine Crne Gore V, Cetinje 1975. R Radoii ore Sp O tampariji Crnojevia, Glasnik Skopskog naunog drutva XIX, Skoplje 1938. Rotkovi Radoslav Kratka ilustrovana istorija Crnogorskog naroda, Cetinje 1996. Crna Gora i Duanovo carstvo, Cetinje 1997. Kraljevina Vojislavljevia, Podgorica 1999. Odakle su doli preci Crnogoraca, Podgorica 2000. Rovinski Apolonovi Pavel ernogoria, Sant Peterburg 1888. Istorija Crne Gore, Glas Crnogorca 6, Cetinje 1891. Ruvarac Ilarion Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892. S Sindik Duan Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski asopis XXXI, Beograd 1984. Spremi Momilo Rataka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd 1964. Srekovi Panta Srpska istorija, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870. Stjepevi Ivo Prevlaka, Bogoslovska smotra 3, Zagreb 1930. Kotor i Grbalj, Historijski pregled, Split 1941. Stojanovi Maksimovi Jovanka O srednjovjekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju, Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951. ekularac Boidar Seljenje Zetske mitropolije, Pobjeda, 16.08.1987. Tragovi prolosti Crne Gore, Cetinje 1994. 500. godina Obodske tamparije, Cetinje 1999. erovi Petar Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci, Istorijski zapisi VIII, Cetinje 1955. ii Ferdo Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928. krivani Gavro Vlastelinstvo sv. Nikole Vranjinskog, Istorijski zapisi XVI/3-4, Cetinje 1959. Imenik geografskih naziva srednjovjekovne Zete, Titograd 1959.

obaji Maksim Starine u Zeti, Beograd 1892. T Tomi Jovan Crna Gora za Morejskog rata, Beograd 1907. U Udaljcova A. D., Kosminski J. A., Vajntajn O. L. Istorija Srednjeg vijeka I, Beograd 1950. V Vulovi Sreko Crkva katolika i vjeroispovjedanje istono u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875. Ova broura je izdata pod pseudonimom "S". Z Zbornik radova Proslavna spomenica, etiristogodinjice Obodske tamparije, Cetinje 1895. Pet vijekova Oktoiha, Podgorica 1996. Zlokovi Maksim Monografija Tivat, Tivat 1983. ivkovi Dragoje Istorija Crne Gore I-II, Cetinje 1989. ii Olivera, Pravilovi Milan Arheoloka istraivanja Manastira Crnojevia na Cetinju, Nauni skupovi 37, Podgorica 1996.