STATSTK

DERS NOTLARI
HAZIRLAYANLAR
YDR.DO.DR.ANDIM OBEN BALCE - YRD.DO.DR.SERDAR DEMR
PAMUKKALE NVERSTES
KTSAD VE DAR BLMLER FAKLTES
EKONOMETR BLM
2007, DENZL
- 2 -
BLM 1 GR
Gnmzde artk neredeyse her gn duyduumuz STATSTK szc acaba gerekte neyi
ifade etmektedir? zellikle medyada her gn bir ksm istatistiksel bilgiler sunulmakta, doru ya da
yanl yorumlar yaplmaktadr. Ekonomik analizlerde, spor programlarnda, seim srelerinde,
salk konularnda ve daha birok alanda ska kullanlan istatistik neden bu kadar nemlidir?
Aklmza gelen bu sorulara, bu blmde ksaca cevap verilmeye allacak, istatistiin temel
kavramlar ele alnarak bir giri yaplacaktr.
STATSTK (STATISTICS) NEDR?
Yaantmzn her annda bir karar verme durumu sz konusudur. Bu kararlar verirken sahip
olduumuz bilgileri dnce srecinden geirerek sonuca varmaya alrz. Peki sahip
olduumuz bilgiler her zaman yeterli midir?, Bu bilgileri nasl elde ediniriz? v.b. sorulara
vereceimiz cevaplar bizi istatistie ynlendirecektir. htimallerin bu kadar ok olduu
yaamda elbetteki alnacak kararlarn, iinde bulunulan koullarn en iyi biimde
deerlendirilerek alnmas gerekmektedir. Bu deerlendirme srecinde en gl yardmc
aralardan birisi istatistiktir. statistik, matematie dayal olan kuramn uygulamaya geirerek
her trl alanda byk katklar salamaktadr. Gnmzde ekonomi, iletme, salk, spor,
mhendislik, genetik, astronomi, sanat v.d. hemen hemen tm alanlarda kullanlan istatistiksel
yntemler, hzla artan bir neme sahiptir. Bu nedenle istatistiin doru biimde anlatlmas
gerekmektedir. Burada temel dzeyde istatistik konular ele alnarak, rencilere gnlk
yaamlarnda ya da i yaamlarnda yararl olacak bilgileri vermek amalanmaktadr .
Bir tanm olarak istatistik; belirsizlik altnda bir konuda karar verebilmek amacyla, ilgilenilen
konuya ilikin verilerin toplanmas, dzenlenmesi, zetlenmesi, zmlenmesi ve sonularnn
yorumlanmasna ynelik olarak kullanlan yntemler topluluu olarak ifade edilebilir. Ksacas
veri bilimidir ya da verilerin dilidir.
- 3 -
NEML KAVRAMLAR, TERMLER, TANIMLAR
Aratrma (Research)
lgilenilen konuya ilikin sorunlarn saptanmas, zm yollarnn planlanmas, uygulamaya
konulmas ve sonularnn deerlendirilmesine ynelik yaplan almalardr. Aratrmann
konusu ve amac belirgin olmaldr. Zaman, personel ve maliyet dikkate alnarak,
aratrmann snr iyi belirlenmelidir. Aratrmada grev alan aratrclar ya da uzmanlar
yeterli bilgi dzeyine sahip olmaldr. Aratrmann sonucunda elde edilen bilgiler doru
biinde deerlendirilmelidir.
lme ve l (lek)
lme (Measurement): Aratrma konusu ile ilgili saysal deerleri elde etme ilemine
lme denir. lme bal bana bir alma alandr. Birok yntem ve teknik
kullanlmaktadr.
lek(Scale): Saysal deerleri elde etmek iin kullanlan ara ya da gerelere lek ya
da lek ya da l denir. lek trleri aada verilmektedir:
Snflamaya dayal (Nominal) lek: Cinsiyet (E, K); Sektr (Otomotiv, malat, Tarm,
Maden,...; Medeni Durum; v.b; lkeler; ...)
Sralamaya dayal (Ordinal) lek: nvanlar, Rtbeler, Snflar,...
Aralkl (Interval) lek: Balang ve biti noktas vardr. Geme notlar, Scaklk
lleri, Zeka lekleri,...
Orana dayal (Ratio) lek: Sabit bir balang noktas vardr. Hacim ve arlk lleri,
Uzaklk lleri, sermaye, ...
Kitle (Yn, Anaktle, Population)
Aratrma kapsamna giren, ayn zellikleri tayan birimlerin ya da bireylerin oluturduu
toplulua KTLE denir. Kitlenin bykl aratrmann zelliine gre deiir. Nfus saym
iin kitle Trkiyedir. Denizlideki niversite rencilerinin giderleri iin kitle Pamukkale
niversitesi rencileridir. Kitle byklne bal olarak her zaman tm birimler (bireyler)
hakknda bilgi sahibi olmak mmkn deildir. Bundan dolay geni kitlelerde aratrmalar;
zaman, maliyet, personel, ulam, vb. nedenlerden dolay tm birimler yerine daha az
saydaki birimler seilerek yrtlr.
- 4 -
rneklem (Sample) ve rnekleme (Sampling)
Bir kitleden, belirli yntemler kullanlarak seilen ayn zellikleri tayan bir ksm bireyin
oluturduu toplulua RNEKLEM denir.
rneklem semek iin kullanlan yntemler topluluu ise RNEKLEME olarak adlandrlr.
rnekleme yntemleri en genel ekliyle, Olasla Bal ve Olasla Bal Olmayan olarak
2 grubta toplanabilir.
Olasla Bal Baz rnekleme Yntemleri: Basit Rasgele rnekleme, Tabakal
rnekleme, Sistematik rnekleme, Kme rneklemesi; Sral Kme rneklemesi.
Olasla Bal Olmayan Baz rnekleme Yntemleri: Kota rneklemesi, Kartopu
rneklemesi, Uzman rneklemesi.
Tam Saym
Bir aratrma kapsamnda, kitledeki tm birimlerine ulalarak istenen bilginin elde edilmesi
ilemidir. Bunun yaplabilmesi iin incelenecek kitlenin byklnn, belirlenen maliyet ve
zaman gibi kstlara uygun olmas gerekir. Baz durumlarda (nfus saymlar gibi) kitle
byk olsa bile tam saym yaplmas zorunlu olmaktadr. Gelien teknoloji ile birlikte bu tr
tam saymlar daha kolay yaplabilir hale gelmitir.
Gzlem (ya da denek, Observation)
Kitle ya da rneklemde yer alan her birime gzlem ya da denek denir. Gzlem (ya da
denek) says aadaki biimde simgeletirilmektedir.
Kitledeki Gzlem Says : N
rneklemdeki Gzlem Says: n
Parametre (Parameter) ve statistik
Kitle zelliklerinin saysal deerlerine PARAMETRE denir. Aratrma kitle yerine rneklem
zerinde uygulanyorsa, parametre deerleri tahmin edilir. Bu durumda, rneklemden elde
edilen saysal deerlere STATSTK denir. rnek olarak, ska kullanlan baz parametreler
ve istatistikler aada verilmektedir:
Parametre statistik
Kitle Ortalamas : rneklem Ortalamas : x
Kitle Varyans : o
2
rneklem Varyans : S
2
- 5 -
Deiken (Variable)
Nicel (kantitatif) ya da nitel (kalitatif) anlamda bir zellik ya da karakterde belirgin olarak
grlen farkllk, DEKEN ile gsterilebilir. Bir deiken, denekten denee deiebilir.
rnein; GSMH, hracat-thalat Deerleri ya da miktarlar, Cari Fiyat, Dolar Al-Sat
Kurlar,vb...
Deikenlere karlk gelen denek ya da gzlem deerlerine de VER denir. Veriler, tek
deikenli, ift deikenli ya da ok deikenli olarak da kullanlabilir.
Deikenler; Nicel ve Nitel deikenler olarak snflandrlabilir.
rnek: Nitel Deikenler Nicel Deikenler
Cinsiyet hracat Miktar
Medeni durum renci Says
irket Tr TFE Endeksi
lkeler cretler
Deikenler; Srekli ve Kesikli deikenler olarak snflandrlabilir.
Srekli Deiken: Deikenler llerek ya da sralanarak elde edilir. ki lm aras
sonsuz sayda noktaya blnebilir. Aralk biiminde ifade edilebilirler. rnein; boy
uzunluu, kilo, fiyat, gelir,....
Kesikli Deiken: lmler 0, 1, 2 gibi kesin deerler alr. Ara deerler sz konusu
deildir. Nitel deikenler, genellikle kesikli deikenlerdir. rnein; cinsiyet, yaz-tura, lke
kodlar, irket tr, vb...
- 6 -
BLM 2 VERLERN ZETLENMES
Bu blmde, veri kavram ve verilerin zetlenmesinde kullanlan temel yntemler ele alnacak;
eitli uygulamalar ile konularn daha iyi anlalmas salanmaya allacaktr.
Veri (Data, Datum)
Belirli amalar iin toplanan bilgilere veri denir. Veri toplamak iin farkl yntemler kullanlabilir:
- Mevcut kaynaklardan (eski kaytlar, arivler, raporlar, yllklar, vb...) yararlanarak,
- Gzlem yaparak,
- Anket yaparak,
- Deney yaparak,
- Simlasyon yoluyla bilgisayarda yapay veri reterek.
Temel olarak 2 tr veri vardr:
NCEL (Quantity) VER: Saysal bir lekle llerek elde edilmi verilerdir. Boy uzunluu,
fiyat,..
NTEL (Qualify) VER: Kategoriler biiminde snflandrlabilen verilerdir. Cinsiyet, gz
rengi,...
Dalm (Distribution)
Kitlede ya da rneklemde yer alan her deikene ilikin veriler, aratrma konusuna ve
aratrlan toplulua zg bir dalm gsterirler. Dalmda yer alan verilerin ortalamas
hesaplanabilir. Veriler, ortalamann iki yannda ve farkl uzaklklarda yer alrlar. Verilerin,
ortalamann iki yannda ne ekilde yer aldna ilikin grnme verilerin DAILIMI denir.
statistikte kullanlan dalm kavram genel olarak 3 balk altnda ele alnmaktadr:
i) Sklk Dalmlar
ii) Olaslk Dalmlar
iii) rneklem Dalmlar
Bunlar ilerleyen ksmlarda ya da blmlerde ayrntl olarak ele alnacaktr.
- 7 -
SIKLIK DAILIMLARI
eitli yollarla toplanan veriler, zellikleri hakknda bilgi edinmek amacyla, dzenlemeler
yaplarak zet halinde sunulurlar. Uygulamalarda veri kmeleri ok sayda gzlem
ierebilmektedir. Bu nedenle verilerin zetlenmesi, ilgilenilen olay ya da problem asndan ilk
yaplacak i ve son derece nemli bir ilemdir. Verilerin dzenlendii izelgelere sklk
izelgeleri, verilerin gsterdii dalma sklk dalm denir. Verilerin yapsna (nitel, nicel,
vb...) gre sklk izelgeleri dzenlenir.
NCEL VERLERDE SIKLIK ZELGELER
Bir aratrma sonunda elde edilen srekli nicel veriler, dzenlenmemi ham ya da
snflandrlmam verilerdir. Aada rnek olarak sunulan veriler dzenlenmemi ham
verilerdir. Konunun daha iyi anlalmas iin bu rnek zerinden uygulamalar yaplacaktr.
RNEK: Bir finans analisti, bilgisayar donanm ve yazlm irketlerinin Aratrma-
Gelitirme(AR-GE) faaliyetlerine ayrdklar kaynak miktaryla ilgilenmektedir. Bu analist
yksek teknolojiye sahip 50 firmay rneklem olarak belirlemi ve bir nceki yl gelirlerinden
AR-GEye ayrdklar kaynak miktarlarn (1000 YTL) elde etmitir. Analistin amac bu veri
kmesini zetleyerek bir takm bilgilere ulamaktr. Veriler Tablo 1de verilmitir.
Tablo1. Firmalarn AR-GE faaliyetlerine ayrdklar kaynak miktarlar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
1 13.5 11 8.0 21 8.2 31 9.6 41 7.1
2 8.4 12 7.9 22 8.0 32 7.2 42 13.2
3 10.5 13 6.8 23 7.7 33 8.8 43 7.7
4 9.0 14 9.5 24 7.4 34 11.3 44 5.9
5 9.2 15 8.1 25 6.5 35 8.5 45 5.2
6 9.7 16 13.5 26 9.5 36 9.4 46 5.6
7 6.6 17 9.9 27 8.2 37 10.5 47 11.7
8 10.6 18 6.9 28 6.9 38 6.9 48 6.0
9 10.1 19 7.5 29 7.2 39 6.5 49 7.8
10 7.1 20 11.1 30 8.2 40 7.5 50 6.5
Bu verilerin kaynak miktarna gre kkten bye doru sralanm ekli, Tablo2de
verilmektedir.
- 8 -
Tablo2. Sralanm Kaynak Miktar Verileri
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
Firma
No
Miktar
45 5.2 28 6.9 43 7.7 35 8.5 9 10.1
46 5.6 38 6.9 49 7.8 33 8.8 3 10.5
44 5.9 10 7.1 12 7.9 4 9.0 37 10.5
48 6.0 41 7.1 11 8.0 5 9.2 8 10.6
25 6.5 29 7.2 22 8.0 36 9.4 20 11.1
39 6.5 32 7.2 15 8.1 14 9.5 34 11.3
50 6.5 24 7.4 21 8.2 26 9.5 47 11.7
7 6.6 19 7.5 27 8.2 31 9.6 42 13.2
13 6.8 40 7.5 30 8.2 6 9.7 1 13.5
18 6.9 23 7.7 2 8.4 17 9.9 16 13.5
Sklk izelgesinin Elde Edilii
Sklk izelgesinin elde ediliinde kullanlan tanmlar admsal olarak verilerek yukardaki
rnekle bu tanmlar pekitirilmeye allacaktr.
Dalm Snrlar: Bir dalmda (veri kmesinde) yer alan en kk ve en byk denek
deerleridir.
En byk deer (Maksimum): 13.5 (dalmn st snr)
En kk deer (Minimum) : 5.2 (dalmn alt snr)
Dalm Genilii (DG): Dalm snrlar arasndaki farktr.
DG=En byk deer - En kk deer =13.5 - 5.2 = 8.3
Snf: Eit ya da birbirine yakn deerli deneklerin oluturduu her bir gruba SINIF denir.
Snf says, k ile gsterilir. Snf saysnn genellikle 7 ile 20 arasnda olmas istenir.
Aratrmac tarafndan belirtilen snf says, ok sayda veri olduunda aada verilen
Sturgesin forml ile de bulunabilir.
k=1+3.3log(n)
Snfn Alt Snr: Bir snfta yer alan en kk deerdir.
Snfn st Snr: Bir snfta yer alan en byk deerdir.
Snf Aral: Ard Arda gelen iki snfn alt snrlar ya da st snrlar arasndaki farktr. Snf
aral, c ile gsterilir. rneimizde snf says 8 olarak alnsn. Bu durumda Snf Aral:
- 9 -
I SINIFSAYIS
a DG
c
+
=
a: veri kmesindeki verilerin ondalk ksmndaki hane says ile ilgilidir. rneimizde tam
ksmdan sonra 1 hane olduu iin a=0.1 alnr.
05 . 1
8
4 . 8
8
1 . 0 3 . 8
c = =
+
=
Snf says ve aral belirlendikten sonra, ilk snfn alt snr saptanr. Bu deer
genellikle dalmn en kk deeridir. Snf aral (c=1.1) ard arda eklenerek dier
snflarn alt snrlar bulunur. lk snfn st snr ise ikinci snfn alt snrnn son
hanesinden 1 karlarak bulunur. Dier snflarn st snrlar da ard ardna snf aral
eklenerek bulunur.
Sklk: Bir snfta yer alan denek says o snfn skldr. f ile gsterilir. Sklklar toplam
denek saysna eittir.
n f
n
1 i
i
=

=
rneimizde ise k=8 tane snf olduundan 50 f
8
1 i
i
=

=
dir.
Snflar oluturulduktan sonra snflarn sklklar bulunur. Bunun iin nce her snfn skl
iaretleme (eteleme) ile bulunur. aretlerin says snf sklklarn verir.
Seilen snf saysnn uygun olup olmadn tespit etmek iin son snfta en byk
denek deerinin yer alp almadn baklmaldr. Eer son snfta en byk denek deeri yer
almyorsa snf says daha byk olmaldr. En byk denek deeri son snftan bir nceki
snfta da yer alabilir. Bu durumda seilen snf says veriler iin byktr. Bu iki durumda
snf says artrlr ya da azaltlr.
Snf (Orta) Deeri (m): Bir snfn alt ve st snrlarnn ortalamas o snfn snf deeri ya
da snf orta deeridir. Snf deeri bir snf tek bir deerle temsil eder ve m ile gsterilir.
k ,..., 2 , 1 i ,
2
S AS
m
i i
i
=
+
=
AS
i
: i.snfn alt snr
S
i
: i.snfn st snr
Greli Sklk(Sklk Yzdesi): Her snfa den denek saysnn toplam denek saysna
gre yzdesidir. Greli Sklklar p
i
ile gsterilir. Toplamlar 1 olmaldr.
- 10 -
k ,..., 2 , 1 i ,
n
f
p
i
i
= = 1 p
n
1 i
i
=

=
izelge1. AR-GE faaliyetleri iin ayrlan kaynak miktar verileri iin sklk izelgesi
Snf
Alt Snr
(AS)
st Snr
(S)
Snf Orta Deeri
(m
i
)
eteleme
Sklk
(f
i
)
Greli Sklk
(p
i
=f
i
/n)
1 5.20 6.24 (5.15+6.24)/2=5.72 //// 4
0.08
2 6.25 7.29 6.77 ///// ///// // 12 0.24
3 7.30 8.34 7.82 ///// ///// /// 13 0.26
4 8.35 9.39 8.87 ///// 5 0.10
5 9.40 10.44 9.92 ///// // 7 0.14
6 10.45 11.49 10.97 ///// 5 0.10
7 11.50 12.54 12.02 / 1 0.02
8 12.55 13.59 13.07 //// 3 0.06
Toplam: 50 1.00
izelge 1 iin rnek yorumlar:
kinci snfta AR-GEye 6.25 ile 7.29 bin YTL arasnda yatrm yapan firmalar yer alr ve bu
snftaki firmalar ortalama 6.77 bin YTL AR-GEye yatrm yapar.
AR-GEye yatrm yapan 50 firmann 12 tanesi ya da %24 AR-GEye ortalama 6.77 bin
YTL yatrm yapmlardr.
AR-GEye yatrm yapan firmalarn %24 AR-GEye tahminen ortalama 6.77 bin YTL
yatrm yapmaktadrlar. (kitle iin yorum)
Snf Ara Deerleri (SA): Snflar arasndaki deerlerdir. Birinci snfn st snr ile ikinci
snfn alt snrnn ortalamas, birinci snf ile ikinci snf arasndaki snf ara deerini verir.
lk snfn ara deeri birinci snftan nce bir snf varm diye kabul edilerek, hesaplann
birinci ve ikinci snflar arasndaki deerinden snf aral (c) karlarak bulunur. Son snf
ara deeri ise, sanki son snftan sonra bir snf daha varm gibi kabul edilerek, hesaplanan
son snf ara deerine snf aral (c) eklenerek bulunur. Snf ara deerlerinin says
(k+1)dir.
Birikimli Sklk: Snf sklklarnn st ste eklenmesi ile oluan sklklar birikimli sklklardr.
Den Daha Az Birikimli Sklk: Snf ara deerinden daha az deeri olan snf sklklarnn
birinci snftan balayarak eklenmesi ile elde edilir.
Den Daha ok Birikimli Sklk: Snf ara deerinden daha ok deeri olan snf
sklklarnn birinci snftan balayarak eklenmesi ile elde edilir.
Bir snf ara deerine kar gelen den daha az ve den daha ok birikimli sklklar toplam
denek saysna eittir. Birikimli sklklar denek saysna oranlanrsa den daha ok birikimli
- 11 -
sklk yzdeleri ve den daha ok birikimli sklk yzdeleri elde edilir. Birikimli sklk
yzdeleri snf ara deerinden daha az ya da daha ok byk deerli denek deerlerinin
yzdesini verir.
Alt snr, st snr, snf deeri, sklk ve greli sklk bilgilerinin oluturduu izelgeye Sklk
izelgesi (izelge 1) ve Alt snr, st snr; snf ara deeri, birikimli den daha az ve den
daha ok sklklar ve birikimli den daha az ve den daha ok sklk yzdelerinden oluan
izelgeye Birikimli Sklk izelgesi denir(izelge 2).
izelge2. AR-GE faaliyetleri iin ayrlan kaynak mikatar verileri iin Birikimli Sklk izelgesi
Birikimli Sklklar Birikimli Sklk Yzdeleri
Snf AS S
Snf Ara
Deeri
fi Den Daha
Az
Den Daha
ok
Den Daha
Az
Den Daha
ok
5.145 0 50 0.00 1.00
1 5.20 6.24 4
6.245 4 46 0.08 0.92
2 6.25 7.29 12
7.295 16 34 0.32 0.68
3 7.30 8.34 13
8.345 29 21 0.58 0.42
4 8.35 9.39 5
9.345 34 16 0.68 0.32
5 9.40 10.44 7
10.445 41 9 0.82 0.18
6 10.45 11.49 5
11.495 46 4 0.92 0.08
7 11.50 12.54 1
12.545 47 3 0.94 0.06
8 12.55 13.59 3
13.595 50 0 1.00 0.00
izelge 2 iin rnek yorumlar:
50 firmadan sadece 4 tanesi ya da %8i AR-GEye 6.245 bin YTLden daha az yatrm
yapmtr.
AR-GEye yatrm yapan firmalardan tahmini olarak %8i AR-GEye 6.245 bin YTLden
daha az yatrm yapmaktadr. (kitle iin yorum)
50 firmadan sadece 46 tanesi ya da %92si AR-GEye 6.245 bin YTLden daha ok yatrm
yapmtr.
AR-GEye yatrm yapan firmalardan tahmini olarak %92i AR-GEye 6.245 bin YTLden
daha ok yatrm yapmaktadr. (kitle iin yorum)
Dikkat: Rakamlarn geldii yerlere dikkat ederek benzer yorumlar dier snflar iinde
yaplabilir.
Veriler ondalkl deil ise snf ara deerinin anlam yoktur. izelge2deki snf ara deeri
kolonu olmaz ve birikimli sklk ve birikimli sklk yzdeleri alt snr ve st snr deerlerine
gre yorumlanr.
- 12 -
HSTOGRAM :
0
2
4
6
8
10
12
14
5.72 6.77 7.82 8.87 9.92 10.97 12.02 13.07
K.Miktar
S

k
l

k
izelge1de verilen greli sklk ve snf deerleri kullanlarak histogram izilmi ve yukarda
verilmitir. Tablodaki bilgiler grsel olarak bu histogramdan da yorumlanabilir.
Histogramdan veri dalmnn saa arpk olduu gzlenmektedir. Byk olaslk ile
verilerin ortalamas ortancadan byktr. Eer ortalama ve ortanca hesaplanrsa bu
kolaylkla grlebilir.
DAL YAPRAK ZM:
Veri kmesinin grsel olarak bir dier gsterimi Dal-yaprak izimidir.
Dal Yaprak
5 2 6 9
6 0 5 5 5 6 8 9 9 9
7 1 1 2 2 4 5 5 7 7 8 9
8 0 0 1 2 2 2 4 5 8
9 0 2 4 5 5 6 7 9
10 1 5 5 6
11 1 3 7
12
13 2 5 5
Dal ksmnda ondalktan nceki verinin tam ksm, yaprak ksmna ise ondalktan sonraki
ksm yazlarak dal-yaprak izimi gerekletirilir. Benzer yorumlar bu izimden de
yaplr.Veri kmesinin saa arpkl buradan da gzlenebilir. 50 firmann ounluunun
%9.9dan daha az AR-GEye yatrm yapt sylenebilir. Bu durumdaki firma says ise 40
tanedir. Grafikten yorumlar subjektiftir. Dier benzer ya da farkl yorumlamak mmkndr.
- 13 -
DAILIM POLGONU:
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
5.70 6.80 7.90 9.00 10.10 11.20 12.30 13.40
Kaynak Miktar
S

k
l

k

Y

z
d
e
s
i
Enterpolasyon yntemi ile ara deer bulma
Yukardaki rnekte size %9dan daha ok yatrm firma says ne olduu sorulduunda
tablodan direk bu soruya cevap vermeniz mmkn deil ama enterpolasyon yntemi ile
cevap vermeniz mmkndr.
Snf Ara
Deeri
Den Daha ok
Skl
8.345 21
9.00 X
9.395 16
21 16
21 X
) 345 . 8 395 . 9 (
) 345 . 8 9 (

5
21 X
05 . 1
655 . 0

= 18 17.88 X ~ ~
Enterpolasyon yntemi ile %9dan daha ok yatrm firma saysnn yaklak 18 olduu
bulunur. Enterpolasyon yntemi ara deer bulmada kullanlan bir yntemdir.
NTEL VERLERDE SIKLIK ZELGES
- 14 -
SINIFLANABLEN VERLERDE SIKLIK ZELGES
Snflanan verilerde, snflar bamsz olarak elde edildii iin her snfa den denek
saylar sklk izelgesini oluturur. Snflar bamsz olduu iin sklk izelgesinde sadece
snf ve sklk, greli sklk kolonlar yer alr.
RNEK: 2003 turizm sezonunda lkemize gelen 800 turistin lkeye gelite yararlandklar
tat trlerine gre dalmnn sklk izelgesi aadaki izelgede verilmitir.
izelge 3. 800 turistin yararlandklar tat trlerine gre sklk izelgesi
Tat Tr Sklk (f
i
) Greli Sklk (p
i
=f
i
/n)
Kara Tat 220 0.275
Hava Tat 380 0.475
Deniz Tat 200 0.250
Toplam 800 1.000
Yorumlar:
2003 turizm sezonunda lkemize gelen 800 turistin %47.5i (380 tanesi) uak ile seyahat
etmilerdir.
2003 turizm sezonunda lkemize gelen turistlerin yaklak %47.5inin uak ile seyahat
ettikleri tahmin edilmektedir.
Daire Dilimleri Grafii
0.275
0.475
0.25
Kara
Hava
Deniz
SIRALANABLEN VERLERDE SIKLIK ZELGES
- 15 -
Veriler belli bir sralama ltne gre sralanabilen snflara ayrlr ve her snfa den
deneklerin says saptanrsa sralanabilen verilerde sklk izelgesi elde edilir.
RNEK: Ekonomi dersinin genel snav sonularnn sklk izelgesi aadaki izelgede
verilmitir.
izelge 4. 77 rencinin Ekonomi snav sonularnn sklk izelgesi
Notlar
Sklk
(f
i
)
Greli
Sklk
(p
i
=f
i
/n)
Ve Daha Az
Birikimli
Skl
Ve Daha ok Birikimli
Skl
F 29 0.377 29 (%37.7) 77 (%100)
C 31 0.402 60 (%77.9) 48 (%62.3)
B
2
7 0.091 67 (%87.0) 17 (%22.0)
B
1
6 0.071 73 (%94.8) 10 (%12.9)
A
2
3 0.039 76 (%98.7) 4 (%5.2)
A
1
1 0.013 77 (%100) 1 (%1.3)
77 1.000
Yukardaki sklk izelgesinden yararlanarak baz yorumlar yaplabilir: Ekonomi dersini alan
rencilerin %3.9u dersi A
2
notu ile baarmtr. Ekonomi dersini alan rencilerin %62.3
C ve daha yksek not almtr
ET OLMAYAN ARALIKLI VE AIK ULU SIKLIK ZELGES
Eit olmayan aralkl sklk izelgeleri, ulara doru sklk youn olduunda ya da dalm
ar derecede arpklatnda, ularn birinde ayrntlarn yok olduu dierinde gereksiz
olduu durumlarda dzenlemelidir. rnein, gelir dalm eit olmayan aralkl izelgesi
oluturulur. Dk gelirlerde sklk yaylmas olmasna karn yksek gelirlerde sklklar
azalr.
Eit olmayan aralkl sklk izelgelerinde, snflandrmada yorum ve grafik iziminde kolaylk
salanmas iin aralklar en kk araln katlar olarak alnmal ve deiik aralk says da
az olmaldr.
Dalm snrlar belli olmayan verilerin sklk izelgeleri ak ulu dzenlenir. Ak ulu sklk
izelgeleri, snf deerlerine bal olan hesaplamalarda glk yaratabilir. Byle durumlarda
kesin olmayan snf deerleri tahmin edilir. Ak ulu snf sklklar kk olduu iin,
tahmin edilen deerlerden tr hatal sonu bulma olasl kk olabilir.
RNEK: Bir ildeki 30 ilkokulun derslik saylarnn dalm incelensin.
- 16 -
Derslik Says: 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
lkokul Says: 6 8 0 1 0 9 0 3 0 2 1
Verilerin, derslik says 7, 9 11 ve 13 olan ilkokul says sfr olduu iin eit olmayan aralkl
sklk izelgesi dzenlenebilir:
Derslik Says lkokul Says
5 6
6 8
7-9 1
10-12 12
13-15 3
RNEK: 108 kiinin yetenek test puanlarna gre dalm, ak ulu sklk izelgesine
rnektir:
Puan Sklk(f
i
)
100den az 7
100-119 11
120-139 24
140-159 36
160-179 19
180-199 8
200 ve ok 3
MERKEZ KONUM (ELM) LLER
- 17 -
Konum lleri, verilerin dalmdaki yerlerini, birbirlerine olan uzaklklarn ksacas
konumlarn belirlemek iin kullanlan llerdir. Bu ller Tablo1de verilen verilen veriler
zerinde uygulanarak aada tek tek ele alnmaktadr.
Aritmetik Ortalama ( x )
En sk biimde kullanlan merkezi konum lsdr.
Snflandrlmam verilerde aritmetik ortalama,
n / x x
n
i
i
=
=
1
forml ile bulunur. Elimizdeki verilerin aritmetik ortalamas;
49 . 8 50 / 6 . 424 5 . 13 ... 6 . 5 2 . 5 x = = + + + =
olarak bulunur.
Snflandrlm verilerde ise aadaki formller kullanlmaktadr:
i) Forml1
n
m f
x
k
1 i
i i
=
= = (5.72x4+6.80x12+...+13.07x3)/50 = 425.65/50 = 8.513
ii)Forml2
n
b f
c A x
k
1 i
i i
=
+ =
A=Herhangi bir snf deeri (genellikle orta ksmlardaki snflardan seilir)
b
i
=(S
i
-A)/c
Tepe Deeri (Mod) ( x )
Snflandrlmam verilerde tepe deeri en sk tekrar eden deerdir. Ham verilerimizde bu
deer 6.50 ve 8.20 deerleridir.
Snflandrlm verilerde ise tepe deeri aadaki gibi hesaplanr.
2 1
1

d d
d
c A x
s
+
+ =
A
s
=En byk skln bulunduu snfn alt snr
- 18 -
d
1
=En byk sklk - bir nceki sklk
d
2
=En byk sklk-bir sonraki sklk
O halde,
A
s
=7.30
d
1
=13-12=1
d
2
=13-5=8
42 . 7
8 1
1
05 . 1 30 . 7 x ~
+
+ =
Ortanca (Medyan)( x' )
Snflandrlmam verilerde ortanca; n ift ise n/2'nci deer, n tek ise (n+1)/2'nci deerdir.
Veri says ift olduundan (50)/2=25'inci deer olan 8.00 ortanca deerimizdir.
Snflandrlm verilerde ise ortanca aadaki gibi hesaplanr.
i
i
m
m
f
f
) n yada ( n
c L x

+
+ = '
1
1
2
1

+
=
ise n tek ,
n
ise ift n ,
n
j
2
1
2
L= DDA kolonunda j'nin bulunduu snfn alt SA
i
deeri
n=50 olduundan j=59/2=25 bulunur.
L=7.295
16 f f
1 4
1 m
m
1 i
1 m
m
= =


=

=
02 . 8
13
16 2 / 50
05 . 1 295 . 7
f
f 2 / n
c L x
i
1 i
1 m
m
~

+ =

+ = '

=
olarak bulunur.
Ortalama, ortanca ve tepe deeri arasndaki bant:
x x x = ' = ise sklk dalm simetrikdir.
- 19 -
x x x < ' < ise sklk dalm negatif yne eilimli ya da sola doru arpktr.
x x x > ' > ise sklk dalm pozitif yne eilimli ya da saa doru arpktr.
Verilerimiz iin x < x' < x olduundan dalmn saa arpk olduu sylenebilir. Hali hazrda
verilerin histogram grafiinden de bu grnmekteydi.
YZDELKLER, EYREK DEERLER (DRDEBLENLER)
- 20 -
Yzdelik (Percentile): Kendinden nce ve sonraki belirli oranlarda deerler olan noktann
deerini ifade etmektedir. rnein; 40. yzdelik kendisinden nce deneklerin %40'n
kendisinden sonra deneklerin % 60'nn olduu deerdir.
eyrek Deer (Quartile): 25. ,50. ve 75. yzdelik deerleri, 1, 2 ve 3. eyrek derlerdir.
Q
1
= 1.eyrek deer (25. yzdelik) (Alt drdeblen)
Q
2
= 2. eyrek deer (50. yzdelik) ayn zamanda ortancadr.
Q
3
= 3. eyrek deer (75. yzdelik) (st drdeblen)
Snflandrlmam verilerde aadaki eitlikler ile 1. ve 3. eyrek deerler bulunur:

=
+
+
=
=
+
ise ift n ,
4
n
j ,
2
X X
ise n tek ,
4
1 n
j , X
Q
1 j j
j
1

=
+
+
=
=
+
ise ift n ,
4
3n
j ,
2
X X
ise n tek ,
4
1) 3(n
j , X
Q
1 j j
j
3
n ya da n+1 drdn kat deilse, eyrek deerler araya katma yolu bulunurlar.
Verilerimiz iin n=50 olduundan drdn kat deildir. j=50/4=12.50=12
1/2
olduundan 12. ile
13. veri arasnda kalmaktadr (% 50 lilik bir fazlayla). Bu durumda;
Q
1
=6.9+0.50x(7.1-6.9)=7.00
3.eyrek deeri iin j=3x50/4=37.5=
2
1
37 olduundan 37 ile 38. veri arasnda kalmaktadr.
Bu durumda;
Q
3
=9.6+0.50x(9.7-9.6)=9.65
Drdeblenler Aral: Ar u deerden ok az etkilenen bir konum lsdr. Ancak
kullanmda tercih edilmeyen bir ldr.
DBA=Q
3
- Q
1
Snflandrlm verilerde ise aadaki forml ile hesaplanmaktadr:
- 21 -
i
i
m
m
a
f
f an %
c L P

+ =
1
1
P
a
=a. yzdelik
L=%an deerini iine alan DDA sklklarnn minimum olanna karlk gelen SA deeri
Ef
m
=%an deerini iine alan DDA skl
f
i
=yzdeliin bulunduu snfn skl
Verilerimiz iin aadaki yzdelikleri bulalm:
a=10 iin
%an=10x50/100=5.00, L=6.245, f
2
=12, Ef
m
=4
34 . 6
12
4 5
1 . 1 245 . 6 P
10
~

+ =
YORUM-1: 50 firmann %10u AR-GE iin en fazla 6.34 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-2: 50 firmann %90 AR-GE iin en az 6.34 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-3: Firmalarn %10u AR-GE iin tahminen en fazla 6.34 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-4: Firmalarn %90 AR-GE iin tahminen en az 6.34 bin YTL yatrm yapmaktadr.
a=25 iin
%an=25x50/100=12.50 L=6.245 f
2
=12 Ef
m
=4
02 . 7
12
4 5 . 12
1 . 1 245 . 6 P
25
~

+ =
YORUM-1: 50 firmann %25i AR-GE iin en fazla 7.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-2: 50 firmann %75i AR-GE iin en az 7.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-3: Firmalarn %25i AR-GE iin tahminen en fazla 7.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-4: Firmalarn %75i AR-GE iin tahminen en az 7.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
a=50 iin
%an=50x50/100=25 L=7.295 f
3
=13 Ef
m
=16
02 . 8
13
16 25
05 . 1 7.295 P
50
~

+ =
YORUM-1: 50 firmann %50si AR-GE iin en fazla 8.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-2: 50 firmann %50si AR-GE iin en az 8.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-3: Firmalarn %50si AR-GE iin tahminen en fazla 8.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-4: Firmalarn %50si AR-GE iin tahminen en az 8.02 bin YTL yatrm yapmaktadr.
a=75 iin
- 22 -
%an=75x50/100=37.50 L=9.395 f
5
=7 Ef
m
=34
92 . 9
7
34 5 . 37
05 . 1 395 . 9 P
75
~

+ =
YORUM-1: 50 firmann %75i AR-GE iin en fazla 9.92 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-2: 50 firmann %25i AR-GE iin en az%9.92 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-3: Firmalarn %75i AR-GE iin tahminen en fazla 9.92 bin YTL yatrm yapmaktadr.
YORUM-4: Firmalarn %25i AR-GE iin tahminen en az 9.92 bin YTL yatrm yapmaktadr.
AIRLIKLI, GEOMETRK VE HARMONK ORTALAMA
AIRLIKLI ORTALAMA
Snflandrlmam baz veri kmelerinde verilerin nem dereceleri farkl olabilir. Bu farklarn
etkisi de arlk biiminde hesaplamaya katlarak Arlkl Ortalama elde edilir. Arlkl
ortalama aadaki eitlik ile hesaplanmaktadr. X
i
deerini alan f
i
tane denek olmak zere,

= =
=
k
1 i
i
k
1 i
i i
f X f AO
Sklk tablosundan elde edilen ortalama da bir tr arlkl ortalamadr. Benzer bir rnek:
RNEK: Bir rencinin bir dnem boyunca ald derslere ilikin ders kredisi ve not
deerleri aada verilmektedir.
Ders Ad Kredisi Notu
Matematik I 4 B1
Okuma Becerileri 2 A2
Kimya I 4 B2
Fizik I 4 C2
Trk Dili I 2 B1
Buna gre bu rencinin dnem arlkl ortalamas;
AO=(4x3+2x3.5+4x2.5+4x1.5+2x3)/18=2.277 olarak bulunur.
RNEK: Bir i yerinde alan 20 iinin gnlk creti 2500 YTL, 33 iinin 3000 YTl, 40
iinin 3200 YTL ve 10 iinin de 4000 YTLdir. Bu i yerinde ortalama creti hesaplaynz.
AO=(20x2500+33x3000+40x3200+10x4000)/100=3080 YTL olarak bulunur.
GEOMETRK ORTALAMA
- 23 -
Geometrik ortalama lmler arasnda deime oran ok olduunda hesaplanan bir
ortalamadr. Genellikle nfus byme hz, gelime hz ya da endeks gibi hesaplamalarda
kullanlr. Geometrik ortalama u deerlerden aritmetik ortalama kadar etkilenmez.
Herhangi bir denek deeri 0 ya da negatif olduunda geometrik ortalama hesaplanamaz.
Snflandrlmam verilerde geometrik ortalama
n / 1
n 2 1
n
n 2 1
) X ... X X ( X ... X X GO = =
forml ile hesaplanmaktadr.
Snflandrlm verilerde ise
n / 1 f f f
n
f f f
) S ... S S ( S ... S S GO
n
n
2
2
1
1
n
n
2
2
1
1
= = ile elde edilmektedir.
RNEK: Bir blgenin nfusu 1980 ylnda 4254670 kii, 1982 ylnda ise 4575470 kii ise
1982 ylndaki nfusu tahmin ediniz.
4 . 4412153 4575470 . 4254670 GO = =
Geometrik Ortalama ile Bileik Faiz Forml Arasndaki liki
Geometrik ortalamann hesapland eitlikten yaralanlarak bileik fazi formlne
ulalabilir. Bunu aadaki rnekle gsterelim.
RNEK: Bir maln toptan sat fiyat 1.yldan 2.yla %40, 2.yldan 3.yla ise % 50 orannda
artmtr. ncelenen 2 yl iindeki ortalama art ne kadardr?
1.yl sat fiyat: 1 birim ise
2.yl sat fiyat: 1.4 birim,
3.yl sat fiyat: 2.1 birim olur.
45 . 1 50 . 1 x 40 . 1 GO ~ =
Gzlenen 2 yl iinde maln toplam sat fiyatndaki ortalama art yaklak % 45dir.
Geometrik ortalama formlnden yararlanarak bileik faiz formlne ulalabilir.
- 24 -
45 . 1 50 . 1 x 40 . 1 ~
2
) 45 . 0 1 ( 50 . 1 x 40 . 1 + ~
2
) 45 . 0 1 ( 10 . 2 + ~
Bileik faiz forml,
P
t
=P
0
(1+r)
t
P
0
: Temel deer
P
t
: t zaman sonraki deer
r: Art oran
t: zaman
Buradan rneimiz iin P
0
= 1.00, P
t
= 2.10, r = 0.45, t = 2 olur.
Harmonik Ortalama
Genellikle ortalama hz, ortalama fiyat v.b. hesaplamalarda kullanlmaktadr: Aadaki
forml ile hesaplanr.
)
X
...
X
(
n
O . H
n
1 1 1
1
1
+ +
=
RNEK: Bir ehirler aras otobs gittii mesafesinin ilk te birinde 300km/s, ikinci te
birinde 450 km/s ve son te birinde 360 km/s hz yapmtr. Buna gre aracn ortalama
hz ne olmutur.
360
360
1
450
1
300
1
3
1
1
=
+ +
=
) (
O . H km/s
DEM (YAYILIM) LLER
- 25 -
Konum lleri veri kmesinin ya da dalmnn merkezi hakknda bilgi varmektedir. Yalnzca
bu llere baklarak verinin dalm hakknda tam bir bilgi sahibi olmak mmkn deildir.
Veriler ne derecede dalmakta ya da yaylm gstermektedirler?; ortalamadan uzaklklar ne
kadardr? Gibi sorulara cevap vermek iin deiim lleri hesaplanmaldr.
RNEK: NEWBOLD ( s.16). 2 firmann 7 ustabasnn yllk kazanlar aada veilmitir.
A FRMASI: 34500 30700 32900 36000 34100 33800 32500
B FRMASI: 34900 27500 31600 39700 35200 33800 31700
ki firmaya ilikin ortalama ve ortanca deerleri hesaplandnda eit bulunmaktadr.
Ortalama= 33500 ve Ortanca=33800.
Konum llerine baktmzda 2 firma arasnda bir farkllk grnmyor. Gerekte verilerin
yaylmna dikkat ettiimizde, A firmasnda alanlarn birbirlerine daha yakn kazan elde
ettiklerini, buna karn B firmasndakilerin ise kazanlarn birbirlerinden daha uzak olduunu
grmekteyiz. B firmasna alanlarn kazanlar daha fazla farkllk gstermektedir. Az
saydaki bu verilere bakarak bu sonuca varabiliyoruz. Ancak veri saysnn fazla olduu
durumda, bakarak bir sonua ulamamz imkanszlaacaktr.
DEM GENL (ARALIK): Bir veri kmesindeki en byk deer ile en kk deer
arasndaki farktr. Deiim genilii R (RANGE) harfi ile gsterilir.
R= X
maks.
- X
min.
EYREK SAPMA: Ortalam yerine ortanca kullanldnda ya da ar u deerler
bulunduunda deiim genilii yerine EYREK SAPMA (Q) kullanlr.
3 . 1
2
02 . 7 62 . 9
2
Q Q
Q
1 3
=

=
Dalmdaki tm deerler kullanlmad iin bilgi kayb olabilir.
ORTALAMA MUTLAK SAPMA: Verilerin ortalamadan farklarnn (sapmalarnn) mutlak
deerlerinin ortalamasdr.
n
| x X |
MS
n
1 i
i
=

=
forml ile hesaplanr.
VARYANS ve STANDART SAPMA
- 26 -
Bir veri dalmndaki deiimin nemli bir ls varyanstr. Varyansn karekk alnarak
standart sapma elde edilir.
Snflandrlmam verilerde varyans ve standart sapma formlleri ve verilerimiz iin
sonular:
84 . 3
49
2168 . 192
1 n
) x x (
S
n
1 i
2
i
2
~ =

=

=
Kitle iin:
N
) X (
N
1 i
2
i
2

=

= o
S=1.96
S= Standart Sapma S
2
=Varyans
rneklem iin neden (n-1)e blnyor ?
20 koltuk bulunan bir salona renciler srasyla girsinler. lk rencinin 20 koltuktan birini seme serbestlii var.
kinci rencinin kalan 19 koltuktan birini seme serbestlii var. Bu ekilde devam edilirse, 19. rencinin kalan 2
koltuktan birini seme serbestlii var. Ancak 20. rencinin koltuk seme serbestlii kalmamtr. Demek ki 19
rencinin seme serbestlii varken 1 rencinin yoktur.
Snflandrlm verilerde ise aadaki formller yardmyla hesaplanr.
|
|
|
|
.
|

\
|

=

= =
1 n
n / ) m f ( m f
S
k
1 i
2
k
1 i
i i
2
i i
2
94 . 3
1 50
50 /
2
) 65 . 425 ( 739 . 3816 2
S ~

= S=1.98
RNEK: NEWBOLD ustaba rnei.
A Firmas iin 2414286
2
= o , o=1554
B Firmas iin 12368571
2
= o , o=3517
DEM, ARPIKLIK VE BASIKLIK KATSAYISI
Deiim Katsays
Standart sapma ortalamann yzdesi olarak tanmlandnda "Deiim Katsays" olarak
adlandrlr. zellikle farkl l birimleri kullanan iki dalmn deiimlerinin
karlatrlmasnda kullanlr. Aadaki eitlik ile hesaplanmaktadr.
100
X
S
V = 23 100
49 . 8
98 . 1
V = =
- 27 -
arpklk ve Basklk
Dalmn ortalamaya gre biimine ilikin baz bilgileri arpklk ve basklk katsaylar ile
renebiliriz.
arpklk katsays aada verilen eitlik ile elde edilebilir.
3
n
1 i
3
i
S
n / ) x X (
K

=

=
K=0 ise dalm simetriktir.
K<0 ise dalm sola doru arpk ya da - yne eilimlidir.
K>0 ise dalm saa doru arpk ya da + yne eilimlidir.
Basklk Katsays ise aadaki eitlik ile hesaplanabilir:
3
4
1
4

=

=
S
n / ) x X (
B
n
i
i
B=0 ise dalmn ykseklii standart normal dalma uygundur.
B<0 ise dalm standart normalden basktr.
B>0 ise dalm standart dalmdan sivridir.
Verilerimizden elde edilen arpklk ve basklk katsays deerleri:
80 . 0
S
n / ) x X (
K
3
n
1 i
3
i
~

=

=
13 . 0 3 13 . 3 3
S
n / ) x X (
B
4
n
1 i
4
i
~ ~

=

=
Verilerimiz saa arpk ve standart dalmdan daha sivri bir dalma sahiptir.
- 28 -
UYGULAMA-1
Aada 45 ailenin yllk gelirleri (1000 YTL) verilmektedir. Bu verilerden yararlanlarak sklk
izelgesi, birikimli sklk izelgesi, konum lleri, deiim lleri elde edilmektedir.
12.4 13.7 27.5 19.4 12.5 28.3 36.3 29.7 19.7
19.6 32.6 9.9 21.6 41.2 36.4 19.8 23.4 9.6
41.7 30.4 11.4 7.5 38.7 20 38.2 11.3 25.6
17.3 26.8 22.1 20.7 24.3 9.9 23.2 35.8 14.2
21.9 23.8 16.4 24.7 21.5 22.2 29.8 29.3 21.4
Verileri kkten bye doru sralayalm.
7.5 9.6 9.9 9.9 11.3 11.4 12.4 12.5 13.7
14.2 16.4 17.3 19.4 19.6 19.7 19.8 20 20.7
21.4 21.5 21.6 21.9 22.1 22.2 23.2 23.4 23.8
24.3 24.7 25.6 26.8 27.5 28.3 29.3 29.7 29.8
30.4 32.6 35.8 36.3 36.4 38.2 38.7 41.2 41.7
En Kk (Min.)= 7.5
En Byk (Max.)= 41.7
Dalm Genilii (Range)= Max. - Min. = 41.7 - 7.5 = 34.2
k (snf says) = 7 alnrsa
c (snf aral) = (34.2+0.1) / 7= 34.3/ 7 = 4.9 olarak bulunur.
Sklk izelgesini dzenleyelim:
Alt Snr(A.S) st Snr(.S.) Snf Deeri (m
i
) Sklk (f
i
) Greli Sklk (p
i
) bi .

7.5 12.3 9.9 6 0.133 -3
12.4 17.2 14.8 5 0.111 -2
17.3 22.1 19.7 12 0.267 -1
22.2 27 24.6 8 0.178 0
27.1 31.9 29.5 6 0.133 1
32 36.8 34.4 4 0.089 2
36.9 41.7 39.3 4 0.089 3
m
i
(snf deeri)= (AS
i
+ S
i
) / 2
p
i
(greli sklk)= f
i
/ n
- 29 -
Birikimli sklk izelgesini dzenleyelim:
A.S. .S. f
i
m
i
SA
i
D. D.A.f
i
D.D..f
i
D. D.A.p
i
D. D..p
i
7.45 0 45 0.000 1.000
7.5 12.3 6 9.9
12.35 6 39 0.133 0.867
12.4 17.2 5 14.8
17.25 11 34 0.244 0.756
17.3 22.1 12 19.7
22.15 23 22 0.489 0.511
22.2 27 8 24.6
27.05 31 14 0.689 0.311
27.1 31.9 5 29.5
31.95 37 8 0.822 0.178
32.0 36.8 4 34.4
36.85 41 4 0.911 0.089
36.9 41.7 4 39.3
41.75 45 0 1 0
HSTOGRAM GRAFK
Si
39.300 34.400 29.500 24.600 19.700 14.000 9.900
f
i
14
12
10
8
6
4
2
Yllk geliri 25 Bin YTLden fazla olan aile saysn bulmak isteyelim. Bunu interpolasyon yardmyla
yapabiliriz.
SA
i
D.D..f
i
22.15 22
25 x
27.05 14
22 14
22
15 22 05 27
15 22 25

x
. .
.
eitlii ile x aadaki gibi bulunur.

8
22
9 4
85 2

=
x
.
.
17 ~ x bulunur.
- 30 -
imdi yllk geliri 15 Bin YTLden az olan aile saysn bulalm.
SA
i
D.D.A.f
i
12.35 6
15 x
17.25 11
6
6 11
35 12 15
35 12 25 17

x .
. .
eitlii ile x aadaki gibi bulunur.

6
5
65 2
9 4

=
x .
.
9 ~ x bulunur.
ORTALAMA, TEPE DEER (MOD) VE ORTANCA (MEDYAN)
Ortalama ( x )
n
s f
x
k
i
i i
=
=
1
= (9.9x6+14.8x5+...+19.7x12)/45 = 1038.4/45 = 23.075
Tepe Deeri ( x )
2 1
1

d d
d
c A x
s
+
+ =
A
s
=17.3 En byk skln bulunduu snfn alt snr
d
1
=12-5=7 En byk sklk - bir nceki sklk
d
2
=12-8=4 En byk sklk-bir sonraki sklk
42 20 12 3 3 17
4 7
7
9 4 3 17 . . . . . x = + =
+
+ =
Ortanca ( x' )
i
i
m
m
f
f
) n yada ( n
c L x

+
+ = '
1
1
2
1

+
=
ise n tek ,
2
1
ise ift n ,
2
n
n
j
L= DDA kolonunda j'nin bulunduu snfn alt SA
i
deeri
n=45 olduundan j=46/2=23 bulunur.
L=17.25
11
1 4
1
1
1
= =


=

= m
m
i
m
m
f f
95 21
12
11 2 46
9 4 25 17
2
1
1
.
/
. .
f
f / n
c L x
i
i
m
m
=

+ =

+ = '

=
olarak bulunur.
Ortalama, ortanca ve tepe deeri arasndaki bant
23.175 > 21.95 > 20.42 olduundan dalm saa doru arpktr.
- 31 -
YZDELKLER, EYREK DEERLER
i
i
m
m
a
f
f an %
c L P

+ =
1
1
P
a
=a. yzdelik
L=%an deerini iine alan DDA sklklarnn minimum olanna karlk gelen SA deeri
Ef
m
=%an deerini iine alan DDA skl
f
i
=yzdeliin bulunduu snfn skl
a=25 iin
%an=25x45/100=11.25
L=17.25
f
3
=12
Ef
m
=11 35 17
12
11 25 11
9 4 25 17
25
.
.
. . P =

+ =
a=50 iin
%an=50x45/100=22.5
L=17.25
f
3
=12
Ef
m
=11 95 21
12
11 5 22
9 4 25 17
50
.
.
. . P =

+ =
a=75 iin
%an=75x45/100=33.75
L=27.05
f
5
=6
Ef
m
=31 29 29
6
31 75 33
9 4 05 27
75
.
.
. . P =

+ =
VARYANS, STANDART SAPMA
|
|
|
|
.
|

\
|

=

= =
1
1
2
1
2
2
n
n / ) s f ( s f
S
k
i
k
i
i i i i
201 76
1 45
45 4 1038 52 27314
2
2
.
/ . . (
S =
|
|
.
|

\
|

=
S=8.73
- 32 -
ALITIRMALAR
1) Bir benzin istasyonu rasgele setii 30 mterisinin ald benzin miktarlarn litre olarak aadaki
gibi kaydetmitir. Sklk ve birikimli sklk izelgelerini 7 snf iin dzenleyiniz. Ortalama, ortanca,
tepe deeri ve varyansn izelgelerden yararlanarak hesaplaynz. (Cula, s.76)
2 2 3 4 6 7 7 8 8 9
10 10 10 11 11 11 11 12 12 12
13 13 14 16 18 20 25 25 28 28
2) ktisat blmnde okuyan 40 rencinin bir aylk giderleri aada verilmitir. Sklk ve birikimli
sklk izelgelerini 6 snf iin dzenleyiniz.
3) Aada 10 irketin tahvil fonlarnn be yldaki getiri yzdeleri verilmitir. Getiri yzdelerinin
rneklem ortalamasn, varyansn ve standart sapmasn bulunuz.
99.7 77.5 86.3 85.6 69.5 96.6 83.1 75.1 90.4 82.1
4) Aada 9 hisse senedinin belirli bir gndeki sta fiyatlar verilmitir. Sat fiyatlarnn rneklem
ortalamasn, ortancasn, varyansn ve standart sapmasn bulunuz.
7.40 8.80 4.04 7.45 6.00 5.10 9.90 3.34 18.70
5) Bir apartmandaki 10 dairenin kira tutarlar (YTL) aadaki gibidir. Kira tutarlarnn ortalamasn,
ortancasn, tepe deerini ve varyansn hesaplaynz.
300 500 350 400 600 450 550 500 350 500
6) Bir tekstil firmas ylda 3 milyon triko, 500 bin tirt, 400 bin gmlek ve 500 bin orap retmektedir.
Sklk dalmn oluturunuz ve daire dilim grafii iziniz.
100 150 200 200 250 300 300 300 300 300
350 350 350 400 400 400 400 400 400 400
450 500 500 500 500 500 500 500 500 500
500 500 600 600 600 650 750 800 800 850
- 33 -
BLM 2 OLASILIK
2.1. GR
Olaslk, gnlk yaammzda ska kullandmz, yararlandmz bir kavramdr. rnein meteoroloji
uzman sabah haberlerinde o gn %80 olaslkla yamur yaacan, salk uzmanlar sigara ienlerin
imeyenlere oranla kansere yakalanma riskinin daha yksek olacan, snav baarsz gemi bir renci o
dersten geme ansnn ok az olacan syler. Herhangi bir olayn meydana gelme ansn lmeyle
ilgilenen olaslk, istatistiin nemli bir blmn oluturmaktadr. statistiin karsama (ngr) temelini
oluturan olaslk, belirsizlik durumunda salkl kararlar vermeyi salad iin, planlama almalarnda
youn bir biimde kullanlmaktadr. rnein bir firmann gelecek yldaki sat kestirimleri, bir ksm
gerekleecek bir ksm gereklemeyecek bir ok varsayma dayaldr. Bu nedenlerden dolay olaslk
kuram, bizlere belirsizlik altnda ya da mevcut bilgilerin tam ve salkl olmamas gibi durumlarda doru ve
salkl kararlar verebilmede yardmc olacaktr. Bu blmde olasla ilikin temel kavramlar verilecek,
daha sonra olaslk hesaplama kurallar ele alnacaktr.
Olasln Balangc
Arkeologlar tarih ncesi barnaklarda, medeniyetler boyunca deiik toplumlar iin oyun ve ans oyunlarnn
nemli bir elence arac olduunu gsteren kantlar buldular. Yunan, Msr, in ve Hindu hanedanlarnn
byk matematiksel bulular ve insanlarn oyun oynamaya olan eilimleri dikkate alndnda, olaslk
matematiinin dierleri arasnda en erken gelimeye balad tahmin edilebilir. Buna karn, 17. yy da
fransz matematikiler Pierre de Fermat ve Blaise Pascala kadar, olaslk matematiinde dikkate deer bir
gelime olmamtr.
Noktalar Problemi
Rnesans Avrupasnda matematiksel olasln geliimine ilham olan problem budur. Ksaca yle
tanmlanabilir:
ki eit yetenekte oyuncu belli bir para karlnda bir ans oyunu oynarlarken, oyun kesiliyor. Bu
aamadaki oyun skoruna gre para nasl blnmelidir?
Burada eit yetenekli her oyuncunun oyuna eit kazanma ans ile balad anlamna gelir. Aadaki
senaryoyu takip ediniz.
Pascal ve Fermat Pariste bir kafede oturuyorlar ve daha zor senaryolar tartarak geen yorucu saatlerden
sonra, oyunlarn en kolay olan, para atma oyununu oynamaya karar verirler. Eer tura gelirse Fermat, yaz
gelirse Pascal bir puan alacaktr. lk kez on puan alan kazanacaktr. Sonuta ne olursa olsun birinin dierini
yemee gtreceini bilerek, her biri ortaya 50 Frank para koyuyor, bylece ortada 100 Frank bahis oluyor.
Kazanan hepsini alacak. Ama sonra ilgin birey oluyor. Fermat 8 e kar 7 yenerken, bir arkadann hasta
olduuna dair bir mesaj alyor ve Toulousea gitmesi gerekiyor. Mesaj getiren adam, hemen hareket etmek
artyla onlar gtrebileceini sylyor. Tabii ki Pascal durumu anlayla karlyor, ama ortadaki paray
nasl bltrecekler?
Fermat bir mektubunda u teklifi sunuyor:
Deerli Blaise,
100 Frank bltrme problemi hakknda, adil olduunu dnecein bri zm buldum. Benim sadece 2
senin de 3 puana ihtiyacn olduunu dnrsek, 4 atta oyun kesinlikle bitmi olacakt.
Bu drt atta, eer galibiyet iin gereken puan alamazsan, bu benim kazanmam iin gereken iki puan
aldm anlamna gelir. Benzer yolla, eer ben iki puan alamazsam, sen kazanman iin gerekli olan en az
- 34 -
puan alm ve kazanmsn demektir. Bylece, aadaki olas oyun senaryolarnn eksiksiz olduuna
inanyorum. h harfi tura, y harfi de yazy gstermektedir. Benim kazandm senaryolara yldz koydum.
t t t t * t t t y * t t y t * t t y y *
t y t t * t y t y * t y y t * t y y y
y t t t * y t t y * y t y t * y t y y
y y t t * y y t y y y y t y y y y
Bu ktlarn hepsinin eit olaslkl olduunda hem fikir olduumuzu dnyorum. Bu yzden, paray
benim lehime olarak 11:5 orannda datmamz gerektiine inanyorum, yani ben (11/16)*100=68.75 Frank
almalym ve sen de 31.25 Frank almalsn tabii.
Pariste hereyin yolunda olmas temennisiyle,
Arkadan ve meslektan,
Pierre
2.2. RASGELE DENEY, RASGELE SONU
Pekok gzlemden sadece bir tanesinin gerekleme srecine Rasgele (Rassal) Deney (Deneme)
denir. rnein; madeni para ile yaplan yaz-tura at, zar at, retilen bir maln hatal olup-
olmamas, bir hisse senedinin karl olup-olmamas, bir rencinin dersi geme notu,...
Rasgele bir deneyin mmkn her bir sonucuna rasgele sonu denir. Tm mmkn sonularnn
kmesine ise rneklem uzay denir ve S ile gsterilir.
rnein;
RASGELE DENEY 1: Bir madeni parann bir defa at.
RASGELE SONU 1: Yaz ya da Tura
S={Yaz, Tura}
RASGELE DENEY 1: Bir zar at
RASGELE SONU 1: Bir, ki, , Drt, Be ya da Alt
S={1, 2, 3, 4, 5, 6}
RASGELE DENEY 1: retilen bir maln hatal olup-olmamas
RASGELE SONU 1: Hatal ya da hatasz
S={Hatal, Hatasz}
RASGELE DENEY 1: Bir rencinin dnem baars.
RASGELE SONU 1: A1, A2, B1, B2, C, F3, F2, F1
S={Yaz, Tura}
Bir deneyin rneklem uzay Venn ya da aa diyagram izilerek de oluturulabilmektedir. Venn
diyagram, bir deneyin tm olas sonularnn (kare, dikdrtgen ya da daire gibi) bir ekille
gsterilmesidir. Aa diyagramndaysa her bir sonu, aacn bir dalyla ifade edilmektedir. Venn ve
- 35 -
aa diyagramlar olaslk kavramlarnn, grsel ifade yoluyla kolay anlalmasna yardmc
olmaktadr.
S
Yaz
Tura