1

1
______________________________________________________________________

TEMEL KAVRAMLAR VE BRMLER

1.1 MADDENN HALLER

Herhangi bir madde u hal veya durumdan birisi konumundadr: kat, sv ve gaz. Katlar sabit bir aralkta birbirine kat olarak yerletirilmi molekllere sahiptir. Svlar birbiri ile kapal molekllere sahiptirler, bylece onlar sabit bir alanda kalmakszn birbirlerini etkilerler. Bylelikle svlar kuvvet uygulamakszn deforme edilebilir ve iine konulduklar kabn eklini alrlar. Bununla birlikte svlar kolayca sktrlamaz ve bir ok pratik uygulamalar iin sktrlamaz olarak tanmlanrlar. Gazlarn moleklleri geni bir alana yayldndan birbirlerini etkilemeleri ihmal edilebilir. Bylece gazlar kolayca akabilir ve iinde bulunduklar kabn eklini alabilir. Buna ramen gazlar, svlardan farkl olarak sktrlabilirler.

1.2 BR AKIKANIN TANIMI

Bir akkan sv veya gaz olabilir. Sabit durumdaki akkanlarn incelenmesi akkan statii, hareketli akkanlarn incelenmesi akkan dinamii olarak adlandrlr; statik ve dinamik almalarn birleimi akkanlar mekanii olarak bilinir. Akkanlar mekaniinin iki zel alan sklkla yarmaktadr: pnmatik (basnl hava sistemleri) ve hidrolik (basnl sv sistemleri).

1.3 KTLE (m)

Ktle; kat, sv veya gaz haldeki bir maddenin ierdii madde miktardr. Her madde molekllerden olutuundan maddenin ktlesi, her maddenin molekl ktlesi ile molekl saysnn arpmna eittir. Bir kaptaki gazn durumu ekil 1.1de gsterilmitir. ayet biz moleklleri birlikte bulunan paketler olarak hayal edersek gazn ktlesi, kapsad molekl medde miktardr. Gerekte madde imdi bir kat da olabilir, fakat ktlesi ayn olmak zorundadr. Biz maddenin durumunu deitirmekle ktlesini deitiremeyiz. Pratikte, ktle hibir ekilde deitirilemez (nemsiz bir miktar dnda) ki o ktlenin korunumu kanununu gsterir: ktle yaratlamaz veya yok edilemez. Ktle birimi kilogramdr [kg].
dalm molekller birbirleriyle paket halinde molekller

ekil 1.1 Bir maddenin ktlesi

1.4 HACM (V)

Hacim, bir maddenin uzayda kaplad boluktur. Kat veya sv moleklleri yapkan (koheziv) olduundan verilen bir sv veya katnn hacmi bir kaptan bamsz olarak o kaba yerleebilir. Bununla birlikte gaz moleklleri yapkan olmadndan ve bylece iinde bulunduu kabn hacmine eit olur. rnek olarak bir litre kat veya sv 10 litrelik bir tank iine yerletirilirse, ekli deise bile hacmi bir litre olarak sabit kalr. Buna ramen bir litre gaz ayn tanka yerletirilseydi tankn hacmini kaplayacakt ve hacmi 10 litre olacakt. Hacmin birimi metrekptr [m3]. Bir ok durumda bu ok byk bir hacim olduundan litre daha sk olarak kullanlr.

1 = L

1 m3 = 103 m3 1000

1.5 YOUNLUK ( )
Younluk, ktle ve hacim kavramlarn birletiren ok nemli bir kavramdr. Younluk her birim hacim bana den ktle olarak tanmlanr, bylece;

m V

(1.1)

burada (ro) Yunan sembol olup younluk iin kullanlr. Younluun birimi kg/m3tr. Younluk, bir madde molekl paketlerinin birbiriyle ne kadar yakn olduklarnn gstergesidir. Bir gazn younluu, moleklleri daha geni bir alana yayldndan, sv veya katdan daha dktr. rnek olarak saf su =1000 kg/m3 (1 kg/L) iken atmosferik hava =1.2 kg/m3 civarndadr. Katlar ve svlar kesin olarak sktrlamaz olduundan, onlarn younluu bir ok uygulamalarda sabit olarak kabul edilir. Buna ramen, gazlar yksek oranda sktrlabilirler ve onlarn younluu basn ve scaklk deimeleri ok kk olmadka sabit kabul edilemez.

1.6 BAIL YOUNLUK (BY)

Bal younluk (zgl arlk olarak da bilinir) maddenin suya gre bal (greceli) younluudur. Bylece;
RD = (m adde ) m ( adde ) = su) ( 1000

olarak yazlr. Bir svnn bal younluu birden kk ise suda yzer, birden byk ise suda batacaktr. Bal younluk oranlar benzer birimlerden olutuunda birimler sadeleir ve bal younluk birimsiz sade rakam haline gelir.

1.7 ZGL HACM ( )

Gazlarda, younlua kyasla zgl hacim daha kullanldr. zgl hacim ( ) ktle bana den hacimdir.

V 1 = m

(1.2)

zgl hacim birimi [m3/kg] olup younluun tersine eittir. rnek 1.1 Bir silindirik tankn i ap 560 mm ve uzunluu 1200 mmdir. Sv ile doldurulduunda 520 kg olmaktadr. Svnn younluunu ve bal younluunu hesaplaynz. zm:
V = = d2 0 5 02 , 6 h = x1 2 = 0 2 6m3 , , 9 4 4

m 5 0 2 = = 1 6 k / m3 7 0 g V 02 6 , 9 =17 , 6 1 0 0 0

R = D

rnek 1.2 nceki rnekteki tank gaz ile doldurulduunda zgl hacim 0,35 m3/kg olmaktadr. Tanktaki gaz ktlesini hesaplaynz. zm:
= V V 0,296 m= = = 0,846 kg m 0,35

1.8 KUVVET (F)

Kuvvet, bizlerin konuurken itme veya ekme olarak anladmz bir kavramdr. Kuvvet bir cismin hareketinde deiiklie yol aar ve Newton eitlii ile aklanr: F = m.a, burada a cismin m/s2 olarak ivmesidir. Kuvveti kg m/s2 birimi olarak grmekteyiz. Bunu basitletirip Newton [N] olarak adlandrmaktayz.

1.9 AIRLIK (W)

Kuvvetin kullanld nemli bir konu yerekimi etkisiyle ortaya kan ve arlk olarak adlandrlan bir etkidir. Yeryzndeki yerekimi ivmesi 9.81 m/s2 olduundan bir cismin arl Newton eitlii yardmyla ktle ile ivme arplarak bulunur. W = m.g Burada g=9.81 [m/s2] dir.

rnek 1.3 Bir fuel-oil tanknn taban 500 mm x 2000 mmdir. Tanktaki fuel-oilin derinlii 1200 mm ve fueloilin bal younluu 0.97dir. Fuel-oilin tank tabanna uygulad kuvveti hesaplaynz. zm:
V (fu l e m(fu l e W(fu l e
il ) o il ) o il ) o

=0 5x2x ,2 = ,2m3 , 1 1 = ,2x0 9 x 0 0 = 1 4 k 1 , 7 10 16 g = 1 4 x9 8 = 1 4 x 0 3 N 16 , 1 1 , 2 1

Bylelikle fuel-oilin tank tabanna yapt kuvvet 11,42 kN olarak bulunur.

1.10 BASIN (p)

ok nemli akkan zelliklerinden birisi basntr. Basn birim alana den kuvvet olarak tanmlanr.

p=

F A

(1.3)

Biz basnc kuvvet younluu olarak bilinen Paskal (Pa) (N/m2) birimi ile lmekteyiz. 1 Pa basn, 1 m2 yzeyi etkileyen 1 N kuvvetin sonucudur. Paskal kk birim olduundan kPa (10 3 Pa) veya MPa (106 Pa) daha sklkla kullanlr. rnek 1.4 rnek 1.3te verilen fuel-oilin tank tabanna uygulad basnc hesaplaynz. zm:
p= F 1 ,4 x1 3 1 2 0 = =1 ,4 x1 3 P =1 ,4 [k a ] 1 2 0 a 1 2 P A 0 5x2 ,

Gsterge Basnc ve Mutlak Basn Yerkreyi evreleyen atmosfer basnc 101,325 kPadr. Gsterge ve manometre gibi basn lme cihazlar atmosferik basncn stnde veya altnda olmadka sfra kalibre edildiinden atmosfer basncn gstermezler. Bu okuma (atmosferik basncn stnde veya altnda) gsterge basnc olarak adlandrlr. ayet gsterge basnc atmosfer basncnn stnde ise pozitif, altnda ise negatif olur. ayet basn gstergesi uzayda kalibre edilseydi sonra yeryzne indirilseydi o mutlak basnc gsterecektir ve mutlak basn daima mutlak sfrn zerinde pozitif olacaktr. Akkanlar mekaniinde mutlak basn nadiren kullanlr. Bylece bu kitapta basn daima gsterge basncn gsterecektir ve basn ieren p sembol btn formller gsterge basncna sahiptir. Mutlak basn hesaplanmak istenirse, gsterge basncna atmosfer basncn (101,325 kPa) eklemek gerekir. rnek 1.5

Bir basn kalibratr ekil 1.2.de gsterildii gibi 30 cm piston apna sahiptir. Piston ve tablann birleik ktlesi 0,5 kgdr. Tablann zerine 1,5 kg yerletirildiinde doru gsterge basncn belirleyiniz.

ekil 1.2 zm:

p= (15+0 5 x9 8 , , ) , 1 F = A 00 2 , 3 x 4

= 2 ,8k a 7 P

1.11 BR SIVININ BUHAR BASINCI

Bir svnn yzeyinde, baz molekller gaz haline gelir ve svnn zerine kar. Bu buharlama olarak bilinir ve derecesi aadaki faktrlere baldr: 1. Sv molekllerinin enerjisi onlardaki scakla bal olarak dnm balar. Yksek scaklklar buharlama seviyesini arttrr.

2. Svnn zellii. Cva gibi baz svlar oda scaklnda olduka yava buharlarlar. Su
cvadan daha hzl buharlar. Fakat ak azl bir ieden suyun oda scaklnda tamamen buharlamas gnlerce srer. Eter, alkol, soutucu akkan gibi dier svlar ayet ak bir tank iinde bulunuyorsa gayet hzl buharlar ve tank terk eder. Bu svlar uucu svlar olarak bilinir.

3. Sv zerindeki basn. Dk basnlar buharlama hzn arttrr. ayet basn yeterli olarak
azaltlrsa verilen bir scaklkta kaynama noktasna gelir. Bu basn doymu buhar basnc olarak bilinir. Daha uucu bileikler verilen bir scaklktan daha yksek doyma basncna sahiptirler. rnek olarak 200C civann buhar doyma basnc 0,173 kPa, su 2,34 kPa ve amonyak 857 kPadr.

Kovuklama (Kavitasyon)

Bir sisteme sv ak olduunda, eitli noktalarda dk basnlar ortaya kar. ayet basn dmesi, doyma noktasnn altnda ise, yerel buharlama oluur ve sv buhar halinde kaynar. Bu kabarcklar yksek basnl blgeye tandnda ker ve svya dnr. Buhar paketlerinin patlama=kelme oluumu kovuklama (kavitasyon) olarak bilinir ve bir sv sistemi iin hi istenmeyen bir durumdur. nk; 1. Oluumun hz ve buhar paketlerinin bozulmas fiziksel tahribe neden olabilen ok dalgalarna yol aar.

2. Buhar kabarcklar akan sv iinde blok oluturur ve svnn akn tamamen engelleyebilir.
Bu buhar blou olarak bilinir.

BLMLE LGL SORULAR

1.1 Bir sv ap 200 mm ve uzunluu 1500 mm olan silindirik tank iine yarm dolduruluyor. Svnn arl 223 N ise svnn younluunu ve bal younluunu belirleyiniz. 965 kg/m3 ; 0,965 1.2 ap 400 mm ve uzunluu 1600 mm olan silindirik tp iindeki gazn zgl hacmi 0,6 m3/kgdr. Tanktaki gazn ktlesini bulunuz. ayet daha sonra 0,5 kg ayn gazdan tpe ilave edilirse zgl hacim ve younluk nasl olur? 0,335 kg ; 0,241 m3/kg ; 4,15 kg/m3 1.3 2,5 m derinlikteki deniz suyunun bal younluu 1,03tr. Burada ap 400 mm olan yatay yuvarlak levha bulunmaktadr. Levhaya gelen kuvveti ve deniz suyunun ona uygulad basnc hesaplaynz. 3,17 kN ; 25,3 kPa 1.4 ap 50 mm ve uzunluu 300 mm olan bir elik piston alt ucu kapal olan dikey bir piston iine yerletirilmitir. Piston serbest brakldndan havaya uygulad basnc hesaplaynz. Srtnmeleri ve hava kaaklarn ihmal edin ve eliin bal younluu 7,8 olarak aln. 23 kPa 1.5 nceki problemdeki piston-silindir dzeneindeki havay tahliye edin. Silindiri tam tersine evirin. Silindirdeki havann gsterge ve mutlak basncn hesaplaynz. -23 kPa (vakum) ; 78,3 kPa (mutlak) 1.6 Taban boyutlar 1,2mx3,5m olan elik tankn arl 4 kNdr. Tank RD = 0,8 olan kerosen ile 2,5 m yksekliinde doldurulmaktadr. Tank zerlerine eit yk gelen drt destek ile tanmaktadr. a) Her destee gelen kuvveti

b) Tank tabanna gelen basnc hesaplaynz. (a) 21,6 kN ; (b) 19,6 kPa

1.7 nceki problemdeki tanktan 2100 litre kerosen ekilmesi durumunda;

a) u anda tanktaki kerosenin derinlii

b) Her destee gelen kuvveti c) Tank tabanna gelen basnc

hesaplaynz. (a) 2m ; (b) 17,5 kN ; (c) 15,7 kPa

1.8 ekil 1.3teki hidrolik dzenek iin; a) Akkan basncn

b) Dikey kuvveti hesaplaynz. (a) 637 kPa ; (b) 5 kN

ekil 1.3

1.9 rnek 1.5te verilen basn kalibratrnn yk ksmna 2,5 kg yerletirilmektedir. Okunan basn 38 kPa. Okunan deerdeki hata yzdesini hesaplaynz. %8,73 ; ok dk