www.kuyruksuz.

com
LK MECLS Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr. Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Nisan 1999 LK MECLS Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu CUMHURYET GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR. NSZ Kuvay Milliye Ruhu: 70 yl nce, 23 Nisan 1920'de Ankara'da toplanan ilk Byk Millet Meclisi, ''Kuvay Milliye Ruhu''nu temsil eden bir meclisti. Ne demekti ''Kuvay Milliye ruhu?'' Ulusal glerin btn millete benimsenme ve zmsenmesinden oluan bir ruh, ulusal bir kkreyi demekti bu. Yunanllar 15 Mays 1919'da zmir'e km, Anadolu'nun ilerine doru ilerliyordu. Millet her yerde tedirgindi. Yer yer ''Mdafaa-i Vatan'', ''Mdafaa-i Hukuku Milliye'', ''Vilayat arkye Mdafaa-i Hukuk'', ''Reddi lhak'' gibi trl adlar altnda dernekler kurulmutu. Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919'da Samsun'a ktnda, direni odaklar byle dank ve gszd. Mustafa Kemal'in parolas ''Kuvay Milliyeyi mil, iradeyi milliyeyi hkim klmak'' idi. Bu parola Amasya bulumasndan Erzurum Kongresi'ne, oradan Svas Kongresi'ne ulat. Svas Kongresi'nde, yurttaki btn mdafaa-i hukuk dernekleri ''Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'' ad altnda birletirildi; ''Kuvay Milliyeyi mil, iradei milliyeyi hkim klmak'' (Ulusal gleri harekete geirmek, ulusal istenci egemen klmak) slogan Amasya'dan Erzurum'a, Erzurum'dan Svas'a, oradan da Ankara'ya ulaarak ilk Byk Millet Meclisi'nin de parolas oldu. lk Meclis'in, Kuvay Milliye ruhunu temsil ettiini sylemekliim bundandr. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin birinci devresi 23 Nisan 1920'de balayp eylemli olarak 21 Mays 1923 tarihine kadar srd; ama hukuksal olarak kinci Meclis'in ie balama tarihi olan 11 Austos 1923'e dein grevi bitmedi. Bu devreye ''lk Meclis'' denir. Buradaki ''devre'' szc ''seim dnemi'' demektir. Osmanlcada buna ''devre-i intihabiye'' denirdi. Biz, grevi yldan biraz fazla sren bu Meclis'e Birinci Meclis ya da yukarda belirtildii gibi lk Meclis diyoruz. Ulusal Kurtulu Sava'n Mustafa Kemal Paa'nn nderliinde bu Meclis srdrm ve kazanmtr; nemi bu ynden ok byktr. Seimlerin yenilenmesiyle oluan kinci Meclis, 11 Austos 1923'te greve balayp eylemli olarak 26 Haziran 1927 tarihine kadar srer. Hukuksal olarak ise grevi, yeni seimler sonunda gelen nc Meclis'in ie balama tarihi olan 1 Kasm 1927'ye dein devam eder. nc Meclis'in grev sresi ise 1 Kasm 1927'den balayp 1 Kasm 1931'de biter. Ben, Meclis'in ilk ald gn olan 23 Nisan 1920'den 1 Ocak 1929 tarihine kadar her Meclis'te trl grevlerde bulundum. Bunlar Cumhuriyet tarihinin en ilgin ve nemli meclisleridir: Birinci Meclis, az nce vurguladm gibi ''Milli Mcadele Meclisi'', kinci ve nc Meclisler ise ''Siyasal ve toplumsal devrim meclisleri''dir. Bu nedenle hem Milli Mcadele'nin bandan sonuna dein btn evrelerini hem de devrimlerin trl aamalarn onlarn iinde yaadm. unu hemen not etmeliyim ki, lk Meclis'te greve baladmda, o zaman ''Sultani Mektebi'' denilen Ankara Lisesi'nin 11. snfna yeni gemitim. Okulun tatili bitince, lise renimimi tamamlamak iin 5 Ekim 1920'de liseye geri dndm. 11 ve 12. snf bitirip lise diplomam aldktan sonra, yani tam iki yl geince, Ekim 1922'de Ankara'ya dnp ilk Meclis'te yeniden memurlua baladm. Meclis'ten uzak kaldm bu iki yl, birbirini izleyen rastlantlar zinciriyle, ounca kendi istencim dnda, beni Milli Mcadele Anadolusu'nun trl yrelerine srkledi. Bu srkleniin balangcnda ok zlmtm, ama Ulusal Kurtulu Sava'nn etki ve yansmalarn yurdumuzun trl yrelerinde izlemek ve gzlemlemek frsat verdii iin bu olgunun yetkinlememde byk pay oldu. ki yl iinde Anadolu'nun trl yrelerini, dahas, dman siperlerine ok yakn olan sava cephesini, dman igali altndaki stanbul'u grdm, gzlemlerimi not ettim.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
lk Meclis'in hem balang hem de son ylnda, onun iinde grevli olarak yaam olmak, gen yata beni daha da ok olgunlatrd. Bu Meclis, belki de dnya tarihinde benzeri olmayan bambaka bir ulusal kurulutur. Ulusal Kurtulu Sava'nn, btn Trk ulusunu kapsayc olarak 19 Mays 1919'da Atatrk'n Samsun'a k ile baladn ve 9 Eyll 1922'de zmir'in kurtarlmas ile sona erdiini kabul edersek, ben bu iki tarih arasndaki buuk yllk sre iinde Milli Mcadele'ye ilikin en nemli olaylarn kimi zaman tam odak noktasnda, kimi zaman ky ve kesinde, herhalde, gerek yer gerek dnce ynnden, her an iinde bulundum. Bu buuk yllk zaman parasndaki yaantlarm benim yaammda normal olarak akp geen ''yl'' ya da ''ay''larla llen bir yaam sreci deil, kimi zaman saat, hatta dakikalarla bile llemeyen coku, korku, gerilim veya mutluluklarla dolu bir yaantlar zinciridir. imdi aradan yetmi yl bir sre getikten sonra bu zincirin kimi halkalarn bir kitapta derli toplu anlatmay yararl grdm. unu hemen belirtmeliyim ki, Milli Mcadele'ye sava boylarnda eylemli bir katkm olmad, olamazd; yam elverili deildi. Bu nedenle, yazdklarm bir baarnn yks deil, ok nemli bir tarih dneminde Ankara, Anadolu ve stanbul'daki gzlem ve izlenimlerimin, zellikle lk Meclis'in yksdr. Bunlar anlatrken, o dnemin koullar dolaysyla, vaktinden nce olgunlap lkemizin trl sorunlar zerinde kendine gre bir gr as edinmi liseli bir gencin yetmi yl nceki gzlemlerini, ruh tazeliini ve arln bozmadan, olabildiince doru ve tpks tpksna kda aktarmaya altm. urasn nemle belirtmeliyim ki bu kitap bir yandan ilk Meclis'i btn ynleriyle tantmak isteyen ''bilgi verme'', te yandan da ''anlarm aklama'' amacn gdyor. Bilginin kayna, TBMM'nin ak ve gizli Zabt Cerideleri (Tutanak Dergileri), Atatrk'n Byk Sylev'idir (Nutuk). Anlarn kayna ise kk gncelerim, o dnemdeki fotoraflarm, kiisel gzlem ve izlenimlerimdir. Ksacas kitap, bilgi ve anlardan oluan karma bir nitelik tamaktadr. Bu, doaldr. Hem lk Meclis'te hem de Anadolu'nun trl nemli merkezlerinde ve stanbul'da toplam buuk yl bulunmu bir insann o dnemi olabildiince eksiksiz anlatabilmesi, ancak szn ettiim iki kayna kullanmakla mmkn olabilirdi. Ben bunu yaptm. kinci ve nc Meclisler de ok nemlidir. Ancak bu kitabn konusu deildir; bunlar belki ayr bir kitapta ele alnabilir. stanbul-Gztepe, 23 Nisan 1990 Hfz Veldet Velidedeolu LK MECLS'N KURULUU VE TRL YNLER I. STANBUL MEBUSAN MECLS'NN KAPATILMASI VE ULUSAL ANT (MSAKI MLL) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi (ynetim kurulu) Svas'tan Ankara'ya tanp bu kente alma merkezi olarak yerletikten bir sre sonra stanbul Hkmeti, Osmanl Mebusan Meclisi'ni (Osmanl Parlamentosu'nu) toplamak iin genel seim yaplmasna karar verdi. Anadolu'nun dman igali altnda bulunmayan blgelerinde Osmanl ''intihab- mebusan kanunu''na (milletvekilleri seim yasas) gre iki dereceli seim yaplarak seilen mebuslar stanbul'a gitmeye baladlar. Bu seimlerde ounlukla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin destekledii adaylar kazanmt. Cemiyetin bakan Mustafa Kemal Paa, stanbul'da toplanacak olan Mebusan Meclisi'ni gvencede grmyor, Meclis'in Anadolu ilerinde gvenli bir yerde toplanmasn istiyordu. Ne yazk ki, onun bu ngrsne nem verilmedi; Mebusan Meclisi stanbul'da topland. 16 Mart 1920'de ngilizlerle sava ortaklar Fransz ve talyanlar stanbul'u eylemli olarak askeri igal altna alnca yelerinin byk ounluu Anadolu'daki Milli Mcadele'yi destekleyen Mebusan Meclisi kapatld. Mustafa Kemal'in yakn arkadalarndan bir blm, Rauf (Orbay) Bey bata olmak zere, Milli Mcadele yanls birok ye ve yurtsever kii ngilizler tarafndan Malta Adas'na srgn edilip gzaltna alnd. Bir blm mebuslar da ok g koullar altnda Anadolu'ya kaarak Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi'ne katld. lk Meclis'i ve Ulusal Kurtulu Sava srasnda Anadolu ve stanbul'un durumunu anlatmaya gemeden nce, stanbul Mebusan Meclisi'nden sz etmemin nedeni, bu Meclis'in vermi olduu

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
en nemli karar, yani Misak Milli (Ulusal Ant) adyla anlan nl bildirgeyi vurgulamak iindir. Osmanl Mebuslar Meclisi'nce 17 ubat 1920 tarihinde kabul edilen ''Misak Milli''nin, gnmzn Trkesine evirdiim tam metni yledir: ULUSAL ANT Osmanl Mebuslar Meclisi yeleri, devlet ve ulus bamszlnn; ancak hakl ve srekli bir bara kavumak iin gze alnabilecek dnlerin en son snrn ieren aadaki ilkelere eksiksiz uyulmak kouluyla salanabilecei ve bu ilkeler dnda bir Osmanl devlet ve toplumunun kalmllna olanak bulunmad inancna varmlardr: Madde: 1 - Osmanl lkesinin, yalnz Arap ounluunca oturulan ve 30 Ekim 1918 gnl Atekes Antlamas'nn yapld srada dman ordularnn igali altnda kalan blmlerinin yazgs, halkn zgrce aklayaca olaylara gre belirlenmelidir. Ad geen atekes snrlar iinde ise din, rk ve soyca birlik ve karlkl, sayg, zveri duygularyla dolu olan sosyal ve toplumsal haklar ile blge koullarna hepten saygl bulunan Osmanl-slam ounluunun oturduu topraklarn tm, eylemli ya da varsayml hibir nedenle blnmez bir btndr. Madde: 2 - zgrle kavuur kavumaz halkn oylaryla anavatana katlm olan Kars, Ardahan ve Batum iin yeniden zgrce oylamaya bavurulmasn kabul ederiz. Madde: 3 - Bat Trakya'nn, Trkiye barna dein askda braklan tzesel (hukuksal) durumu da ora halknn tam bir zgrlk iinde aklayaca oylara gre saptanmaldr. Madde: 4 - slam Halifelii'nin yeri, sultanln merkezi ve Osmanl devletinin bakenti stanbul'un ve Marmara Denizi'nin gvenlii, her trl tehlikeden korunmu olmaldr. Bu ilke sakl olmak kouluyla, Akdeniz ve Karadeniz Boazlar'nn ticarete ve dnya ulamna ak olmas konusunda, bizimle birlikte btn teki devletlerin oybirliiyle verecekleri karar geerlidir. Madde: 5 - tilaf devletleri ile onlarn savataki hasmlar ve kimi ortaklar arasnda antlamalarla saptanan ilkeler uyarnca, aznlklarn haklar, komu lkelerdeki Mslman halkn da zde haklardan yararlanmalar (koul ve) inancyla tarafmzdan desteklenip gvence altna alnacaktr. Madde: 6 - Ulusal ve tutumsal (ekonomik) gelimemize olanak salamak ve ilerin ada bir ynetim dzeniyle yrtlmesinde baarya ulaabilmek iin her devlet gibi bizim de gelime koullarn salamakta bamsz ve tam zgr olmamz, yaam ve varlmzn temelidir. Bu nedenle siyasal, yargsal, parasal gelimemize engel olacak snrlamalara (kapitlasyonlara) karyz. Saptanacak (d) borlarmzn denme koullar bu ilkelere aykr olmayacaktr. Yeni Trkiye Cumhuriyeti Ulusal Ant'ta belirlenmi olan snrlar iinde kurulmutur. Bu Ant'n nemi, Ulusal Kurtulu Sava'nn amac bakmndan byktr. Ancak urasn nemle not etmek gerekir ki Osmanl Mebusan Meclisi '' Misak Milli''yi, doal olarak Osmanl devletinin ayakta kalp yaayaca varsaymyla kabul etmi bulunuyordu. Trkiye'de 3.5 yl sonra cumhuriyetin ilan edilecei, Misak Milli'yi kabul eden Osmanl Mebusan Meclisi yelerinden hi kimsenin aklndan gemiyordu ve geemezdi de. Nitekim ileri blmlerde grlecei gibi lk Trkiye Byk Millet Meclisi de kendisine hedef olarak ''cumhuriyetin kurulmasn'' deil, ''Makam- Hilafet ve Saltanat'n tahlisini" ve yurdun dmandan kurtarlmasn saptamt. Byk Utku'dan (zaferden) ve zmir'in kurtarlmasndan sonra olaylar yldrm hzyla deiecek, geliecek, sonunda cumuhriyete varlacaktr. II. LK MECLS'N TOPLANTIYA ARILMASI stanbul Mebusan Meclisi'nin kapatlmas haberi Ankara'ya ular ulamaz Mustafa Kemal Paa ''salahiyeti fevkaladeyi haiz bir meclisin'' (olaanst yetkili bir meclisin) Ankara'da toplanmasna karar verdi (*) ve bu kararn 19 Mart 1920'de aadaki telgrafta grlen sivil ve askeri makamlara bildirdi. llere, Bamsz Sancaklara ve Kolordu Komutanlarna Devlet bakentine de tilaf devletlerince resmi olarak el konulmas, yasama, yarg ve yrtme erklerinden oluan ulusal devlet gcn krm ve Mebuslar Meclisi, bu durum karsnda grev

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
yapamayacan hkmete resmi olarak bildirip dalmtr. u duruma gre devlet bakentinin korunmasn, ulusun bamszln ve devletin kurtarlmasn salayacak nlemleri dnp uygulamak zere ulusa olaanst yetki verilecek bir meclisin Ankara'da toplantya arlmas ve dalm olan mebuslardan Ankara'ya gelebileceklerin de bu meclise katlmalar zorunlu grlmtr. Bunun iin aada bildirilen ynerge uyarnca, seimlerin yaplmasn yurtseverliinizden ve anlayllnzdan beklerim: 1- Ankara'da, olaanst yetkili bir meclis, ulusun ilerini yrtmek ve denetlemek zere toplanacaktr. 2- Bu meclise ye olarak seilecek kiiler, mebuslara ilikin yasal koullara uyacaklardr. 3- Seimde sancaklar seim blgesi olacaktr. 4- Her sancaktan be ye seilecektir. 5- Her sancakta, ilelerden gelecek ikinci semenlerle sancak idare ve belediye meclisleriyle Mdafaa-i Hukuk ynetim kurullarndan; illerde, il merkez kurullarndan ve il ynetim kurulu ile il merkezlerindeki belediye meclisinden ve il merkeziyle merkez ilesi ve merkeze bal ilelerin ikinci semenlerinden oluacak bir kurulca belli gnde ve oturumda seim yaplacaktr. 6- Meclis yeliine, her parti, dernek ve topluluka aday gsterilebilecei gibi her kiinin de bu kutsal savaa eylemli olarak katlmas iin bamsz adayln istedii yerden koymaya hakk vardr. 7- Seimlere her yerin en yksek sivil yneticisi bakanlk edecek ve seimin doru ve yolunda yaplmasndan sorumlu olacaktr. 8- Seim gizli oyla ve salt ounlukla yaplacak; oylar, kurulun kendi iinden seecei iki kii, kurul nnde sayacaklardr. 9- Seim sonunda, btn kurul yelerinin imza edecekleri ya da kendi mhrleriyle mhrleyecekleri tane tutanak dzenlenecek; bir tanesi yerinde alkonularak teki iki taneden biri seilen kiiye verilecek, teki de Meclis'e gnderilecektir. 10- Meclis yeliine seilenlerin alacaklar denek, daha sonra Meclis'e kararlatrlacaktr. Ancak, geli yolluklar, seimi yapan kurullarn zorunlu giderleri olarak uygun grecekleri tutarlar zerinden her yerin hkmetince salanacaktr. 11- Seimler, en ge on be gn iinde Ankara'da ounlukla toplanmay salamak zere belirtilerek yeler yola karlacak ve sonu, yelerin adlaryla birlikte hemen bildirilecektir. 12- Bu telin var saati bildirilecektir. kma: Kolordu komutanlklarna, illere, bamsz sancaklara bildirilmitir. Temsilciler Kurulu adna Mustafa Kemal 22 Nisan 1920 gn de Anadolu'daki sivil ve askersel makamlara bir telgrafla u buyruu verdi: ''Tanr'nn yardmyla Nisan'n 23. Cuma gn Byk Millet Meclisi alarak almaya balayacandan o gnden sonra btn sivil ve askeri makamlarn ve btn ulusun emir alaca en yksek kat bu Meclis olacaktr. Bilgilerinize sunulur'' (*) Bylece Byk Millet Meclisi'nin toplanmas iin btn ilemler tamamlanm oldu. III. LK MECLS'N AILII, BRNC OTURUM Gnlerden 23 Nisan 1920 Cuma. Tatl ve lk bir bahar gn. ngilizler ve mttefiklerince igal edilmi olan stanbul'un son Mebuslar Meclisi'nden kap gelebilen mebuslarla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Reisi Mustafa Kemal Paa'nn genelgesi ve ars zerine il meclislerince yerinde seilmi olan milletvekilleri Ankara'ya ulatlar. O gn Meclis alacak. Cuma namaz Hacbayram Camii'nde klnd. Kurbanlar kesildikten sonra lk Trkiye Byk Millet Meclisi ald. Meclis vaktiyle ttihat ve Terakki Kulb olarak yaplm olup Birinci Dnya Sava'ndan yenik ktmz iin Ankara'ya kadar sokulan birka Fransz subayna bir sre konut olmu, sonradan, yani ikinci Meclis binas yaplnca uzun sre Halk Partisi'nin merkez binas olarak kullanlm bir yap. Bugn nklap Tarihi Mzesi olarak ayn dorultuda grevini srdryor.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
O zaman bu binann birok blm henz tamamlanmam olduu iin ivedi olarak onarlp tamamlanm. Toplant salonu kk, mobilya adna Ankara Valilii brolarndan, uradan buradan derlenmi krk dkk baz eya var. Milletvekilleri Ankara retmen Okulu'ndan ve Ankara Sultanisi'nden (lisesinden) getirilmi renci sralarnda oturuyorlar. Bunlarn klklar, giysileri, yalar, dnsel dzeyleri ve grgleri baka baka ve ok deiik; beyaz sarkl, ak sakall, cppeli, eli tespihli hocalarla prl prl niformal gen subaylar; yazma veya al sarkl airet beyleri, klahl aalar ve kavuklu elebilerle Avrupa'daki yksekrenimlerini bitirip yeni dnm, Bat kltryle yetimi, nokta bykl, ''Kuvay Milliye'' kalpakl genler yan yana oturuyorlar. lk gn saylar yirmiyi gemeyen Meclis memurlar da uradan buradan gelmi, daha dorusu getirilmi. Ankara ilinin brolarndan arlan memurlarn Abdlhamit ve Merutiyet dnemlerini yaam olanlarndan ou, stanbul'daki Sultan hkmetine ve Saray'a kar bakaldrma niteliinde grdkleri byle bir kurumun iine, memur kimliiyle de olsa karmay ihtiyatl bulmam olacaklar ki Meclis memurluunu kabul etmemiler. Okullar erken tatil edildiinden Ankara Lisesi (o zamanki ad ile Mektebi Sultanisi) ve Darlmuallimin (retmen Okulu) retmenleri Meclis'te memurluk grevine arlnca koa koa gelmiler. Lisenin yksek snf rencilerinden elyazs dzgn olan kimileri de mbeyyiz (yani resmi yazlarn msvettelerini temize eken ktip) olarak alnmlar. Mdr, retmeni, rencisi, il salk mdr; defterdarlk kalemi brosu efi, gen dinamik Birinci Dnya Sava'nda uzun yllar grev yapm bir kurmay subay olan baktipleriyle birlikte Meclis Yaz Kurulu (hey'eti tahririyesi) ad altnda birleerek uyumlu ve ideal bir alma kurulu oluturmular. lk Trkiye Byk Millet Meclisi'nin her yannda uyum var. Geri milletvekillerinin klk kyafetleri deiik ve renk renk, renimlerine ve yetime ortamlarna gre dnce yntemleri deiik, ama gnlleri ve amalar bir. Geri Meclis binas kk ve eyas gsterisiz, ama dava byk. Bu Trk ulusunun lm-kalm sava davas. Tarihte bamszln hi yitirmemi olan Trk ulusu ya dman yurdundan kovacak ve zgr yaayacak ya da son erine kadar lecek. Parola bu. Geri silah, cephane ve dzenli ordu yok, ama Mustafa Kemal Paa'nn nderliinde Trk halknn birlemi elik istenci var. Geri para yok, ama halkn cmertlii ve gnl zenginlii sonsuz. Geri dman bir deil, pek ok; zayf deil, ok gl; ama Trk'n kkreyii ve bamsz azmi daha gl. Meclis'te herkes yerini almt. En yal ye Sinop Milletvekili erif Bey, Meclis'i o gn, yani 23 Nisan 1920 Cuma gn saat 14.00'te ksa bir konuma ile at. Kk toplant salonunun iki yanndaki dar dinleyici localar ve bunlara kan merdivenler hi yer kalmamacasna dolu. Ben, toplant salonunun, bizim kalem odasna yakn olan kapsnn hemen yanndaki merdivenin alt basamanda, locann oturduu direin yannda ayakta duruyorum. Bakanlk krssnn nnde bulunan konumac krssnn hemen nnde, daha alak bir srada tutanak ktipleri ve tutanak grubu efi, yzleri milletvekillerine ve arkalar krsye dnk olarak yerlerini aldlar. Bu tablo ve salondaki bekleyi dakikalar, ok canl bir resim, bir sinema filmi gibi, en kk ayrntlarna kadar bugn de gzlerimin nndedir. Lisenin onuncu snfndan on birinci snfa henz gemi, on alt yan bile tam doldurmam bir gencin o tarihsel andaki yrek arpntlarn da hl duyarm. En yal ye erif Bey vakarl ve yana gre ok dik bir yryle ar ar bakanlk krssne kp a sylevini okudu. Balsz koulsuz (kaytsz artsz) Trk bamszlnn Ulusal Kurtulu Sava'ndaki ilk ve deimez belgesi olan bu sylevi, gnmzn diline evirip aaya alyorum: ''Saygdeer dinleyiciler: stanbul'un, geici kaydyla yabanc gler tarafndan igal olunduu, btn temelleriyle halifelik makamnn ve hkmet merkezinin bamszlnn yok edildii hepinizce bilinmektedir. Bu duruma ba emek, ulusumuzun bize sunulan yabanc tutsakln kabul etmesi demektir. Ancak tam bamszlk (istiklali tam) ile yaamak iin kesinlikle kararl olan ve ezelden beri zgr ve bana buyruk yaam bulunan ulusumuz tutsaklk durumunu son derece sertlik ve kesinlikle reddetmi ve hemen vekillerini toplamaya balayp yksek meclisinizi oluturmutur. Bu yce Meclis'in en

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
yal yesi kimliiyle ve Tanr'nn yardmyla ulusumuzun i ve d tam bamszlk (istiklali tam) iinde yazgsnn sorumluluunu dorudan doruya yklenip kendisini ynetmeye baladn btn cihana duyurarak Byk Millet Meclisi'ni ayorum. Kutsal olarak bal olduumuz btn Mslmanlarn Halifesi ve Osmanllarn Padiah Altnc Sultan Mehmet Hazretleri'nin yabanc boyunduruundan kurtarlmasnda ve saltanatn srekli merkezi olan stanbulumuz ile igal altnda ve trl kym ve ikence iinde nesnel ve tinsel (maddi ve manevi) bakmdan insafszca yok edilmekte olan zulm grm btn illerimizin kurtarlmasnda bizi baarl klmasn yce Tanr'dan dilerim.'' Bu konuma Trk ulusunun kendi egemenliini artk tmyle kendi eline aldnn ilk aklamas ve mjdecisidir. Geri konumann sonuna ''Btn Mslmanln Halifesi ve Osmanllarn Padiah'nn dmann elinden kurtarlmas sz eklenmise de bu ek Padiah Vahdettin'in ta ve tahtn korumak kaygsyla, Trk ulusunun stiklal Sava'n hibir zaman ho grmeyen, dahas, ngilizlerle anlaan hain bir padiah olduunu henz bilmeyenleri, Ulusal Kurtulu Sava'na kar harekete geirmemek iin alnm psikolojik bir nlemden baka bir ey deildi. Nitekim Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, Byk Millet Meclisi'nin 24 Nisan 1920 Cumartesi gn yaplan ikinci toplantsnda, Mondros Mtarekesi'nden o gne kadarki siyasal olaylar ve o gnk siyasal ve hukuksal durumu Meclis'e bildiren uzun tarihsel aklamalar arasnda sz hilafet ve saltanata da getirerek harfi harfine yle demiti: ''Hilafet ve saltanat makamnn tahlisine muavaffakiyet hasl olduktan sonra padiahmz ve Halife-i Mslmin Efendimiz bir nevi cebr- ikrahtan zde (bask ve tehditten kurtulmu), tamamyla hr ve mstakil olarak kendisini milletin aguu sadakatinde (sadk barnda) grd gn Meclisi linizin tanzim edecei esasat kanuniye dairesinde vaz' muhterem ve mbeccelini ahzeder (alr).'' Bu szlerin zerindeki ssl ve yaldzl tabaka karlrsa anlam yle olur: ''Padiah Meclis'in ve dolaysyla milletin emrine baldr, onun verecei karara uymakla ykmldr.'' Meclis'in ilk gnk toplantsnda gerek stanbul'dan gelen mebuslar gerek Anadolu'dan ve Rumeli'den yeni seilmi olan milletvekillerinin seim tutanaklarn incelemek zere iki komisyon seilmi, baka bir ilem yaplmamtr. Ulusal Egemenliin Hukuksal Olarak Gereklemesi: Meclis'in alm olduu 23 Nisan Cuma gn geici bakan Sinop Milletvekili erif Bey'in konumasyla Byk Millet Meclisi, ulusun yazgsna eylemli olarak elkoymu bulunuyordu. Ancak bunu hukuksal temellere oturtmak gerekliydi. Bu noktay belirtmeden ne yukarda szn ettiimiz ''Tetkik-i mezabit encmeni'' denilen ''tutanaklar inceleme komisyonu'' ad altnda kurulmu olan iki kuruldan ksaca sz etmek isterim. Bu komisyonlar, bir torbadan ekilen filerdeki adlarn yksek sesle okunmas ve tutanaa geirilmesi yoluyla oluyordu. Bakan erif Bey'e, Mustafa Kemal Paa'nn nerisi zerine, divan ktibi kimliiyle Bursa Milletvekili Muhittin Baha (Pars) ve Ktahya Milletvekili Cevdet Bey yardm ediyorlard. Ad ekme ii ve filerin ayrm bitince, seilen komisyon yeleri Meclis'e bildirildi. Birinci komisyonda, bugn de adlar bilinen kiilerden Edirne Milletvekili Albay smet Bey (nn), Konya Milletvekili Refik Bey (Koraltan), Konya Milletvekili ve Mevlevi elebisi Abdlhalim elebi Efendi; ikinci komisyonda ise Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, kinci Merutiyet'te hrriyet kahraman olarak anlan Niyazi ve Enver paalarn arkadalarndan Eskiehir Milletvekili Eyp Sabri, Kayseri Milletvekili Sabit ve Krehir Milletvekili Hakk Behi Beyler vard. Bu komisyonlardan birincisinde Albay smet Bey'in, ikincisinde ise Mustafa Kemal Paa'nn adlarnn torbadan km olmasna o zaman armtm. Bugn bu durumun herhalde bir rastlant sonucu olmadn, Mustafa Kemal Paa'nn daha ilk gnden Meclis'e tehlikeli szmalar nlemek iin komisyonlarda kendisinin ve gvendii kiilerin bulunmasn salayc nlem almasndan ileri geldiini kabul ediyorum. Komisyonlarn kurulmas ii bittikten sonra geici bakan erif Bey ertesi sabah saat 10.00'da toplanlmak zere o gnk oturuma son verdi. Liderlik nitelii, iktidar ve halk: lk Byk Millet Meclisi'nde lider-iktidar-halk ilikisi tarihsel ve sosyal bakmdan, tarih uzmanlarnca ayrntl olarak incelenmeye deer nemli bir konudur. Biz burada bu konuya, rnekler vererek deinmekle yetineceiz. stanbul'u alp Osmanl mparatorluu'na merkez yapan Fatih Sultan Mehmet'in u sz tarih kitaplarna gemi: ''Padiah bir babadan domu olmaklm bir rastlantdr, ama Padiah (yani ikdidar sahibi) olmaklm rastlant deildir.'' Bu sz bize devlet bakan olmada Tanrsal gerekircilik anlaynn, ''iktidar sahibi'' olmada ise kiiliin ve kiisel toparlayclk ve buyurma gcnn somut rneini veriyor.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Yalnz eski alarda gl bir padiah ya da kral olmann deil, gnmz demokrasilerinde de gl bir lider olmann koulu bu kiisel buyurma etkinlii, derleyip toparlama ve yrtme gcdr. Yetitikleri ortam, bilgi, grg, tadklar zihniyet bakmndan birbirinden bsbtn baka, ayr ayr nitelikte olan milletvekillerinden olumu Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi'ni, vatan kurtarma ve tam istiklal kazanma amacna ynelterek hi atlak vermeden yrten giz ve kerameti, Mustafa Kemal Paa'daki liderlik gcnde aramak gerekir. Ancak Mustafa Kemal Paa, liderlik otoritesini Byk Millet Meclisi toplantlarnda hibir zaman dokundurma yoluyla da olsa kullanmam, tersine her zaman ''Ben bu milletin bir memuruyum'' diyerek halkn ve Meclis'in emrinde olduunu sylemitir. IV. KNC OTURUM VE MUSTAFA KEMAL PAA'NIN NL NERGES 24 Nisan 1920 Cumartesi gn sabah saat10.00'da yeniden toplanan Meclis, milletvekillerinin seim tutanaklarn inceleyen komisyon raporlarn kabul etti. Daha sonra sz alan Mustafa Kemal Paa, leden nce ve sonra, birisi gizli olarak yaplan (*), be oturumda, 1918 Mondros Silah Brakmas'ndan (mtarekesinden) balayarak Byk Millet Meclisi'nin almasna dein geen zaman aralndaki olaylara ilikin olarak yer yer ok alklanan uzun ve ayrntl aklamalarda bulundu. Krsden inince, o zamana kadarki eylemleri dolaysyla kendisine teekkr edildiinde harfi harfine yle konumutur: ''Benim iin dnyada en byk mkfat, milletin en ufak bir takdir ve iltifatdr. Meclisi linizi tekil eden zy kiram btn milletin mmessili olmak itibaryla, tevecchatn umum milletin tevecchat gibi telakki ederim. Binaenaleyh, bu dakikada hissettiim saadetin azametini tarif edemem. Yalnz hayatmda en zevkli bir an yaadm arzetmekle kesbi mbahat eylerim. Teekkratm ikmal iin unu ilave etmeliyim ki ben dier milletdalarmdan fazla bu vatana ve bu millete medyun olduum vazifeden daha fazla bir ey yapm deilim. Eer mtezahir bir muhassala varsa bunu yine milletin bana mteveccih olan enzar itimadna medyunum ve millet esas olduktan sonra her ferdinin azami muhassalasndan istifade edilmek pek tabiidir.''(*) Bu szleri o tarihte Meclis'in kk bir memuru olarak ben de dinledim ve (iddetli) alklara tank oldum. Bilindii gibi Atatrk, yeni Trke akmn ve Trkenin arlatrlmas ilkesini balatncaya dein, Byk Nutku'nda bile ok koyu Osmanlca konumutur, zelliini bozmamak iin o zaman sylediklerini, azndan kt ve tutanaa gerildii biimde buraya aktardm. Ufak bir aba ile bunu herkes anlayabilir. Bu szlerin yalnz son cmlesini bugnk dile evirmek isterim: ''Ulusal temel olarak alnca, onun bireylerinin her birindeki potansiyelden en geni lde yararlanmak pek doaldr.'' Bundan sonra Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi (Tanrver) de Meclis yelerini coturan bir konuma yapt. O gn hemen yasama almalarna ve hkmet kurulmas iinin grlmesine baland. Mustafa Kemal Paa Meclis genel kuruluna anayasal nitelikli ve ayrntl bir nerge sundu. Bu nergenin en nemli blmleri gnmzn diliyle yledir: Bugnk g durumda vatan kmek ve yok olmak tehlikesinden kurtarmak iin gerekli tedbirleri almak, pek doaldr ki yksek kurulumuza der. (...) Yksek Meclisiniz denetleyici ve inceleyici bir parlamento deildir. Bylece, yalnz yasama ve kanun koyma ile grevli olarak sorumlu bir kattan ulusun alnyazsyla ilgili ileri gzetim altnda bulunduracak deil, bununla eylemli olarak uraacaktr. Nitekim olaanst durumlarda btn uluslar bu ilkeleri bir yana brakarak ya yasama grevine ara verip yrtme kurullarna stn yetkiler tanrlar ya da btn ulusun genel oyuna bavurarak kararlar alrlar. Biz halkn oybirliine her organdan ok yetki tanyan slamlk ilkelerini gz nnde tutup yksek Meclisinizi ulusun btn ilerine dorudan doruya el koymu olarak tanmak yanlsyz. Bu temel ilke kabul edildikten sonra, yksek Meclisinizin genel kurulu btn ilerin ayrntlarna dein dorudan doruya inceleme ve grme yapma olanan bulamayacandan, saygdeer kurulunuzdan ayrlacak ve kendilerine vekillik verilecek yelerin, bugnk hkmet kurulularna uygun olarak, gereken i blm ilkesine gre grevlendirilmesi ve her birinin ayr ayr ve hepsinin ortaklaa genel kurul karsnda sorumlu olmas, amacn salanmas iin yeterlidir. Bu durumda yksek Meclisinize bakanlk edece zat yksek Meclisinizi

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
temsil edeceinden, ilerle grevlendirilen yelerden oluacak kurula da onun bakanlk etmesi ve yksek Meclisiniz adna imza koymaya ve kararlar onaylamaya yetkili olmas ve yrtmeye ilikin konularda, teki yeler gibi, genel kurul karsnda her ynden sorumlu bulunmas zorunludur. Byle bir yrtme kurulu, yksek Meclis'in uygun grmesi sonucunda, vekil olarak grevlendirilecek ve genel kurula kar sorumlu bulunacak saygdeer yelerden oluacak ve hatta ''vekil'' adn alacaktr. Geri bakan olacak zat ar bir sorumluluk altnda bulunacaktr. nk yrtme kurulu ve vekiller ile saygdeer Meclisiniz arasnda btn sorumluluk ilk nce ona decek ve bu sorumluluk hem yksek Meclisinizdeki hem vekiller kurulundaki bakanlk makamnn her ikisini birden kapsayacaktr. (...) Anadolu'da, geici nitelikte bile olsa, bir devlet bakan tanmak veya bir padiah vekillii ortaya karmak hibir zaman caiz deildir. u halde bakansz bir hkmet meydana getirmek zorunluu iindeyiz. Oysa bir tek noktada denge kurmayan devlet glerinin almasn uyumlu biimde srdrmek de olanakszdr. te yandan herhangi bir makama devletin ve ulusun glerini birletirme ve dengeleme yetkisi vererek o makam sorumsuz tanmak felaket getirir. Halifenin bile sorumluluunu ilke olarak kabul etmi olan slamln byle zm yollarna elverili olamayaca aktr. Bu g ve birbiriyle badatrlmas olanaksz prensipler iinde uzun uzadya inceleme yaparak en sonunda slamln temel ilkelerine bavurup yksek Meclisinizde younlam olan ve btn Mslman halkn birlemi oylaryla uygun grlen ulusal iradeyi, vatann alnyazsyla ilgili ilere eylemli olarak el koymu tanmak ilkesini kabul ediyoruz. (...) Bylece yksek Meclisiniz tad olaanst yetki dolaysyla karsna kacak bir yrtme kurulunu yalnz denetlemek ve ulusun ok nemli (yaamsal) sorunlar zerinde byle bir kurulla atma zorunda bulunmak gibi, gnmzdeki durumun hi de elverili olamayaca dar bir yasama grevi ile deil, ulusun genel ynetimini eylemli olarak yklenmek, lkenin ve Hilafet'in kurtuluunu dorudan doruya salamak ve savunmak grev ve yetkisi ile kurulmutur. Ve artk yksek Meclisinizin stnde bir g yoktur. te lkemizin, imdiye dein geirdii bunalmda, felaketlerde, kimi zaman Avrupa'y taklit etmek, kimi zaman devlet ilerinin ynetimini kiisel grler asndan dzenlemeye almak, kimi zaman anayasay bile kiisel ihtiraslara oyuncak yapmak gibi pek ackl sonularn grd, uzak dnceden yoksun tutumlardan doan genel uyana tercman olduumuz kansyla u g ve bunalml tarih dneminin savalarn bu yoldan yrtmek taraflyz. Doallkla karar saygdeer kurulunuzundur. Yalnz kar karya bulunduumuz yok olma tehlikesine devlet ve ulus ilerinin uzun sredir mercisiz kaldna dikkat gzn ekerek gereksiz teoriler ortasnda srp gidecek tartmalarn en kt ynetimden daha fena etkiler douracan arz etmeyi de bir yurt grevi olarak gerekli gryorum. Yce Tanr baarya ulatrsn, amin!(*) Bu nerge zerine duraksamalar ve eitli konumalar oldu. Konya Milletvekili Refik (Koraltan) Bey bunun bastrlp yelere datlmasn istedi. Buna karlk Krehir Milletvekili Hoca Mfit Efendi, Mustafa Kemal Paa'nn nerisini destekledi. Duraksamalar gren Mustafa Kemal Paa yeniden sz alarak yle konutu: ''Efendiler; btn nesnel ve tinsel (maddi ve manevi) sorumluluu Heyeti Temsiliye adn tayan kurul stlenmi ve 16 Mart 1336 (1920) tarihinden bu dakikaya dein, btn ac gelime ve grnmlere karn grev yapmay olaanst bir dev bilmitir. Bu sorumluluk ok ardr. O kurulu artk bu sorumluluun altnda brakamayz. unu neriyorum ki bu dakikadan balayarak ulusun yazgsnn sorumluluunu stleniniz. Bundan kanmak gereksizdir. Bu grev o denli nemli, iinde bulunduumuz zaman o denli tarihseldir ki, koca sorumluluu iinizden be kiiye yklemekle yetinemeyiz. Btn bu Meclis'in, btn anlamyla sorumlu olmas gerekir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi. Bizi buraya, ulusu be kiinin eline brakalm diye gndermedi.'' Mustafa Kemal Paa'nn bu enerjik ve mantkl konumasna karn kimi milletvekilleri yine direndi. zellikle Svas Milletvekili Hoca Mustafa Tak Efendi yle konutu: ''Yksek bilgileri iindedir ki ivmek pek uygun deildir. in nemi orannda, ileriyi dnerek ivedilie dmemek de gereklidir. vedilie dmeyelim, bu ok nemli bir sorundur. nergenin rnei bildirilsin, herkes kendisi enine boyuna ve derinliine dnsn, incelesin, ayr ayr konuulsun, grlsn; bu acele edilecek bir ey deildir. Paa Hazretleri ve saygdeer Heyeti Temsiliye arkadalar imdiye dek aylarca u ulusun ar ykne katlanmlar; sanrm ki birka gn daha katlanrlar.'' En sonunda Mustafa Kemal Paa'nn nergesi ounlukla kabul edildi ve bylece Trkiye Byk Millet Meclisi ulusun ilerine dorudan doruya el koyarak eylemli olarak ulusal egemenlik kurulmu oldu.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Ayn gn, yani 24 Nisan Cumartesi leden sonra Meclis bakanlk divan seimleri yapld ve Mustafa Kemal Paa Trkiye Byk Milet Meclisi'ne birinci bakan, stanbul Mebusan Meclisi'nden gelen ve o Meclis'in birinci bakan olan Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey de ikinci bakan seildi. Mustafa Kemal Paa Meclis'e birinci bakan seildikten sonra milletvekillerinin ars zerine bakanlk krssne knca, temelini ''ulusal egemenlik'' zerine oturttuu u konumay yapt: ''Sayn efendiler; ulusun yazgsna ilikin ilere eylemli ve tm olarak el koyup Halifelii ve Saltanat iine dt tutsaklktan kurtarmaya ve lkenin btnl ve kurtuluu urunda her trl zveriye byk bir azm ile katlanmaya karar vermi olan yksek Meclisinizin bakanlna seerek hakkmda cmerte gsterilen gvene ve scak yaknla teekkr ve minnetimi sunarm. Yaammn btn evrelerinde olduu gibi son zamanlarn bunalmlar ve felaketleri arasnda da bir dakika gememitir ki her trl huzur ve rahatlm her eit kiisel duygularm ulusun esenlik ve mutluluu iin feda etmekten zevk duymayaym. Gerek askerlik hayatmda gerek politika yaammn btn dnem ve evrelerini kapsayan savalarmda her zaman tuttuum yol ulusun ve vatann gereksindii amalara yrmek olmutur. Bugn saygdeer kurulunuzun oybirliinde aklanm olan ulusal gveni, layk olduumun ok stnde grmekle birlikte, kendim iin bir ama olarak deil, elbirliiyle giritiimiz kutsal savan yneldii amalar elde etmek iin ulusun armaan ettii bir destek sayyorum. Bu ulusal birliin bana ykledii sorumluluk, biliyorum ve hepiniz de biliyorsunuz ki pek ardr. inde yaadmz, benzeri ok az olan dakikalarn ok tehlikeli olmasna ramen bu ar ulusal sorumluluun yk altnda, ancak sayn kurulunuzun yardm, arka olmas ile ve savamzn her zaman hak yolunda olmasna ramen, Yce Tanr'nn yardmndan ve desteinden umutlu olarak alacam. nallah cihan padiah olan Efendimiz Hazretleri'nin salk ve esenlikle ve her trl yabanc boyunduruundan kurtulmu olarak yce tahtlarnda srekli kalmalarn, Tanr'nn ltfundan yakarrm.'' (iddetli alklar) (*) Ertesi gn, yani 25 Nisan Pazar sabah saat 10.00'da Meclis yeniden toplanp akama dein almalarn srdrd. Trkiye'nin her yanndan gelen mutasarrf, kaymakam, belediye bakan, birok kentin ileri gelenleri, kimi askeri birlikler komutanlarnn imzalarn tayan eitli kutlama telgraflar Meclis krssnden genel kurula okundu. V. HALKA BLDR lkenin her yresindeki trl evrelerden gsterilen ilgi ve balla karn Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Anadolu'da btn halk tarafndan henz anlalmam olmas kukusu vard. Oysa bamszlk sava, ancak halkn inanc ve bu davaya can ve yrekten katlmas ile baarlabilirdi. Halk arasnda, eitli yollardan ok olumsuz ve zararl propaganda rzgrlar estiriliyordu. Byle propagandalar etkisiz klmak iin Trkiye Byk Millet Meclisi halka ilk bildirisini yaymlad. Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey tarafndan, o aa gre olduka sade bir Trke ile kaleme alnm olup konuma krssnden kendisince okunan bu bildiri, bugnk Trke ile yledir: Byk Millet Meclisi'nin Memleketine Bildirisi Anadolu'nun her kesinden gelen vekillerinizin kurduu Byk Millet Meclisi, olan biteni dinleyip anladktan sonra ulusa gerei sylemeyi gerekli grd. ngilizler tarafndan satn alnan ve ulusu birbirine drmek amacn gden kimi hainler sizi aldatmak iin trl trl yalanlar sylyorlar. zmir ilinin, Antalya'nn, Adana'nn, Antep'in, Mara ve Urfa yresinin dmanlarca igali zerine silahna sarlan milletda ve dindalarnz yine size yok ettirmek iin Padiah ve Halife'ye isyan szn ortaya atyorlar. Millet Meclisi, Halife ve Padiahmz dman basksndan kurtarmak, Anadolu'nun unun bunun elinde para para kalmasna engel olmak, devlet merkezimizi yine anavatana balamak iin alyor. Biz vekilleriniz ulu Tanr ve yce Peygamberi adna yemin ederiz ki Padiah'a ve Halife'ye isyan sz bir yalandan baka bir ey deildir ve bunun amac vatan savunan gleri, aldatlan Mslamanlarn elleriyle yok etmek ve lkeyi sahipsiz ve savunmasz brakarak elde etmektir. Hint'in, Msr'n bana gelen durumdan kutsal vatanmz kurtarmak iin ngiliz casuslarnn sizi aldatmak zere uydurduklar yalana inanmayn! zmir'ini, Adana'sn, Urfa ve Mara'n ksacas dman salgnna uram blgelerini savunanlar, din ve uluslarnn erefi iin kan dken kardelerinizi arkadan size vurdurmak isteyen alaklar dinlemeyin ve onlar Millet Meclisi'nin karar zerine cezalandracak olanlara yardm edin. Taa ki

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
din son yurdunu kaybetmesin! Taa ki ulusumuz kle olmasn! Biz birlik olduka dmann zerimize gelmeyeceini kamusal olarak (resmen) aklad. Onun candan zledii, aramzda ayrlk kmas ve birbirimize dmemizdir. Tanr'nn laneti dmana yardm eden hainlerin zerine olsun ve kutsal yardm, Halife ve Padiahmz, ulusu ve vatan kurtarmak iin alanlarn zerinden eksik olmasn. (*) Bir gn nce halka byle bir bildiri yaymlanmasn nermi olan Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey, bunu 25 Nisan 1336 (1920) Pazar gnk Meclis'in leden sonraki altnc oturumunda okudu. Bu bildirinin alklarla kabul edildii, tutanaa geirildii ve ayrca bunun baslarak her yana datlaca o oturumda toplanty yneten ikinci bakan Celalettin Arif Bey tarafndan akland. (**) Grld gibi Meclis, bu bildirisi ile Ulusal Kurtulu Sava'n baltalamak ve kertmek, bunun iin de Trk ulusunu iki dman paraya ayrmak isteyen gerek dmanlarn amacn aa vurmak iin yaymlanmt. Bu lkede her ada hainler kt gibi, o lm kalm dneminde de dmanla ibirlii eden hainler vard. Meclis, bu bildirisiyle halk o hainlere kar uyaryor, Kurtulu Sava'n daha ilk aylarnda iten kertmek isteyenlerin bu giriimine kar koymak amacn gdyordu. VI. GEC CRA ENCMEN, LK BAKANLAR KURULU VE HKMET PROGRAMI imdi biraz geriye dnp benim gzmn nnde yeni Trk devletinin nasl doduunu belgelere dayanarak anlataym. Mustafa Kemal'in bir hkmet kurulmas konusundaki nergesi 24 Nisan 1920'de kabul edildi ve 25 Nisan'da Meclis kararyla, Fevzi Paa ile Celalettin Arif, Cmi, Bekir Sami, Hamdullah Suphi beylerden oluan bir icra encmeni (yani geici kabine) kuruldu; Byk Millet Meclisi Bakan'nn, bu geici kabinenin de tabii bakan olduu bildirildi. Bir hafta kadar sren grmelerden sonra 2 Mays 1920 Pazar gn ''Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin, Suret-i ntihabna Dair Kanun'' kabul olundu. Bu yasa, Meclis'in kuruluundan sonra kabul ettii nc yasa idi. (*) 1) lk Bakanlarn Listesi: Bu yasaya gre 3 Mays 1920 Pazartesi gn cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) yelerinin seimine baland. Seim, her bakan iin ayr ayr olmak zere, salt ounlukla yaplyordu. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin bu yolda seimle kurulan ilk kabinesi, her yenin ald oy says srasyla yledir: 1) Miralay smet (nn) (Edirne): Erkn Harbiyei Umumiye Reisi. 2) Dr. Adnan (Advar) (stanbul): Shhat ve timai Muavenet Vekili. 3) Bekir Sami Bey (Amasya): Hariciye Vekili. 4) Fevzi (akmak) (Kozan): Mdafaai Milliye Vekili. 5) Yusuf Kemal (Tengirenk) (Kastamonu): ktisat Vekili. 6) Cmi Bey (Aydn): Dahiliye Vekili. 7) Cellettin Arif Bey (Erzurum): Adliye Vekili. 8) Mustafa Fehmi Efendi (Bursa): er'iye Vekili. 9) smail Fzl Paa (Yozgat): Nafa Vekili. 10) Hakk Behi Bey (Denizli): Maliye Vekili. 11) Dr. Rza Nur Bey (Sinop): Maarif Vekili. Milli hkmetin bu ilk kabinesi on bir bakandan kurulmutu. Ayn zamanda Babakan durumunda olan Meclis Bakan da buna eklenirse, bu say on iki ediyordu. En ok oyu smet Bey (129), en az oyu da Rza Nur Bey (65) almt. Hkmet kurulmu ve bylece yeni ulusal Trk devleti, btn resmi kurulularyla tarihte yerini almt. Ben ise bu tarihsel olayn btn evrelerine tank olduum iin pek mutluydum. Gzmn nnde, ulusal yeni bir devlet domutu. ki yl sonra da Osmanl devletinin resmen sona eriine tank olacaktm. 2. lk Hkmet Program: Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk Bakanlar Kurulu seildikten sonra 9 Mays 1920 gnk toplantnn, Birinci Reis Mustafa Kemal Paa'nn bakanlndaki birinci oturumunda bu ilk hkmetin porgram okundu. Bunun nemli paralarn vermeliyim ki hangi sorunlarn hl bugn bile ''sorun'' olarak kald grlsn.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Bakan Mustafa Kemal Paa: ''cra Vekilleri Kurulu'nun yksek Meclis'e sunulmak zere bir program vardr. Msaade edilirse Rza Nur Beyefendi okuyacaklar'' dedi ve Maarif Vekili Rza Nur Bey -gen kuaklarn anlamas iin dilini sedeletirdiim- u ksa program okudu: TEMEL AMA, bamszl salamak: Ulusun kar karya bulunduu olaanst durumdan dolay kuramsal, kark ve uzun sreli i ve ilemlere yer olmad yksek bilgileri iindedir. Yksek Meclisiniz adna ie balam olan cra Kurulumuzun zerine ald iler vatann kurtarlmas, Hilafet ve Saltanat'n bamszl ve dokunulmazl, ulusumuzun an ve eref dolu bir zafer ve uygarlk tarihine dayanan varln ayakta tutma amacna ynelmitir. Bu nedenle stlendiimiz grevi, bu amacn elde edilmesine dein, ulusun birlik ve dayanmasna gvenerek atldmz bir sava diye kabul ediyoruz. Bu savata en byk silahmz, ulusun bamszlna ilikin doal ve meru hakkn koruma yolundaki isten ve direnmesidir ve bu isten ve direnmenin belirdii yer de yksek Meclisinizdir. DI POLTKADA gttmz ama bugn bakentimizi tutsaklkta ve zorbalkla elinde bulunduran devletleri, daha nce stanbul'da toplanm olan son Mebuslar Meclisi'nin oybirliiyle dzenleyip saptad ant ve ''Milli Misak'' uyarnca bamszlmza saygl klmaktr. Barta varlacak kararlarn kabul, kesin olarak onaylanmas doallkla, yksek kurulunuzun alaca karara baldr. POLTKADA btn almalarmzn ortak amac, ulusun birlik ve dayanmasnn korunmas ve genel gvenliin kurulup yerletirilmesidir. D ve i kkrtmalarla meydana getirilen haynlk olaylarnn etkili biimde ortadan kaldrlp yok edilmesiyle gvenliin her yerde tezelden salanmasn en byk bir vatan grevi saymaktayz. Yrtme ilerinin her ynden gvenilir, dayanl (azimli) ve gl ellerde bulunmasn istediimizden, yksek Meclisinizin bunu emretmek ve salamlatrmak zere dzenleyecei kurallar, doaldr ki kararllk ve kesinlikle uygulanacaktr. MLL SAVUNMA: Gerek d gerek i politikamzn gerektirdii askeri nlemlerin salam bir yoldan yrtlmesi iin ''Kuvay Milliye'' dzenli ordu kurulularna katlarak resmi bir ekle konmak zere, gerekli nlemlerin alnmasna giriilmitir. MAL POLTKADA dahi amacmz, ulusal savamzda lkenin iktisadi durumunu, halkn gnen (refah) ve mutluluuna uygun, dmanlarmzn kt niyet ve saldrlarna kar dayankl klmaktr. Dostluunu eylemli olarak kantlayacak devletlerin ekonomik karlarn, lkemizin temel yarar ile badatrarak, kabulden yanayz. BAYINDIRLIK LERNDEK giriimimize gelince: lkenin iktisat bakmndan ok gerekli olup da imdiye dein yapmna balanmam olan ana ulam yollarnn, bilinen bunalm yznden, bu yl yapmnn srdrlememesi zorunluluu vardr. Ancak mevcut olan yollarda halkmzn ilemesine engel olan harap yol paralar ile kprlerin onarmna ve bu yollarda yapm bitmemi olan nemli blmlerin yapmnn bitirilmesine balanaca gibi Ankara-Svas demiryolunun yapm ''Yahi Han'' durana kadar tamamlanp iletilmesiyle ilgili nlemler alnmtr. SALIK, SOSYAL YARDIM konusunda bugnk parasal durumumuzun elverdii lde ve olabildiince tutumlulukla, salk ve sosyal yardmn gerekletirilmesine allacaktr. Halkn ve lkede bulunan salk kurumlarnn ila ve salkla ilgili gereler konusunda gle uramamalar iin imdiden bu gibi gerelerin lkeye ithal edilmesine allyor. Elimizde bulunan ilalar ve hekimlie zg eczay savurganlk yapmadan kullanrsak bu bunalml dnemi kolaylkla atlatabileceimizi sanyoruz. Salgn hastalklarn bu yl lkede, nceki sava yllarna oranla pek az olduunu kranla belirtmekle birlikte, bugn sosyal hastalklar ad altnda anlan malarya ve frenginin zararnn snrlanmas iin devlet ynetiminin teki kollaryla birlikte nlem alnacan sylemek isteriz. MLL ETM (MAARF) ilerindeki amacmz, ocuklarmza verilecek eitimi her anlamyla dinsel ve ulusal bir duruma koymak ve onlar, yaam savanda baarl klacak, dayanaklarn kendi kendilerinde bulunduracak giriim gc ve kendine gven gibi karakterler verecek, onlarda retici bir dnce ve bilin uyandracak yksek bir dzeye ulatrmak; resmi retimi, btn okullarmz, en bilimsel, en ada olan bu ilkeler ile salk kurallar uyarnca yeniden dzenleyip programlarn dzeltmek, ulusun zyapsna, corafya ve iklim koullarmza, tarihsel ve sosyal geleneklerimize uygun bilimsel ders kitaplar meydana getirmek, halk ynlarndan szckleri toplayarak dilimizin byk szln yapmak, bizde ulusal ruhu besleyecek tarih, yazn (edebiyat) ve sosyal bilimlere ilikin kitaplar yetkililere yazdrmak, ulusal eski eserlerimizi kte geirmek ve korumak, Bat'nn ve Dou'nun bilim ve teknik alanndaki kitaplarn dilimize evirtmek, ksacas, bir ulusun yaam ve varlnn korunmas iin en nemli etken olan milli eitim ilerinde dikkat ve zel bir aba ile almaktr. Bugn ise ilk iimiz mevcut okullar iyi ynetmektir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ADALET kurumlarnda durumun ilk iki adan incelenmesi gerekir: Birisi yarg ve memurlar, teki genel ilemler. 1- Kuku yoktur ki yrrlkteki yasalar iyi uygulayabilecek yarglarmz ok deildir. Ancak bu azlk, yarglarn dnsel adan yetersiz olmasndan ok, onlara, meslee kesin bir ballkla balanacak lde (refahlarnn) parasal olanak salanmasnn dnlmemesinden ileri gelmitir. Pek yksek yetkilere sahip olan yarglar kurulu, teki memurlara oranla, ok az maa alarak geim derdi iinde rpnyor. Bunun iin yarglarn parasal durumlarnn iyiletirilmesi bizim iin bir ilkedir... 2- Yarglarn parasal durumlarnn dzeltilmesi ve grevine dikkat ve zen gstermeyenlerin grevden atlmas ilkesinin kabulnden sonra sra mahkemelerdeki gnlk ilerin abuk sonulandrlmasn ama tutan nlemlerin alnmasna gelir... Sorgu yargc veya savcnn sust olaylarna giderek tamamlad soruturma ktlarnn, bir iki tann eksik olmas yznden, sorgu dairelerinde uzun sre kalmasna ve sonra sulama kuruluna gitmesine ve sorgu yarglnca ifadesi alnan kiilerin alt ay sonra yeniden cinayet mahkemesi kaplarnda srnmesine ve daha baka sakncalara yol aan bugnk adalet kurulularn deitirmek ve yerine, sust halinde, hemen iin olduu yere gidilip sorgu ve dinleme ilemini ayn zamanda yaparak (gereken) karar vermekle grevli er kiilik toplu yarglar kurulu ve teki ceza ilerinde sulama (itham) gibi ilemleri uzatan ve yiyicilik ve rvete byk kaplar aan kurulular ortadan kaldrmak; gezici bar yarglar eliyle tek yarg usuln kabul etmek, sorgu ve adaleti halkn ayana gtrmek en iyi yoldur... 3. Tartmalar: Bu ksa hkmet program okunur okunmaz, Krehir Mebusu Mfit Hoca programda er'iye ilerine ilikin noktalardan ve medreselerden sz edilmediini syledi. Hkmet programn okuyan Maarif Vekili Rza Nur Bey yant olarak, ''Hayr efendim, sz edilmiyor'' deyip ksa kesti. Program zerine uzun tartmalar oldu. Bunlardan en dikkate deer olanlar, Ktahya Mebusu Besim Atalay, Bolu Mebusu Tunal Hilmi Beylerin ve Karahisar Sahip (Afyon) Mebusu smail kr Efendi'nin konumalaryd. Besim Atalay Bey, hkmet programnda deinilen ''Byk Trk Szl'' dolaysyla unlar sylemiti: ''Arkadalarm; hepiniz bilirsiniz ki bizim dilimiz - hele elimizdeki orba dil- kadar dnyann hibir yerinde hibir zamannda, hibir annda kark bir dil grlen eylerden deildir. Nasl ki bizim kyafetlerimiz fesli, sarkl, kalpakl, alvarl, donlu vesairedir; nasl ki bir Arap, Arabistan'dan gelir malah ile dolar, bir Frenk Frengistan'dan gelir apkasyla gezer; bilmem hangi millete mensup bir fert bizim memleketimizde kendi milli kyafetini tar; herhangi bir kelime ve terkip de bizim dilimiz iine girince, kendi zelliini, kendi kurallarn korur, durur. Aldrlmaz. Halk dili arasnda esasl szcklerimiz kaybolup gidiyor. Biz halk dilinde kullanlan szleri toplayarak ulusal byk bir szlk meydana getirirsek hi kukusuz uygar ve ada bir ulus olduumuzu gstermi oluruz. Zamanmzda kendisi byk saylan maarif yetkelerinden, bilim yetkelerinden saylan kiilerin ulusal dilimize kar yabanc ve ilgisiz kalmas hibir zaman doru deildir. Din terbiyesine gelince, sanlmasn ki imdiye dein ulusal ve dinsel bir eitime zen gsteriliyordu. Ben sizi temin ederim ki ezber gidiyordu. Dinsel terbiye demek, ocuklarn ruhunda, duygusunda, din terbiyesini, din duygularn yaatmak demektir. Kuru kuru ezberlemek hibir zaman din eitimini salamaz...'' lk Meclis'in devrimci ve ak yrekli milletvekillerinden Tunal Hilmi Bey yle konutu: ''Sz, eyleme dnmedike benden hibir vg, hibir eletiri beklemeyiniz. Eer biz ayrntlarla uraacak olursak, korkarm ki bir gn vatan an seslerinin nlad bir yer olur arkadalar. Hkmet program, ulusun birliine, Meclis'in azim ve dayanmasna gveniyor. Bu programn ''Kuvay Milliye kurulularnn dzenli askeri kuvvetlere katlmas iin gerekli nlemler alnacaktr'' szne kadar olan blmnn btn kylere kadar duyurulmasn neririm.'' Afyon Milletvekili smail kr Efendi ise medreselerden sz ediyor ve yle diyordu: ''Yksek bilgileri iindedir ki uluslarn ykselmesi iin 'maddiyat' ile 'maneviyat' birletirmek gerektiinden, buna are olmak zere 'Dar-l Hilafetl liyye' kurulmas kararlatrlm, hatta bir zamanlar padiah hazretlerinin iradesinde bile yer almt. Bu programda medreseler ile okullar kartrlm; unutulmasn ki milli eitim bakadr, medreseler bakadr. (...) cra Vekilleri Kurulu'nun buraya dikkat gzn ekmek isterim.''

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
4. Onaylama: Maarif Vekili Rza Nur Bey buna cevap olarak ''resmi kurullar'' sz iinde medreselerin de bulunduunu ve hkmet programnda dini terbiyeden sz edildiini bildirdi ve er'iye Vekili Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Efendi de, nemli olan medrese konusunun birka kez deiiklie uradn, tekilatn pek nemli olduunu, ancak imdilik mevcudu korumakla yetinmek ve Milli Mcadele'nin baarya ulamasndan sonra bunlarn dzeltilmesi zerinde durmak gerektiini syleyerek ortal yattrd. Sonunda, Beyazt Milletvekili Refik (Saydam) ve Hakkri Milletvekili Mazhar Mfit Beylerin: ''cra Vekilleri Kurulu'nun programna ilikin bilgi edinilmi olduundan grme gndemine geilmesi'' konusundaki nergelerini Reis Paa oya koydu; oylama sonucunda Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk hkmetinin program onayland. Artk halka dayanan parlamentosu ile birlikte yeni bir hkmete sahip, yeni bir devlet kurulmu ve bu, benim gzmn nnde olmutu. Bu devletin o zamanki resmi ad ''Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti'' idi. VII. LK MECLS'TE SEM BLGELER Biz memurlar btn mebuslarn seim blgelerini daha ilk gnden, seim tutanaklarn sraya dizerken renmeye balamtk, nk renmek zorundaydk. O zaman Soysallolu smail Suphi, Besim Atalay, Tunal Hilmi gibi soyad kullanan milletvekilleri mstesna olmak zere, btn milletvekilleri kendi adlaryla anlrd. Byle olunca onlar birbirinden ayrt edebilmek iin nerenin mebusu olduunu bilmek gerekirdi. Mesela Necip Bey adnda bir milletvekilinin herhangi bir ii veya nergesi memurlar arasnda sz konusu olsa, ''Mardin'' mi yoksa ''Erturul'' mu (Bilecik) diye sorulurdu. Bylece ok gemeden hemen btn mebuslarn seildikleri yerleri, sanki bir soyad gibi onlarn adyla birlikte ezberlemitik. Hac kr Bey denildiinde, hemen Diyarbakr, Zamir Bey denildii zaman hemen Adana, Hafz brahim Bey denildii zaman hemen Isparta aklmza gelirdi. Hele Refik Bey, Refik evket Bey gibi ilk Meclis'in en ok sz alan milletvekillerinin ad sylenince ''Konya'' veya ''Saruhan'' szleri azmzdan kard. Haydar Bey denilirse, ''Ktahya'' m ''Van'' m, diye sorardk. yle bir zaman geldi ki, Birinci Byk Millet Meclisi'ndeki -hibir ie karmayan, hi sz almayan silik mebuslar dnda- hemen btn milletvekillerinin adlar ve seim blgeleri bir arada olmak zere belleimizde yerleti. Bugn aradan yetmi yl getii halde, rnein ''Hseyin Hsn Efendi'' denilse, bir armla hemen ''Isparta'' ve rahmetlinin dikkatli baklar, sakall ve sarkl grn hatrma gelir. Mebuslarn seildikleri illerin ad, sanki askerlikteki knye veya imdi z ad ile birlikte kullanlan soyad niteliinde idi o Meclis'te. VIII (ZABIT CERDELER) LK MECLS'N TUTANAK DERGLER Tutanak yntemi: Meclis'te genel kurul grmeleri balamadan nce, tutanak ktibi arkadalarmz, milletvekillerinin konuma krss nnde bulunan yerlerine -srtlar bu krsye, yzleri salona dnk olarak- otururlar, grup efi arkalarnda ayakta beklerdi. Grmeler balaynca tutanaklar yle tutulurdu: Konumaclarn sylediklerini tek kii zapt edemeyecei iin on be kiilik tutanak ktipleri kurulu, birer efin ynetiminde, beerden gruba ayrlmt. Bu be ktipten biri ''yedek''ti. Drt kiilik grup oturur, konumac sze balaynca tutanak efi elindeki kalemle en sadaki ktibin omzuna dokunur (O zaman yaz sadan sola doruydu), konumacnn szlerinden o ktibin belleinde tutabilecei kadar bir zaman geince onun solundakinin omzuna, daha sonra tekine dokunur, en soldakinden sonra yeniden en sadakinin arkasna gelir ve grmeler sresince bu i bylece yinelenirdi. Omzuna dokunulan ktip, konumacnn szlerini -cmle ba veya cmle sonu olduuna bakmakszn- hemen duyduu yerden yazmaya balar, kendisine yeniden sra gelip omzuna vurulana dein, belleinde tutabildii szleri nndeki kda dker, yeniden omzuna vurulunca, yazmakta olduu satr hemen olduu yerde kesip alt satra geerek konumacnn o anda konutuu yerden yazmaya balard. Kalem odasna (yani broya) gidilip ktlar yan yana konduu zaman her satrda yazlanlar birbiri hizasna getirilerek konumacnn szlerinin tm meydana karlp ayr bir kda temize ekilirdi. Buna ''zaptn tevhidi'' (tutanan birletirilmesi) denilirdi.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Zabt gruplar her on be veya yirmi dakikada bir nbet deitirerek broya dnp, ''tevhid''i yaparlar, sre dolunca yeniden salona giderek nbet deitirirlerdi. Meclis grmelerinin gece yarlarna dein srd gnler ''tevhid'' ii de kimi zaman, sabahlara kadar srerdi. *** lk Meclis'in Tutanak Dergileri'nin ikinci bass yeni yazlarla Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl'nca 29 cilt halinde karld. lk Meclis'teki grmelerin bir de suyun altnda, hi grlmeyen bir yn vardr. Bunlar, gizli tutanaklardaki grmelerdir. Byle gizli grmelerin tutanaklarn Meclis'in zabt ktipleri deil, milletvekillerinin kendileri yazarlard. Bu gizli tutanaklar ilk Meclis'in 50. ylnda yine TBMM Bakanl'nca drt cilt olarak yaymland. Meclis Tutanak Dergileri'nden (Zabt Cerideleri'nden) sz ederken, birer devrim Meclisi olan ikinci ve nc dnem Meclislerinin Tutanak Dergileri'nden de ksaca bilgi vereyim. nk bunlarn da nemi ok byktr. TBMM'nin ikinci dnem Tutanak Dergileri 33 cilttir. Bunlarn da ilk baslar Arap harfleriyle, ikinci baslar yeni Trk abecesiyle yaymlanmtr. Yine bir devrim Meclisi olan ve yeni Trk abecesini bir yasa ile kabul eden nc dnem TBMM'nin Tutanak Dergileri 31 cilt olup, ilk yedi cildi Arap harfleriyle, sekizinci ciltten sonrakiler ise yeni Trk abecesiyle baslmtr. Sonradan bu yedi cildin de Trk abecesiyle ikinci basks yaplm, bylece yeni abeceyle baslan koleksiyonlar tamamlanmtr. Bunlar Trk Devrim Tarihi bakmndan olaanst nem tamaktadr. IX. LK MECLS'N AMR VE MEMURLARI 1) Reis Paa Burada Mustafa Kemal'i, Ulusal Kurtulu Sava'nn nderi olarak deil, zellikle Trkiye Byk Millet Meclisi memurlarnn en yksek amiri olarak, benim kk memur gzmle anlatmaya alacam. Onun ad, bizim brodaki memurlar ve darda koruyucu polis, jandarma ve hatta odaclar arasnda hep ''Reis Paa'' diye geerdi. Milletvekillerinden ou da O'nu byle anarlard. Biz brodakiler iin Meclis'te iki byk kii vard: Reis Paa ve Baktip Recep Bey. Bunlarn ikisi de askerdi. Aralarnda rtbece byk mesafe vard: Biri (kurmay) paa, br kurmay binba; ama ikisi de rtbe iareti tamazd. Biz memurlar iin aralarndaki fark sanki kl pay gibiydi. Hatta Recep Bey'den daha ok ekinirdik. Meclis'teki kimi memurlar, rnein bizim Evrak ve Tahrirat Kalemi Mdr Yardmcs Ankaral Tevfik Bey, Mustafa Kemal Paa'y ilk kez Meclis'te grd halde ben, birisi Ankara'ya ilk ayak bast gn (1), br, 30 Aralk 1919'da Ankara Lisesi'ni ziyaret ederek bir konuma yapt gn olmak zere, O'nu daha nce iki kez grmtm. Reis Paa'y Meclis'in genel kurul toplantlarndan baka zamanlarda pek grdmz olmazd. O, ya Bakanlk Krss'nde Meclis'i ynetir ya da -eer Meclis'i kinci Bakan ynetiyorsa- krsnn solundaki ikinci srada, her zaman ayn yerde otururdu. Onu bylece hep uzaktan grrdk. Yalnz bir kez Ramazan Bayram'nda btn memurlar O'nun makamna bayram kutlamasna gitmi, elini skmtk. Bir de kk memurlardan yalnz ben, makamna giderek onu ok yakndan grdm. Benim iin her ikisi de ok byk ve deerli birer an olan bu olaylar burada anlatmalym: Kutlamaya gidi: 1920 ylnn Ramazan Bayram, o yl haziran ayna rastlamt. Daha maysta, kimi milletvekilleri Meclis Bakanl'na bir nerge vererek Meclis'in ramazan sresince tatile girmesini istemilerse de ''ahvalin nezketine binaen Meclis'in mstemirren almak mecburiyetinde olduu'' dncesi stn gelmi ve nerge kabul olunmamt. Hac, hoca, eyh, elebi milletvekillerinin olduka ok bulunduu bu Meclis gerekten vatansever bir Meclis'ti. Birok milletvekili: ''Meclis daha yeni almken brakp gitmek ve tatile girmek, halkn gznde Mcadele-i Milliyeyi zayflatr'' diye diretiyordu. Zaten ramazanda tatile girmek isteyenlerin dncesi de ramazandan yararlanarak lkenin iine dalp halk Kurtulu Sava'nn amac zerinde aydnlatmakt. Ankara scak gnlerini yayordu. Kent iinde hibir tama arac bulunmadndan, her gn okuldan Meclis'e yryerek gidip gelirdim. Ramazan akamlar erkence, yani tam i saatinin

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
bitiminde Meclis'ten ayrldmz gnler (baka gnler ge saatlere dein altmz ok olurdu) okula dnerken, kimi zaman birdenbire havann kararmas ve imeklerle balayan ''krk ikindi'' yamuruna yakalanr, yol kysnda bir yere snarak gemesini beklerdim. O yl bu ''krk ikindi yamurlar'' ne kadar da bol yamt. Ramazann sonuna gelmitik. Arife gn baktibimizden broya bir haber geldi: Btn memurlar ertesi gn Reis Paa'ya bayram kutlamasna gidecektik. Bu bayram, Meclis aldktan sonra gelen ilk bayramd. En nde Baktip Recep Bey, sonra mdrler, mdr yardmclar, bro efleri ve onlarn ardndan kk memurlar, kalem odasnn nndeki dar koridorda sralandk. Bo olan toplant salonundan geerek binann teki ucunda bulunan bakanlk odasna yneldik. Ben, en gen memur olarak en sondaydm. Az nce milletvekilleri kutlamay bitirmilerdi. Odann kaps ald. Girdik. Baktip Recep Bey, Reis Paa'nn elini skarak masann yannda ayakta durdu. Reis Paa da ayakta idi. Kalem mdrlerini zaten nceden tanm olduu iin Recep Bey yalnz br memurlar, adlar ve grevleriyle Paa'ya tantyordu. Memurlardan kimisi Reis Paa'nn elini pmeye davrand. O da bundan memnun olmadn belli ederek elini abuk geri ekti. Sra bana gelince Reis Paa, herkese yapt gibi: ''Teekkr ederim, memnun oldum''' diyerek elini uzatt. Ular sigaradan sararm ince parmakl zayf fakat biimli elini skarken yreim gsmden dar frlayacakm gibi iddetle arpyordu. Elini pmeye kalkmadm. Hafife eilerek sktm. ok ksa sren bu tren benim kutlamamdan sonra bitti. Bu kutlama, kalem memurlarnn Reis Paa'y ilk ve son kutlamas oldu. O tarihten sonra bayram kutlamalarna kalem mdr ve ve memurlar adna yalnz Umumi Ktip (yani baktip) giderdi. Reis Paa ile son kez kar karya geliim, resmi bir kdn imzalanmas ii iin oldu: Bir gn baktibin odacs kaleme gelip Evrak Mdr Yardmcs Tevfik Bey'i ard. Tevfik Bey yerinde yoktu. Odac yeniden geldi, ''Baktip Bey evrak memurlarndan kim varsa gelsin diyor'' dedi. Yalnz ben vardm; gittim. ''u kd al, abuk Reis Paa'ya imzalat getir'' buyruunu verdi. Ceketimin dmelerini kontrol ettim. Yakamn kopalarn ilikledim. Henz sivil elbisem olmadndan okul niformas giyiyordum. lk maamla siyah kuzu derisi bir Kuvay Milliye kalpa almtm. Kalpam dzelttim ve Reis Paa'nn makamna gidip kapy vurdum. ''Giriniz!'' sesini duyunca girdim. Sanki insann gzlerinden ieriye doru delip geerek ta ruhuna ileyen keskin baklaryla, yzme bakt: ''Ne var?'' demek istiyordu. Ben hemen: ''Efendim, (Paam demeyi becerememitim) Baktip Bey zatalinize imzalatmak zere gnderdi'' diyerek kd uzattm. Ald okudu, masann zerine koydu ve ''Peki kalsn. Siz Recep Bey'e syleyin, bana kadar gelsin'' dedi; ktm. Recep Bey bana hep ''sen'' diye hitap ederdi. Reis Paa ise ''siz'' demiti. O anda gen ruhumda byk bir gurur duydum: ''Reis Paa bana, 'siz' diyordu.'' Byk adamlk duygusu geldi iime! Bu iki any hi unutamam. O gnden sonra Baktip dnda hi kimse Reis Paa'ya kt imzalatmaya gitmedi. Oysa eskiden mdr ve yardmclar imzalatrlard. Reis Paa askerlikte o zaman ''silsile-i meratip'' denilen emir ve komuta zincirindeki sray Meclis'te de uygulamt. O gnden sonra Reis Paa ile dorudan doruya kar karya gelmek frsatna bir daha kavuamadm. Fakat Meclis'teki hemen hibir konumasn da karmadm ve 1927'deki Byk Nutku'nu da bandan sonuna dek dinledim. 2) Baktip Recep (Peker) Bey Byk Millet Meclisi ''heyeti tahririyesi''nin (yaz kurulunun) amiri olan baktibimiz Recep (Peker) Bey, yz hemen hi glmeyen, ama ask suratl ve ters bir adam da olmayan, grev konusunda ok dikkatli ve titiz, gznden virgl ve nokta kamayan, hepimize rnek olacak kertede alkan, drst bir insand. akaklarna hafife kr dm olmasna karn, gen ve ok dinamikti. Uzunca denecek boyda, vcuta toplu, fakat evik, hafif esmer yzl, top bykl, ok zeki gzl bir grnts vard. konusunda, zaman zaman ok sert olurdu. Yakas kapal bir ceket, bacaklarna getr takt bir klot pantolon giyerdi. Bu, aslnda apoletsiz ve yldzsz bir subay niformasyd. Bir gn beni odasna arm: ''Bugn gizli bir yazy temize ekeceksin. unu bil ki Meclis'in mahrem ilerinin darya ifas ok byk cezay muciptir. Zaten sen akl banda vatanperver bir gensin, yapmazsn. Fakat usulen yemin etmen de lazm'' diyerek bir kda: ''Muttali olduum mahrem hususlar kimseye ifa etmeyeceime dair Allahm ve erefim zerine yemin ederim''

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
cmlesini yazp bana yksek sesle okutmu, ondan sonra kendisinin kaleme alm olduu bir yaz msvettesini vermiti. Aradan yetmi yl getii ve sonraki olaylarla gizlilii kalmad iin imdi syleyebilirim: Bu yaz erkez Etem'le ilgiliydi. O gne dein; bir kahraman olarak bildiim ve Reis Paa'nn otomobilinde ve onun yannda grdm, Byk Millet Meclisi dinleme locasna gelince btn mebuslar tarafndan ayakta alklandna tank olduum erkez Etem'in, Yunanllarla ve stanbul hkmetiyle iliki kurmak istemesinden kukulanldn renmekliim, gen ruhumda adeta ok etkisi yapmt. Bunun yannda, byle bir devlet srrnn bana gvenle aklanm olmasndan tr iimde byk bir byklenme duygusu domutu. O tarihte gerekten bir sr olan bu olay, hibir gizlilik yan kalmad halde, bugne dein kendimde saklam ve hi kimseye anlatmammdr. Recep Bey'in odasna birok milletvekili gelir giderdi. Herhalde Mustafa Kemal Paa'nn gvenini kazanm bir insan olduu iin olacak bunlardan ou onun yannda ekingen dururdu. Zaten Recep Bey milletvekilleriyle bir ''Meclis Baktibi'' gibi deil, eit, hatta kimi zaman rtbece sanki onlardan stnm gibi konuurdu. Ben buna aakalr, Recep Bey benim gzmde daha da byr, ona kar olan korkuyla kark saygm gnden gne artard. Benim, gerektiinde, tatil saatlerinde bile alarak iimi dzgn yaptmdan memnun olur, sert duruunun ardndan kimi zaman yumuak bir ruh meydana kar, deer verici ve zendirici szler sylerdi. Arkadaa ve senli benli konutuuna tank olduum milletvekillerinden yalnz, her zaman k giyinen ve kalpan da yanlamasna deil, keleri ne ve arkaya gelmek zere diklemesine tayan Trabzon Milletvekili Hsrev (Gerede) Bey'i anmsyorum. Ne zaman bir i iin Recep Bey'in odasna gitsem, ounda, Hsrev Bey'i orada grrdm. Bu kitapta rahmetli Recep (Peker) Bey'e balbana bir yer ayrmaklmn birinci nedeni, daha Meclis almasndan bir gn nce rahmetli amcazadem Halil erafettin ile birlikte, memurluk snavnn sonucunu renmek iin odasna gittiimizde, onun kiiliinin benim zerimde byk bir etki yaratm olmasdr. O, sradan bir adam olmayp, belirgin bir kiilie sahip sekin bir insand. Recep Peker, prensip bildii konularda hibir dn tanmayan, dik bal, pek yrekli, halkn ''drt drtlk'' dedii trden bir kiiydi. Bu nedenle Atatrk ona ''peker''den gelen ''Peker'' soyadn koymu (1). Paraya-pula, mala-mlke dkn deildi. Milletvekili olduktan sonra Keiren'de, o zamanlar ok ucuz olan bir ba alm, iindeki binay ve evresini onartmt. Orada otururdu. stanbul'da ise Sultanahmet Meydan'nda Yksek Ticaret Okulu karsndaki sa kede, sanrm eine ait, ahap, iki katl bir evi vard. stanbul'a geldii zamanlar orada kalrd. *** Recep Peker'e bu kitapta genie yer ayrmann ikinci nedeni de, onunla aramzda 22 Nisan 1920 Perembe gn ilk Trkiye Byk Millet Meclisi binasnda balayan ''en byk kalem miri - en kk kalem memuru'' ilikisinin, sonradan da hi kopmadan, trl ilikiler halinde srp gitmesidir. Geri o Meclis'in ikinci dneminde 1923'te Ktahya Milletvekili olunca artk kalemle ilikisi kesilmi, bizim odaya seyrek urar olmutu. Fakat eski memurlarn tanr, Meclis binasnda rastladka, baktiplii zamanndakinden daha ok iltifat ederdi. Zaman geti. Ben 1929 yl banda Meclis memurluundan ayrldm. Devlete alan snav kazanarak hukuk doktoras yapmak zere, svire'ye ve sonra Almanya'ya gnderildim. 1932'de Berlin'de renci iken Recep Bey oraya geldi. Btn Trk rencilerini renci mfettiliinde toplayarak bir konuma yapt. O srada Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreteri idi. renciler arasnda beni grnce memnun olduunu gzlerinden anladm. renci Mfettii rahmetli Cevat (Dursunolu) Bey'e bir eyler sordu. O da yksek sesle: ''Hfz Bey ok iyi alyor, yzmz aartyor. Kendisiyle iftihar ediyoruz'' deyince Recep Bey'in: ''Daha lk Meclis'te kk bir memur iken de iyi alrd. Kendi kendisini yetitirmi bir halk ocuudur'' demesi, bugnk gibi kulaklarmdadr. 1934 yl banda stanbul Hukuk Fakltesi'nde doent olmutum. 1935'te btn faklte ve yksekokullarn son snflarna Trk Devrim Tarihi dersleri konuldu. Bu dersler o zamanki Edebiyat Fakltesi'nin ''sirk'' denilen yuvarlak amfisinde yaplrd. Milletvekillerinden Yusuf Kemal Tengirenk, Hikmet Bayur, Mahmut Esat Bozkurt, Recep Peker bu derslere profesr olarak atanmlard. Bu profesrlere yardmc olarak srasyla Doent Rhan Naci, Enver Ziya Karal, Yavuz Abadan ve ben atanmtk. Ben, ''partiler ve ideoloji'' bahsini anlatan Recep Bey'in doenti olmutum. lk Trkiye Byk Millet Meclisi'nden on be yl sonra -fakat bu defa niversitedeRecep Bey'le yeniden bir eit mir-memur durumuna gelmitik. Fakat bu kez o bana kar, kimi

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
zaman beni mahcup edecek derecede alakgnll davranr, her defa derse gelirken yannda bulunan milletvekillerinin karsnda, beni onlara stn tutard. Ders vermek iin bu konulardaki formasyonunun eksikliine ramen, ok alr, ''vatan, millet, bayrak'' edebiyat yapmaz, hazrlad notlarna gre ders verirdi. Sonradan bu notlarn yaymlad. Recep Peker, Atatrk dneminde Meclis Baktiplii, milletvekillii, bakanlk, CHP Genel Sekreterlii yapmt. O dnemde talya'da Mussolini, Rusya'da Stalin, Almanya'da Hitler, kendi partilerinin ideolojisini yaparlar ve bu konuda kitaplar yaymlarlard. Bizde de CHP Genel Sekreteri olarak bu ii Recep Bey yapmaya alrd. Yukarda belirttiim gibi formasyonu bu ie yeterli deildi. Fakat ok yakndan biliyorum ki, Trkiye'nin devletilik ile kalknacana ve laiklik sayesinde kurtulacana yrekten inanmt. Milliyeti, fakat oven deildi. Irklktan ise nefret ederdi. Tam bir Atatrk milliyetisi idi. *** Recep Bey'in gzden dt zamanlar da oldu. Kimi -szm ona- devlet adamlar koltuklarn yitirince ortadan silinir, nam ve nianlar kalmaz, kimsenin yzne bakamaz duruma gelir. Recep Peker ''menkp'' (yani gzden ve mevkiden dm) olduu zamanlar hi aldrmaz, sanki bir ey olmam gibi her zaman gititi yerlere gider, milletvekilleriyle yine eskisi gibi stten konuurdu. Mebuslar Recep Peker'i sevmez, fakat ondan ekinirlerdi. ''Korkarlard'' demiyorum; nk Recep Bey intikam duygusu nedir bilmez, kimseye ktlk yapmazd. Milletvekili profesrler 1940'ta profesrlkten ayrldlar. O da ayrld. 4 Mays 1942'den sonra ben Cumhuriyet gazetesinde hemen her hafta ''Hukuki Dnceler'' genel bal altnda, yurttalar hukuku, ulusun haklar, hukuk devleti, demokrasi zerine yazlar yazmaya baladm. Ankara'ya gittiimde Recep Bey'i her zaman ziyaret ederdim. Bu ziyaretlerimden birinde bana ''Yazlarn dikkatle okuyorum. Baz dncelerinle beraber deilim. Fakat tebrik ederim, yaz yaz; inklaba inanm, samimi insanlarn yazmas memleket iin her zaman faydaldr'' demiti. Bence Recep Peker, kafasnn iinde tilki dolatramad ve dncelerini aka ve dobra dobra syledii iin bir Dou lkesi olan Trkiye'de, btn lkclne ramen, baarl bir devlet adam olarak grev yapamam, ama namuslu bir devlet adam olarak lmtr. 3) Yaz Kurulu lk Meclis'in ''Yaz Kurulu'' ounlukla Ankara Lisesi'nin ve retmen Okulu'nun retmenlerinden ve Ankara Vilayet Kalemi'nden gelen birka memurdan olumutu. Btn memurlar bir tek odada, vilayet dairelerinden ve okullardan derlenerek getirilmi ve odann drt yanna, duvarlara paralel biimde yan yana dizilmi derme atma masalarda grev yapyordu. Bu oda, lk Meclis binasnn bat kanadndaki kapsndan girilince sadaki ilk byk oda idi. Kapsndan girilir girilmez, soldan ikinci masay bana vermilerdi. Benimkinden nce, yani kapnn hemen dibindeki kkmasa ''Evrak Tevzi Memuru'' Mehmet Bey'indi. Bu odann ad, ksaca ''kalem'' diye anlrd. Zabt (yani tutanak) ve kavanin (yani kanunlar) kalemleri ve -o srada henz Kanunlar Mdrl'ne bal olan- evrak ve tahrirat (yani yaz ileri) kalemi, mdr, mdr yardmcs, kalem efi, ktip ve memurlaryla birlikte, bu tek odann iinde toplanmt. Bu kiilerin arasnda, lisede tarih retmenim olan Hmit, corafya retmenimiz Zeki Beyler kavanin ve zabt mdr idiler. Bunlar daha sonra liseden bsbtn ekilerek uzun yllar bu grevlerde kaldlar. Kimya retmeni Muhittin ve Avnrrefik, Franszca retmeni Server, matematik retmeni brahim Stk, tabiat bilgisi retmeni Kzm Beylerle hsan Bey, baka retmenler ve Erkek retmen Okulu'ndan rahmetli eref Aabeyim, Cevat (Duru) Bey ve teki bir ksm retmenler, Ankara vilayet kaleminden baz memurlar, ilk Trkiye Byk Millet Meclisi'nde, kimisi mdr yardmcs, kimisi kalem efi, kimisi de tutanak ktibi veya yaz ileri memuru olarak grevlendirilmilerdi. Baktip Yardmcs Doktor Muhittin Cell Bey ok ksa bir sre sonra grevinden ayrld. *** Memurlar arasnda renci olarak ilk zamanlar yalnz ben vardm. Bir sre sonra bizim okulun gndzc rencilerinden Vehbi (Ko) de Meclis Matbaas'na memur olarak geldi. Vehbi bizden aa snflarda olduu iin kendisiyle yakn arkadalmz yoktu; ara sra konuurduk. Tatil gnlerinde kimi zaman babasnn Karaolan ars'ndaki nalburiye dkknnda, terazi bandaki minderde, tpk babas gibi bada kurup oturur, ivi, tel, musluk ve benzeri nalburiye gereleri

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
satard. Temiz beyaz yzl, sakin ve utanga davranl, ciddi edal bir ocuktu. Ben onun okulda koup oynadna, okulda veya Meclis'te bir gnden bir gne gldne rastlamadm. Hayat daha o yanda pek ciddiye alr, insanlara baklar, normal bir bak olmaktan ok, sanki younlam bir dikkat, bir szme, hatta bir phe belirtisi gibi gelirdi. Vehbi (Ko), ilk Meclis Basmevi'nde pek ksa bir sre alt ve sonra ayrld. Benim grevim, bata sylediim gibi msvetteleri temize ekmek, yani bugnk daktilolarn grd ii yapmakt. Msvetteleri, Kavanin Mdr Hamit Bey ya da Evrak ve Tahrirat (yaz ileri) Mdr Yardmcs Tevfik Bey yazar, Baktip Recep Bey gerekli grd yerleri dzeltir, ben de temize ekerdim. Temize ekilmi yazlar eer Meclis Bakan tarafndan imzalanacaksa, bir dosya iinde baktip veya kavanin mdr tarafndan Reis Paa'ya gtrlp imza ettirildikten sonra yine bana gelir, ben de onlar, Tevfik Bey'den rendiim yntem uyarnca, ''Sadra'' (yani ''Gitti'') defterine kaydedip numaralayarak yerlerine gnderilmek zere ''evrak tevzi memuru''na verirdim. Ortaokul mezunu olan tevzi memuru Mehmet Bey bizim evrak kaleminde derece ve maaa benden sonra gelen tek memurdu. Kalemde en sonuncu olmayp sondan ikinci olduum iin gizli bir teselli duyardm iimde. Temize ekilecek kt olmaynca, yani bo zamanlarmda, brodan ayrlp doruca on adm tedeki toplant salonuna giderek Meclis grmelerini ayakta izlemekten byk bir zevk duyardm. Dinleyici locasna kan merdivenin dibi benim meknm olmutu. Bu yzden benim ilk derecede dorudan doruya amirim olan Yaz leri Mdr Yardmcs Tevfik Bey'den birka kez ihtar almtm. ''Seni araynca yerinde bulmalym'' diyordu. Ben kolayn bulmu, masa komum tevzi memuru Mehmet Bey'le anlamtm. Tevfik Bey beni araynca Mehmet Bey hemen gelip bana haber verir, ben de sanki ellerimi ykamaktan geliyormuum gibi mendil elimde kaleme girerdim. Tevzi memuru grevle darya giderken ben toplant salonunda isem nce bana gelerek dikkatli olmam sylerdi. Bu Mehmet Bey Ankaral, mert bir ocuktu. Kk yalarmza ramen grev banda ve darda birbirimize byk memurlar gibi ''siz'' derdik. Liseden retmenim olan mdr ve muavinler de bana broda hep ''siz''le hitap ederlerdi. Yalnz Baktip Recep Bey, askerlikteki ''st-ast'' uygulamasndan kalma alkanlkla, yalnz beni deil, hemen herkesi ''sen'' diye arrd. 4) lk Meclis'in Yaz Kurulu'nda Grevlendiriliimin yks lk ald gnden balayarak birinci, ikinci ve nc dnemlerinde, eitli kalemlerinde tam alt buuk yl (1920-1929) (*) memurluk yaptm ve mbeyyizlie kadar ykseldiim Trkiye Byk Millet Meclisi, 1920 ylnn nisan sonlarna doru alacakt. stanbul'un 16 Mart'ta mttefikler, zellikle ngilizler tarafndan igalinden sonra Mustafa Kemal Paa'nn Ankara'da bir ''Meclisi Milli'yi toplantya ardn daha nceden duymutuk. Okulda snavlarmz erken yaplm, snftaki sralardan bir blm, mebuslarn oturmas iin Meclis'in toplanaca salona gnderilmiti (1). O yl on birinci snfa gemitim. Liseyi bitirmeme daha iki yl vard. Ankara Darlmuallimininde (erkek retmen okulunda) tabiat bilgisi retmeni olan -z aabeyim gibi sevdiim- amca olu Halil erafettin, snavlarn bitiminden birka gn sonra, yani 20 veya 21 Nisan sabah liseye gelip beni buldu. Bahenin yoluna ktk: ''Hfz! Biz retmenler, yeni alacak Milli Meclis'te memur ve zabt ktibi olarak btn tatil boyunca alacaz. Mustafa Kemal Paa yle istemi. Meclis Baktibi Recep Bey isminde bir Erkn Harp zabiti. Bu zat bizi ard. Yazs iyi ve imlas dzgn, ayan itimat kimseler tanyorsanz getiriniz. Daha memura ihtiyacmz var, dedi. Senin yazn gzeldir, bakalm beenecekler mi? Haydi gidelim'' diye kolumu tuttu. Meer Ankara Vilayeti dairelerinden greve arlan yal memurlarn Abdlhamit ve Merutiyet dnemlerini yaam olanlarndan ou, Saray'a ve stanbul Hkmeti'ne kar bakaldrm durumunda saydklar byle bir Meclis'te, memur niteliiyle de olsa almay ihtiyata uygun bulmayp birer bahane ile ary kabul etmiyorlarm. Bunun zerine okullara bavurulmu. retmenler hemen gitmiler; ancak kadro dolmam; yazs dzgn olan rencilerden de Meclis'e memur alacaklarm. Bu ie ok sevinmekle birlikte: ''Benim yam kk diye Kuvay Milliye'ye bile almadlar. Memur alrlar m?'' diye duraksadm. erafettin aabeyim, ''imdi olaanst bir durum bulunduunu, benim Sultani Mektebi'nin on birinci snf renisi olduumu, memurluk iin yaa baklmayacan''

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
bildirdi. Liseyi yarm brakmak istemediimi syleyince de: ''Esasen ben de retmenlik mesleini brakacak deilim. Tatil bitince okula dneceim. O zaman sen de grevden ekilirsin'' dedi. Bu son sz bu ie aklm yatrd ve btn duraksamalarm ortadan kaldrd. O zamanki duygumu gerek olarak yanstmak gerekirse sylemeliyim ki, tarih dersinde okuduumuz Amerikan Bamszlk Sava'ndaki Kurucu Meclis'e ya da Fransz htilali'nin bandaki Parlamento'ya benzettiim bu ''Meclisi Milli''de almak, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarn ok yakndan grmek, benim iin bir ''nimet'' ve bulunmaz tarihsel bir frsatt. Ancak orum'da bulunan babam acaba bu ie ne derdi? Herhalde sevin ve belki de henz ocuk sand olunun byle nemli yerde grev aldndan gurur duyard (1). *** eref aabeyimle birlikte Meclis'e gittik. O srada Baktip Recep Bey odasnda yokmu. eref aabeyim beni Evrak Mdr Yardmcs Ankaral Tevfik Bey'e gtrd ve durumu anlatt. Tevfik Bey, bo bir kt uzatarak beni imla ve hsn hattan (yazm ve kaligrafi) snava ekti, sonutan ok memnun olduunu syledi. Baktip Recep Bey odasna gelince, yazdrd kd ona gtrd. Az sonra Recep Bey'in artmas zerine, aabeyimle birlikte odasna girdik. Heyecandan titriyordum. Geri daha nce Tevfik Bey glerek onun odasndan km, snav kazandm ve ''mbeyyiz'' tayin edildiimi bildirmiti, ama ben yine heyecanlydm. Recep Bey, aabeyime dnerek memnunluunu belirttikten sonra, bana da: ''Aferin kk! ok okunakl yazn var. Seni mbeyyizlie (msvetteleri temize eken ktiplie) tayin ettim'' dedi. "Teekkr ederim efendim'' diyebildim ve ktk. Henz on alt yam doldurmadan Milli Meclis'in, o zamanlar Kanunlar Kalemi'ne bal olan Evrak ve Tahrirat Kalemi mbeyyizi olacaktm. Hatta olmutum bile. Tevfik Bey 23 Nisan gn sabahleyin orada hazr olmam, ancak maaa (maam ayda 600 kurutu) mays banda geebileceimi, u halde bir hafta parasz alacam syledi. Benim maa filan dndm yoktu. ''Peki'' dedim (Maaa 10 Mays'ta gemi, fakat 23 Nisan -10 Mays arasndaki sre iin herkes gibi gndelik almtm). Meclis memurluuna atandm ve bu greve tatil sresince okuldan gidip geleceimi okulda mdr yardmcmza, bir byk adam edasyla, fakat her zamanki saygm gstererek syledim. nce pek inanamad. alkan rencilerden olduum iin hocalar ve idareciler beni severlerdi. nanmadn aka sylemedi. Belki aldatldm sanyor, fakat beni krmak da istemiyordu. Meclis Baktiplii'nden ''resmi bir yaz'' getirmedike idarenin bana her gn sabahtan akama dein okul binas dnda kalmak zere izin veremeyeceini syledi. Aslnda hakl idi. Fakat benim yine de canm sklmt. Meclis'e gitmek zere izin aldm, ktm. Ala bir gn kalmt. Her ne olursa olsun, ilk al gn orada bulunmak istiyordum. Hemen koa koa giderek eref aabeyimi buldum, durumu anlattm. Yine birlikte Meclis'e gittik. Evrak Mdr Yardmcs Tevfik Bey beyaz bir kt alarak benim, ''An karib kd olunacak Meclisi Milli'de evrak mbeyyizi olarak ifay vazife edeceimi, resmi tayin muamelemin, Meclis aldktan sonra tekemml ettirilip ayrca i'ar olunacan''(*) kendi eliyle yazp bir kenarna paraf koydu ve ieri giderek bu kd Baktip Recep Bey'e de imzalatt. Kt ''Ankara Sultanisi Mdiriyeti Aliyyesine'' baln tayordu. Bunu zarfa koydu, yaptrmadan bana verdi. Meclis binas Ulus Meydan'nda, okulumuz ise Samanpazar'nn tesinde, Hacettepe'nin yaknnda idi. Bunlar o zamanki Ankara'nn iki ucunda bulunuyordu. Meclis'ten okula dnerken -hem bedence hem ruha- sanki uuyordum. Vakit akamd. Mdr yardmcmz gitmi, kendi yerine orta ksm retmenlerinden birini brakmt. Kd ona vermedim. O akam ve gece, koyu Osmanlca bir anlatmla yazlm olan bu resmi kd en azndan elli kez okumuumdur. Bir daha duyulmasna artk olanak bulunmayan ne tatl, ne temiz, ne bozulmam bir heyecand o! Ben o amda Milli Mcadeleyi de, cephe haberlerini de, arkadalarmzn zaman zaman anlattklar sava yaantlarn da ayn cokunluk rzgrnn harekete geirdii yrek rpnts ile karlyordum. Olaylar izlemek deil, sanki yaamakt benimkisi! Ertesi sabah okul idaresinden izin km ve ben ilk htilal Meclisi'nin ilk hey'eti tahririyesinde (yaz kurulunda) yer almtm. X. LK MECLS'N STKLAL MAHKEMELER

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com

1920 ylnn Eyll balarndayd. Meclis'te ok seyrek grnen Mdafaai Milliye (Milli Savunma) Bakan Fevzi (akmak) Paa'nn bir gn krsye ktn grnce merakla dinlemeye baladm. Vakarl, yapmacksz, tam askerce konuuyor, memlekette firar ve bekaya (yani kt'alardan kama veya askerlie hi gitmeme) olaylarnn pek oaldndan rakamlar vererek sz ediyor, silahyla ya da silahsz olarak kap birliklerini bo brakanlarn bu tehlikeli davranlarnn nne gemek iin cra Vekilleri Heyeti'nce (Bakanlar Kurulu'nca) bir yasa tasars hazrlanarak Meclis'e gnderildiini, bunda, askerlikten kaanlarn ailelerinin srgn edileceinin ve btn mallarna el konulacann ngrldn, asker kaakl durumunun nne ancak bu yolla geilebileceini sylyordu. Bu tasar, Meclis'in ilgili komisyonlarndan getikten sonra Meclis Genel Kurulu'na geldi. Orada gnlerce sren ok sert ve uzun tartmalara konu oldu. nk komisyon bu tasarya -onda yazl iddet nlemlerini uygulamak zere- gerektii kadar ''stiklal Mahkemesi'' kurulmasna ilikin bir madde eklemi bulunuyordu. Bu mahkemelerin yeleri Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri arasndan ve Meclis'e salt ounlukla seilecekti. Mahkemelerin kuruluu ve yelerinin seilii konusundaki hemen btn tartmalar hi karmadan izledim. Daha nce anlatm olduum gibi, kalemde yaplacak bir i veya temize ekileeck bir yaz olmaynca, bo oturacama, hemen 7-8 adm tedeki toplant salonuna gidip Meclis'in genel kurul grmelerini zel bir ilgiyle izlerdim. Mdr muavinimiz Tevfik Bey beni araynca, arkadam evrak tevzi memuru Mehmet Bey'in yavaa bana haber ulatrmas durumu, yalnz iki ay kadar srd. Tevfik Bey beni birka kez toplant salonunda yakalaynca bir gn ona ak yreklilikle ve biraz da bakaldrc bir eda ile: ''Muavin Bey! imdiye kadar hangi iim geri kald veya gecikti? Kalemdeki masamn banda avare durmaktansa, heyeti umumiye mzakerelerini takip ederek bir eyler reniyorum. Kalemden admlk yer, lazm olunca hemen geliyorum'' dedim. Yumaad: ''Evet ama buras devlet dairesi. Siz mektepte mdrden izin almadan nasl bir yere gidemezseniz, burada da gidemezsiniz. Bana haber ver, yle git'' dedi. Kendisine teekkr ettim. O gnden sonra her sabah, Zabt (Tutanak) Mdrl'ndeki ruznameye (gndeme) bakar, gmrk, vergi, bte ve harcrah (yolluk) ileri gibi o zamanlar benim iin ilgin olmayan konularn grld gnler hi masamdan ayrlmaz, stiklal Mahkemeleri ve Men'i Mskirat (ki Yasa) Kanunu gibi ilgin ve nemli tasar veya nerilerin grlecei gnler ise Tevfik Bey'den izin alp tartmalar izlerdim. Tevzi memuru Mehmet Bey'in bana anlattna gre, kimi zaman ben toplant salonunda iken kaleme gelen kk ileri, iyi kalpli Tevfik Bey: ''Haydi, bunun iin bizim kk mebusu (!) armayalm. unu sen yapver'' diye Mehmet Bey'e verirmi; hatta kimi zaman kendisi yazarm. Grlen tasarnn ad ''stiklal Mahkemeleri Kanun Layihas'' deil, ''Firariler Hakknda Kanun Layihas'' idi. Grmelerde birok mebus, Anadolu'nun asker kaaklaryla dolu olduundan, bir ksmnn ekyalk yaptndan, lkede gvenlik kalmadndan, bu yasann gerekliliinden sz ederken, ben bir yl nce Tatar arabalaryla Yozgat'tan Ankara'ya gelirken rastlayp bir hayli korktuumuz kaak askerleri dnyor, onlarn durumunu gzmn nne getiriyor, bu tehlikeli rastlantdan ucuz kurtulduumuza bir kez daha seviniyordum. imden bu yasann kabul edilmesi dileinde bulunuyordum. Kimi zaman grmelere kendimi kaptrr, yasay savunanlar -orada kk bir memur olduumu unutarak- bir ksm milletvekilleriyle birlikte alklayasm gelirdi. Ama pek iyi biliyordum ki, eer dalgnlkla byle bir densizlik yaparsam, ya beni bsbtn memurluktan atarlar ya da bir daha toplant salonuna sokmazlard. Bu ise benim iin felaketli bir ey, byk bir mutsuzluk olurdu. Bu tasar zerine pek ok milletvekili sz alp konutu. Bunlardan belleimde kalanlar, baka konulardaki eski tartmalarda sk sk sz alp dikkatimi ekmi olan milletvekilleridir. Bunlara zellikle Tevfik Rt (Aras), Hamdullah Suphi (Tanrver), Abdlkadir Kemal, Mahmut Cell (Bayar), orum'un mebuslarndan smet (Eker), sonradan Maarif Vekillii yapm olan Mustafa Necati ve Refik evket'tir (nce). Hamdullah Suphi Bey'den gayrs bu yasay btn gleriyle savunuyordu. Ben Hamdullah Suphi Bey'in konumasna hayrandm; azndan kanlar sanki gzel bir iir dinler gibi dinlerdim. Hamdullah Suphi Bey halkn g durumunu, perianln canl tasvirlerle anlatyor, asker kaaklnn nne sertlikle deil, yumuaklkla, aydnlatma ile geilebileceini sylyordu. Trk kylsnn durumunu kk yamdan beri ok iyi bilmdiim iin iimden ona hak vermeye balamtm. Ancak kim olduunu grmediim bir mebus; ''Hamdullah Bey, Hamdullah Bey,

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
memleket iirle, hissiyatla idare edilemez. Hakikatlere baknz'' diye barnca kendime geldim. Yukarda adlarn saydm mebuslar ve onlarn dnda daha birok milletvekili, tam gn sre ile bu konu zerinde konutu ve tartt. Saruhan (Manisa) Milletvekili Mahmut Cell (Bayar) Bey'in krsye gelip cephede bulunduu srada, kaan bir askerin kyne baka askerleri gndererek onun btn koyun, kei ve srlarn msadere ettirip cepheye getirttiini ve arkasndan o kaaa haber salarak: ''Eer cephedeki birliine katlmazsa, bunlar kestirip askere yedireceini'' bildirdiini, bunun zerine o kaan hemen gelip zr dilediini ve birliine katldn hikye etmesi ve byle sert tedbirlerin gerekli olduunu bildirmesi, rahmetli Refik evket'in (nce) Hamdullah Suphi Bey'e ''korkak'' demesi ve Hamdullah Suphi Bey'in bunu sert karlamas yine Refik evket Bey'in: ''Efendiler, asacaz, aslacaz, fakat bu istiklal mcadelesini kazanacaz'' diye barmas bugn bile kulamda nlar. Bu Meclis gerekten bir ''ihtill meclisi'' idi. gn sren etin tartmalardan sonra yasa kabul edildi: Meclis'e, milletvekilleri arasndan seilen er yeden oluacak stiklal Mahkemeleri kurulacakt. Hkmet adna konuan Erkn Harbiyei Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan) Miralay smet Bey (nn), bu mahkemelerin ivedi olarak yedi yerde kurulmasn istedi. Kimi mebuslar bunu ok bulup yalnz dmanla savalan cephelerin gerisinde kurulmasn istiyorlard. Bunun tartlmas da birka gn srd ve en sonunda, gerektiinde yerleri deitirilmek zere yedi yerde kurulmasna karar verildi. Arkasndan ye seimine geildi. Bunlarn salt ounlukla seilmesi gerektiinden, birka kii mstesna olmak zere, bu salt ounluk salanamad. lk gn seilenler Muhittin Baha (Bursa), Mustafa Necati (Saruhan), Refik evket (Saruhan) idi. Her de Meclis'in ok ateli, devrimci hatiplerindendi .Bunlardan baka birka kii daha ounluu salad ise de onlar anmsamyorum. Fakat daha en az on be kiinin seilmesi gerekiyordu. Bu seimin ii bir hafta-on gn srd. Birok ye seimde ekimser kaldndan, salt ounluk bir trl salanamyor, ye seimi ii uzayp gidiyordu. te o gnlerde Refik evket, Mustafa Necati ve Muhittin Baha Beyler enerjik mdahalelerde bulundular ve ''Bizler ilk seimde seildik, memleketin iine gider vazife grrz'' diye adeta Meclis'e meydan okudular. Burada o gnk tartmalarn yzde birini bile yanstamyorum. Kendim de armtm: Bir hafta nce yasay kabul eden Meclis, bir haftadan beri stiklal Mahkemeleri'ne ye seimi iini bir trl bitiremiyordu. Bunun nedenini anlayamyordum. Sonunda en ok oy alan on be milletvekilinin stiklal Mahkemeleri'ne ye seilmi saylmas Meclis'e kabul edildi de seim ii tamamland ve mahkemeler lkenin trl blgelerinde grev yapmaya balad. stiklal Mahkemeleri'nin, nce Milli Mcadele'nin kazanlmasnda ve daha sonra devrimlerin gerekletirilmesinde byk pay vardr. XI. LK MECLS'N BNASI Ankara'da Ulus Meydan'nda, ilkin ''Trkiye Byk Millet Meclisi Mzesi'' olarak dzenlenen, yllar sonra ise ad ''nklap Mzesi''ne evrilen lk Meclis binas, ttihatlar dneminde ''ttihat ve Terakki Kulb'' olmak zere yaplm; fakat iinin kimi blmleri yarm kalm; biten ksmlar, lk Dnya Sava'ndaki yenilgiyi izleyen ylda Ankara'ya gelen birka yabanc subay ve er tarafndan kullanlm; Atatrk'n Ankara'ya geliinden az sonra, yani 1919 ylnn son gnlerinde, bu yabanc askerler Ankara'dan kanca bo kalmt. Bu ta bina, Birinci Dnya Sava srasnda byk bir yangn felaketi geirmi olan, harap ve kerpi evlerle dolu o zamanki Ankara'nn -tpk Ankarallarn ''Ta Mektep'' dedikleri bizim lise binas gibi- hemen dikkati eken gzel yaplarndan biriydi. stanbul'un 16 Mart 1920'de igali ile ''Misak- Milli''yi kabul ve ilan etmi olan Meclis-i Mebusan'n ngilizler tarafndan baslmas ve kimi yelerinin yakalanp Malta Adas'na srlmesi zerine Ankara'da bir Milli Meclis'in toplanmasna karar verilince, bu yapnn eksikleri hemen tamamlanm ve eyas da evvelce anlattm gibi resmi daire ve okullardan, derme atma olarak toplanmt. Bu binaya ''Bizim Meclis Binamz'' derdim; nk biz Meclis memurlar, iinde lk Trkiye Byk Millet Meclisi'nin alm olduu bu binay ok severdik. Hele ben, burasn sanki dedelerimizden yadigr kalm, her kesi anlarla dolu eski bir mlk gibi ilk gnden beri ok sevmi ve benimsemitim.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
lk Meclis binasna kar beslediim ballk duygusu belki undan domutur: Trkiye tarihinin byk bir dnm noktas olan ''ulusal egemenlik ann balay'' ve dnya tarihinde de ''tutsak uluslarn emperyalist saldrganlara kar bakaldrma ann al'' gibi ok byk aptaki devrimsel olaylar, o binada kendi gzlerimle, gn gnne izlemi, onun iinde -kk bir grevle de olsa- alarak o devrim an dorudan doruya yaamtm. Bu, benim iin az ey deildi. Bugn mze olan lk Meclis binas, Milli Mcadele'nin sanki soluk alp verdii ''gs kafesi'' idi. Bu mcadelenin yrei onun iinde arpyor, cepheye ve yurdun her yanna, her gn inan, yreklilik, sava dayanc (azmi), umut oradan dalyordu. Duraksamalar, inanszlklar, slamc ihanet ve bakaldrmalar yok eden btn atlmlar, Mustafa Kemal'in bakanlndaki Trkiye Byk Millet Meclisi'nin alt bu binadan yaplyordu. Milli Mcadele ve Kuvay Milliye ruhu Trkiye'nin her yanna oradan yaylyordu. Bu bina bu ruhun bir ''fze rampas'' idi ve ben, devlerin ynettii bu rampada ince bir teli saran ya da kk bir cvatay sktran teknik personelden biriydim. Benim iin ne byk bir mutluluktur ki, o srada, yalnz sardm teli ya da sktrdm cvatay deil, rampann tmn, fzenin gcn ve onu yneten beynin glln grebilecek, kendime gre deerlendirebilecek yetenekte idim. MZE N MCADELE: Milli Mcadele'nin, madde olarak en nemli ve en byk yadigr olan lk Meclis binasnn i blmlerini betimlemeye gemeden nce, bu binann mze yaplmas iin harcadm abalar ksaca anlatmalym. O zaman bu satrlar okuyanlar, bu kitap iinde bu binaya neden ayr bir blm zglediimi daha iyi anlayacaklardr. *** 1937 ylndayz. lk Meclis'in al zerinden tam on yedi yl gemi. Ben stanbul Hukuk Fakltesi'nde Medeni Hukuk Doenti ve btn faklte ve yksekokullarn son snflarnda okutulan ''Trk Devrim Tarihi'' krssnde de Devrim Tarihi doentiyim. O zaman bu dersin profesrlerinden biri Recep Peker'di. Recep Peker ayn zamanda Cumhuriyet Halk Partisi'nin genel sekreteri ve partinin, Atatrk'ten sonra en gl adamlarndan biriydi. lk Meclis binas ise bu partinin genel merkez binas durumuna konulmutu. 1937'de grevle Ankara'ya arlm, Devrim Tarihi derslerinin snavlar dolaysyla rahmetli Recep Peker'i CHP genel sekreterlii makamnda ziyaret etmitim. Cumhuriyet Halk Partisi'nin igal etmi olduu bu eski Meclis binasna girince, 1920 yl anlar kafamda ve gnlmde canland. Etrafa yle bir gz atar atmaz, eski dekordan eser kalmadn grerek ok zldm. Bekleme odasnda hznle geen on dakikadan sonra Recep Peker'in yanna girince, ders konusundaki konumalar srasnda gsterdii ilgi ve yaknlktan ve o gnk neesinden cesaret alarak, ''Efendim, bu bina bsbtn deimi; oysa eski haliyle korunup mze durumuna getirilseydi daha iyi olmaz myd? nk...'' diye sze baladm.Rahmetlinin yz birden deiti ve szm keserek ''stanbul'dan Ankara'ya bu vazife ile mi geldin? Bunlar konumann sras deil. Mevzumuza gelelim'' diyerek bana bu ile uramamaklm konusunda bir tr uyarda bulundu. O gn o binadan karken, duyduum znty hi unutamam. Bir daha Recep Peker'le bu konuda tek bir sz konumadm. *** 1944 ylndayz. Milletvekilleri Devrim Tarihi profesrlklerinden ekileli ok olmu. Devrim Tarihi doentleri profesrle ykselince, her fakltede ayr ayr olmak zere, ek grev olarak, bu dersin de profesrlne atandk. Devrim Tarihi Enstits'nn resmi bir toplantsndaym. Ankara'da yaplan bu toplantya rahmetli Milli Eitim Bakan Hasan li Ycel bakanlk ediyor. nklap Tarihi Enstits'nn ayr bir binas yok; Dil Tarih ve Corafya Fakltesi'nin bir odasna snm. O srada hl CHP'nin igal etmekte olduu, ''lk Meclis binasnn i blmleri ve ilk eyas ile birlikte restore edilip 'nklap Mzesi'ne dntrlmesi ve Trk nklap Tarihi Enstits'ne zglenmesi'' dileini bu toplantda akladm zaman rahmetli Hasan li Ycel, yar ciddi yar akac bir sesle: ''- Oooo, o binay partiden alp nklap Enstits'ne tahsis etmeye benim gcm yetmez'' dedi ve mesele yle kald. *** 1949 ylnn 23 Nisan' geldi. Benim iimdeki snmez arzu yine depreti ve yle yazdm: ''O tarihi gn biroklarmz hatta onun iinde alp ykselenlerimiz bile unuttu. Onu, bahar iekleri gibi canl, sevimli ilkokul ocuklarmz - 23 Nisan ocuk Bayram ad altnda- kutluyor. Fakat bu ocuklar resmi nutuklarda bol bol vdmz ve kendisiyle vndmz Trk

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Devrimi'nin tarihsel beii olan lk Byk Millet Meclisi binasn, ilk biimi ile grmekten yoksundurlar. Cumhuriyet bayramlarnda yurdun her yanndan Ankara'ya koan, asker, sivil, izci, mektepli genlere, 'stiklalimizi ve bugnk milli varlmz salayan Trk nklab ite u kk salonda, u mtevaz sralarda oturan senin baban, amcan, deden, hocan tarafndan baarld. Gn gelirse sen bundan daha fakir, daha az elverili artlar altnda daha byk iler baarabilirsin' diyemiyoruz ve onlar yurdun drt bir yanna inklp atei ile ve nefse itimat iman ile geri yollayamyoruz. Avrupa'da milli tarihe ait her ey ilk ekli ile titizce saklanr. Biz, inklp beiini, yokluk iinde iradenin harikalar yaratt ilk demokratik Meclis'in binasn ilk ekli ile yirmi dokuz yl neden saklayamadk? Bu yazmzda herhangi bir siyasi tenkid veya tariz tevehhm edilmesin! Bu satrlar, Trk milletindeki manevi hazineye ve Trk inklabna can ve gnlden inanm, hibir siyasi ihtiras olmayan, yalnz vicdannn ve idealinin izdii yolda yryen saysz ve isimsiz Trk aydnlarndan biri sfatyla yazlmtr. Milli Hkimiyet Bayram'nn bu yirmi dokuzuncu yldnmnde btn dileim -ne kadar ok maddi fedakrla mal olursa olsun- lk Trkiye Byk Millet Meclisi binasnn, onun iinde bu vatann kurtuluu iin alanlar henz sa ve iktidarda iken, ilk haline konulmas, onlarn eliyle, bir 'nklap Mzesi' olarak Trk milletine armaan edilmesi ve otuzuncu Milli Hkimiyet Bayram'nda halka almasdr. Bu, milli mcadele tarihine, milliyetilik ve inklaplk idealine yaplacak ok nemli bir hizmet ve milli tarihimize gzel harflerle ilenecek mutlu bir icraat olur.'' (Cumhuriyet gazetesi 23 Nisan 1949) Ne yazk ki benim bu dileim o zaman yine ters karland ve gerekletirilmedi. 1950 seimlerinde iktidara gelen Demokrat Parti devrinde -1952 ylnn 23 Nisan'nda- ise yle yazdm: ''CHP iktidar o zaman bu iten dilee aldr bile etmedi ve lk Meclis binas, otuzuncu Milli Hkimiyet Bayram'nda, yani 23 Nisan 1950'de yine CHP genel merkez binas olarak kald. CHP bu tarihten hafta sonra 14 Mays 1950'de yaplan seimlerde iktidardan dt. Oysa CHP'nin kendi iktidar srasnda bu binay nklap Mzesi yapmas bu partiye eref kazandrrd. Byle olmad. DP iktidar, CHP'nin mallar hakkndaki kanunla bu partiyi, genel merkez olarak kulland (lk Meclis) binasndan kard. CHP iktidar biraz uza grseydi, bu bina meselesinde urad hsran yerine, memleket tarihine erefli bir yaprak eklemi olurdu. nsan ihtiras bazen milli ilerde neden bu kadar miyop oluyor, bilmem. Bugn 32. Milli Hkimiyet Bayram'n kutluyoruz. Geen yl bu binann nklap Mzesi haline konulmas iin bir kanun teklifi yaplm. nallah dileklerimiz 33. ylda gerekleir. Yeniler birok eski hadiselerden ibret almal. Bu dnya kimseye kalmyor.'' (Cumhuriyet gazetesi, 23 Nisan 1952) Burada u gerei dile getirmek gerekir ki, eski eyalarn da onun iine tatmak suretiyle bu binay eski durumuna getirip TBMM Mzesi yapmak DP iktidarna nasip oldu. BLMLER: lk Meclis binasnn blmlerini, memurlar blmnden anlatmaya balayaym: Mdr ve memurlarn toplam 23 Nisan 1920'de 30 kii kadard. Binann kalem tarafna girilen d kapsnn merdivenlerinde, en nde Recep Bey olmak zere, btn Meclis memurlar toplu olarak bir resim ektirmitik. Ben dik, yakas kapal olan okul niformas tayordum. Bamda fes vard. Yedeksubaylktan gelme -toplu resimde tam benim nmde duran- bir arkada mstesna olmak zere benden baka kravatsz memur yoktu. Resim ekilmeden nce hemen yakamn kopasn ve ceketin st iki dmesini aarak sa elimi gsme soktum, kendimce byk adam pozu aldm. Herhalde o gn kravatl olmaymn yaratt bir kompleks iindeydim. (1) Btn memurlar -Baktip Recep Bey mstesna olmak zere- nceleri bir tek odada otururduk. Birka ay sonra memur kadrosu geniletildiinde, iki odaya ayrldk. Recep Bey'in odas bizim odann karsndaki kk odayd. Kendisi orada tek bana otururdu. Bu odalarn bulunduu koridordan Meclis'in toplant salonuna girilirdi. Bu salon, tablas kuzeye ve aya gneye bakan (T) biiminde olup tabla ksmnn iki yannda tahta merdivenlerle klan ve ahap direklere oturan dar ve uzun balkonlar biiminde birer loca vard. Bunlar, dinleyici localaryd. Meclis toplantlarn, gazeteciler de buradan izlerdi. Toplant salonunun geni ksmnn orta gerisinde, duvara yaslanm birka basamakla klan bakank krss ve hemen nnde biraz daha alakta hitabet (konuma) krss, onun nndeki yerde ise tutanak ktiplerinin oturduu sra ve sandalyeler vard. Milletvekili sralar, yer darl yznden, krsnn hemen dibine yakn bir yerden balayarak geriye ve yanlara doru dizilmi, aralarnda ancak bir insann geebilecei dar geitler braklmt. Sz alan milletvekilleri konuma krssne, bu geitlerden adeta syrlrcasna geerek ularlard.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Toplant salonunun, Ulus Meydan tarafndaki koridorun iki yanndaki odalar, bizim kalemin bulunduu blmn benzeri idi; nk bina simetrik yaplmt. O tarafn byk giri kapsndan Reis Paa, Bakanlk Divan yeleri ve milletvekilleri ilerdi. Bu kapdan girilince soldaki ilk oda Reis Paa'nn odasyd. Onun yanndaki oda encmen (komisyonlar) odas olarak kullanlrd. Reis Paa, nemli toplantlar da bu odada yapard. Karlarndaki kk odalarda ise yaverler ve zel kalem bulunurdu. Bu kk odalardan biri de mescit olarak kullanlrd. Binann nnde, istasyona inen caddede yaplan geit resimleri, bu yndeki iki balkondan seyredilirdi. Her Ankaral ve Ankara'ya giden herkes bugn nklap Mzesi olan bu binay ulusal bir tapnak gibi ziyaret etmelidir ve kimi zaman ok byk tarihsel ilerin byle kk ve gsterisiz yerlerde baarldn grp bunun zerinde dnmelidirler. XII. LK MECLS'N GECKMEL ANAYASASI Yl 1920. Gnlerden 18 Kasm Perembe, saat 13.35. Trkiye Byk Millet Meclisi 99. toplantsn yapyor ve yine nemli gnlerinden birini yayor. Bakanlk krssne, kinci Reis Vekili Hasan Fehmi Bey kyor. tzk uyarnca bir nceki toplantnn tutanak zeti okunup kabul edildikten, baz yasa nerileri komisyonlara gnderildikten ve kimi milletvekillerinin izin istekleri karara balanp Meclis'e gelen baz telgraflar da okunduktan sonra Anayasa zel Komisyonu'nun raportr, Burdur Milletvekili Soysallolu smail Suphi Bey'in konumasyla Tekilat Esasiye Kanunu Layihas'nn (yani anayasa tasarsnn) grlmesine geiliyor. Bu grmeler Ulusal Kurtulu Sava'nn btn cephelerde btn kanll ile srp gittii bir dnemde -bir ksm gizli oturumlarda olmak zere- tam iki ay srecektir. Birinci maddesinde ''Hkimiyet bila kayd- art milletindir. dare usul, halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir'' diye balayan 85 sayl Tekilat Esasiye Kanunu, Meclis'in ancak 20 Ocak 1921 tarihli 135. toplantsnn ikinci oturumunda kabul edilecektir. Bylece 23 madde ile bir geici maddeden oluan bu 85 sayl anayasa, Meclis'ten tam iki ayda kabilmitir. Bu iki aya ait Tutanak Dergileri'nin 4, 5, 6 ve 7. ciltlerinde yalnz anayasann grlmesine ilikin sayfalarn toplam 242'dir. Ayrca gizli oturumlarda da ok uzun grmeler yaplmtr. Btn cephelerde amansz bir savan srdrld bir srada anayasa zerindeki grmelerin bu kadar etin olmas ve uzun srmesi, bir ksm mebuslarn, stanbul'da bulunan padiah hkmeti ve Osmanl Anayasas karsnda byle bir anayasay kabul etmemek konusundaki direnilerinden ileri gelmitir. Onlarn dncesine gre Byk Millet Meclisi geicidir; Osmanl Kanunu Esasisi zaten vardr. Geici Meclis'in usulleri ise Nisabi Mzakere Kanunu ile belirtilmitir. u halde yeni bir anayasaya gereklilik yoktur. Bu direni iki ayda yenildi ve ilk anayasa yukarda belirtildii gibi 20 Ocak 1921'de kabul edildi. Aslnda bu yasann hazrlanp olgunlamas ve Meclis'e kabul ok daha uzun bir sre ald. Szn ettiim iki ay sadece yasann grlmesiyle ilgilidir. imdi bunun evrelerini anlataym: Birinci evre: 18 Eyll 1920 gn Meclis'in 67. toplantsnn nc oturumunda bu oturumu yneten ikinci Reis Vekili Konya Mebusu Vehbi Efendi ''Hkmetin beyannamesi var, okunacak'' dedikten sonra ktip Bursa Milletvekili Muhittin Baha (Pars) Bey nce u yazy okuyor: ''Byk Millet Meclisi Bakanlna: Bakanlar Kurulu'nun siyasal, sosyal, idari ve askeri grlerini zetleyen ve idari tekilat konusundaki kararlarn kapsayan program Byk Millet Meclisi'ne sunuyorum. Bu ilkelere dayanlarak hazrlanmas gereken yasa tasarlarnn dahi yaknda sunulmak zere olduu bildirilir. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal.'' Grlyor ki, ayn zamanda hkmet bakan olan Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa beyanname (bildiri) ad altnda kendi grlerini Meclis'e sunmak arzusundadr. Bu bildirinin ikinci maddesi, gnmzn Trkesiyle yledir: ''Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, hayat ve bamszln kurtarmay biricik ama ve erek bildii, halk emperyalizm ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden kurtararak ynetim ve hkimiyetin gerek sahibi klmakla amacna eriecei kansndadr.'' Altnc madde de yledir:

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
''Egemenlik balsz, koulsuz ulusundur. Ynetim halkn kendi yazgsn dorudan doruya ve eylemli olarak kendisinin ynetmesi ilkesine dayanr.'' (Bu madde, sonradan ilk anayasann birinci maddesi olacaktr) 13 Eyll 1920 tarihini tayan ve otuz bir maddeden oluan programn tmn buraya aktarmaya olanak yoktur. Bunlarn hepsi okunup bittikten sonra Bakan ve onun ardndan Ltf Bey (Malatya), bunun nce Anayasa Komisyonu'na gnderilmesini neriyorlar. ''Beyanname'' veya ''program'' ad altnda Meclis'e sunulan bu belgenin ardndaki gerek amac sezen mukaddesat ve hilafeti Ali kr Bey (Trabzon) hemen atlyor ve ''Bu, kanun deildir. Rica ederim'' diyor. Yani, ''Bu bir programdr, yasa nerisi deildir, yasalaamaz'' demek istiyor. Maliye Vekili Ferit Bey (stanbul) sz alarak: ''Tabii bu kanun deildir. Bu kadar uzun bir kanun olamaz. nk iinde tekilata, anayasal hukuka ilikin blmler vardr. (...) Bunlardan her birinin bal bana ayrntl bir yasa olmas gerekir. Gerekli yasalar da her bakanlk zellikle hazrlamaktadr... Bu, hkmetin siyasal program niteliindedir.'' Ali kr (Trabzon) bu programn grme rayna oturmasn engellemek iin hi ilgisi olmayan u szleri sylyor: ''...Bu, yasa tasars deildir ki komisyona gnderelim... Hibir ey sylemeyelim, kapansn gitsin bu mesele... Bugn dncemiz ve biricik grevimiz memleketi kurtarmaktr ve bunun iin cephede gerekli savunmay yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordumuz vardr... Fakat askerimiz kayor. 1908 ihtilalinde bir ilke, bir ama olarak denildi ki: Vatan bizim canmzdr. Vatan savunacaz. Bunu bizim dnce bakmndan ykselmemi, aydnlanmam vatan szcnn anlamn deil, kendisini bilmeyen halka bir ama olmak zere vermek istedik. Zavall Mehmetik yolda gelirken 'Vatan bizim canmz' diye ark okudu. Fakat bunu hi anlamyordu... Ben Bolevizm akmna kar deilim. Fakat eskiden yaptmz gibi bugnk dnyann geirmekte olduu byk devrimden etkilenmeyeceiz diye kimse konuamaz. Ynetimimizde deiiklik olacak, fakat bunu eskiden yaptmz gibi, yine taklit ederek Ruslarn yaptna yahut Almanlarn yaptna bakarak yapacak olursak, memlekete ikinci bir bozgunculuk sokacaz. Biliyorum ki, Boleviklerin yneldikleri erek, insancldr ve izledikleri ama bizce bilinmektedir. Fakat zaten bizim din kurallarmz bunu emretmektedir... Bu bakmdan eer memleketimizin ynetiminde yenilik yaplmak isteniyorsa, uzmanlar toplansn; halkn zaten alk olduu, hi deilse ruha bal bulunduu bir ilke halka alansn ve bu ilke uyarnca bir yenilik yaplsn ki direnme grmesin. imdiye dein halktan her zaman direnme grlmtr. nk halkn ruhu ve bal bulunduu mukaddesat gz nne alnmamtr.'' Maliye Vekili Ferit (Tek) Bey: ''Yok efendim, bu Bolevik program deildir'' diye iddetli bir k yapyor. Buna kar Ali kr: ''Rica ederim, ben bugn mevcut cereyan sylyorum'' diyor. Bakan: ''Eer bu bir programsa, burada tartlacak ve eletirilecek; yok yasa ise ilgili komisyona gnderilecek.'' Ali kr: ''...Kanun deildir, program deildir, nk hibir ey deildir. O halde hibir ey sylemeyelim.'' Dr. Tevfik Rt (Aras) (Mentee-Mula): ''Grme yntemi iin msaade buyurun, bir sz arzedeyim... Bu bir programdr ki konulacak btn yasalarn temeli bu programa gre olacaktr. Byle bir program hkmetin deil Meclis'in olur. Bu nedenle nce bir zel komisyon kurar orada inceleriz, ondan sonra gelir.'' Bu ksa konumadan sonra eitli nergeler veriliyor. Bunlar zerinde konuuluyor ve en sonunda bu programn komisyona gnderilmesi ve bu i iin Meclis'in her komisyondan er ye seilerek bunlardan oluan zel bir komisyon kurulmas ve programn orada incelendikten sonra yeniden Meclis Genel Kurulu'na gnderilmesi kabul ediliyor. kinci Evre: Bu komisyon kuruluyor, bakanlna Yunus Nadi (zmir), raportrlne de smail Suphi Soysall (Burdur) seiliyor ve program 18 Eyll 1920 tarihinde Meclis'in 67. toplantsnda zel komisyona gnderiliyor. Grmeler gizli oturumlarda da srp gidiyor. Bu oturumlarda kimi milletvekilleri dnp dolap sz hilafet ve salatanat konusuna getiriyorlar. Bunun zerine 25 Eyll 1920 tarihli gizli oturumda sz alan Mustafa Kemal Paa konumalar srasnda unlar sylyor: ''kide birde Meclisi linizin bu mesele zerinde mzakere ve mnakaa amas caiz deildir kanaatindeyim. Bugn, bu makam igal eden zat bu millet ve memleket iin hain bir adamdr (alklar). Msaade buyrunuz beyim, hain bir adamdr (alklar ve bravo sedalar). Meclisi linizde imdiye kadar pek byk ve cidden tarihi cretler grdk. Maateessf imdi makam hilafet ve saltanat igal eden zat, bu millet iin hain bir adamdr. spat ettiniz ve bu milletin btn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
mukadderatna btn manasyla vazilyed (el koymu) olduunuzu ispat ettiniz (...) Halife ve padiah sfatn taknm olan kimsenin bu milleti ifal, ifsad etmek iin bizzat itigal eyledii birtakm tekilat mefsedetkrne (bozguncu rgtler) vardr (...) Esir olan adam padiah olamaz. Hainane hareket ediyor. Binaenaleyh bu mesele ile itigal caiz deildir.'' Mustafa Kemal Paa hilafet ve saltanat makamna kar konumam, dahas, bu makamn gerekliliini vurgulam, ancak orada oturan Padiah ve Halife Vahdettin'in ngilizlerle ibirlii yaptn dnerek onu haynlkla sulamtr. Alt ay nce Meclis'in ilk ald gn de Vahdettin'in haynln biliyordu, ama syleyemezdi. O tarihten sonra geen olaylar padiahn tutumunu milletvekilleri gznde de az ok, ak seik bir duruma getirdii iin bu tonda konuabilmitir. Komisyona gnderildiini yukarda belirttiimiz program, tam iki ay sonra, 18 Kasm 1920 tarihinde, Meclis'in 99. toplantsnda zel komisyon raporu ile birlikte yeniden Meclis gndemine girdi ve komisyonda ''Tekilat Esasiye Kanun Lyihas'' (anayasa tasars) ad ile daha nce belirtildii gibi iki ay sren etin tartmalardan sonra Meclis'in 20 Ocak 1921 tarihli 135. toplantsnda kabul edilerek kanunlat. 85 sayl ilk anayasa budur. (*) Bu ilk anayasa 23 madde ve 1 ek maddeden olumaktadr. Byk Millet Meclisi ile ilgili ilk 9 maddesi gnmzn diliyle yledir: Madde 1- Egemenlik balsz, koulsuz ulusundur. Ynetim biimi halkn kendi yazgsn dorudan doruya ve eylemli olarak kendisinin ynetmesi temeline dayaldr. Madde 2- Yrtme erki ve yasama yetkisi ulusun tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisi'nde belirir ve toplanr. Madde 3- Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi'nce ynetilir ve hkmeti ''Byk Millet Meclisi Hkmeti'' adn tar. Madde 4- Byk Millet Meclisi iller halkndan seilen yelerden olumutur. Madde 5- Byk Millet Meclisi'nin seimi iki ylda bir yaplr. Seilen yelerin yelik sresi iki yl olup yeniden seilmeleri caizdir. Eski Meclis sonraki Meclis'in toplanmasna dein grevini srdrr. Yeni seimler yaplmasna olanak bulunmazsa toplant dnemi yalnz bir yl uzatlabilir. Byk Millet Meclisi yelerinin her biri kendisini semi olan ilin zel vekili olmayp btn ulusun vekilidir. Madde 6- Byk Millet Meclisi'nin Genel Kurulu kasm banda davetsiz toplanr. Madde 7- eriat kurallarnn yerine getirilmesi, btn yasalarn konulmas, deitirilmesi, kaldrlmas, antlama ve bar yaplmas, vatann savunulmas iin sava ilan gibi temel hak ve yetkiler Byk Millet Meclisi'nindir. Kanunlarn ve tzklerin dzenlenmesinde halkn ilemlerine ve gereksinimlerine en uygun fkh ve hukuk kurallar ile sayg ve davranlar temel olarak alnr. Bakanlar Kurulu'nun grev ve sorumluluu zel yasa ile belirlenir. Madde 8- Byk Millet Meclisi, hkmetinin blnm olduu daireleri zel yasa uyarnca kendisince seilen bakanlar araclyla ynetir. Meclis, yrtmeye ilikin konularda bakanlara yn verir ve gerektiinde onlar deitirir. Madde 9- Byk Millet Meclisi Genel Kurulu'nca seilen bakan, bir seim dnemi iinde Byk Millet Meclisi'nin bakandr. Bu kimlikle Meclis adna imza koymaya ve Bakanlar Kurulu kararlarn onaylamaya yetkilidir. Bakanlar Kurulu (yeleri) ilerinden birini kendilerine bakan seerler. Ancak, Byk Millet Meclisi Bakan Bakanlar Kurulu'nun da doal bakandr. Bu dokuz maddeden sonra geri kalan 14 madde, ynetime, il, ile ve bucaklara, genel mfettilik konusuna ilikin kurallar; ek madde ise bu yasann uygulanmasna ilikin dzenlemeleri ierir. Bu ek madde yasann ayrca 4, 5 ve 6. maddelerinin ancak yurdun dmandan kurtarlmasndan sonra Byk Millet Meclisi ye tam saysnn te iki ounlukla karar verilmesi zerine yeni seimlerden balayarak uygulanaca kuraln koymutur. XIII. LK MECLS'TE GEEN, BR KISMINA TANIK OLDUUM LGN OLAYLAR (*) Burada anlatacaklarm, objektif ve bilimsel yntemle taranm, siyasal ve sosyal ynden ilgin olarak deerlendirilmi olaylar olmayp, bu gen gzyle benim ilgin bulduum ve unutamadm olaylardr. 1920'de Meclis'e ilk kez memur olarak girdiimde hemen dikkatimi eken durum, milletvekillerinin klk, kyafet, ya, kafa yaps ve grglerinin baka baka ve ok deiik oluuydu. Beyaz sarkl,

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ak sakall, cppeli, eli tespihli hocalarla prl prl niformal gen subaylar; yazma veya al sarkl beyleri; klhl aalar ve kavuklu elebiler Avrupa niversitelerinden yeni dnm, Bat kltryle yetimi, nokta bykl, Kuvay Milliye kalpakl genler, Meclis sralarnda yan yana oturuyorlard. Bilgileri ve yetime ortamlar ok deiik olan bu insanlar bir tek ama dorultusunda birlemilerdi: Vatan kurtarmak. Bu birlemeyi salayan kii de Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa idi. Benim iin balangtaki en ilgin olay, Meclis'in aldnn ikinci gn, Mustafa Kemal Paa'nn, Milli Mcadele'nin nasl balad konusunda bilgi veren ve akama kadar sren konumas ve bunun sonunda Meclis'e kendisinin okuduu bir nerge olmutu. ''cra, Teri, slamda ttifak Cumhur'' gibi szleri ieren, ok adal Osmanlca ile yazlm bu nergeyi dinlerken o zaman pek bir ey anlamamtm. zet olarak anladm uydu: Mustafa Kemal Paa btn devlet ilerine bu Meclis'in el koymasn ve bir hkmet kurulmasn istiyordu. Kimi milletvekilleri ise buna yanamyorlard. Byk Millet Meclisi halinde toplandktan sonra, bundan niin kandklarn bir trl anlayamamtm. Bizim mdr yardmcs Tevfik Bey'e sorduumda: ''Kolay deil. Bu, padiaha ve stanbul'daki hkmete kar bir isyan mahiyetindedir. Bu i yrmezse hepimiz aslrz'' demiti. te benim kck grevimin bile o gnlerde ne kadar nemli olduunu o vakit ok iyi anlam ve dorusu bundan gurur duymutum. 1- Dr. Rza Nur Bey Olay: lk Meclis'in alndan on gn sonra 3 Mays 1920 gn, her bakann ayr ayr seilmesi yoluyla ilk ulusal kabine kurulmutu. O zaman kabineye dahil olan Genelkurmay Bakanl iin yaplan seimde 130 yeden 129'unun oyunu Edirne Milletvekili Albay smet (nn) almt. Milli Eitim Bakanl iin yaplan seimde de Hamdullah Suphi'ye (Tanrver) 65, Dr. Rza Nur'a ise 45 oy kmt. Bylece smet nn'ye en ok, Dr. Rza Nur'a ise en az oy km bulunuyordu. Hamdullah Suphi (Tanrver) ve Rza Nur Beyler salt ounluu salayamadklar iin 6 Mays 1920 Cuma gnk toplantda yeni bir seim yaplmas gerekti. Hamdullah Suphi, Bakanla verdii bir yazyla adaylktan ekildiini bildirdi. Tek aday olan Rza Nur Bey yeni seimde 128 oydan 60 oy alabildi. Bu zat, her zaman gergin yzl, ok az glen, sert yaradll bir kii olarak tannrd. Kendisini yresine saydrmak isteyen, marur denebilecek bir tutumu vard. Krsye ktnda zenli pozlarla etkili konumalar yapard. Milli Eitim Bakanl iin ilk oylamada 45, ikinci oylamada ise 60 oy verilmesini kendine yediremedi. Byle ok az bir oyla nemli bir grevi kabul edemeyeceini bakanla bildirip ekildi. Buna karlk Meclis yeleri, ''baka adaylar da bulunduu iin oylarn daldn, son oylamada kendisinin salt ounluu saladn'' ileri srdler. Konumalarn ayrntlarna girmeyeceim. Baka aday dedikleri ilk oylamada Rza Nur'dan daha ok oy alm, ancak salt ounluu salayamam olan Hamdullah Suphi idi. Hamdullah Suphi krsye kp durumu aklayc nitelikte bir konuma yaparak kendisinin zaten adaylktan ekilmi olduunu bildirdi ve yle dedi: ''Bu durum, benim ekildiimin yeterince gz nne alnmamasndan doan bir zaaf olabilir. Ben diyorum ki, lkemizde siyasal yaam iinde gerekten iyi n kazanm, yurtseverliini kantlam olan sayn arkadamzn (yani Rza Nur'un) ad etrafnda yeniden yaptmz bu tartma sonunda yce Meclisinize den bir grev vardr. Kendisine byk ounlukla gven bildirmektir.'' Bu neri Bakan tarafndan oya sunuldu ve kabul edildi. Bunun zerine, Rza Nur krsye gelerek: ''Bendenize i grmek iin yce Meclis'in byk, geni bir gveni olmas gerekiyordu. Baka trl i grmek olanakl deildi. Madem ki yce Meclis bu ounluu gsteriyor, pekiyi, kabul ediyorum" deyip Milli Eitim Bakanl grevini kabul etti. Yeniden oylama yaplmad. Bandan sonuna kadar dikkatle dinlediim bu konumalar 6 Mays 1920 Cuma gnk toplantda, yani Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk alndan on be gn sonra oluyordu. lk kabine son yesinin seiminin de kesinlemesiyle bu tarih de tamamland (*). 2) lk Gnlerde Din Tartmas: lk Meclis'te, o zaman ''encmen'' denilen Meclis komisyonlarnn says ve oluumu saptanrken konu okullardaki retim sorununa geldi. 26 Nisan 1920 tarihli drdnc toplantda (yani Melis'in aldnn drdnc gn) Krehir Milletvekili Hoca Mfit Efendi okullarda ders izlencelerinin eriyye Komisyonu'nca denetlenmesi gerektiini uzun uzadya savundu. Meclis'teki beyaz sarkl milletvekilleri kendisini desteklediler. Trabzon Milletvekili Ali kr Bey ise bu gre kar karak, ''Efendim biz burada ders programlar yapmak iin toplanmadk'' dediyse de tartmalar srd. Svas Milletvekili Hoca Mustafa Taki Efendi Meclis Bakanl'na u nergeyi verdi. Gnmzn Trkesine evirerek buraya alyorum:

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
''eriat ve evkaf ileri ile Adliye ve Milli Eitim Bakanlklar grevlerinin birbiriyle tam bir ilikisi vardr; okullarn ve medreselerin programlar bakmndan bu devlet daireleri birbirine zorunlu olarak baldr; bu nedenle eriat, evkaf, adliye ve milli eitim konularnn yalnz bir tek komisyona verilmesi ileri oaltacandan eriyye Komisyonu ye saysnn oaltlmasna karar verilmesini neririm.'' Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey bu neriye iddetle kar karak, fizik, kimya, tarm gibi derslerin din ile, eriyye Komisyonu ile ilgili olmadn, bu komisyonun grevinin yalnz din ileriyle snrl ve baml olduunu belirtti. Mustafa Taki Efendi, nerisini savunmak iin: ''Efendim, imdiye dein bizi ilerlemekten yoksun brakan etkenlerden balcas din ile dnyann ayr dnlmesi grdr. (...) Biz din ile dnyay ayrrsak geri kalrz'' dedikten sonra, milli eitim, adliye, evkaf, eriyye komisyonlar yerine bunlarn birletirilip bir tek komisyon kurulmas nerisini, yani akas milli eitim ve adliyenin tmyle eriyye Komisyonu'na balanmasn yeniden ileri srd. Bunun kabul okullarn ve adalet mahkemelerinin kaldrlmas, bylece btn rencilerin medreselerde eitim grmesi, btn davalarn da eriyye mahkemelerinde grlmesi demekti. Byle bir durum ise Trkiye'yi Merutiyet'ten, dahas Tanzimat'tan da geriye gtrmek olurdu. Dman, vatann barna doru ilerlerken Meclis'teki hoca milletvekillerinin daha drdnc toplantda bu ilerle uramas, Bizans'n, dmeden nceki son gnlerinde kiliselerde ''meleklerin erkek ya da dii mi olduklar'' konusundaki tartmalar ve mezhep kavgalarn anmsatyordu. Tokat Milletvekili Nzm Bey krsye gelerek, ''Efendim, biz buraya memleket felaket iinde diye kotuk, geldik. Bizim en byk grevimiz bu felaketin nne gemektir ve bu olmak gerekir. teden beri lkede var olan bir din ve dnya sorununu buraya koymakla iyi bir i yapmyoruz. Onun iin rica ederim btn fikrimiz yurdun savunmas noktasnda younlamaldr'' dedi ve ok alkland. Meclis ounluu bu konumay onaylad; hocalar daha ileriye gidemediler (*). 3) Padiaha Gnderilen Yaz: Dman bo durmuyor, Meclis'in kuruluunu boyuna Osmanllarn sultan ve btn Mslmanlarn halifesi olan padiaha kar bir isyan niteliinde gstererek Meclis'in asl amacn, yani ulusa kurtulma ve bamsz bir Trkiye olarak yaama amacn rtmek, hi deilse glgelemek istiyor, her yoldan yararlanarak gizli kkrtmalarn srdryordu. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 26 Nisan Pazartesi gnk toplantsnn saat 19.00'daki drdnc oturumunda zmit Milletvekili Srr Bey bu durumu aklayan u konumay yaparak halifeye bir ballk telgraf ekilmesini nerdi: ''Arkadalarm! Meclisimizin kurulduu dakikadan balayarak her vesile ile anl halifemiz hakkndaki ballmzn glendirilmesine almakta olduumuz, verdiimiz kararlarla, sylediimiz szlerle kantlanmtr. Bunu kukuya drecek bir zerrenin bile bizden kmadnda phe yoktur. nk amacmz, halifemizi tutsaklktan kurtarmaktr. Fakat hi kukum yoktur ki dmanlarmz bizim buradaki toplantmzn erek ve amacn elbette ve elbette padiahmz efendimiz hazretlerine ters ynde yanstacaktr. Bunda kuku duymayalm. Biz toplanmamzn gerek nedenini, kendilerine olan sarslmaz saygmz ve kulluk balantmz, ahane lkelerini yabanclarn zulmnden kurtarma konusundaki kutsal savamzn niteliini kendilerine, ayaklarnn toprana (yksek katlarna) en iten duygularla sunup bildirelim ve diyelim ki, biz senin kullarnz; amacmz, ahane kiiliinizin yabanclar elinde tutsak bulunmasndan doan zntmz gerei olarak sizi kurtarncaya dein alacaz. Btn almalarmz yalnz yksek padiahlmz uruna adamz, baka dileimiz yoktur. Sizi ve bizi sevmeyenlerin, padiahla uyruklar arasna fesat sokmakta olan rezillerin amac, elbette bizim en hakl davranlarmz size ters gstermektedir. Onun iin bakanlk divan, padiahlk katna bir telgraf eksin!'' (*) Bunun zerine ''Ne yolla gndereceiz?'' diye sesler ykselmi, buna karlk olarak Srr Bey de: ''Olanak bulunan aralarla yapalm, olana bulunan aralara bavuralm. Dmanlarmz hi olmazsa bundan zlrler. Hi deilse dmanlarmzda znt yaratalm'' diye safa, hatta ocuka bir yant vermiti. Bizim kanmza gre Srr Bey'in padiahla kar bu ar ballk gsterisinde itenlik yoktu. Bundan baka, bu konumada bamszlktan, vatann kurtuluundan da hi sz almayarak, yalnz padiahn kurtulmasndan sz edilmiti. Bununla birlikte, propagandaya ok nem veren Meclis, neriyi ''kabul, muvafk'' sesleriyle uygun grd. Bu neri uyarnca padiaha gnderilmek zere Bakanlk Divan'nca hazrlanan ve 27 Nisan 1336 (1920) tarihini tayan yaz, 28 Nisan toplantsnn ikinci oturumunda, yine Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey tarafndan ok gzel ve etkili bir biimde okundu. Bunun Bakanlk Divan'nca

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
hazrland sylenmi ise de Meclis'in, Trk halkna ilk bildirisi gibi, Hamdullah Suphi Bey tarafndan kaleme alnd ve Atatrk'n ynettii Bakanlk Divan'nca gzden geirildii ve daha ilk cmlesine ''ulusal bamszlk'' ilkesinin eklendii kesin bir gerektir. 29 Nisan Sal gn, leye doru Baktip Recep Bey beni artarak iki sayfalk bir msvette uzatt. ''Bu yaz padiaha gnderilecektir, ok dikkatle temize ek'' dedi; bir de bizim broda bulunmayan trden, kalnca ve parlak bir bo kt verdi. O zamanlar iyi cins kt sknts ekerdik. Broya dndm. le tatiline az vakit vard. Bunu rahat yazmak zere masamn gzne koydum. Herkes yemee knca nce msvetteyi okudum. Yaz Recep Bey'in el yazs deildi. Bunun Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Bey tarafndan Meclis krssnden okunan yaz olduunu anladm. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kararyla padiaha gnderilmek iin temize ekilmek zere Recep Bey'in bana verdii yaz buydu. Byk Millet Meclisi ve Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa kim, Osmanl devletinin padiah Vahdettin kim ve ben ''Ankara Lisesi on birinci snf rencilerinden 787 numaral Mustafa Hfz Efendi'' (Bu, benim okul knyemdi) kim, diye dndm bir sre... ok heyecanlanmtm. Son haddini bulan yrek arpntlarm biraz yattktan sonra, msvetteyi temize ekmeye baladm. Yazy kdn n yz almadndan, arka yzne geerek tamamladm. Baktip Recep Bey ou kez yemeini odasnda yer, darya gitse de btn memurlardan erken dnerdi. Ben yazy bitirdiim zaman o dnmt. Msvetteyi ve temizini gtrdm. Grr grmez: ''Olmam; arkasna yazmayacaktn'' dedi. Ben ''Baka kt yoktu'' demek iin daha azm amadan, ''Bir kda smad diyeceksin; beklerdin ve benden bir kt daha isterdin'' diye ekledi. Temize ektiim kdn arkasna kaln krmz kalemle ''Bu gibi mhim eyler kdn arka sahifesine yazlmaz'' cmlesini yazd. ''Arab ve Rum tarih'' kelimelerini de tarih konacak yere ekledi. En eski yazm kuralna gre, ''ordu'' kelimesi, bataki ''elif''ten sonra ''vav''sz yazlrd. Fakat yeni imlada ''vav''la yazlyordu. Ben yeni imla ile yazmtm. Bunu dzeltti. Balk olarak da en yukarya mrekkepli kalemle ''Rikb- Refi Hazreti Hmayuna'' (yani padiah hazretlerinin yce katna) szcklerini yazd (Dzeltilmi olan bu belgenin fotokopisi aadadr) ve bana iki temiz kt vererek: ''Haydi bakalm, bunu yeniden yaz getir'' dedi. Bu sert davrantan zldm sezmi olacak ki gnlm almak iin arkamdan ''Aslnda senin kabahatin yok. Yazy da dzgn ve gzel yazmsn. Yenisini iki sahife halinde daha gzel yazarsn'' diye ekledi. Yazy ikinci kez temize ekip msvettesiyle birlikte gtrrken, dzeltme gren iki yazy gtrmedim, o da unuttu ve sormad. kinci yazy okuyunca ''Aferin, gzel olmu'' dedi. Aada kliesi grlen eski Trke yaz, benim yazdm dzeltme gren yaznn fotokopisidir. Asl, tarafmdan armaan olarak TBMM Mzesi'ne sunulmutur. Bugnk Trkeye evirerek aaya aktardm ve bu yazdaki ''Kendi hkmetimizin idaresi altnda mutsuz ve fakir yaamak, yabanc tutsakl pahasna elde edeceimiz huzur ve mutluluktan bin kat yedir'' cmlesi, ilk al konumas ile, ''istiklali tam'' ilkesine oturmu olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin o ok umutsuz grnen dnemdeki tam bamszlk inancnn ne kertede byk ve gl olduunu gsterir. Yaz yledir (*): Halife Hazretleri'nin yce katna Halife ve pek kutsal Hakanmz efendimiz: stanbul'un igali ve bunu izleyen ok ackl olaylar zerine durumu inceledik ve yce saltanatnzn haklarn ve ''ulusal bamszlmz'' savunmak ve salamak amacyla bu kez Ankara'da Byk Millet Meclisi halinde toplandk. Anadolu'nun dman salgn altnda olmayan her kesiniden gelen ve ulusa olaanst yetki ile grevlendirilen milletvekilleri, oybirliiyle aldklar bir kararla yksek katnza baz gerekleri arz etmeyi kendileri iin bir ballk ve kulluk borcu bildiler. Padiahmz; Yce kiiliinizce bilindii gibi sultanlk soyunuzun kutsal ve saygdeer atas olan Sultan Osman, ulusal tarihimizin mutlu ve uurlu bir gecesinde, ans kuaklardan kuaklara geen bir d grmt. O dn kta zerine gvdesini salan ve altnda yz milyonluk bir lem barndran kutsal aacndan artk btn dallar kesilmi ve ortada yalnz koca bir gvde kalmtr. O gvde Anadolu'dur. Ve onun kkleri, ok derin gitmek zere, bizim yreklerimizin iindedir. erefli dedelerimiz Rumeli'de kendi bana bir cihan olan lkeleri fethedip alrken, ordularn bu Andolu topraklarndan arr ve uzak memleketlerin byk ana hatlarn, askeri yollarn gven altnda bulundurmak iin yine Anadolu'dan halk getirir ve en nemli noktalara yerletirirlerdi. Bu halk ynlar Bosna-Hersek ve Mora ilerine kadar yayld. Basra Krfezi'ne kadar indirildi. Suriye, Filistin yollarnda taraf taraf yerletirildi.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Padiahmz; Yce saltanat tahtnzn erefli ve olduu gibi kalmas iin Anadolu halk yzyllardan beri baba ocaklarndan ok uzak sava yerlerinde can vermeyi kendisine en kutsal bir bor bilmiti. Anadolu boald, Anadolu ykld. Fakat iklimlerden iklimlere uzayan hakanlnzn ycelik ve gll urunda her skntya, her felakete, seve seve katland. O bir topraktr ki Macaristan ilerinden Yemen llerine kadar, Kafkas eteklerinden Basra yallarna kadar kuak kuak uzayp giden saysz ehitliklerle kapldr. Ve o ehitlikleri her yerden ok imdi zgrlk ve bamszlk iin yeni bir kutsal halk sava yapan bu eski Anadolu verdi. Grkemli padiahmz; slamn her bir yanda bozguna urayan bayraklar gelip onun ufuklarnda topland. Onun ufuklarnda kendine en son sna ve kurtulu yolunu arad. zmir'in igali zerine, ahane lkelerinin en bayndr ve en mutlu bir paras nasl atele, yama ve boazlanmalarla batan baa harap oldu, bilirsiniz. Hibir hakka dayanmayan ve ulusumuzu son yurdunda kle yapmay ama edinen bu vahi akn zerine yce kalbinizin duyduu ac zntleri dnya basnna dorudan dorurya kendiniz bildirmitiniz. zmir igalini Adana facialar ve bu faicalar, Mara, Antep boazlamalar ve onu da felaketlerimizin en by olmak zere stanbul igali izledi. Soyundan yetitiiniz ulus, binlerce yldan beri cihann en grkemli tahtlarna sultanlar yetitirmi ve zgr yaam olan bir ulus niteliiyle bu durum karsnda ne yapabilirdi? Padiah ok zc bir sava sonucunda ordularn kullanmaktan yasaklanm ve yoksun grd iin kendi kendine silaha sarld ve anavatan nerede saldrya uramsa oraya, dinsel ve ulusal namusunu kurtarmak iin kotu. Padiahmz; Kafkasya'nn slam kahramanlar babalarnn ocaklarn kendilerinden yz kat gl bir dmana kar otuz yl kadn erkek savundular. Zavall Fas on yldr ki Fransz igalini tanmyor ve silahn teslim etmiyor. Trablus bir avu kahramanyla ayn cenk iindedir. Bugn slam leminin her kesi silahtan bsbtn yoksun bir durumda iken, zulm ve hyanetin boyunduruunu atmak iin ayaa kalkar ve isyan ederken Abbasi ve Fatmi halifeliklerinden, Seluk Trklerinden beri hemen bin yz yl aan bir zamandr bamszlk, zgrlk ve din uruna savaan byk ulusunuz, Asya'nn ve slamn bayrak taycs nderi olarak evrensel bir n olan ulusunuz, kurtuluunu canna susam dmanlarnn merhametinden bekler mi? Ycelerin ycesi efendimiz; Ulusal savunmamz kutsal padiahlk makamnza kar bir isyan gibi gstermek ve halk aldatmak iin durmadan alan hainler var. Onlar halk birbirine krdrmak ve dmann yurdu ele geirmesi iin yolu ak brakmak istiyorlar. Oysa vuran da vurulan da hepsi sizindir. Hepsi size ayn derecede bal evladnzdr. Ulusal savunmamz, dmanlarn bayraklar babalarmzn ocaklarn stnden ekilinceye dein brakamayz. Her yeri byk hakanmzn dinsel ve Tanrsal akna grkemli ve heybetli bir kant olan stanbul mabetleri etrafnda dman askerleri gezdike, z vatann topraklar stnden yad adamlarn ayaklar ekilmedike biz kutsal savamz srdrmek zorundayz. Yce Tanr atalarnzn yurdunu koruyan, halife ve hakann erefi ve bamszl iin uraan evlatlarnzla beraberdir. Kendi hkmetimizin ynetimi altnda mutsuz ve yoksul yaamak, yabanc tutsakl pahasna elde edeceimiz huzur ve mutluluktan bin kat yedir. Padiahmz; Yreimiz ballk ve kulluk duygusuyla dolu olarak tahtnzn evresinde her zamandan daha sk bir balant ile toplanm bulunuyoruz. Toplantsnn ilk sz Halife ve Padiahna ballk olan Byk Millet Meclisi, son sznn yine byle olacan yce katnza en byk sayg ve gnl eilmesi ile sunar. Padiaha yollanan zgn Osmanlca metin yledir: Halife ve Hakan Akdesimiz Efendimiz: stanbul'un igali ve bunu takip eden fecayi zerine vaziyeti tetkik ve hukuk- saltanat seniyyelerini ve istiklali millimizi mdafaa ve temin etmek maksadyla bu defa Ankara'da Byk Millet Meclisi halinde itima ettik. Anadolu'nun dman istilas altnda olmayan her kesinden gelen ve millet tarafndan selahiyeti fevkalade ile terhis edilen mebuslar mttefikan ittihaz ettikleri bir karar ile sddei seniyyelerine baz hakayk arz etmeyi kendilerine bir vecibe-i sadakat ve ubudiyet bildiler. Padiahmz;

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Malumu seniyyeleridir ki, Hanedan- saltanat hmayunlarnn ceddi mbarek ve mbecceli olan Sultan Osman, tarihi millimizin mesut ve mteyammen bir gecesinde, hatras nesillerden nesillere intikal eden bir rya grmt. O ryann kta zerine glgesini salan ve altnda yz milyonluk bir lem barndran kudsi aacndan artk btn dallar kesilmi ve ortada yalnz muazzam bir gvde kalmtr. O gvde Anadoludur ve onun kkleri ok derin gitmek zere bizim kalplerimizin iindedir. Ecdad kiramnz Rumeli'de kendi bana bir cihan olan ktalar fetih ve istila ederken ordularn Anadolu topraklarndan davet eder ve uzak memleketlerin byk ana hatlarn, askeri yollarn muhafaza ettirmek zere yine Anadolu'dan ahali celp ve en mhim noktalarda iskn ederlerdi. Bu halk kitleleri Bosna Hersek ve Mora ilerine kadar yayld. Basra krfezine kadar indirildi. Suriye ve Filistin yollarnda taraf taraf yerletirildi. Padiahmz; Tahtgh- saltanat seniyyelerinin eref ve bekas iin Anadolu halk asrlardan beri baba ocaklarndan ok uzak harp yerlerinde ifnay hayat etmeyi kendine en kudsi bir bor bilmitir. Anadolu boald. Anadolu viran oldu, fakat iklimlerden iklimlere uzayan hakanlnzn evket ve kudreti iin her mihneti, her felaketi cana minnet bildi. O bir topraktr ki, Macaristan ilerinden Yemen llerine kadar, Kafkas eteklerinden Basra yallarna kadar kuak kuak uzayp giden namtenahi mehedlerle muhattr ve o mehedleri her yerden fazla imdi hrriyet ve istiklali iin yeni bir halk mcadelesi yapan bu eski Anadolu verdi. evketl Padiahmz; slamn her tarafta duar hezimet olan bayraklar gelip onun ufuklarnda topland. Onun ufuklarnda kendine en son penah ve necat arad. zmir istilas zerine memaliki ahanelerinin en mamur ve en mesut bir ksm nasl atele, yama ve ktal ile batan baa harap oldu bilirsiniz. Hibir hakka istinad etmeyen ve milletimizi son yurdunda dar esaret etmeyi emel edinen bu vahi akn zerine kalbi hmayunlarnn duyduu ac teessrleri cihan- matbuata bizzat tevdi buyurmutunuz. zmir igalini, Adana fecayii ve bu fecayii Mara, Antep ktalleri ve onu da felaketlerimizin en by olmak zere stanbul igali takip etti. Soyundan yetitiiniz millet, binlerce seneden beri cihann en muhteem tahtlarna sultanlar yetitirmi ve hr yaam olan bir millet sfatyla, bu hal karsnda ne yapabilirdi? Padiahn elim bir harp neticesinde ordularn kullanmaktan memnu ve mahrum grd iin kendi kendine silaha sarld ve nerede anavatan tecavze uram ise oraya dinini ve milli namusunu kurtarmak iin kotu. Padiahmz; Kafkasya'nn slam kahramanlar, babalarnn ocaklarn kendilerinden yz kere kavi bir dmana kar otuz sene, kadn ve erkek mdafaa ettiler. Zavall Fas on senedir ki Fransz igalini tanmyor ve silahn teslim etmiyor. Trablus bir avu kahramanyla ayn cidal iindedir. Bugn slam leminin her kesi silahtan tamamyla mahrum bir halde iken, zulm ve hyanetin boyunduruunu atmak iin kyam ve isyan ederken, Abbasi ve Fatmi hilafetlerinden, Seluk Trklerinden beri hemen bin yz seneyi mtecaviz bir zamandr istiklal ve hrriyet ve din iin gaza eden byk milletiniz, Asya'nn ve slamn alemdar diye cihanmul bir hreti olan milletiniz halsn canna susam dmanlarnn merhametinden bekler mi? evketpenah Efendimiz; Milli mdafaamzn mbarek makam hmayunlarna kar bir isyan suretinde gstermek ve ifal etmek iin mtemadi alan hainler var. Onlar milleti birbirine krdrmak ve dman ftuhatna yolu ak brakmak istiyorlar. Halbuki vuran da vurulan da hepsi sizindir. Hepsi ayn derecede sadk evladnzdr. Milli mdafaamz, dmanlarn bayraklar, babalarmzn ocaklar stnden ekilinceye kadar terk edemeyiz. Her yeri, byk Hakanmzn ak dini ve ilahisine mutantan ve mehib bir delil olan stanbul mabetleri etrafnda dman askerleri gezdike, z vatann topraklar stnden yad adamlarn ayaklar ekilmedike biz mcadelemizde devam etmeye mecburuz. Cenab Hak, atalarn yurdunu koruyan Halife ve Hakannn eref ve istiklali iin uraan evladnzla beraberdir. Kendi hkmetimizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak ecnebi esareti pahasna nail olacamz huzur ve saadete bin kere mreccahtr. Padiahmz; kalbimiz hissi sadakat ubudiyetle dolu olarak tahtnzn etrafnda her zamandan daha sk bir rabta ile toplanm bulunuyoruz. timann ilk sz halife ve padiahna sadakat olan Byk Millet Meclisi son sznn yine bundan ibaret olacan sddei seniyyelerine en byk tazim ve huu il arz eder. 27 Nisan 1336 (1920)

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
4) ki Yasa Yasas Tartmalar: Hi unutamadm olaylardan biri de Trabzon Milletvekili Ali kr Bey tarafndan, ikinin yasaklanmas konusunda Meclis'e sunulan yasa nerisinin dourduu tartmalardr. Bu neri Meclis'in birok komisyonlarndan gemi, ''er'iye Encmeni'' ikinin slamlkta zaten haram ve yasak olduunu, bunun iin bir yasa yapmann bile gerei olmadn, eriat kurallarnn uygulanmasnn yeterli olacan raporla bildirmiti. Meclis alal drt ay olmutu. Byle bir yasaya kar olanlar vard. zellikle Maliye Bakan Ferit (Tek) Bey ok uzun, ak yrekli, ak szl, herkesin anlayaca dilde bir konuma yaparak byle bir yasann uygulama olana bulamayacan, buna polis yetimeyeceini, birok evin gizli meyhane olacan, oysa btenin paraya gereksinmesi olduunu, bunun Amerika'da bile uygulanamayacan, Bolevik Rusya'da da yasaklanma dnlm ise de uygulama olanakszl yznden vazgeildiini uzun uzun anlatt. Kendisiyle Ali kr Bey arasnda ok sert ve hakarete kadar varan sz dellosu oldu. Sarkl hocalar krsye doru yrdler. Aslnda ok kibar, nazik ve yumuak bir zat olan Ferit Bey hi korkmad, ylmad, hepsine gerekli yantlar verdi. Ben, dinleyici locasna kan merdivenin tahta basamanda Ferit Bey'e bir ey olacak diye zlp titriyordum. Ferit Bey'e bir ey olmad, ama iki yasa nerisi ounlukla kabul edilerek yasalat. O gnden sonra, ikiye dkn olduklarn gizlemeyen milletvekillerinin: ''Humler ikeste, cm tehiy, yok vcud- mey. Ettin esir-i kahve bizi hey zemne hey!'', yani ''kpler krlm, kadehler bo, ikiden eser yok; hey zamne, bizi kahvenin esiri kldn'' beytini yksek sesle syleyerek, ikinin yasak olduu Drdnc Murat dnemini anmsattklarn birka kez duydum. 5) Rasih (Kaplan) Hoca'nn Hindistan'a Gnderilmesi: Meclis kurulur kurulmaz propagandaya byk nem verilmi bir ''irat'' yani halk aydnlatmak iin propaganda komisyonu kurulmu, nl gazetecilerden zmir Milletvekili Yunus Nadi Bey bu komisyonun bakan seilmiti. Meclis bildiriler yaymlyordu. lkenin her yanndan gelen kutlama telgraflar Meclis'te okunurdu. rnein ben birok belediyeden, ile kaymakamlarndan, Onbeinci Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa'dan, Konya Kadnlar Cemiyeti'nden gnderilip Meclis'te okunan telgraflar anmsyorum. er'iyye Encmeni (Din leri Komisyonu) slam dnyasna seslenen bir bildiri yaymlamt. Ben bu bildiriden de bir ey anlamam, sadece istenen eyin, btn dnya Mslmanlarn bizim davamzla ve savamzla ilgilendirmek olduunu sezmitim. Bu amala Antalya Milletvekili Rasih Hoca'nn Hindistan'a gnderilmesi sz konusu oldu. O srada Hindistan ve Pakistan bamsz birer devlet olmayp henz ngiliz smrgesi idi. Kalemde kulamza geldiine gre Rasih Hoca oralarn Mslmanlarndan para yardm da isteyecekti. Rasih Hoca kara top sakall, kaln sesli, fkeli yaradll bir kii idi. Kendi iimden, Hindistan'a daha yumuak huylu birinin gnderilmesinin daha iyi olacan dnm, fakat bunu Tevfik Bey'e bile sylemeye cesaret edememitim. Rasih Hoca gitti ve aylar sonra dnd. O zaman bandaki beyaz sarn stnde ok enli, erit gibi parlak, yeil bir sarg grdm. Bir sre sonra onu karp eski klna girdi. Oralardan ne kadar parasal yardm saladn bilmiyorum. 6) Bolevik Rusya'dan Alnan Telsiz: Tarih: 11 Mays 1920 Sal. lk Trkiye Byk Millet Meclisi 14. toplantsn yapyor. Almas zerinden henz 18 gn gemi olan Meclis'i o gn ikinci bakan Erzurum Mebusu Celalettin Arif Bey ynetiyor. Sra gndemin beinci maddesine geldi. Bakan bunu ''Efendim, Kzm Karabekir Paa'dan bir telgraf var. Bir genelge okunacaktr'' diyerek Meclis'e bildirdi ve bakann yanndaki ktip, Bursa Mebusu Muhittin Baha (Pars) u telgraf okudu: ''Byk Millet Meclisi Bakanl'na; Rus Halk Komiserlii Sovyeti'nden son defa elde edilen genelgedir: 1- Rusya ve Dou Mslmanlarna: Kolak ordularnn, Denikin ordularnn mahvolmasndan daha nemli bir sorun, btn Mslman kavim ve uluslarnn uyanmas ve harekete gelmesidir. Dou'nun paylalmas iin balayan kanl savalarn sonu gelmek zeredir. Dnyann btn kavimlerini kendi boyunduruklar altna alan ngiliz yamaclarnn kuvvetleri, seferberlikleri yklmaktadr. Artk Rus byk devriminin darbeleri sayesinde dnyada, klelik ve tutsakln eski yaplar yklyor. Hkmetler uluslarn eline geecektir. Rusya, alnteriyle ve kan pahasna alan btn uluslara, dnyann tutsak uluslarna zgrlk kazandrmak iin erefli bir bar yapacaktr. Rusya bu kutsal amacn arkasnda yalnz deildir. Avrupa'nn, Dnya Sava yznden bitkin bir

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
duruma gelmi olan uluslarnn elleri bize uzanmtr. Ayrca Avrupa'nn nl yamaclarna yzyllar boyunca tutsak olan byk Hindistan dahi kendi delegelerini seerek uursuz tutsakl ykarak ve Dou kavimlerini zgrle ararak kendi eliyle isyan bayran kaldrmtr. Yamaclarn aya altnda emperyalizm tuza yatmaktadr. Rusya'nn ve Dou'nun slamlar; o camileri, ibadet evleri, okullar yklan ve haklar ellerinden alnan insanlar; sizin dininiz ve gelenekleriniz, ulusal ve uygarlk hrriyetiniz serbest ve el srlmez bir durumda kalacaktr. zgr ve engelsiz olarak ulusal yaamnz dzenleyiniz; buna hakknz vardr. Bilmelisiniz ki, Byk Rus Devrimi'nin Sovyetleri sizin haklarnz btn gcyle koruyacaktr. Bu nedenle devrime ve onun yetkili hkmetine yardm ediniz. arkn Mslman halklar; Trkler, Araplar, ranllar, Hindular, kendi memleketleri, mallar, hayatlar taksim ve harap edilmek zere bulunan kimseler yklan arlk tarafndan dzenlenen stanbul'un zorla igali antlamas yklm ve yok edilmitir. Rus Sovyet Cumhuriyetleri, memleketinizin zorla igalini reddederek ilan eder ki, stanbul, Mslmanlarn elinde kalacaktr. Trkiye'nin taksimine ve Trk topraklarnda bir Ermenistan kurulmasna ilikin olan antlama yrtlm ve yok edilmitir. Yine ilan ederiz ki, ran'n mahvedilmesine ilikin olarak yaplan antlama da yrtlmtr. Yamaclar, memleketinizi boyunduruk altna alan zalimleri reddediniz. Artk susulacak a geti. Memleketinizin efendisi kendiniz olunuz. Arkadalar, kardeler, dnyann tutsak uluslarnn kurtuluunu bayraklara yazalm. 2- Byk Millet Meclisi Bakanl'na, Kolordulara, Miralay Refet Bey'e, Trabzon, Van vilayetlerine, Erzincan Mutasarrfl'na, 15. Kolordu Tmenlerine yazlmtr. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Meclis'te Kzm Karabekir Paa'nn bu telgrafn dinleyen milletvekilleri, mrlerinde hi grmedikleri acayip bir nesneyi ilk kez gren ve o nesnenin etrafnda merakla halkalanan kk ocuklarn ruh haleti iine dtler. Meclis'in o gnk durumu ok renkli, sosyal ve psikolojik bir tablodur. Milletvekilleri bu telgrafa kar nasl davranacaklarn, ne gibi bir durum alacaklarn bilemiyorlard. Uzunlu ksal konumalar yaplyordu. Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa o gnk toplantda yoktu. Belki de cephedeydi. Bu telgraf zerine geen konumalarn, Meclis yelerinden kimisinin o zamanki dnya grn ve kltr dzeyini yanstan kimi blmlerini aaya aktaryorum: Hamdullah Suphi (Antalya) - Reis Beyefendi, nereden geliyor efendim? Bakan - Efendim, Sovyetler'in telsiz telgraflarndan genelge olarak veriliyor ve Erzurum'daki bizim telsiz telgrafmz bunu alyor. Kzm Karabekir Paa da genelge olarak bize ve komutanlklara bildiriyor. Hamdullah Suphi - Yksek Meclis adna bir cevap vermek gerekmez mi efendim? (Yeri malum deil sesleri). Ktip Muhittin Baha (Bursa) - Elde edilen tamimdir, diyor. Mfit Efendi (Krehir) - Ele gemi, bir zgleme olmad iin cevap istemez. Feyzi Efendi (Malatya) - Teekkrlerle dinlenilmitir. Tunal Hilmi (Bolu) - Bir teekkr yazlmaldr. Kime yazlaca bellidir. Sovyet hkmetinin imzas var. Bu arada Reis gndemin baka bir konusuna geti. Hamdullah Suphi - Madem ki telgrafn bizimle ilgili olan bir yan var, niin Millet Meclisi bunun zerinde sz sylemesin, efendim? Bakan - Bekledim, bu konuda sz isteyen olmad iin baka konuya getim. Hamdullah Suphi - Memleketimiz kuku yok ki, Bolevizmin ne demek olduunu, amalar nelerdir, bunu ak ve seik olarak bilmiyor. Fakat bizim bilmememiz Bolevizmin snrlarmza gelmesine engel olmuyor. Bu hareket, btn Rusya Mslmanlar arasnda yer yer toplanmalar, birlikler ve yeni hkmetler vcuda getirdi; bundan Trk ordular dodu; onlar Bolevik hareketlerine katldlar ve Rusya'da domu olan yeni byk devrimin bir ksmn da oradaki kardalarmz vcuda getirdiler. ok eskimi bir zaafmzdr. Biz aklktan ekiniyoruz. Memleket Bolevizmi bilmiyor; Boleviklik hakknda aydnlatlmamtr; aldatlmtr. ''Boleviklik bu topraklara girecek olursa yamac olarak girecektir, tahrip edecektir. Yakacak, ykacaktr, geleneklerimize ve mukaddesatmza sayg gstermeyecektir'' diyenler var. Fakat aklamalyz, Boleviklik nedir? renmeliyiz, hakknda yargya varmalyz. Belki yle deildir. Belki bizim iin gerek bir yardmc geliyor. Bakalarn topraklarmzdan kovmak iin bize destek bir kuvvet geliyor. Her tarafta az ok glkler iindeyiz. Belki onlardan yararlanarak dmanlarmz atacaz, milli birliimizi

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
kuracaz. Onun iin bana gre Millet Meclisi, Bolevikliin ana ilkeleri hakknda ak bir fikir elde etmeli ve kendi grn belirtmelidir (...). man ediyorum ki memleketimizdeki saldrgan hain kuvvetleri kovmak iin bizim en doal yardmcmz Boleviklerdir (Alklar). Besim Atalay (Ktahya) - Arkadalarm; bugn Osmanl lemi, Anadolu, karlkl iki akmn birleme noktasnda bulunuyor. Bunlardan birisi inanlarn, dinlerin doduu Dou'dur; br zulmn, saldrganln, zorbalarn belirdii Bat'dan geliyor. Cell (Bayar) (Saruhan) - Uygarlk ad altnda... (Bravo sesleri). Besim Atalay - Biz Boleviklere yaknlamakla eriata daha fazla yaklayoruz. eriat diyor ki: ''Dilenciler ve yoksullarn sizin mallarnzda hakk vardr.'' Ben teekkr telgraf ekilmesinden yanaym. zellikle bizden sz ediliyor ve bizim gz bebeimiz olan stanbul'dan sz ediliyor ve bize daha fazla satrlar ayrlyor. Ali kr (Trabzon) - (...) Dnelim. Biz Bolevik kuvvetinin ne olduunu bilmiyoruz ve bilmediimizi de Hamdullah Suphi Bey pekl belirttiler. Onun iin imdi Meclis, Bolevik programnn ne olduunu bilmedii halde, esasen propaganda ile memlekette kamuoyu zehirlenmi olduu halde biz kalkar da Boleviklerle ittifak ettik dersek bunun memleketteki kt etkisi bizim iin iyi olmaz (...). Evet ben de biliyorum. Cereyan iyidir, hakikaten emperyalizmi ykyor (...). Herhalde dncelerimiz Boleviklie kar yaplan propagandalarla dolmutur sanyorum. Bu nedenle biz olumlu bir programla halkn nne kmayacak olursak, sanrm ki, baz yanl anlamalara meydan verilir ve biz zarar grrz. Bakanlar Kurulu, Boleviklerle iliki kursun, anlasn ve olumlu esaslar iinde biz kendileriyle anlaalm ve her eyi yapalm. (Pek doru, hayhay, sesleri). Srr (zmit) - ''stanbul sizde kalacaktr. Memleketinizin efendisi siz olacaksnz; bundan sonra vatannzn bir ksmndan Ermenistan'a bir yer ayrlmayacaktr'' diye yaplan hitaba kar Meclisimizin duyarsz kalmas gerekten kadirbilmezliktir. Bize u hitabeyi yapan kurula teekkr borlu olmalyz ve teekkrmz eylemli olarak gstermeliyiz (Alklar). Tunal Hilmi (Bolu) Hamdullah Suphi ve kr Bey biraderlerimizin nerileri gerekten derin dnlecek iki neridir. Meclis megul olursa nasl megul olabilecek? Bir sualdir. Cell (Bayar) (Saruhan) - Bakanlar Kurulu megul olacak. Meclis deil. Tunal Hilmi - (...) Bu bir nevi ar sosyalistliktir. O ar sosyalistlik ki, eriatmzda ararsanz orada da bulacaksnz. Kayna yine eriattan alnmtr. nsan tarak dileri gibi bir asldandr, diyen eriatmdr. Bunu daha ileriye vardracak olursak, her eyi kanaatimce sylyorum... Mfit Efendi (Krehir) - eriatta arlk yok. Tunal Hilmi - Her esas noktay eriatmzda buluruz. Mfit Efendi - eriat her zaman istiklal emreder. Tunal Hilmi - Hoca efendilerden ok istirham ederim. Ben ahsm adna sylyorum. nce kendi aralarnda bu ideoloji iin zel incelemede bulunurlarsa emin olsunlar ki nce bize, Meclis'teki arkadalarna ve sonra br dindalarmza ok hizmet etmi olurlar. Ali kr (Trabzon) - Bu bilgi nereden alnacak, rica ederim? Tahsin (Aydn) - nce bu konuda hkmet grn aklamal, ona gre incelenmesi gerekir (Doru, doru sesleri). Ali kr (Trabzon) - (...) Ben Boleviklerle anlama meselesini sylemedim. (...) Hamdullah Suphi Bey, Meclis, Boleviklik hakkndaki grn saptasn. Bir kanaat aklansn demiti. Ben dedim ki, kanaat oturulduu yerde olmaz; onlarn grlerini, programlarn anlamaldr. Bu ii bu kurul yapamaz, bu kurul Boleviklerle temas edemez; temas etse etse ancak Bakanlar Kurulumuz edebilir (...). birlii filan sz konusu deildir. Arla kamayalm. Bilirsiniz ki bir zamanlar ngilizler de bize stanbul'un kaldn mjdelemiler ve gazetelerimiz bunu alklamt. Ne oldu? Rica ederim. ok ileri gitmeyelim. Bakan - imdi efendim, nce sz konusu olan sorun, bu telgrafa bir teekkr yazlmasdr. Kabul edenler ltfen ellerini kaldrsanlar (Eller kalkar). Kabul edildi (*). Bylece Kzm Karabekir Paa'nn telsizle yakalayp Meclis'e ulatrd propaganda telgraf ii tatlya baland ve sonraki tarihlerde Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa i ilerimize mdahale ettirmeden, Ruslarla anlamann ve Milli Mcadele'de onlardan yararlanmann yolunu buldu. 7) Casus Mustafa Sagir Olay: Hintli ngiliz casusu Mustafa Sagir esmer suratl, kk kafal, ksa boylu, gbekli, kaplumbaay andran bir tipti. lk gnler Ankara'da ok itibar grd; sonra casusluu ve Mustafa Kemal'i ldrmekle grevlendirildii ortaya knca ngilizlerin btn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
kurtarma abalarna ramen stiklal Mahkemesi'nce lm cezasna arptrld. Asld zaman ben Konya'da idim. 8) Ali kr Bey'in ldrlmesi: Kesin zaferden sonra Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa vatandan dman kovan muzaffer bakomutan olarak halk ve ordu gznde ok byk bir saygnlk kazanmt. Kimi milletvekilleri onu ekemiyor, kimileri de Meclis'i datp diktatr olacandan korkuyor ve onu ypratmaya alyordu. Ankara'da ''Tan'' adnda bir gazete karlmaya balanmt. Sahibi Trabzon milletvekili, saltanat ve hilafeti Ali kr Bey, bunda ok sert eletiri yazlar yaymlyordu. Meclis'te de kinci Grup yesi olarak ar eletiriler yapyordu. Bir gn Ali kr Bey ortadan kayboldu. Bunu Mustafa Kemal Paa'nn yaknlarndan bildiler. Meclis birbirine girdi. Hkmeti sorguya ekiyorlar, Ali kr'nn bulunmasn istiyorlard. cra Vekilleri Heyeti Reisi (yani Babakan) Rauf (Orbay) Bey, Ali kr Bey'i bulma iin her eyin yaplacan syleyerek ortal yattrmaya alyordu. Meclis gerekten ok gergin gnler yaad. Birka gn sonra Ali kr Bey'in lsnn Ankara'nn Dikmen taraflarna 7-8 km uzak bir yerde, uval iinde topraa gmlm olarak bulunduu, kendisinin, erkez Etem'den sonra en nl ete reisi, (ilk zamanlar ordu dndaki milli kuvvetlere ete denilirdi) olan Giresunlu Topal Osman Aa tarafndan ldrld haberi geldi. Meclis'te yine ok sert grme ve tartmalar oldu. Erzurum Milletvekili Hseyin Avni (Ula) Bey'in Meclis krssnden ''Ali kr'ye kyan bilekleri keseceiz. O bilekler, isterse srmal paa bilekleri olsun'' szleri hl kulamda nlar. Milli Mcadele'nin ok etin ve tehlikeli balang dneminde, zellikle Pontusu Rum etelerinin temizlenmesinde byk hizmeti gemi olan Osman Aa teslim olmad; etesiyle birlikte Dikmen srtlarna ekildi. Kendisini izleyen ''Muhafz Ktas'' birlikleriyle giritii arpmada l olarak ele geti ve sonra aslarak tehir edildi. O atma gnndeki youn silah seslerini hep duymu ve merakla izlemitik. O gnden sonra bir sre daha gergin olarak devam eden siyasal hava yava yava yatmaya balad. Zaten artk yeni seimlere doru bir rzgr esiyordu. 9) Yerli Kuma Kullanma Zorunluluu Tasars: lk Meclis'in ikinci ylnda yerli kuma giyme zorunluuna ilikin yasa tasarsnn grme ve tartmalar Tutanak Dergileri'nde gerekten ilgin ve yer yer ok renkli tablolar halinde yer almtr: 1 Ocak 1921 tarihinde Konya Mebusu Kzm Hsn Bey Meclis'e bir yasa nerisi veriyor. Bunun zerine o gn uzun uzadya grmeler yaplyor. Konumalar sonunda Meclis, neriyi dikkate alp uygulanabilir bir duruma konulmas iin, ktisat Bakanl'na havale edilmesini uygun gryor. Bu nokta Meclis'e oylanrken, Konya Mebusu Refik (Koraltan) ''yalnz uyumamak artyla'' diye baryor. ktisat Bakanl, bu neriyi Bakanlar Kurulu'na gnderiyor. neri orada grlp yeni bir biime konularak, aradan alt ay getikten sonra, hkmet tasars biiminde Meclis'e geri geliyor. Tarih 20 Haziran 1921, Byk Millet Meclisi'nin kurulmas zerinden 14 ay gemi. Cephelerde az ok durgunluk var. Sakarya yengisi ile sonulanacak olan Yunan taarruzu henz balamam. lk Meclis, ikinci ylnn 40. toplantsn yapyor. te bu toplantda, ''yerli kuma giyilmesi hakknda kanun tasars''nn -ktisat Komisyonu'nun buna ilikin raporu ile birlikte- grlmesine balanyor. Yedi maddelik tasarnn altnda o zamanki kabinenin bugn de tannp bilinen yelerinden u imzalar var: cra Vekilleri Heyeti Resi ve Mdafaai Milliye Vekili Fevzi (akmak), Maliye Vekili Ferit (Tek), Maarif Vekili Hamdullah Suphi (Tanrver), Shhiye Vekili Dr. Refik (Saydam) ve ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar). Bu tasarnn en nemli blm, birinci maddesiyle gerekesidir. br maddeler ceza yaptrmlarn ve uygulama kurallarn dzenliyor. Tasarnn birinci maddesi, bugnk Trke ile yledir'' (*): ''Madde: 1- Byk Millet Meclisi yeleriyle btn hkmet memurlar ve grevlileri, jandarma, belediye bakan ve yeleriyle genel meclis yeleri, okullarn kadn ve erkek retmenleri ve yatl okul rencileri yerli kumatan elbise giymek zorundadrlar. Bu yasann yaymland tarihte yabanc kumandan yaplm elbisesi bulunanlarn elbiseleri, bal bulunduklar dairelerin bakanlarnca damgalanarak zel bir deftere yazlacak ve bu elbiseler, eskiyinceye dein kullanlp giyilecektir.'' Uygulama gl ve hele ikinci cmlesindeki deyim biimi bakmndan ocuka denebilecek derecede basit ve romantik olan bu maddenin ksa gerekesi, iktisadi bakmdan bugn de az ok

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
geerlilii olacak lde ciddidir. ktisat Vekili Mahmut Celal'in (Bayar) nerisi zerine Meclis'te okunan gereke yledir: ''lkemizde iptidai madde pek bol durumda bulunduu halde trl neden ve etkenlerle bunlar mamul bir duruma getiremiyoruz. Bu gibi maddeler zerinde Avrupa'da sregelen bunalm da ihracata engel olmaktadr. Anadolu'nun ou yerlerinde ilkel bir biimde de olsa, mevcut olan tesislerle dokunan kumalarn bugnk gereksinmelerimizi salayabilecei, yaplan incelemeden anlald. ptidai maddelerimizin en nemlilerinden biri olan yapa ve tiftiin mamul halde tketimi iin bu yerli dokumalarmzn korunmas pek gereklidir. Hem bu amac elde etmek hem de darya akan paramzn ierde kalmasn salayabilmek iin aadaki yasa maddeleri dzenlenmitir.'' Bu gerekenin ardndan yasa tasars da okunduktan sonra grmeler yle balyor: Ragp (Ktahya) - Efendim, memlekette herkesin yerli kuma giymesi iin yasa koymak (...) lkenin yksek karlarna uygun olduundan, pek ok takdire deer. Ancak zmlenmesi gerekli birtakm sorunlar vardr. (...) Memleketimizin pek ok yerinde halk yerli kuma dokuyor. Bu kumalarn byk bir ksm ilkel bir durumdadr. (...) kyller giyerler (Biz de kylyz sesleri.) Msaade buyrun rica ederim, kyller kendileri dokur, kendileri giyerler diyorum. Biz kyl deiliz demiyorum. Tunal Hilmi (Bolu) - Kyllere hakaret etmek istiyorsunuz. Ragp (Ktahya) - Ben kyllere hakaret etmiyorum. Kendileri dokur, kendileri giyer diyorum. Yahya Galip (Krehir) - Canm kyller hakknda sz sylenmez mi? Ragp (Ktahya) - arlatanlk etmek isterler (szn geri al sesleri). Abdlkadir Kemali (Kastamonu) - arlatan kendisidir. Tunal Hilmi (Bolu) - arlatan diye kime sylyorsun, Meclis'e deil mi? Ragp (Ktahya) - Bana kylleri tahkir etti, diyenlere. Tunal Hilmi (Bolu) - Onlar da arlatan deildir. Ragp (Ktahya) - Peki szm geri aldm (...). imdi efendim kyllerin giydikleri kuma nemli bir miktar tutuyor. Memleketimizde kan kuma miktarndan bunu karacak olursak geri kalacak olan miktar memur ve retmen snfnn tmne ihtikr yaplmakszn gerek fiyatyla verilebilecek mi? Besim Atalay (Ktahya) - neden iplie kadar her eyi Avrupa'dan almak uygun mudur? (...) Birdenbire yksek sanayi kurulamaz. Herhalde el tezghlarndan balayacaksn, ondan sonra yava yava fabrikalara varacaksn... Yerli kumaa ne olmu? Bunlar giyelim efendiler. ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - (...) Gryorum ki esas bakmndan bu yasaya kar olan hibir kimse yoktur. Yalnz uygulama olana konusunda duraksyorlar. Ben bir iktisat vekili sfatyla arz ediyorum ki, sunduum bu kanunun uygulanmasnda duraksama imkn yoktur... Malatya'da yaplm bir fabrika var, ylda yz elli bin metre kuma yapyor. Dnya sava srasnda orduya 2.5 milyon metre vermitir. Buna benzeyen fabrikalarmz vardr. tiraf ederiz ki herkesin ince zevkini karlayacak nefis biimde deildirler; fakat bilgi istee baldr. Bugn malmza istek gsterilirse gelime olur. (...) Bu nedenle bunun kabuln teklif ederim... Bu genel grmeler yeterli grldkten sonra maddelerin grlmesine geiliyor. Hakk Hami (Sinop) - imdi efendim bu yasa maddesi yalnz memurlar iin olmad, Osmanl uyruklu herkes yerli mal kuma giymekte zorunlu klnmaldr. Bunu salamak hkmetin grevidir. Ali kr (Trabzon) - ktisat Vekili Beyefendi burada aklamalarn en nemli blmn ihmal ettiler. Bu konuda hkmetin iktisat politikas nedir? Avrupa kuman yasaklayacak myz? Yerli kuma retimi iin hkmet monopol m yapmak istiyor? Kiilerin eline mi brakyorsun? Ne yapacak bunu anlayamyorum. (...) Cebri olarak halkn bir ksm zerine sen unu yapacaksn, bunu yapmayacaksn demek caiz deildir (Bu kanuna ihtiyacmz var sesleri). Efendi, bu milletin ruhundan domaldr. Bunu size arzedeyim (Dodu, dodu sesleri). Sleyman Srr (Yozgat) - Maddeye ''Her snf memurlar iin resmen kabul edilmi rnek gereince'' fkrasnn eklenmesini neriyorum. Nafiz Bey (Canik- Samsun) - Efendim (...) Bu yasa bugne kadar gecikmitir. (...) Ben her eyden nce Avrupa kumalarnn memlekete ithalinin kesin olarak yasaklanmasn neririm. O vakit hemen memleket iindeki retim oalacak, hatta memleketin ihtiyac kendi kendine salanacaktr. Refik (Koraltan) (Konya)- Maddenin olduu gibi kabul tarafls olmakla birlikte kanun uygulanmasnda baar salanabilmesi iin herhalde bunu koruyacak bir gmrk tarifesinin Meclis'e getirilmesi gereklidir. ktisat Vekili M. Celal (Bayar) (Saruhan) - (...) Bu, yaknda yksek kurulunuza gelecektir.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Abdlkadir Kemal (Kastamonu) - (...) Maddeye Byk Millet Meclisi yeleri de konmu, baka bir maddede ise ceza var. Bu ceza biz Meclis yeleri iin sz konusu edilmemi. u halde bu maddeden Meclis yelerini bsbtn kaldrmak uygun olur. (...) Bir de damgalama meselesi ok tuhaf. Elbisemi bir boha iinde elime alp gtreceim, filan yerde damgalattracam. Bu memurlar iin de bakalar iin de pek tuhaftr. Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - Avrupa'dan kumalar getirip fantezi eyler ile yaayacamza byle kaba eylerle yaayalm. Bu kravatn ne lzumu var. Sonra efendim Abdlkadir Kemali Bey dediler ki, Byk Millet Meclisi azalarn mecbur klmayalm. Ben mecbur klalm diyorum. Evvela biz numune olalm, evvela biz gelelim, ayakl, kebeli, abal, ahslar olalm: Herkes bizi grsn ve biz herkese nc olalm. Hatta tek rnek (giyelim)... Srr (zmit) - Sonra asker zannederler. smail Remzi (Isparta) - Reis Bey, Abidin Bey kravatan imdi krsde karsn boynundan (Kravatn kar sesleri). Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - te kravatm karyorum (Yaa sesleri, alklar). Bir daha giymeyeceime namusumla sz veriyorum. Hseyin Avni (Ula) - Kanunlar uygulanabilir durumda olmal. Uygulanamayan yasalar kanunsuzluk dourur. (...) Bu ahlaki mesele kanunla olmaz. ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - 30 yl nce balasaydk memleketin eitli yerlerinde yzlerce fabrika olurdu. Musa Kzm Efendi (Konya) - (...) Kanunun olduu gibi kabuln teklif ederim. ktisat Encmeni Raportr Halil brahim (Antalya) - Geri cezaya Byk Millet Meclisi yeleri girmiyorsa da bu yasada onlarn da bulunmas gereklidir. Kendini bilen bir vekilin kamuoyuna kar yerli mal giymesi zorunludur. ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - Ali kr Bey, iktisat politikamzn ne olduunu sordular. ktisat politikamzn zellikle sanayiye ilikin blmnde lkemizin himaye usulnde yryebileceini ve bundan baka kurtulu aresi olamayacan bildirmitim. Bunu tekrar ediyorum. Tunal Hilmi (Bolu) - Yaasn yerli mal, yaasn yerli mal. Grmelerin yeterlilii iin nerge veriliyor ve kabul ediliyor. Grltler arasnda birinci madde kabul edildikten sonra ceza meselesine geiliyor ve ok uzun tartmalar yaplyor. 1 Ocak 1921 tarihinden, 23 Haziran 1921 tarihine dein eitli gnlerde uzun sre tartlan bu tasar en sonunda ebinkarahisar Mebusu Ali Sururi Efendi'nin nerisi zerine Adalet ve ktisat komisyonlarna gnderiliyor. Mazhar Mfit Bey baryor: ''Uyumamak artyla.'' ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - Bendenize bu kanunu tevdi ederken uyumamak artyla tevdi buyurmutunuz. imdi komisyona da uyumamak artyla yollamanz rica ederim (ivedilikle sesleri). Bylece bu tasar ''uyumamak artyla'' komisyonlara gidiyor ve orada bir daha hi uyanmamacasna rahat bir uykuya dalyor. Hibir eyden haberi olmayan Mehmetik ise bu srada cephelerde sava srdryor ve byk tehlikeli dman taarruzunun kara bulutlar ve onlarn arkasnda Sakarya utkusunun (zaferinin) klar, ufuklarn pek az gerisinde bulunuyordu. 10) stiklal Mar'nn Kabul: Trk devleti iin bir istiklal mar hazrlanmas dncesi teden beri mayalanyordu. Sonunda istiklal mar gftesinin (metni) yazlmas iin Milli Eitim Bakanl'nca yarma ald ve gelen metinler n seimden geirilerek birkann Trkiye Byk Millet Meclisi'ne sunulmasna karar verildi. Karesi (Balkesir) Milletvekili Hasan Basri Bey (antay) o gnk ikinci oturumda bir nerge vererek stiklal Mar gftesinin Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey (Tanrver) tarafndan okunmasn istemiti. Ancak o gn daha nce Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa ikinci toplant yl a konumasn yapt ve Meclis'e 23 Nisan 1920 tarihinden o gne dein yaplm olan ileri ve bundan sonra yaplmas gerekenleri anlatt. Paa bakanlk krssnde yerini alnca Genelkurmay Bakan ve Bat Cephesi Komutan, Edirne Milletvekili smet Paa (nn) bir sylev vererek cephedeki durum zerinde bilgi verdi. Daha sonra birka milletvekili Meclis'in ikinci toplant ylnn almas dolaysyla kutlama niteliinde konumalar yaptlar. Bakanlk krssnde bulunan Mustafa Kemal Paa, stiklal Mar'nn gftesinin Hamdullah Suphi Bey tarafndan Meclis krssnden okunmasn isteyen Hasan Basri Bey'in nergesini oya koydu, nerge kabul edildi. Hamdullah Suphi (Tanrver) krsye gelerek

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
henz yazar aklanmayan bugnk stiklal Marmzn gftesini konuma krssnden coku ile okudu. ki gn sonra, 12 Mart 1921 gn, ikinci oturumda Maarif Vekili (Milli Eitim Bakan) Hamdullah Suphi (Tanrver) istiklal mar yarmasna katlanlar zerinde aklamalar yapt ve sonuta air Mehmet Akif (Ersoy) tarafndan yazlm olan metin Hamdullah Suphi Bey tarafndan tekrar krsde okunarak byk alklarla kabul edildi (*). 11) ''23 Nisan''n lk Yldnmnde Milliyeti ve Mukaddesatlar: Bilindii gibi; her yl 22 Nisan'n leden sonras ve 23 Nisan gnnn tm ulusal bayram olarak kutlanr. Bu gnlerin ulusal bayram olduu, 27/5/1935 tarih ve 2739 sayl kanunun 2/B maddesinde yazldr. Byle olmakla birlikte, 23 Nisan'n bayram olmas ok daha eski bir tarihten, 23 Nisan 1921'den gelir. Anlataym: Tarih, 23 Nisan 1921. Gnlerden cumartesi, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin toplanmasnn birinci yl dnmndeyiz. Meclis gndeminde Saruhan (Manisa) Milletvekili Refik evket (nce) ve on bir arkadann bir yasa nerisi, bir de el Milletvekili evki Bey'in bir nerisi var. Her ikisinin amac da birbirinin ayn: 23 Nisan gnnn ulusal bayram olmasn istiyorlar. el Milletvekili evki Bey, nerisinde yle diyor: ''Byk Millet Meclisi Yksek Bakanl'na; Hayat ve bamszlmzn korunmas iin Trk ulusunun savat byk devrime rastlayan 23 Nisan 1336 (1920) gnnde Byk Millet Meclisi kurularak ulusun yazgsyla ilgili ilere elkoymu bulunduu mutlu bir gn olduundan, halkn yreinde yceltmek iin bu tarihin resmi gnlere giren bir bayram gn olmasn neririm.'' Refik evket (nce) ve arkadalarnn yasa nerisi de harfi harfine yle: Madde 1 - Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk yevmi kad olan 23 Nisan yd milliyedendir. Madde 2 - Tarihi kabulnden muteber olan ibu kanunun icrasna B. Millet Meclisi memurdur. 23 Nisan 1921'de yani ilk toplantsndan tam bir yl sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi'nde bu nerilerin grlmesine balanyor. Bakanlk makamnda Birinci Reis Vekili Hasan Fehmi Bey oturuyor. lk sz Konya Milletvekili Vehbi Efendi alarak yle konuuyor: Vehbi Efendi (Konya) - Efendim, ulusal amacmza ulamak iin balang saylan bugn, gerekten bizim ulusumuz iin mutlu bir gn olacaktr (nallah sesleri). Fakat gerek gayemize ulamamz, dmanlarmza gcmz gsterip, zellikle zmir'e o mbarek bayramz diktiimiz gnde olacaktr (O da baka bir gn, sesleri). Efendiler, bu gibi bayramlar ulusun yreinden doar. D grnyle, nmayi yapmakla bayram olmaz. Byle nmayilerle ulusun manevi gcn kuvvetlendirmek, desteklemek istersek, bunlar geicidir. Bunlarla glendirilemez, rica ederim. inizde bir tek Hristiyan yoktur. Ezan Muhammedi okunuyor da katiyen aldr etmiyoruz. Eer ulusun gcn arttrmak, moralini ykseltmek istersek, onu itikat noktasndan yukar kaldrmak aresine bakalm. Yahya Galip (Krehir) - O bakadr efendim. Vehbi Efendi (Konya) - Nasl baka? Bugn nmayilere nem verilmez, bu konuda yaplacak bir ey yoktur. Ulusumuz milli amacn tam olarak elde ettii gn yreinde gerek bir bayram yaatr. Rica ederim, byle kanuna ne ihtiya vardr? Feyzi Efendi (Malatya) - Geen yl Ankara'ya sekiz saatlik yerde sava oluyordu. Biz burada znt ile oturuyorduk. Hamdolsun bu yl askerlerimiz daha ileri gitmitir. Vehbi Efendi (Konya) - Efendiler, bayram, gsteri bir ey yapmaz. Syleyeceim budur efendiler. Feyzi Efendi (Malatya) - Kutsal gnleri takdir etmezsek o gnlerin deeri kalmaz. Yahya Galip Bey (Krehir) - Hoca Vehbi Efendi hibir vakit doru dnmyor. Msaadenizle syleyeceim, eer sizin fikrinizi bu ulus tam olsayd, bu Meclis toplanmazd. Bu, yle bir ulusal bayramdr ki, bunun zerinde hibir bayram dnlemez. Millet kurtulu ve mutluluk beratn o gn almtr. (...) Hoca efendi hazretleri, bugn gkteki melekler bile yceltiyor, siz ne iin yceltmek istemiyorsunuz? (...) Sizi buraya gnderenler ngilizler idi. Siz buraya kendiliinizden gelmediniz. Bakan - Rica ederim, Yahya Galip Bey. Yahya Galip Bey (devamla) - Bu bir gerektir efendim. Efendi hazretleri buraya ngilizlerin vastasyla ve ayn zamanda zel trenle gelmitir. Hamdi Namk Bey (zmit) - Ben de ahidim. Tunal Hilmi (Bolu) - Evet ngilizler gndermiti. (iddetli grltler).

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Yahya Galip Bey (devamla) - Ne patrd ediyorsunuz efendiler? Benim szm dinlemek zorundasnz. Ben kimseye hakaret etmiyorum. Ne vakit byle bir milli bayram olur, memleketin sevinli anlar olur, bunun iin ''ahlak slamiye'' sokarlar... Her gn her frsattan yararlanarak temcit pilav gibi bunu sylemekten ne kar? Ben anlamyorum. Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - (...) Btn insanln hain ve rezil dman olan ngilizler son hilafet makamna da saldrdlar. Papaz Fru adnda bir casus, ne yazk ki, bugnk padiah avucunun iine alm. Neet Bey (stanbul) - O da onun gibidir. Kahrolsun. Mahmut Celal Bey (devamla) - Efendiler, her gerei ak olarak sylemek zaman gelmitir. (...) Biz tutsakl kesin olarak reddediyoruz. Bamsz olarak yaadk ve yaayacaz. Bu bizim hakkmzdr. Rica ederim bu, btn slamlar iin byk bir gn deil midir? (Hayhay sesleri). Ali kr (Trabzon) - Efendiler, hisleriniz gergin, beni sknetle dinleyiniz. (...) Vehbi Efendi ve yce arkadalar ulusun semenleri tarafndan buraya gnderilmilerdir. (...) Sanyorum ki, biz kutsal savamzn daha bandayz. Boynumuza taklmak istenen tutsaklk halkasn atmak istiyoruz ve atacaz. Fakat bugn m, yarn m, bir yl sonra m, onu Allah bilir. (...) i btn ulus yapt halde bu baar dorudan doruya bize mi aittir? Mesela bir ordunun baars bir kumandana m ait olacak? Meclis'in kendi kendine: ''Ben bu ii yaptm, 23 Nisan'da burada toplandm gn iin bugn bayram yapyorum; bugn siz de bayram yapn'' demesi uygun deildir sanyorum. Feyzi Efendi (Malatya) - Pek yanl sylyorsunuz. Ali kr Bey (devamla) - (...) Duygusallkla uramayalm. Birtakm duygusal gsterilerle vakit geirmeyelim... Muhittin Baha (Bursa) - Efendim, 22 Nisan ile 23 Nisan arasndaki fark dnmek, bugnn milli bir bayram gn olup olmadna dair kesin karar vermek iin iyi bir l olur. 22 Nisan'da, bize hyanet etmi, yksek Halifelik ve Saltanat makamna tecavz etmi bir adam (yani Sultan) ve onun takm vard. Ulus baszd. (...) Ulus burada 23 Nisan'da ilk szn syledi ve bu ulusal davaya atld, yoktan bir ordu kard. Dalan halk bir araya toplad. Milletin bana musallat olan Halifeyi orada yalnz brakt. Mslman lemini ve halkn buraya balad. (...) Bu nedenle yalnz Trklerin, yalnz Anadolu'nun deil, btn slam leminin hayatn, geleceini kurtaracak bir ulusun temellerini 23 Nisan'da att, efendiler; (Bravo sesleri ve alklar) (...) Biz bugn milli bayram yapmakla erefi kendimize zglemiyoruz. Biz ne yaptk? Yapan ulustur. Mfit Efendi (Krehir) - (...) Efendiler, bugnn bir milli bayram olmas gereklidir. ki gn nce Afgan Elisi Sultan Ahmet Han' karlamak iin gitmitim. O zat demiti ki, ''Elli yedi gndr 23 Nisan'a yetimek iin menziller aarak geliyorum; beni Tanr bunda baarya ulatrd iin sevinliyim ve Afganistan'n Mslman halk da sevinlidir'' diyor. te slamn milli bayram olan bugn kutsallatrmal ve bugn her bayramdan daha saygdeer olarak kabul etmeliyiz, efendiler (iddetli alklar). Refik evket (Saruhan) - (...) Koca tarihi canlandrmak erefini, koca bir tarihi yeniden yaatmak grevini zerine alan Meclisimiz, bugn elbette ve elbette deerlendirecek ve kutsallatracak ve bunu torunlarna yadigr brakacaktr. Buna inandm iindir ki, Yksek Kurulunuza, bu nerinin oybirliiyle kabuln teklif ettim. (...) Sayn Kuruldan bu nerimin oybirliiyle kabuln rica ediyorum. Refik (Koraltan) (Konya)- (...) Efendiler, 23 Nisan tarihinden nce dmanlarmzn bizim iin srekli olarak syledikleri ''Trk ulusu bamszla layk deildir'' szn, ite bu byk gne ulamakla yalanlyoruz ve bunu bugnk toplant zmlemitir. Bugnn yad milliyemizden biri olmak zere kabuln rica ederim. Tunal Hilmi (Bolu) - Efendim, milli bayramdr. Trke olsun. Abdlkadir Kemali (Kastamonu) - Efendim, milli bayram olsun. Bakan - Efendim, milli bayram olarak dzeltilmesi teklif ediliyor. Kabul edenler ltfen el kaldrsn. Kabul edildi. Efendim, kanun teklifinin btnn kabul edenler el kaldrsn. Kabul edildi. Efendim, imdi kabul ettiimiz kanun gereince (bugn resmi tatil olduundan) pazartesi gn toplanlmak zere oturumu kapyorum.(*) 12) Seim Sistemi Tartmas: Anayasa grmeleri srasnda en uzun, en nemli ve en sert tartmalar, seim sistemi, kyl ve halk konusu zerinde olmutur. Anayasa zel Komisyonu Raportr smail Suphi Soysall, kylye ve halka ilikin olarak hazrlad tasary Meclis'in 18 Kasm 1920 tarihli 99. toplantsnda ilk kez u szlerle sunuyor:

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
''Arkadalar; bize 'halklk program' ad altnda hkmete yaklak olarak bundan iki ay nce gnderilmi olan ve tarafnzdan kurulmu zel Komisyonca 'Anayasa n Tasars' ad altnda yksek Meclisinize sunulan yasa tasarsnn grmelerine bugn balyoruz. Bu an memleketimizin ynetim ve siyaset tarihinde, hi kukusuz, olaanst bir andr. lkenin drt bir yan atee verilmi olduu bir srada, be-alt cephede birden savatmz bir srada, Yksek Meclisinizin bu kadar nemli bir yasa tasarsn grmeye balam olmasndan dolay ben, sizinle birlikte kendimi mutlu sayarm. Byle bir ana eritiim iin Tanr'ya hamd kr ederim'' (1). zel Komisyon Raportr'nn Meclis Genel Kurulu'na bu szlerle sunduu 21 Ekim 1920 tarihli raporun altnda sadece Komisyon Bakan zmir Mebusu Yunus Nadi ve raportr Burdur Mebusu smail Suphi Soysall'nn imzalar vard (2). Bu raporun seim sistemiyle ilgili 4. maddesi harfi harfine yledir: ''Byk Millet Meclisi, iller halknca, meslekler erbab (yani her snf halk) temsil edilmek zere, dorudan doruya seilen yelerden oluur'' (3). Anayasa zel Komisyonu'nun raporunda bu maddeye ilikin u gereke pek ilgintir: ''Byk Millet Meclisi yelerinin her vilayette meslek erbab temsil edilmek zere seilmesi -ki bu yntem ile hem halkn imdiki iki dereceli seimden dorudan doruya tek dereceli seime gemesi, hem de genel refahn ve lkenin bayndrlk ve esenliinin salaycs olacak biimde, alanlarn ve emekilerin tmnn temsil edilmesi ve bylece de halk snflarnn kendi ihtiyalar ile dorudan doruya uramas gibi yararlar elde edilecei- dnlmtr. Bu yntemi gerekletirecek Seim Kanunu ile Byk Millet Meclisi'ne her ilden, imdikine oranla birka kat fazla sayda mebus seileceinden, Meclis, bu kalabalk ile ancak sayl bir sre kongre halinde toplanarak i ve d politikada dncesini ve genel yn belirttikten sonra, onun yerine, yasama ve yrtme erkine sahip kk bir Meclis srekli olarak alacaktr.'' (4). Grlyor ki, zel Komisyon'un nerisine gre seim tek dereceli olacak ve bu seimde btn halk snflar temsil edilmek suretiyle byk bir ra kurulacak; o ra, belirli zamanlarda toplanp politikaya yn verecek ve dalacak; yasama ve yrtme erkine sahip kk bir Meclis ise memleket ilerini yrtecektir. Meclis'e sunulan tasardaki ''mesleki temsil'' deyiminden anlalan budur. Bu konudaki tartmalardan nemli blmleri, Tutanak Dergileri'nden alarak aaya aktaryorum: Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - Sayn arkadalar; imdiye dein rnei grlmemi gl ve btn anlamyla ulus iin hayatn feda edecek olaanst bir Meclis kurduk (...) Olaanst iler grmemiz lazmdr. Fakir halka bu hakk, yani mesleki temsili vermeliyiz (...) Kyl diyor ki: ''Senin hakkn yoktur; nk benim sayemde bydn, benim sayemde geldin bama sivrildin, bela oldun. Onun iin bana brak. 600 yldr beni idare ettiin zaman ne yaptn? Yol mu yaptn? Beni mi dndn? Beni brak, kanlar da kaldracam, imendifer, elektrik, tramvay yapacam; snmak iin kalorifer de yapacam. Bu byk ve olaanst Meclis bana bu hakk vermezse, nankrlk etmi olur ve millet bunu zorla alr (5). Mehmet kr (Afyonkarahisar) - Az ok herkes emeiyle geinir; bir ifti, bir doktor, bir esnaf emei ile geinir, ksacas u gznzn nnde grdnz snf hep emeiyle geinir. Bu emee dayanmak lazmdr. Memleketin btn ykleri alanlar zerine yklenmitir ve onlarn omuzlar zerindedir (6). Feyzi Efendi (Malatya) - (...) Emekilere emeki hakkn veriniz. Aylak, uyuuk, bo duran adamn burada yeri yoktur (...) Madem ki ulusun gerek temsilcisi olarak bir kurul aryoruz; emekiler de gelecek, ift srenler de gelecek. Evet, bugn onlar da gelecektir. Ben ok ifti biliyorum ki, bu ifti yz paraya sryor, bin kt yz paraya kryor. Evet imdiye dein onlarn hakk verilmedi. Zaten bizim ektiimiz nedir biliyor musunuz? Herkesin hakkn vermedik, zulmeyledik. O zulmdr ki ki bizi ykt (7). Hulusi (Afyonkarahisar) - Vastasz seim, genel oy demektir. Bundan birok tehlike doar. Bylece halk yeniden aldatm oluruz. Burada aalar Meclisi yapmayp herhalde halk temil iin mesleki temsil kabul edilmelidir. Fakat bir kyde on tane yumruklu kartal bulunur (8). leriki grmelerde ebinkarahisar Mebusu Mustafa Bey sz alarak halk; 1) aydnlar snf (yani memurlar, emekliler, avukatlar); 2) kinci snf (yani eraf ve ileri gelenler, sarkl hocalar, tccarlar); 3) nc snf (yani emekiler) olmak zere snfa ayryor ve yle konuuyor: ''Birinci, ikinci tabakalarn geimini salayan ve bin trl zahmet ve eziyete katlanarak Hazine'yi dolduran, dmann top gllelerine gs geren ve byk ounluu tekil eden, nc

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
tabakadr. Benim kanma gre, halklk ile kastedilen halk bu nc tabaka halk olacaktr ve bu kanunda sz konusu olan da bu tabaka (yani snf) olmak gerekir. imdi grme konusu olan mesleki temsil srf bu nc tabakann hakkn korumaya ilikin sistem demektir" (9). Yahya Galip (Krehir) - Birinci maddede diyor ki: Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Bunu biz mi veriyoruz, yoksa alm mdr? (Almtr sesleri). Ben diyorum ki, millet kendi egemenliini kendisi almtr. Biz vermiyoruz. Bunlarn haklarn korumak iin mi mesleki temsili kabul ediyoruz? Onlarn haklar zaten korunmutur (deildir sesleri) (10). Yunus Nadi (zmir) - (Anayasa zel Komisyonu Bakan) Mesleki temsil, memurlar ortadan kaldrarak, yerine dier memur olmayan adamlar koyacak deildir. Mesleki temsili kabul etseniz de, elbette memleket ierisinde bir idare olacak ve o idare birtakm adamlar tarafndan ynetilecektir; o adamlar memurlar snfn yine tekil edecektir. Mesele idare deildir. Mesele, imdiye dein yrrlkte olan ''hkmetin hkimiyet zihniyeti'' yerine ''halkn egemenlii zihniyetini'' koymaktadr (11). Halil brahim (Antalya) - Bir kimsenin bakasn, azle ve veklet vermeye yetkili olmak zere vekil yapmas mmkn deil mi? Emin olun seim olaca zaman kimse gelmiyor. Doksan defa seim yaplyor, gelmiyor. Kim mebus olursa olsun diyor. Onun iin aalardan birine veklet veriyor. (...) Ksacas benim dnceme gre zaten imdi uygulanmayacak olan bu yasann grlmesi... Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - Sayn kardeler; olaanst durumlar karsnda olaanst zamanlarda, olaanst unutulmaz byk iler yaplyor. Biz hl kendimizden korkuyoruz. Yani kendi mevkiimizden, kendi oturduumuz yerden korkuyoruz. Aman terk etmeyelim. Buras pek tatl geldi. Mesleki temsil esasna dayanan tek dereceli seime ilikin 4. madde zerindeki tartmalar bylece uzayp gidiyor ve en sonunda 30 Kasm 1920 tarihli 160. toplantda zmit Mebusu Hamdi Bey'in ''Bugn iin uygulanma olana bulunmadna inandm 4. maddenin tasardan karlmasn neririm'' biimindeki nergesi oya konuyor ve kabul edilerek seim sistemine ilikin 4. madde anayasa tasarsndan karlyor ve iki dereceli seim sistemi eskisi gibi kalyor. 13) ehzade Abdlmecit Efendi'den TBMM Bakanl'na Gnderilen Mektup: 24 Aralk 1337 (1921) Cumartesi gn Meclis'in yapt gizli oturumda, Bakanvekili Dr. Adnan (Advar), Veliaht ehzade Abdlmecit Efendi'den Meclis Bakanl'na bir mektup geldiini, bunun zerine yaplacak grmelerin gizli oturumda olmasn oya koydu ve bu neri Meclis Genel Kurulu'nca kabul edilerek gizli oturuma baland. Abdlmecit Efendi'den gelen mektup okundu. Ne yazk ki, milletvekillerinin yazd Gizli Tutanak Dergisi'nde yalnzca ''ehzade Abdlmecit Efendi'nin mektubu okundu'' tmcesi var, mektubun metni yok. Ancak sonraki baz konumaclarn szlerinden bu mektubun, Osmanl soyunun atas saylan Sleyman ah'n mezarnn bulunduu yerin Trk ulusunca dman elinden kurtarlmas dolaysyla Trkiye Byk Millet Meclisi'ne bir teekkr mektubu olduu anlalyor. lk sz Mustafa Kemal Paa'ya verildi. Paa krsye gelerek u ksa konumay yapt: ''Arkadalar; ehzade Abdlmecit Efendi Hazretleri bundan nce de bir iki mektup gndermitir. Ancak o mektuplar dorudan doruya benim ahsma ait idi ve ierii ak ve kesin anlatml olmaktan ok, mehul sygalar ile doluydu. Ben kendisine bir arac ile gnderdiim haberde, 'Benim ahsmn hi nemi yoktur ve benim ahsmla iliki kurmak hibir yarar salamaz. Soylu kiiliinizle ulusumuzun temsilcisi olan Byk Millet Meclisi'ni tanmalsnz ve ancak Meclis'le ilikide olmalsnz' dedim. Bugn gelmi olan mektup dorudan doruya Byk Millet Meclisi Bakanl'nadr ve ieriinde de duyduunuz gibi, Meclisimiz 'Meclisi Kebiri Milli' deyiiyle kutlamak suretiyle ifade olunmutur. Buna kar yaplacak ilemi gizli celsede grmek uygun olur sanyorum.'' Gizli oturum balad. Mektubu ve Mustafa Kemal Paa'nn konumasn dinleyen hoca ve hac milletvekilleri, zellikle lyas Sami Efendi (Mu), Vehbi Efendi (Konya), Emir Paa (Svas), Hoca Feyzi Efendi (Malatya), Hoca Tevfik Efendi (ankr) bu mektuba bir yant verilip teekkr edilmesini istediler. Buna karlk Hsrev Bey (Trabzon), Osman Bey (Rize), eref Bey (Edirne), Celal Nuri Bey (Gelibolu), Hoca Mfit Efendi (Krehir) mektuba yant ve teekkr yazlmasna kar ktlar. eref Bey (Edirne) uzunca konumasnn bir yerinde yle dedi: ''Efendiler; 16 Mart 1919 tarihinde alt yz yl btn Trk ve slam imann yaatt stanbul igal oluyorken ve sizin oradaki vekilleriniz (yani stanbul Mebusan Meclisi'ndeki yeler) srklenirken bu ehzade Efendi nerede idi? zmit karsnda sizin yolladnz inanl Anadolu evlatlar

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ngilizlerle arprken ve Mehmetiin kurunu ngiliz'in kalbine girdii vakit stanbul hastanelerine gidip (onlar) kutlayan bu Efendi idi; imdi size mektup yazan Efendi. Efendiler; siz dayan (azim) ve inancnzla buraya toplandnz ve bir varlk yarattnz, ama Taymis muhabirine saltanatn veliaht adna 'Sevr Antlamas'n uygulamaktan baka are yoktur' diyen yine bu Efendidir.'' Mustafa Kemal Paa da son konumas srasnda yle dedi: ''Demin arzettiim zel iliki srerken (Abdlmecit Efendi'nin) Anadolu'ya gelmesini nerdim. Bana verdii yantta, 'Ben burada baz siyasal ilikiler iinde giriimde bulundum. Bunlarn sonucunu bekliyorum' diyordu. Efendim, bunlarn olu mer Faruk Efendi nebolu'ya gelmiti; ben kendisini geri yolladm. Onun geliinin babasnn yahut kaynbabasnn onayyla olup olmadn bilmiyorum. Bir 'Saltanat Cemiyeti' kurulmu stanbul'da; baz belirtileri Anadolu'ya da yaylmaya balamt. Tam byle bir zamanda bir ehzadenin oraya gelmesini uygun bulmadm. kincisi de kiisel olarak mer Faruk Efendi'yi tanrm. Bana baz mektuplar yazmt ve kendisiyle yakndan temasta bulunan baz arkadalarla da haber gndermiti. Bana yazd mektuplarda diyor ki: 'Ben oraya geliyorum. Ben oraya gelir gelmez, benim durumumu imdiden saptaynz ve ben buradan birtakm insanlar getireceim ve benimle birlikte kalacaklardr.' Dorudan doruya gtt ama halife ve padiah olmak... Bunun mmkn olamayacan kendisine sylemiler. Bunu kafasna koymu. Oysa mer Faruk Efendi'yi buraya getirmek halife ve padiah yapmak sz konusu deildi. Belki de birok karklklara neden olacakt. 'En iyisi, grevinizi stanbul'da yerine getirirsiniz' demitim. Yalnz ona demiler ki, gider gitmez bir olup bitti yaparsn ve millet her eyi unutur, byk gsterilerle seni padiah yapar; o da buna gvenerek benim onaym almakszn gelmi ve gerekten nebolu'ya kt zaman, derhal stanbul'a haber vermi. Anlalyor ki, Padiahn ve babasnn onayyla gelmitir.'' Mustafa Kemal Paa'nn konumasndan sonra da grmeler srd. Konumalar bitince Bakanla iki nerge sunuldu. Beyazt Milletvekili Dr. Refik Bey (Saydam) nergesinde yle diyordu: ''Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ehzade Abdlmecit Efendi Hazretleri tarafndan gnderilen mektuba yant vermesine gerek yoktur. Ak oturumda ve 'Meclis'e gelen yazlar' arasnda okunup gndeme geilmesine karar verilmesini neririm''. Bu nerge oya sunuldu ve reddedildi. nk daha nce hocalardan kimileri bu durumun ilk ak oturumda grlmesini istemilerdi. Bylece Abdlmecit Efendi'nin mektubu, henz kaldrlmam olan saltanat ve hilafetin yararna propaganda arac olarak gazetelere geecekti. Herhalde gizli oturuma katlanlarn ounluu bunu uygun grmedi ki, nerge kabul olunmad. kinci nerge Gelibolu Milletvekili Celal Nuri Bey'in idi. Bunda yle deniliyordu: ''Grmenin yeterliini ve bu mektuptan yalnz gizli oturumda alnan bilgi ile yetinilmesini neririm.'' Bu nerge oya sunuldu ve oy ounluuyla kabul edilerek grmelere son verildi. (*) 14) Vahdettin'in Bir ngiliz Zrhlsyla stanbul'dan Kamas ve ehzade Abdlmecit Efendi'nin Halife Seilmesi: Trkiye Byk Millet Meclisi 18 Kasm 1922 Cumartesi gnk toplantsnn drdnc oturumunu gizli olarak yapt. Bakanlk krssnde, kinci Bakan Dr. Adnan (Advar) yer almt. Bundan nceki gizli toplantnn tutanak zeti okunduktan sonra bakan ilk sz, Bakanlar Kurulu Bakan Hseyin Rauf Bey'e (Orbay) verdi. Rauf Bey: ''Efendim, 17.11.1338 (1922) tarihinde stanbul'dan Refet Paa'dan bir telgraf aldk, onu okuyorum'' diyerek u telgraf okudu: ''Vahidddin Efendi bu gece saraydan ayrlmtr. stanbul Komutan ve polis mdrn soruturma yapmak ve gerekli nlemleri almak zere saraya gnderdim. Alacam bilgileri ayrca sunacam. Vahidddin, byk bir olaslkla ba mabeyincisi ve birka yakn ile birlikte ngilizlerin yardmyla ortadan kaybolmutur. (...)'' Bundan sonra Rauf Bey 17.11.922 tarihli Refet Paa'dan gelen baka bir telgraf okudu: ''General Harrington'dan imdi aldm mektubu ve iliikteki bildiriyi sunuyorum. Mektup rnei yledir: 'Bir rneini iliikte sunduum resmi bildirisinde syledii gibi, Vahidddin kendisini ngilizlerin korumaclna teslim ederek bir ngiliz sava gemisiyle stanbul'dan ayrlmtr.' Bildiri ise yledir: Resmen aklanr ki, Padiah (Oysa saltanat 1 Kasm 1922'de Trkiye Byk Millet Meclisi'nce kaldrlm, Vahdettin'in zerinde yalnz halifelik kalmt) bugnk durum sonucunda zgrlk ve

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
yaamn tehlikede grdnden btn slamlarn halifesi kimliiyle ngiliz korumacln ve ayn zamanda stanbul'dan baka bir yere gtrlmesini istemitir. Kendisinin istei bu sabah yerine getirilmitir. Trkiye'deki ngiliz kuvvetlerinin bakomutan General Sir Charles Harrington, Padiah' almaya giderek bir ngiliz sava gemisine kadar kendisine elik etmi ve Padiah gemide Akdeniz Filosu Bakomutan Amiral Dudrook tarafndan karlanmtr. ngiltere'nin yksek komiser vekili Sir Nevil Henderson Padiah' gemide ziyaret ederek Kral Beinci George'a bildirilmek zere arzularn sormutur. Beraber gidenler unlardr: Bayaver mer Yaver Paa, Hadaka Kumandan Kaymakam (yarbay) Zeki Bey, Esvapba Kk brahim Bey, Berberba Mahmut Bey, Seccadeciba brahim Bey, kinci Musahip Mazhar Aa, nc Musahip Hayrettin Aa, Bahekim Reat Paa, Vahdiddin'in olu Erturul Efendi.'' (Bu telgraf okunduktan sonra milletvekilleri ''Allah kahretsin!'' diye bardlar.) Daha sonra Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa imzasyla stanbul'daki Refet Paa'ya yazlan telgraf ve bundan gelen yantlar okundu. Bunun ardndan da birok milletvekili konuma yapt, yeni halife seilebilmesi iin eskisinin halifelik yetki ve unvannn alnmasna, yani halifelikten karlmasna karar verildi. Veliaht Abdlmecit Efendi'nin halife seilmesi nerildi. Seilecek halifenin Anadolu'ya getirilmesi sz konusu edildi. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa uzun bir konuma yaparak ngilizlerin artk stanbul'da egemen durumda olmadklarn bilmeleri gerektiini belirttikten sonra, yeni seilecek halifenin Anadolu'ya getirilmesi konusundaki grn yle belirtti: ''... Bir de halifenin Anadolu'ya bugnlerde getirilmesi sz konusu olmamak gerekir. Biz delegelerimizi btn dnya karsnda bar iin Lozan'a gndermiiz. Bar istiyoruz ve barn olacan da umuyoruz. u halde yeni bir olay ve ok nem verir gibi bir durum yaratmamak gerekir. Bar yapalm diyoruz. Eer bar olmazsa sava yapmak zorunluluu doarsa o zaman belki halifenin, 'Ben dmann etkisi altnda duramam' deyip buraya gelmesi ve bizimle birlikte burada dikkatleri zerimize ekerek savaa devam olunmas, bizim iin bir g kayna olabilir. (...)'' Atatrk'n bu konumas elbette politik bir konuma idi. Yeni seilecek halifenin Ankara'ya getirilmesinde o zaman byk sakncalar olabilirdi. Ama bu noktada uzun grmeler yapld, direnenler oldu ve Mustafa Kemal Paa yeniden sz alarak u ksa konumay yapt: ''Efendiler; grme konusu olan ey halifenin seilmesi sorunudur. Halife'nin buraya gelmesi sorunu ayr bir konudur. u halde onun zerinde henz grme yaplm deildir. Grme yaplmam olan bir konu oylanamaz.'' Ama grmeler yine srd gitti. Sonunda gizli oturumu kapatp ak oturuma geilmesine karar verildi (1). O gnk beinci oturum ak olarak yapld ve bu oturumda Vahdettin'in dmanlarla ibirlii yapp Mslmanlara kar tavr ald gerekesiyle halifeliinin sona ermi olduuna ilikin olarak eriye Vekili (Bakan) Konya Milletvekili Hoca Mehmet Vehbi Efendi'nin eski usulde yazd ksa fetva okundu. Osmanl devleti zamannda yazlm olan eski fetvalar biiminde kaleme alnm bu fetva, harfi harfine yledir: ''Minel Tevfik maml mslimin olan zeyid dmann umum mslimin aleyhinde mucibi mahvolan teklifi edidesini bil zaruretin kabul ile hukuku slmiyeyi mdafaadan aczini izhara msliminin mdafaaten mcahedelerinde dmana muvafakatle msliminin ihtill ve itiksn mucip harekta fiilen teebbs ve harekt ihtillkraneye devam ve srar ve badehu ecnebi himayesine iltica ederek Makam Hilfeti terk ve firar ile hilfetten bilfiil feragat etmekle er'an mnhali olur mu? Elcevab - Allhu a'lem bissevb olur. Ketebehl fakir afa anhlani Mehmed Vehbi'' Bundan sonra da trl grmeler yapld ve yeni halifenin seimine geildi. Oylarn ayrlmas sonucunda, toplantya katlan 163 milletvekilinden 148'inin ehzade Abdlmecit Efendi'ye, ikisinin ehzade Abdlrahim Efendi'ye, nn ehzade Selim Efendi'ye oy verdii, dokuz milletvekilinin de ekimser kald anlald ve bylece Abdlmecit Efendi 148 oyla Halifelie seildi (2). XIV. LK MECLS'N NL VE RENKL KLER

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com

nl kiiler derken Mustafa Kemal Paa gibi ilk Meclis'e ve Trk tarihine zaten damgasn vurmu olan liderleri deil, ilk aylarda benim gen ruhum zerinde trl ynleriyle zel bir izlenim brakarak benliimde canl kalm olan milletvekillerini kastediyorum. Bunlar, grmelerde ileri srdkleri dnceler veya konuma tarzlar ile o zaman dikkatimi eken kiilerdir. Gazetecilik gibi meslekleri veya ok sk sz almalar ya da Meclis'te pek az sz aldklar halde btn milletvekillerinden zel sayg grmeleri veya d grnleri ve giysileri dolaysyla benim unutamadm kiilerden de ayrca sz edeceim. Ksacas 'unutulmaz kiiler'i objektif bir deer yargsna ve sralamaya gre deil, o tarihteki znel deerlerime ve izlenimlerime gre anlatacam. Burada ilkin Mustafa Kemal'in sadece bakanlk durumuna ksaca deinmek istiyorum. Bence Meclis'in en iyi konuan ve olaylar doyurucu biimde anlatan hatibi Mustafa Kemal Paa idi. Kesin, ok etkili, kararl, zaman zaman sertlik tayan, fakat batmayan, rktmeyen bir konuma biemi (slubu) vard Reis Paa'nn. Seyrek, ama zl konuurdu. Meclis'e bakanlk ettii gnler, laf merakls kimi milletvekillerinin konu dna kmalarna izin vermez, grmeleri, her zaman, tartlan konunun dorultusunda yrtrd; bylece almalardan daha abuk sonu alnr, iler daha abuk yrrd. 1) Reisi Sani (kinci Bakan) Celalettin Arif Bey: Kibar darvanl, iman, hatta gbekli, vapur duman gzlkl bir zat olan ikinci bakan, Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey de iyi hatiplerdendi. stanbul Meclis-i Mebusan'nn birinci bakan iken, stanbul'un igali zerine Ankara'ya kaarak Trkiye Byk Millet Meclisi'ne katlm, orada ikinci bakan seilmiti. Bu seimden pek memnun olmad anlalyordu. Belki, stanbul'daki gibi birinci bakanlk umduu, ama umduunu bulamad, bizim kalemde bile syleniyordu. Yz hi glmezdi. Byle olduu halde Meclis toplantlarn ynetmede Reis Paa ayarnda bir otorite kuramazd. 2) smet (nn): Edirne Milletvekili Miralay smet Bey, cephedeki grevi gerei olarak, Meclis'te ok az grnrd. Krsde ksa, kesin ve sertlie kaan bir tonla konuur, sz sylerken sanki dilini aznn iine doru ekiyormu gibi bir izlenim uyandrrd. Kandrc ve doyurucu bir konuma biimi vard. lk Meclis'in ilk zamanlarnda kendisini hi sivil klkta grmedim; hep niformal gelirdi. lk kabine seiminde (O zamanki yasaya gre bakanlar Meclis'te teker teker seilirlerdi) en ok oyu smet Bey (nn) alarak Erkn Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan) olmutu. O dnemde bu makam bir bakanlk durumunda idi. smet Bey, cin gibi zeki gzleriyle o zamanlar benim zerimde sayg ile birlikte bir tr korku duygusu uyandrrd. Onda, teki milletvekillerine benzemeyen, fakat ne olduunu bilip karamadm bir zellik vard. smet Bey iin herkes ''Mustafa Kemal'in sa kolu'' derdi. 3) Rauf Bey (Orbay): Rauf Bey stanbul Meclis-i Mebusan'nda ngilizler tarafndan yakalanp Malta'ya srlm olduu iin Birinci Meclis'in 1920'deki ilk zamanlarnda yoktu. Fakat ben onun adn, daha 1917-1918'de Yozgat'ta bulunduum srada 'Hamidiye Kahraman' olarak duymu, kendisini de Mustafa Kemal'i Ankara'da okulca ilk karladmz gn O'nun yannda grmtm. 1922'de liseyi bitirip yeniden Meclis memurluuna dnnce, Rauf Bey'i Meclis'te buldum. Tutsaklktan kurtulmu, Ankara'ya gelmiti. Meclis'te Svas milletvekili, Kabine'de de cra Vekilleri Heyeti Reisi (Babakan) olarak bulunuyordu. Gzel konuurdu. O zaman artk belirginlemi olan birinci ve ikinci grup milletvekillerinin ounluunca sevilirdi. Biz memurlar da onu pek severdik. ok sevimli ve alakgnll bir davran vard. Yersizlik yznden kk memurlarla ayn odada oturan bizim Evrak ve Tahrirat (Yazileri) Mdr Necmettin Sahir (Slan) Bey'in yanna sk sk gelir, bizleri de her zaman selamlar, hatr sorard. Ak ve mert halini, nazik ve erkeke davrann pek beenirdim. Sonralar onun Halife'ye eilimli olduunun sylenmesi iimdeki sevgiye glge drd ise de ona kar olan kiisel sevgi ve saygm hibir zaman yitirmedin. Sanyorum ki benim hi deimeyen bu psikolojik durumum, onun gerekten itenlikli ve ak yrekli bir insan oluundan ileri geliyordu. 4) Fevzi (akmak) Paa: Fevzi Paa, Meclis'e ge katlmt. lk gnlerde orada deildi. Meclis'e, Kozan milletvekili olarak, bir sre sonra katlmt. Politika ortamn yadrgar bir durumu vard; bu

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
ortama pek ayak uyduramazd. Zaten Meclis'te ok az grnrd. Her zaman ciddi yzl (fakat ters ve aksi deil), babacan bir tutum iindeydi. Onu Meclis'te dinleme frsatn, bir kez asker kaaklar iin konuurken yakalamtm. Bizim zabt ktibi arkadalar etkili bir hatip olmadn sylerlerdi. Doruymu: Konumas da yaradl gibi sade idi. Reis Paa'nn hocas olduu azdan aza yayld iin ona kar byk bir sayg duyardk. 5) Refet (Bele) Paa: zmir Mebusu olan Miralay Refet Bey ok sevimli, davranlar, niformas ve kalpa fiyakal olan, krsye knca sempati uyandran bir zatt. Gsterii sevdii -memurlar dahil- herkese bilinir, fakat gsterii kendine yaktrd ve sahteletirmedii iin bu huyu hogrlrd. Nasl ki okulda rencilerin her retmen hakknda ortak bir yargs olursa, biz memurlar da o zamanki milletvekilleri hakknda ortak yarglara varrdk. Refet ve Rauf Beyler 'sevimlilik'ten yana bizlerden 'tam numara' alan milletvekillerindendi. Refet Bey iin 'Mustafa Kemal Paa'nn sol kolu' denirdi. 6) Hseyin Avni (Ula): Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey, ilk Meclis'in sayl konumaclarndand. Asl meslei avukatlk olan Hseyin Avni Bey, 23 Temmuz 1919'da Erzurum'da toplanan Vilayat arkye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kongresi'nden beri lkenin dmandan kurtulmas konusuyla yakndan ilgilenmi ve ilk Meclis'e Erzurum'dan milletvekili olarak seilmiti. Orta boylu, yaz, esmer yzl, yiit ruhlu bir kiiydi. Meclis'te nemli konularda sz alr, grn sonuna kadar savunur, heyecanl ve mantkl konumalaryla dinleyenleri etkilerdi. Bir ara, yine Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey ile birlikte Meclis'ten aldklar izinle seim blgesine gitmi, her nedense iznini uzattka uzatm, sonra yeniden dnmt. Trabzon Milletvekili Ali kr Bey'in konuk olduu bir evde Kuvay Milliyeci birliklerden birinin ba olan Kuzey Karadeniz blgesinde byk yararlklar grlen ''Topal Osman'' adyla anlan Giresunlu Osman Aa tarafndan ldrlmesi zerine Hseyin Avni Bey'in Meclis Genel Kurulu'nda yapm olduu konuma ok nldr. O gn bu konumay bandan sonuna dein ayakta dinledim. Szleri arasnda u tmce de vard: ''Ali kr'y ldren bilekleri kracaz; o bilekler isterse srmal paa bilekleri olsun.'' Hi unutmadm bu szleri herhalde daha sonra Meclis tutanak dergilerinden kartm olacak ki orada yerini bulamadm. Meclis'in teki dnemlerinde politikaclktan ayrlp yeniden avukatla balayan Hseyin Avni (Ula) lk Meclis'in tarihinde ilgin bir yeri olan milletvekillerindendir ve bu Meclis'in sonlarna doru ksaca 'Birinci Grup' adyla anlan ilerici 'Mdafaa-i Hukuk Grubu' karsnda muhalefet grubu olarak oluan tutucu 'kinci Grup' milletvekillerinin eylemli bakan grnmndeydi. Tutucu idi, ama mukaddesat ve gerici deildi. 7) Kzm Karabekir Paa: Edirne Milletvekili ve Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa'y Meclis'in ilk gnlerinde, kiisel olarak deil, bu Meclis'e sk sk ektii telgraflar dolaysyla tandm. Sovyet telsizinden alarak Meclis'e yollam olduu uzun bir telgraf Genel Kurul'da okunduu zaman oradaydm. Bu telgraf ok uzun grme ve tartmalara yol amt. Meclis'e bayram ve kandillerde kutlama telgraflar da yollard. stanbul'daki kt propaganday ve Milli Mcadele'ye kar olan faaliyetleri sebep gstererek memlekete ve dnyaya bildiriler yaymlanmasn salk veren bir telgraf zerine Meclis eriyye Encmeni, yzde doksan Arapa terkip, yet ve dua ile dolu bir beyanname hazrlam ve bunu Krehir Mebusu Mfit Hoca krsden okumutu. Ben bundan hibir ey anlamamtm. Onun arkasndan Antalya mebusu Hamdullah Suphi Bey kendi hazrlad bir bildiriyi okumu, Meclis her ikisinin de yaymlanmasna karar vermiti. Ben liseyi bitirip yeniden Meclis'e dndkten sonra Kzm Karabekir Paa, Dou'da yetitirdii kk yetim okul ocuklaryla birlikte Ankara'ya gelmi, bir meydanda onlara retmenleri araclyla, trl cimnastik gsterileri yaptrtmt. Edirne Milletvekili ve 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa'y Meclis'in ilk aylarnda gzmde ok bytm olduum iin kendisinin byle eylerle uramasn o zaman yadrgamtm. D grn bakmndan ok vakarl bir insan ve mert bir askerdi. Onu yakndan grp kendisiyle konumak frsat hi domad. 8) Celal (Bayar): Burun stnden sktrlan kelebek biimli, hafif dumanl gzlk tayan, sz alnca, konuma krssne doru ar ar yryerek krsye kan Saruhan Mebusu Mahmut Celal Bey, sonraki e'yi uzatarak ''Efendileeeer!'' diye sze balar, din ilkelerini halka yayan sa

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
havarileri gibi, szckleri see see konuur ve konumasn etkili klmak iin baklarn btn Meclis yeleri zerinde dolatrarak sesinin tonunu konuya gre bir artist gibi ayarlayp sz sylerdi. Meclis'in ilk haftalarnda bir gn, igal olunan topraklarda Yunan kymn anlatan bir konumasn dinlemi ve ok etkilenmitim. Kimi yerde alar gibi konuuyor, Meclis'i coturuyor, onu dikkatle dinleyen milletvekilleri dman iin sk sk 'kahrolsunlar!' diye baryordu. Konuurken, hi acele ettiini grmedim. Konumas, Hamdullah Suphi Bey'inki gibi ssl deil, ama yalnkat kafalar zerinde daima etkili olurdu. Onun ttihat ve Terakki Frkas'nn zmir Ktibi Mesul olduunu ve daha sonra klk deitirerek 'Galip Hoca' takma adyla Demirci Efe'nin yannda Kuvay Milliye Komutanl yaptn memur arkadalardan biri sylemiti. Gelecein cumhurbakan olacana iaret olacak herhangi belirgin ve olaanst bir zellik ve grnts yoktu. Sadece Meclis'in sivrilmi yelerindendi. lk bakta, insan ruhunu sarveren, her trl kukudan uzak tam bir gven alayan tiplerden deildi. Hafif dumanl gzlklerinden midir nedir, sanki bir karanlk yan varm gibi gelirdi bana. Burada anlatlmasna gerek olmayan vesilelerle, smet nn ile bir kez cumhurbakan iken, bir kez de 27 Mays 1960 devriminden sonra grtm. Celal Bayar'la da cumhurbakan iken iki kez kar karya gelip konutum. Sanyorum ki bu konumalardan, ne onun yldz benimkiyle, ne de benim yldzm onunkiyle bark kmad. Bu ruhsal 'yldz uyumazl' duygusundaki nedenlerin anlatlmasna olanak yok. Zaten bu konu bu kitabn erevesi dnda kalr. 9) Refik evket (nce): Ulusal Kurtulu Sava dneminin tam devrimci ve yrekli bir politikacs, vatan ve milleti ilgilendiren sorunlarn savsaklanmasna asla katlanamayan, inanm, yurtsever bir Trk aydnyd. 11 Eyll 1920'de stiklal Mahkemeleri Yasas kabul edilip bu mahkemelerin yeleri iin Trkiye Byk Millet Meclisi'nce yaplan seimi ilk turda byk bir ounlukla kazanan milletvekilinden biri o oldu. br ikisi Muhittin Baha (Pars) (Bursa), Mustafa Necati (zmir). Birinci turdan sonra gnlerce sren seim turlarnda hibir milletvekilinin salt ounluu salayamad gnlerden birinde Refik evket, Meclis krssne kp tam bir itenlik ve cokuyla: ''Bizler ilk intihapta seildik. Yalnz bamza memleketin iine gider, yksek Meclis'in verdii vazifeyi yerine getiririz'' diye bararak o gnlerde Meclis yelerinde grlen geveklik ve savsaklamaya kar koydu. lk stiklal Mahkemeleri blmnde belirttiim gibi yle kkredi: ''Efendiler asacaz, aslacaz fakat bu vatan kurtaracaz.'' Onun engin yurt sevgisi bu sevgiden doan yreklilik ve coku lmne dein srd. lkenin kurtuluundan ve cumhuriyetin ilanndan sonra kendisini yalnz politikacla ve hukukulua deil, yurt ormanlarnn korunmas ve maden ocaklarna gerekli direklerin salanmas, bataklklarn kurutulmas gibi nemli lke sorunlarna adad. Bu ama iin okalipts aalarnn geni lde yetitirilmesi, okalipts ormanlar oluturulmas iin alt, aratrma ve incelemeler yapt, dahas, ''Okalipts'' adn tayan bir de kitap yazlmasn salad. ok ynl bir yurtseverdi o. 23 Nisan 1920 gnnn Ulusal Egemenlik Bayram olarak kabul edilmesi iin 23 Nisan 1921 Cumartesi gn, yani Meclis'in toplanmasndan tam bir yl sonra ilk nergeyi veren odur. Refik evket bu nergenin hemen oybirliiyle kabul edileceine inanyordu. Ama kar koyanlar ya da bu yasa nerisini sulandrmak isteyenler knca hemen krsye frlayp yle konutu: ''Koca tarihi canlandrmak erefine, koca bir tarihi yeniden yaatmak grevini stlenen Meclisimiz bu gn elbette deerlendirecek, kutsallatracak ve bunu torunlarmza yadigr brakacaktr...'' Bu konumadan sonra neri kabul edilerek yasalat ve 23 Nisan Ulusal Egemenlik Bayram byle yerleti. Refik evket (nce) 23 Nisan 1920'den tam 35 yl ve bir gn sonra 24 Nisan 1955'te yaama gzlerini yumdu. lkemizin tarihinde saylar ne yazk ki pek az olan byle idealist hukuku ve politikaclar unutmamak, genlie rnek olarak gstermek, Trk aydnlarna den byk bir grevdir. ok deerli hukuk ktphanesini zmir Ege niversitesi'ne armaan etmi olup, orada kendi adna zglenen ayr bir blmde yer almtr. 10) Yunus Nadi Bey: Vcuta toplu olduu iin ksa boylu grnen Yunus Nadi Bey, hafif gerdan, kaln sesi, burnunun stne dolaan bir yayla tutturulmu eski tip, ilgin gzl, vakarl duruu ile lk Meclis'in hemen gze arpan yelerinden biriydi. Btn milletvekillerinin ona kar zel bir sayg gsterdiklerine uzaktan tank olurduk.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
Her milletvekilinin, istei komisyona kendi kendisini aday gstermesi yoluyla yaplan encmen (komisyon) seimlerinde, kaln sesiyle 'Umuru ktisadi' diye barm, bir sre sonra rt Komisyonu'na da girmiti. Bu komisyon, o zamanlar bana 'halka nasihat komisyonu' gibi geldiinden, bu seimi yadrgamtm. nk Yunus Nadi Bey'in, insanlara hemen yanaacak gle yaradl ve ynlar etkileyecek bir gzel konuma yetenei yoktu. O gn toplant salonundan karken bu dncemi zabt kalemindeki yalca arkadalardan birine syleyecek oldum, bu arkada hemen: ''Siz ne sylyorsunuz? O, Yeni Gn gazetesinin sahibidir. yle muktedir bir sermuharrirdir (bayazar) ki, stanbul'da iken bir tek makalesiyle hkmet drmtr. Yazlaryla herkesten iyi irat yapar'' diyerek beni aydnlatm ve Yunus Nadi Bey'in deerini gzmde bytmt. (*) 11) Hamdullah Suphi Tanrver ve Dr. Rza Nur Beyler: 1920 ylnn 23 Nisan'nda, yani balangta 110 ye ile toplanan ve dnem sonunda, yani 1923 Austosu'nda ise ye says -Malta tutsaklndan gelenler ve yeni seilenlerle birlikte- 300' aan ilk Trkiye Byk Millet Meclisi'ndeki milletvekillerinden Dr. Rza Nur ile Hamdullah Suphi beylerin, benim lise rencilii yaammda zel birer yeri olduundan, bu iki milletvekili hakknda o zaman edindiim izlenimleri aklamalym. Meclis Genel Kurul toplantlarn hemen hemen karmayp muntazam olarak izlediim iin Hamdullah Suphi ve Rza Nur beyleri ilk gnlerde tandm. Hamdullah Suphi Bey'in adn ''Byk hatip'' diye daha nce iitmitim. Meclis'in aldnn ertesi gn Mustafa Kemal Paa'nn birka oturum sren uzun konumasndan sonra sz alan ve dmanlarmz lanetleyen milletvekilleri arasnda Hamdullah Suphi Bey de vard; gerekten cokulu, akc ve ok gzel konuuyordu. Daha sonraki gnlerde Meclis tarafndan halka yaymlanan bildiriyi ve padiaha yazlan yazy konuma krssnden Genel Kurul'a yine Hamdullah Suphi Bey okudu. Sovyetler Birlii'nce telsizle yaymlanan ve dnyann btn ezilen halklarna seslenen bildirinin Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi'ne ulatrlmas zerine alan ve uzun sren bir grme srasnda yine Hamdullah Suphi Bey ok etkili, cokulu bir konuma yapm ve bunun bir yerinde: ''Evet arkadalar, bu vatan kurtarmak iin gerekirse Bolevik de olacaz, eytan da olacaz'' diye barmt. Sonradan bizim broya gelerek bu szlerini tutanaktan kardn sanyorum. Fakat ben bu szleri bugnk gibi anmsyorum. Birka ay sonra stanbul hkmetinin olumsuz tutum ve propagandalar zerine yine Kzm Karabekir Paa'dan gelen ve lkedeki btn halka yeni bir bildiri yaymlanmasn neren yaz zerine bu bildirinin Hamdullah Suphi Bey'le birlikte ''er'iyye Encmeni'' (yani Din leri Komisyonu) tarafndan hazrlanmasna Meclis'e karar verilmi, fakat er'iyye Encmeni'nin bildirisi, halkn anlayamayaca biimde ok adal bir Osmanlca ile kaleme alndndan, Hamdullah Suphi Bey ayr bir bildiri hazrlayp, Krehir Milletvekili Mfit Hoca'nn okuduu er'iyye Encmeni bildirisinden sonra kendi bildirisini okumu ve Meclis bunlarn her ikisinin de yaymlanmasna karar vermiti. Ksacas, Hamdullah Suphi Bey'i ilk Meclis'te ok dinledim, zevk ile dinledim. Yazl bir kt veya nota bakmadan, dorudan doruya derli toplu, etkili, iir gibi gzel ve heyecanl konuuyordu. Ne var ki bu konumalarda beni doyurmayan bir yn sezer, bunun ne olduunu bir trl anlayamazdm. Onu dinlerken ok duygulanr, holanr ve heyecanlanrdm, ama sonra kendi kendime dnnce, kafamn iinde onun sylediklerinden pek bir ey kalmadn grrdm. Alklanmaktan ok holanan Hamdullah Suphi Bey'in gzel konumalar, bir bakma; zmit'in pimaniye helvas gibi bir eydi. Tatl, daha dorusu yerken tatl, fakat asla zl ve doyurucu deildi. Bunu ok ge fark ettim. Bununla birlikte Hamdullah Suphi Bey'i, uzaktan uzaa ok severdim. Dinleyici locasnn basamaklarnda, ayakta durup konumalarn byk bir coku ile dinleyen liseli Meclis memurunun, elbette ki farknda deildi. Ama ben onun ok zenle ortasndan iki yana taranm kr salarna, sesinin mziine, konumalarnn akclna, yznn nazik ve gle ifadesine, davranlarndaki kibarla uzaktan uzaa hayranlk duyardm. Dr. Rza Nur Bey'le Hamdullah Suphi Bey arasnda Meclis'in ilk gnlerinden balayan bir rekabet vard; bu yarma Milli Eitim Bakan'nn Meclis'e seilmesi sonunda su yzne kmt. Dr. Rza Nur Bey, Meclis yelerince de pek sevilmezdi. nlemesine, (yani keleri ne ve arkaya doru) giydii kuzu derisi kvrck gri bir kalpak, hki renkli bir giysi tard. Dr. Rza Nur Bey'de 'byklk hastal' vard. lk hkmet kuruluuna gre Meclis'in bakan, ayn zamanda 'rca Vekilleri Heyeti'nin (yani Bakanlar Kurulu'nun) de bakan idi. Bu nedenle hkmet

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
programn -Meclis'in bakan olan- Mustafa Kemal Paa okuyamazd. Bunu Meclis'te Milli Eitim Bakan Dr. Rza Nur Bey okudu. Kendisini ilk kez Meclis'te bu vesile ile dinledim. Hamdullah Suphi Bey'in yars kadar hatiplii yoktu. Fakat dzgn konuuyor, elindeki metni, kandrc pozlarla okuyordu. Sanyorum ki bu program Mustafa Kemal Paa'nn yerine, O'nun temsilcisi olarak, okuduunun bilincini tayordu.(*) 12) Tunal Hilmi Bey: Bolu Milletvekili olan Tunal Hilmi, ilerici, daha o zaman z Trkeci, kadn haklar savunucusu, tam lkc bir insand. Birinci Meclis'teki tutucu hocalar onu sevmezler, krsye her geliinde grlt yaparlar, hi konuturmak istemezlerdi. Esmer yz, pos byklar, akaklar aarm salar, kaln ve gr sesi ile ilk Meclis'in ok renkli kiilerindendi. Bugn sa olsayd Trk devriminin zedelenmesi karsnda yine o kaln sesini ykseltip bir aslan gibi kkreyeceinden hi phe etmiyorum. 13) Diyab Aa: Dersim Milletvekili Diyab Aa uzun boyu, dik duruu, ahin bakl gzleri, uzun ve bakml beyaz sakal, ok ak yeil renkte, ipek ilemeli al sar ile her grenin dikkatini eken bir kiilie sahipti. Yresindekiler zerinde sayg uyandrrd. Byk Millet Meclisi'nin Bakan Mustafa Kemal Paa da ona kar ok saygl davranrd. Toplant salonunda karlatklar zaman (ben yalnz iki kez tank oldum) Paa, ona doru ynelir elini skar hatr sorard. Diyab Aa'nn ak bir otomobilde Mustafa Kemal Paa ile birlikte ekilmi resmi ok nldr. Diyab Aa, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu'nda pek az sz alrd. Ama konutuu zaman etkili olurdu. Benim Meclis'ten iki yllk ayrlm srasnda, Yunanllarn Ankara yaknlarndaki Polatl'ya kadar ilerlemesi zerine Meclis Genel Kurulu'nda Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Kayseri'ye tanmas sz konusu olmu; kimi milletvekillerinin tanmadan yana olduklarn gren Diyab Aa krsye karak: ''Bizler buraya Ankara'dan kamak iin gelmedik, dmanla savamak iin geldik; bir yere kprdamayz. Meclis'in Ankara'dan ayrlmas millette korku yaratr. Burada kalyoruz ve kalacaz'' biiminde konumu ve bu konumas pek etkili olmu. Bu olay Meclis'te yeniden grev aldm zaman rendim. (*) Diyab Aa, ahin baklarna karn ok sevimli, alakgnll, gle yzl, ama vakarl bir insand. Grnm unutulacak gibi deildi. 14) Hoca Mehmet Salih Efendi: Drt kadnla evlenmeyi zorunlu klmak konusunda Meclis'e verdii neri ile bir vakitler lke lsnde n kazanm olan Erzurum Milletvekili Hoca Salih Efendi, fesinin stne al motifli dar bir sark saran, ksa boylu ve cerbezeli bir kii idi. Konumak iin Meclis krssne knca, sze balamadan, herkesin dudanda bir glmseme belirirdi. Dncelerinde tutucu, davranlarnda samimi grnr, konuurken espriler yapmaktan holanrd. Salih Hoca ilk Meclis' in unutulmaz renkli kiilerindendi. 15) Hatipler (yi konuanlar): Bursa Mebusu Muhittin Baha (Pars), sonradan Adliye Vekili olan Saruhan Mebusu Refik evket (nce), zmir Mebusu Mahmut Esat (Bozkurt), Saruhan Mebusu Mustafa Necati, Kastamonu Mebusu Abdlkadir Kemali, Konya Mebusu Refik (Koraltan), Erzurum Mebusu Hseyin Avni (Ula) ilk Meclis' in bellibal hukuku hatiplerinden; Bursa Mebusu Operatr Emin, zmir Mebusu Dr. Tevfik Rt (Aras) beyler de sk sk sz alan doktor hatiplerdendi. Her zaman sanki bir eye sitem eder gibi konuan uzunca boylu iman zmit Mebusu Srr Bey de ilk Meclis'in dikkat eken milletvekillerindendi. Bir Malatya Mebusu Reit Aa vard ki birok konuya akl erer ve dikkate deer konumalaryla Meclis'i etkilerdi. Benim memleketim olan orum'un mebuslar iinde en ok konuan fakat pek ciddiye alnmayan Haim Bey, az konuup kendisini dinleteni de smet Bey (Eker) idi. Bu zat Meclis'in sonraki dnemlerinde de ok uzun sre milletvekillii yapm ve Meclis birinci reis vekilliklerinde de bulunmutur. 16) Fazla Dikkat ekenler: lk Meclis'ten, belleimde akl kalan mebuslardan Lazistan (Rize) Mebusu Ziya Hurit (zmir suikastnda asld), Hakkri Mebusu Mazhar Mfit, Burdur Mebusu smail Suphi beyleri de burada anmalym. Henz ok gen olan Ziya Hurit Bey konumalarndaki atakl, kendine zg ivesi, Mazhar Mfit Bey oturakl ve anlatlarnn tutarl ve dzgn oluu ile dikkati ekerlerdi. smail Suphi Bey'e gelince, daha o zaman ''Soysallolu'' soyadn kullanrd. Kalemde onunla ilgili bir nerge, ilem veya baka bir i olduu zaman ondan sz ederken hepimizin dili ''Soysallolu smail Suphi Bey'' demeye almt. Konumalar hemen her zaman cokulu idi. nceleme ve ett zerine deil, duygular zerine oturturdu konumalarn. Onunla tartmaya girien pek olmazd. Gaziantep Mebusu Kl Ali Bey'i sonraki aylarda grdm Meclis'te. Kara sakall, kalpakl, yakkl bir mebustu. Onun krsde konutuuna hi rastlamadm. Kendisiyle yllar sonra, 1925'te, Ankara stiklal Mahkemesi'nde yeniden karlatm, top sakaln kesmiti.

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
17) Kavuklu ve Klahllar: Kavuklu ve klahl mebuslardan, Konya Milletvekili, koyu vapur duman bir gzlk tayan Mevlevi elebisi Abdlhalim elebi Efendi, Erzincan Milletvekili eyh Hac Fevzi Efendi ve Denizli Milletvekili Mazlum Baba Efendi'nin yzleri hi gzmn nnden gitmez. Motifli al sarkl, uzun sakall ve uzun boylu, kartal bakl Dersim Mebusu Diyab Aa'ya benzeyen, baka bir aa mebus, sanrm ki o tarihte ilk Meclis'te bulunan herkes tarafndan, her zaman anmsanacak renkli kiilerdendir. 18) Sarkllar: lk Meclis'te sarkl hocalarn says epeyce ok olduundan, bunlar giysileri ile deil, saylarnn okluu ile dikkatimi ekmiti. Bunlardan, ilk hkmetin kuruluunda er'iyye Vekili seilen nur yzl, bembeyaz sakall, her zaman temiz giyimli Bursa Mebusu Fethi Efendi; krsde sert ve kavga eder gibi konuan top kara sakall Antalya Mebusu Rasih Hoca; sonradan er'iyye Vekili seilen, sar ve cppesi her zaman dzgn, herkesten sayg gren Eskiehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi; cepheden dnd bir gn kendisini fieklik kuanm olarak mavzerle grdm ve bu askerce durumunu bandaki beyaz tlbent sarkla pek badatramadm Isparta Mebusu Hafz brahim Efendi; her zaman ok k giyenen ve gzel konuan Krehir Mebusu Mfit Hoca; ok dar ve ince bir beyaz sark saran, eline ald her konuyu derinlemesine ileyen ve o zaman grdme gre hemen her konuya akl eren, zayf yapl, titiz ve alkan Karahisar arki (ebinkarahisar) Mebusu Ali Sruri Efendi; her ikisi de Meclis yelerinden ok sayg gren Konya Mebusu Mehmet Vehbi ve Musa Kzm efendiler; medrese mollas klkl Batum Mebusu Ahmet Nuri Efendi, belleimde canl izler brakan hoca mebuslardan birkadr.

C'in Kltr Hizmeti Atatrk c Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri Blent Tanr c Kurtulu (Trkiye 1918-1923) c Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar) Prof. Dr. Sina Akin c Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I-II Prof. Dr. Macit Gkberk c Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk Yunus Nadi c Trkiye'yi Sokakta Bulmadk Falih Rfk Atay c Ba Veren nklap (Ali Suavi) Bki z c Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Devrim Hareketleri inde Atatrklk Sabahattin Selek c Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e) smail Arar c Atatrk'n zmit Basn Toplants Prof. Dr. Niyazi Berkes c 200 Yldr Neden Bocalyoruz I-II Ceyhun Atuf Kansu c Devrimcinin Takvimi Paul Dumont-Franois Georgeon c Bir mparatorluun lm (1908-1923) Ali Fuat Cebesoy c Snf Arkadam Atatrk I-II Abdi peki

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
c nn Atatrk' Anlatyor Paul Dumont c Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev Kl Ali c stikll Mahkemesi Hatralar Prof. Dr. Niyazi Berkes c Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I-II S. . Aralov c Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I-II Sabahattin Selek c smet nn'nn Hatralar Nurer Uurlu c Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu George Duhamel c Yeni Trkiye Bir Bat Devleti Blent Tanr c Trkiye'de Yerel Kongre ktidarlar Prof. Dr. Suna Kili c Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli Falih Rfk Atay c Atatrk'n Bana Anlattklar Reit lker c Atatrk'n Bursa Nutku Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c slamclk Cereyan I-II-III M. akir lktar c Atatrk ve Harf Devrimi Kl Ali c Atatrk'n Hususiyetleri Mustafa Kemal c Anafartalar Hatralar Ecvet Gresin c 31 Mart syan Doan Avcolu c 31 Mart'ta Yabanc Parma Metin Toker c eyh Sait ve syan Sleyman Edip Balkr c Eski Bir retmenin Anlar Yunus Nadi c Birinci Byk Millet Meclisi Kemal Slker c Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu Prof. Dr. Neda Armaner c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk Fazl Hsn Dalarca c Destanlarda Atatrk / 19 Mays Destan Yunus Nadi c Mustafa Kemal Paa Samsun'da smet Zeki Eyubolu c rticann Ayak Sesleri Nuri Conker c Zbit ve Kumandan Mustafa Kemal c Zbit ve Kumandan ile Hasbihal smet Zeki Eyubolu

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
c slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur c Ermeni Meselesi I-II Talt Paa c Hatralar Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Hrriyet'in lan smet nn c Lozan Antlamas I-II Sami N. zerdim c Yaz Devriminin yks Nurer Uurlu c Atatrk'n Askerlikle lgili Kitaplar c Atatrk'n Askerlikle lgili eviri Kitaplar Halide Edip Advar c Trkn Atele mtihan I-II-III Prof. Dr. Muammer Aksoy c Atatrk ve Tam Bamszlk Prof. Dr. erafettin Turan c Atatrk ve Ulusal Dil Johannes Glasneck c Kemal Atatrk ve ada Trkiye I-II-III smet nn c Cumhuriyet'in lk Yllar I Gazi Mustafa Kemal c Yarn Cumhuriyet'i lan Edeceiz (Nutuk'tan) c Yarn Cumhuriyet'i lan Edeceiz (Sylev'den) Fazl Hsn Dalarca c Gazi Mustafa Kemal Atatrk Eylemde/10 Kasmlarda Ruen Eref naydn c Atatrk' zleyi I-II Prof. Dr. Cavit Orhan Ttengil c Atatrk' Anlamak ve Tamamlamak Prof. Dr. A. Afetinan c M. Kemal Atatrk'ten Yazdklarm Falih Rfk Atay c Zeytinda smet nn c Cumhuriyet'in lk Yllar II Prof. Dr. Suat Sinanolu c Trk Hmanizmi I-II-III Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya c Batllama Hareketleri I-II Charles N. Sherrill c Bir ABD Bykelisinin Trkiye Hatralar/Mustafa Kemal I-II smet Zeki Eyubolu c Karanln Ayak Sesleri / Kadirilik Dr. Bernard Caporal c Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn I-II Dr. Bernard Caporal - Nee Doster c Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn III - Kronoloji Ruen Eref naydn

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com
c Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlkat Kurt Steinhaus c Atatrk Devrimi Sosyolojisi I-II Bahir Mazhar Erreten c Trkiye Cumhuriyeti Devrim Yasalar Sabahattin Eyubolu c Ky Enstitleri zerine

www.kuyruksuz.com sitesinin sunucularnda barndrlmtr.