T.C. ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES DERGS Cilt: 17, Say: 1, 2008 s.

25-46

Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler

Mefail Hzl
Prof. Dr., U.. lahiyat Fakltesi zet
slam eitim-retim geleneinin en zgn kurumlarndan biri olan medreseler, Osmanl dneminde de etkinliklerini giderek artrmlardr. Medreseler mahiyet itibaryla Seluklu dneminin birikimini byk lde devam ettirmilerdir. Fatih dnemine kadar Osmanl medreselerinin artk bir gelenee sahip olduu sylenebilir. Medreselerde tercih edilen eserlerin birou, genellikle Osmanl topraklar dnda ve daha nce yaam bulunan limler tarafndan kaleme alnmt. Okutulan kitap, erh ve haiyelerin eitlilii ve fazlal, Osmanllarda ciddi bir medrese geleneinin olutuunu gstermektedir. Bu makale, Osmanl medreselerinde yaygn olarak okutulan dersler, eserler ve yazarlar hakknda bilgi vermektedir.

Abstract Courses and Textbooks in Ottoman Madrasahs

Madrasahs, which are one of the most original foundations in the tradition of Islamic education, increased their efficiency during the Ottoman period. On a large scale, they essentially held the

accumulation of Seljukian period. But one can say that, by the time of Mahmad II the Conqueror, Ottoman madrasahs established a tradition. The textbooks used in the madrasahs had been mostly written outside the Ottoman territory and by scholars who had lived before. Diversity and abundance of books, sharhs (commentary) and khashiyas (marginal note) used madrasahs indicate that a serious madrasah tradition was established in Ottomans. This article deals with the courses taught prevalently in madrasahs, the textbooks and their authors. Anahtar Kelimeler: Osmanl, Medrese, Dersler, Eserler. Key Words: Ottoman, Madrasah, Courses, Textbook.

Giri slm tarihinin en dikkat eken eitim-retim kurumu merdeselerdir. Bu messeseler, balangta genelde Trk-slm kltr evrelerinde ortaya kp gelimesine karn, zaman iinde her tarafa yaylm ve ilkretim stndeki deiik eitim kademelerini temsil etmitir. Medrese, eitim-retim faaliyetlerine tahsis edilen ve bu amala gerekli unsurlarn saland belirli meknlara verilen zel bir anlam ifade etmektedir. Osmanl dnyasnda ilk medrese XIV. yzyln ilk yarsnda, 731/1330-31de znikte kuruldu. Orhan Bey tarafndan kurulan bu medreseye kadar, Osmanl topraklarnda eitim-retim faaliyetlerinin nasl yrtld hakknda pek bilgi bulunmamakla birlikte byk lde cami ve mescitlerden yararlanld sylenebilir. Bu ilk dnemde, Osmanl Devletinin gereksinim duyduu kalifiye elemanlar, daha ok Anadolunun, eskiden birer kltr merkezi durumundaki byk Seluklu ehirlerinden (Konya, Kayseri, Sivas vs.) ve dier kkl slm beldelerinden karlanm olmaldr. lk Dnem Osmanl Medreseleri Osmanllarn ilk dneminde medreseler, daha ziyade bizzat sultanlar tarafndan kurularak Bursa ve Edirne gibi bakentlik eden byk ehirler donatlmaya balam, stanbulun fethinden sonra da bu faaliyetler en st dzeyine ulamt. Bu ilk dnem Osmanl medreselerinde, darndan gelen ilim adamlarnn zihniyetleri ve eitim-retim gelenekleri tesirini gstermiti1.
1

Osmanl medrese geleneinin oluumunda Anadolu Seluklular ve lhanllarn nemli tesirlerinin olduu ve ilk Osmanl medreselerindeki mderrislerin sz konusu ilim ve kltr muhitlerinden geldii konusunda bir

26

slm dnyasnn byk bir blmnde benimsenen eitimretim dzeni Snn gelenek zerine bina edilmiti. Osmanl ilim adamlarnn hemen tamam ayn kaynaklardan beslenmiti. Mvernnehir, Horasan, Msr, Irak ve Suriye gibi blgeler, zellikle IX.-XV. yzyllar arasndaki dnemde nemli kltr merkezleri durumunda idi. Osmanl medreselerinde okutulan ders kitaplar ve hatta o dnem Mslman limlerin zerinde altklar eserlerin byk bir blm, Osmanl medreselerinin ilk dneminde yazlmt. Ad geen bu ilim ve kltr merkezlerine, XVI. yzyln balarna kadar Osmanl limleri de tahsil iin gidiyorlard2. Medrese Dzeni Osmanl Devleti snrlar iindeki medreselerin hiyerarisi, Fatih Sultan Mehmed tarafndan kurulan Sahn- Semn ile birlikte yeniden dzenlendi. Medreseler genelde -Enderun mektebi hari tutulacak olursa- giderek ykselen hiyerarik bir yapya sahipti. Buna gre, en alt seviyede kelm alanyla ilgili Hiye-i Tecrd adl kitabn okutulduu Tecrd medreseleri bulunmakta idi. kinci srada belgata dair Mifth adl eserin okutulmas nedeniyle bu ad alan medreseler vard. Mifth medreselerinden sonra Krkl medreseler geliyordu. Krkl medreselerin zerinde ise Hari Ellili medreseler yer almaktayd. Hari medreseleri, umumiyetle Osmanllardan nceki Mslman devlet yneticileri, yani hkmdarlar, onlarn oullar, kzlar veya devlet erkn tarafndan yaplmlard. Osmanl dneminde devlet adamlar tarafndan yaptrlan medreseler de daha ziyade bu kategoriye dhil edilmiti. Hari Ellili medreselerin hemen stnde Dhil Ellili medreseler bulunuyordu. Bunlar Osmanl padiahlaryla ehzdeler, valide sultanlar, hanm sultanlar ve padiah kzlar tarafndan yaptrlmlard. XVI. yzyldan sonra, devlet erkn tarafndan yaptrlan birok medrese de Dhil statsn kazanacaktr. Her iki medrese arasndaki fark, itibr idi. Zira, ulema nezdinde hkmdarlar tarafndan yaptrlan medreselerde ders vermek bir imtiyaz ve itibar gstergesiydi. Ayrca bu medreseler, ilmiye tariki iinde eitim yolunun sonunu belirliyorlard. Zira buralardan kadlklara geilmekteydi3. Fatih klliyesi iinde stats en yksek olan medreseler ise Sahn- Semn medreseleri idi.

deerlendirme iin bkz. hsanolu, Ekmeleddin, Osmanl Medrese Geleneinin Douu, Belleten, c. LXVI, sy. 247 (Aralk 2002), s.849-903. Bkz. Bilge, Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984, s. 29-30; Hzl, Mefail, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klasik Dnemi Bursa Medreselerinde Eitim-retim, Bursa 1997, s. 88-93. Unan, Fahri, Osmanllarda Medrese Eitimi, Yeni Trkiye, 5. cilt (Ankara, 1999, Yeni Trkiye Yaynlar), s. 150-151.

27

Bu medrese dzeni, XVI. yzyln ikinci yarsnda Sleymaniye medreselerinin yaplyla byk lde deimi ve geniletilmitir. Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566), ordunun tabip, cerrah ve mhendis ihtiyacn karlamak zere bir tp medresesi/drifa, riyaziyat retimine mahsus drt tane medrese, ayrca hadis alannda st dzeyde retim yapan bir de ihtisas medresesi (drlhadis) kurmutur. Kanuni devrinde yaplan dzenlemeyle retim, dhil statl medreselerden sonra iki kola ayrlmtr. Birincisi Sahn- Seman medreselerinde hukuk, ilhiyat ve edebiyat dallarnda yaplan retim, ikincisi ise Sleymaniye medreselerinde riyaziyat ve tp alanlarnda yaplan retimdir. Bunlarn zerinde de drlhadis retimi vard. Ahmed Cevdet Paa, XIX. yzyln sonlarna kadar varln srdrecek olan bu medrese dzenini u sralamayla verir: 1. btidi Hri / 2. Hareket-i Hri / 3. btid-i Dhil / 4. Hareket-i Dhil / 5. Msla-i Sahn / 6. Sahn- Semn / 7. btid-i Altml / 8. Hareket-i Altml / 9. Msla- Sleymniye / 10. Sleymaniye / 11. Hmis-i Sleymaniye / 12. Drlhadis4 Bu sralamada krkl ve daha kk medreseler dikkate alnmam olmakla birlikte eitim-retime devam ettikleri phesizdir. Bu derecelendirme, stanbul, Edirne, Bursa gibi byk ehirlerdeki medreseler iin geerliydi Bunu destekleyen pek ok ariv belgesi bulmak mmkndr. Medrese, Mderris ve Dersler Osmanl medreselerinde XVI. yzyln ortalarna kadar mderrisin merkezde olduu bir sistem hkim idi. Aslnda bu gelenek Osmanllardan nce de vard. Eitim-retim faaliyetleri, devlet tarafndan snrlar ve muhtevas net olarak belirlenmemi ve vakf kurucusunun ksmen tespit ettii, ama daha ok gelenein ynlendirdii bir biimde yrtlmt. Devlet, medreseleri sadece yakndan takip etmeye alyor, ama mdahale mekanizmasn byk lde iletmiyordu. Bizzat mderrisin nezaretinde yrtlmekte olan derslerin ilenmesi, seilen kitabn takip edilmesi tarznda olurdu. Belli srede okunmas gereken kitap ya da kitaplarn belirli blmleri tamamlanmadka baka bir derse geilmesi sz konusu deildi. Bu anlamda medreselerde snf geme deil, ders/kitap geme yntemi uygulanmaktayd. Dersler, her biri iin esas olarak alnm olan bir veya birka ana kitap zerinde takrir yoluyla yaplrd ve dersler bu kitaplarn ad
4

Ahmed Cevdet Paa, Trh, I, stanbul 1309, s. 111.

28

ile anlrd5. Okutulan dersler aa dereceli medreselerde muhtasar (zet), yksek dereceli medreselerde ise mufassal (ayrntl) olarak ilenmekteydi6. slm corafyasnda olduu gibi o dnemde medreselerde tahsil olunan btn ilimler, akl ve nakl olmak zere iki gruba ayrlyordu. Osmanl medreselerinde okunan ilimler farkl bir tasnifle ulm- liye ( ) ve ulm- liye ( ) olarak da isimlendirilmiti. Szgelimi smail H. Uzunarl, genel olarak medreselerde okunan ve okutulan kelm, mantk, belgat, lgat, nahiv, hendese, hesap, heyet, felsefe, tarih ve corafya ile ilgili dersleri ulm- liye; aralarnda Kurn, hadis ve fkh konular bulunan dier dersleri de ulm- liye (yksek ilimler) olarak iki ana balk altnda deerlendirir7. Fatih dneminde hazrlanm olduu ileri srlen Knnnme-i Talebe-i Ulm veya Knn- rfiye-i Osmniye adl talimatnamede u ifadeler yer alr: yh- mderrisn ktb-i mutebertdan erh-i Adud ve Hidye ve Kef ve sir ihtiyr etdikleri kitblar aydalar. Ve yh- mezkreden derecede aa olan kimesneler Telvhe dek aydalar. Andan bir derece aa olanlar Miftha dek aydalar ve ol dereceden bk sgr- mderrisn erh-i Tavli ve erh-i Metli ve Mutavvel ve Hiye-i Tecrd aydalar. Ve mtn- fkh ve rhu dahi her mderris tkt yetdikce aydalar... Tetimmelerde erh-i emsiyye ve m-fevkn aytdralar, t ki sfahnye varnca; mlzim olup kapuma mlzemete geldikleri vakt ol temessk in mderrisnden alnan mektblar bile getreler.8 Osmanl medreselerinde XV ve XVI. yzyllar gibi erken dnemlerde medreselerde okunan ve okutulan kitaplar veya dersler elbette sadece talimatnamede ad geen kitaplarla snrl deildi. Ayrca, mderrislerin okuttuklar pek ok eser bulunmakta idi. Kanunnmede yer alan yh- mderrisn ktb-i mutebertdan ihtiyr etdikleri kitblar aydalar ifadesi de, medreselerde okutulan ders kitaplarnn kesin bir temel zerine oturmadn, mderris tercihlerinin kitap seiminde nemli rol oynadn, belirli dersler ve eserlerin yannda bu dersleri anlamay kolaylatracak baka ders ve kitaplarn da okutulduunu gstermektedir.

5 6 7 8

Unat, F. Reit, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1964, s.35. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1988, s. 39. Uzunarl, age, s. 20. Bkz. Baltac, a.g.e., s. 36 (Dipnot no: 88). Ayrca bkz. Yaltkaya, M. erafettin, Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 464465; Atay, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983, s. 80.

29

Fatih dneminde hazrlanan bu tr kanunnamelerde hangi derecedeki medresenin ne tr dersleri okutaca belirtilmektedir. Cahit Baltac, kanunnme ve mderris biyografilerinden hareketle XV ve XVI. yzyllarda deiik medrese kademelerinde okutulan dersler ve ders kitaplarn listeler halinde tespit etmitir. Bu bilgileri tablo halinde gstermek mmkndr9:

Medrese derecesi Yirmili

Ders ad Kelm Fkh Belgat Belgat Fkh Kelm Hadis Belgat Fkh Hadis Fkh Usul Fkh Hadis Kelm Fkh Hadis Tefsir Fkh Usul Fkh Hadis Tefsir Fkh Usul Fkh Hadis Kelm Tefsir Fkh Usul

Okutulan Kitaplar Hiye-i Tecrd erh-i Feriz Mutavvel erh-i Mifth Tenkh, Tavzh Hiye-i Tecrd Mesbih Miftahul-Ulm Sadruera, Merik Mesbih (Begav) Tavzh (Taftazn) Hidye Mesbih erh-i Mevkf Hidye Buhr Kef, Beyzv Telvh Hidye Buhr Kef, Beyzv Telvh, erh-i Adud Hidye, erh-i Feriz Buhr erh-i Mevkf Kef Telvh

Otuzlu

Krkl

Ellili Hric

Ellili Dhil

Sahn- Seman

Altml

Baltac, age, s.37-43.

30

Tabloda deiik medreselerde ne tr ders ve kitaplarn okutulduu yer almakla birlikte tahsil srecinde sadece bu kitaplarla yetinilmedii de aktr. Szgelimi, Yirmili medresede belgat, kelm ve fkh adyla temel dersin ve ilgili kitaplarn okunduu grlmektedir. Ancak bu ve daha yukar medreselerde, derslerin ve kitaplarn anlalmasn kolaylatrmak iin rencinin ncelikle baz temel gramer ve mantk derslerini alm olmalar gerekir. Bu derslerde; Arapa gramerin sarf ksmnda Emsile, Bin, Maksud, zz ve Merah; nahiv ksmnda Avamil, zhr ve Kfiye; mantk dersinde erh-i emsiyye, erh-i Tevli, erh-i Metli, erh-i sagoci; fkh usul dersinde de Telvh kitaplarnn tamamnn ya da bir blmnn okunmas gerekiyordu10. Takprlzdenin Medrese Serveni XVI. yzyl esas alndnda, medreselerde ne tr derslerin ve kitaplarn okunduuna dair en geni bilgiyi Takprlzde smddin Ahmed Efendinin biyografisinden reniyoruz11. Osmanl limlerinin hayat hikyelerine yer verdii e-akikun-Numniyye f Ulemid-Devletil-Osmniyye adl nl eseriyle tannan Takprlzde, ilk tahsiline balaynca nce babasndan Kurn hatmetmi, sonra da Arapa renmitir. Sarf dersinden Maksd, zz ve Merh kitaplarn, nahivden de Avmil, Misbh ve Kfiyeyi batan sona okumutur. Kfiyenin erhlerinden Vfiyeyi mecrrt ksmna kadar tahsil etmitir. Daha sonra yine sarfdan Hrniyeyi ve nahivden de Elfiyeyi okumutur. Amcasndan takip ettii Dav- Misbh bandan sonuna kadar yazp tashih etmi; sonra da sagoci ve onun erhi olan Hsm Ktyi ve biraz da erh-i emsiyeyi renmitir. Takprlzde bundan sonra yine babasndan erh-i emsiyeyi Kk Hiye ile ikisini batan sona, erh-i Akidi ve erh-i sfahnyi baz haiyeleriyle, Hiye-i erh-i Metli adl eserin de baz blmlerini okumutur. Daha sonra vcb ve imkn konularna kadar Hiye-i Tecrdi, msned blmnn sonuna kadar da erh-i Mifth; ilhiyt blmnn bandan nbvvet ksmna kadar erh-i Mevkf; Kef Tefsirinden Nebe sresini; Ali Kuunun heyetle ilgili Fethiyesini, Sahh-i Buhrnin bir ksmn, Kd yzn ifsnn bir blm ile ilm-i hlf ve ilm-i cedeli okuyan Takprlzde, ayrca ulm- akliye ve ulm- Arabiyede bir hayli tecrbe kazannca takip ettii ilimlerle ilgili kendisine iczet verildi.
10 11

Baltac, age, s.37. Takprlzde, e-akik-i Numniye f Ulemid-Devletil-Osmniye, (nr. A. Subhi Furat), .. Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1985, s. 552-560.

31

Ayn zamanda babasndan da tefsir ve hadis derslerinden iczet almtr. Tahsil hayat byle geen Takprlzdenin mderris olunca ilk grev yeri 20 akeli Dimetoka medresesidir. Burada iki yl kalan mderris, belgatla ilgili olarak Mutavveli (beyn ksmndan istireye kadar), kelmdan Hiye-i Tecrdi (umr- mmeye kadar) ve fkhla ilgili olarak ise Seyyid erf Crcnnin Feriz erhini okutmutur. Daha sonra 30 akeli medresedeki grevi srasnda fkhla ilgili olarak Sadrueray (batan kitb- beya kadar), belgatla ilgili erh-i Mifth (batan cz u tnb bahsine kadar), kelmla ilgili Hiye-i Tecrdi (umr- mmeden vcb ve imkna kadar) ve hadisle ilgili olarak ise Mesbhi (tamam) ders olarak okutmutur. Takprlzde, alt yl boyunca grev yapt 40 akeli skpteki shak Paa medresesinde, hadisten Mesbih ve Merk (tamam), fkh usulnden Tavzh (tamam), fkhtan Sadruera (kitb- beydan sona kadar) ve Seyyid erfin Feriz erhi ve belgattan ise Mifth (fenn-i beyndan sona kadar) kitaplarn okutmutur. Yine krkl bir medresedeki grevi srasnda da hadisten Mesbh (bandan by blmne kadar), kelmdan erh-i Mevkf (vcb ve imkn ksmndan arz bahsine kadar), fkhtan Sadruera (baz ksmlar) ve belgattan da erh-i Mifth (baz blmler) adl eserlerden dersler vermitir. Hri ellili Koca Mustafa Paa medresesinde hadisten Mesbih (by blmnden sonuna kadar), fkhtan Hidye (bandan zekt blmne kadar) ve kelmdan erh-i Mevkf (ilhiyat ksm) okutan Takprlzde, dhil erefeli medresesinde u dersleri vermitir: Hadisten Sahh-i Buhrnin birinci cildi, fkhtan Hidye (zekt ksmndan hac ksmna kadar), fkh usulnden ise Telvh (bandan taksm-i evvele kadar). Sahn medreselerinde hadisten Sahh-i Buhr (iki kez), tefsirden Tefsir-i Kd (Bakara sresini), fkhtan Hidye (nikh blmnden bya kadar) ve fkh usulnden Telvh (taksm-i evvelden ahkm konusuna kadar) dersleri okutan Takprlzde, nakledildii Edirnedeki altml Sultan Byezid medresesinde u dersleri ve kitaplar vermiti: Hadisten Sahh-i Buhr (1/3lk blm), fkhtan Hidye (by ksmndan faya kadar), erh-i Feriz (tashh konusuna kadar), fkh usulnden Telvh (ahkm blmnn sonuna kadar) ve kelmdan da erh-i Mevkf. Bir sre yapt kadlktan tekrar Sahn mderrisliine getirilince hadisten Sahh-i Buhr (tamam), fkhtan Hidye (fa blmnn sonuna kadar), fkh usulnden Telvh (ilk blmn

32

sonuna kadar) ve tefsirden de Seyyid erfin Kefa yazm olduu haiyeyi rencilere ders olarak verdi12. Osmanl medreselerinde okunan ve okutulan dersler, XIX. yzyln sonlarna kadar byk lde nemli bir deiiklie uramad. Bununla birlikte XVI. yzyl ve sonrasnda karlan baz fermanlarda, medrese dzeninin genelde bir bozulma yaadna, baz ders/kitaplarn tam olarak okutulmadna, derslerin yzeysel bir biimde retildiine ve bundan dolay mezunlarn kalifiye elemanlar olarak istihdam edilemediine, sonuta devletin ve halkn bundan zarar grdne iaret edilmekteydi13. Btn bu deerlendirmelerden sonra ilk dnemlerden itibaren Osmanl medreselerinde genellikle okutulan dersler ve kitaplar hakknda biraz daha genie durmamz gerekmektedir14. Osmanl Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler Osmanl medreselerinde grlen dersler anahatlaryla unlardan oluuyordu: Arapa (sarf, nahiv, belgat, vs.) / Tefsir / Hadis / Fkh (slm Hukuku) / Kelm ve Akaid / Mantk15

12

13

14

15

Osmanl medreselerindeki ders programlar ve okutulan derslerle ilgili olarak muhtelif kaynaklar ve ilim adamlarnn otobiyografilerine gre deerlendirmeler ve okunan derslerle ilgili sistematik tasnifler iin bkz. zgi, Cevat, Osmanl Medreselerinde lim, I-II, stanbul 1997, I, 67-127, I, 161-183. Szgelimi 1539 ylnda Bursa Mahkemesinde sureti kayda geirilen ve devrin padiah Kanuni Sultan Sleyman tarafndan yaymlanan bir fermanda, 1530lu yllarda lkede retim ve renim konusunda nemli dzensizliklerin yaand, medreselerde talebelerin her fenden bir kitb ve her kitbdan birka fasl veya bb okumakla yetinerek ksa yoldan yksek makamlara erimek istedikleri, bu yzden tahsil hayatnn bozulduuna iaret edilmekte, ayrca mderrisler ve talebeler iin yeniden bir kanunname yazlp bunun uygulanmasna ihtiya duyulduu belirtilmekte ve mderrislerin nasl hareket etmesi gerektii nemle vurgulanmaktadr. Bk. Bursa eriye Sicilleri, A40, 123a. Medreselerde okutulan kitaplar hakknda bilgi iin bkz. Katip elebi, Kef elZunn an esm el-kutub vel-funn (nr. .Yaltkaya-R.Bilge), MEB, stanbul 1941-43; Uzunarl, age, s.23-31; Bilge, age, s.43-63; Baltac, age, s.35-43; Hzl, age, s.142-151; Arabac, Caner, Osmanl Dnemi Konya Medreseleri (1900-1924), Konya 1998, s.57-64; Cici, Recep, Osmanl Dnemi slam Hukuku almalar, Bursa 2001, s.33-53; Fazlolu, kran, Manzme F Tertb El-Kutub f El-Ulm ve Osmanl Medreselerindeki Ders Kitaplar, Deerler Eitimi Dergisi, Ocak 2003, c.1, sy.1, s.97-110; Akgndz, Murat, Osmanl Medreseleri -XIX. Asr-, stanbul 2004, s.71-84; Ergn, Mustafa, Ders Programlar ve Ders Kitaplar Tarihi-I Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar, A.K.. Anadolu Dil-Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi (Afyon 1996), (http://hocam.tripod.com/g_yazilar_medrese_dersleri.htm) Medresede verilen dersler, eserler ve yazarlarna gre bir listesi makale sonundaki Tablo 1de yer almaktadr.

33

1. Arapa ve Yardmc Bilimler slm bilimlerin temel derslerine hazrlayc veya yardmc olan sarf, nahiv, belgat, hesap, hendese gibi dersler temel eitimi oluturuyor ve bunlar alndktan sonra dier derslerin eitimi daha kolay hale geliyordu. a) Sarf (Etimoloji): Kelime tremeleri ve fiil ekimleri konularnn ilendii bu derste okutulan kitaplardan en mehur olanlar Emsile, Bin, Maksd, zz ve Merahdr. Emsile: Yazar bilinmeyen, ama medreselerde yzlerce yl ezberletilen, zerinde pek ok erh yaplan temel gramer kitabdr. Bin: Yazar bilinmeyen ve kelimeden kelime tretmeye (tasrf) yarayan 35 kural anlatan bir eserdir. Medrese rencileri, yllarca bu kitaptaki kurallar ezberlemeye alrd. Maksd: Yazar bilinmeyen ve Arapa fiil ekim kurallarn anlatan bir ders kitab idi. Pek oklar arasnda mam Birgivnin erhi mehurdu. zz: brahim bin Abdlvehhab ez-Zincnnin (l.1257) bu mehur eserine birok erh yaplmtr. Dede Ceng Efendi (l.1567) tarafndan hazrlanan erh medrese talebeleri arasnda ok tutulurdu. Merh: Ahmed bin Ali bin Mesudun bu eserine Kemalpaazdenin yapt erh Felh adn tayordu. Bursal Ahmed Efendinin Merah erhi de talebeler arasnda gzde idi. b) Nahiv (Formoloji): Arapann cmle yaps ve kuruluu konularnn anlatld bu derste en yaygn olarak okutulan kitaplar Avmil, zhar, Kfiyedir. Ayrca bn Himn Mugnil-Lebib ve Kavaidl-rab, bn Mutnin ed-Drretl-Elfiyye adl eserleriyle Molla Cmi adyla nlenen Kfiye erhi de bulunuyordu. Avmil: Birgiv Muhammed Efendinin (l.1573) bu eseri, Arapa gramerinde kelimelerin irab zerinde durur. Batan sona kural ve rneklerle dolu olan bu 25 sayfalk kitabn birok erhi yaplmtr. zhr: Asl ad zhrul-Esrr fin-Nahv olan bu kitap da ayn kiiye aittir. Avmil kitabndaki konularn derinlemesine ilendii bu kitap da kelimelerin irabn inceler. Kfiye: bn Hcib adyla tannan Osman b. mer (l.1248) tarafndan yazlan bu eser nahiv konularn pek ok rneklerle anlatan st dzey bir eser idi. Bu esere el-Fevidz-Zyiyye f erhil-Kfiye adyla yazlan, Molla Cm (l.1492) tarafndan hazrland iin de Molla Cm adyla bilinen bu nahiv kitabn Kurt Muhammed Efendi (l.1587) Trkeye evirmitir. Mugnil-Lebb: bn Hiam adyla bilinen ve Arapann inceliklerine hakkyla vkf olan Abdullah b. Yusufun (l.1360) Arapadaki edatlar ve harflerle ilgili kitabdr. znikli Vahyizde Muhammed Efendi tarafndan yaplan erh ok mehur idi Ayn kiiye ait Kavidl-rab adl eser de Osmanl medreselerinde okutuluyordu. Elfiye: bn Mlik / bn Melek diye

34

bilinen Muhammed b. Abdullaha ait (l.1273) bin beyitlik bu nl eser, nahiv kurallarn Kurn, hadisler ve mehur Arap iirlerinden rneklerle anlatmaktadr. c) Belgat: Dzgn ve yerinde konuma sanatnn inceliklerini ele alan belgat, kendi iinde Men, Beyn ve Bed olarak e ayrlr. Medreselerde Seyyid erif, Sadeddin Taftazn veya eyhlislm bn Kemle ait olup ayn ad tayan erh-i Mifth adl eserlerden biri okunuyordu. Fatih zamannda 30-35 ake yevmiyeli medreselere, bu kitabn adna izafeten Miftah medreseleri denilmiti. Msbh: Seyyid erif Crcnnin, Sekkknin Mifthul-Ulm adl eserine yapt erh, Osmanl mderrisleri tarafndan birok erh ve haiyelerle zenginletirilmi ve medreselerde en ok okunan kitaplardan biri olmutur. Mutavvel: Sadeddin Taftaznnin (l. 1390), Hatib Dmknin Telhsl-Mifth kitabna yazd elMutavvel alet-Telhs adl bu erh, Kurndaki ifadelerin esizliini anlatan nemli bir eserdir. Yine Taftaznnin Muhtasar ve Telhs (Telhs fil-Belga) eserleri Anadolu medreselerinde ders kitab olarak okutulmutur. 2. Tefsir ve Tefsir Usl a) Tefsir: Osmanl medreselerinde bu alanda en ok okunan eserler unlard: Kad Beydv: Nasruddin Abdullah b. mer Beydvnin (l.1286) Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevil adl tefsiri, Kad Beydv veya Kad Tefsiri adyla biliniyordu. afi bir lim yazm olduu bu eser snnler arasnda da ok itibar grmt. Rgbn Mfredt ve Zemahernin Kef adl tefsirlerinden yararlanlarak hazrlanm bu eser, daha ok sadelii ile medreselerde hret bulmutu. Kef: Trk mfessir Crullah EbulKsm Muhammed ez-Zemahernin (l.1143) el-Kef an Hakikit-Tenzl adl eserinin ksa addr. Zemahernin dirayet tefsiri trnde hazrlad bu eserde, gereksiz sz ve uzatmalardan uzak durulmu, hikye ve srailiyata yer verilmemi, edebi sanatlar incelikle kullanlmtr. Kitaba yaplan yzlerce erh ve haiye arasnda Seyyid erifin haiyesi nlenmiti. Celleyn Tefsiri: Celleddin Mahall tarafndan balatlan ve Celleddin es-Suyt tarafndan tamamland iin ki Cellin tefsiri anlamndaki Tefsiri Celleyn adn alan bu eserin medreselerde okunmasna zen gsterilirdi. b) Tefsir Usul: Kurnn doru ekilde tefsir edilebilmesi iin uyulmas gerekli kurallar inceleyen bir tefsir metodolojisi dersidir. Bu alanda Bedreddin Muhammed ez-Zerke (l.1392) tarafndan yazlan el-Burhn f Ulmil-Kurn adl eserin tannan ad 35

Burhan- Zerke idi. Celleddin Suytnin (l.1505), el-Burhan kitabn esas alarak hazrlad el-tkn f Ulmil-Kurn adl eser tkn veya Suyt adyla hret bulmutu. Bu eser medreseliler arasnda ilkinden daha fazla yaygnlk kazanmt. c) Kraat ve Tecvid: Kurnn okunmasndaki farkl yorumlar nedeniyle slm dnyasnda ortaya kan yedi (daha sonralar bu ona kmtr) kraat ve tecvid bir bilim konusu olarak incelenmitir. Bu alanda medreselerde okutulan en nemli eserler arasnda unlar zikredilebilir. Cezeriyye: slm tarihinin en byk kraat ustas kabul edilen bnl-Cezernin (l.1429) en mehur eseri KitabnNer fl-Kratil-Ar idi. Bu eseri de Tayyibetn-Ner adyla manzum hale getirdi16. tbiyye: Endlsl Kasm- tbnin (l.1194) Kaside-i Lmiyye, Hrzl-Emn ve Vechl-Tehn adl manzum eserleri pek ok medrese rencisi tarafndan ezberleniyordu. Karaba Tecvidi: Halveti eyhi Ali Efendiye ait olmakla birlikte eyh Abdurrahim Karabanin (l.1498) olduu da rivayet edilir. Drr-i Yetim: mam Birgivnin Drrl-Yetim f lmitTecvd adl bu eseri Trkeye tercme ve erh edilmitir. 3. Hadis ve Hadis Usul a) Hadis: Bu alanda okutulan kitaplar arasnda en nemlisi phesiz Buhr idi. Daha ok st dzey medreselerde okutulan bu eser Ebu Abdullah Muhammed Buhrnin (l.870) el-CmiusSahh adn tamakta olup Kurndan sonra slmn en nemli kaynaklarndan biri kabul edilmitir. Ktb-i Sittenin bu ilk eserinin dnda dier be hadis kayna da -zellikle Mslimin Sahhimedreselerde okutulmutu. zerinde ders grlen dier nemli kitaplar arasnda unlar da zikretmek gerekir. Mesbh: mam Hseyin b. Mesud Begavnin (l.1126) Mesbihus-Snne veya Mikt da denen Miktl-Mesbih adl eseridir. Hadis alanndaki temel retim kitab idi. Buhr ve Mslimden alnm 4719 hadisi anlatyordu. Merk: mam Radyddin Hasan Sagnnin (l.1253) yazd Merkul-Envrin-Nebeviyye min ShhilAhbril-Mustafaviyye adl eser orta dzeydeki medreselerde okutulmakta idi. Bu eserin birok erhlerinin yannda en nls, bn Melek adyla hret bulan zzeddin Abdllatif er-Rmnin (l.1398) Mebrikul-Ezhr f erhi Merikil-Envr adl eseri olup medreselerde bn Melek diye okutuluyordu. Medreselerde okutulan dier bir kitap Kad yzn (l.1150) Kitabu-ifas olup Kad yz veya if-i erf adlaryla tannmt.

16

Altkula, Tayyar, bnl-Cezer, TDVA, XX,553.

36

b) Hadis Usul: Bir anlamda hadis metodolojisi olan bu derste, bn Salah ehrzrnin (l.1245) Ulmu Hadis adl eseri (bn Salh Elfiyesi), bn Hcer Askalnnin Nuhbetl-Fiker adl eseri (Nuhbe), bnl-Esrin (l.1209) Cmiul-Usl adl eserleri okutulanlar arasndayd. Hadis alannda ayrca okutulan bir baka eser de mam Nevevnin (l.1277) Kitbul-Erban adl kitabdr. Hadis ile birlikte anlacak konulardan biri olan sret zerinde eyh Halebnin Sretn-Nebeviyyesi ve eml alannda da mam Muhammed Tirmiznin emil-i erif adl eserleri okutuluyordu. eyh Ali Halebnin (l.1634) nsnl-Uyn f Sretil-Emnil-Memn adl eseri Siyer-i Haleb veya sadece Haleb adyla mehur olmutu. 4. Fkh ve Fkh Usul Bu balk altnda Fkh, Fkh Usul ve Feriz adlaryla dersler okutuluyordu. a) Fkh: Medreselerin hemen tamamnda fkh dersi vard. Hell ve haram hkmlerini kapsayan bir muhtevas olduu iin fkh, en erefli ve en stn ilim dal saylyordu. Bu alanda Osmanl medreselerinde okutulan temel kitaplar unlard: Hidye: Burhaneddin el-Merginn (l.1197), Hanefi fkh zerine yazd Bidyetl-Mbted adl eserine, yine kendi kaleme ald haiyeye Hidye adn vermiti. inde kullanlan hadislerin salaml ile dikkati eken kitap ve erhleri yzyllarca Osmanl medreselerinde ileri dzeyde temel ders kitab olarak okutuldu. Muhammed Ekmeleddin el-Babertnin (l.1384) bu Hidayeye erhi olan el-nyesi de medreselerde Ekmel adyla okutulmutu. Sadrera: Burhn-era Mahmud (l.1274), kznn olu olan ikinci Sadrera Ubeydullah iin, Hidaye kitabnn baz nemli blmlerini bir araya getirdii Vikye (Vikye er-Rivye f MesililHidye) adl bir eser hazrlamt. Torun da bu kitab Muhtasar- Vikye veya Nikye adyla erhetti ve bu erh, Sadrera erhi adyla yzyllarca medreselerde orta dzeydeki medreselerde ders kitab olarak okutuldu. Drrl-Muhtar: Hanefi fkh kitab olan Tenvrul-Ebsar kitabna Alddin-i Haskef (l.1676) tarafndan edDrrl-Muhtr f erhi Tenvril-Ebsr adyla yaplan erhi bu adla tannmt. Bu erhe bn Abidin Reddl-Muhtr aled-DrrilMuhtr adyla bir haiye yazm ve bu eser bn Abidin adyla uzun sre okutulmutu. Drer: Molla Hsrevin (l.1480) Hanefi fkhna dair yazd Drerl-Hukkm f erhi Gureril-Ahkm adl eseri, kendisine ait Gurer adl kitabnn erhidir. Bu kitap, uzun sre erhleriyle beraber medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Mltek / Haleb: brahim b. Muhammed Haleb 37

(l.1549) tarafndan Mltekl-Ebhr adyla yazlan bu kitap ile bunun erhi olan Mevkft da fkh kitab olarak okutulanlar arasndayd. Kudr: mam Ebul-Hseyn Ahmed el-Kudrnin (l.1036) Muhtasarul-Kudr adyla bilinen bu kitabna birok erh yaplm ve ilk dnem medreselerde okutulmutur. b) Fkh Usul: Fkhn felsefesi ve metodolojisi trndeki bu eserlerin en nemlileri arasnda unlar zikredilebilir: Sadruera diye hret bulan Ubeydullah b. shak el-Buharnin Tenkhul-Usl ve Tavzhut-Tenkh adl eseri Tenkh ve Tavzih adyla nlenmitir. Tenkihin erhi olan Tavzih, medreselerdeki temel fkh usul kitab idi. Ayrca Ebul-Berekt Hafizddin en-Nesefnin (l.1310) yazd Menrl-Envr adl kitab Menr, bn Melekin (l.1480) bu esere yapt erhu Menril-Envr adl eseri de bn Melek isimleriyle medreselerde asrlarca takip edilen ders kitab olmutu. Molla Hsrevin (l.1480) Hanef ve afi fkh usullerini birletirerek hazrlad ve Osmanl medreselerinde uzun yllar ders kitab olarak kabul edilen Mirt, zerinde erh ve haiyeler yaplan bir eserdir. erafeddin Ahmed (l.1369) tarafndan yazlan Tenkhul-Ahds f Refit-Teyemmmil-Ahds adl kitaba Taftaznnin (l.1389) yapt et-Telvh f Kefi Hakikit-Tenkh adl erhtir. Medreselerde fkh usl dersinde okutulan bu ok nemli kitap, ksaca Telvh adyla hret bulmutu. Ayrca Celleddin mer el-Habbznin (l.1272) el-Mugni adl eseri de bu alanda okutulmaktayd. c) Feriz: Miras hukuku ile ilgili konulardan bahseden eserler arasnda, Sircddin Muhammed es-Secvend (l.1200)nin yazd Ferizs-Secvend (Feriz-i Sirciye) adl eser ve erhleri mehur idi. erh-i Feraiz diye bilinen Seyyid erif Crcnnin erhi erhus-Sirciyye adn tayordu ve yaygn olarak okutuluyordu. 5. Kelam ve Akid Osmanl Devletinin ykseli dnemi, kelm konularnn bir hayli revata olduu bir zaman dilimidir. Gazl ile bni Rd arasnda tartlan baz kelam konular Ali Ts, Hocazde ve Muslihiddin Mustafa gibi bilginlerce tekrar gndeme getirilmitir. Bu nedenle Hiye-i Tecrd kitab medreselerin en nemli ders kitab olarak kabul edilmiti. Okunan kitaplar arasnda unlar en yaygnlaryd: Tecrdl-Kelm: Nasruddin et-Ts (l.1273) tarafndan yazlan bu esere emseddin Mahmud el-sfehnnin (l.1348) yapt erh -ki erhut-Tecrd adn almt- bir hayli itibar kazanmt. te bu esere Seyyid erif el-Crcn (l.1413) Hiye-i Tecrd adyla bir eser yazmt. ylesine nlendi ki, bu eserin okutulduu 38

medreseler Hiye-i Tecrd adyla anld ve kelm alannda temel ders kitab niteliini kazand. erh-i Mevkf: Kad Adududdin elcnin (l.1355) telif ettii el-Mevkf f lmil-Kelm adl esere -ki Akid-i Adudiyye de denilmekteydi- Seyyid erif Crcn tarafndan yazlan erhul-Adudiye adl eser st dzey medreselerde ders kitab olarak okutulmutur. Akid-i Nesef: mam Maturidnin rencisi mer Nesefnin (l.1142) yazd bu Hanef akaid kitab ve daha ok Sadeddin Teftzn tarafndan bu esere yaplan erh, medreselerde yaygn olarak okutuluyordu. Hayl: erh-i Hayal olarak da bilinmektedir. Akaid-i Nesefiye erhine, Ftih devri limlerinden Hayl adyla nlenen emseddin Ahmed b. Ms zniknin (l.1481) yapt haiye, yzyllarca nemli mderrisler ve rencilerinin elinde ders kitab olarak hizmet vermiti. TevliulEnvr: Kad Beydv (l.1286) tarafndan yazlan bu eserin tam ad Tevliul-Envr min Metliil-Enzrdr. Eser nce emseddin Mahmud sfehn tarafndan erh edilmi, daha sonra da bu erhe Crcnnin yazd haiye medreselerde ok tutulmutu. 6. Mantk Bu alanda medreselerde okutulan ders kitaplar unlard: sagoci: Porphyriosun Eisagoge adl eserinden hareketle elEbhernin (l.1266) bu alanda yazd ve 10 sayfay gemeyen erRisletl-Esiriyye fil-Mantk adl kitabnn birok erh ve haiyeleri vardr. Molla Fenarnin (l.1431) sagoci zerine bir gnde yazd belirtilen ve kendi adyla nlenen Fenr erhinin de birok erhi ve haiyesi yaplm ve Osmanl medreselerinde uzun sre ders kitab olarak okutulmutur. erhu Metali: Kad Siraceddin Mahmud el-Urmevnin (l.1283) Metliul-Envr fil-Mantk adl eserine pek ok erh ve haiye yaplmtr. Osmanl medreselerinde okutulan Seyyid erifin erhi ve Kara Davudun haiyesi idi. erhu-emsiyye: Kazvin (l.1293) tarafndan manta dair Hoca emseddin Muhammed iin yazldndan dolay emsiyye adyla nlenen kitaba yazlan erhler arasnda Seyyid erif Crcn ve Taftazn erhleri en ok okunanlar arasndayd17. Btn bu ders ve kitaplarn yan sra medreselerde, zellikle ykseli dnemlerinden itibaren heyet (astronomi), hikmet (fizik), hesap ve hendese ile tp alanlarna dair deiik kitaplar da okutulmaktayd.
17

Bursa mahkeme sicillerindeki terekeler zerinde yaplan bir aratrma, medreselerde okutulduunu belirttiimiz kitaplarn yaygn olarak kullanldn gstermektedir. Geni bilgi iin bkz. Karata, Ali hsan, XVI. Yzylda Bursada Tedavldeki Kitaplar, U.. lhiyat Fakltesi Dergisi, c.10, sy.1 (Bursa 2001), s. 209-230.

39

Manzum Ders Kitaplar te yandan, medreselerde okunan kitaplardan bir blmnn ezberlenmesi istendii iin slm dnyasnda okutulan ders kitaplarnn birou nazm haline getirilmiti. Bu tr manzum eserlerden birka rnek verelim. bn Arabah, men ve beyan ilimlerine dair 2000 beyitlik bir eser olan Mirtl-db yazd. emseddin Ukayl (l.1259), Cmius-Sagri o kadar okuttu ki, sonunda nazm haline getirdi. Balkesirli Devletolu Yusuf (l.1250), Vikayeyi manzum olarak Trkeye tercme etti. Divriili Fahreddin Muhammed Efendinin (l.1323) bir nahiv manzumesi vard. brahim b. Sleyman Radyddin (l.1380), fkh zerine bir manzume yazd. zellikle nahiv alannda Kfiye ve Elfiye kitaplarnn manzum olarak birok erh ve haiyesi grlmektedir. Bu konularda ylesine ileri gidildi ki, Arapa ve Farsa lgatler bile manzum olarak yazlmaya baland. Szgelimi, Smblzde Vehbinin (l.1809) Farsa retmek iin yazd manzum Tuhfe-i Vehb adl lgat ile Arapa retmek iin yazd manzum Nuhbe-i Vehb adl eserler eitim tarihimizde iz brakm eserler arasndadr. Deerlendirme ve Sonu slm dnyasnda medreselerin varlndan nce de ocuklara ve genlere hangi konularn retilmesi gerektii srekli tartlmtr. el-Kbis, bn Miskeveyh, Farab ve bn Sina gibi birtakm dnrler, bilimleri tasnif edip baz gerekelerle retilmesi gerekenleri nem srasna koymu, bn Haldun ve Gazl gibi dnrler de bilimleri snflandrmaya almlard18. Btn bu tasniflerde dikkati eken nokta, zellikle din bilimlerin merkezde tutulmas, ona yardmc bilimlerin retilmesinin de tavsiye edilmesiydi. Osmanl medreselerinde takip edilen ders ve eserler, aslnda devralnan bir gelenekle yakndan alkaldr. Medreseler mahiyet itibaryla Seluklu dneminin birikimini byk lde devam ettirmilerdir. Zaten Knn- rfiye-i Osmaniyede de, Osmanl medreselerindeki tullb- ilm(in) det-i kadme zre ktb-i mutebere ne vechile okuna geldiyse gir ol vech zre19 takip etmelerinin istenmesi bu hususu dorulamaktadr. Osmanl mahkeme sicillerinde ise medrese dersleri net olarak belirtilmemekte, ok genel olarak iaret edilmektedir. Mesel 1531 tarihini tayan bir fermanda derslerin ulm-i mtedvile
Bkz. Atay, age, s.36-72. Baltac, age, s. 44 (Dipnot no:160).

18 19

40

biiminde nitelendirildii grlmektedir. 1537de gnderilen dier bir fermanda ise lkenin btn medreselerinde sevlif-i eyym ve sevbk- avmdan her bbda okunagelen kitblarn cmlesinde mhir oldukdan sonra rencilere icazet verilmesi istenmektedir20. Fatih dnemine kadar Osmanl medreselerinin artk bir gelenee sahip olduu sylenebilir. Mderrislerin tercih ettii eserlerin birou, genellikle Osmanl topraklar dnda ve daha nce yaam bulunan limler tarafndan kaleme alnmt. Ancak zamanla medreselerde okutulan dersler ve kitaplar tekrarlanmaya balanm, bunun de medreselerin gerilemesi srecine tesir eden faktrlerden biri olduu savunulmutur. Ksacas, bu almada ortaya kan sonular yle sralamak mmkndr: lk dnem Osmanl medreselerinde okutulan kitaplar Seluklu geleneinin izlerini tayordu. ders ve

Fatih ve zellikle Kanuni sonras Osmanl medreseleri yeni bir yaplanma yaad ve bu durum Osmanl Devletinin sonuna kadar devam etti. Medrese mderrisleri okutacaklar dersler ile ilgili eserlerin seimi konusunda byk lde muhayyer idiler. Medreselerde yzyllar boyu temel derslerin yannda, rencilerin derslerini kolaylkla takip etmelerini salamak amacyla hazrlk snfna benzer bir programda dersler ve kitaplar da okutulmutu. Okutulan derslerde, dnemleri iin azmsanmayacak sayda kitap, erh ve haiyelerin varl, Osmanllarda ciddi bir medrese geleneinin olutuunu gstermektedir. lk dnem medreselerde Seyyid erif Crcn, Taftazn ve bn Hcib gibi ilim adamlarnn kitaplar ile bunlara yazlan erh ve haiyeler en ok okunanlar arasndayd. Kaynaklar Ahmed Cevdet Paa, Tarih, I, stanbul 1309. Akgndz, Murat, Osmanl Medreseleri -XIX. Asr-, stanbul 2004. Altkula, Tayyar, bnl-Cezer, DA, c.XX (stanbul 1999), s. 551557. Arabac, Caner, Osmanl Dnemi Konya Medreseleri (1900-1924), Konya 1998.
Hzl, age, s.145.

20

41

Atay, Hseyin, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul 1983. Bilge, Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul 1984. Bursa eriyye Sicilleri, A40 nolu defter. Cici, Recep, Osmanl Dnemi slam Hukuku almalar, Bursa 2001. Ergn, Mustafa, Ders Programlar ve Ders Kitaplar Tarihi - I Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar, A.K.. Anadolu Dil-Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi, Afyon 1996. (http://hocam.tripod.com/g_yazilar_medrese_dersleri.htm) Fazlolu, kran, Manzme F Tertb El-Kutub f El-Ulm ve Osmanl Medreselerindeki Ders Kitaplar, Deerler Eitimi Dergisi, Ocak 2003, c.1, sy.1, s.97-110 Hzl, Mefail, Mahkeme Sicillerine Gre Osmanl Klasik Dnemi Bursa Medreselerinde Eitim-retim, Bursa 1997. hsanolu, Ekmeleddin, Osmanl Medrese Geleneinin Douu, Belleten, c.LXVI, sy.247 (Aralk 2002), s.849-903. zgi, Cevat, Osmanl Medreselerinde lim, I-II, stanbul 1997. Karata, Ali hsan, XVI. Yzylda Bursada Tedavldeki Kitaplar, U.. lhiyat Fakltesi Dergisi, c.10, sy.1 (Bursa 2001), s.209230. Katip elebi, Kef el-Zunn an esm el-kutub vel-funn, (nr. .Yaltkaya-R.Bilge), MEB, stanbul 1941-43. Takprlzde, smddin Ahmed, e-akik-i Numniye f Ulemid-Devletil-Osmniye, (nr. A. Subhi Furat), .. Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1985. Unan, Fahri, Osmanllarda Medrese Eitimi, Yeni Trkiye, 5. cilt (Ankara, 1999), s. 149-160. Unat, F. Reit, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara 1964. Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1988. Yaltkaya, M. erafettin, Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Tanzimat I, stanbul 1940.

42

Tablo 1: Osmanl medreselerinde youn olarak okutulan dersler, eserler ve yazarlar

Dersin ad Sarf Sarf Sarf Sarf Sarf Nahiv Nahiv Nahiv Nahiv Nahiv Belagat Belagat Belagat Belagat Mantk Mantk Kraat / Tecvid Kraat / Tecvid Kraat / Tecvid Kraat / Tecvid Tefsir Eserin ad Emsile Bin Maksd zz Merh Avmil zhr (zhrul-Esrr fin-Nahv) Kfiye Mugnil-Lebb Elfiye Mifthul-Ulm Mutavvel Muhtasar Telhs (Telhs fil-Belga) sagc emsiyye Cezeriyye tbiyye Karaba Tecvidi Drr-i Yetim (Drrl-Yetm f lmitTecvd) Kad Beydv (Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevil) Yazar Yazar bilinmiyor Yazar bilinmiyor Yazar bilinmiyor zzeddin Abdlvehhab b.brahim ez-Zincn (.1257) Ahmed b.Ali b.Mesud (.?) Birgiv Muhammed Efendi (.1573) Birgiv Muhammed Efendi (.1573) bn Hcib (Osman b.mer) (.1174) bn Hiam (Abdullah b. Yusuf) (.1360) bn Mlik / bn Melek (Muhammed b.Abdullah) (.1273) Siracddin es-Sekkk (.1228) Sadddin Mesud b.mer etTaftazn (.1390) Sadddin Mesud b.mer etTaftazn (.1390) Sadddin Mesud b.mer etTaftazn (.1390) Mr sagc Esruddin el-Ebher (.1266) Ktib (Necmeddin mer elKazvin) (.1293) bnl-Cezer (.1429) Kasm b.Frruh e-tb (.1194) Ali Efendi (Halveti eyhi) / Abdurrahim Karaba (.1498) Birgiv Muhammed Efendi (.1573) Nasreddin Abdullah b.mer elBeydv (.1286)

43

Tefsir

Kef (el-Kef an HakikitTenzl) Celleyn Tefsiri Burhn- Zerke (el-Burhn f Ulmil-Kurn) tkn / Suyt (el-tkn f UlmilKurn) Tecrdl-Kelm erhut-Tecrd Hiye-i Tecrd erhu Mevkf (erhul-Adudiyye) erhu Akidi Adudiye Akid-i Nesef erh-i Hayl Kelm risalesi Tevliu Envr rd Sahih-i Buhr (el-Cmius-Sahh)

Crullah Ebul-Ksm Muhammed b.mer ez-Zemaher (.1143) Celleddin Mahall (.1459) Celleddin es-Suyt (.1505) Bedreddin Muhammed ez-Zerke (.1392) Celleddin es-Suyt (.1505) Nasruddin et-Ts (.1274) emseddin Mahmud b.Abdullah el-sfehn (.1348) Seyyid erif el-Crcn (.1413) Seyyid erif el-Crcn (.1413) Celleddin ed-Devvn (.1502) mer b.Muhammed en-Nesef (.1142) Hayl (emseddin Ahmed b. Ms el-znik) (.1481) Meyyedzde Abdurrahman Efendi (.1516) Kad el-Beydv (.1286) bni Mukr (.1434) Ebu Abdullah Muhammed elBuhar (.870)

Tefsir Tefsir Usul Tefsir Usul Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Kelm / Akid Hadis Hadis Hadis Hadis Hadis

rdus-Sr li-erhi Sahihil-Buhr ehabeddin el-Kastaln (.1517) Mesbh (Mesbihus-Snne) / Mikt (Miktl-Mesbih) Meftih Merk (Merkul-EnvrinNebeviyye min Shhil-AhbrilMustafaviyye) mam Hseyin b.Mesud el-Begav (.1126) Yakub Avf (.1736) mam Radyddin Hasan b. Muhammed es-Sgn (.1253)

Hadis Hadis

bn Melek (Mebrikul-Ezhr f erhi Tireli zzeddin Abdllatif er-Rm Merikl-Envr) (.1398) Kitabu-if Kad yz b.Ms el-Yahsb (.1150)

44

Hadis Hadis Hadis Hadis Hadis Hadis Usul Hadis Usul Hadis Usul Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh

Merkul-Envr al Shhl-Asr Kitbul-Erban nsnl-Uyn f Sretil-EmnilMemn emil-i erif Deliln-Nbvve bn Salah Elfiyesi (Ulmu Hadis) Nuhbe (Nuhbetl-Fiker) Cmiul-Usl Bidyetl-Mbted Hidye Ekmel (el-nye) Vikye (Vikye er-Rivye f MesililHidye) Sadrera erhi / Nikye (Muhtasar- Vikye) ed-Drrl-Muhtr f erhi TenvrilEbsr bn Abidin (Reddl-Muhtr aledDrril-Muhtr) Tenvrul-Ebsr Drerul-Hukkm f erh-i GurerilAhkm Mltek / Haleb (Mltekl-Ebhr) Mevkft Kudr (Muhtasarul-Kudr)

Kad yz b.Ms el-Yahsb (.1150) mam Muhyiddin en-Nevev (.1277) eyh Ali b.brahim el-Haleb (.1634) mam Muhammed et-Tirmiz (.892) Ebu Bekir el-Beyhak (.1065) bn Salah e-ehrzr (.1245) bn Hcer el-Askaln (.1447) bnl-Esr (.1209) Burhaneddin el-Merginn (.1197) Burhaneddin el-Merginn (.1197) Bayburtlu (el-Babert) Muhammed Ekmeleddin (.1348) Ubeydullah b.brahim el-Mahbub el-Hanef (.1274) Sadrera es-sn (.1349) Alddin el-Haskef (.1676) Seyyid Muhammed Emin b.mer (.1836) eyhulislm Muhammed b. Abdullah et-Timurt (.1595) Molla Hsrev (.1480) brahim b.Muhammed el-Haleb (.1549) Muhammed Mevkuft (.1654) Ebul-Hseyn Ahmed b.Muhammed el-Kudr elBadad (.1036) bn Hcib (.1174) Halil b. shak el-Cnd (.1374)

Muhtasar Muhtasar- Halil

45

Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Fkh Usul Feriz Feriz

Umde (Umdetl-Ahkm) Minhc Mahall Tenbh Ebh ven-Nezir Kenzd-Dekk erhi, Meraku'lFelh Mukn Takvml-Edille Usl Pezdev Tavzih ve Tenkih Menr (Menrl-Envr) bn Melek (erhu Menril-Envr) rihul-Menr Mirt Mirt Hiyesi Tenkhul-Usl Tenkhul-Ahds f RefitTeyemmmil-Ahds et-Telvh f Kefi Hakikit-Tenkh Cemul-Cevm el-Mugni Ferizs-Secvend (Feriz-i Sirciye/es-Sirciye fl-Feriz) erh-i Feraiz (erhus-Sirciyye)

bn Dakkl-yd (.1302) mam en-Nevev (.1277) Celleddin el-Mahall (.1459) Eb shak e-irznin (.1083) bn Nceym el-Msr (.1562) ez-Zeyl (.1342) bn Kudme Muvaffakddin elMakdis (.1233) Eb Zeyd ed-Debs (.1038) el-Pezdev (.1089) Sadrera (.1274) Ebul-Berekt Hafizddin enNesef (.1310) bn Melek (.1480) Abdlhalim Efendi (.1678) Molla Hsrev (.1480) zmirli Muhammed ibn Veli Efendi (.1751) Sadrera (.1274) erafeddin Ahmed (.1369) et-Teftzn (.1389) Takiyddin es-Subk (.1355) Celleddin mer el-Habbznin (.1272) Sircddin Muhammed b.Mahmud es-Secvend (.1200) Seyyid erif el-Crcan (.1413)

46