Ab Ye Uyum Surecinde Hayvancilik Sektorunun Donusum Ihtiyaci DR Yurdakul Sacli

http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.
pdf
YAYIN NO: DPT: 2707
ABYE UYUM SRECNDE HAYVANCILIK SEKTRNN DNM HTYACI
Dr. Yurdakul SALI Uzmanlk Tezi
KTSAD SEKTRLER VE KOORDNASYON GENEL MDRL
Nisan 2007
Sal
ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac
ISBN 975 19 4013 - 1 (basl nsha) 975 19 . - . (elektronik nsha)

Bu alma Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Sorumluluu yazarna aittir. Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.pdf adresindedir. Bu yayn 500 adet baslmtr. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyas retilmitir.
http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.pdf
Sal
TEEKKR
Bu almann balangcndan itibaren nemli katklar bulunan ve tez danmanlm yrten Sayn Aziz BABACANa, kymetli hocam sayn Prof. Dr. Numan AKMANa, tezin geliimi esnasnda gr ve bilgilerinden yararlanm olduum ve srekli desteklerini aldm DPT ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl Genel Mdr Sayn Cneyd DZYOLa, DPT Planlama Uzmanlar, Sayn Taylan KIYMAZ, Sayn Mehmet TARAKCIOLU, Sayn Dr. N.Cemal ZMEC, Sayn Taner KIVAN, Sayn Hayri YRR ve deerli mesai arkadam Nuri Bar TARTICIya, yine tezin geliimi esnasnda gr ve bilgilerinden yararlandm Sayn Do. Dr. Ahmet BAYANERe, tez almasnda kullanlan verilerin temininde yardmlarn esirgemeyen TZOB elemanlarndan Sayn Levent GENe, TKB, DE, TGEM, EBK, Trkiyem-Bir ve DSYMBnin kymetli alanlarna teekkr bir bor bilirim. Her zaman beni destekleyen kymetli babam Mehmet Fevzi SALI ve sevgili annem Sevdiye SALIya, vakitlerinden aldm deerli eim Arzu SALI, biricik kzm Zeynep Aybke SALI ve biricik olum Kutalp Aybars SALI ile srekli destek olan tm aile yelerine ayrca teekkr ederim.
Sal
ZET Planlama Uzmanl Tezi ABNE UYUM SRECNDE HAYVANCILIK SEKTRNN DNM HTYACI Yurdakul SALI Bu almada, ncelikle AB ve Trkiyenin hayvanclk sektr ile ilgili iletme yaplar, hayvansal retimleri, d ticaretleri, retici rgtlenmeleri ve destekleme politikalar gibi konular karlatrmal olarak incelenmitir. Ardndan, OTPde yaanan reform sreleri ve 2003 OTP Reformuna deinilmi, AB ile mzakere sreleri ile ABne sonradan ye olan 10 lkenin mzakere pozisyonlar, gei sreleri ve saladklar istisnalar irdelenmitir. Sonraki aamada SWOT Analizi yntemi ile mevcut durum analizi yaplarak, hayvan yetitiricilii, hayvan sal, retici rgtlenmesi ve desteklemeler gibi konularda politika nerileri yaplmtr. Sz konusu politika nerileri bir eylem plan halinde dzenlenmi ve Trkiyenin mzakereler ncesi almas gereken pozisyon ve gerekli nlemler aklanmtr. Buna gre AB, kurmu olduu OTP ve OPDler erevesinde en korumac ve destekleme dzeyi en yksek tarm politikalar izlemi ve tarm ve hayvanclk sektrlerini belirli bir sistem ierisinde nemli dzeyde gelitirmitir. Buna karn Trkiye, sistemden uzak, daha ok gnn ihtiyalarna gre politikalar yrtm ve sektrdeki sorunlar sregelmitir. Bunun yan sra, son dnemlerde DT ve dier gelimi lkelerin basks ile AB, izledii bu politikalar biraz daha gevetmi ve rekabete aaca sinyallerini vermitir. Ancak, destekleme aralarnn ekil deitirerek srdrlmesi (rnein Tek iftlik deme Sistemi), ABnin destekleme politikalarndan kolaylkla vazgemeyecei, tarm ve zellikle hayvanclk konusunda dnyadaki etkinliini srdreceini gstermektedir. Bu erevede OTP, nmzdeki srete de dinamik bir yapda ve zellikle destekleme politikalar bakmndan srekli deiim gsterebilecektir. Btn bu nedenlerden dolay Trkiyenin, AB ile var olan nemli yapsal ve mevzuat farkllklarn giderecek ve finansmannn garanti edildii bir Eylem Plann uygulamas gerekmektedir. Ayrca Trkiye, baz hayvansal rnlerin uyumu ve hayvan hastalklarnn eradikasyonu gibi konularda gei srelerine ihtiya duyabilecek, arclk, ipekbcekilii ve tiftik gibi konularda da istisna taleplerinde bulunmas gerekecektir. Anahtar Kelimeler: Hayvanclk Sektr, ABne yelik Mzakereleri, Trkiyenin Hayvanclk Sektrnde AB ile Uyumu in Eylem Plan, OTP ve OPDler.
ii
Sal
ABSTRACT Planning Expertise Thesis TRANSFORMATION REQUIREMENTS OF ANIMAL HUSBANDRY SECTOR IN THE HARMONIZATION PERIOD WITH THE EU Yurdakul SALI In this study, firstly, Turkeys and the EUs current situation related to the animal husbandry sector such as, farm structures, animal production, foreign trade, producer organization and supporting policies were investigated in a comparative way. Then, reform process of Common Agricultural Policy (CAP) and 2003 Reform of the CAP were touched on; negotiation process for the membership and negotiation positions, transition periods and exceptions of the last 10 EU member states were examined. Afterwards, with the SWOT Analyses Method, Turkeys current situation was analyzed and some policy recommendations regarding animal husbandry, animal health, producer organization and support policies were made. These policies were organized as an Action Plan, and required position and necessary precautions for Turkey for harmonizing with the EU before the starting of negotiations were stated. In this context, the EU has fulfilled the highest supporting level and the most conservative agricultural policies through the CAP and Common Market Organizations (CMOs), and developed the agriculture and animal husbandry sectors to a significant level within a systematic way. On the contrary, Turkey, mostly has implemented save the day policies, without a systematic way, so the problems of these sectors has remained. At the same time, latterly the EU has unfastened the CAP and CMO policies and shown some signals about improving open competition under the pressure of WTO and developed countries. But the survival of the supporting mechanisms with transformation (e.g. Single Farm Payment System) indicates that EU will not be giving up these supporting policies easily, and will be sustaining its efficiency regarding agriculture and particularly animal husbandry. In this scope, the CAP, probably, will be changing continuously, with a dynamic structure and particularly in the point of supporting policies. For these reasons, Turkey should implement an Action Plan, which will eliminate the important structural and legislative differences between Turkey and EU, and for which financing is guaranteed. Besides, Turkey may be in need of transition periods for harmonization about some of animal products and eradication of animal diseases, and will have to claim exceptions regarding some issues such as beekeeping, silkworm and angora wool. Key Words: Animal Husbandry Sector, Negotiations for Membership of the EU, Turkeys Action Plan for the Harmonizing of Animal Husbandry Sector with the EU, CAP and CMOs.
iii
Sal
NDEKLER
Sayfa No TEEKKR ZET.. ABSTRACT NDEKLER ZELGELER DZN KISALTMALAR DZN..................................................................... 1. GR. 1.1. Konunun nemi 1.2. almann nemi 1.3. almann Amac 1.4. almann Ele Aln ekli 1.4.1. Materyal.. 1.4.2. Yntem 2. TRKYE VE ABNDE HAYVANCILIK SEKTRNN MEVCUT DURUMU.. 2.1. Tarm letmelerinin Yaps ve Tarmsal retim Deeri. 2.2. Hayvan Varl. 2.2.1. Trkiyenin Hayvan Varl.. 2.2.2. ABnin Hayvan Varl.. 2.3. Hayvansal retim. 2.3.1. St retimi.. 2.3.1.1. Trkiyede St retimi i ii iii iv x xiii 1 1 4 5 5 5 6 8 8 10 10 13 16 16 16
iv
Sal
Sayfa No 2.3.1.2. ABnde St retimi.......... 2.3.2. Et retimi....... 2.3.2.1. Trkiyede Et retimi. 2.3.2.2. ABnde Et retimi... 2.3.3. Dier Hayvansal rnler.. 2.3.3.1. Trkiye ve ABnde Yumurta retimi 2.3.3.2. Trkiye ve ABnde Bal retimi. 2.3.3.3. Trkiye ve ABnde Yapa retimi.. 2.3.3.4. Trkiye ve ABnde pekbcekilii ve Koza retimi............................................................ 2.4. Hayvanclk D Ticareti.. 2.4.1. Trkiyenin Hayvanclk D Ticareti.. 2.4.2. ABnin Hayvanclk D Ticareti.. 2.5. retici rgtlenmesi... 2.5.1. Trkiyede retici rgtlenmesi. 2.5.2. ABnde retici rgtlenmesi... 2.6. Hayvansal rnlerin Pazarlanmas.. 2.6.1. Trkiyede Hayvansal rnlerin Pazarlanmas 2.6.2. ABnde Hayvansal rnlerin Pazarlanmas. 2.7. Hayvansal rnlerin Tketimi.... 2.8. Hayvan Sal ve Refah.. 3. HAYVANCILIK SEKTRNE LKN POLTKALAR.. 17 19 19 22 24 24 26 27 28 31 31 34 37 37 40 43 43 45 47 48 55
Sal
Sayfa No 3.1. Trkiyede Bugne Kadar Uygulanan Hayvanclk Politikalar.. 3.1.1. Uygulanan Politikalar.............. 55 55
3.1.2. Destekleme Politika Aralar.. 3.1.2.1. Hayvanclk Destekleri... 3.1.2.1.1. Girdi Destekleri..... 3.1.2.1.2. rn Destekleri......... 3.1.2.1.3. Fiyat Destekleri......... 3.1.2.1.4. Dier Destekler........ 3.1.2.1.5. 2000/467 ve 2005/8503 Sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Kararlar.............................. 3.1.2.2. Hayvanclk Kooperatiflerinin Desteklenmesi. 3.1.2.3. Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi.. 3.1.2.4. Hayvanclkta Kredi Uygulamalar.......... 3.1.3. hracat Sbvansiyonlar ve Gmrk Vergileri.. 3.1.4. Hayvancl Gelitirmeye Ynelik Uygulanan Projeler.. 3.2. ABnde Uygulanan Hayvanclk Politikalar.. 3.2.1. Ortak Tarm Politikalar ve Geliimi....... 3.2.2. Ortak Piyasa Dzenleri ve erevesi 3.2.3. Hayvancla likin Ortak Piyasa Dzenleri. 3.2.3.1. St ve St rnleri Ortak Piyasa Dzeni
58 58 58 62 63 65
66 69 71 72 74 77 79 79 83 84 85
vi
Sal
Sayfa No 3.2.3.1.1. Piyasalara Ynelik Mdahaleler. 3.2.3.1.2. D Ticarete Ynelik Mdahaleler.. 3.2.3.2. Sr ve Dana Eti Ortak Piyasa Dzeni.. 3.2.3.2.1. Piyasalara Ynelik Mdahaleler. 3.2.3.2.2. D Ticarete Ynelik Mdahaleler.. 3.2.3.3. Koyun-Kei Eti Ortak Piyasa Dzeni...... 3.2.3.4. Domuz Eti Ortak Piyasa Dzeni.. 3.2.3.5. Kmes Hayvanlar ve Etleri ile Yumurta Ortak Piyasa Dzenleri..................................... 3.2.3.6. pekbcekilii Ortak Piyasa Dzeni... 3.2.3.7. Kurutulmu Kaba Yemler Ortak Piyasa Dzeni. 3.2.3.8. Arclk ve Bal retimine likin Dzenlemeler... 3.2.4. ABnde Hayvancla Yaplan Destekler....... 3.3. OTPde Reform Sreleri, 2003 OTP Reformu ve Hayvancla Etkileri.... 4. TRKYENN ABNE KARI YKMLLKLER... 4.1. Trkiye ve AB Tarm likileri......... 4.2. Katlm Ortakl Belgeleri ve Trkiyeden Yaplmas stenenler.. 4.3. Trkiyenin Ulusal Program ve Sektre likin ABne Taahhtleri............................................................................... 4.4. Trkiye Tarafndan Yerine Getirilen Ykmllkler....... 5. DT TARIM MZAKERELER VE HAYVANCILIK SEKTRNE OLASI ETKLER ................................................................. 85 88 90 90 92 94 96 98 101 101 103 105 107 114 114 117 119 121 124
vii
Sal
Sayfa No 6. MZAKERE SRECNN AAMALARI, MZAKERE SRECNDE YEN YE LKELERN TALEPLER VE BRLE KATILIM ANLAMALARINDAK DZENLEMELER.............. 6.1. Mzakere Srecinin Aamalar.... 6.2. Mzakere Srecinde Yeni ye lkelerin Talepleri ve Birlie Katlm Anlamalarndaki Dzenlemeler....... 7. TRKYENN MEVCUT DURUM ANALZ VE ABNE UYUM N YAPILMASI GEREKENLER... 7.1. Hayvanclk Sektrne likin Baz Temel Ekonomik Gstergeler Bakmndan Trkiye-AB Karlatrmas 7.2. yelik Durumunda Trkiyenin AB erisinde Konumu... 7.3. ABne Uyum in Makro Dzeyde Alnmas Gereken nlemler. 7.3.1. Gda, Yem, Hayvan Sal ve Hijyen ile Corafi aretler Konularnda Dzenlemeler................................................... 7.3.2. Krsal Kalknma Politikalar................................................... 7.3.3. Snr Kontrol Noktalarnn Yaplandrlmas.......................... 7.3.4. Kurumsal Yaplanma............................................................ 7.3.5. statistik Sistemlerinin Uyumlatrlmas............................... 7.3.6. Uyum Faaliyetlerine likin Takvimin Hazrlanmas.............. 7.3.7. Uyum in Gerekli Btenin Tahsisat.................................. 7.3.8. Trkiyeye zg stisnalarn Belirlenmesi............................ 7.3.9. Mzakere Pozisyon Belgesinin Hazrlanmas...................... 7.4. Trkiye Hayvanclk Sektrne likin SWOT (GZFT) Analizi.
130 130 136 140 140 144 145 145 146 149 150 152 152 153 153 154 155
viii
Sal
Sayfa No 7.5. Trkiyenin AB Karsndaki Zayf Ynleri ve Sorunlarnn, Gl Ynler ve Frsatlar Deerlendirilerek zmne likin neriler.. 7.5.1. Sermayesi Yetersiz, Dk Kapasiteli Aile letmelerinin okluu............................................................................ 7.5.2. Veri Eksiklii ve Kayt Dlk. 7.5.3. Yetitiricilerin Teknik Bilgi Eksiklii, Hayvan Bana Dk Verimler ve Suni Tohumlamann Yaygnlamamas. 7.5.4. Desteklemelerin Yetersizlii ..... 7.5.5. ayr-Mera ve Yem Bitkileri retiminin Yetersizlii... 7.5.6. rn Fiyatlarndaki Dengesizlik, Pazarlamada Araclarn Hkimiyeti ve retici rgtszl.. 7.5.7. Hammadde Temininde Da Bamllk... 7.5.8. Hayvansal rnler Tketiminin Dkl.... 7.6. Frsatlar ve Gl Ynlerin Deerlendirilerek Tehditlerin nne Geebilmesi in Yaplmas Gerekenler.. 7.7. Sektre likin Alnabilecek Dier nlemler... 7.8. Gl Ynlerin Deerlendirilmesi....... 7.9. ncelikler ve Eylem Plan. 8. SONU EK-1. Trkiyede St ve St Mamulleri Pazarlama Kanallar..... EK-2. Trkiyede Canl Hayvan ve Et Pazarlama Kanallar. EK-3. Trkiyede 1980 Ylndan Bugne Kadar Hayvanclk Alannda Uygulanan nemli Politikalar ve Destekleme Uygulamalar....... 158 158 159 160 162 164 165 167 168 170 173 175 176 177 185 186 187
ix
Sal
Sayfa No EK-4. T.C. Ziraat Bankas A..nin Kredi Kullanmnda Arad Asgari Kapasiteler................. EK-5 ABnde Ortak Piyasa Dzenleri erevesinde Uygulanan Fiyat Politikalarna likin Temel Kavram ve Tanmlar............................. EK-6. SWOT (GZFT) Analizi Yntemi EK-7. Hayvanclk Sektrne likin Eylem Plan KAYNAKA 190 191 196 197 203
Sal
ZELGELER DZN
Sayfa No izelge-2.1. AB (25) ve Trkiyede Genel Tarmsal Yap (2003)... izelge-2.2. Yllar tibaryla Trkiyenin Hayvan Varl ve Grlen Deiimler.......................... izelge-2.3. ABnde Yllar tibaryla Hayvan Varl ve Deiim Dzeyleri................................................................ izelge-2.4. Trkiyede Yllar tibaryla Trlere Gre St retimi ve Deiim Oranlar.. izelge-2.5. Yllar tibaryla Trkiyede Trlere Gre St retiminin Dalm ............................................................................ izelge-2.6. AB (25)de Toplam ve Trler tibaryla St retimi, Deiimi ve Toplam St retimi erisinde nek Stnn Pay.......................................................... izelge-2.7. Yllar ve Trler tibaryla Trkiyede Et retimi ve Oransal Deiim Dzeyleri....... izelge-2.8. Yllar tibaryla Trkiyede Toplam Et retimi erisinde Deiik Trlerin Paylar ve Oransal Deiim Dzeyleri. izelge-2.9. Yllar ve Trler tibaryla AB Et retimi ve Deiim Deerleri.............. izelge-2.10. Yllar tibaryla Toplam Et retimi erisinde Farkl Trlerin Pay.. izelge-2.11. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Yumurta retimi ve retimin Deiim Dzeyleri.. izelge-2.12. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Bal retimi ve retimin Deiim Dzeyleri.. izelge-2.13. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Yapa retimi ve retimin Deiim Dzeyleri.. 9 11 14 16 17
18 20 21 23 24 25
27 28
xi
Sal
Sayfa No izelge-2.14. 2004 Ylnda nemli retici AB lkelerinde Yetitirilen pekbcei Kutu Says, Koza retimi ve Kutu Bana Verimlilik.......................................................................... izelge-2.15. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Koza retimi ve retimin Deiim Dzeyleri. izelge-2.16. Son Yllarda Trkiyenin Hayvanclk hracat....... izelge-2.17. Son Yllarda Trkiyenin Hayvanclk thalat. izelge-2.18. ABnin Hayvanclk hracat...... izelge-2.19. ABnin Hayvanclk thalat....... izelge-2.20. Trkiyede Kooperatif, Birlik ve Merkez Birlii Dzeyinde Tarmsal rgtlenme.... izelge-2.21. Baz AB yesi lkelerde Tarmsal Kooperatiflerin Pazarlamadaki Paylar............. izelge-2.22. Trkiye ve ABnde Kii Bana Hayvansal rn Tketimleri.......................................................................... izelge-2.23. Trkiyenin Hastalklar Nedeniyle thalat Yasa Koyduu lkeler ve Yasaklama Tarihleri........... izelge-2.24. Yllar ve lkeler tibaryla ABnde Grlen BSE Vakalar izelge-3.1. 2000/467 Sayl BKK Kapsamnda Ayrlan denekler ve Yaplan Toplam Destekleme demeleri..... izelge-3.2. 2000/467 sayl Kararname Kapsamnda 2005 Ylnda Yaplan Birim Bana Destekleme demeleri.... izelge-3.3. Yllar tibaryla Konularna Gre TKB Tarafndan Desteklenen Tarmsal Kalknma Kooperatifleri.................
29
30 32 33 35 36 39 46 47 49 51 67 68 70
xii
Sal
Sayfa No izelge-3.4. hracat adesi Kapsamndaki Hayvansal rnler ve Uygulama ekli...... izelge-3.5. Trkiyenin 2005 Ylnda Canl Hayvan ve Hayvansal rnler thalatnda Uygulam Olduu Gmrk Vergisi Oranlar.. izelge-3.6. Karkas Snflandrma Skalas....... izelge-3.7. AB Tarafndan Gmrksz thalat Yaplan lkeler ve Kotalar izelge-3.8. Yllar tibaryla FEOGA Harcamalar......... izelge-3.9. Son Yllarda Hayvansal rnler tibaryla FEOGA Harcamalar ve Toplam erisinde Hayvansal rnlerin Paylar................................................................................... izelge-3.10. ABnde OTP ve OPD erevesinde Et ve St retimine Uygulanan Mdahale Fiyatlar ve Prim demeleri..... izelge-4.1. Birinci Katlm Ortakl Belgesinde Yer Alan Tedbirler.... izelge-4.2. kinci Katlm Ortakl Belgesinde Yer Alan Tedbirler...... izelge-4.3. nc Katlm Ortakl Belgesinde Yer Alan Tedbirler..... izelge-6.1. ABSK10un St Kotas Talepleri le lkelere Tahsis Edilen Miktarlar .. izelge-7.1. 2004 Yl tibaryla Baz Temel Gstergelerle Trkiye-AB Karlatrmas....... izelge-7.2. 2004 Yl tibaryla ve rn Baznda AB-Trkiye Toplam Hayvansal retimi ve Trkiyenin Pay.................................... izelge-7.3. Trkiye Hayvanclnn AB Karsndaki Durumuna likin SWOT Analizi Matrisi........ 75 76 93 96 105
106 106 117 118 118 137 142 145 157
xiii
Sal
KISALTMALAR DZN
AB ABD ABD Dolar ABGS ABSK10 AVRO BESD-BR BKK BM BSE DB DG AGRI DG SANCO DPT DTM DT DSYMB EBK FAO FAOSTAT FEOGA GSMH GSYH G GY GZFT-SWOT HM : Avrupa Birlii : Amerika Birleik Devletleri : Amerika Birleik Devletleri Para Birimi : Avrupa Birlii Genel Sekreterlii : ABne Son Katlan 10 lke : Avrupa Birlii ye lkelerinin Ortak Para Birimi (Euro,) : Beyaz Et Sanayicileri ve Damzlklar Birlii : Bakanlar Kurulu Karar : Birlemi Milletler Srlarn Nakledilebilir Sngerimsi Beyin Hastal (Bovine : Spongiform Encephalopathy) : Dnya Bankas (World Bank) AB Tarm Genel Mdrl (Directorate General for : Agriculture) AB Salk ve Tketicinin Korunmas Genel Mdrl : (Directorate General for Health and Consumer Protection) : Devlet Planlama Tekilat : D Ticaret Mstearl : Dnya Ticaret rgt : Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii : Et ve Balk Kurumu Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt, Food And : Agriculture Organisation : FAO statistik veri taban Avrupa Tarmsal Garanti ve Ynverme Fonu, The European : Agricultural Guidance and Guarantee Fund : Gayri Safi Milli Hasla : Gayri Safi Yurtii Hasla : Gelimi lkeler : Gelime Yolundaki lkeler Gl ve Zayf Yanlar ile Frsat ve Tehditler (Strenghtness: Weakness-Opportunities-Threathness) : Hazine Mstearl
xiv
Sal
KISALTMALAR DZN (DEVAM)

IACS IPARD KHK KKGM OECD OIE OPD OTP K SEK SET-BR SYDTF TCZB TEAE TEDGEM TGEM TGEM TKB TMO TK Trkiyem-Bir TZOB UNDP YEMSAN YPK Entegre Ynetim ve Kontrol Sistemi, (Integrated Administration and Control System) Katlm ncesi Mali Ara Krsal Kalknma Bileeni : (Instrument For Pre-Accession Rural Devolopment Component) : Kanun Hkmnde Kararname : : Koruma ve Kontrol Genel Mdrl Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organisation For : Economic Co-operation and Development) Uluslararas Salgn Hastalklar Ofisi, (Office International : des Epizooties) : Ortak Piyasa Dzeni : Ortak Tarm Politikas : zel htisas Komisyonu : St Endstrisi Kurumu : St ve Et Sanayicileri Birlii : Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu : T.C. Ziraat Bankas : Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits : Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl : Tarm letmeleri Genel Mdrl : Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl : Tarm ve Kyileri Bakanl : Toprak Mahsulleri Ofisi : Trkiye statistik Kurumu : Trkiye Yem Sanayicileri Birlii : Trkiye Ziraat Odalar Merkez Birlii Birlemi Milletler Kalknma Program (United Nations : Development Programme) : Yem Sanayi T.A.. : Yksek Planlama Kurulu
xv
Sal
Sal
1. GR 1.1. Konunun nemi Hayvanclk sektr, gelimilik durumu ne olursa olsun, tm lkeler iin byk nem arz etmektedir. nsanln ilk alarnda ve zellikle gebelik dnemlerinde, yaplan en nemli ekonomik faaliyet hayvanclk olmutur. Alk-tokluk, iyi-kt beslenme gibi insan odakl konular, gnmz dnya siyasetini de etkilemektedir. Nitekim gelimi lkeler, geri kalm olan lkelere teknoloji, damzlk materyal, canl hayvan, tohumluk ve ilenmi rnler gibi tarmsal retim maddelerini pazarlayarak byk bir gelir salamakta, bu ekilde, zellikle tarmsal rn ticareti yaptklar lkeler zerindeki etkinliklerini artrmaktadrlar (Sal, 2005:1). Ayn zamanda tarm ve hayvanclk faaliyetleri ile bunlardan elde edilen rnlerin NSAN REFAHI nn temeli olduu ifade edilebilir. Buna gre yeme-ime, giyinme ve insan sal (salkl byme, gelime ve yalanma), insann hayatn srdrebilmesi iin olmazsa olmaz koullardr. Nitekim ABnde uygulanan gda gvenlii, bitki ve hayvan sal politikalar, toplumun yeterli ve daha kaliteli beslenmesi ile insan saln tehdit edebilecek unsurlarn bertaraf edilmesi zerine kurulmutur. Trkiye tarafndan tarm ve hayvanclk sektrlerinin NSAN REFAHI ilkesi erevesinde ele alnmas ve politikalarn buna gre belirlenmesi nem arz etmektedir. Hayvanclk bugn, gelimi lkelerde bir endstri haline gelmi, ekonominin ayrlmaz bir paras olmutur. Bu durum, tarmn ve dolaysyla hayvancln ulusal dzeyde gelitirilmesi gereken stratejik bir sektr olduunu ortaya koymaktadr. nsan beslenmesinde en deerli rn grubunu hayvansal kkenli rnler (et, st, yumurta, bal ve bunlarn rnleri) oluturmaktadr. Bu rnlerden elde edilen hayvansal proteinlerin yerini baka bir madde dolduramamaktadr. nsann byme, gelime ve salkl kalabilmesinin yan
Sal
sra, beyin geliimi bakmndan da nemli olan sekiz adet aminoasit, sadece hayvansal kkenli proteinlerde yeterli miktarda bulunmaktadr. Salkl bir insann vcut arlnn her kilogram iin gnde 1 gr protein tketmesi ve bunun da % 42'sinin, yani 30-35 gramnn hayvansal kkenli olmas gerekmektedir. Gelimi lkelerde kii bana ortalama gnlk protein tketimi 80-110 gr olup, bunun % 50-60' hayvansal proteinlerden olumaktadr (ekerden ve zktk, 1993:3 ve 1995:2; Kaya, 1994:4; Akman, 1998:2; Aslan vd., 2002:10). Hayvansal besinlerdeki protein miktarlar ise; ette % 15-20, balkta % 19-24, yumurtada % 12, stte % 3-4, peynirde ise % 15-25dir. Yukarda saylan nedenlerden dolay krmz et, beyaz et, st, yumurta gibi hayvansal rnlerin dzenli olarak tketilmesi gerekmektedir. Ancak, lkemizde tketilen gnlk protein miktarnn % 73 bitkisel kkenli gda maddelerinden salanmaktadr (Aslan vd., 2002:10). Bunlarn yan sra, zellikle ayr ve meralardan yararlanlarak, yani, ekonomik olarak ok fazla bir deer arz etmeyen alanlardan elde edilen rnler hayvanlar tarafndan deerlendirilerek, ok deerli rnlere dntrlebilmektedir (Kaya, 1994). Ayrca, hayvanlardan elde edilen ve tekstil sanayinde kullanlan deri, yn, yapa, kl, ty ve ipek gibi nemli hammaddeler de bulunmaktadr. Bu maddeler, son yllarda sentetik hammaddelerin ok youn kullanlmasna ramen, hl deerlerini korumakta olup, yksek fiyatlarla alc bulabilmektedir. Yine yetitirme aamasnda yem, ila ve nakliye gibi deiik sektrler de hayvanclk sektrne girdi salamakta ve retim zincirine dahil olmaktadr. Ayrca hayvanclk kesintisiz bir retim dal olup, retimin srdrlebilir olmas iin youn bir i gcne ihtiya duymaktadr. Yani hayvanclk, lke ekonomisi iin byk bir istihdam kayna da oluturmaktadr(DPT, 2000, 2001c, 2003b, 2004c). Kaliteli ve bol miktarda retilen hayvan ve hayvansal rnler, her zaman d ticarete ak rnler olup, bu rnlerden nemli dviz girdisi de
Sal
salanabilmektedir.
Nitekim
ABD,
Almanya,
ngiltere,
Hollanda,
Danimarka, Avustralya, Yeni Zelanda ve Fransa gibi hayvancl gelimi olan birok lke bu yolla nemli kazanlar salamaktadr. Anlan lkeler, hayvancl gelimemi olan lkelere hayvansal rnler satabildikleri gibi, teknoloji, damzlk hayvan, sperma veya embriyo sat da yapabilmektedir (Sal, 2005:3). Yine bu lkelerin byk bir ounluunda hayvanclk, bitkisel retime kyasla daha byk nem arz etmektedir. Nitekim Fransada hayvancln tarmsal retim ierisindeki pay % 37, Almanyada % 46 ve ngilterede % 56 dzeyindedir (Akman ve Tatar, 2006:43; Faostat, 2005). Trkiyede ise hayvansal retim, bitkisel retimden sonra gelmekte ve tarmsal retim deerinin yaklak % 30unu oluturmaktadr. Bu durumun bir ok nemli bir nedeni bulunmakla birlikte, temel olarak Trkiyede hayvancln ticari bir faaliyet olarak alglanmamasdr. Ayrca geleneksel tarm kltr ierisinde bitkisel retim birincil retim faaliyeti durumundadr. Bu duruma genel tarm politikalar ierisinde hayvancla gereken nemin verilmemesi de etken olmaktadr. Trkiye tarafndan son yllarda izlenen tarm politikalar, DGD ve daha ok bitkisel retimin artrlmas ve kalite olarak iyiletirilmesine ynelik olup, hayvanclk iin yem bitkileri retimi ve st teviki gibi baz zendirici ve gelitirici nlemlerin dnda nemli bir politika izlenmemektedir. Ancak, zellikle ABne uyum ve rekabet gcnn artrlabilmesi iin hayvansal retimin tarmsal retim ierisindeki paynn artrlmas, gerekli alt yap ve mevzuat almalarnn yaplmas gerektii ak olarak grlmektedir. Bu erevede, hayvanclk sektr, nmzdeki dnemlerde de lke ekonomisi ve insan beslenmesindeki nemini artrarak srdrecektir. Trkiyenin de zellikle lke insannn yeterli ve dengeli beslenebilmesi iin, bu konudaki mevcut potansiyelini ve uygulad politikalar iyi analiz etmesi ve sektrn srdrebilirliini salamas gerekmektedir. Ayrca, giderek liberalleen dnya tarm ticaretinde, hayvanclk sektrnn uluslar aras
Sal
rekabete uyumunu salayacak politikalara ynelmesi byk nem arz etmektedir. 1.2. almann nemi Son yllarda ABne yelik srecinde yaanan gelimeler ve yelik mzakerelerinin balama aamasna gelinmesi, hayvanclk sektrne yaplan yatrmlarn ve bilimsel almalarn artmasna neden olmutur. AB tarafndan uygulanan tarm ve hayvanclk politikalar nemli farkllklar iermektedir. AB tarm politikalar, OTP ve bu kapsamda OPD ile yrtlmektedir. Trkiyede ise bu dzeyde sistematik bir politika uygulamas bulunmamaktadr. Bu nedenle yelik srecinde Trkiyenin OTPye uyum salamas ve AB hayvanclk sektr karsnda, Trkiye hayvanclnn rekabet edebilir bir gce kavuturulmas gerekmektedir (Sal,2005:6). Ayrca, Ylmaz (2005) ABne yelik iin gsterilen abalar kapsamnda tarm sektrne ynelik olarak Ekonomik, sosyal ve siyasi adan son derece nem ve arlk tayan tarm sektrnde ve krsal alanda yaanacak baarl bir dnm sreci, orta ve uzun dnemde nfusumuzun arlkl bir ksmna dorudan, geneline ise dolayl olarak yansyacaktr. Bu alanda salanacak baar sadece krsal alan etkilemeyecek, hzl bir g sonucunda byk altyap ve sosyal sorunlarla ba etmek zorunda kalacak olan ehirlerin de sreci daha sancsz bir ekilde yaamalarna katkda bulunacaktr ifadelerini kullanmaktadr (Ylmaz, 2005:89-90). Gerekten de tarm ve hayvanclk alannda AB yolunda gerekli olan bu dnm ihtiyac, toplumun her katmann sosyal ve ekonomik adan etkileyecektir. Btn bu nedenlerden dolay, Trkiyenin ABne uyum amacyla daha etkili ve kontroll almas, eksikliklerini ve farkllklarn belirlemesi ve bu erevede uyum iin neler yapmas gerektiini bilmesi gerekmektedir. Ancak bu ekilde uyum mzakerelerinde Trkiyenin pozisyonu glenebilecektir. Bu nedenlerden dolay alma nemli grlmektedir.
Sal
1.3. almann Amac Toplumun gda gvencesini salamak ve insan beslenmesinde ok nemli bir yere sahip olan hayvansal rn talebini karlamak her lkenin temel tarm politikalar arasnda yer almaktadr (Sal, 2005:8). Bilindii zere, Trkiye ve AB arasndaki yelik mzakerelerinin en nemli balklarndan ikisi Tarm ve Krsal Kalknma ve Gda Gvenlii, Bitki ve Hayvan Sal blmleridir. Ayn zamanda bu iki balk topluluk mevzuatnn yaklak yarsn oluturmaktadr. Bu konularda ABne uyum salanmas ABnin izlemi olduu sistematik ve korumac politikalar nedeniyle Trkiye asndan biraz daha zor olaca dnlmektedir. Nitekim Trkiye 1980li yllardan itibaren liberal ekonomiye geii balatm ve tarm sektrndeki devletin rol her geen gn azaltlm ve tarmsal rnler konusunda serbest piyasann hakim klnmas hedeflenmitir. Bu kapsamda yaplan almann amac; AB ve Trkiye hayvanclk sektrlerinin karlatrmal olarak irdelenmesi, sektrde izlenen politikalar ile yapsal farkllklarn tespit edilmesi, bu yolla Trkiyenin mzakerelere balama aamasnda AB karsndaki durumunun ortaya konulmas ve bu durum erevesinde ABne uyum konusunda yaplmas gerekenlerin tespit edilmesi olarak belirlenmitir. 1.4. almann Ele Aln ekli 1.4.1. Materyal almada, Trkiye ve AB hayvanclk sektrlerini karlatrabilmek amacyla istatistik veriler kullanlm, destekleme politikalar ve uygulanan politika aralar incelenmitir. Bu kapsamda, AB ve Trkiye iin kullanlan istatistiklerde bir rneklik salamak ve bamsz bir kuruluun verilerinden yararlanmak amacyla, genel olarak FAO (2005) verilerinden yararlanlmtr. FAO istatistiklerinden yararlanlmasnn dier bir nedeni ise almann AB(25) olarak
Sal
yrtlmesidir. Nitekim Eurostat verilerinde AB(25)e ilikin ok snrl sayda veri bulunmakta olup, zellikle ABSK10 iin veri bulunmamaktadr. zellikle ABnin daha az yeli olduu gemie ynelik bu veriler FAO veri sisteminden lke baznda derlenerek hesaplama yoluna gidilmitir. Bununla birlikte, FAO, TK ve Eurostat verileri arasnda da baz tutarszlklar bulunmakta olup (rnein kkba hayvanlardan elde edilen et retimi), bu konularda yaplacak deerlendirmelerde ihtiyatl olunmas gereklilii de gz ard edilmemelidir. Ayrca, alma iin gerekli olan detayl verilerin yan sra, uygulanan politikalar ve destekleme politika aralarnn belirlenmesi amacyla, FAOya ilave olarak DPT, TK, TKB, TZOB, DSYMB, Trkiyem-Bir, BESD-BR, EBK gibi kurulularn verilerinden AB Yllk Tarm Raporlarndan, deiik uluslar aras kurulularn (DT, USDA, FAPRI vb.) tarm raporlar, yaynlar ve verilerinden yararlanlmtr. Bu almann kapsamn hayvanclk sektr ve iftlik hayvanlarndan elde edilen et, st, yumurta, bal, yn ve koza gibi hayvansal rnler oluturmakta olup, iftlik hayvanlarndan elde edilen dier rnler (deri, gbre vs.) deerlendirilmemitir. almann corafi anlamdaki kapsamn AB (25) ve Trkiye oluturmaktadr. almada incelenen dnem 1980-2005 yllarn kapsamaktadr. Balang tarihi olarak; 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Kararlar erevesinde yaplan ekonomide liberalleme ve zelletirme uygulamalar ile Trkiyede yeni bir ekonomik modele geiin balangc olan 1980 yl seilmitir. Ancak, almada, daha nceki dnemlere ilikin veri ve bilgilerin deerlendirilmesine de yer verilmitir. 1.4.2. Yntem almada kullanlan yntem genel itibariyle literatr incelemesi ve derlemesi eklinde olup, mevcut durumun analizine ynelik SWOT (GZFT) Analizi yntemi kullanlm ve zm nerileri getirilmitir.
Sal
Bu erevede ncelikle Materyal blmnde aklanan veri, yayn ve raporlardan yararlanlarak Trkiye ve AB hayvanclk sektrlerinin mevcut durumu ve uygulanan politikalar karlatrmal olarak incelenmitir. Daha sonra Trkiyenin ABne adaylk srecindeki AB ile ilikileri incelenmi, 2004 ylnda ABne ye olan 10 lkenin hayvanclk alanndaki talepleri ile elde ettikleri belirlenmi ve mzakere srecinin aamalar aklanmtr. Bu ekilde mevcut durum ortaya konulduktan sonra, baz ekonomik gstergeler itibariyle sektr karlatrlm ve elde edilen veriler nda Trkiye hayvanclk sektrnn AB karsndaki durumuna ynelik SWOT Analizi yntemi ile mevcut durum analizi yaplmtr. Bu yaplmas almalarn gerekenler tamamlanmasndan ile zm sonra ise zayf ynlerin
giderilmesi, tehditlerin ortadan kaldrlmas ve ABne uyum ve yelik iin nerileri getirilmitir.
Sal
2. TRKYE VE ABNDE HAYVANCILIK SEKTRNN MEVCUT DURUMU 2.1. Tarm letmelerinin Yaps ve Tarmsal retim Deeri Tarm gelimi lkelerin ounda hayvancln tarmsal retim ierisindeki pay % 50 civarndadr. Daha nce de ifade edildii zere Trkiyede hayvansal retim bitkisel retimden sonra gelmekte olup, tarmsal retim deerinin yaklak % 30unu oluturmaktadr (Akman ve Tatar, 2006:43; Faostat, 2005). TK tarafndan yaplan 1991 Genel Tarm Saym sonularna gre lkemizde 4 068 bin adet olan tarm iletmesi says, 2001 Genel Tarm Saym sonularna gre 3 075 bine dmtr. Bu dn, bir miktar tarmdan kala birlikte, TKin kullanm olduu yntemi deitirmesinden de kaynakland dnlmektedir. Nitekim, iletme saysndaki bu kadar byk bir de ramen ortalama iletme bykl 1991 saymnda 5.8 ha iken, 2001 saymnda 6.1 hektara ykselmitir. Yani toplam iletme says yaklak % 25 gibi nemli bir oranda derken ortalama iletme byklndeki gelime % 3.2 ile snrl kalmtr (TK, 1994 ve 2001). ABndeki tarm iletmeleri ise daha byk arazi ve hayvan varlna sahiptir. Trkiye ve ABndeki iletme yaplar izelge-2.1de verilmitir. 2001 Genel Tarm Saym sonularna gre, Trkiyede mevcut iletmelerin % 67.4nde bitkisel retim ve hayvanclk birlikte yaplmakta iken, yalnzca hayvansal retim yapan iletmelerin oran ise % 2.4tr. letme bana den sr says 4-5 ba olup, koyun says ise yaklak 12dir (TK, 1994 ve 2001). Yine Trkiyede reticinin mlkiyetinde olan arazilere gre inceleme yapldnda ise; toplam arazi varlnn 184 milyon da, ekilen tarla arazisinin 122 milyon da, daimi ayr ve mera arazisinin 1.3 milyon da olduu grlmektedir. Hayvanclk sektr iin nem arz eden toplam arazi varl ierisinde retici mlkiyetindeki daimi ayr alannn oran % 2.3 ve mera alan oran ise % 0.7dir.
8
Sal
izelge-2.1. AB (25) ve Trkiyede Genel Tarmsal Yap (2003) AB(25) Toplam Nfus (Bin Kii) Krsal Nfusu (Bin Kii) Kent Nfusu (Bin Kii) Tarmla Uraan Nfus (Bin Kii) Tarmda alan Nfusun Pay (%) Krsal Nfusun Pay (%) Tarmsal retim Deeri (Milyon Avro) - Hayvansal retimin Deeri (Milyon Avro) - Hayvansal retimin Pay (%) letme Says (Bin Adet) Ortalama letme Bykl (da) >500 da letmelerin Denetimindeki Alan (%) <100 da letmelerin Oran (%) letme Byklk Gruplarnn Dalm (%) 0-49 50-99 100-199 200-499 >500 Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat) 454.406 109.218 345.190 24.553 6,7 24,0 305.601 128.067 41,9 10.317 250,5 53,0 62,7 49,7 13,1 11,9 13,5 11,8
Trkiye 71.325 24.174 47.151 20.630 32,7 33,9 25.016 7.755 31,0 3.076 61,0 11,3 83,2 64,8 18,4 10,8 5,1 0,9
FAOnun verilerine gre 2003 ylnda 305.6 milyar Avro olarak gerekleen AB toplam tarmsal retim deeri ierisinde hayvansal retimin pay % 41.9dur (128 milyar Avro). Bu deer lkelere bal olarak en fazla % 72.0 (rlanda) ile en az % 25.6 (Yunanistan) arasnda deimektedir (Faostat, 2005). AB toplam tarmsal retim deerinin; % 13.7si st, % 9.6s sr, % 8.5i domuz, % 2.3 koyun ve kei, % 2.2si yumurta ve % 4.1i de kanatl etlerinden salanmaktadr. ye lkelerin tarmsal retimlerine katklar asndan alt sektrler farkllk gstermekle birlikte, ou lkede ilk sray st ve domuz retimi almaktadr. Yllk tarmsal retim deeri bakmndan sralama yapldnda ilk sray 62.4 milyar Avro ile Fransa almaktadr. Bu lkeyi 43 milyar Avro ile
Sal
talya, 40 milyar Avro ile Almanya ve spanya, 22.8 milyar Avro ile ngiltere ve 20 milyar Avro ile Hollanda izlemektedir. Hayvansal retim deeri bakmndan bir sralama yapldnda ise ilk sray 23.8 milyar Avro ile yine Fransa almaktadr. Bu lkeyi 18.9 milyar Avro ile Almanya, 14 milyar Avro ile talya ve spanya, 13 milyar Avro ile ngiltere ve 7.5 milyar Avro ile Hollanda izlemektedir. Sz konusu alt lkenin salad toplam hayvansal retim deeri, AB toplam hayvansal retim deerinin yaklak % 72si dzeyindedir (Faostat, 2005). Buna karlk, Trkiyenin 2004 yl GSYHnn Avro karl deeri (ortalama cari kurla) 212 milyar Avro olup, GSYH ierisinde tarmsal retimin pay % 11.2 olarak belirlenmitir (DPT, 2004d). Ayrca, toplam tarmsal retim deeri ierisinde hayvansal retimin pay % 31 olarak tahmin edilmektedir (DPT, 2004c). Buna gre Trkiyenin tarmsal retim deerinin cari deeri yaklak 25 milyar Avro ve hayvansal retim deeri de 7.8 milyar Avro olarak tahmin edilebilir. Bu deerler doru kabul edildii takdirde ise, Trkiyenin, ABnde tarmsal retim deeri olarak Almanya ve spanyadan sonra drdnc, hayvansal retim deeri bakmndan da ngiltereden sonra altnc sray ald sylenebilir. Bunlarn yan sra, Trkiye mevcut retim deerleri ile, toplam AB tarmsal retim deerinin yaklak % 8ine, hayvansal retim deerinin de yaklak % 6sna edeer retim yapt ifade edilebilir. 2.2. Hayvan Varl 2.2.1. Trkiyenin Hayvan Varl Yaklak son 25 yldr Trkiye toplam bykba ve kkba hayvan varl srekli bir azalma eilimi gstermektedir (Bkz. izelge-2.2). 1980 ylnda sr varl 15.5 milyon, koyun varl 46 milyon, kei varl 18.7 milyon, domuz varl 13 bin ve manda varl ise 1 milyon batr. 2004 ylndaki hayvan varl incelendiinde, aradan geen 25 yl ierisinde azalmann boyutu net olarak grlebilmektedir. Bu azalma, sr
10
Sal
varlnda % 37, koyun varlnda % 46, kei varlnda % 64, domuz varlnda % 77, manda varlnda ise % 87 dzeyindedir.
izelge-2.2. Yllar tibaryla Trkiyenin Hayvan Varl (Ba) ve Grlen Deiimler (ndeks: 1980=100).
Yllar 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Sr 15567000 12410000 12173000 11901000 11789000 11886000 11185000 11031000 11054000 10761000 10548000 9804000 9800000 ndeks 100.0 79.7 78.2 76.5 75.7 76.4 71.9 70.9 71.0 69.1 67.8 63.0 63.0 Koyun 46026000 40391008 43647008 35646000 33791000 33072000 30238000 29435000 30256000 28492000 26972000 25174000 25000000 ndeks 100.0 87.8 94.8 77.4 73.4 71.9 65.7 64.0 65.7 61.9 58.6 54.7 54.3 Kei 18775008 13100000 11942000 9564000 9111000 8951000 8376000 8057000 7774000 7201000 7022000 6780000 6700000 ndeks 100.0 69.8 63.6 50.9 48.5 47.7 44.6 42.9 41.4 38.4 37.4 36.1 35.7 Domuz 13000 12000 8000 8000 5000 4600 5000 5000 3000 3000 2700 3000 3000 ndeks 100.0 92.3 61.5 61.5 38.5 35.4 38.5 38.5 23.1 23.1 20.8 23.1 23.1 Manda 1040000 544000 429000 305000 255000 235000 194000 176000 165000 146000 138000 136000 136000 ndeks 100.0 52.3 41.3 29.3 24.5 22.6 18.7 16.9 15.9 14.0 13.3 13.1 13.1
Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat).
Sz konusu dnemde yllar itibaryla deiimler incelendiinde, hayvan varlndaki bu arpc dn zellikle 1980-1985 yllar arasnda daha youn olduu grlmektedir. Ancak, bu durumun istatistik veriler arasndaki tutarszlktan kaynakland sylenebilir. Nitekim 1984 ylnda TK tarafndan yaplan Genel Hayvan Saym sonular ile saym ncesi hayvan varl arasnda nemli dzeyde bir farkllk bulunmaktadr. Bu saym sonular TK tarafndan uzun yllar kamuoyuna aklanmam ve sonrasnda dzeltilerek yaynlanmtr. Sadece sr varlnda 1983-1984 yllar arasnda 3 milyon balk bir azalma sz konusudur. Ancak, bu azalma TK tarafndan yaynlanan et retim ve ihracat miktar istatistiklerine yansmamtr. Nitekim bu miktarda bir azalmann ya et retim istatistiklerine ya da ihracat verilerine yansmas gerekmektedir (Sal, 2005:65). 2004 yl istatistiklerine gre Trkiyede 9.8 milyon ba sr, 25 milyon ba koyun, 6.7 milyon ba kei, 3 bin ba domuz ve 136 bin ba manda bulunmaktadr. Sr varlnn % 21i kltr rk, % 44 kltr rk melezi ve % 35i de yerli rklardan olumaktadr (TK, 2004).
11
Sal
Trkiyede yetitirilen kltr rk srlarn nemli bir blmn Siyah Alaca srlar oluturmakta olup, Jersey ve Simmental rk srlar da bulunmaktadr. Yerli rklarn ise nemli bir ksmn Yerli Kara rk oluturmakta ve Boz Irk, Dou Anadolu Krmzs ve Gneydou Sar-Krmzs rk srlar da yaygn olarak yetitirilmektedir. Melez genotipler ise genel itibaryla, kltr rklarnn yerli rklar ile melezlenmesi sonucu elde edilmektedir. Bu melezlemeler ounlukla amal olmayp, amal melezlemeler kasaplk canl hayvan (dana) eldesi iin yaplmaktadr. Manda varl, gemite 1 milyon ba gibi yksek bir saydan 100 bin ba dzeyine inmitir. Bu dteki temel nedenler ise, mandalarn verimlerinin sra gre miktar olarak daha dk (nitelik olarak daha deerlidir) olmas, gebelik sresinin uzun olmas, dolaysyla ylda bir yavru elde edilememesi ve mandalarn sulak alanlar istemesidir. Trkiye manda varlnn yaklak te ikisi Dou, Gneydou Anadolu ve Karadeniz Blgelerinde bulunmakta olup, bunlarn yaklak % 25i Samsun ve Tokat illerinde yetitirilmektedir (ekerden ve zktk, 1993:10; 1995:13; DPT, 2001c; TK, 2004; Sal, 2005:67). Trkiye koyun varl yaklak 25,2 milyon ba olup, bunun % 96,4 yerli rk, % 3,6s Merinos rkdr. Bu varln % 33 Gneydou Anadolu Blgesinde yetitirilmekte olup, bunlarn da nemli bir ksmn yerli rklar oluturmaktadr. Buna karn, Merinos varlnn yarsnn Anadolu Blgesi ve evresinde olduu tahmin edilmektedir (TK, 2004). Trkiyede kei yetitiriciliinin ise; Kl keisi, Ankara keisi ve st tip kei yetitiricilii olmak zere tr bulunmaktadr. Kl keisi varl 6,4 milyon ba olup bunun yaklak % 75i Ege, Akdeniz ve Gneydou Anadolu Blgelerinde yetitirilmektedir. St keiler, genel itibaryla kltr rk olup, olduka az sayda bulunmaktadr. Yetitiricilii ise, bata Bat Anadolu illeri olmak zere lkenin hemen her blgesinde yaplmaktadr (TK, 2004). Ankara keisinin (Angora=Ancyra) anavatan Trkiye olarak kabul edilmekte olup, yetitiricilii yaplan dier lkelere Anadoludan gnderilmitir.
12
Sal
1928 ylnda yaymlanarak yrrle giren Ankara Keilerinin Harice hrac Men Kanunu erevesinde ihracat yasaklanm olsa da, bazen yasa d yollardan, bazen de sperma nakli ile yurt dna kartlmtr. Ankara keisi tekstil sanayinde kullanlan hammaddelerden biri olan tiftiin tek kaynadr. Tiftikten hem tek bana hem de yapa ve dier liflerle kartrlarak kaliteli kumalar yaplabilmektedir. Trkiyede yetitirilen Ankara keilerinin ortalama tiftik verimi 1,5-2,0 kg iken, bu verim ABD ve Gney Afrikada 3,5-4,0 kg dzeyine kmaktadr. Ankara keisinin st verimi ok dk olup yavrusuna yetecek dzeydedir. Ayrca kk yapl ve besi performans dktr. Bu keiler, Trkiyede baz yetitiricilerce salmakla birlikte, yetitirildii dier lkelerde salmamaktadr (DPT, 2001c). Toplam says 230 bin civarnda olan Ankara keisinin % 85i Anadolu Blgesinde yetitirilmektedir (TK, 2004). Trkiyede tavukuluk sektr, en gelimi hayvansal retim dal olarak kabul edilmektedir. 1970li yllarda aile iletmecilii eklinde, pahal ve snrl retim kapasitesi ile srdrlen retim, 1980li yllarda pili eti entegre tesislerinin oalmas ve szlemeli retim modelinin uygulanmas ile nemli bir deiime uramtr. 1990l yllarda ise zel sektrn yapm olduu byk ve modern yatrmlar ile sektr dnya standartlarn yakalam, hatta gemitir (Besd-Bir, 2003). Bu yetitiricilik trlerinin yannda, Trkiyede, ipekbcei, ar, tavan, devekuu, bldrcn, rdek, kaz at ve pet hayvanlar yetitiricilii de yaplmaktadr. Ancak, almada bu konulardan zellikle AB ile mukayese edilebilecek olan arclk ve ipekbcekilii konular zerinde durulacaktr. 2.2.2. ABnin Hayvan Varl ABnde youn olarak domuz yetitiricilii yaplmakta olup, bunun ardndan koyun ve sr varl gelmektedir. Manda varl ise ihmal edilebilir dzeydedir. Hayvan varl genel olarak artma eiliminde iken, sr varlnda, retim fazlas nedeniyle uygulanan politikalarn da etkisi ile byk bir azalma sz konusudur. 1980 ylnda 108.8 milyon ba olan sr varl,
13 http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.pdf
Sal
2004 ylnda % 19 orannda gerilemi ve 88 milyon baa dmtr (Bkz. izelge-2.3).

izelge-2.3. ABnde Yllar tibaryla Hayvan Varl (Bin Ba) ve Deiim Dzeyleri (ndeks: 1980=100)
Sr 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 108786 106895 100177 94949 95237 94843 92656 91717 93424 92549 90544 89117 88071 ndeks 100.0 98.3 92.1 87.3 87.5 87.2 85.2 84.3 85.9 85.1 83.2 81.9 81.0 Koyun 84305 94945 121931 116254 113099 116545 118400 117605 113992 106407 104477 103341 102874 ndeks 100.0 112.6 144.6 137.9 134.2 138.2 140.4 139.5 135.2 126.2 123.9 122.6 122.0 Kei 9837 10781 12878 12483 12258 12646 12812 12632 12572 11927 12534 12531 12372 ndeks 100.0 109.6 130.9 126.9 124.6 128.6 130.2 128.4 127.8 121.2 127.4 127.4 125.8 Domuz 136950 137824 142865 145913 142205 145445 146049 148481 152846 151882 154173 153192 153173 ndeks 100.0 100.6 104.3 106.5 103.8 106.2 106.6 108.4 111.6 110.9 112.6 111.9 111.8 Manda 91 101 113 109 149 151 163 187 202 195 186 224 261 ndeks 100.0 111.0 124.2 119.8 163.7 165.9 179.1 205.5 222.0 214.3 204.4 246.2 286.8
Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)
2004 yl itibaryla, AB hayvan varl ierisinde 153 milyon ba ile domuz ilk srada gelmekte olup, bunu 102.9 milyon ba ile koyun ve 88 milyon ba ile sr takip etmektedir. 1980 ylnda 84 milyon ba olan koyun varl 2000 ylna kadar byk bir art trendi ierisinde iken, bu yldan sonra azalmaya balamtr. Ayn durum kei varl iin de sz konusudur. ABnde domuz eti tketiminin hayli yksek olmas nedeniyle domuz varl da istikrarl bir art eilimindedir. Nitekim, 1980 ylna gre, 2004 ylnda % 12lik bir art olmutur. Hayvan varlndaki en ilgin gelime ise, 1980-2004 aras dnemde yaklak katna kan manda varlnda yaanmtr. Manda yetitiricilii konusunda talya ABnin en nemli lkesi durumundadr. 1980 ylnda 91 bin ba olan manda varl, 2004 ylnda % 287lik art ile 261 bin baa kmtr. Bu verilere gre, hayvan varlnda yaanan azalma sadece sr saysnda olmutur. Buna karlk bu sre ierisinde birim hayvan bana elde edilen verimlerde nemli artlar ortaya kmtr (Faostat, 2005). ABnde sr yetitiricilii endstrilemi bir durumda olup, sr varl genel itibaryla kltr rk tabir edilen slah edilmi saf rk srlardan
Sal
olumaktadr. Siyah alaca, Simmental, svire Esmeri, Jersey gibi Trkiyede de tannan bir ok sr rk orijinini Avrupadan almtr. 1800l yllarda balatlan slah ve retici birliklerinin oluturulmas almalar sonucunda, AB dier lkelere damzlk hayvan ve teknoloji ihracat yapan duruma gelmitir. Buna karlk zellikle OTP'nin balangcnda uygulanan retimi artrma ve birim hayvandan elde edilen verimin ykseltilmesi almalar nemli bir sorun olmu ve zellikle et ve st retiminde retim fazlas olumasna neden olmutur. Sr yetitiricilii konusunda ABnin en nemli lkeleri ise Fransa, Almanya, ngiltere ve talya olarak sralanabilir (Kaya, 1994:7; ekerden ve zktk, 1993:8; ve 1995:6). Koyun ve kei yetitiricilii de sr yetitiriciliine benzer bir durumdadr. ABnde st tip koyunlarn yan sra merinos yetitiricilii nemli yer tutmaktadr. Kei yetitiriciliinde ise zelikle svire orijinli st tip keilerin (Alpin, Saanen vb.) yan sra Almanya, Fransa, spanya orijinli eti ve st tip keiler yetitirilmektedir. Domuz ise ABnde en ok yetitiricilii yaplan hayvan trdr. Bunun temel nedeni domuzdan elde edilen karkas randmannn dier trlere gre ok yksek olmas (yaklak % 70-75), her trl besin maddesini tketebilmesi, iklim ihtiyacnn ok geni olmas nedeniyle hemen her yerde yetitirilebilmesi olarak sralanabilir. Btn bu nedenlerden dolay domuz eti, dier etlere gre daha ucuz ve toplumun her kesiminin satn alabildii bir et tr olarak ortaya kmaktadr. ABnde domuz yetitiricilii yaplan lkelerin banda Almanya gelmektedir. Almanya toplam AB domuz varlnn % 17.4 ile ilk srada yer alrken, bu lkeyi % 16.8 ile spanya, % 11.5 ile Polonya ve % 10 ile Fransa izlemektedir (Eurostat, 2005).
15
Sal
2.3. Hayvansal retim 2.3.1. St retimi 2.3.1.1. Trkiyede St retimi FAO verilerine gre, Trkiye toplam st retimi yaklak 10.5 milyon ton olup, bunun 9.4 milyon tonunu, yani % 89.7sini inek st oluturmaktadr. Ayn ylda 750 bin ton koyun st, 280 bin ton kei st ve 48 bin ton manda st retilmitir. Yllara ve trlere gre Trkiye st retimi ve bunlarn deiimlerine ilikin veriler izelge-2.4te gsterilmitir.
izelge-2.4. Trkiyede Yllar tibaryla Trlere Gre St retimi (Ton) ve Deiim Oranlar (1980=100)
nek St Koyun St 1147395 1072601 1145015 934495 921660 826348 813000 805000 774380 723346 657383 769959 750000 Kei St 483000 363399 337535 277205 265445 249302 246000 236000 220211 219795 209621 278136 280000 Manda St 273905 239854 174225 114540 108190 86700 80000 75000 67330 63327 50925 48778 48000 Toplam St 9614900 9670123 9617415 10601550 10760915 10076526 9971000 10082000 9793962 9495550 8408559 10611191 10478000 nek Stnn Pay 80.2 82.7 82.8 87.5 88.0 88.5 88.6 88.9 89.2 89.4 89.1 89.7 89.7
Yllar
ndeks 100.0 103.7 103.2 120.3 122.8 115.6 114.5 116.3 113.2 110.1 97.1 123.4 121.9
ndeks 100.0 93.5 99.8 81.4 80.3 72.0 70.9 70.2 67.5 63.0 57.3 67.1 65.4
ndeks 100.0 75.2 69.9 57.4 55.0 51.6 50.9 48.9 45.6 45.5 43.4 57.6 58.0
ndeks 100.0 87.6 63.6 41.8 39.5 31.7 29.2 27.4 24.6 23.1 18.6 17.8 17.5
ndeks 100.0 100.6 100.0 110.3 111.9 104.8 103.7 104.9 101.9 98.8 87.5 110.4 109.0
1980 7710600 1985 7994269 1990 7960640 1995 9275310 1996 9465620 1997 8914176 1998 8832000 1999 8966000 2000 8732041 2001 8489082 2002 7490630 2003 9514318 2004 9400000
nek st retiminde 1980 ylndan 2004 ylna kadar yaklak % 22 art, buna karlk retilen koyun, kei ve manda stlerinde nemli oranda d yaanmtr. Koyun st retimi 1980 ylna gre yaklak % 35, kei st retimi % 42 ve manda st retimi ise % 82.5 orannda gerilemitir. Dier yandan, 1980 ylnda 9.6 milyon ton olan Trkiye toplam st retimi, % 9 orannda bir art ile 2004 ylnda 10.5 milyon ton dzeyine ykselmitir. Bu art tamamen inek st retiminde grlen ykselmeden kaynaklanmakta olup, toplam st retimi ierisindeki inek stnn pay 1980 ylnda % 80.2 iken, 2004 ylnda % 89.7 dzeyine kmtr.
Sal
Koyun, kei ve manda st retimindeki azalmann temel nedeni bu hayvan trlerindeki saysal azalmadr. Daha nce de belirtildii zere, 1980 ylna gre 2004 ylnda koyun varlnda % 46, kei varlnda % 64 ve manda varlnda % 87 orannda azalma olmutur. Bu nedenle anlan trlerin st retiminde grlen bu dler normal olarak kabul edilebilir. Toplam inek st retimi ierisinde deiik genotip gruplarnn paylar ile dier hayvan trlerinden elde edilen stlerin pay ve deiim dzeyleri TKin 2004 yl verilerinden hesaplanm ve izelge-2.5de verilmitir.
izelge-2.5. Yllar tibaryla Trkiyede Trlere Gre St retiminin Dalm (%).
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 nek St Kltr Irk 19.4 22.2 23.7 25.0 25.3 27.8 28.8 29.1 29.2 29.2 30.2 31.3 32.9 33.8 33.6 Kltr Melezi 48.7 48.6 48.6 49.4 50.2 51.2 51.0 51.5 51.9 52.7 52.6 52.0 51.6 48.0 48.0 Yerli Irk 31.9 29.2 27.7 25.6 24.5 20.9 20.2 19.5 18.9 18.1 17.2 16.7 15.4 18.2 18.4 nek St Toplam Pay 82.8 84.1 84.8 85.6 86.4 87.5 88.0 88.5 88.6 88.9 89.2 89.4 89.1 89.7 90.0 Koyun St Pay 11.9 11.0 10.6 10.1 9.4 8.8 8.6 8.2 8.2 8.0 7.9 7.6 7.8 7.3 7.2 Kei St Pay 3.5 3.3 3.1 3.0 2.8 2.6 2.5 2.5 2.5 2.3 2.2 2.3 2.5 2.6 2.4 Manda St Pay 1.8 1.6 1.5 1.3 1.4 1.1 1.0 0.9 0.8 0.7 0.7 0.7 0.6 0.5 0.4
Kaynak: TK (2004) Verilerinden Hesaplanmtr.
izelge-2.5de grld gibi, 1990 ylnda kltr rk srlarn toplam inek st retimi ierisindeki pay % 19.4, melezlerin pay % 48.7 ve yerlilerin pay % 31.9 olmutur. 2004 ylnda ise bu paylar sras ile % 33.6, % 48.0 ve % 18.4 olmutur. Bunun yan sra, 1990 ylnda % 12 civarnda olan koyun st retimi pay 2004 ylnda % 7.2ye, % 3.5 olan kei st retimi pay % 2.4e ve % 1.8 olan manda st retimi pay da % 0.4e gerilemitir. 2.3.1.2. ABnde St retimi ABnde retilen stn byk bir blm Trkiyede olduu gibi yine srlardan elde edilmekte olup, 146.5 milyon ton olan AB toplam st
Sal
retiminin yaklak % 97' si srdan salanmaktadr. Yllar itibaryla AB toplam st retimi incelendiinde de nemli bir deiim gzlenmemektedir. Nitekim 1980 ylnda 147.5 milyon ton olan toplam st retimi, dnem dnem grlen azal ve artlara ramen ok fazla deimeyerek 2004 ylnda 146.5 milyon ton olarak gereklemitir (Bkz. izelge-2.6).
izelge-2.6. AB (25)de Toplam ve Trler tibaryla St retimi (Bin Ton), Deiimi (ndeks: 1980=100) ve Toplam St retimi erisinde nek Stnn Pay (% )
Yll ar
1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
nek St 144322 149349 141636 141199 140733 140621 141036 141477 144988 144102 143968 143427 142304
ndeks 100.0 103.5 98.1 97.8 97.5 97.4 97.7 98.0 100.5 99.8 99.8 99.4 98.6
Koyun St 1678 1834 2080 2126 2219 2207 2342 2343 2266 2378 2395 2306 2319
ndeks 100.0 109.3 124.0 126.7 132.2 131.5 139.6 139.6 135.0 141.7 142.7 137.4 138.2
Kei St 1407 1502 1661 1548 1666 1700 1685 1676 1643 1781 1769 1722 1722
ndeks 100.0 106.8 118.1 110.0 118.4 120.8 119.8 119.1 116.8 126.6 125.7 122.4 122.4
Manda St 68 74 43 81 127 148 156 133 135 154 143 127 125
ndeks 100.0 108.8 63.2 119.1 186.8 217.6 229.4 195.6 198.5 226.5 210.3 186.8 183.8
Toplam St 147476 152759 145421 144953 144745 144676 145220 145629 149032 148415 148274 147582 146470
nek Stnn Pay 97.9 97.8 97.4 97.4 97.2 97.2 97.1 97.1 97.3 97.1 97.1 97.2 97.2
nek st retimi 1980 ylnda 144.3 milyon ton iken, 2004 ylnda 142.3 milyon ton dzeyine inmitir. Koyun, kei ve manda saysndaki arta paralel olarak, bu trlerden elde edilen st miktarnda da art olmutur. 1980 ylnda 1.7 milyon ton olan koyun st retimi, 2004 ylnda % 38 art ile 2.3 milyon ton dzeyine km, 1980 ylnda 1.4 milyon ton olan kei st retimi, 2004 ylnda % 22 artla 1.77 milyon ton, ve 67.6 bin ton olan manda st retimi ise, % 228lik artla 142.5 bin tona ykselmitir. ABnde eitli trlerden salanan st retiminin yllara gre deiim deerleri bakmndan en ilgin durum manda stnde grlmektedir. Nitekim manda st retimi zellikle 1990 ylndan sonra nemli dzeyde artm, inek st retimi hemen hemen sabit kalm ve koyun ve kei st retimi 1990 ylna kadar bir art gstermekle birlikte ok fazla deimemitir.
18
Sal
2.3.2. Et retimi 2.3.2.1. Trkiyede Et retimi Trkiyede et retim istatistikleri konusunda nemli sorunlar
bulunmaktadr. Bu konuda istatistik yaynlayan TK, retime ilikin verileri TKBne bal KKGMden ve kurban bayramlarnda kesilen kurban derilerini toplayan Trk Hava Kurumundan almaktadr. TK bu verileri bir araya getirerek yllk et retimini hesaplamaktadr. KKGMne ulaan veriler ise, anlan Genel Mdrle kaytl ve denetimli retim yapan mezbaha ve kesimhanelerde yaplan kesimleri iermektedir. Ancak, Trkiyede bu kesimlerin dnda nemli dzeyde kayt ve denetim d ky kesimleri, adaklk ve kurbanlk kesimler de yaplmaktadr. Ayrca, Trk Hava Kurumu tarafndan toplanan derilerin gerek rakamlar yanstmad ve bu konuda da nemli oranda kayp ve kaan olduu bildirilmektedir. TK dnda, EBK, TKB ile DPT tarafndan da retim rakamlar tahmin edilmektedir. Bu tahminler birbirine yakn olsa da hi biri TKnin rakamlar ile uyumlu deildir. Btn bu nedenlerden dolay TK tarafndan yaynlanan et retimine ilikin verilerin resmi kayt olarak deerlendirilmesi ve asl retimin ok daha fazla olduunun bilinmesi gerekmektedir (Gne, 1981, Ertrk ve Tan, 1999, Aslan vd., 2002, Akman, 2003; Sal, 2005:72). Verilerde yaanan bu belirsizlik nedeniyle et retimi tahminine ilikin, deiik aratrmaclar tarafndan deiik tahmin yntemleri gelitirilmi ve Trkiye et retimi tahmin edilmeye allmtr. izelge-2.7de gsterilen, yllar ve trler itibaryla Trkiye et retimi ve deiim dzeylerine ilikin FAO verileri de ok salkl deildir. Nitekim FAO da lkelere gre tahminler yaparken, Trkiye iin de bir yntem kullanarak retim miktar belirlenmektedir. FAO tahminlerine gre sr eti retimi TK tahminleriyle ayn dzeyde iken, koyun-kei eti TK tahminlerine gre olduka yksektir. Ancak verilerin bir rneklii bakmndan, almada da FAO verileri esas alnmtr.
Sal
2005 yl FAO verilerine gre, Trkiye toplam et retimi, pili eti dahil olmak zere, 1980 ylndaki 687 bin tondan, 2004 ylnda % 227 artla 1.56 milyon ton seviyesine ykselmitir. Bu durum, sr ve pili etinde meydana gelen arttan kaynaklanmaktadr. Yllar ve trler itibaryla Trkiye et retimi ve bunlarn deiim dzeyleri izelge-2.7de gsterilmitir.
izelge-2.7. Yllar ve Trler tibaryla Trkiyede Et retimi ve Oransal Deiim Dzeyleri (retim: Ton, ndeks: 1980=100)
Yllar 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam Et Sr Eti 687683 1002549 1160869 1180800 1112888 1253333 1251365 1340941 1396726 1319140 1375541 1492830 1559934 130380 318164 360704 292450 301835 379542 359000 349681 354636 331590 327630 290456 290000 ndeks 100.0 244.0 276.7 224.3 231.5 291.1 275.3 268.2 272.0 254.3 251.3 222.8 222.4 KoyunKei Eti 292000 380000 370000 372000 366000 378000 374000 368000 374000 351000 332500 310500 310500 ndeks 100.0 130.1 126.7 127.4 125.3 129.5 128.1 126.0 128.1 120.2 113.9 106.3 106.3 Manda Eti 10660 14729 11445 6095 3145 5640 4762 5196 4047 2294 1630 1709 1700 ndeks 100.0 138.2 107.4 57.2 29.5 52.9 44.7 48.7 38.0 21.5 15.3 16.0 15.9 Domuz Eti 325 505 330 445 1425 53 314 240 274 86 37 280 280 ndeks 100.0 155.4 101.5 136.9 438.5 16.3 96.6 73.8 84.3 26.5 11.4 86.2 86.2 Pili Eti 240163 273310 401658 490000 420482 471415 486682 596854 643436 614726 696160 872392 940000 ndeks 100.0 113.8 167.2 204.0 175.1 196.3 202.6 248.5 267.9 256.0 289.9 363.2 391.4
Sr eti retimi, 1980 ylna gre 2004 ylnda % 122 art gstermi, ayn dnemde pili eti retimi ise % 291 orannda artmtr. Sz konusu dnemde koyun ve kei eti retimi % 6 orannda ykselmi, domuz eti retimi % 14 orannda ve manda eti retimi % 84 orannda azalma gstermitir. Trkiyede domuz eti, dini nedenlerden dolay, toplumun byk bir kesimi tarafndan tketilmemekte, sadece turistler ile baz aznlklar tarafndan talep edilmektedir (Sal, 2005:74). Et retilen hayvan trlerinin toplam et retimi ierisindeki paylar izelge-2.8de verilmitir. 1980 ylna gre Trkiye toplam et retimi 2004 ylnda % 127lik bir art gstermitir. 1980 ylnda toplam et retimi ierisinde % 19 pay alan sr eti retimi, zaman ierisinde bu payn baz dnemlerde % 31lere kadar kartmtr. Ancak, 2004 ylnda bu pay % 18.6 olarak (1980 ylndaki dzeyine ok yakn) gereklemitir. Benzer ekilde 1980 ylnda % 42.5 pay
20
Sal
alan koyun-kei eti retiminde ise nemli bir azalma olmu ve pay 2004 ylnda % 19.9 dzeyine gerilemitir. Manda eti retiminin toplam et retimindeki pay ise, % 1.6dan % 0.1 seviyesine gerilemitir.
izelge-2.8. Yllar tibaryla Trkiyede Toplam Et retimi erisinde Deiik Trlerin Paylar ve Oransal Deiim Dzeyleri (Pay: %)
Yllar 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam Et ndeksi 100.0 145.8 168.8 171.7 161.8 182.3 182.0 195.0 203.1 191.8 200.0 217.1 226.8 Sr Eti Pay 19.0 31.7 31.1 24.8 27.1 30.3 28.7 26.1 25.4 25.1 23.8 19.5 18.6 Koyun-Kei Eti Pay 42.5 37.9 31.9 31.5 32.9 30.2 29.9 27.4 26.8 26.6 24.2 20.8 19.9 Manda Eti Pay 1.6 1.5 1.0 0.5 0.3 0.5 0.4 0.4 0.3 0.2 0.1 0.1 0.1 Domuz Eti Pay 0.0 0.1 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Pili Eti Pay 34.9 27.3 34.6 41.5 37.8 37.6 38.9 44.5 46.1 46.6 50.6 58.4 60.3
Koyun, kei ve manda eti retimlerinde grlen nemli miktardaki dn temel nedeni bu hayvan trlerinin saysal olarak azalmasdr. Sr varlnda grlen % 37lik de ramen sr eti retimin artmas, hayvan bana elde edilen karkas arlklarnn ykselmesinden kaynaklanmaktadr. Btn bunlarn yan sra, TKe gre 600 bin ton civarnda olan krmz et retimi (sr-dana, koyun, kei ve manda etleri) DPT ve TKB tarafndan 950 bin ton dzeyinde olduu tahmin edilmektedir. DPT ve TKB tarafndan yaplan tahminler envanter hesabna dayanmakta olup, kasaplk g oran (yl ierisinde doan hayvan says ve bir sonraki yl hayvan says dikkate alnmaktadr) ile belirlenmektedir. Bu hesaplamalara ve bildirilen retim rakamlarna gre Trkiyenin krmz et retiminin yaklak % 50sinin kayt d olduu ortaya kmaktadr. Daha nce de ifade edildii zere, Trkiye tavukuluk sektr zellikle 1990l yllarda nemli dzeyde gelime gstermitir. Nitekim 1980 ylnda toplam ierisinde % 34.9 pay olan pili eti retimi, 2004 ylnda payn %
21
Sal
60.3e ykseltmitir. Pili eti retiminde grlen bu artn temel sebebi, AB lkelerinde olduu gibi insan sal olduu kadar, Trkiyede halkn alm gcnn dkl nedeniyle ucuz hayvansal protein kaynaklarna ynelmesi olarak deerlendirilebilir (Sal, 2005:76). Sektrde yaklak 10 bin adet broiler (etlik pili), 5 bin civarnda da yumurta retim iletmesi bulunmaktadr. TKB (2005) verilerine gre bu sektrde yaklak 100 bin kii dorudan istihdam edilmektedir. Ayrca, Trkiyenin 2004 yl pili eti retiminin yaklak % 92si toplam 40 entegre firma tarafndan gerekletirilmitir (Besd-Bir, 2003). Trkiyenin hindi eti retimi son yllarda hzl bir art gstermitir. TK verilerine gre 2004 yl hindi eti retimi yaklak 38 bin ton, Besd-Bir kaytlarna gre ise 50 bin tondur. Bu deerlerden hangisinin doru olduundan ok, son 10 yl ierisindeki artn yaklak 20 kat olmas ve retim sisteminde meydana gelen ciddi deiiklikler dikkat ekmektedir. Gerekten de Trkiyede hindi yetitiricilii son yllarda mera yetitiricilii tarzndan karak hemen tamamen entansif kmes yetitiriciliine gemitir. Hindi yetitiricilii de, tavukulukta olduu gibi, damzlk temininde da bamldr. 2.3.2.2. ABnde Et retimi AB toplam et retimi ierisinde domuzun nemli bir yeri vardr. Ancak, Trkiyede de olduu gibi, AB lkelerinde yaayan Mslman ve Yahudi toplumlar dini inanlar gereince domuz eti yememekte ve bu toplumlar et ihtiyalarn sr, koyun ve keinin yan sra pili etinden karlamaktadr (Sal, 2005:37). ABnde trler itibaryla hayvanlardan salanan et retimi izelge-2.9'da gsterilmitir. ABnde toplam et retimi 1980 ylna gre nemli dzeyde art gstermi, 1980 ylnda 32.5 milyon ton olan toplam et retimi, 24 yllk sre ierisinde % 31lik art ile 42.4 milyon tona ykselmitir. Buna karn, dier trlerden elde edilen et retimlerinde nemli dzeyde artlar salanmken, sr eti retiminde belirgin bir d grlmektedir.
Sal
izelge-2.9. Yllar ve Trler tibaryla AB Et retimi (Bin Ton) ve Deiim Deerleri (ndeks: 1980=100)
Toplam KoyunEt Yllar retimi ndeks Sr Eti ndeks Kei Eti ndeks 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 32510 100.0 33973 104.5 36299 111.7 38227 117.6 39079 120.2 38925 119.7 40646 125.0 40937 125.9 41734 128.4 41696 128.3 42203 129.8 42254 130.0 42434 130.5 9062 100.0 9428 104.0 9470 104.5 8523 8473 8451 8199 8177 8175 8011 8083 8025 8050 94.1 93.5 93.3 90.5 90.2 90.2 88.4 89.2 88.6 88.8 1008 100.0 1079 107.0 1258 124.8 1216 120.6 1201 119.1 1156 114.7 1195 118.6 1202 119.2 1182 117.3 1054 104.6 1077 106.8 1084 107.5 1072 106.3 Manda Eti 0.8 0.5 0.5 ndeks 72.7 45.5 45.5 Domuz ndeks Pili Eti ndeks Eti 15510 100.0 16279 105.0 17604 113.5 18685 120.5 19203 123.8 18805 121.2 20278 130.7 20768 133.9 21034 135.6 20883 134.6 21373 137.8 21630 139.5 21592 139.2 4985 100.0 5115 102.6 5605 112.4 6676 133.9 7023 140.9 7213 144.7 7535 151.2 7409 148.6 7853 157.5 8153 163.6 8061 161.7 8029 161.1 8282 166.1
1.1 100.0
1.5 136.4 1.7 154.5 1.5 136.4 1.0 1.0 90.9 90.9 1.5 136.4 2.0 181.8 1.4 127.3 1.4 127.3
1980 ylnda 9 milyon ton dzeyinde olan sr eti retimi, 2004 ylnda 8 milyon tona dmtr. Koyun-kei ve manda etlerinde grlen retim artlar ise snrl dzeyde olup, 1980 ylnda 1 milyon ton olan koyun-kei eti retimi % 6lk artla 1.07 milyon tona km, 1.1 bin ton olan manda eti retimi ise % 17 artla 1.4 bin ton dzeyine ykselmitir. AB toplam et retiminde ortaya kan artn temel nedeni domuz ve pili eti retiminde grlen nemli dzeydeki artlardr. Nitekim domuz eti retimi 1980 ylnda 15.5 milyon ton iken, 2004 ylnda % 39 art ile 21.6 milyon tona kmtr. Yaklak 5 milyon ton olan pili eti retimi ise % 66lk art ile 8.3 milyon tona ykselmitir. Bu istatistik verilerden yola karak, et tketim tercihlerinin sr ve koyun-kei etinden, domuz eti ile beyaz et tketimine doru kayd ifade edilebilir (Sal, 2005:38). Toplam et retimi ierisinde farkl trlerin paylar ve bunlarn deiim dzeyleri izelge-2.10da gsterilmitir. Bugn AB yesi olan 25 lkede 1980 ylnda toplam et retiminin % 47.7si domuzdan, % 27.9u srdan, % 15.3 pili etinden ve % 3.1i de koyun-kei etlerinden elde edilmitir. 2004 ylna gelindiinde toplam et retimi ierisindeki farkl trlerin paynda nemli deiiklikler ortaya kmtr. zellikle 1990l yllarda srlarda youn olarak grlen Deli nek (Dana)
Sal
Hastal (BSE) ve bu erevede insan salna gsterilen nemin artmas nedeniyle tketici tercihlerinde deiimler grlmtr. Bunun sonucu olarak, toplam et retimi ierisinde domuz etinin pay % 51e ykselirken, sr etinin pay % 19a , koyun-kei etlerinin pay % 2.5e gerilemitir. Pili eti retimi ise toplam et retimi ierisindeki % 19.5ik pay ile sr eti retimini gemitir. 2004 ylnda ABnde et retiminin yeni sralamas ise; domuz eti, pili eti, sr eti, koyun-kei eti ve manda eti eklinde olmutur.
izelge-2.10. Yllar tibaryla Toplam Et retimi erisinde Farkl Trlerin Pay (%)
Yllar Sr-Dana Eti 1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 27.9 27.8 26.1 22.3 21.7 21.7 20.2 20.0 19.6 19.2 19.2 19.0 19.0 Koyun-Kei Eti 3.1 3.2 3.5 3.2 3.1 3.0 2.9 2.9 2.8 2.5 2.6 2.6 2.5 Manda Eti 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Domuz Eti 47.7 47.9 48.5 48.9 49.1 48.3 49.9 50.7 50.4 50.1 50.6 51.2 50.9 Pili Eti 15.3 15.1 15.4 17.5 18.0 18.5 18.5 18.1 18.8 19.6 19.1 19.0 19.5 Dier Etler 6.0 6.1 6.5 8.2 8.1 8.5 8.5 8.3 8.4 8.6 8.5 8.2 8.1 Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat) verilerinden hesaplanmtr.
Bugn gerek et ve gerekse st retimleri konusunda AB retim fazlal sorunu yaamakta, ihracat desteklemeleri ile deerinin ok altnda ihracat yaplmas gibi deiik nlemlerle bu sorunu amaya almaktadr (Yeni ve Dlekolu, 2003:46). 2.3.3. Dier Hayvansal rnler 2.3.3.1. Trkiye ve ABnde Yumurta retimi Trkiyede yumurta retimi tamamen piyasaya ynelik ticari retimle birlikte, dier hayvanclk dallarnda da olduu gibi aile ii tketime ynelik olarak tarm iletmelerinde 3-5 tavuun yetitirilmesi eklinde de yaplmaktadr. Benzer durumun AB lkeleri iin de geerli olduu sylenebilir.
24
Sal
Daha nce de ifade edildii gibi Trkiyede tavukuluk sektrnn geliimi son 20-25 ylda olmu, 1990l yllarn balarnda ok hzl byyen sektr, 2000 ylna doru zellikle yumurta retiminde yaanan hzl retim art nedeniyle nemli bir krize girmi, 2001 ylnda da 1996 yl retim dzeyine gerilemitir. Buna karlk ABnde 1980 ylndaki retim dzeyi neredeyse sabit kalmtr. Ancak AB lkelerinden talyada 1999 ylnda ve Hollandada 2003 yllarnda grlen Tavuk Vebas (Avian Influenza=Ku Gribi) hastal nedeniyle nemli skntlar yaanmtr. AB ve Trkiyede retilen yumurta miktarlar ve bunlarn deiim dzeyleri izelge-2.11de verilmitir.
izelge-2.11. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Yumurta retimi (*) (ton) ve retimin Deiim Dzeyleri (ndeks: 1980=100) Yllar AB ndeks Trkiye ndeks 6.004.495 100,0 206.736 100,0 1980 6.109.988 101,8 291.880 141,2 1985 5.776.504 96,2 384.930 186,2 1990 5.966.759 99,4 550.000 266,0 1995 5.926.537 98,7 611.700 295,9 1996 6.044.206 100,7 755.584 365,5 1997 6.163.229 102,6 865.000 418,4 1998 6.133.103 102,1 840.000 406,3 1999 6.293.936 104,8 810.000 391,8 2000 6.292.576 104,8 660.940 319,7 2001 6.321.792 105,3 722.182 349,3 2002 6.147.162 102,4 791.674 382,9 2003 6.271.699 104,5 770.000 372,5 2004
Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat) (*) Bir yumurta arl 56 gram olarak bildirilmitir.
izelge-2.11den de grlecei zere AB yumurta retimi 1980 ylna gre sadece % 4.5 orannda art gstermitir. Buna karlk Trkiyedeki yumurta retimi 3.7 kat artarak, 206 bin tondan 770 bin tona ykselmitir. Bunun yan sra, 1990larda grlen ar retim art 1998 ylnda 865 bin ton ile zirve yapmtr. Ayrca, 2005 yl sonlar ile 2006 yl balarndan Trkiyede grlen Tavuk Vebas vakalar nedeniyle nemli dzeyde kanatl hayvan itlaf
25
Sal
gerekletirilmi ve retim dzeyi gerilemitir. Bu hastaln etkilerinin 2006 ylnda da srmesi ve retim artnn olmayaca ngrs yaplabilir. 2.3.3.2. Trkiye ve ABnde Bal retimi Arclk; ar, bitkisel kaynaklar ve aile i gcn bir arada ve etkin bir ekilde kullanarak, insan gdas ve salk koruma gibi amalarla kullanlan bal, arst, polen ve bal mumu gibi rnlerin retildii bir hayvanclk faaliyetidir. Bunun yan sra, ana ar, oul, paket ar gibi canl materyal retme faaliyetleri de ar yetitiriciliinin nemli gelir kaynaklarndandr. Trkiyenin corafi yaps, ieklenmenin blgelere ve yln deiik dnemlerine gre farkllk arz etmesi gibi nedenlerle arclk iin ok uygun bir ekolojiye sahiptir (Snmez ve Altan, 1992; DPT, 2001c). Nitekim Trkiye, 5 milyon koloni varl ile dnyada inden sonra ikinci, yaklak 70 bin ton bal retimi ile drdnc srada yer almaktadr (Faostat, 2005). AB genelinde arclk geleneksel bir ura alan olarak grlmekle beraber, spanya, Polonya, Macaristan ve Yunanistan gibi lkelerde krsal geliri artrc bir retim faaliyeti olarak da deerlendirilmektedir. Ayrca arclk, Uzak dou, Orta ve Gney Amerika lkelerinin nemli bir ihracat kayna olup, ABD, Kanada, Japonya gibi lkelerde ise arlkl olarak rt alt tarmda (seraclk) bitkisel tozlamaya katk salayan bir faaliyet olarak yaplmaktadr (Snmez ve Altan, 1992; DPT, 2001c). Yllar itibaryla AB ve Trkiyede bal retimi ve retimin deiim dzeyleri izelge-2.12de gsterilmitir. ABnde bal retimi 25 yllk sre ierisinde (1980-2004) yaklak 2 kat artmken, Trkiyedeki art yaklak 3 kat olmutur. ABnde bal retimi 1980-1990 yllar arasnda nemli dzeyde artmken, sonraki dnemlerdeki art snrl kalmtr. Trkiyedeki retimin art ise 1980-1995 yllar arasnda gereklemi ve sonraki dnemlerde nemli bir deiim grlmemitir. Bunun yan sra Trkiye bal retimi AB toplam bal retiminin % 44 dzeyindedir. Ayrca, dnya am bal retiminin % 85i Trkiye'de yaplmaktadr. Trkiye'de rt alt tarmsal retim nispeten gelimi olmasna
26
Sal
ramen, ABD, Kanada, Japonya gibi lkelerin aksine, seralarda arlardan tozlatrc olarak yeterince yararlanlmamaktadr. Trkiyede Bombus arsnn seraclkta daha etkin kullanlmasna ynelik almalar artarak srdrlmektedir.
izelge-2.12. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Bal retimi (ton) ve retimin Deiim Dzeyleri (ndeks: 1980=100) Yllar AB ndeks Trkiye ndeks
1980 1985 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
87.833 105.268 135.702 161.059 138.617 140.233 149.358 152.912 150.114 162.374 156.792 172.989
100,0 119,9 154,5 183,4 157,8 159,7 170,0 174,1 170,9 184,9 178,5 197,0
25.170 35.840 51.286 68.620 62.950 63.319 67.490 67.259 61.091 60.190 74.555 69.540 73.929
100,0 142,4 203,8 272,6 250,1 251,6 268,1 267,2 242,7 239,1 296,2 276,3 293,7
169.930 193,5 2004 Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)
2.3.3.3. Trkiye ve ABnde Yapa retimi Dokumaclkta kullanlan yn, yapann ykanm ve temizlenmi halidir. Dokumacln en eski hammaddesi olan yapa, dokumaclkta yapay liflerin kullanlmaya balanmas ile eski nemini kaybetmesine ramen halen saf yn dokumalar yksek fiyatlarla alc bulmaktadr. Yapa retiminin en nemli kayna merinos rk koyunlardr. Trkiye koyun varl ierisinde merinos rk koyunlar ok dk bir dzeyde olup, yerli rklardan elde edilen yapa tekstil sanayinin talebine uygun deildir. Trkiyede retilen yapalar genel olarak hal-kilim yapmnda kullanlmaktadr. Buna karlk ABnde retilen yapann nemli bir ksm merinos rk hayvanlardan elde edilmekte ve genel olarak tekstil sanayinin talep ettii niteliktedir. Ayrca ABnin, dnyann en nemli yapa retici lkelerinden olan Avustralya ve Yeni Zelandadan nemli dzeyde ithalat da
27
Sal
bulunmaktadr. Yllar itibaryla AB ve Trkiyede yapa retimi ve retimin deiim dzeyleri izelge-2.13de gsterilmitir.
izelge-2.13. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Yapa retimi (ton) ve retimin Deiim Dzeyleri (ndeks: 1980=100) Yllar AB ndeks Trkiye ndeks 181107 100,0 61.285 100,0 1980 200482 110,7 68.000 111,0 1985 224691 124,1 60.559 98,8 1990 189946 104,9 50.775 82,9 1995 186141 102,8 49.847 81,3 1996 185234 102,3 45.632 74,5 1997 187907 103,8 44.368 72,4 1998 184618 101,9 45.665 74,5 1999 185002 102,2 43.139 70,4 2000 175124 96,7 40.907 66,7 2001 190496 105,2 38.244 62,4 2002 178198 98,4 46.457 75,8 2003 169072 93,4 45.972 75,0 2004
izelge-2.13den de grld zere, hem ABnde hem de Trkiyede yapa retimi 1980 ylna gre 2004 ylnda nemli dzeyde gerilemitir. Trkiyeden farkl olarak ABnde yapa retimi 1990 ylna kadar nemli dzeyde art gstermitir. Nitekim 1980 ylnda 181 bin ton olan retim 1990 ylnda yaklak 225 bin tonla en st dzeyine ulam, daha sonra azalma eilimine girmitir. Ancak AB koyun varlnda 1980 ylna gre grlen % 22 arta ramen yapa retiminin dmesi, koyun yetitiriciliinin yn deitirerek, yapa retiminden ok st ve et retimine yneldii eklinde yorumlanabilir. Buna karlk Trkiyede retim srekli bir azalma eilimi
gstermektedir. Bu durumun temel sebebi ise Trkiye koyun varlnda grlen yaklak yar yarya azalmadr. 2.3.3.4. Trkiye ve ABnde pekbcekilii ve Koza retimi pekbcekilii; nihai rn olan ipek iplii retimi amacyla,
ipekbceinin tek yem kayna olan dut yapran salayan dut fidan yetitirilmesinden ham ipek elde edilinceye kadar olan safhalar (dut
28
Sal
yetitirilmesi, ipekbcei tohumu retimi, inficar, ipekbcei bakm ve beslemesi, koza retimi, kozadan ipek ekilmesi) olarak tanmlanabilir. Trkiyede yaplan ipekbcei yetitiricilii ailenin temel geim kayna olmaktan ok, toplam aile gelirine katk salamak amacn gden bir retim daldr. Bugn retim yaklak 300 kyde ve 3000 civarnda aile tarafndan srdrlmektedir (TK, 2004). Ayn zamanda ipekbcei yetitiricilii ile, yaprak kesme ve tama dndaki faaliyetlerde aile ii igcnn tam olarak deerlendirilmesi, krsal alanlardan kentlere gn ve bu alanlardaki gizli isizliin nlenmesi, 35-40 gn gibi ksa bir srede yksek saylabilecek gelir salamas gibi ynleri ile lke ekonomisine katk yapmaktadr. Trkiye ipekbcekilii sektrnde faaliyet gsteren ve ynlendiren en byk kurum Bursa Koza Tarm Sat Kooperatifleri Birliidir (Kozabirlik). Sz konusu Birliin 10.6 bin orta bulunmakta olup, reticilerin ipekbcei tohumu ve dut fidan ihtiyac Birlik tarafndan karlanmakta ve retilen ya kozann tamamna yakn yine Birlik tarafndan alnmaktadr (Koza Birlik, 2005). pekbcei yetitiricilii bakmndan AB lkeleri arasnda Yunanistan ilk srada yer almakta olup, bu lkenin yan sra talya, spanya ve Fransada da yetitiricilik yaplmaktadr. Ancak, bu lkelerdeki retim sembolik dzeydedir. nemli retici AB lkelerinde ipekbcei yetitiriciliine ilikin veriler izelge-2.14de gsterilmitir.
izelge-2.14. 2004 Ylnda nemli retici AB lkelerinde Yetitirilen pekbcei Kutu Says, Koza retimi ve Kutu Bana Verimlilik
lke Yunanistan talya spanya Fransa Kutu Says 2.795 150 55 43 retilen Koza (Kg) 59.737 3.332 1.239 1.005 Verimlilik (Kutu/Kg) 21,37 22,21 22,53 23,37
Kaynak: Eurostat, 2005 (www.europa.eu.int.com)
29
Sal
izelge-2.14den de grld zere en az kozann retildii Fransada kutu bana verimlilik en yksek, en ok kozann retildii Yunanistanda ise kutu bana verimlilik en dktr. ABnde retilen koza miktar 1980 ylndan 1997 ylna kadar srekli bir azalma eilimi gstermi, bu tarihten sonra bir ykselme eilimine girerek 2004 ylnda 200 ton seviyesine kmtr. Trkiyede ise 1990 ylnda 2171 ton ile en yksek deerine ulaan koza retimi bu tarihten sonra ok nemli bir d gstermi ve 2001 ylnda 47 tona kadar dmtr. Bu tarihten sonra zellikle Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan yaplan almalar ile retim 2004 ylnda 169 ton seviyesine ykselmitir. Yllar itibaryla AB ve Trkiyede koza retimi ve retimin deiim dzeyleri izelge-2.15de gsterilmitir.
izelge-2.15. Yllar tibaryla AB ve Trkiyede Koza retimi (ton) ve retimin Deiim Dzeyleri (ndeks: 1980=100) Yllar AB ndeks Trkiye ndeks 418 100,0 1.707 100,0 1980 320 76,6 1.781 104,3 1985 181 43,3 2.171 127,2 1990 154 36,8 271 15,9 1995 159 38,0 215 12,6 1996 159 38,0 161 9,4 1997 167 40,0 136 8,0 1998 196 46,9 133 7,8 1999 193 46,2 60 3,5 2000 195 46,7 47 2,8 2001 200 47,8 100 5,9 2002 200 47,8 169 9,9 2003 200 47,8 169 9,9 2004
izelge-2.14 ve 2.15den grlecei zere Trkiyenin, ABne tam ye olmas durumunda, ipekbcekilii sektrnde Trkiye, AB iinde en byk retici lke konumuna gelecei dnlmektedir. Bunun yan sra, son dnemlerde ipekbcekiliinin gelitirilmesi amacyla Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan arasnda FAO katks ile blgesel ibirlii projeleri hazrlanmaktadr. Sz konusu projeler ile
30
Sal
geleneksel ipekli el sanatlarnn canlandrlmas amalanmakta ve zellikle krsal alanlarn kalkndrlmas hedeflenmektedir. DTMnin 2005 yl verilerine gre Trkiye, 2000-2004 yllar arasnda, ylda ortalama 3 milyon dolarlk ipek ithal etmi ve bu ipein ilenmesi ile elde edilen ipek hal ihracatndan da ylda ortalama 23 milyon ABD Dolar gelir salamtr (DTM, 2006). 2.4. Hayvanclk D Ticareti 2.4.1. Trkiyenin Hayvanclk D Ticareti Son dnemlerde Trkiyenin hayvanclk d ticaretinin ok snrl dzeyde olduu sylenebilir. Ancak gemi dnemlerde, Trkiye zellikle deiik projeler kapsamnda zaman ierisinde yapt nemli miktarda damzlk sr ithalatnn yan sra, kasaplk sr ve et ithalat da gerekletirmitir. lk defa Kasm 1986da ngilteredeki srlarda grlmeye balayan ve 1990l yllarda art gsteren BSE hastal nedeniyle ithalat kstlanarak bu gne kadar snrl bir ekilde srdrlmtr (KKGM, 2004). Trkiyenin krmz et ihracat 1990 ylndan itibaren giderek azalmtr. Buna karlk kmes hayvanlar eti ve sakatat ihracat hzl bir art gstermitir. Bu rnlerin en nemli pazarlar ise Azerbaycan, in Halk Cumhuriyeti, Hong- Kong, Makedonya ve KKTCdir (DTM, 2006). Trkiyenin en nemli yumurta pazarlar ise, srail, Irak, Grcistan, Azerbaycan, Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlikleri ve Bulgaristandr. Damzlk yumurta ihracat olduka snrl olduundan, ihra edilen yumurtann tamam sofralk olarak deerlendirilmektedir. Bunun yan sra 1990l yllara kadar Trkiye, nemli dzeyde kasaplk hayvan ihracat gerekletirmitir. Bu ihracatn nemli bir blmn Ortadou lkelerine yaplan kkba hayvan sat oluturmutur. Buna karn, bu ihracat 2004 ylnda 2 bin tona kadar gerilemitir. DTMnin 2005 yl verilerine gre 1990 ylnda 450 milyon ABD Dolar olan hayvan ve hayvansal rnler ihracat, nemli oranda gerilemi ve 2004 ylnda 113 milyon ABD Dolar seviyesine inmitir (DTM, 2006).
Sal
DPT verilerine gre, 2004 yl Trkiyenin toplam hayvanclk ihracatnn parasal karl, 1998 yl fiyatlaryla yaklak 25 trilyon TL dzeyinde olmutur (DPT, 2003; DPT, 2004c) (Bkz. izelge-2.16).
izelge-2.16. Son Yllarda Trkiyenin Hayvanclk hracat (Miktar: Bin Ton, Deer: Milyar TL-1998 Yl Fiyatlaryla)
MALLAR Yenilebilir Canl Hayvan hracat Edeeri Et Yumurta Kirli Tiftik Dierleri (*) TOPLAM 2002 Miktar Deer 9 2 0.1 11430 650 90 10830 22680 2003 Miktar Deer 1.1 7.7 1.1 1397 2503 990 16699 21589 2004 Miktar Deer 2 9 1.2 2540 2925 1080 18500 25045
(*) Dierleri grubu; bal, kl, tiftik, yumuakalar gibi rnleri kapsamaktadr.
Kaynak: DPT Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler (DPT, 2004c).
izelge-2.16dan da grlecei zere, canl hayvan ve karkas ihracat verilerinde bykba ve kkba hayvanlar birlikte ele alnarak, yenilebilir canl hayvan edeeri et olarak deerlendirilmektedir (DPT, 2004c). Trkiyede damzlk bykba ve kkba hayvan ihracat ise, yerli gen kaynaklarnn korunmas amacyla, 22/12/1995 tarih ve 95/7623 sayl hracat Rejimi Karar ile 19 Eyll 1996 tarih ve 22762 sayl Resmi Gazetede yaynlanan hrac Yasak ve n zne Bal Mallara likin Tebli erevesinde TKBnin n izni ile yaplmaktadr. Trkiyenin ihra ettii hayvansal rnlerden olan bal miktarnda dzenli saylabilecek bir art grlmektedir. Trkiye, Almanya bata olmak zere Suudi Arabistan, Fransa, Hollanda, KKTC, Kuveyt, talya ve spanya gibi lkelere bal satmaktadr. St ve st rnleri konusunda ise, taze stn ihracatnn ok mmkn olmamas nedeniyle daha ok st rnleri ihracat yaplmaktadr. Ancak, Trkiyenin en nemli st rnleri ihracatnda peynirin en yksek paya sahip olduu ve bunu tereyann izledii ifade edilebilir. Bu konuda Trkiyenin en nemli pazarlar, Azerbaycan, KKTC, ABD, Orta Dou lkeleri ile Makedonya oluturmaktadr (DTM, 2006).
32
Sal
Trkiye, kanatl hayvan etleri, yumurta ve st rnleri ithalats durumunda olan zellikle Rusya Federasyonu ve Ortadou lkelerine yaknl nedeniyle avantajl bir konumdadr. Ancak, bu rnlerin fiyatlarnn rekabet edebilir seviyede olmamas ve bu lkelerin yapm olduu Serbest Ticaret Anlamalar (STA) gibi nedenlerden dolay bu konum yeterince deerlendirilememektedir. Trkiyenin en nemli ithalat mallarn ise genel olarak damzlk hayvanlar oluturmaktadr. zellikle deiik projeler erevesinde 1985-1996 yllar arasnda yaplan yaklak 300 bin balk damzlk sr ithalatnn yan sra, uzun yllardr damzlk nitelikli kmes hayvanlar ithalat da yaplmaktadr. Damzlk sr ithalat 1996 ylnda BSE hastal nedeniyle snrlandrlm ve ithalat 1500-2500 ba/yl dzeyine gerilemitir (DPT, 2005b). Dier nemli ithalat kalemleri ise damzlk kmes hayvanlar, bunlarn yumurtalar ve yapadr. Trkiyede her ne kadar kmes hayvancl gelimi olsa da, pili eti ve yumurta retimi amacyla ihtiya duyulan damzlk hayvan veya yumurta konusunda byk oranda da bamldr. Kmes hayvancl retim bakmndan gelitirilirken, retimin damzlk temini aya eksik braklmtr. Bu nedenle ithalat konusunda yaanacak her hangi bir sknt durumunda, sektr nemli darboazlarla karlaabilecektir. DPT verilerine gre Trkiyenin hayvanclk ithalatnn 2004 ylnda gerekleen deeri, 1998 yl fiyatlaryla yaklak 15 trilyon TL dzeyindedir. Trkiyenin hayvanclk ithalatna ilikin veriler izelge-2.17de gsterilmitir.
izelge-2.17. Son Yllarda Trkiyenin Hayvanclk thalat (Miktar: Bin Ton, Deer: Milyar TL1998 Yl Fiyatlaryla)
MALLAR Damzlk Sr(Ba) Dam. Km. Hay. (Bin Ba) Kirli Merinos Yapas Kirli Dier Yapa Dierleri (*) TOPLAM 2002 Miktar Deer 0.0 0.0 2600 1521 4.0 3120 6.5 1911 10150 16702 2003 Miktar Deer 2128 564 1559 912 2.2 1716 7.5 2205 8457 13854 2004 Miktar Deer 2500 663 2000 1170 3.0 2340 8.0 2352 8500 15025
(*) Dierleri grubu; bal, kl, tiftik, yumuakalar gibi rnleri kapsamaktadr. Kaynak: DPT Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler (DPT, 2004c) 33 http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.pdf
Sal
Hayvanclk sektr iin yaplan ithalat kalemleri arasnda, sektrn en nemli girdisi olan ve yem hammaddesi olarak deerlendirilen msr, soya, buza mamas (st tozu), yem katk maddeleri de bulunmaktadr. Ancak sz konusu rnler farkl rn gruplar arasnda deerlendirilmektedir. Bunun yan sra, en nemli yem hammaddesi olan msrn ithalat son yllarda nemli derecede azalmasna ramen halen 1 milyon ton dzeyindedir. Msr ve soya ithalat konusunda en nemli lke ABD olup, yem katk maddeleri ithalat konusunda ABD ile birlikte AB yesi lkelerdir. 2.4.2. ABnin Hayvanclk D Ticareti FAOnun 2005 yl verilerine gre 1990 ylnda 141 milyar ABD Dolar olan ABnin toplam tarmsal rn ihracat, aradan geen 15 yllk sre ierisinde iki katna karak 287 milyar ABD Dolarna ykselmitir (izelge2.18). Buna karlk ayn yllarda 154 milyar ABD Dolar olan ithalat 290 milyar ABD Dolarna ykselmitir (izelge-2.19). izelge-2.18 ve 19da gsterilen ABnin ihracat ve ithalatna ilikin veriler Birlik ii veya Birlik d olarak ayrtrlmam olup, ABne ye lkelerin toplam hayvanclk d ticaretini ifade etmektedir. izelge-2.19 ve 20den de anlalaca zere, dnyada en korumac tarm politikalarn izledii ifade edilen AB, yapt ihracat kadar ithalat yapmakta olup, dnya tarmsal rn piyasalarnn en nemli aktrlerinden birisi konumundadr. 2004 yl itibaryla ABnin hayvanclk ihracat ana rnlerde yaklak 50 milyar ABD Dolar ve ithalat 40 milyar ABD Dolar deerindedir. Buna gre hayvansal rnler, toplam tarm ihracat ierisinde % 17, ithalat ierisinde ise % 13 orannda pay almaktadr. ABnin en nemli ihracat mallar, canl sr ve domuz ile sr-dana, koyun-kuzu, domuz, tavuk, hindi etleri ile st ve st rnleridir. En nemli ihracat lkeler ise, Almanya, Fransa, talya ve ngiltere saylabilir.
34
Sal
izelge-2.18. ABnin Hayvanclk hracat

Canl Hayvan hracat (Miktar: Ba, Deer: Bin USD) 1990 1995 2000 Miktar Sr Deer Miktar Koyun Deer Miktar Kei Deer Miktar Domuz Deer Miktar Tavuk Deer Miktar Hindi Deer 3615710 2407550 5391878 350399 42491 2859 7208950 853694 235480 271309 7157 24252 4238233 2897888 3977703 247392 60600 4013 7224875 891165 323968 411527 19379 42532 4170909 2123864 3389250 146266 107132 3150 8909357 767714 483842 444511 44764 68961 2001 3308214 1365235 2331284 120611 68312 2006 7735009 768795 576564 511419 33752 78055 2001 676645 1510979 160934 596727 3066 17134 2479077 5107530 586597 945710 46491127 19551995 4140188 1471581 591345 528526 63697 111642 1826 27194 47028 49569 2002 3937078 1955449 2589542 133425 131061 4548 8869278 750767 621740 560576 42185 84636 2002 790386 2045150 167155 620667 2804 16588 2583878 4718450 586603 859393 44521675 19000928 3925276 1398578 586366 615723 75005 178835 1662 23801 61687 75272 2003 4027617 2461812 2630741 141377 267148 10298 10755680 952922 514955 554450 38307 87475 2003 807619 2649217 182944 836989 3443 24183 2877325 5625249 509184 1020489 49981276 24522094 4318201 1813213 603584 833981 68970 244821 1748 24156 76893 110503 2004 4375490 2763898 2259635 172909 281331 10907 12321674 1285348 621666 739360 44101 130470 2004 852903 3067174 189616 944430 3472 27535 3181289 7406002 563652 1153656 52555486 28672903 4848528 2225214 654572 825443 69151 267861 1944 25569 72334 144060
Hayvansal rn hracat (Miktar: Ba, Deer: Bin USD) 1990 1995 2000 Sr-Dana Eti Koyun-Kuzu Eti Miktar Deer Miktar Deer Miktar Kei Eti Deer Miktar Domuz Eti Deer Miktar Hindi Eti St (Edeeri) Deer Miktar Deer Miktar nek St Tavuk Yumurtalar Deer Miktar Deer Miktar Bal Deer Miktar pek Kozas Deer Miktar Yapa Deer Toplam Tarmsal rnler hracat (Bin USD) 1467607 5065047 153984 586744 3609 27191 1852431 4926244 188986 484154 33524760 15523903 1709556 761108 607649 720098 46802 84545 807 17775 52301 124514 1112836 4209898 202565 664042 2394 18107 1653543 4269712 407416 929143 39491416 20926162 2838300 1344157 483817 544622 47971 103698 1849 39106 70551 154250 846165 2281080 197174 598747 2674 14887 2473454 4470370 610459 989943 48165087 19120459 4501103 1516858 581747 585848 68817 118366 2125 32609 51510 59227
141169541 181682148 183075676 178464863 198628168 245449950 287233200
Kaynak: Faostat-2005. (www.faostat.org)
35
Sal
izelge-2.19. ABnin Hayvanclk thalat

Canl Hayvan thalat (Miktar: Ba, Deer: Bin USD) 1990 1995 2000 Miktar Sr Koyun Kei Domuz Tavuk Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar 3794459 2399515 5853822 368107 37801 2183 5626616 734304 109552 157841 6272 3274643 2207631 4342458 267460 54835 2916 6050243 756824 224774 260919 9400 3213125 1660979 4190745 194550 88930 2650 8690917 694454 401381 344166 18561 2001 2434129 1029782 3617172 178693 28074 838 8000914 761605 452622 403066 17850 51540 2001 629065 1428002 374729 1343942 4524 18334 1384990 2378649 330531 726343 33800099 15142269 4190953 1461370 502009 464141 202653 249414 7245 131217 261196 2002 2835868 1400770 3620413 183231 47175 1634 9452336 760762 502885 431107 20751 66848 2002 711786 1872339 385139 1479415 4869 20408 1285126 2150397 309799 637788 34337378 15586811 4233483 1489557 541007 524656 212710 375371 5861 90943 236468 2003 3063840 1846549 3664161 210223 99211 4144 9796848 899500 409574 422327 23671 59568 2003 761755 2517296 399567 1799567 4948 24572 1410401 2586287 327303 863881 38063056 20214336 4971874 2041312 584630 763154 199975 538978 6138 83671 209566 2004 3313813 2040790 3808664 246277 140291 5523 10311928 1211003 512949 592041 27116 122017 2004 809755 2973795 396496 2075170 4695 26578 1638761 3549461 350883 937169 39691811 23567361 4883816 2205734 583003 734229 202851 564336 5165 77549 224293
Hindi Deer 18530 33099 41986 Hayvansal rn thalat (Miktar: Ton, Deer: Bin USD) 1990 1995 2000 Sr-Dana Eti Koyun-Kuzu Eti Kei Eti Domuz Eti Hindi Eti St (Edeeri) nek St Tavuk Yumurtalar Bal pek Kozas Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Miktar 1164138 4784090 366765 1184494 3424 24843 1612813 4528115 136316 411615 21911327 11559861 1839230 829772 481894 589234 153109 176734 7796 312442 314074 996508 4089608 406900 1341237 2910 14388 1224990 2765476 224502 612466 25581101 15219347 2804261 1344277 386202 425084 169069 223358 10008 195804 368783 1052272 2260190 433690 1345277 4321 16594 1245531 1918263 312974 675964 35168408 14993145 4504878 1519170 522528 495679 200308 235107 9562 157837 341410
Yapa Deer 1492881 1397510 907150 703992 719568 823419 788027 Toplam Tarmsal rnler thalat (Bin USD) 154735463 188911519 182174689 183218887 203190823 250247988 290474071
Kaynak: Faostat-2005. (www.faostat.org)
36
Sal
2.5. retici rgtlenmesi 2.5.1. Trkiyede retici rgtlenmesi Trkiye hayvanclk sektrnde; iletmelerin kk lekli, dank ve sermayelerinin yetersiz olmas, hayvansal rnlerde talebin snrl ve pazarlama sisteminde arac saysnn okluuna bal olarak rnlerin uygun zaman ve fiyatlarda pazarlanamamas, rn ve girdi fiyatlarnn reticilerin etkin olmad bir ortamda olumas, eitim ve yaym hizmetlerinin yetersizlii ve reticilerin bilgi ve teknoloji kullanmnda yetersiz kalmalar gibi nedenlerle reticilerin rgtlenmeleri kanlmazdr. Trkiyede, rgtlenmenin neminin reticiler tarafndan pek iyi bilinmemesi, tarm reticilerinin rgtlenme konusunda geri kalmalarna neden olmu, bugn ki rgtlenme dzeyi ancak % 40 seviyesine ulamtr (Akman ve Kumlu, 1998; Kumlu, 2000; TZOB, 2004; TEDGEM, 2005; Sal, 2005:94). Trkiyede faaliyet gsteren tarmsal retici rgtleri; Kooperatifler, retici Birlikleri, Ziraat Odalar ve ifti Dernekleri olarak snflandrlabilir. kalknma, sulama, su rnleri ve pancar ekicileri
Tarmsal
kooperatifleri 1163 sayl Kooperatifler Kanunu, Damzlk Sr Yetitirici Birlikleri ile Ar Yetitiricileri Birlikleri 4631 sayl Hayvan Islah Kanunu, Kkba Hayvan Yetitiricileri Birlikleri ise 5300 sayl retici Birlikleri Kanunu erevesinde kurulmaktadrlar. Trkiyede en yaygn rgtlenme biimi kooperatifler olup, 2004 yl sonu itibaryla 10709 adet kooperatife ye 4126 bin retici bulunmaktadr. Dier nemli retici rgt ise, 673 Ziraat Odasnn kaytl olduu ve Trkiyede il ve ile baznda rgtlenerek, merkez birliini kurmu olan
37
Sal
Trkiye Ziraat Odalar Merkez Birlii olup, bu odalara 3.8 milyon kaytl ye bulunmaktadr (TEDGEM, 2005). Hayvan yetitiricilii alannda faaliyet gsteren yetitirici rgtleri ise genel olarak 1163 sayl Kanun erevesinde faaliyet gsteren tarmsal kalknma kooperatifleridir. Bu kooperatifler damzlk sr, st srcl, sr besicilii, damzlk koyun yetitiricilii ve arclk alanlarnda almaktadrlar. Sz konusu kooperatiflerin yesi olduu bir de Hayvanclk Kooperatifleri Merkez Birlii bulunmaktadr (TEDGEM, 2005). Sr yetitiricilii alannda faaliyet gsteren ve zellikle slah alannda etkin bir alma yrten yetitirici rgtleri ise, Damzlk Sr Yetitirici Birlikleridir. Sz konusu birlikler bir araya gelerek, 2001 ylnda Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birliini kurmulardr (TEDGEM, 2005). Bunlara ilave olarak 2003 ylnda kurulan Ar Yetitiricileri Merkez Birlii ile 2005 ylnda kurulan Kkba Hayvan Yetitiricileri Birlii bulunmaktadr. Sz konusu Birlikler henz gelime aamasnda olup, tam bir kurumsal alt yaplar bulunmamaktadr. Ayrca, Trkiyede koza retimi konusunda tek hakim olan Koza Birlik, yapa, kl ve tiftik reticilerinin yesi olduu Tiftik Birlik, genel olarak kanatl hayvan sanayicilerinin yesi olduu BESD-BR, st ve et sanayicilerinin yesi olduu SET-BR ve yem sanayicilerinin yesi bulunduu TRKYEM-BR faaliyet gstermektedir. Btn bu rgtlerin yan sra, genel olarak illerde valilerin, ilelerde kaymakamlarn bakan olduu St Birlikleri ve Kye Hizmet Gtrme Birlikleri bulunmakta olup, bu rgtlerin saylar ve ka tanesinin faal olduu konusunda net bir bilgi bulunmamaktadr (Kumlu, 2000). Tarmsal rgtlenmenin bugnk durumu, ortak saylar ve rgtlenme trne gre izelge-2.20de gsterilmitir. Gelimi lkelerde temel rgtlenme modeli olarak grlen
kooperatifler, istenilen retim artlarnn salanmas, hayvancla dayal sanayinin gelimesi ve krsal kalknmann hzlandrlmas gibi konularda
Sal
nemli katklar yapmtr. Sz konusu kooperatifler hl hayvanclk alannda olduka gldrler.

izelge-2.20. Trkiyede Kooperatif, Birlik ve Merkez Birlii Dzeyinde Tarmsal rgtlenme
BRM KOOPERATF ED SAYISI ORTAK SAYISI BRLKLER FAALYET ALANI ESK OK AMALI TARIM HAYVANCILIK TARIMSAL KALKINMA SULAMA SU RNLER PANCAR EKCLER TARIM KRED TARIM SATI Ziraat Odalar ifti Dernekleri ORMANCILIK 5572 2256 424 712201 267146 23203 AY SULAMA SU RNLER SAYISI 15 6 16 17 7 9 10 ORTAK KOOP. SAYISI 1208 140 231 778 52 437 141 1 1 1 1 1 16 25 7 9 8 231 1855 52 437 126 MERKEZ BRL ORTAK BRLK Koop.Ortak Says SAYISI SAYISI 1 15 1208
31 2076 350 673 539
PANCAR EKCLER 1624211 (PANKOBRLK) 1500000 671928 3800000 230000 Tarm Kredi Tarm Sat Tarm Tarm
1 16 17 -
31 1948 335 -
1 1 1 1 1 1 1 1
16 -
1948 -
Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii St reticileri Merkez Birlii Ar Yetitiricileri Merkez Birlii Kkba Hayvan Yetitiricileri Birlii Koza Birlik Tiftik Birlik
Kaynak: TEDGEM-2005. Yaymlanmam Rapor.
Buna karlk Trkiyede, st ve st rnleri sanayinde kooperatiflerin (Tarmsal Kalknma Kooperatifleri, Pancar Ekicileri Kooperatifleri ve Tarm Sat Kooperatifleri) pay yaklak % 3 gibi ok dk dzeydedir. Et ve et rnleri sanayinde kooperatifler fazla yaygn olmayp 5750 ton/yl kapasite ile % 0.54lk paya sahiptir. Yem sanayinde Tarm Kredi, Tarm Sat, Pancar Ekicileri ve Tarmsal Kalknma Kooperatiflerine ait ileme ve itirakler bulunmakta ve sektrden % 13.64lk pay almaktadrlar (Turan, 2001). Hayvanclkta mevcut sorunlarn devam ediyor olmas, rgtler aras koordinasyon eksiklii, ounun sermaye yapsnn zayf olmas, bazlarnn demokratik yapdan uzak olmas gibi nedenlerle bu rgtlerin hayvanclk
39
Sal
alanndaki retimden pazarlamaya kadar olan zincire katks halen yetersiz durumdadr. (TZOB, 2004). 2.5.2. ABnde retici rgtlenmesi AB lkelerinde retici rgtlenmesi, 19. yzylda kooperatifleme ve yetitirici birliklerinin kurulmasyla balamtr. Tarmsal retici rgtleri yelerinin gelirlerini iyiletirmeye ve rnlerine pazar temin etmeye yardm etmektedirler. Ayrca bu rgtler ekonomide ve sosyal alanda sosyoekonomik arabuluculuk grevi yapmaktadrlar. ABnde hayvanclk dahil tarmsal retimin tm aamalarnda faaliyet gsteren retici rgtleri, AB Komisyonunda da temsil edilmesiyle tarmsal politikalarn belirlenmesi ve karar alma srecinde de olduka etkin bir durumdadrlar. AB dzeyindeki ilk retici birlii, OTPnin ekillendii 1958 Stresa Konferans'nda, ayn zamanda ilk kurulan OPD olan tahllar konusunda kurulmutur. Tahllar OPDsi sistem ve ileyi olarak uygulamadaki ilk model olmutur. Bu erevede, AETyi oluturan ve OTPyi kabul eden 6 ye lkenin 13 tarmsal retici rgtne ye ifti temsilcileri 6 Eyll 1958de AB Tarmsal Mesleki Organizasyonlar Komitesini (Committee of Professional Agricultural Organizations the European Communities-COPA) kurmutur. 1959 ylnda AET tarm kooperatifleri, AB Tarm Kooperatifleri Genel Komitesini (General Committee of Agricultural Cooperation in the European Communities - COGECA) oluturmulardr. Daha sonra COPA ve COGECA birleerek Avrupa Birlii Tarm Kooperatifleri Konfederasyonunu (COGECA)y kurmu olup, COGECAnn amalar u ekilde aklanmtr: Tarmsal kooperatiflerin yasal, ekonomik, finansal, sosyal, ve dier alanlarda almalarn yrtmek. Ortak sorunlara zmler bulmak Ortak Tarm Politikasnn geliimiyle ilgili her konuda inceleme ve ibirlii yapmaktr (z, 2004; Ekmen, 2004; COGECA, 2005). ABnde retici Birlikleri ile ilgili dzenlemeler, Bakanlar Konseyi tarafndan kartlan ana tzkler ve Komisyonun kartm olduu uygulama
Sal
tzkleri kapsamnda ve rn baznda, ilgili rn ya da rn grubunda yaplmaktadr. OPD ve retici Birlikleri ile ilgili tzklerin kabul iin Konseyin nitelikli ounluk karar aranmaktadr. retici birliklerinin btn sektrleri kapsayan genel ilkelerini u ekilde sralanabilir: retici Birliklerinde asgari bir retici saysnn olmas gerekmekte olup, bu say sektrden sektre farkllk gsterebilmektedir, Birliklerin temel konusu yelerinin retim faaliyeti olup, pazarlanabilir asgari retim miktarnn belirlenmesi gerekmektedir. Birliklere yelik gnllk esasna dayanmaktadr. Bir yelik sreci bir yldan az olmamaktadr. retici Birlii yelerini ilgili OPD'nin gerekleri konusunda srekli bilgilendirir, gerekli kalite ve evre koullarn yerine getiren reform tedbirlerine uyan reticiler rnlerini Birlie teslim ettiklerinde destekleme demelerinden yararlanrlar (Ekmen, 2004). Bu koullar yerine getirmeyen reticilere yaplan destekleme
demeleri azaltlr. Birlikler Ortak Tarm Politikasnn btn ye devletlerde e zamanl ilemesi ve bilgi aknn salanmasnda ok nemli rol oynarlar. retici Birliklerinin Faaliyetleri retici birliklerinin uymas gereken iletme ileyi kurallar ve muhasebe kurallar FEOGAdan aktarlan fonlarn doru ynlendirilmesi ve Topluluk i piyasasnda haksz rekabeti nlemesi asndan nem arz etmektedir. retici rgtlerine ye olmak iin genel anlamda gnlllk esas olmakla birlikte, rnlerini bu rgtlere satmak isteyen reticilerin ye olmalar n kouldur. ye olmadklar durumda ise, rnler ancak mahalli pazarlarda veya mahalli ileyicilere satlabilmekte ve genel olarak desteklemelerden mahrum kalmaktadrlar (Demirba ve Talim, 1999; Kumlu, 2000; z, 2004; Ekmen, 2004; At ve Artukolu, 2005; COGECA, 2005). ABnde retici Birlikleri temel faaliyet alan retimin dzenlenmesinin yan sra, izin verilen snrl koullarda ticari faaliyette de bulunabilmektedir. Birlikler ayn zamanda ekilen araziler, retim miktarlar, rn kalite bilgileri ve
41
Sal
reticiler ile ilgili verileri kayt altna almalar nedeniyle istenildiinde bu bilgileri AB Komisyonuna iletmekle ykmldr. reticilerin eitimi ve bilgilendirilmesi de Birliklerin faaliyetleri arasnda yer almaktadr (z, 2004; Ekmen, 2004; COGECA, 2005). Hayvanclk konusunda faaliyet gsteren retici rgtlerinin alma alanlar; verim kontrolleri, damzlk seimi, suni tohumlama, pazarlama, eitim-aratrma, retimi tevik ve salk konular olarak sralanabilir (Demirba ve Talim, 1999). ABnde retici rgtlerinin balca amalar; retimin zellikle, kalite, izlenebilirlik ve miktar ynnden
planlanmasn ve talebe gre ayarlanmasn salamak, rn arzn dzenlemek, teknik ve ekonomik ynden rn ynetimini gelitirmek ve retici fiyatlarn garanti altna almak, evre dostu retim yntemlerinin kullanmn desteklemektir (Ekmen, 2004; At ve Artukolu, 2005; Sal, 2005:42). ABnde alt sektrler itibaryla bykba, kkba (domuz dahil) ve kanatl hayvan yetitiricilii alanlarnda; verim kontrolleri, damzlk seimi ve retimi, pazarlama, eitim-aratrma ve salk konularnda faaliyet gsteren Birlikler bulunmakta iken, zellikle st-et retimi ve pazarlamas alannda kooperatifler nemli rol oynamaktadr (Demirba, 1999; Kumlu, 2000; Sal, 2005:43). ABnde faaliyet gsteren bykba hayvan yetitiricilii rgtlerinin bazlar 100 yldan fazla bir gemie sahiptir. Bu rgtlerden Avrupa Holstein Konfederasyonu, dikey rgtlenmesini tamamlam nde gelen rgtlerden birisi olup, ayn zamanda dnya apnda rgtlenmi en byk rk bazl retici rgt olan Dnya Holstein-Friesian Federasyonunun da yesidir. ABnde lkelere gre en bilinen Yetitirici Birlikleri ise; Almanyada Alman Hayvan Yetitiricileri Birlii (ADT), Alman Holstein Birlii ve Brown Swiss Birlii, Koyun Yetitirme Dernekleri Ulusal Birlii, Merinos Birlii, Alman Kei Soykt Dernekleri Ulusal Birlii, Hollandada Holstein Birlii
42
Sal
(CR Delta NL), Hollanda Soykt Dernei (NSR), Ulusal Suni Tohumlama Federasyonu, ngilterede Ulusal Sr Yetitiricileri Federasyonu, Ulusal Koyun Yetitiricileri Federasyonu, Ulusal Domuz Yetitiricileri Federasyonu, Fransada Milli St reticileri Federasyonu (FNPL), Milli St letmeleri Federasyonu (FNCL), zel St letmeleri Federasyonu (FNIL) ve Fransa Holstein Birlii, talyan Frisona Yetitiricileri Milli Birlii (ANAF), rlanda Damzlk Sr Yetitiricileri Birlii, Danimarka Holstein Birlii, ek Damzlk Sr Yetitiricileri Birlii gibi rgtlerdir (Kumlu, 2000; DSYMB, 2004; z, 2004; Sal, 2005:44). 2.6. Hayvansal rnlerin Pazarlanmas 2.6.1. Trkiyede Hayvansal rnlerin Pazarlanmas Trkiyede canl hayvan ve hayvansal rnlerin pazarlanmasnda mevcut karmak sistem ierisinde, rgtlenme yetersizlii nedeniyle araclar nemli bir rol oynamaktadr. reticiler bu karmak yap ierisinde rnlerini deer fiyata satamadklar gibi tketici de hayvansal rnleri pahalya tketmek zorunda kalmaktadr. Daha nce de ifade edildii gibi, ABnde stn byk bir ksm kooperatifler kanalyla, damzlk hayvanlar ise genellikle sr kataloglar vastasyla pazarlanmaktadr. Trkiyede ise kooperatiflerin pazarlamadaki rol ok dk seviyededir (Uysal ve Mazgit, 1993; Akman ve Kumlu, 1998; Gne, 1998; Kumlu, 2000; TZOB, 2004; Sal, 2005:102). zellikle 1980li yllara kadar, canl hayvan ve hayvansal rnlerin pazarlanmas konusunda YEMSAN, EBK ile SEK ok nemli rol oynamlardr. 1984 ylnda liberalleme almalar ile bu kurumlarn etkinlii azaltlm ve 1992 ylnda Kamu Ortakl daresine devredilmitir. Daha sonra ise bu kurulular zelletirme kapsamna alnm, 1994de YEMSAN, 1995de ise SEK zelletirilmitir. Yine 1995 ylnda EBKnn stats Anonim irkete dntrlm ve kuruma bal kombina ve ileme tesisleri sata karlmtr. Ancak kurum, mevcut durumda zelletirme Yksek Kurulunun 26.08.2005 tarih ve 2005/104 sayl Karar ile zelletirme kapsamndan karlarak ktisadi Devlet Teekkl statsne kavuturulmutur. Halen EBK;
Sal
Adana, Bingl, Diyarbakr, Erzurum, Sakarya, Sincan ve Van Et Kombinas olmak zere yedi iletmede faaliyetlerini yrtmektedir (Gne, 1998, Demirba ve Talim, 1999, EBK, 2003; Sal, 2005:103). Trkiyede hayvanclkla ilgili pazarlama sistemleri Canl Hayvan Pazarlamas ve Hayvansal rnlerin Pazarlanmas olarak iki grupta toplanabilir. nk her biri kendi ierisinde farkllk arz etmektedir. Canl hayvanlarn pazarlanmas; youn olarak belediye hayvan pazarlar, panayrlar, yresel hayvan pazarlar ve hayvan borsalarnda gereklemektedir. Buralarda sata karlan canl hayvanlar, canl arlk, karkas randman tahmini ve hayvann durumuna gre (damzlk, kasaplk ve st retimi amal) pazarlanmaktadr. Trkiyede gerek besiye alnacak, gerekse kesime gidecek hayvan ticaretinde Dou Anadolu Blgesinde celep, Bat Anadoluda cambaz ad verilen araclar nemli bir rol oynamaktadr. (Kaya, 1994; TZOB, 2004; Sal, 2005:105). Canl kanatl hayvanlarn pazarlanmas damzlk firmalar tarafndan gerekletirilmektedir. Ayrca, ekonomik yumurtlama mrn tamamlam tavuklar yine pazarlarda sata sunulmakta ve ky tavuu nitelii kazanmaktadr. Ancak bu durum, son yllarda grlen Tavuk Vebas vakalar nedeniyle nlenmeye allmaktadr. Dier yandan, st ve rnleri ile et ve rnlerinin pazarlanmasnda da ok karmak yollar izlenmektedir. Trkiye iin byk bir nem ve sorun arz eden i st ve rnlerinin pazarlama ekilleri EK-1de, canl hayvan ve etin pazarlanmasnda reticiden tketiciye kadar geen aamalar ise EK-2de verilmitir. EK-1den de grlecei zere Trkiyede retilen st, reticiden tketiciye ulancaya kadar bir ok deiik aamadan gemektedir. Ayn zamanda pazarlama kanallarnn uzunluu/ksalna ve resmiyet kazanma durumuna gre (kayt altna alnma ve vergilendirilme) deiik kazanlar olumaktadr. Stn tketiciye ulamasnda en ksa zincir olan ve rn en taze ve ucuz ekilde, fakat salksz koullarda pazarlama yolu olan sokak stlnn bu nedenle nne geilememektedir. Bu pazarlama
44
Sal
yapsnda, kazancn nemli bir ksm araclar tarafndan alnmakta, reticiler rnlerini gerek deerinde satamamakta, tketiciler de bu rnleri yksek fiyattan tketmek zorunda kalmaktadr (Sal, 2005:105-108). Etin reticiden tketiciye ulamas da stteki duruma benzer bir ekilde araclarn hakimiyetindedir. Daha nce belirtildii gibi, zellikle canl hayvan pazarlamasnda celepler, cambazlar, toptanc/perakendeci kasaplar etkin bir rol oynamaktadr. Kasaplk hayvan ve et pazarlamasnda tketicinin dedii fiyatn Fransada % 57.1i, Almanyada % 64.4, talyada % 66.4, Hollandada % 74.7si reticinin eline gemektedir. Geriye kalan miktarlar, retici ve tketici arasnda yer alan kii veya kurululara gitmektedir (Aral, 1974). Trkiyede ise, reticinin eline geen miktar, tketici fiyatnn yaklak % 40-50si, araclara giden miktar ise % 50-60lk ksmdr (Gne, 1981; TZOB, 2004; Sal, 2005:108). Buna karlk ipek kozasnn retim ve pazarlamas neredeyse tamamen Koza Birlik tarafndan, tiftiin pazarlanmas ise arlkl olarak Tiftik Birlik tarafndan yaplmaktadr. Ayrca, pazara sunulan beyaz et ve yumurtalar ok byk oranda entegre irketler tarafndan pazarlanmakta olup, ky tavukuluu ad altnda iftlikten dorudan satlar da yaplmaktadr. Bal ve ar rnleri konusunda da son yllara kadar dorudan satlarn hakim olmasnn yan sra, retici birliklerinin ve zel irketlerin devreye girmesi ile daha ksa ve profesyonel bir pazarlama zinciri oluturulmutur. 2.6.2. ABnde Hayvansal rnlerin Pazarlanmas ABnde hayvansal rnlerin pazarlanmas byk oranda retici rgtleri tarafndan yaplmakta olup, ksmen iftlikten dorudan satlar yoluyla da olabilmektedir. AB yesi lkelerde zellikle st ve rnleri ile et ve rnlerinin pazarlanmasnda kooperatifler, canl hayvanlarn pazarlanmas konusunda ise Yetitirici Birlikleri byk rol oynamaktadr. Ayrca, retimden pazarlamaya kadar geen pazarlama zincirinde dnya apnda ok nemli irketler de faaliyet gstermektedir. ABnde rnlerin pazarlama kanallar;
45
Sal
Kooperatifler (retim, girdi temini ve pazarlama vb.), retici ve Yetitirici Birlikleri (slah, retim, eitim ve pazarlama vb.) iftlikten dorudan satlar zel firmalar
eklinde snflandrlabilir. St ve rnlerinin pazarlamasnda kooperatifler, rlandada % 97, Finlandiyada % 96, sve ve Danimarkada % 95, Avusturyada % 94, Hollanda ve Portekizde % 82 ve Almanyada % 70 Pazar payna sahiptir. Etin pazarlamasnda ise rlandada % 70, Danimarkada % 62 ve Finlandiyada % 69 orannda kooperatifler hakimdir. Baz AB yesi lkelerde kooperatiflerin ve bu kooperatiflere ortak retici says ile deiik rn gruplarnda kooperatiflerin pazar paylar izelge-2.21de gsterilmitir.
izelge-2.21. Baz AB yesi lkelerde Tarmsal Kooperatiflerin Pazarlamadaki Paylar
LKELER Avusturya Belika Danimarka Almanya Yunanistan PAZAR PAYLARI (%) KOOP. ORTAK SAYISI SAYISI (Kii) ST TAHIL ET MEYVE SEBZE DER 1074 344400 94 65 20 .Pan: 100 300 50000 50 20 70 47 4044 6330 137375 2957000 738600 95 70 20 49 62 30 Meyve:40 arap:40 arap: 50 Pamuk:20 Zya:60 Yumurta:50 Ormanclk:33 Hay.Islah:33 eker:28 Suni toh:98 Ttn:100 Hay.Islah:100 Toptanclk:64 eker:7 Ttn: 30 Zeytinya: 11 arap:55 eker:82 arap:49 arap:70 Z.ya:75 Ormanclk:60 Yumurta:20 Yumurta:15 Balk:30 GRD 40 Yem:87 Gbre:64 B.unu:99 50
Finlandiya
69
234000
96
69
41
Fransa rlanda
3700 122
1100000 185600
49 97
74 65
34 70 Meyve:41 Sebze:13
Yem:45 Yem:65
talya Hollanda Portekiz spanya sve ngiltere
6486 98000 1072 5528 53 565
898800 245600 588000 1247300 300000 241000
38 82 82
17 100 35
27
35 iek:95 45 Meyve:15 Sebze:45
54 Kredi:66 70 40 Gbre:30
95 55 25 35 Meyve:40 Sebze:25
Kaynak: COGECA, 2005.
Daha
nce
de
akland
zere,
ABnde
reticilerin
OPD
erevesinde yaplan desteklemelerden yararlanabilmeleri iin kooperatif

Sal
veya retici birliklerine ye olmalar gerekmektedir. Ayn zamanda reticilerin sz konusu retici organizasyonlarna rnlerini satabilmelerinin n koulu da bu rgtlere ye olmaktr. 2.7. Hayvansal rnlerin Tketimi Hayvansal rnlerin tketimleri konusunda AB ile Trkiye arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. Bu konuda tketicilerin alm gc kadar kaytl tketim istatistikleri de nem arz etmektedir. Nitekim Trkiyede retilen stn yaklak % 27si modern st fabrikalarnda, % 33 orta lekli mandralarda % 20si sokak stl araclyla ve % 20si ifti ailesinin i tketimi yoluyla tketilmektedir (TKB, 2006). Byle bir durumda tketim istatistikleri de byk oranda ileme tesislerinden elde edilen verilere dayanmakta ve gerek tketim rakamlarna yansmamaktadr. Bu ekilde, yurt ii retimin yine yurt iinde tketildii varsaymyla kii bana kabaca birincil retimlerin (yani ilenmemi rnlerin) nfusa oranlanmas yoluyla tahmin yapabilmek olasdr. Ancak bu hesaplama da tahminden teye gitmemekte ve rn gruplarna ayrtrmak mmkn olmamaktadr. Bu nedenlerden dolay TK tarafndan tahmin edilen Hane Halk Tketim Anketi sonular olduka dk grnmektedir. 2004 yl itibaryla Trkiye ve ABnde seilmi baz hayvansal rnlerin kii bana tketimlerine ilikin veriler izelge-2.22de gsterilmitir.
izelge-2.22. Trkiye ve ABnde Kii Bana Hayvansal rn Tketimleri rn Krmz Et (Sr ve Koyun) (kg) Domuz Eti (kg) Tavuk Eti (kg) St (kg)(*) Trkiye 14,0 10,7 139,0 AB 23,2 43,4 23,2 201,0 13,7
Yumurta (kg) 7,7 (*) St Edeerine Gre. Kaynak: Faostat-2005; TK-2005 ve Eurostat-2005.
izelge-2.23ten de grlecei zere hayvansal rn tketimleri bakmndan AB hemen her rnde Trkiyenin yaklak 2 kat kadar bir
Sal
tketime sahiptir. Bunun yan sra Trkiyede et tketimi yaklak 24,7 kg iken ABnde bu rakam domuz eti dahil 89,8 kg dzeyindedir. Bu ynden karlatrma yapldnda ise durum daha ak olarak ortaya kmaktadr. Buradan da anlalaca zere Trkiyenin sadece retimi artrmas bir zm yolu olmayp, kii bana hayvansal rn tketimini artrc tedbirleri de almas gerekmektedir. 2.8. Hayvan Sal ve Refah Trkiyede hayvan hastalklar nemli bir sorun halindedir. zellikle salgn hastalk trleri nemli ekonomik kayplara sebep olmakta, zoonoz (hayvandan insana geen) hastalk trleri ise, insan saln tehdit etmektedir (Sal, 2005:98). Bu durum ayn zamanda hayvanclk sektrne nemli bir motivasyon salayabilecek hayvan ve hayvansal rnler ihracat imkann da snrlandrmaktadr. zellikle ap, Sr Vebas, Tberkloz ve Bruselloz gibi salgn hayvan hastalklarna ilikin olarak Trkiyenin hemen tm blgelerinden hastalk bildirimlerinin alnmas ve 2005 ylnn son eyrei ile 2006 yl balarnda grlen Tavuk Vebas vakalar Trkiyenin bu konuda ok ciddi sorunlarla kar karya olduunu aka gstermektedir. Bunlara ilave olarak hayvan kaaklnn nlenememesi ve hayvan hareketlerinin yeterli lde kontrol altna alnmamas, hem sz konusu hastalklarla mcadeleyi kstlamakta, hem de hastalklarn yaylma hzn artrmaktadr. Trkiyenin ABne uyumu ve ye lkelere ihracat yapabilmesi iin, en azndan uluslar aras hayvan ve hayvansal rnler ticaretine engel tekil eden hastalklardan ari duruma gelmesi en nemli kouldur. Bu konuda Trkiye, ABnde izlenen politikalar ve mevzuat dzenlemelerini gz nne alarak zme gitmek zorundadr. Trkiyede hayvan hastalklar; youn hayvan hareketleri, kayt sisteminin yetersizlii, hayvan pazarlarndaki sevk ve kontrol sorunlar, karantina hizmetlerindeki aksaklklar, bte, ara ve ekipman yetersizlii, yetitirici ve salk personelinin eitim yetersizlii, komu lkelerden
48
Sal
denetimsiz ve kaak hayvan girileri gibi nedenlerle kontrol altna alnamamaktadr (TZOB, 2004; TKB, 2004; Sal, 2005:98) Hayvan sal ve karantina hizmetleri TKBye bal KKGM tarafndan yrtlmektedir. Bu Genel Mdrle bal Veteriner Kontrol ve Aratrma Enstitleri ve Snr Kontrol Noktalar ile il ve ile mdrlkleri araclyla i ve d hayvan sal ve hareketlerini izlemektedir. Son yllarda BSE ve Tavuk Vebas vakalar tm dnyada olduu gibi Trkiyeyi de baz tedbirler almak zorunda brakmtr. BSE hastalnn grld 1986 ylndan bugne kadar Trkiyede sz konusu hastala rastlanmamtr. TKB tarafndan, insan ve hayvan salnn korunmas amacyla, hastalk grlen lkelerden ift trnakl canl hayvan, hayvan maddeleri, hayvansal orijinli yem katk maddeleri ve bu maddeleri ihtiva eden yemlerin ithal edilmesi 25.05.1990 tarihinde yasaklanmtr. Daha sonra bu yasak, lkelere ve blgelere gre snrlandrlm bir ekilde bu gne kadar srdrlmtr (TKB, 2004; KKGM, 2004; Sal, 2005:99). thalat yasann uyguland lkeler ve yasaklama tarihleri izelge-2.23de gsterilmitir.
izelge-2.23. Trkiyenin Hastalklar Nedeniyle thalat Yasa Koyduu lkeler ve Yasaklama Tarihleri
lke Ad ABD Almanya Avusturya Belika ek Cumh. Danimarka Finlandiya Fransa Hollanda ngiltere rlanda skoya spanya Yasaklanma Tarihi 24.12.2003 29.11.2000 28.12.2001 29.11.1997 19.06.2001 29.08.2000 13.12.2001 27.03.1996 07.04.1997 25.05.1990 25.05.1990 25.05.1990 29.11.2000 lke Ad srail svire talya Japonya K. rlanda Kanada Liechtenstein Lksemburg Polonya Portekiz Slovakya Slovenya Yunanistan Yasaklanma Tarihi 10.06.2002 27.03.1996 23.01.2001 02.10.2001 25.05.1990 26.05.2003 15.12.2000 15.12.2000 17.05.2002 27.03.1996 02.10.2001 16.11.2001 05.07.2001
Kaynak: KKGM, 2004.
Hayvan hastalklar ve hareketlerinin kontrol altna alnabilmesi iin TKB tarafndan 2001 ylnda Hayvan Kimlik Sistemi Projesi uygulamaya konulmutur. Proje kapsamnda Trkiye sr varlnn tamam 2004 yl
49
Sal
sonu itibaryla kayt altna alnmtr. Bu tarihten itibaren, doan hayvanlar sisteme dahil edilerek ve kesilen veya len hayvanlar envanterden dlerek sistemin yrtlmesi amalanm olmasna ramen, uygulamada karlalan sorunlar nedeniyle sistem henz tam olarak iletilememektedir (DPT, 2003b; KKGM, 2004). Ayrca, 2003 ylnda, TKB tarafndan, AB Mktesebatna uyum, havyan hastalklar ile etkin mcadele edebilmek ve Snr Kontrol Noktalarnn kurulmas veya modernizasyonu amacyla ABnden hibe eklinde destek salanm ve Trkiye Veterinerlik Mevzuatnn AB ile Uyumlatrlmas Projesi uygulamaya konmutur. Bu erevede 2006 ylndan itibaren Snr Kontrol Noktalarnn Kurulmas ve Modernizasyonu Projesi uygulanacaktr. Ayrca 2007 ylndan itibaren yine AB hibe katkl ap ve Koyun iei Eradikasyon Projesi ile Kuduz Hastal Eradikasyon Projesinin uygulanmas hedeflenmektedir (DPT, 2003b; KKGM, 2006). Bunlarn yan sra, 2006 yl balarndan itibaren, 2005 ylnn son eyrei ve 2006 yl balarnda grlen Tavuk Vebas hastalyla mcadele amacyla, ky tavuklarnn itlaf, tazminat demesi ve vergi-sigorta ertelemeleri gibi mali nlemleri de ieren bir tedbir paketi uygulamaya konulmutur. Sz konusu nlemler ile sektrn, hastaln yaratm olduu kriz durumundan en az zararla kmas amalanmaktadr (TKB, 2006). Trkiye, hayvan sal ile ilgili sorunlar ve bunlarn olumsuz etkilerini en aza indirebilmek ve ayn zamanda ABne uyum salayabilmek iin, hayvan hareketlerinin denetim altna alnmas, hayvan kaaklnn engellenmesi, a ve biyolojik maddelerin retimi, denetimi ve kullanmna zen gsterilmesi ve hayvan hastalklar ile mcadelenin devlet politikas haline getirilmesi gerekmektedir (TZOB, 2004). ABnde hayvan salna ilikin konular Birlik dzeyinde DG SANCO tarafndan yrtlmektedir. Sz konusu Genel Mdrlk tm ye lkelerin hayvan hastalklar ile ilgili kurulularyla dorudan balantl olup, merkezi bir bilgi ve uyar sistemi ile lkeler aras koordinasyonu salamaktadr. Bu
50
Sal
erevede ye lkeden gelen herhangi bir hastalk ihbar tm ye lkelere bildirilmekte ve gerekli tedbirlerin alnmasn ve acil eylem planlarnn uygulanmasn salamaktadr. Ayn zamanda Birlik dzeyinde hayvan salna ilikin mevzuat dzenlemeleri de sz konusu Genel Mdrlk vastasyla yrtlmektedir (EU, 2005). ABnde grlen en byk hayvan hastal krizi phesiz 1996 ylnda ok youn olarak ngilterede ortaya kan BSE vakalardr. Sz konusu hastalk 1990-2005 yllar arasnda 25 ye lkeden 18inde grlmtr. Bu sre ierisinde 17 ye lkede 5165 vaka grlmken Birleik Krallkta (Adalar dahil ngiltere ve Kuzey rlanda) 184 bin vaka grlmtr. Bu nedenle ngilterede yaklak 2 milyon bykba hayvann itlaf gerekletirilmitir. Bu hastalk nedeniyle krmz et tketimi yarya yakn azalm ve ABnde ksa vadeli de olsa tketici tercihleri deimitir (EU, 2005; OIE, 2005). AB yesi lkelerde 1989-2005 yllar arasnda grlen BSE vakalar lkeler ve yllar itibariye izelge-2.24te verilmitir.
izelge-2.24. Yllar ve lkeler tibaryla ABnde Grlen BSE Vakalar
lke/Yl Avusturya Belika ek Cumh. Danimarka Finlandiya Fransa Almanya Yunanistan rlanda talya Lksemburg Hollanda Polonya Portekiz Slovakya Slovenya spanya B.Britanya Genel Toplam 1989-1995 0 0 0 1 0 13 4 0 115 2 0 0 0 33 0 0 0 158364 158532 1996 0 0 0 0 0 12 0 0 73 0 0 0 0 31 0 0 0 8149 8265 1997 0 1 0 0 0 6 2 0 80 0 1 2 0 30 0 0 0 4393 4515 1998 0 6 0 0 0 18 0 0 83 0 0 2 0 127 0 0 0 3235 3471 1999 0 3 0 0 0 31 0 0 91 0 0 2 0 159 0 0 0 2301 2587 2000 0 9 0 1 0 161 7 0 149 0 0 2 0 149 0 0 2 1443 1923 2001 1 46 2 6 1 274 125 1 246 48 0 20 0 110 5 1 82 1202 2170 2002 0 38 2 3 0 239 106 0 333 38 1 24 4 86 6 1 127 1144 2152 2003 0 15 4 2 0 137 54 0 183 29 0 19 5 133 2 1 167 612 1363 126 7 0 6 11 92 7 2 131 338 852 54 59 2004 0 11 7 1 2005 0 0 0 0 0 0 0 0 18 0 0 0 8 0 0 0 12 0 38 Toplam 1 129 15 15 1 958 361 1 1612 126 2 77 28 983 20 5 521 184141 188996
Kaynak, OIE, 2005. (www.oie.org)
51
Sal
Bunun yan sra 1999 ylnda talyada ve 2003 ylnda Hollandada grlen Tavuk Vebas vakalar AB kanatl hayvan yetitiriciliine nemli darbeler vurmutur. Hollandada grlen vakalar sadece bu lke deil Almanyann da retimini ciddi derecede etkilemi olup, vakalarn ortaya kmasnn ardndan Hollanda kanatl hayvan varlnn nemli bir blm itlaf edilmitir (EU, 2005; OIE, 2005). Son yllarda ABnde hayvan hastalklarnn yan sra hayvan refah da nem kazanm, hayvan yetitirmede hayvan refahn gzeten mevzuat dzenlemeleri yaplmtr. 1997 ylnda imzalanan Amsterdam Antlamas erevesinde hayvanlar; duygulara sahip canllar olarak kabul edilmitir. iftlik hayvanlarnn refah konusunda, hayvanlarn yaam sresinin aamas esas alnmaktadr. Bunlar; 1. Yetitirme koullar, 2. Hayvanlarn nakli, 3. Kesim ncesi ve srasndaki ilemler olarak sralanabilir (EU, 2005). ABnde hayvan refah tanm genel olarak, hayvann gereksinimlerinin yeterli seviyede karlanmas ve hayvana zarar ve ac verecek koullarn nne geilmesini iermektedir. Bu tanm erevesinde hayvan refah hususunun yerlemesinde etkenden bahsedilebilir. Bunlar; 1. Hayvanlara uygun ortam sunma istei, 2. Hayvan refahn salayarak rn kalitesinin korunmas, 3. Olumsuz refah imaj nedeni ile pazar kayb riskinin ortadan kaldrlmasdr (EU, 2005; DPT, 2006a). Giderek artan hayvan refah bilinci, ABne uyum almalar ve uluslar aras pazarlar ve ticaret gz nnde bulundurulduunda, yukarda saylan etkenler erevesinde Trkiyedeki yetitirme uygulamalar ile hayvan refah mevzuat dzenlemeleri kapsamnda yeniden deerlendirilmesi gereklilii ortaya kmaktadr. Buna gre baz hayvan refah dzenlemeleri u ekilde sralanabilir;
52
Sal
Hayvanlarn birim alanda yerleim skl, Trlere gre nakliye ve kesim ncesi koullarn standardizasyonunun salanmas Yemlik-suluk gibi ekipmanlardan yararlanmada hayvanlar aras rekabeti nleyecek bir yeterliliin salanmas, Hastalklarn kontrol ile ila, a ve dier uygulamalarda hayvanlarn ihtiyalarnn n plana karlmas, Hayvan hareketlerinin izlenmesi ile zarar ve ac verecek uygulamalardan kanlmas, Kesimhaneye veya baka alanlara tamada uyulmas gereken kurallar vb. (EU, 2005; DPT, 2006a). Trkiyede iftlik hayvanlar yetitiriciliinde refah kavram olduka
yenidir.
rnein
hayvanlar
yeterince
beslenememekte,
yetersiz
havalandrma, hayvan bana ayrlan alann az olmas, baz barnaklarda hayvanlarn balanmas, zemin ve altkla ilgili sorunlar gibi barndrma sorunlar ve salk koruma ve hijyenle ilgili sorunlar, hayvan refah konusunda nemli sorunlar olarak ortaya kmaktadr. Bykba ve kkba hayvan yetitiriciliinde grlen bu sorunlarn yan sra, yumurta tavukuluunda geleneksel kafes sisteminin kullanlmas ile yer yetitiriciliinin yapld etlik pili retiminde birim alanda yetitirilen pili says Trkiyenin hayvan refah ile ilgili dier sorunlardr. Buna karlk hayvan refah konusunda dzenlemeler yaplrken ABnin de bu konuda sklkla mevzuat veya uygulama deiiklii yapt ve baz yaptrmlarn ertelenebildii de unutulmamaldr. zellikle yumurta tavukuluunda geleneksel kafes sistemlerinde barndrma konusundaki yasaklamalar, byk reticiler ile retici rgtlerinin AB nezdindeki youn itirazlar neticesinde ncelikle 2000 ylndan 2005 ylna, daha sonra ise 2013 ylna ertelenmitir. Dier yandan, hayvan refahna ilikin dzenlemeler ticari iletme leklerinde nemli bir klmeyi de beraberinde getirmesi nedeniyle byk maliyet artlarna neden olmaktadr. Nitekim hayvan refahna ilikin
Sal
dzenlemelerin uygulanmas durumunda, zellikle birim alanda yetitirilen hayvan says nemli derecede azalmakta, nakliye ve kesim tedbirleri ile maliyetler ciddi oranda artmaktadr. Son dnemlerde ABnde hayvan refah gerekleri gzetilerek geilmek istenilen baz retim sistemleri, yukarda belirtilen hususlarn yan sra, zellikle son yllardaki salk sorunlar nedenleriyle gndemden dmeye balamtr. Bu erevede zellikle uyum srecinde hayvan refahna ynelik yaplan veya yaplacak dzenlemeler konusunda Trkiye aceleci davranmamaldr. Nitekim tavuk etinde hayvan refah nedeniyle geilmesi nerilen serbest retim sistemleri yerine, Tavuk Vebas nedeniyle tketici tercihlerini tam kapal entansif (tam evre denetimli barnaklarda) sistemlerde retilen rnler lehine evirmitir.
54
Sal
3. HAYVANCILIK SEKTRNE LKN POLTKALAR 3.1. Trkiyede Bugne Kadar Uygulanan Hayvanclk Politikalar 3.1.1. Uygulanan Politikalar Trkiyede hayvanclk politikalar Cumhuriyetin kuruluundan bu yana nemli dzeyde deiimler gstermitir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde hayvancln gelitirilmesi amacyla ok nemli kanunlar karlm ve nemli uygulamalar yrrle konulmutur. Bu kanun ve uygulamalarn bazlar aada sralanmtr: 1918 tarihli Ankara Keisinin Harice Meni hra Kanunu, 1923-1945 yllar arasnda; suni tohumlama uygulamalar, 1926 tarih ve 859 sayl pekbcei ve Tohumu Yetitirilmesi Kanunu, 1926 tarih ve 904 sayl Islah- Hayvanat Kanunu (Resmi Gazete, 1926a, 1926b, 1928, 1934; Yeni ve Dlekolu, 2003:8; TKB, 2004; Sal, 2005:111). 1928 tarih ve 1234 sayl Hayvan Sal ve Zabtas Kanunu, 1934 tarih ve 2582 sayl lkeye Uygun Merinos Genotiplerinin Gelitirilmesi Kanunu, 1946-1960 yllar arasnda ise, kinci Dnya Sava srasnda ortaya kan skntlar ve alk sorunlarn yok etmek amacyla tm dnyada olduu gibi, Trkiyede de tarmsal retime zel nem verilmi ve elde edilen rnlerin deerlendirilmesi amacyla SEK, EBK, YEMSAN ve Yapa ve Tiftik A.. gibi hayvanclk sektr iin olduka nemli olan kurumlar kurulmutur. 1961-1980 yllar arasnda SEK, EBK ve YEMSAN gibi kurulular byyerek sektrn en nemli aktrleri haline gelmitir. Ayrca bu dnemde ktisadi Kalknma Vakf tarafndan uygulanmaya balanan szlemeli reticilik modeli ile kanatl hayvan yetitiricilii gelimeye balamtr (Yeni ve Dlekolu, 2003:9).
55
Sal
1980li yllarda ise, 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Kararlar erevesinde ekonomide liberalleme ve zelletirme uygulamalar ile yeni bir dnem balatlmtr. Bu kararlarla fiyatlarn piyasalarda belirlenmesi amalanm ve zellikle KT rnlerindeki her trl kamu kontrol kaldrlmtr (Yeni, 2000; Yavuz, 2000; Tanrvermi vd., 2000; Yeni ve Dlekolu, 2003:9). Ancak, KTlerin zelletirilmesi almalarnda hkmetin tercihi tarmsal KTlerden yana olmutur (Sal, 2005:112). 1980lerin sonlarnda ise zellikle sr yetitiriciliinin gelitirilmesi ve retici rgtlenmesinin ilk admlarnn atld talyan Hkmeti ile ortak TrkANAF Projesi ve Alman Hkmeti ile ortak GTZ Projesi uygulamaya konulmutur. Bu dnemde hayvanclk asndan nemli bir dier adm da TKB tarafndan st srcl, sr besicilii, koyunculuk ve arclk kooperatiflerinin desteklenmeye balanmasdr. Trkiyede yaanan 1994 ekonomik krizi ve sonrasnda alnan 5 Nisan Ekonomik Kararlar ile ekonomide piyasa koullarnn etkinliinin devamn salayan bir devlet yaplanmasna geilmesi hedeflenmitir. Bu yapnn, sosyal dengeleri de gzettii ifade edilmitir. Ancak bu kararlardan da tarm ve hayvanclk nemli derecede etkilenmitir. nk alnan istikrar tedbirleri genel olarak, tarmsal desteklerin snrlandrlmasn ve byk bir ounluunun uygulamadan kaldrlmasn iermitir (Sal, 2005:112). Ayrca, SEK, YEMSAN ve EBKnn zelletirme kararlar da yine bu yllara rastlam ve bu kararlar hayvanclk sektrne nemli zararlar vermitir. Bunlara hkmetler tarafndan alnan ithalat serbestisi kararlar da eklenince hayvanclk nemli bir darboaz yaam, hayvan saylarnda azalmalar ve retimden kalar balamtr. Ancak 1995 yl sonrasnda zellikle retici rgtlenmesine verilen nemin artmas ve bu ynde atlan admlarla, bugn Trkiye hayvanclnn biraz daha gelecei grebilir bir hale geldii ifade edilebilir (Sal, 2005:113). 1999 ylnda IMF ile imzalanan Stand-by Anlamas, Trkiye tarm iin yeni bir dnemin balangc olmutur. Program erevesinde tarmsal
56
Sal
desteklemelerin neredeyse tamam kaldrlm, ttn, ekerpancar gibi rnlere retim ve ekim alan snrlamalar getirilmi ve DGD deme sistemine geilmitir. Bu durum lke hayvancln bir sre nemli skntlara sokmu olsa da, bu skntlar 2000 ylnda kartlan 2000/467 sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar ile telafi edilmeye allmtr (Yeni, 2000; Resmi Gazete, 2000; Aslan vd., 2002; Yavuz vd., 2003; Yeni ve Dlekolu, 2003; TZOB, 2004; Sal, 2005:113). Bu yllarda yine Trk-ANAF ve GTZ Projeleri kapsamnda Damzlk Sr Yetitirici Birlikleri kurulmaya balanmtr. 2001 ylnda da kurulmu olan Birlikler bir araya gelerek DSYMByi kurmulardr. Bu tarihten sonra rgtlenme abalar hzlanm ve Ar Yetitiricileri Birlikleri ile Koyun-Kei Yetitirici Birlikleri kurulmaya balanmtr. Bunlarn yan sra, deiik sr, koyun ve tavuk slah projeleri, hayvan sal projeleri ve hayvan kimlik sistemi uygulamaya konulmu ve yem bitkileri ekim alanlarnn gelitirilmesi amacyla almalar balatlmtr. Yine bu dnemde ABne katlm srecinin tarm ve hayvanclk iin en nemli dnm noktalarndan birisi olan ve 1998 ylnda imzalanan 1/98 sayl Ortalk Konseyi Karar uygulamaya konulmutur. Ancak Karar kapsamnda ABne taahht edilen canl hayvan ve et ithalatna ilikin 2005 ylna kadar herhangi bir gelime olmamtr. AB tarafndan gelen youn talepler ve 2005 yl sonlarnda balatlan almalar ile canl hayvan ve ete ilikin taahhtlerin alternatif rnlere kaydrlmas ngrlmtr. 1980 ylndan bu gne kadar izlenen hayvanclk politikalar ve gzlenen nemli politika deiiklikleri, deiik kaynaklardan derlenmi haliyle EK-3de zetlenmitir. EK-3den de grlecei zere, 1980-2005 yllar arasnda st srcl, sr besicilii, koyunculuk, arclk, kaba ve karma yem retimi ve hayvansal rnlerin d ticareti gibi dorudan sektr ilgilendiren alanlarn yan sra, dolayl olarak sektre etkisi bulunan bir ok nemli politika uygulanmtr. Ekonomik ve mali duruma ilikin alnan kararlar tarm ve hayvancl olumsuz etkilemi ve bu kararlarn ardndan sektrde ortaya kan kriz etkilerinin nlenmesi ve sektrn yeniden canlandrlmas iin
Sal
deiik tedbirler ve tevikler uygulamaya konulmutur. Nitekim, 1983-1985 yllar arasnda hayvansal rnlerin ticaretinde liberallemeye gidilmi, 19851986 yllarnda hayvanclk sektrne deiik destekler uygulanmtr. 19921995 yllar arasnda hayvancln temel kurumlar zelletirilmi ve gmrk vergisi indirimleri ile ithalatlar serbest braklm ve sonrasnda yine destekleme uygulamalar yaplmtr (Sal, 2005:117). Sz konusu dnemde uygulanan bu politikalarda hayvancla ilikin en gereki olan ise 1995 ylndan sonra reticilerin rgtlenmesine ynelik yaplan almalar ile 2000 ylnda uygulamaya konulan ve 5 yl sreli 2000/467 sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar olmutur. Sz konusu Kararname Cumhuriyet tarihinin hayvanclk sektrne ynelik olarak uygulanan en uzun sreli ve istikrarl destekleme program durumundadr. Bu Kararname kapsam da zaman ierisinde bir ok deiiklie uram, deiik destekleme aralar dahil edilmi ve bazlar kapsamdan kartlmtr (TZOB, 2004; TKB, 2004; Sal, 2005:117). Sz konusu Kararnamenin sresi 2005 ylnda tamamlanm ve yaplan almalar sonucunda hazrlanan ayn ierikli 2005/8503 sayl Kararname 2005 ylnda tekrar uygulamaya konulmutur. 3.1.2. Destekleme Politika Aralar 3.1.2.1. Hayvanclk Destekleri Trkiyede hayvancla yaplan desteklemeler genel itibaryla
dorudan demeler eklinde olup, zel girdi destekleri de uygulanmtr. Hayvancla zel olarak uygulanm olan desteklemeler; Resmi Gazete, 2000; Yeni, 2000; Eraktan, 2001; Ko vd. 2001; Aslan vd., 2002; Yavuz vd. 2003; Yeni ve Dlekolu, 2003; TZOB, 2004; Resmi Gazete, 2005a; Resmi Gazete, 2005b; TKB, 2006; Sal, 2005 ve DPT, 2006a gibi kaynaklardan derlenerek, uygulama ekline gre aada balklar halinde aklanmtr. 3.1.2.1.1. Girdi Destekleri Bugne kadar hayvanclk sektrnde girdi destei olarak
deerlendirilebilecek uygulamalar u ekildedir;

58
Sal
Karma Yem Tketiminin Desteklemesi; Bu kapsamda 1.1.1985 tarihinden itibaren, tescile tabi karma yem alan yetitiricilere fatura ibraz kouluyla, fatura bedelinin % 20si destekleme olarak geri denmitir. Sonraki dnemlerde kendi ihtiyac olan karma yemi reten iletmeler de bu destek kapsamna alnmtr. Bu destekleme oran Mays 1985ten itibaren % 25e karlm, 1988 ylndan itibaren destekleme ekli deitirilerek, yemin fabrika k fiyatndan 40 TL/kg indirim yaplarak sat salanmtr. Bu destekleme uygulamas, 15.8.1989 tarihi itibaryla sonlandrlmtr. Faizsiz Besicilik Kredisi; Genel olarak sfr faizli kredi olarak bilinen bu uygulama 1993-1995 yllar arasnda yaplmtr. TCZB ve Tarm Kredi Kooperatifleri tarafndan, hayvanclk dahil olmak zere bir ok tarmsal faaliyet konusunda cari faiz oranlar zerinden indirim yaplarak, 12 aylk vade ile yatrm ve iletme kredisi olarak kullandrlmtr. Bu uygulama 2005 ylnda daha da geniletilmi bir halde tekrar gndeme gelmi, 2005/8378 sayl BKK erevesinde tarmsal retime ynelik olarak % 25-60 arasnda sbvansiyonlu kredi verilmeye balanmtr. Hayvansal retim iin snr en fazla 500 bin YTL ve en dk kapasite 10 bykba, 50 ba koyun veya 15 ba kei olarak belirlenmitir. Faiz indiriminin damzlk st srcl iin % 60, bykba hayvan yetitiricilii (st ve besi) iin % 40 olmas kararlatrlmtr (Resmi Gazete, 2005b). Yatrm ve letme Kredileri; Bu tr desteklemeler, 2000 ylnda TCZBnin ana statsnn deitirilerek bir Anonim irket statsne dntrlmesinden nce, bu banka tarafndan yaplrken, 2000 ylndan sonra sadece ve snrl olarak TKKler tarafndan uygulanmtr. Sz konusu krediler tarm iletmelerine en fazla 5 ylda geri denmek zere, hayvan alm, yem ve st sam nitesi, soutma tank, ok yllk yem bitkisi retimi iin gerekli yatrmlar iin verilirken, yllk iletme masraflarn karlamak amacyla da iletme kredisi eklinde de verilebilmektedir. Ancak iletme kredilerinin vadesi, 120 gn ile 18 ay arasnda deimektedir.
59
Sal
Kaynak Kullanmn Destekleme Fonu; Hayvancln gelitirilmesi ve zellikle hayvan barnaklarnn modernletirilmesi amacyla 1986-1995 yllar arasnda, kalknmada ncelikli illerde sabit yatrm deerinin % 30u, dier illerde ise % 25i orannda uygulanmtr. Suni Tohumlama Desteklemeleri; zellikle srlarn slah amacyla suni tohumlamann yaygnlatrlmas iin 1987 ylndan bu yana suni tohumlama desteklemeleri uygulanmaktadr. 2000/467 sayl BKK erevesinde verilen desteklemeler ekilde uygulanmtr: 1- Suni Tohumlama Yaptran Yetitiricilere; kalknmada ncelikli iller ve soy ktne kaytl iletmelerde daha yksek olmak zere, kriter ve miktarlar TKB tarafndan karlan teblilerle belirlenen tevik primi demesi eklinde yaplmtr. Sz konusu BKKye gre bu desteklemeden yararlanacak hayvan says 5 ylda toplam 10 milyon ba gemeyecektir. 2- Suni Tohumlama Ekipman Destei; gerek ve tzel kii ve kurulularca yeni kurulacak suni tohumlama ekiplerinin teknisyen termosu, sv azot kab, suni tohumlama sand, payet pensi, makas gibi demirba malzeme bedellerinin her yl Ocak ay ierisinde TKB tarafndan belirlenen deer zerinden, kalknmada ncelikli illerde % 50si, dier illerde ise % 25i tevik primi olarak denmitir. Sz konusu BKKye gre bu desteklemeden faydalanacak ekip says 5 ylda toplam 2000i gemeyecektir. 3- Suni Tohumlamadan Doan Buza Destei; Bu kapsamda, 2003 yl iin soy ktne kaytl ineklerden doan buzalar iin 40 milyon TL/ba ve n soy ktne kaytl ineklerden doan buzalar iin 20 milyon TL/ba destekleme demesi yaplmtr. Suni tohumlamadan doan buza desteklemesi bir rn destei olarak kabul edilebilecei gibi girdi destei olarak da dnlebilir. Uygulamadaki esas amacn suni tohumlamann gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas olmasndan dolay, burada rn deil, girdi destei olarak deerlendirilmitir.
60
Sal
Veteriner lalar Sbvansiyonu; lke apnda hayvan salnn korunmas, yetitiricilerin sala ilikin tedbirlere katlmnn salanmas ve kamunun bu konudaki yknn azaltlmas amacyla, 1987-2001 yllar arasnda uygulanmtr. Bu uygulama kapsamnda yetitiricilere 1987-2001 yllar arasnda yaklak 30 milyon ABD Dolar deme yaplmtr. Damzlk Sr Destei: Yetitiriciler tarafndan damzlk sr almna verilen desteklemeler 1987de balatlmtr. Bu uygulama ile Trk-ANAF Projesi ve GTZ Projesinin balamas e zamanl olmutur. Bu erevede bir sre ithal edilen hayvanlara CIF bedelinin % 25inin TL olarak karl yetitiricilere denirken, yurt iinde yetitirilen saf rk sertifikasna sahip damzlk dvelere de TKB tarafndan belirlenen CIF bedelinin % 35i kadar bir destek demesi yaplmtr. Bu kapsamda 1987-1999 dneminde yaplan deme tutar yaklak 31 milyon ABD Dolar dzeyindedir. Damzlk sr destei, 2000/467 sayl BKK erevesinde, yeniden dzenlenerek srdrlmtr. Bu kapsamda, yurt iinde ifti veya TGEM tarafndan yetitirilen ve TKBce damzlk belgesi veya sertifikas verilmi (bugn sz konusu belgeler DSYMB tarafndan verilmektedir) kltr rk damzlk gebe dveleri satn alanlara; damzlk belgeli (pedigri) st srlar iin TKBnin her yl Ocak ay ierisinde belirledii hayvan fiyatnn % 30u, saf rk sertifikal kltr rk st srlar iin de bu fiyatn % 15i denmitir. Yatrm Tevikleri; nceleri DPT bnyesinde faaliyet gsteren ve 1993 ylnda HMye geen Tevik Uygulama Genel Mdrl tarafndan sektre ynelik olarak tevik uygulamalar yaplmaktadr. Bu uygulamalar, arazi tahsisi, KDV ve TV gibi vergilerden muafiyet, iletme kredisi ve belirli sreler iin gelir veya kurumlar vergisinde muafiyet gibi uygulamalar iermektedir. Anlan tevikler iin, asgari kapasite, asgari istihdam ve entegre tesis olma gibi artlar n kouldur. Yem Bitkileri retimi Destei; Bu uygulama kapsamnda, TKBce onaylanan yem bitkileri retim projelerinin nakliye ve gbre bedelleri hari, ok yllk yem bitkilerinde ilk yl yatrm giderleri ve uygun grlen iletme
61
Sal
giderlerinin % 35i, ekili alanlar ile uyumlu alet ve makine alm giderlerinin % 30u, tek yllk yem bitkilerinde ise uygun grlen iletme giderlerinin ve ekili alanlar ile uyumlu alet ve makine alm giderlerinin % 20si dorudan reticiye denmektedir. Bakanlk tarafndan yaymlanan 2004/7 numaral tebli ile desteklenecek yem bitkileri ekili alanlarnn en az 5 dekar, en fazla 5000 dekar olaca belirtilmi, dane yem retimi kapsam dnda braklmtr. Hastalktan Ari letmelerin Desteklenmesi; Sz konusu
destekleme uygulamalar iin 2000/467 sayl BKK erevesinde Trakya Blgesi pilot blge olarak tespit edilmitir. Bu uygulama ile, srlarda, 3285 sayl Hayvan Sal ve Zabtas Kanunu uyarnca ihbar mecburi hastalk ierisinde bulunan Tberkloz ve Brucelloz hastalklarnn grlmedii iletmelere destekleme demesi ngrlmtr. Bu kapsamda 2003 yl iin 20 milyon TL/Ba destekleme yaplaca bildirilmitir. Ancak, bu hastalklarn tespiti halinde 3285 sayl Kanun gereince hastaln tespit edildii hayvann itlaf edilmesi gerekmekte olup, yetitiriciler bu hastalklarn tespiti iin gerekli testleri yaptrmak iin gnll olmamtr. Bu nedenle bu kapsamda ok az miktarda deme yaplmtr. 2005 ylnda ise destekleme tutar ykseltilerek, hayvan bana 50 YTL destein yan sra soy ktne kaytl olmak koulu ile 1 kg st iin 75 YKr st tevik primi uygulamas getirilmitir. 3.1.2.1.2. rn Destekleri Genel olarak ste ve sr etine prim demesi eklinde verilen destekleme demelerinden et iin yaplan demelerde bir sreklilik salanamamtr. lk olarak 1990 ylnda uygulanan et tevik primi uygulamas, 1994 ylnda tamamen kaldrlm, 2004 ylnda tekrar uygulamaya konulan bu destek 2005 ylnda tekrar kaldrlmtr. Et Tevik Primi; lk uygulama, 18.04.1990 tarihli YPK Karar ile EBK Kombinalar ve 2687 sayl Kanuna gre kurulmu olan zel sektr kombina ve mezbahalarnda kestirilen hayvanlardan elde edilen etler iin balatlmtr. Prim uygulamasnda, krmz ve beyaz etin pazarlamasn daha etkin bir hale getirmek, modern teknoloji ve hijyen koullarna uygun ekilde
62
Sal
besicilik ile kesim artlarn gelitirmek ve tketiciye daha salkl et arzn salamak amalanmtr. Bu ilk uygulamada krmz et iin 400 TL/kg, fason kesim iin 100 TL/kg, beyaz et iin ise 160 TL/kg tevik primi belirlenmitir. Daha sonra TKBnin teklifi ile tevik bedelleri krmz et iin 4000 TL/kg ve fason kesim iin 1000 TL/kga karlm ve beyaz et destei kaldrlmtr. 31.12.1994 tarihinde bu uygulama tamamen yrrlkten kaldrlmtr (Eraktan, 2001; Ko vd. 2001; TKB, 2004). 2000/467 sayl BKK erevesinde, 2004 ylnda et tevik primi yeniden balatlm olup, 2005 ylnda tekrar uygulamadan kaldrlmtr. Sz konusu BKK kapsamnda belirli kombina ve mezbahalarda kesimi yaplan ve 190 kg ve zeri arla sahip sr karkaslarna 1 milyon TL/kg prim demesi yaplmtr. Uygulama daha sonra yl ierisinde deitirilerek, denen prim bedeli 500 bin TLye drlmtr (Resmi Gazete, 2004a; TKB, 2004). St Tevik Primi; St retiminin gelitirilmesi ve uygulamaya konulan Trk-ANAF Projesi ile GTZ Projesinin etkinliinin artrlabilmesi amacyla, 1987 ylnda balatlan st tevik primi, halen srdrlmektedir. 3 Mays 1987 ylnda balayan uygulama, modern st sanayi iletmelerince ilenen st miktarndaki art yannda, bu iletmelerin teknolojik dzeyleri de olumlu ynde etkilenmitir. Buna gre, belirli kapasite ve zelliklere sahip st sanayii iletmelerine stn satan reticilere, st tevik primi denmeye balanm ve prim miktar giderek artrlmtr. 2000/467 sayl BKK kapsamna st tevik primleri de dahil edilmitir. Ancak bu uygulamada, kltr rk hayvancln gelitirilmesi ve salkl srler elde etmek iin iletmeler arasnda bir ayrma gidilerek, soy ktne kaytl iletmeler ile hastalktan ari iletmelere daha yksek dzeyde st tevik primi denmesini salayan bir sistem getirilmitir. (Eraktan, 2001; Ko vd. 2001; TKB, 2004). 3.1.2.1.3. Fiyat Destekleri Trkiyede tarma ynelik politikalarn ekillenmeye balad 1940l yllar ve sonrasndaki ksa dnem ierisinde birbiri ardna kurulan TGEM,
63
Sal
TMO, EBK, SEK, YEMSAN, Yapa-Tiftik A.. ve Trkiye Zirai Donatm Kurumu gibi tarmsal nitelikli KTler, gerek tarmsal retimin gerekse hayvancln gelitirilmesi bakmndan ok nemli rol oynamlardr. 1980 ylnda ekonomi alannda yeni bir devrin balamas ile, bu kurulularn grev alanlarn kstlam ve bir ksm daha sonraki dnemlerde sonlandrlmtr. Trkiyede uygulanan fiyat destekleri genel olarak yukarda aklanan EBK ve SEK gibi KTlerin faaliyet gsterdii bu dnemlerde yaplmtr. Bu dnemlerde yaplan almlarda tarmsal retimin gelitirilmesi ve ifti gelirinin garanti altna alnmas gz nnde bulundurularak, her hangi bir kr amac gdlmemi, sz konusu KTlerden doan zararlar grev zararlar kapsamnda Devlet tarafndan stlenilmitir. Canl Hayvan, Et Ve St Alm; Bu kapsamda EBK ve SEK alc kurulular olarak grevlendirilmitir. EBK bu grevi 1984 ylna kadar srdrm, daha sonra sadece Bakanlar Kurulunun grevlendirdii durumlarda almlar yapmtr. Bu uygulamalar 1994 ylnda EBK ve SEKin zelletirme kapsamna alnarak, zelletirme almalar balatlncaya kadar srdrlmtr. SEK, 1995 ylnda zelletirilerek, kamu tarafndan yaplan st almlar bu ekilde ortadan kalkmtr. EBK ise 2005 yl sonunda zelletirme kapsamndan karlarak TKBye balanmtr. EBKnn zelletirme daresine bal olduu 1995-2005 yllar arasnda her hangi bir grevlendirme yaplmam olup, Kurum sadece kendi imkanlar ile alarak zellikle ordu ve baz kamu kurum ve kurulularnn et ihtiyacnn karlanmasna ynelik alm olduu ihaleler ile faaliyetlerini srdrmtr. TKB tarafndan, EBKnn bundan sonraki dnemlerde, TMO benzeri olarak piyasa belirleyici deil, piyasa dzenleyici bir kurulu olarak faaliyet gstermesi hedeflenmektedir. pekbcekilii ve Tiftik Destei; pekbcekilii ile uraan reticilere Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan ve Koza Birlik araclyla destekleme demeleri yaplmaktadr. pekbcei yumurtas reterek veya ithalatn yaparak reticilere datmn yapan Koza Birlie, Devlet tarafndan datlan kutu bana ve satn alnan ya kozann kilogram bana bir deme yaplmaktadr. Koza Birlik tarafndan ipekbcei yumurtalar bu yolla
Sal
reticilere cretsiz olarak datlmakta ve Devlet tarafndan yaplan ya koza destei de dorudan deme eklinde reticilere verilmektedir. Bu erevede 2005 ylnda Devlet tarafndan kutu bana 16.5 YTL ve ya koza kilogramna 9 YTL destekleme demesi yaplmtr. Benzer uygulama yine Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan Tiftik Birlik araclyla tiftik reticilerine yaplmakta olup, sadece retilen tiftik iin dorudan deme yaplmaktadr. 3.1.2.1.4 Dier Destekler Hayvanclk sektr yukarda aklanan desteklemelere ilave olarak hayvanclk kooperatiflerinin desteklenmesi, kredilendirme, ihracat sbvansiyonlar ve gmrk vergileri gibi yollarla desteklenmi olup, bunlar aada aklanmtr. Bunlarn yan sra, yine 2000/467 sayl BKK erevesinde devlet tarafndan desteklenen bir dier hayvanclk dal da ar yetitiriciliidir. Sz konusu desteklemenin farkl alt uygulamas bulunmas nedeniyle dier balklar altnda aklanmamtr. Ar Yetitiriciliinin Desteklenmesi; Bu desteklemenin ana ar yetitiricilii, seraclkta kullanlmak zere bombus ars yetitiricilii ve szme bal olmak zere farkl alt uygulamas bulunmaktadr. Bu konuda da Ar Yetitiricileri Birliine ye olan reticilere daha yksek deme yaplarak rgtlenmenin gelitirilmesi hedeflenmitir. Bu destekleme uygulamalarnn dnda, 14 Kasm 2001 tarih ve 24583 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2001/3170 sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Kararda Deiiklik Yaplmasna likin Kararla; 2001 Mali Yl btesinde hayvanclk deneinde yer alan tutar ile snrl kalmak kaydyla, 2001 ylna mahsus olmak zere, sr ve manda besicilii yapan yetitiricilere erkek hayvan bana geri demesiz destek verilmitir. 14 Kasm 2001 tarihinde balayan bu uygulama erevesinde Tarm l ve le Mdrlklerine bavurarak hayvan tespiti yaptran reticilere hayvan bana 20 milyon TL destekleme demesi yaplmtr.
65
Sal
3.1.2.1.5. 2000/467 ve 2005/8503 Sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Kararlar Sz konusu BKKlar, hayvanclk sektrne ynelik en uzun vadeli ve sistematik destekleme uygulamalar olarak kabul edilmektedir. Nitekim 2000/467 sayl Kararnamenin sresi 2005 ylnda sona ermi olup, 2005/8503 sayl Kararnamenin sresi 2010 ylnda tamamlanacaktr. 2005/8503 sayl BKK, 2000/467 sayl Kararn devam niteliinde hazrlanm olup, 2006-2010 yllar arasnda uygulanacaktr. Sz konusu BKK kapsamnda bir nceki BKKda yer alan hususlara ilikin eksiklikler giderilmi ve daha sistematik bir temele oturtulmutur. Bu kapsamda; Yem bitkileri destei, Gebe dve almlarna ilikin destekleme, Suni tohumlamadan doan buza destei, Suni tohumlama ekipman destei, St tevik primi, Sabit st sam ve soutma tank kurulmasna ilikin destekleme, Hastalktan ari blge oluturmak zere iletmelerin desteklenmesi, Hayvan Kimlik Sistemine kaytl hayvanlara ilikin desteklemeler, Programl alama desteklemeleri, Hayvan gen kaynaklarnn korunmasna ilikin desteklemeler, Arclk desteklemeleri, Su rnleri yetitiriciliinin desteklenmesi
konular yer almaktadr. Bu BKK kapsamna; sertifikal yem bitkileri tohumu retimi, suni tohumlama blgelerinin belirlenmesi, sam hijyenine ilikin ekipman destei, hayvan salna ilikin a destekleri, hayvan kimlik sistemi ve gen kaynaklarnn korunmas gibi yeni destekleme uygulamalar konulmutur. Bu konuda, 2004 ylnda yaymlanan Tarm Strateji Belgesi (2006-2010) etkili olmutur. Nitekim sz konusu Belgede, tarmsal desteklemelere ayrlan toplam bteden hayvancla ayrlan tutarn 2010 ylna kadar % 12 dzeyine karlmas hedeflenmitir. Yllar itibaryla
66
Sal
2000/467 sayl BKK erevesinde bteden ayrlan kaynaklar ve destekleme aralarna gre deneklerin dalm izelge-3.1de gsterilmitir.
izelge-3.1. 2000/467 Sayl BKK Kapsamnda Ayrlan denekler ve Yaplan Toplam Destekleme demeleri (YTL).
Destekleme Tr Gebe Dve Destei Yem Bitkileri ve Ekipman Desteklemeleri Suni Tohumlama Suni Tohumlama Ekipman Kaba Yem retimi ve Ekipman Sr ve Manda Yetitiricilii St Destekleme demeleri Suni Tohumlamadan Doan Buza Ar Yetitiricilii Su rnleri Hastalktan Ari letme Hayvan tlaf Tazminatlar Et Tevik Primi Yllk Hayvanclk Destekleme Toplam 2000 183.133 2.423.103 142.919 1.820 9.246.025 11.997.000 2001 2.221.602 16.292.129 1.049.871 22.747 19.037.078 2.828.560 41.451.987 2002 2.865.008 35.574.257 1.214.098 65.765 29.321.972 17.546.411 86.587.511 2003 2.427.598 61.795.739 1.973.611 89.515 38.192.049 365.196 108.024 799.117 5.595 105.756.443 2004 3.134.550 51.945.133 3.789.368 133.486 57.487.054 3.325.424 800.859 5.753.229 58.041 662.214 69.028.496 196.117.854
Kaynak: HM, 2005.
Sz konusu 2000/467 sayl BKK kapsamnda en fazla deme yem bitkilerine yaplmtr. 2004 ylnda balatlan et tevik primi uygulamas kapsamnda, 69 milyon YTL tutarnda, beklenmedik lde destekleme demesi gerekletirilmitir. deme tutarnn beklenenin zerinde gereklemesine, belirlenmi olan karkas arlnn (190 kg) AB ve dnya ortalamalarnn olduka gerisinde olmas ve bununla birlikte 1 YTL/kg olarak tespit edilen tevik demesinin yksek olmas neden olmutur. Nitekim FAOnun 2005 yl verilerine gre, 2004 ylnda dnyada sr karkas arlnn ortalamas 200 kg ve AB (25) ortalamas 268 kg dzeyindedir. izelge-3.2den de grlecei zere, son be yllk dnem dikkate alndnda, 2004 ylnda hayvanclk sektrne salanan destekler 2000 ylna gre nemli bir art gstermitir. Fakat bu desteklerin neredeyse tamamnn (% 97si) bykba hayvancla tahsis edilmesi, zellikle koyun ve kei yetitiriciliine ilikin, 2005 ylnda kkba hayvan stnn dahil edilmesi dnda, herhangi bir dzenleme bulunmamas dikkat ekicidir.
67
Sal
2005 ylnda 2000/467 sayl Kararda yaplan revizyon ile hayvan gen kaynaklarnn korunmas, kkba hayvanlarn stleri, hayvan kimlik sistemi, hastalkla mcadele ve szme bal destekleme kapsamna alnmtr. 2005 ylnda sz konusu Karar kapsamnda yaplan destekleme demeleri alt dalmlarna gre izelge-3.2de gsterilmitir.
izelge-3.2. 2000/467 sayl Kararname Kapsamnda 2005 Ylnda Yaplan Birim Bana Destekleme demeleri
Hayvanclk Desteinin Ad Damzlk Belgeli Hayvanlarn Desteklenmesi Suni Tohumlama Sonucu Doan Buzalarn Desteklenmesi Tr Pedigrili Saf rk sertifikal n soy ktne kaytl Soy ktne kaytl Hastalktan Ari DSYB yesi Hastalktan Ari DSYB yesi DSYB yesi Tarmsal Kalknma Kooperatifi yesi Dier Kk hayvan st Sam makinesi Soutma tank Sam nitesi Yonca Korunga Fi Msr Dier Alet ekipman Tohum Hayvan bana pirim Tazminat Bykba Kkba K.. + soy kt iletmeleri Dier iller Sr (190 kg ve st karkas) Ana Ar Destei AYB yesi Ana Ar Destei Dier retici Szme Bal AYB yesi Szme Bal Dier retici Bombus Ar Yetitirme AYB yesi Kayt, kpe A, Mezbaha, Veteriner Hekim Birime Destek Miktar 500 YTL/ba 250 YTL/ba 40 YTL/ba 80 YTL/ba 0,075 YTL/litre 0,06 YTL/litre 0,06 YTL/litre 0,04 YTL/litre 0,03 YTL/litre 0,03 YTL/litre 8335 YTL/iletme 3778 YTL/iletme 11207 YTL/iletme 75 YTL/da 60 YTL/da 30 YTL/da 40 YTL/da 30 YTL/da (Mracaatta Kesinlemektedir) 5 YTL/da 40 YTL/ba 2000 YTL/ba 250 YTL/ba 30 YTL/ba 40 YTL/ba 20 YTL/ba 0,5 YTL/kg 16 YTL/adet 8 YTL/adet 0,45 YTL/kg 0,33 YTL/kg 22 YTL/kg 2 YTL/ba 0.5 YTL/ba
St Teviki
Sam Hijyeni ve St Kalitesini Artrc Destekler
Yem Bitkileri retiminin Desteklenmesi
Hastalklardan Ari letmelerin Desteklenmesi Hayvan Gen Kaynaklarnn Desteklenmesi Suni Tohumlamann Desteklenmesi Et Teviki Ar Yetitiriciliinin Desteklenmesi
Hayvan Kimlik Sistemi Destei Hastalklarla Mcadele Destei
DSYB: Damzlk Sr Yetitiricileri Birlii; AYB: Ar Yetitiricileri Birlii; K: Kalknmada ncelikli ller Kaynak: TKB, 2006.
St retimi asndan, st teviki uygulamas byk nem arz etmektedir. St tevik pirimi, desteklemenin balad 1987 ylnda st fiyatnn % 25.9u, yem fiyatnn ise % 24.1ine tekabl etmitir. Destekleme tutar 2003 ylnda st fiyatnn soy ktne kaytl iletmeler iin % 10una kaytl olmayan iletmeler iin % 5.2sine ve yem fiyatnn da soy ktne
68
Sal
kaytl olan iletmeler iin % 13.2sine kaytl olmayan iletmeler iin % 6.6s dzeyinde gereklemi ve 1987 ylndaki deerinin gerisinde kalmtr. 3.1.2.2. Hayvanclk Kooperatiflerinin Desteklenmesi Tarmsal amal kooperatifilik almalar ok amal ky
kooperatifleri modeliyle 1964 ylnda TKB tarafndan balatlmtr. 1965 ylnda TKB bnyesinde kooperatifilik almalarn yrtmekle grevli birimler oluturulmutur. 1969 ylnda 1163 Sayl Kooperatifler Kanunu yrrle girmitir. Sz konusu Kanuna gre tarmsal amal kooperatiflerin kurulu, organizasyon ve denetim grevi TKBne verilmitir. Devlet tarafndan krsal alandaki kaynaklarn ekonomiye
kazandrlmas amacyla deiik tip ve zellikte tarmsal kooperatif projeleri gelitirilmi ve bu projeleri uygulayacak olan kooperatiflerin devlet yardm ile desteklenmesi amacyla 1967 ylnda Tarmsal Kooperatiflere Yaplacak Devlet Yardm Ynetmelii uygulamaya konulmutur. Kooperatifler Kanununun gnn ihtiyalarna cevap vermemesi sebebiyle 1988 ylnda yeni bir yasal dzenlemeye gidilmi ve mevcut kooperatiflerin ana szlemelerinde dzenlemeler yaplmtr. 9 ayr konudaki kooperatif ana szlemeleri, Tarmsal Kalknma, Sulama, Su rnleri ve Pancar Ekicileri ad altnda toplanmtr. Hayvanclk kooperatiflerinin byk ounluu Tarmsal Kalknma Kooperatifi tipindedir. Bu yeniden yaplanmann ardndan TKBne bal TEDGEM tarafndan kooperatifler mlkiyetinde uygulanan bitkisel ve hayvanclk projelerinde karlalan sorunlar gz nnde bulundurularak 1990 ylnda Ortaklarn Mlkiyetinde kooperatif projesi modeline geilmitir. Canl hayvan dahil btn yatrmlarn kooperatif ortann mlkiyetinde bulunduu ve kooperatif ve ortaklarn birbirine kefaleti ile kredilendirilen bu sistemde, st srcl, damzlk sr yetitiricilii, besi srcl, arclk, damzlk koyun yetitiricilii, seraclk ve mantarclk projeleri uygulamaya konulmutur. 1990-2005 yllar arasnda TKB tarafndan desteklenen bu kooperatiflerin konularna gre dalm izelge-3.3de verilmitir.
Sal
izelge-3.3. Yllar tibaryla Konularna Gre TKB Tarafndan Desteklenen Tarmsal Kalknma Kooperatifleri
PROJE KONUSU St Srcl Besi Srcl Damzlk S.Yet. Damzlk Koy.Yet. Arclk Seraclk Mantarclk TOPLAM 1990-1999 148 7 0 0 11 17 0 183 2000 55 2 16 0 3 3 0 79 2001 77 8 24 0 9 4 0 122 2002 21 4 18 2 2 3 0 50 2003 11 1 6 1 2 3 0 24 2004 2005
23 4 35 15 1 3 0
81
19 1 58 14 2 4 0
98
TOPLAM 354 27 157 32 30 37 0 637
Kaynak: TEDGEM-2005.
TKB
tarafndan
1990-2005
yllar
arasnda
desteklenen
637
kooperatiften, 354 tanesi st srcl kooperatifleridir. 2000 ylnda desteklenmeye balanan damzlk sr yetitiricilii kooperatifleri ise 5 ylda 157ye ulamtr. Ayrca, son yllarda sr besicilii kooperatiflerine verilen destek miktarlar artmaktadr. Yukarda aklanan konularda Bakanla mracaat eden kooperatifler, Bakanlk Kontrolrleri tarafndan denetlenerek TEDGEM tarafndan uygunluu asndan onay verildii takdirde ilgili konu balklar altnda sraya konulmaktadr. Desteklemede % 25 z kaynak koulu aranmakta ve geri demeler, 1 yl demesiz, 2 nci yl sadece faiz demeli ve 5 yl anapara + faiz demesi eklinde toplam 7 ylda yaplmaktadr. Geri demelerde uygulanan faiz oran her yl banda ve TCZB cari faiz orannn yaklak % 25-30u dzeyinde Bakan oluru ile tespit edilmektedir. 1990-2005 yllar arasnda bu yana, yllk olarak tahsis edilen yatrm ve transfer denekleri ile borlandrlan kooperatiflerden yaplan geri demelerden yaklak 637 kooperatif bu kapsamda desteklenmitir. 2004 yl sonu itibaryla bavuruda bulunan yaklak 1800 kooperatifin destekleme kapsamna alnmay bekledii ifade edilmektedir (TEDGEM, 2005). Bunlarn yan sra Trkiyede, 4572 sayl Kanun kapsamnda alan 15 TSK Birlii, bu Birliklere bal 396 TSK ve bu Kooperatiflere ye yaklak 616 bin retici bulunmaktadr.
70
Sal
pekbcekilii alannda faaliyet gsteren Koza Birlik ile tiftik ve yapa retimi konularnda faaliyet gsteren Tiftik ve Yapa Birlik de 4572 sayl Kanun erevesinde alan TSK niteliindedir. Koza Birlie ortak 5 kooperatif ve 10300 retici bulunmaktadr. Tiftik ve Yapa Birlie ise ortak 12 kooperatif ve 19 bin retici bulunmaktadr. Bu kooperatiflerin desteklenmesi daha nceki blmlerde aklanmtr. 3.1.2.3. Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi 2003 ylnda TKB ile SYDTFnin bal olduu Devlet Bakanl arasnda yoksullukla mcadele kapsamnda, ekonomik ve sosyal yoksulluk iinde bulunan kii ve ailelerin gelir seviyelerini ykseltmek, istihdam artrmak, tarmsal rnleri yerinde deerlendirmek, pazarlamak ve kyden kente g nleyebilmek iin ortak projeler uygulamak amacyla be yl sreli bir protokol imzalanmtr. Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi olarak adlandrlan bu proje ile, 3294 sayl Sosyal Yardmlama ve Dayanma Tevik Fonu Genel Sekreterlii Kanunu kapsamnda olan faydalanclarn kooperatif eklinde bir araya getirilmeleri veya tarmsal amal olarak kurulan ve TKB tarafndan desteklenmeyi bekleyen kooperatiflerden 3294 sayl Kanun kapsamnda olan ortaklar belirlenerek, bunlarn uygulayacaklar st srcl ve koyunculuk projelerinin desteklenmesi amalanmtr. Bu proje ile her ay en az 10 ilde toplam 1000 aileye hayvan yardm yaplmas hedeflenmitir. Bu erevede desteklenecek kooperatif konular; 100 Aile x 2 ba st inei, 50 Aile x 25 ba koyun, 100 Aile x 500 m2 seraclktr.
Altyaps hazrlanm, kooperatifleri, st merkezleri ve datm aralar olan kylerde yaayan iftilere sigortalar yaplm ikier ba inek, ya da 25er ba koyun eklinde verilmekte ve bu kapsamda uygulanan hayvanclk projelerinde, proje bedeli borlu ortak yannda mteselsil kefil ve
71
Sal
kooperatif tzel kiiliinin kefaleti alnarak kullandrlmaktadr. Bu proje erevesinde 2003-2005 yllar arasnda 398 kooperatife destek salanmtr (TEDGEM, 2005). 3.1.2.4. Hayvanclkta Kredi Uygulamalar Trkiyede genelde ok paral ve dank bir yap gsteren ve ounluu kk lekli olan tarm iletmeleri, modernizasyon ve ihtisaslamann gerektirdii ekilde daha entansif hale dnmektedir. Bu srete, zellikle hayvanclk iletmeleri giderek daha fazla sermayeye ihtiya duymaktadr. Byle bir durumda, iletmeye yaplacak yatrmlarn tamam z kaynaklarla finanse edilmesi mmkn olmayaca iin yetitiriciler krediye ynelmektedir. Bu erevede, hayvanclk sektrnde ksa, orta ve uzun vadeli olmak zere, iletme ve yatrm sermayesine gereksinim duyulmaktadr (TZOB, 2004). Trkiyede hayvanclk sektrne kredi veren kurulular genel olarak TCZB ile arlkl olarak yine bu Bankann kaynaklarn kullanan TKK ve TSKlardr. Banka, reticilere teminat verilmesi kaydyla kredi kullandrmakta ve Devlet tarafndan yaplan tarmsal destekleme demelerine araclk etmektedir. Son yllarda, zellikle faiz hadlerinin dmesi ile birlikte zel kesim bankalar da sektre ynelik kredilendirme almalar balatmtr. (TZOB, 2004; TCZB, 2004). Buna karlk, 9.12.1999 tarihli IMFye verilen ilk niyet mektubunda yer alan Hkmet iftilere verilen kredi sbvansiyonlarn kademeli olarak tedricen ortadan kaldracaktr hkm ve bunun devamnda yer alan dier taahhtler erevesinde TCZBnin zelletirilmesi almalarna balanmtr. Bu kapsamda TCZB, 25.12.2000 tarih ve 4603 sayl Kanun ile zelletirilmek zere yeniden yaplandrlma srecine girmitir. Banka 4603 sayl Kanun ile daha nce tabi olduu 233 sayl KHK kapsamndan karlarak Anonim irket statsne geirilmi ve faaliyet alannn Kanun kapsamnda hazrlanacak olan ana szleme ile belirlenecei ngrlmtr. Bankann
72
Sal
22.02.2001 tarihli Genel Kurulunda kabul edilen ana szlemesi ile TCZB kredi kullanmn durdurmutur. (TCZB, 2004; TZOB, 2004). 2002 yl sonunda, TCZB, dorudan reticilere kredi almas ve tm tarmsal kredi sisteminin genel ileyiini Tarmsal Krediler Ynetmelii ile yeniden dzenlemitir. Bankann tarmsal kredileri; Bireysel ifti, Projeli letme, Spot Tarmsal Kredi, Sabit Faizli Traktr, Szlemeli retim ve Yatrm Kredileri olmak zere 6 balkta toplanmtr. Bu kredi trlerinin hayvanclk sektrnn dnm asndan en nemlisi iletme kurmak, edinmek veya iletmelerini modernize etmek isteyen reticilere kullandrlan yatrm kredileridir. Kredi bavurusu proje ve belirli kapasitelerin zerinde fizibilite raporu hazrlanmak suretiyle gerekletirilmekte olup, azami vade 5 yldr. Mnferit satn almalara konu yatrm kredilerinde (traktr, tarmsal ara-gere, sulama borusu vb) proje veya fizibilite raporu hazrlanmasna gerek olmayp, azami vade 3 yldr (TCZB, 2004). TCZBnin reticilere yatrm kredisi kullandrrken fizibilite raporu dzenlenmesi gereken asgari kapasiteler EK-4de verilmitir. TKKlar ise yap itibaryla Trkiye'nin her yannda, zellikle ky ve kasabalarda faaliyet gsteren 1948 (2006 yl Mart ay itibaryla) birim kooperatif, 16 blge birlii ve Ankara'da Merkez Birlii olmak zere kademede hizmet vermektedir. TKKlarn hizmet gtrm olduu ky says 27851 olup, Kooperatife ortak olan retici says yaklak 1,5 milyondur. TKKlar tarafndan ortaklarna salanan krediler unlardr; 1- Ksa Vadeli htiya Kredileri: Ortaklarn tarmsal iletmelerine ait, tohumluk, fide, gbre, ila, yem, ekme bime, toplama kurutma gibi faaliyetleri ile insan, hayvan, makine iilii cretlerinin denmesi ve ortan yllk iletme sermayesinin zayf ve eksik blmlerinin tamamlanmas amacyla, nakdi ve ayni olarak en ok bir yl vade ile verilen kredilerdir. 2- Orta Vadeli htiya Kredileri: Tarmsal iletmenin her nevi canl, cansz unsurlarn oluturan, tarmsal ara ve gerelerle (traktr, su motoru,
73
Sal
mibzer, rmork vb.), ihtiya duyulan i; ift ve irat hayvanlarnn salanmas amacyla en ok be yla kadar alan ayni kredilerdir. 3- Dier Krediler: EI sanatlar, pazarlama, destekleme kredileri ile ilemin mahiyetine gre Merkez Birliince alan kredilerdir. reticilerin tarmsal kredi kullanmna ilikin son dzenleme 25.2.2004 tarih ve 25384 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren, TCZB ve TKKlar tarafndan, dk faizli yatrm ve iletme kredisi kullandrlmasna ilikin 2004/6840 sayl BKKdr (Resmi Gazete, 2004b). BKKnn 1 inci maddesi ile, retime ynelik ihtiyalarn karlanmas amacyla, TCZB ve TKKlar tarafndan bir yl vadeli % 25 sabit faizli iletme kredisi kullandrlmas dzenlenmitir. BKKnn 2 nci maddesi gereince de; tarmsal retimin gelitirilmesi, verimliliin ve kalitenin artrlmas amacyla, TCZB tarafndan damzlk st sr yetitiricilii, sertifikal tohum retimi/kullanm, su rnleri yetitiricilii, organik tarm, seraclk ve Ar-Ge konularnda, TKKlarca ise sadece sertifikal tohum retimi/kullanm, seraclk ve hayvansal retim konularnda iletme ve yatrm kredisi kullandrlmaktadr. Faiz oran, TCZB tarafndan uygulanan tarmsal kredi cari faiz oranndan % 40 ila % 60 orannda indirim yaplarak tarmsal konularda uygulanan faiz oranlar (-15 seviyelerine indirilmitir (TZOB, 2004; Resmi Gazete, 2004b; TCZB, 2005). 3.1.3. hracat Sbvansiyonlar ve Gmrk Vergileri Trkiyede tarm rnlerinin ihracatna ynelik sbvansiyonlar (hracat adesi Yardmlar) tarm rnleri ticaretini uluslararas kurallara balayan DT Tarm Anlamas erevesinde salanmaktadr. DT Tarm Anlamasnn ihracat sbvansiyonlarn dzenleyen 5 inci blmnn 8 inci maddesine gre, lkeler verdikleri sbvansiyonun sz konusu anlama ile uyumlu olmasyla ykmldrler. Bu kapsamda lkeler, taahht listelerinde belirttikleri rnler iin ve taahhtte bulunduklar miktarlar erevesinde ihracat sbvansiyonu salayabilmektedirler.
74
Sal
Trkiyenin DTye bildirmi olduu taahht listesinde 44 rn grubu bulunmaktadr. Ayrca Trkiye, ihracat iadesi oranlarn belirlerken DT ihracat sbvansiyonu taahhtleri yannda retim, maliyet ve d piyasa koullarn da dikkate almaktadr. Tarmsal rnlerde hracat adesi Yardmlar, 11/1/1995 tarih ve 94/6401 sayl "hracata Ynelik Devlet Yardmlar hakknda BKK erevesinde Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulunca alnan Kararlar dorultusunda uygulanmaktadr. Tarmsal rnlerin ihracatnda nceleri arlkl olarak nakit iadeler yaplmakta iken son dnemlerde mahsup sistemine geilmitir. Bu uygulamaya gre, firmalara nakit deme yaplmamakta, DTMye bal olarak faaliyet gsteren hracat Birlikleri tarafndan hesaplanan iade tutarlar Merkez Bankasna bildirilmekte ve firmann ihracattan doan alacaklar, kurumlar vergisi, gelir vergisi, SSK primleri, elektrik ve doalgaz gibi devlete denmesi gereken giderlerinden mahsup edilmektedir (DTM, 2006). Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulunun 2005/1 sayl Teblii
erevesinde, Trkiyenin DT Tarm Anlamas taahht listesinde yer alan hayvansal rnlerden ne mahsup uygulamas kapsamnda ihracat iadesi verilmektedir. Sz konusu Karar erevesinde ve uygulama ekline gre ihracat iadesi verilen rnler izelge-3.4te gsterilmitir.
izelge-3.4. hracat adesi Kapsamndaki Hayvansal rnler ve Uygulama ekli

rn hracat adesi Tutar Miktar Baraj % 32 % 78 % 14 Azami deme Oran % 10 % 10 % 20 65 ABD Dolar/Ton Bal 6 ABD Dolar/1000Adet Yumurta 186 ABD Dolar/Ton Kmes Hayvanlar Etleri Kaynak: DTM, 2006 (www.dtm.gov.tr).
Trkiyede hayvanclk sektr, tm dnyada ve ABnde olduu gibi, ihracat iadelerinin yan sra gmrk vergileri ile de korunmaktadr. Sz konusu koruma oranlar yine DT Anlamas erevesinde ve sektrn durumuna gre belirlenmektedir.
75
Sal
Ayrca tarmsal rnler, Trkiye ile AB arasnda yaplan Gmrk Birlii Anlamas kapsamnda yer almamaktadr. Bu nedenle dier sektrlere gre tarm sektr gmrk vergileri yoluyla en ok korunan sektrlerden biri durumundadr. Buna karlk, zellikle AB ile 1997 ylnda varlan anlama sonucu 1998 ylnda uygulamaya giren 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar erevesinde Trkiye, ABne nemli tarmsal rnlerde baz tavizler vermitir. Ancak deiik nedenlerden dolay bu anlama uygulanamamtr. Bu konu sonraki blmde detayl olarak irdelenecektir. Trkiyenin 2005 ylnda, canl hayvan ve hayvansal rnler ithalatnda uygulam olduu gmrk vergisi oranlar izelge-3.5de verilmitir.
izelge-3.5. Trkiyenin 2005 Ylnda Canl Hayvan ve Hayvansal rnler thalatnda Uygulam Olduu Gmrk Vergisi Oranlar rn Gmrk Vergisi (%) Canl Sr, Koyun ve Kei 135 Canl Kmes Hayvanlar 49 Canl Domuz 76.5 Bykba ve Kkba Hayvan Etleri 225 Kmes Hayvanlar Etleri ve Sakatat 65 St ve St Tozu 150 Yourt 170 Peynir Alt Suyu 67 Tereya 140 Peynir ve Lor 45-140 Doal Bal 38,5 Tavuk 13 Yumurta Hindi 20 Damzlk 0 Salam, Sucuk, Sosis Gibi lenmi Et rnleri 96,3 Kaynak: DTM, 2006
izelge-3.5den de grld zere en dk vergiler canl kmes hayvanlar ile yumurtalara uygulanmaktadr. Bu durum Trkiyenin, kanatl hayvan yetitiricilii her ne kadar gelimi bir sektr de olsa zellikle damzlk ve canl materyal konusunda olduka da baml olduunu gstermektedir. Trkiyenin en sorunlu sektr olarak grlen bykba hayvan yetitiricilii ile et, st ve bunlarn rnlerine uygulanan gmrk vergileri ise grece yksek durumdadr.
76
Sal
3.1.4. Hayvancl Gelitirmeye Ynelik Uygulanan Projeler Trkiyede deiik dnemlerde, hayvancln gelitirilmesine ynelik DB, BM ve deiik ikili anlamalar erevesinde eitli projeler uygulanmtr. Bu projelerin byk ounluunda sr yetitiriciliinin gelitirilmesi hedeflenmitir (Sal, 2005:130). Trkiyede hayvancl gelitirmeye ynelik olarak yrtlen nemli projeler aada aklanmtr. 1973-1986 yllar arasnda DB destei ile be adet Hayvancl Gelitirme Projesi uygulanmtr. Bu projeler; 1. Hayvancl Gelitirme Projesi: 1973-1976 yllar arasnda, Orta, Gney ve Bat Anadoluda bulunan 23 ilde uygulanmtr. 2. Hayvancl Gelitirme Projesi: 1975-1979 yllar arasnda Trkiye genelinde uygulanm olup, projenin iki alt bileeni bulunmaktadr. Bunlardan ilki Ky Hayvanclnn Gelitirilmesi Projesi, ikincisi ise Besiciliin Gelitirilmesi Projesi olup, 24 ilde uygulanmtr. 3. Hayvancl Gelitirme Projesi: 1977-1983 yllar arasnda, entansif st srclnn gelitirilmesi amacyla, 7 Blgede ve 29 ilde uygulanmtr. 4. Hayvancl Gelitirme Projesi: 1979-1985 yllar arasnda, ky hayvanclnn gelitirilmesi amacyla, Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde 11 ilde uygulanmtr. 5. Hayvancl Gelitirme Projesi: Trkiye genelinde 16 ilde ve 1981-1986 yllar arasnda uygulanmtr. Bu proje; Hayvansal retimi Gelitirme ve Islah ve Broiler (etlik pili) Yetitiricilii olmak zere iki alt bileenden olumutur (World Bank, 1986 ve 1990; DPT, 2000; Sal, 2005:130-132). Yine DB destei ile, genel olarak hayvancln ve bitkisel retimin gelitirilmesi ve buna ynelik aratrma ve yaym faaliyetlerinin artrlmas amacyla iki adet Tarmsal Yaym ve Uygulamal Aratrma Projesi (TYUAP, 1984-1997) uygulanmtr. Bunlar;
77
Sal
1. TYUAP Projesi: 1984-1992 yllar arasnda, 18 il ve 5 Aratrma Enstitsnde yrtlm ve sr yetitiriciliinin gelitirilmesi amacyla, tabii ve suni tohumlama ile dondurulmu sperma ve yem bitkileri retiminin artrlmas hedeflenmitir. Ayrca ayr-mera faaliyetleri de gerekletirilmitir.
2. TYUAP Projesi: lk projede yrtlen ayn faaliyet konular, 1990-1997 yllar arasnda 21 il ve 14 Aratrma Enstitsnde uygulanmtr (DPT, 2000).
Ayrca, 1988-1993 yllar arasnda, UNDP destei ile, Konya ili merkez olmak zere, Konya ve Karamanda Orta Anadolu Hayvancln Gelitirme Pilot Projesi uygulanmtr. Bu proje Trkiye genelinde uygulanmak zere planlanm, ancak pilot uygulama olarak Konyada balatlmtr. Bu kapsamda 1988-1990 yllar arasnda Anadolu Blgesi in Uygun Hayvan Yetitirme Sistemlerinin Gelitirilmesi ve Demonstrasyonu Pilot Projesi uygulanmtr. 1990 ylnda ikinci aama olan Trkiye Hayvancl Gelitirme ve Hayvancl Gelitirme Sistemleri Konya Alt Projesi uygulamasna geilmitir. Her iki alt proje ile, yaym ve demonstrasyon hizmetlerinin yan sra, besiciliin gelitirilmesi amalanmtr. Trkiye apnda yaygnlatrlmas amalanan bu proje, 1993 ylnda tamamlanmtr (UNDP, 1989; TKB, 1993; Sal, 2005:133). 1987-1996 yllar arasnda ikili anlamalar kapsamnda, damzlk sr ithalat ve teknoloji transferine dayal iki adet proje uygulanmtr. Bunlarn ilki, 1987 ylnda Trkiye-Almanya ikili anlamas ile balatlan GTZ Projesidir. Proje erevesinde, st srclnn gelitirilmesi ve yetitiricilerin rgtlenmesi hedeflenmitir. Bu proje Samsunda balatlm olup, daha sonra Konya, Krklareli ve Bursa illeri projeye dahil edilmitir (Sal, 2005:134). kili anlamalar kapsamnda uygulanan projelerden ikincisi ise, 1989 ylnda Trkiye-talya ortakl ile balatlan Trk-ANAF St Hayvancln Gelitirme Projesidir. Bu proje, 9 ilde balatlm, daha sonra Trkiye geneline yaylmtr. talyadan damzlk gebe dve ve teknoloji transferine
Sal
dayanan projede, Trkiyede ilk kez verim denetimleri ve soy kt almalar balatlmtr (TOKB, 1991; Anafi, 1994; DPT, 2000;). Trkiyede uygulanan bu projeler erevesinde 1987-1996 yllar arasnda yaklak 297 bin ba gebe dve ithal edilmitir (DPT, 2000). Son yllarda daha ok slah projelerine arlk verilmi ve Ulusal Soy Kt, n Soy Kt, Anadolu Alacas, Anadolu Esmeri ve Trkiye Patentli Ebeveyn-Byk Ebeveyn Projesi (tavukuluk) gibi projeler balatlmtr. 3.2. ABnde Uygulanan Hayvanclk Politikalar almann bu blmnde ABnde uygulanmakta olan OTP ile FEOGAnn geliimine ilikin zet bilgiler verilmi ve uygulanan politikalarda karlalan temel tanmlamalar aklanmtr. Bunun yan sra, OPDnin geliiminden ok almann konusu gerei son durumlar deerlendirilmitir. 3.2.1. Ortak Tarm Politikalar (OTP) ve Geliimi OTP, AB yesi lkelerin tarm politikalarn bir araya getiren ilk ortak politika olma zelliine sahiptir. AB ierisinde tarmsal retimi dzenlemek, ifti gelirlerini artrarak daha iyi bir yaam seviyesine ulatrmak ve tarmsal piyasalar istikrara kavuturarak retimin devamlln salamak amacyla 1960 ylnda OTP oluturulmaya balanm, Ocak 1962'den sonra birbiri ardna uygulamaya konulmutur. Yasal dayanan, 1957 ylnda, Belika, Hollanda, Lksemburg, Fransa, Almanya ve talya arasnda imzalanan ve 1.1.1958de yrrle giren Roma Antlamasndan alan ortak politikann temelleri, Temmuz 1958 tarihinde Stresa Konferansnda atlmtr. OTP, Topluluun en nemli, en gelimi, zerinde en fazla tartlan ve srekli reform nerilerine konu olan politikas durumunda olup, Topluluk btesinin nemli bir blm bu amala kullanlmaktadr. OTPnin temel amalar u ekilde zetlenebilir; Tarm sektrnde verimliliin artrlmas, Tarmda alanlarn gelirlerinin ykseltilmesi,
Sal
Tarm piyasalarnn dengeye getirilmesi, Tarm rnleri arznn garanti edilmesi, Tarmsal rnlerin tketiciye uygun fiyatlarla ulatrlmas (Eraktan, 1997; Aral ve Cevger, 2002; ABGS, 2005a; Sal, 2005:44-45).
OTPnin lkeleri Yukarda saylan ama ve hedefleri gerekletirmek zere tesis edilen OTP, 45 yllk bir gemie sahiptir. OTP, Stresa Konferansnda belirlenen temel ilkeye dayandrlmtr. Bu ilkeler: Ortak Pazar Topluluk Tercihi ve Mali Dayanmadr.
Tek pazar ilkesi: Mallarn ye devletler arasnda serbest dolamnn salanmasn, ortak fiyatlar, ortak rekabet kurallarn, istikrarl dviz kurlarn, idari alanda, insan ve hayvan sal konularnda ilgili kural ve mevzuatn uyumlatrlmasn gerektirmektedir. Topluluk tercihi ilkesi: Topluluun kendi retimiyle ihtiyacnn karlanmas, ancak retimin yetersiz olmas durumunda ithalata bavurulmasdr. Bir baka deyile Topluluk retimine ncelik verilmesi, i pazarn dk fiyatl ithalata ve dnya pazarlarnda gerekleebilecek ar fiyat dalgalanmalarna kar korunmasn da beraberinde getirmektedir. Mali dayanma ilkesi: Tarm alannda ortak bir politika izlenmesi, bu politika erevesinde eitli mekanizmalarn kurulmas ve gerekli harcamalar karlayabilecek bir finansman kaynann oluturulmas hedeflenmitir. Bu hedefe ynelik olarak Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (FEOGA) kurulmutur . (Atakan, 1998; Demirba ve Talim, 1999; Aral ve Cevger, 2002; ABGS, 2005; EU, 2005).
80
Sal
Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (FEOGA EAGGF) OTP harcamalar iin gerekli olan finansmann salanabilmesi amacyla 4 Nisan 1962de, Avrupa Topluluunu kuran alt ye lkenin Bakanlar Konseyi, Roma Antlamasnn 40 ve 43. maddeleri kapsamnda, FEOGAy kurmulardr. FEOGAnn gelirleri unlardr: Prelevmanlar, OPD kapsamna giren tarm rnlerinin nc lkelerden ithalatndan alnan vergiler, OPD iindeki eker vergileri, Ortak Gmrk Tarifesine gre, nc lkelerden yaplan ithalatta alnan gmrk vergileri, lkelerde tahsil edilen katma deer vergisinin bir blm (Atakan, 1998; ABGS, 2005; EU, 2005). OTPnin mali arac olan FEOGA, aslnda bamsz bir Fon ise de, Topluluk btesinin ayrlmaz bir parasdr. FEOGA, 1964 ylnda ikiye blnm ve ynlendirme ve garanti blmleri ortaya kmtr. Garanti Blm, temel tarm rnleri pazarlarnn desteklenmesini hedeflemektedir. Bu kapsamda, Topluluk tercihi (ithalattan alnan vergi) ve d pazarlara giri (ihracat destekleri) ilkelerinin gereklemesini salayan mekanizmalarn yan sra, fiyatlar dtnde rnleri depolayan veya satan ulusal mdahale kurulularnca salanan fiyat destekleriyle, Topluluk iinde rn fiyatlarnn istikrarl bir dzeyde tutulmas amalanmtr. Garanti blmnden karlanan harcamalar unlardr: hracatta denecek oluturmaktadr). piyasaya mdahaleler: OPD araclyla fiyat mdahaleleri, satn alma ve geri ekme, retim, ileme ve stoklama yardmlar ile primleri iermektedir. (Toplam garanti harcamalarnn ortalama % 60n mdahale harcamalar oluturmaktadr) iadeler (Harcamalarn yaklak % 40n
81
Sal
Garanti Blm harcamalarnn yaklak % 95i, st ve st rnleri, tahl, pirin, meyve, sebze, arap, ttn, et, zeytin, yal tohumlar ve eker gibi temel rnlere yaplmaktadr. Ynlendirme Blm ise, Roma Antlamasnn 39. maddesi gereince OTP hedeflerinin gerekletirilmesine ilikin ortak uygulamalar finanse etmek iin oluturulmutur. Ynlendirme Blm, orta ve uzun dnemde tarmsal yapnn iyiletirilmesi ve verimliliin artrlmasna ynelik almalarn gerektirdii mali destei salamann yannda, ABnde blgelerin ekonomik kalknmas, istihdamn teviki, evrenin korunmas, yeni enerji kaynaklar alt yapsnn gelitirilmesi ve tarm, balklk vb. sektrlerin uyumunu salamaya ynelik proje ve uygulamalar finanse eden yapsal fonlar kapsamnda yer almaktadr. Bu blmden ye lkelere, dorudan ve dolayl olmak zere iki yolla finansman salanmaktadr. Finansmann ekli nasl olursa olsun, projelere yaplan mali katk projenin tamamlanmasndan sonra denmektedir. Ayrca, belli piyasalara veya baz rn gruplarna ynelik blgesel nitelikli projeler de uygulanabilmektedir. Bu kapsamda, sermaye ve faiz katklar ile gtr yardm ve primler yer almakta olup, Birliin katks toplam maliyetin deien oranlarna eit olmaktadr. Ynlendirme Blm tarafndan finanse edilen projeler genel olarak, sosyal ve alt yap uygulamalar, az gelimi blgelere salanan destekler, tarmsal altyapya ilikin tedbirler ve tarmda yeniden yaplanmay destekleyici uygulamalardr (Atakan, 1998; ABGS, 2005; EU, 2005). OTP, zaman ierisinde AB btesine giderek artan oranlarda bir yk getirmitir. OPDnin kademeli olarak geniletilmesi, tarmsal rnlerin % 96snn ortak finansmana dahil edilmesi, Birlik dzeyinde tarmsal rnlerde kendi kendine yeterlilik abalar, Birliin 6 ye devlet tarafndan kurulup, 1973te Danimarka, rlanda ve ngilterenin, 1981de Yunanistann, 1986da Portekiz ve spanyann, 1995de Avusturya, sve ve Finlandiyann katlmasyla 15 yeli Birlik haline gelmesi, zellikle Yunanistan, Portekiz ve spanyada tarmn nemli bir ekonomik faaliyet olmas FEOGAnn Garanti
Sal
blmnden yaplan harcamalarda nemli lde arta neden olmutur. Bunlara ilave olarak Avrupa Birliinde sosyal ve blgesel politikalarn da arlk kazanmasyla, ilk yllarnda bte harcamalarnn yaklak te ikilik blmn oluturan OTPnin pay zellikle 1990l yllardan sonra gerekletirilen reformlarla %50nin altna dmtr (EU, 2005). 2005 yl iinde gerekletirilen dzenlemelerle 2007 ylndan itibaren geerli olmak ve FEOGAnn yerini almak zere ayr ayr Avrupa Tarmsal Garanti Fonu (EAGF) ve Krsal Kalknma in Avrupa Tarmsal Fonu (EAFRD) oluturulmutur. 3.2.2. Ortak Piyasa Dzenleri (OPD) ve erevesi Tarmsal retimin ve ifti gelirinin istenilen seviyede tutulabilmesi, desteklenmesi ve d ticaret politikalarnn belirlenmesi amacyla, OTPnin temel prensibi erevesinde her retim sektr iin ayr olmak zere "Ortak Piyasa Dzenleri" oluturulmutur. OPD kapsamnda 23 tarm rn yer almakta olup, genel olarak OPD; Fiyatlandrma ve fiyat/piyasa mdahalelerini, Topluluk ii serbest dolam, nc lkelerle ticareti ve Rekabet ve finansman politikalarn, iermektedir. Birlik, ifti gelirlerini istenen dzeyde tutmak zere iki temel mekanizmayla destekleme yapmaktadr. Bu mekanizmalar: Birlik snrnda gmrk vergisi ve prelevman tahsili yoluyla, ithal edilen rnlerin, Birlik ii piyasalarda olumas amalanan hedef fiyatlarn altnda satlmas nlenmekte, Piyasa fiyatlarnn, mdahale fiyatlarnn altna dmesi halinde ise, piyasadaki fazla rnn satn alnmas yoluna gidilmektedir. ABnin tarmsal rnler iin uygulad piyasa ve fiyat dzenlemeleri, Birlik ii ve nc lkelere kar olmak zere iki ekilde dzenlenmitir.
83
Sal
Birlik ierisinde, tavan fiyat zelliini tayan hedef fiyat ile taban fiyat zelliini tayan mdahale fiyatlar, retim dneminden nce saptanmakta ve fiyat oluumu arz ve talep koullarna gre otomatik olarak ileyen piyasa mekanizmalarna braklmaktadr. Ancak piyasa fiyat, saptanan hedef fiyatn stne kma veya mdahale fiyatnn altna dme eilimi gsterirse, yetkili organlar tarafndan piyasaya mdahale edilerek, fiyatn tekrar istenen dzeye gelmesi salanmaktadr. nc lkelere kar ise, i piyasalar koruyucu bir sistem gelitirilmitir. Sz konusu sistemde referans fiyatlar, prelevman ve iade uygulamalar byk nem tamaktadr. piyasadaki yksek fiyatlarla, bu fiyatlardan genellikle daha dk dnya fiyatlar arasndaki fark ithalatdan alnan deien vergilerle giderilerek, rnn ithal fiyat Birlik ii fiyatlar dzeyine getirilmektedir. hracatta ise, ihracatya denen iadeler ile ihra fiyatlar dnya fiyatlarna yaklatrlmaktadr. Bu uygulamalarda, ithalatlardan alnan vergiler, FEOGA gelirlerinin bir blmn oluturmakta iken, ihracatlara denen ihracat iadeleri de, fonun harcamalar ierisinde yer almaktadr (Eraktan, 1997; Atakan, 1998; Demirba ve Talim, 1999; DTM, 1999 ve 2002; ABGS, 2005; EU, 2005). Fiyat Politikalar OPD erevesinde uygulanan fiyat politikasnn amac, OPD
kapsamnda yer alan rnler iin, reticilerin gelirlerini garanti altna almak ve Birlik pazarn korumak amacyla belirledii farkl fiyatlar ynetmektir. Fiyat politikalar i ve d fiyat dzenlemeleri olmak zere iki ekilde ynetilmektedir (Atakan, 1998; EU, 2005). Bu fiyat politikalarn ieren i ve d fiyat dzenlemeleri, ithalat ve ihracatta uygulanan mekanizmalar ve dier koruma nlemlerine ilikin genel bilgi ve tanmlamalar EK-5de verilmitir. 3.2.3. Hayvancla likin Ortak Piyasa Dzenleri OPD kapsamnda yer alan 23 tarm rn ierisinde OPD ye tabi olan hayvansal rn gruplar aada gsterilmitir.
Sal
1. St ve St rnleri 2. Sr-Dana Eti 3. Koyun ve Kei Etleri 4. Kmes Hayvanlar Etleri 5. Yumurta 6. Domuz Eti 7. Kurutulmu Hayvan Yemleri 8. pekbcei Bunlar arasnda st ve st rnleri ile sr-dana eti OPDleri zel bir nem arz etmektedir. Sz konusu OPDlere ilikin detayl bilgiler aada balklar halinde sunulmutur. 3.2.3.1. St ve St rnleri Ortak Piyasa Dzeni St ve st rnlerine ilikin ortak piyasa dzenlemeleri 1962 ylnda hazrlanm, 1964 ylnda yrrle konulmu ve 29.7.1968 tarih ve 804/68 sayl Konsey Karar ile kurucu alt ye iin tek bir fiyata dayal piyasa dzenlemesi getirilmitir. Sz konusu dzenleme ile reticilere uygun bir gelir dzeyi salanmas amalanm ve st fabrikalar veya mandralar vastasyla reticilere denen fiyatn, hedef fiyat dzeyinde olmas ngrlmtr. Ancak, bugne kadar bu OPDde bir ok deiiklik ve dzenleme yaplmtr. St rnlerinin de tarm rn saylmas nedeniyle, st rnleri de bu OPD kapsamnda yer almaktadr. St ve St rnleri OPDsi, tarm sektr ierisinde en youn mdahalelerin yapld alanlardan birisidir. Bu mdahaleler hem Birlik ii piyasalara, hem de ithalat ve ihracata ynelik mdahaleleri iermektedir (Eraktan, 1997; Kymaz, 2000; Demirba vd., 2002; Demirba, 2005). 3.2.3.1.1. Piyasalara Ynelik Mdahaleler AB i piyasalarnda mevsimsel veya yapsal nedenlerle grlen st arz fazlal, garanti almlar ve/veya tereya ve st tozunun stoklanmas yoluyla dengelenmeye allmaktadr. Bu erevede, her ye lkede mdahale
85
Sal
kurulular belirlenmi ve bu kurulular, kendilerine getirilen tm tereya ve yasz st tozunu almakla grevlendirilmitir. Alm fiyat, belirli kalite ve paketleme ltlerine gre nceden tespit edilmekte, tketimin az olduu yaz aylarnda ise, arz fazlas rn satmayp depolayanlara da depolama yardm yaplmaktadr. Depolama yardmlar, tereyann az retildii blgelerde baz peynir eitleri, kazein, yasz st ve st tozu iin de uygulanabilmektedir (Eraktan, 1997; Kymaz, 2000; Demirba vd., 2002; Demirba, 2005). Fiyat Mekanizmas; st retimi bakmndan i piyasalarn dzenlenmesi amacyla tereya ve yasz st tozunun desteklenmesini iermektedir. Bu uygulama, sz konusu rnlerin en az bir yl depolanabilecei ve rnlerin fiyatlarnda salanacak dengenin, st piyasalarnda da dengenin salanmasna yardmc olaca esasna dayanmaktadr. Bu erevede her yl AB Bakanlar Konseyi tarafndan st destekleme dnemi olarak 1 Temmuz-30 Haziran tarihleri arasnda st iin bir hedef fiyat, tereya ve yasz st tozu iin bir mdahale fiyat belirlenmektedir (Eraktan, 1997; Kymaz, 2000; Demirba vd., 2002; Demirba, 2005). Mdahale Almlar; arz fazlal durumunda, belirli kalitedeki tereya ve st tozunun tamamnn piyasa fiyatnn desteklenmesi amacyla uygulanr. Ancak, ABnde oluan ar rn stoku nedeniyle, Temmuz 1987den sonra tereya, ve 1991den sonra da st tozu almlar durdurulmutur. Bunun yerine mdahale fiyatnn altnda bir tutarla satn almaya dayal yeni bir sistem uygulanmaya balanmtr. Depolama Yardmlar; arzn yksek, talebin dk olduu yaz aylarnda tereya ve krema ile belirli koullarda yasz st tozunu 90-210 gn sre ile depolayanlara yaplmaktadr. Dier Yardmlar; yasz st ve st tozu iin alternatif bir kullanm alan yaratmak, bu rnlerin hayvan beslenmesinde (zellikle buza ve danalarn) ve kazein retiminde kullanlmas amacyla yaplan yardmlar iermektedir. Bu ekilde hem hayvan yemlerinin maliyeti drlm, hem de yemlerde kullanlan bitkisel protein kaynaklar ile rekabet ans yaratlmtr.
86
Sal
Yine bu kapsamda, dier lkelere gda yardmlar, sosyal amal tahsisler, okul ocuklarna st ve st rnleri datm gibi uygulamalarla arz fazlas stoklarn eritilmesi ynnde almalar da yaplmaktadr. St Kotalar; 1970li yllardan itibaren artan rn stoklar ve bu nedenle maliyetlerin ykselmesi sonucunda, st ve rnleri retiminin denetim altna alnmas amacyla ABnde st kotalar uygulanmaya balanmtr. Sistemin uygulama esaslar u ekilde sralanabilir: Her ye lkeye bir retim kotas verilmekte olup, ye lkeler arasnda kota transferi yaplmamaktadr. Verilen kota miktarlar, hem stn satnn yapld yerler, hem de dorudan reticiden tketiciye yaplan satlar iin olabilmektedir. Kota am durumunda, her reticiye hedef fiyatn % 115i orannda bir vergi getirilmektedir. ye lkeler, alnacak vergiyi dorudan reticiden mi yoksa st satn alan ileyiciden mi keseceine dair nceden Komisyona bildirimde bulunmaktadr (ou ye ikinci yolu tercih etmektedir). Her ye lke, verilen st kotasn, iletmelere bireysel olarak uygulamaktadr. Uygulanan bu kotalarda stn miktarndan ok ya dikkate alnmaktadr. Eer kota bireysel olarak reticilere getirilmise, kota am halinde, kotann altnda rn pazarlayan reticilere tahsisat ayrldktan sonra kota vergisi uygulanmaktadr. Bununla beraber ye lkeler, nceden belirlenen tutarn stnde vergi kesebilmekte ve bu geliri st retiminin dzenlenmesinde alnmas gereken tedbirler iin kullanabilmektedir. rnlerin Piyasaya Srm; Bunun iin bir ok dzenleme yaplm ve st ve rnleri tketiminin artrlmasna almtr. Bu amala, OPD kapsamnda st rnlerinin isimlendirilmesi, etiketlendirilmesi ve reklamnn yaplmas dzenlenmitir. En son 1993 ylnda yaplan dzenleme ile st; taze st (ilenmemi), tam yal st (ya oran % 3.2-3.5),
87
Sal
yarm yal st (ya oran % 1.5-1.8) ve yasz st (ya oran % 0.3ten az)
olarak snflandrlmtr (Eraktan,1997; Alpay vd., 2001; Demirba vd., 2002; Demirba, 2005; EU, 2005). 3.2.3.1.2. D Ticarete Ynelik Mdahaleler St rnlerinde AB piyasalarnn, nc lkelerden gelecek rekabete kar korunmas ngrlmtr. ABne ithal fiyatlar, Komisyon tarafndan dnya fiyatlar ve ithal edilen mallarn fiyatlar dikkate alnarak saptanan temsili bir fiyattr. Bu erevede ithalat yaplan rnn fiyat, i piyasa fiyatnn % 10 altnda olduu durumda ek gmrk vergisi uygulanmaktadr. ABnden yaplacak ihracatta da, AB fiyatlar ile dnya fiyatlar arasndaki fark, ihracatya destekleme olarak denmektedir. Yardm ykmllkleri; dnyada alk veya doal afet gibi nedenlerle ortaya kan zorunluluklar kapsamnda afetzede lkelere yaplacak yardmlar, ilgili lkelere veya uluslararas kurululara bildirilmekte ve AB Konseyince kararlatrlmaktadr. Bu konuda da yine st ve st rnleri nceliklidir. Ticari kolaylklar ise; Konsey tarafndan baz lkelere salanan d ticaret kolaylklarn kapsamaktadr. Bunun en bilinen rnei, ngilterenin yelii nedeniyle Commonwealth (ngiliz Milletler Topluluu) lkelerine tannan ayrcalklardr (Eraktan,1997; Atakan, 1998; Alpay vd., 2001; Demirba vd., 2002; Demirba, 2005; EU, 2005). Daha nce yasak olan st kotasnn ye devlet iinde sat, kiralanmas veya miras yoluyla transferi 1998den sonra serbest hale getirilmitir. Ayrca, Gndem 2000 erevesinde st ve st rnleri konusunda yaplmas ngrlen reformlar 2005 ylna ertelenmitir. St ve st rnleri iin 1255/1999 sayl Konsey Tz yrrlkte iken, 1787/2003 sayl Tzk ile yeni bir dzenleme yaplm ve 2005 ylndan geerli olmak zere mdahale fiyatlar yeniden dzenlenmitir. Buna gre, 3282 Avro/ton olarak uygulanan tereya mdahale fiyat 1 Temmuz 2005 tarihinden
88
Sal
itibaren 2824,4 Avro/ton olarak uygulanmaya balamtr. Ayrca, 2055,2 Avro/ton olan yasz st tozu mdahale fiyat 1849,7 Avro/ton olarak belirlenmitir (Aral ve Cevger, 2002; Demirba vd., 2002; TZOB, 2004; Demirba, 2005; EU, 2005). Son yllarda AB Konseyi tarafndan, mevcut stoklar ve retimi azaltmak ve mmkn olduunca reticileri retimden vazgeirmek iin zel nlemler alnmtr. St retimindeki yksek i fiyatlar, yksek gmrk tarifesi uygulanmasn ve ihracat destei yaplmasn gerektirmektedir. Gndem 2000 sonrasnda da St ve St rnleri OPDsinde revizyon almalar devam etmi, st kotasnn, 2003de gzden geirilmesi ve 2006 ylnda da bitirilmesi ngrlrken, ye lkeler kota uygulamasnn 2007-2008e kadar uzatlmasn kabul etmilerdir. 2005e kadar i fiyatlar etkisi hissedilmeyecek ekilde kademeli olarak drlmtr (Aral ve Cevger, 2002; Demirba vd., 2002; TZOB, 2004; Demirba, 2005; EU, 2005). Daha nce 2005 ylna ertelenen ve 2003 Reformu ile uygulamaya konulan politika deiikliklerinde ise, st hedef fiyat ve tereya ile st tozunun mdahale fiyatlar eit indirimle, ylda % 15 aaya ekilmesi hedeflenmitir. Bu fiyat dnn telafisi iin nlem alnmaktadr. Fiyat dne paralel olarak, 2005den itibaren st kotalar ylda % 1.5 orannda artrlacak, Silaj retimi iin prim ve st inekleri iin st kotas zerinden yllk dorudan demeler yaplacak, retimden bamsz dorudan yaplacak yllk demeler, 2007 ylna kadar 17,24 Avro/ton st kotasna ulaacaktr. Ancak, 2003 ylnda yaplan reform ile tereya ve yasz st tozuna ilikin mdahale fiyatlarnn dzenlenmesi ayrtrlmtr. Bu erevede tereya mdahale fiyat Temmuz 2007 tarihinden itibaren 2463,9 Avro/ton ve st tozu mdahale fiyatnn ise Temmuz 2006 tarihinden itibaren 1746,9 Avro/ton olarak uygulanmas kararlatrlmtr (Aral ve Cevger, 2002; EU, 2004; TZOB, 2004; Demirba, 2005; EU, 2005; ATO, 2005).
89
Sal
3.2.3.2. Sr ve Dana Eti Ortak Piyasa Dzeni AB, sr ve dana eti bakmndan, dnyann en nemli reticilerinden biri olmakla birlikte, nemli dzeydeki krmz et tketimi nedeniyle dier byk retici lkeler iin de nemli bir pazar durumundadr. Sr ve Dana Eti OPDsi 1964 ylnda oluturulmu ve 27.6.1968 tarihinde 805/68 sayl tzk ile uygulanmaya balanmtr. Bu OPD; canl sr ve danalar, bunlarn taze, soutulmu-dondurulmu, tuzlanm, kurutulmu-fme edilmi etlerini, sakatatlarn, dier ilenmi ve konserve edilmi ekillerini ve et yalarn kapsamaktadr (Eraktan, 1997; Demirba ve Talim, 1999; Saner ve ukur, 2005; EU, 2005). Sr ve Dana Eti OPDsinde mdahale rejiminin amac, AB ierisindeki piyasa fiyatlarn, kararlatrlm ortak fiyat seviyesine olabildiince yaknlatrmaktr. Bu amala; i piyasalarda destekleme almlar, depolama yardmlar ve prim demelerini yapmak, nc lkelerden yaplacak ithalat dzenlemek ve bu lkelere yaplacak ihracat geri demeler yoluyla desteklemek zere bir mekanizma kurulmutur (Eraktan,1997; Demirba ve Talim, 1999; EU, 2004; Saner ve ukur, 2005; EU, 2005). 3.2.3.2.1. Piyasalara Ynelik Mdahaleler ABnde i piyasalara ynelik olarak, AB yesi lkelerde retilen, ilenen ve sat yaplan sr ve dana etleri konusunda piyasa dzenleyici olarak unsur kullanlmaktadr. Bunlar; Fiyat belirleme, Mdahale almlar ve Depolama ve yetitirme yardmlardr.
Fiyat Mekanizmas; uygulamasnda ynelim fiyat, mdahale fiyat ve referans fiyat olmak zere tr fiyat belirlenmektedir. Ynelim fiyat, normal piyasa koullarnda reticilerin eline gemesi istenen fiyattr. Sz konusu fiyat her yl yeniden dzenlenmekte ve gelecekte
90
Sal
sr ve dana eti retim ve tketimlerinde meydana gelebilecek deiimler ile birlikte, st piyasalarndaki durum yakndan izlenmektedir. Mdahale fiyat, ynelim fiyat ile birlikte, belirli kalitedeki karkaslar iin belirlenmekte, dier karkas fiyatlar iin de buna bal olarak deiik katsaylar kullanlmaktadr. Referans fiyat, srlarn temsili piyasa fiyat olup, AB iin arlkl ortalama bir fiyat her hafta hesaplanmaktadr. Temsili fiyatlar her snftaki srlar iin, lke karakteristiini yanstacak ekilde ve her lke iin ayr ayr belirlenmektedir. Sonra da bu fiyatlarla beraber, lkelerin sr varlklar ve bu varlklarn AB toplam sr varl ierisindeki paylarna gre hesaplanarak AB piyasalar iin bir Referans Fiyat elde edilmektedir. Bu fiyatlar, AB piyasalarndaki durumu izlemek amacyla kullanlmaktadr. Mdahale Almlar; ye lkelerde yetkili klnan mdahale kurulular tarafndan, belirli koullarn ortaya kmas durumunda (AB piyasa fiyatnn, mdahale fiyatnn altnda olmas ve ye lkede ayn snf etlerin fiyatlarnn mdahale fiyatnn altnda olmas durumlar gibi) belirli sr eti snflar iin belirlenen fiyatlar zerinden gerekletirilmektedir. Bu almlarda yalnzca erkek srlar deerlendirilmektedir. Yardmlar; bu kapsamda 5-6 ay sreli depolamalar iin yaplan zel depolama yardmlar, daha ok eti srlar iin verilen bytc inek primi, 10 aylk ve 22 aylk iken her hayvan iin en fazla iki defa olmak zere, sadece erkek srlara verilen zel sr eti primi, kesim mevsimini ayarlamak iin ve 1 Eyll-30 Kasm tarihleri arasnda kesilen erkek srlarn saysnn, yllk kesim miktarnn % 40n at durumlarda denen ve mevsime gre deien prim (mevsimsellik primi), iletmesinde hektar bana 1.5 bykba hayvan biriminin altnda hayvan olanlara denen ve hayvan saysnn azaltlmasn amalayan ekstansifleme primi ve dnem dnem belirlenen baz rklar iin ve 10 gnle kadar kesilen erkek st rk buzalar iin denen dana kesim primi gibi uygulamalar yaplmaktadr (Eraktan,1997; Atakan, 1998; Demirba ve Talim, 1999; Saner ve ukur, 2005; EU, 2005).
91
Sal
3.2.3.2.2. D Ticarete Ynelik Mdahaleler Sr ve dana eti ile bunlarn rnlerinde de AB piyasalarnn dardan gelecek rekabete kar korunmas amacyla ithalata, rnn deeri zerinden (ad valorem) yksek vergiler uygulanmaktayken, 2000 ylndan sonra DT anlamalar erevesinde uluslar aras ticaret ve destekleme mekanizmalarna getirilen snrlamalar, bu vergilerin bir miktar dmesine neden olmutur. Ayrca, yaplan anlamalarla baz lkelere eitli muafiyetler (rnein svireden yaplan ithalatlar gmrkszdr) getirilmitir. Bunun yan sra, ihracatn kolaylatrlmas iin, Dnya, AB ve nc lkelerdeki piyasa durumlarna gre belirlenen ihracat desteklemeleri de yaplmaktadr. Uzun sre uygulanmak amacyla ortaya konulan bu destekleme miktarlar, AB ii ve uluslar aras gelimelere uyum salamak amacyla sklkla deitirilmektedir. Erkek srlar ile bunlarn etlerine, diilere gre daha yksek destekleme uygulanmaktadr. Bilindii zere, canl sr, st ve etin d ticareti konusunda, zellikle son yllarda yaplan dzenlemeler ile hayvan sal ve refah OTPnin ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. Bu nedenle, AB lkeleri arasnda bu konuda ortak bir hareket mekanizmas gelitirmek iin youn aba harcanmaktadr (ahinz, 1997; TZOB, 2004; Saner ve ukur, 2005). Sr ve Dana Eti OPDsi 1254/1999 sayl Konsey Tz ile yeniden dzenlenmi olup, 1782/2003 sayl Konsey Tz ile de 2003 OTP Reformu erevesinde dorudan demelere gei karar verilmitir. Ayrca, 1760/2000 sayl Konsey Tz ile de sr tr hayvanlarn tanmlanmas ve kimliklendirilmesi ile rnlerin etiketlenmesi dzenlenmitir. Sr ve dana etlerinin fiyatlandrlmasnda ncelikle hayvan cinsine gre karkas snflandrlmakta olup, sonra karkas ekli ve ya ieriine gre ayrlmaktadr. Buna gre sr karkaslar u ekilde belirlenmitir: A snf karkaslar (iki yan altndaki kastre edilmemi erkek danalar), B snf karkaslar (iki yandan byk boa karkaslar), C snf karkaslar (kastre edilmi erkek srlar),
Sal
D snf karkaslar (inek karkaslar), E snf karkaslar (dve karkaslar).
ncelikle bu ekilde snflandrlan karkaslarn ya ve ekline gre snflandrlmas ise izelge-3.6da izlendii gibi yaplmaktadr.
izelge-3.6. Karkas Snflandrma Skalas
Dk 1 En yi ekil S E U R O P
Ya erii 2 3 4
Yksek 5
R-3
En Zayf
Kaynak: EU, 2005.
izelge-3.8den de grld zere, (S) en iyi snf (superior), (P) ise en zayf (poor) ekilli karkas ifade etmektedir. Yine (1) numaral karkaslar en dk ya ieriini, (5) numarallar da en yal karkaslar gstermektedir. Buna gre (S-1) snf karkas en iyi ve deerli karkas anlamna gelmektedir. ABnde ortalama olarak kabul edilen ise (R-3) snf boa karkaslardr. Bu snflandrmaya gre belirlenen ortalama karkas fiyatlar her hafta dzenli olarak Komisyona bildirilmektedir. Bu fiyatlar lkenin ulusal retimine ilikin temsili fiyatlar olarak kabul edilmektedir. Fiyatlarn toplanmasna ilikin lkelere getirilen dzenlemeler bulunmaktadr. Buna gre fiyatlar; ye lkede bir ylda yaplan toplam kesimlerin en az % 75inin yapld blgelerdeki kesimlerin % 25ini ierecek ekilde derlenmek zorundadr. Ayrca fiyatlar, ye lkede bir ylda kesilen ergin srlarn % 30unu temsil etmelidir. Fiyat tutmakla zorunlu olan kii veya kurulular ise unlardr: Ylda 20 bin batan fazla ergin sr kesen kesimhaneler, ye lkeler tarafndan belirlenmi ve 20 bin ban altnda ergin sr kesen kesimhaneler, Ylda 10 bin batan fazla sr kesime gnderen gerek veya tzel kiiler (yetitiriciler),
Sal
ye lkeler tarafndan belirlenen ve ylda 10 bin ban altnda ergin sr kesime gnderen gerek veya tzel kiiler (yetitiriciler).
Gndem 2000le sr ve dana etine ilikin yeni bir OPD oluturulmas iin almalar balatlmtr. 2003 ylndan itibaren zel depolama sistemi mdahale almlarnn yerini almaya balamtr. Yeni OPDye gei dneminde efektif mdahale fiyat olan 2780 Euro/ton, 2002 ylna kadar % 20 azaltlm, Temmuz 2003den itibaren zel stoklama fiyat olan 2224 Euro/ton geerli olmutur. AB ierisindeki ortalama karkas fiyatnn, temel fiyatn % 103nn altna dmesi durumunda, yani 2290 Avro/ton seviyesine geldiinde, zel depolama yardm uygulanmaktadr. Bunun yan sra, ye devletlerden birinde veya herhangi bir blgede ortalama fiyat 1560 Avro/tonun altna dtnde ise Gvenlik A (Safety-net) mdahale sistemi uygulamaya konulmaktadr (TKB, 2003; TZOB, 2004; Saner ve ukur, 2005; EU, 2005). Mdahale fiyatndaki dn reticilere etkisini azaltmak amacyla uygulamada olan primler, 2002 ylna kadar yaklak % 40 artrlm, daha sonra sabit tutulmutur. Bunun yan sra, sekiz aydan byk sr ve danalar iin kesildiinin veya nc lkelere ihra edildiinin kantlanmas halinde kesim primi demesi yaplmaktadr. 3.2.3.3. Koyun-Kei Eti Ortak Piyasa Dzeni ABnde Koyun ve Kei etleri OPDsi 16.7.1980de oluturulmu, 1988 ylnda baz deiiklikler yaplmtr. 1989 ylnda koyun ve keide, retim fazlasnn ortaya kmasndan dolay 3013/89 sayl Konsey Tz ile en yksek garanti miktar ve prim dzeyinin azaltlmas yoluna gidilmitir. En yksek garanti miktar 63,4 milyon ba kuzu olarak belirlenmi ve bu miktarn her 1/5 lik blmnn almas durumunda verilecek prim miktarnn % 1 azaltlmas hedeflenmitir. Son eklini 22.12.2001 tarihinde alan KoyunKei Eti OPDsi, 2529/2001 sayl Konsey Tz erevesinde yrtlmektedir.
94
Sal
Bu Tzk kapsamnda, i pazarda dii koyun-kei primi, ilave demeler, zel depo yardmlar, fiyat bildirimi ve karkas derecelendirmesi yaplmaktadr. nc lkelerle ticaret konusunda ise, ithalat ve ihracat lisanslar ile tarife kotalar ve gmrk vergileri uygulanmaktadr. pazarda uygulanan primler 1782/03 sayl Konsey Tznn 11 inci blmnde aklanmtr. Bu erevede koyunlar iin 21 Avro/ba, dii keiler iin 16,8 Avro/ba yetitirme primi denmektedir. zellik arz eden baz blgelerde yetitirilen bu hayvanlar iin ilave 7 Avro/ba ek prim demesi de yaplmaktadr. Yine bu Tzk ile ulusal rezervler ve prim haklarnn devri konular da dzenlenmitir. denen primlerin kontrol IACS yoluyla yaplmaktadr. zel depolama yardmlar, 3446/90 sayl Tzk ile dzenlenmi olup, bu yardmlar acil durum ltleri ve zel depolara tahsis edilen depo miktarlar araclyla yrtlmektedir. Depolama yardmndan yararlanabilmek iin retilmi olan etin en az ay, en fazla yedi ay sre ile depolarda tutulmas gerekmektedir. Fiyatlar sektrdeki gelimelere veya eilimlere gre belirlenmektedir. Fiyat bildirimi ise 461/93 sayl Tzk ile belirlenmitir. Buna gre, yllk 200 tondan fazla retim yapan lkeler haftalk olarak (her hafta Perembe gn) piyasalarnda oluan fiyatlar Komisyona bildirirler. Kuzu karkaslar iin fiyatlar iki karkas tr zerinden belirlenmektedir. Bunlar; 1. Ar karkaslar: 13,1 kg ve zeri olan karkaslar 2. Hafif karkaslar: 13,0 kg ve aas olan karkaslar Karkas derecelendirme sistemi 2137/92 sayl ve 461/93 sayl Konsey Ynetmelikleri ile dzenlenmitir. Buna gre, gnlllk esastr. Standart karkas kalitesi iin 12 aylk ya ve altnda olan kuzular kabul edilebilir dzeyde ya ierii ve en az 12 kg olan karkaslar olarak ifade edilirler. Snflandrma SEUROP esasna gre yaplmaktadr. Buna gre karkasn ierdii yasz et oran gz nnde bulundurulmaktadr. Buna gre (S) en yasz karkas, (P) ise en yal karkas ifade etmektedir.
95
Sal
Kkba hayvanlarn tanmlanmas ve kimliklendirilmesi ise 21/2004 sayl Konsey Tz ile dzenlenmitir. Bu erevede koyun ve keiler doumlarndan sonra kulak kpesi yntemiyle kimliklendirilmektedir. thalat yoluyla gelenler ise, ithalatlarndan sonra yedi gn ierisinde ayn yntemle kimliklendirilirler. Hayvanlarn tanmlanmas ise bulunduklar iletmelere gre yaplmaktadr. letmeler, her iletme iin verilen bir kod numaras ve iletme sahibinin kiisel bilgilerini de ieren Merkezi Bilgi Sistemi ierisinde depolanmaktadr. Bu bilgi sistemi 2005 ylnda uygulamaya konulmu olup, 2008den itibaren ye lkeler iin zorunlu hale gelecei ifade edilmektedir. Ticarete konu olan rnler ise, canl koyun, kei, bunlarn taze ve dondurulmu etleri, taze veya dondurulmu yenilebilir sakatatlar, tuzlanm, kurutulmu veya ttslenmi etleri-yalar ve piirilmi rnleri kapsamaktadr. lkelere gre dzenlenmi olan tarife kotalarnn sonuncusu 2202/2004 sayl Tzk ile belirlenmitir. AB koyun-kei etlerinde ithalat bir konumda olmasndan dolay, baz lkelerden gmrksz ithalat yapma yoluna gitmektedir. Bu miktarlar lkelere gre izelge-3.7de gsterilmitir.
izelge-3.7. AB Tarafndan Gmrksz thalat Yaplan lkeler ve Kotalar (ton) lke Tarife Kotas Yeni Zelanda 226.700 Arjantin 23.000 Avustralya 18.650 Uruguay 5.800 ili 5.417 zlanda 1.350 ACP (Asya-Pasifik) lkeleri 600 Norve 300 Trkiye 200 Dier lkeler 369 Kaynak: EU, 2005 (www.europa.eu.int)
3.2.3.4. Domuz Eti Ortak Piyasa Dzeni Domuz yetitiricilii ve eti Trkiye iin bir nem arz etmeyen, ancak, ABne uyum salanmas gereken konulardan birisidir. ABnde domuz eti retimi 2759/75 sayl Tzk ile dzenlenmi olup, sz konusu Tzk; Fiyat ve ticaret sistemi,
96
Sal
Mdahale koullar (zel depo yardmlar ve kamu mdahaleleri) nc lkelerle ticaret
konularn iermektedir. Kamu mdahale sistemi 1972 ylndan bu yana kullanlmamtr. Sz konusu Tzk erevesinde 1 Temmuz 2000 tarihinde yaplan dzenleme ile domuz eti temel fiyat 1509,39 Avro/ton olarak belirlenmitir. Yine ayn Tzk ile standart karkas kalitesi, karkas arl ve karkasn yasz et ieriine gre snflandrlmas da dzenlenmitir. Domuz eti konusunda zel depolama yardmlar, sz konusu Tzn yan sra, 2763/75 ve 3444/90 sayl Tzkler ile belirlenmitir. Bu erevede; Pazar fiyatlar ok dk olduunda domuz eti arzn azaltmak, reticilerin ve tccarlarn 3-5 ay sre ile domuz karkaslarn kendi depolarnda tutmalar halinde depolama yardm yaplmaktadr. Karkas derecelendirme sisteminde ise, karkaslar yasz et oran % 4055 arasnda deien deerlere ayrlmtr. Bu sistem 3220/84 ve 2967/85 sayl konsey tzkleri ile belirlenmitir. Karkas fiyatlar, ye lkeler tarafndan haftalk olarak AB Komisyonuna bildirilen lke ii pazar fiyatlar ve ye lkedeki domuz varlnn arlklandrlmas esasna dayanan bir sistem ile hesaplanmaktadr. Ayrca, ABnin nemli dzeyde domuz ithalat bulunmaktadr. thalat yaplan lkeler; ile Bulgaristan ve Romanya, ACP (Asya-Pasifik) lkeleri, Norve ve ili zel anlamalar ve DT anlamalar erevesinde
yaplan
dzenlenmektedir. Bu kapsamda Birliin uygulam olduu ithalat vergileri 01.01.2005-30.06.2006 tarihleri arasnda drlmtr. Ayrca, yukarda saylan lkelere verilen zel ithalat kotalar ile ithalat srmektedir.
97
Sal
3.2.3.5. Kmes Hayvanlar ve Etleri ile Yumurta Ortak Piyasa Dzenleri Kmes Hayvanlar ve Etleri ile Yumurta OPDleri, esas itibaryla farkl OPDler olmalarna ramen, genel olarak ya birlikte ele alnmakta, ya da birbirlerini nemli derecede etkilemektedir. Bu nedenle burada birlikte ele alnarak aklanmtr. Yumurta ve kanatl etlerine ilikin ilk dzenlemeler 1967 ylnda 122/67 ve 123/67 sayl Konsey Tzkleri ile dzenlenmitir. Bu konudaki ikinci dzenleme ise 2771/75 sayl Tzk ile yumurta ve 2777/75 sayl Tzk ile de kanatl etlerinde yaplmtr. Yaplan dzenlemelerde temel olarak; Birlik ierisinde tek bir Pazar oluturulmas, nc lkelere kar tek bir ticaret sistemi kurulmas, Gmrk tarifelerinin ve ihracat iadelerinin i pazarn ihtiyalarna gre belirlenmesi, Pazara dorudan bir mdahale veya destekleme yaplmamas, ABnde i fiyatlarn dorudan arz-talep dengesi ierisinde olumas, hedeflenmektedir. Yumurta rejimi; taze veya dondurulmu kabuklu-kabuksuz yumurtalar ve insan tketimine sunulacak yumurta sars ile taze, kurutulmu ve tatlandrlm yumurtalar iermektedir (Trkekul, 2005; EU, 2005). Kanatl rejimi ise; canl tavuk, rdek, kaz, hindi ve hint tavuunu, bunlarn etleri ile yenilebilir sakatatlarn (taze, dondurulmu ve hzl dondurulmu), kanatl hayvan cierlerini (taze, dondurulmu ve hzl dondurulmu), kanatl i yalarn (taze, dondurulmu ve hzl dondurulmu), eritilmi veya ayrtrlm kanatl i yalarn, dier kanatl etleri ve sakatatlarn iermektedir (Trkekul, 2005; EU, 2005). Temmuz 1995te imzalanan DT ve GATT anlamalar erevesinde pazara giri ilemleri ve uygulanan deiik vergilere son verilmitir. Bu kapsamda nc lkelerin pazara girii kolaylatrlmtr. Bunun sonucu olarak 2001 ylna kadar alt yl ierisinde denen ihracat iadelerinde % 36lk bir d olmu ve 1986-1990 dnemine gre ihracat dzeyinde % 21
Sal
gerileme ortaya kmtr. hracat iadeleri ve gmrk tarifeleri alt yllk indirim srecinin ardndan 2001-2002 dnemlerinde yeniden dzenlenmitir. Yumurta konusunda nc lkelerin pazara giriteki minimum taahhtleri 1995-1996 dneminde 98 bin ton ile balam, 2001-2002 dneminde 158 bin tona ykselmitir. Ayn dnemde kabuklu yumurtalarn gmrk tarifeleri % 36 orannda drlmtr. Kanatl etlerinde ise, 1995-1996 dneminde gmrksz olarak 18 bin ton ve buna ilave olarak dk gmrk vergili 2.500 ton olan minimum taahhtler, 2001-2002 dneminde gmrksz ithalat ayn miktarda kalrken, dk gmrk vergisi uygulanan ithalat 11.900 tona ykseltilmitir. Bunun yan sra ithalat fiyatlar 1986-1988 referans fiyatnn % 10 altna dtnde olas bir i pazar skntsnn nne geebilmek amacyla GATT Koruma Anlamas erevesinde ilave gmrk vergisi uygulanabilmektedir. Sz konusu ilave vergiler referans fiyat ile reel ithalat fiyat arasndaki farka gre hesaplanmaktadr. GATT Anlamasnn yrrle girmesinden bu gne kadar ilave gmrk vergisi ok snrl sayda rne (zellikle kanatl etleri) ve lkeye uygulanmtr. lave vergi sistemi 1484/95 sayl Komisyon Tz ile dzenlenmitir. Dzenlemedeki ama ise Uruguay Turu Anlamalarnn baz zel koruma koullar iermesidir. Anlama kapsamnda yer alan koullar ithalat dzeyi veya fiyatlar konusunda ortaya kan durum karsnda ye lkelerden gelen talebe gre uygulanmaktadr. Yumurta, kanatl etleri ve albmin konusunda ABnde bir izleme sistemi uygulanmaktadr. Sz konusu sistem ithalat fiyatlarndan kaynaklanan Birlik i fiyatlarnn dmesine kar bir nlem olarak uygulanmaktadr. Sistem ye lkelerden deiik fiyatlarn Komisyona bildirilmesi, Komisyonun bildirilen bu fiyatlar zerinden temsili bir fiyat belirlemesi ve belirlenen fiyatn AB Resmi Gazetesinde yaymlanarak gmrklerde uygulanmas eklinde ilemektedir. Miktar ve deer olarak yumurta ve kanatl ithalatna ilikin detayl veriler genel ticaret istatistikleri erevesinde (ithal ve ihra edilen btn rnlerde)
Sal
her ye lke tarafndan aylk olarak Lksemburgdaki statistik Ofisine gnderilir. Burada herhangi bir rn iin ortalama miktar ve lke orijinine gre gerek ithalat fiyat belirlenmektedir. Komisyon tarafndan bu bilgiler araclyla belirlenen temsili fiyatlar pazara giri fiyatyla mukayese edilirler. Dier rnlerde olduu gibi yumurta ve kanatl rnlerinde de Pazara giri fiyat ve 1986-1988 yllar arasnda oluturulan ortalama ithalat fiyatlar Uruguay Turu Anlamasnn ardndan kaldrlmtr. Temsili fiyatlar, pazara giri fiyatnn belirli bir oranda altna dt zaman ilave gmrk vergileri uygulanmaktadr. Aylk olarak yaplan Yumurta ve Kanatl Eti dare Komitesi toplantlarnda temsili fiyatlarn belirlenmesi veya giri fiyatlarnn deitirilmesi konusunda neriler getirilmektedir. 1484/95 sayl Komisyon Tz erevesinde (yrrle giri tarihi 22.04.1999) Brezilya, Tayland, ili ve Arjantin iin kanatl etleri konusunda pazara giri fiyatlar belirlenmitir. Buna gre, kemiksiz ve dondurulmu pili eti iin giri fiyat 333,5 Avro/ton ve paralanm pili eti iin 318,6 Avro/ton olarak belirlenmitir (Trkekul, 2005; EU, 2005). Birlie yaplacak ithalatlar iki ekilde yaplmaktadr; 1. CIF ithalat fiyat temsili fiyata eit veya altnda olmaldr. Byle bir durumda ilave bir gmrk vergisi hesaplanarak uygulanmaktadr. 2. CIF ithalat fiyat temsili fiyattan yksek olduu durumda ise, ithalat bu fiyat ispat etmekle ykmldr. Bu durumda ithalatya dk gmrk vergisi uygulanmakta veya ilave gmrk vergisi alnmamakta, bunun yerine, ithalatya temsili fiyat ikame edecek deme yaplmaktadr. hracat iadeleri yumurtalar iin 2771/75 sayl Konsey Tz ile dzenlenmitir. hracat iadeleri belirlenirken dnya fiyatlar, AB fiyatlar, yem fiyatlar, dviz kurlar ve DT limitlerinin altnda olmas gereken toplam harcama snr gz nnde bulundurulur. ABnde retim maliyetleri dier lkelere gre nispeten yksek dzeyde olduundan dolay, iade oranlar ayda bir yeniden dzenlenmektedir (Trkekul, 2005; EU, 2005).
100
Sal
Dondurulmu btn pili karkas ihra etmek isteyen bir ihracat, ihracat iadelerinden yararlanabilmesi iin son 12 aylk dnemde sektrde faaliyet gsterdiini ve baz var noktalar iin nceki iki yl ierisinde bu lkelere en az bin ton ihracat yaptn belgelemek zorundadr. nc lkelerden yaplacak ithalatlarda ise, yumurta ve yumurta albumini iin 1474/95 sayl ve kanatl etleri iin 1431/94 ve 1251/96 sayl Tzklerle belirlenen tarife kotalar uygulanmaktadr (Trkekul, 2005; EU, 2005). 3.2.3.6. pekbcekilii Ortak Piyasa Dzeni AB lkelerinde ipekbcei yetitiricilii 845/72 sayl Konsey Tz ile dzenlenmitir. Sz konusu Tze gre; yetitiricilere verilen ipekbcei tohumu kutularnn en az 20 bin yumurta iermesi gerektii ve ipekbcekilii yapan yetitiricilere yaplacak yardmlar da en az 20 kg ipek kozas retimine yardm demesi eklinde belirtilmitir. Bunun yan sra ithalat ve ihracat dzenleyen herhangi bir tedbir veya yardm belirtilmemi olup, ithalat tamamen serbest durumdadr. pekbcei yetitiricilii yaplan AB lkelerinde retimi tevik etmek amacyla kutu bana AB fonlarndan 133 Avroluk bir destek salanmaktadr. Ayrca ipek ekim tesisine ynelik birok proje onaylanarak uygulamaya konulmutur. Trkiyede bu desteklemelerden yararlanmakta olup, son olarak ABnin GAP daresi Bakanlna salad fonlar kapsamnda Diyarbakr ili Kulp ilesinde ipekbcekiliinin yaygnlatrlmasna ynelik 160 bin Avro tutarnda bir proje hayata geirilmitir (EU, 2005). 3.2.3.7. Kurutulmu Kaba Yemler Ortak Piyasa Dzeni Kurutulmu kaba yemlere ilikin OPD, yaplan yeni dzenlemeler ile 1786/2003 sayl Konsey Tz kapsamnda uygulanmaktadr. Bu OPD; Suni olarak kurutulmu yonca peletleri ve unlarn, Doal olarak kurutulmu yonca peletleri ve unlarn,
101
Sal
Suni kurutulmu kaba yonca, sar yonca, baklagiller, burak ve benzeri kaba yemler ile yemlik lahana dndaki kuru otlar, Doal kurutulmu kaba yonca, sar yonca, baklagiller, burak, kokulu sar yonca, nohut ve kuyemini, Yonca ve im suyundan elde edilen protein konsantrelerini, Yonca ve imlerin suyu karldktan sonra kalan suyu alnm bakiyelerini iermektedir (EU, 2005).
OPD kapsamndaki pazarlama dnemi, 1 Nisan tarihinde balayp, 31 Mart tarihinde sona ermektedir. Kurutulmu kaba yemler iin denen yardm tutar 33 Avro/tondur. Yardmlar kurutulmu kaba yemlerin depolardan sata karld zaman, yani pazara srld zaman denmektedir. Ancak yardm alnabilmesi iin kurutulmu kaba yemin ham protein ieriinin % 15in altnda ve nem ieriinin de % 12-14n zerinde olmamas gerekmektedir (EU, 2005). Birlik ierisinde yardma esas garanti edilmi retim miktar, 2005 yl itibaryla 4,96 milyon tondur. Yardma esas garanti edilmi retim miktarlarnn lkelere gre dalmnda 1,6 milyon ton ile Fransa ilk srada yer almakta olup, bu lkeyi 1,325 milyon ton ile spanya, 685 bin ton ile talya, 421 bin ton ile Almanya, 334 bin ton ile Danimarka, 285 bin ton ile Hollanda ve 105 bin ton ile ngiltere izlemektedir. Buradan da anlalaca zere, AB genelinde yardma esas garanti edilmi retim miktarnn yaklak % 95i bu yedi lkeye tahsis edilmitir (EU, 2005). Yardma esas garanti edilmi miktarn almas durumunda ise, yaplan yardmlarda indirime gidilmektedir. Bu kapsamda, avans demesi olarak ton bana 19,8 Avro denmekte olup, bu oran yaplan yardmn % 60na tekabl etmektedir. Ayrca, yine retim miktarnn fazlal durumunda, reticilerin kurutulmu kaba yemlerini emanet olarak belirli bir yere (depolara) teslim etmesi halinde daha yksek avans demesi almaktadrlar. Buna gre suyu alnm kuru yemler gvenlik primi olarak 6,6 Avro/ton ilave avans demesi
102
Sal
almakta ve toplam denen yardm miktar 26,4 Avro/ton dzeyine kmaktadr. Bu deme, normal primin % 80ine denk gelmektedir. Bu erevede taahht edilen her retim iin ye lkelerde bulunan yetkili otoriteye mracaat edilmesi (yardm iin rnn tesliminden itibaren 45 gn ierisinde) gerekmektedir. Herhangi bir ihlal durumunda ise, bu mracaat geersiz saylmaktadr. lenmi kaba yemler iin, kaba yemin ham hali ile kurutulmu halinin mukayese edilmesi yoluyla bir nem oran belirlenmektedir. Bu bilgiler yln her eyreinde ye lkelerdeki yetili otoriteye bildirilmekte olup, sz konusu otorite tarafndan da ylda iki kez olmak zere Komisyona iletilmektedir. Kurutulmu kaba yemlerin nc lkelerle ticareti konusunda herhangi bir snrlama bulunmamakla birlikte, Birlik ii pazar nemli derecede etkileyen durumlarda baz koruma nlemleri devreye konulmaktadr. Kurutulmu kaba yemlere ilikin dzenlemeler Tahl Ynetim Komitesi tarafndan yaplmakta olup, Komite ye lkelerin temsilcileri ve Komisyon temsilcilerinden olumaktadr. ye lke yetkili otoriteleri yaplacak dzenlemelere ilikin grlerini bu komitede bildirmektedirler. 3.2.3.8. Arclk ve Bal retimine likin Dzenlemeler Arclk ve rnleri konusunda ABnde bir OPD bulunmamakta olup, arclk faaliyetleri 97/2004 ve 797/2004 sayl Konsey Tzkleri ile dzenlenmitir. Ayrca, 110/2001 sayl Tzk ile bala ilikin dzenlemeler yaplmtr. AB, nemli bir bal ithalats durumundadr. Bunun yan sra ABnde ar yetitiriciliinin gelitirilmesi amacyla retici birlikleri ve kooperatiflerle ibirlii ierisinde, % 50 e finansman ve gnlllk esasna dayanan 3 yllk programlar uygulanmaktadr. Sz konusu program erevesinde 15 Nisan tarihinden nce bildirim yaplarak ilk uygulama ylnn balangc belirlenmektedir. Programn yllk dngs ilk yln 16 Eyll tarihi ile ikinci yln 15 Eyll tarihi arasnda geen bir yllk sre olup, demeler bu tarihler arasnda yaplmaktadr.
103
Sal
Arclk konusunda uygulanacak olan ulusal programlarn ABne bildirilmesi esnasnda lkelerden istenen bilgiler unlardr; lkede sektrn durumu, lkenin bu konudaki amac, Program erevesinde uygulanacak ltlerin detayl aklamas, Yllk finansman ve maliyet tahminleri, AB ile benzer uygulanan Kanun ve tzkler, birlii yaplacak olan birlik ve kooperatiflerin listesi, Kurulacak izleme ve deerlendirme sistemi.
Sz konusu programlarn uygulanmas amacyla AB btesinde 2005 ylnda 23 milyon Avro ayrlmtr. 110/2001 sayl Konsey Tz ile dzenlenen bal retimine gre tketime sunulacak iki tr bal bulunmaktadr. Bunlarn ilki szme bal dieri ise pastaclk vs. iin kullanlacak olan baldr. Szme bal; Bal ars (Apis mellifera) tarafndan retilmi olmaldr, erisinde herhangi bir katk maddesi bulunmamaldr, Sz konusu tzkte yer alan rn kompozisyonuna (eker ve su ierii gibi) uygun olmaldr. Pastaclkta kullanlacak olan bal ise; Tadnda bir yabanclk olan, Fermente olmu veya olacak olan, Ar stlm olan
ballar olmas gerekmektedir. Bu tr ballar sadece piirilmeye uygundur eklinde etiketlenmektedir. Ayrca etiketlemede baln retildii lkenin (orijin) yer almas gerekmektedir. Sz konusu bal birden fazla lkede retilmi ise; EC (Avrupa Birlii) Non-EC (Avrupa Birlii D) veya EC and Non-EC (Avrupa Birlii ve Avrupa Birlii D)
olarak etiketlenmektedir. Bunlarn yan sra ye lkelerin;

Sal
retilen veya ithal edilen ballarda kontrol mekanizmalarn iletme Kurallara uymayan ballar piyasadan ekme
ykmllkleri bulunmaktadr. Buna karlk 1 Austos 2004 ncesi etiketlenmi olan ballara, stoklar tketilinceye kadar msaade edilmektedir. ABnde arcln gelitirilmesi program erevesinde 25 arclk program uygulanm ve yaklak 46 milyon Avro finansman salanmtr. 3.2.4. ABnde Hayvancla Yaplan Destekler Yukarda da akland zere AB OTPsi erevesinde tarmsal desteklemeler, 1962 ylnda kurulan FEOGA aracl ile yaplmaktadr. Son yllarda sz konusu Fon tarafndan tarmsal destekleme demeleri iin yaplan harcamalar izelge-3.8de gsterilmitir.
izelge-3.8 Yllar tibaryla FEOGA Harcamalar (Milyon Avro)
1999 Harcama Kalemleri Bitkisel rnler Hayvanclk Krsal Kalknma Dier Toplam Miktar 26.739 9.440 2.588 773 39.541 % 2000 Miktar % 2001 Miktar % 2002 Miktar % 2003 Miktar % 2004 Miktar % 2005 (*) Miktar % 58,7 27,6 9,9 3,9 100,0
67,6 25.812 23,9 6,6 2,0 9.276 4.176 1.202
63,8 26.714 22,9 10,3 3,0 9.558 4.364 1.448
63,5 27.349 22,7 10.860 10,4 3,4 4.595 1.427
61,8 26.176 24,6 13.099 10,4 3,2 4.698 808
58,5 27.537 29,3 12.718 10,5 1,8 4.803 1.733
58,9 29.135 27,2 13.684 10,3 3,7 4.910 1.931
100,0 40.467
100,0 42.083
100,0 44.230
100,0 44.781
100,0 46.791
100,0 49.660
(*) Tahsis Miktardr. Kaynak: 1) TKB-DATK Dairesi Bakanl (http://213.139..233.100/kurumsal).
2) EU, 2005.
FEOGA harcamalar incelendiinde, bteden hayvancla 1999 ylnda % 23.9, 2000 ylnda % 22.9, 2001 ylnda % 22.7, 2002 ylnda % 24.6, 2003 ylnda % 29.3, 2004 ylnda % 27.2 orannda pay ayrlm olup, bu rakamn 2005 ylnda % 27.6 olmas ngrlmtr. FEOGA btesinden bitkisel retime ayrlan paylarn, hayvancla ayrlan payn hep iki katndan fazla olduu grlmektedir. FEOGA harcamalarnn hayvancla ayrlan ksm ierisinde OPD erevesinde byk oranda st ve st rnleri, sr-dana eti ve koyun-kei eti desteklemeleri yer almaktadr. Bu harcamalarn hayvanclk sektrne ilikin detaylar izelge-3.9da verilmitir.
105
Sal
izelge-3.9. Son Yllarda Hayvansal rnler tibaryla FEOGA Harcamalar ve Toplam erisinde Hayvansal rnlerin Paylar (Deer: Milyon Euro, Pay: % )
RNLER St rnleri Geri demeler Mdahaleler Yasz St in Yardmlar Yasz St Depolanmas Tereya Depolanmas Tereya Fazlalar St reticilerine Yardmlar Sr/Dana Eti Geri demeler Mdahaleler Kamu ve zel Depolama Emzirici nek Primleri zel Primler BSE nlemleri Koyun ve Kei Eti Mdahaleler Domuz Eti, Yumurta ve Kanatl Etleri 2001 Deer Pay 1906.6 4.5 1106.5 800.1 480.1 -13.5 -33.1 460.1 -148.3 6054.0 14.4 362.6 5691.3 325.8 1776.9 1530.0 518.8 1447.3 3.4 1449.3 137.1 0.3 2002 Deer Pay 1912.0 4.3 977.0 935.0 451.0 0.0 3.0 450.0 -36.0 8095.0 18.3 488.0 7607.0 522.0 1977.0 1788.0 931.0 672.0 1.5 672.0 119.2 0.3 2003 Deer Pay 2672.0 5.9 1568.0 1104.0 531.0 10.0 125.0 425.0 -36.0 8404.0 18.8 534.0 7870.0 29.0 2157.0 1967.0 544.0 1805.0 4.0 1805.0 171.4 0.4
Kaynak: TKB-DATK Dairesi Bakanl (http://213.139..233.100/kurumsal).
FEOGA
tarafndan
hayvanclk
sektrne
yaplan
harcamalar
incelendiinde, genel olarak son yllarda FEOGAdan hayvancla ayrlan paylarn ykseldii, 2003 yl itibaryla toplam harcamalar ierisinde en byk pay % 18.8 ile sr ve dana etinin ald, bunu % 5.9 ile st ve st rnleri ve % 4.0 ile koyun ve kei eti desteklemelerinin izledii grlmektedir. ABnde OTP ve OPD erevesinde zel nem arz eden et ve st retimine uygulanan mdahale fiyatlar ve prim demeleri izelge-3.10da verilmitir.
izelge-3.10. ABnde OTP ve OPD erevesinde Et ve St retimine Uygulanan Mdahale Fiyatlar ve Prim demeleri
RNLER SIIR ET Mdahale Fiyat (Avro/ton Karkas Arlk) Boa zel Primi (Avro/Ba) kz(Steer) zel Primi (Avro/Ba) Etlik Sr Primi ((Avro/Ba/Yl) KesimPrimi;Boa,kz,nek,Dve (Avro/Ba) Kesim Primi; Dana (Avro/Ba) Ekstansifikasyon Primi; Boa, nek (Avro/Ba) Ekstansifikasyon Primi;kz (Avro/Ba) ST VE ST RNLER Dorudan Yardm (Avro/st kotas tonu) Tereya Mdahale Fiyat (Avro/ton) St Tozu Mdahale Fiyat (Avro/ton) St Hedef Fiyat (Avro/ton) 1999 3282.0 2055.2 309.8 1999 2780 135 108.5 145 36 36 2005 5.75 3117.9 1952.4 292.3 2000 2594 160 122 163 27 17 100 100 2006 11.49 2923.8 1897.7 274.7 2001 2410 185 136 182 53 33 100 100 2002-2006 2224 210 150 200 80 50 100 100 2007 17.24 2789.7 1746.9 257.2
Kaynak: EU, Agricultural Situation in EU. eitli Yllar
106
Sal
Trkiyede olduu gibi, AB ierisindeki yksek i fiyatlar, sektrn gmrk tarifeleri ve ihracat destekleri ile korunmasn gerektirmektedir. Hemen tm rnlerde % 180 ile 390 arasnda deien oranlarda gmrk vergileri uygulanmaktadr. DT anlamas erevesinde bu oranlarda indirim yaplmasna ramen, halen ok yksek dzeydedir. 3.3. OTPde Reform Sreleri, 2003 OTP Reformu ve Hayvancla Etkileri AB lkeleri gerek retimleri ile gerekse canl hayvan, sr, sr eti ve inek st d ticaretindeki paylar ile dnyada ok nemli bir yere sahiptir. Hayvanclk konusunda teknik anlamda bir eksiklii bulunmayan zellikle AB(15) lkelerinde, retim fazlalklar nemli bir sorun olarak grlmektedir. Ayn zamanda AB, tarmsal desteklemeler konusunda dnyann en korumac sistemine sahip olup, nemli dzeyde destekleme demeleri yapmaktadr. Ancak, zellikle DT mzakere ve anlamalar erevesinde destekleme politikalar deitirilmek zorunda kalnacaktr (Aral ve Cevger, 2002; TZOB, 2004; Sal, 2005:60). ABnde uygulanan OTP dinamik bir yap arz etmekte olup, srekli bir ekilde yenilenmektedir. Ayrca Birlie yeni katlmlar ile yaanan genileme sreci nemli sorunlar da beraberinde getirmitir. Bu nedenlerden dolay sre ierisinde OTPde reform ihtiyac ortaya kmtr. Nitekim OTPnin balangcndan itibaren 3 kez kapsaml yapsal reformlar yaplmtr. Bu reform sreleri; Mansholt Plan, Mac Sharry Reformu (1992 OTP Reformu) ve 2003 OTP Reformu olarak bilinmektedir. 1968 ylnda Mansholt Plan ile OTP Reformu almalar balatlm, ye lkeler tarafndan neriler yaplm ve Komisyon yesi Sicco MANSHOLT tarafndan, 1968 ylnda hazrlanan ve 10 yllk bir dnemi kapsayan 1980 Tarm Program- Mansholt Plan olarak bilinen reform plan, 25 Mart 1971de kabul edilmitir. Birlii, daha OTPnin balang aamasnda reform yapmaya iten temel konular unlardr;
107
Sal
1- Bte basks: OTPnin srdrlmesinin giderek daha byk kaynak gerektirmesi, 2- Tketicilerin basks: lkelerindeki gda fiyatlarnn ykseklii, byk gda stoklar, buna karlk nc lkelerdeki alk sorunu tketicilerin, vergi ykn tayanlarn tepkisini ekmesi, 3- evreciler: OTP sonucu, krsal blgelerde bozulan doal dengeleri eletiren gruplardr (Atakan, 1998; Olgun, 2005; EU, 2005). Mansholt Plan ile yaplan reform srecinde zellikle 1973te kuzey lkeleri ngiltere, rlanda ve Danimarkann ABne katlmndan sonra gney lkelerinden 1981de Yunanistan, 1986da Portekiz ve spanyann katlm ile grlen sorunlar karsnda, reform yaplmas gerektii anlalmtr. nce 1985 yl Komisyon programnda bu konu vurgulanm, daha sonra bu politikann erevesini izen ve Yeil Kitap (Green Paper) olarak adlandrlan Rapor AB Konseyine sunulmutur. Yeil Kitap temelinde balatlan tartmalar, Komisyonun 18 Aralk 1985 tarihli Memorandumunda ortaya konulan ilkelerle sonulanmtr. Bu ilkeler; Piyasa taleplerini yanstan bir fiyat politikas araclyla fazlalk veren sektrlerdeki retimin zamanla azaltlmas, Krsal kalknma, sosyal dengenin srdrlmesi ve evrenin korunmas asndan, zaruri olduu alanlarda tarmn desteklenmesi, Kk ifti ailelerinin gelir sorunlarnn daha etkin ve sistematik ekilde zlmesi, iftilerin evre bilincinin artrlmas,
olarak sralanabilir. Ancak, 19851988 yllarnda yaplan reformlar sonusuz kalm, OTP bir kez daha ciddi krizler yaamtr. Topluluun piyasada gittike artan fazla rnler karsnda, ticaret ortaklarndan grd basknn yan sra, iftilerin de politikaya kar gvenleri sarslmtr (Atakan, 1998). Bunlarn sonucunda, 9.7.1991 tarihli Komisyon toplantsnda, Komiser Mac Sharry tarafndan hazrlanan ve OTPnin oluumundan itibaren yaplan
108
Sal
en radikal deiiklikleri ieren reform paketini benimsemitir. Bu erevede Mac Sharry Reform paketi (1992 OTP Reformu); Piyasa dzenleri ve garanti edilmi fiyatlarla ilgili nlemler, evre bakmndan daha az riskli, retimin ve aalandrmann tevikine ilikin nlemler ve, Sosyal nlemler
olmak zere ana blmden olumutur. Sz konusu reform tedbirleri ortak piyasa dzenine tabi rnlerin retiminin deer olarak yaklak % 75ini kapsamaktadr. Reform erevesinde en ayrntl ve radikal kararlar, kurulan ilk ortak piyasa dzeni olan hububat sektrne ynelik olmutur. Bu sektrde, yllk bir dnemde i mdahale fiyatlarnn % 29 orannda indirilmesi ngrlm, reticilerin fiyat indirimlerinden doan kayplarn telafi etmek amacyla da hektar bana dorudan yardmlara geilmesi kararlatrlmtr (Atakan, 1998; Olgun, 2005; EU, 2005). Roma Antlamasnn imzalanmasnn ardndan geen 40 yllk srede, ABnde artk gda arz sknts kalmad grlmektedir. Ilman iklimi ve verimli topraklar, gelimi teknikler ve iyi eitilmi bir igc tarafndan ilenen topraklar sayesinde AB, tarm sektrnde uluslararas alanda nemli bir yere sahiptir. Dolaysyla, tarm politikalar da artk bu deien sosyal yapya uyumlu hale getirilmeli ve daha ok uluslararas rekabet ile evre bilinci konularna odaklanmaya doru gitmeli gr ortaya kmtr. ABnde bugn, genileme konusunda OTP ye kar ite duyulan rahatszlklar ve GATT Uruguay Turu sonras tarm rnleri ticaretindeki liberalizasyon OTP de yeni bir reforma ihtiya duyulmasnn balca nedenleri olarak grlmtr. Bu erevede Gndem 2000de, Komisyon, 1992 reformunu deerlendirmi ve OTPde yeni bir reforma ihtiya olduunu aklamtr. Komisyon, daha sonra, Konsey ve Parlementoya sunduu belgede Gndem 2000 kapsamnda yaplmas gerekenlere ynelik neriler sunmutur. Bu neriler erevesinde, Avrupa Tarm Modeli olarak ngrlen sistemin u zellikleri tamas hedeflenmitir;
109
Sal
Uluslar aras dzeyde gittike daha az kabul gren desteklemelerde arya kamadan, aamal olarak dnya piyasalarnda rekabet gcne sahip bir tarm sektr,
retim yntemleri itibaryla salkl ve evreyi koruyan, toplumun beklentilerine cevap veren nitelikte rnler sunabilen bir tarm sektr, Grevi sadece retmek olmayan, ayn zamanda, eitlilii, gelenekleri ile zengin, canl ve aktif bir krsal hayat ve mevcut istihdam koruyarak, yeni istihdam alanlar yaratan bir tarm sektr,
Basitletirilmi, anlalr, ortak kararlatrlmas gereken konular ile ye lkelere braklmas gereken konular arasnda net bir ayrm yapabilmi bir OTP,
Neden olduu harcamalar ve toplumun sektrden beklentilerinin yerine getirildiini aklayabilecek bir OTP. Bu erevede hazrlanan yeni reform paketi 2003 ylnda uygulamaya
konulmutur. Daha nce de deinildii zere son OTP reformu erevesinde, hayvanclk sektrnde retimden bamsz tek iftlik demesine (tek deme plan, tek deme sistemi, tek iletme primi) geildii, ancak ye lkelere belli bir gei dnemi tannd, tek iftlik demesine geile birlikte piyasa dzeninin olumsuz etkilenmemesi iin baz demelerin ye lkelerce yaptklar seimlere gre belli oranlarda retime uygulanabilecei grlmektedir (Atakan, 1998; Olgun, 2005; EU, 2005). Son OTP reformunun odak noktas olan tek iftlik demesi aada aklanmtr . Tek iftlik deme Sistemi ABnde tek iftlik demesinin temel amacnn retici gelirlerini garanti altna almak olduu ifade edilmektedir (Uzmay, 2005; EU, 2005). Tek iftlik demesinden yararlanabilmek iin baz koullarn yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu erevede, AB lkelerinde 2000-2002 (yeni ye lkeler dnda) dnemi ortalamalar referans dnemi olarak alnacak olup, yardmlar hektar bana verilecektir. Ancak, verilmesi ngrlen bu yardmlar retim ve verim artndan etkilenmeyecektir. Ayrca, yardm demesinin yaplaca alann, daha nce dorudan demeden yararlanm olmas gerekmektedir.
Sal
Yeni ye lkeler bu ilave yardmlardan veya desteklemelerden, eski yelerin aksine, kademeli olarak yararlanabileceklerdir. demeler, bu lkelerde 2004 ylnda eski yelerin % 25i, 2005 ylnda % 30u ve 2006 ylnda % 35i kadar olacak ve daha sonra 2013e kadar aamal olarak artrlacaktr. Bundan sonraki dnemde ise eski yelerle eitlenecektir. Ancak, bu gei dneminde yeni ye lkeler, kendi ulusal kaynaklarndan yararlanarak eski yelerde uygulanan miktarlar gememek kaydyla ve baz koullar yerine getirerek dorudan deme miktarnda art uygulayabileceklerdir (Uzmay, 2005; EU, 2005). Bu lkelerde birim alan bana demeler, 2007 ylna kadar uygulanacak ve yine alana bal eitleyici dorudan demeler 2008 yl sonuna kadar uygulanacaktr. Bu srecin ardndan sz konusu lkelerde tek iftlik ilikin demesine yaplan geilmesi reform hedeflenmektedir. Hayvanclk sektrne son
dzenlemeleri aada ksaca aklanmtr. St ve St rnleri Piyasasnda Reform St ve st rnlerinde st kotalarnn devam (2015 ylna kadar) ve st kotalarnn ylda % 1.5 artrlmas ngrlmtr. Buna karlk st primi 2004 yl iin ton bana 11.81 Avro, 2005 yl iin 23.65 ve 2006 yl ve sonrasnda 35.50 Avro/ton olacaktr. St priminin retimden bamsz hale gelmesi yani tek demeye geilmesi ile birlikte st primi tek iftlik demesine entegre edilecektir (Uzmay, 2005; EU, 2005). Dorudan demeler st priminde sabit deme (tek iftlik demesi) ve ye lkeler tarafndan yaplacak ek demeler kapsamnda yrtlecektir. Ayrca, stte uygulanan hedef fiyat kaldrlacaktr. Yasz st tozunda fiyatlar 4 yl iinde % 15 indirilecek, st tozu fiyatlar Haziran 2005Temmuz 2006 dnemi iin 18,49 Avro ve Temmuz 2006dan itibaren 17,45 Avro olacaktr (Uzmay, 2005; EU, 2005). Tereyanda mdahale fiyat indirimi % 25 olacak, tereya mdahale almlar 2004de 70 bin tonla snrlandrlmtr. Buna paralel olarak tereya mdahele almlar, 2005 ylnda 60 bin ton, 2006da 50 bin ton, 2007de 40
111
Sal
bin ton ve 2008 ylndan itibaren 30 bin ton ile snrlandrlacaktr. Bunun yan sra, tereya mdahale almlarnda Temmuz 2005- Haziran 2006 iin ton bana deme 28,24 Avro, Temmuz 2006- Haziran 2007 iin ton bana 25,95 Avro ve Temmuz 2007den itibaren 24,63 Avro olacaktr (Uzmay, 2005; EU, 2005). Sr ve Dana Eti Piyasasnda Reform 1999 ylnda yaplan Berlin zirvesinde sr ve dana eti iin pazar organizasyonlarnda reform karar alnmtr. Bu kapsamda; stabil bir pazarn oluturulmas, krsal kesimde belli bir yaam standardnn salanmas, AB iinde sr ve dana eti tketiminin tevik edilmesi, sektrn rnlerinin pazardaki rekabetinin iyiletirilmesi hedeflenmitir. Reformlar, reticilere dorudan demeleri ve zel ve resmi depolama yardmlarn iermektedir. Gndem 2000 kapsamnda, AB i pazarnda denge kurabilmek iin aamal olarak Pazar desteklerinin azaltlmasna karar verilmi, bu azaltmadan kaynaklanan retici kayb yaplacak olan telafi demeleri ile giderilmesi dnlmtr. Daha nce de ifade edildii zere, 2002 ylndan itibaren mdahale fiyat uygulamasna son verilmitir. Depolama temel fiyat 2224 Avro/ton olarak belirlenmi, piyasa fiyat bu fiyatn % 103nn altna dtnde zel depolama yardm yaplmas da kararlatrlmtr (Saner ve ukur, 2005; Uzmay, 2005; EU, 2005). Bunun yan sra, AB nemli dzeyde hayvan bana prim vermekte olup, sz konusu primler tek iftlik demesinde gei iin temel alnacak olan 2000/2002 dnemi ortalama demeler asndan nem arz etmektedir. Sr ve dana eti piyasasnda tek iftlik deme sistemine gei 2007 ylnda uygulanacaktr. 2007 ylna kadar sr ve dana eti piyasalarnda ortaya kacak sorunlarn nne geilebilmesi amacyla ye lkelere baz istisnalar tannmtr. Bu kapsamda iki alternatif sunulmu olup, ilki yavrulu inek priminin % 100 ve kesim priminin % 40 ye lke tarafndan korunabilecek olmasdr. ye lkelere sunulan ikinci alternatif ise, kesim priminin % 100 ve erkek sr priminin % 75inin aynen uygulamaya devam
112
Sal
edilmesidir.
Geri
kalan
ksmlar
iin
ise
tek
iftlik
demesinden
yararlanlacaktr (Saner ve ukur, 2005; Uzmay, 2005; EU, 2005). Koyun ve Kei Eti Piyasasnda Reform Daha ncede de ifade edildii zere, ABnde koyun ve kei karkaslar derecelendirilmekte olup, bu konuda ya ierii ve karkas ekli gz nnde bulundurulmaktadr. 2002 ylnda koyun ve kei eti OPDsi erevesinde uygulanmakta olan temel fiyat kaldrlmtr. 2002 ylndan bugne kadar destekleme amacyla dorudan deme sistemi (iletmedeki hayvan saysnn 10-50 ba olma koulu vardr) uygulanmaktadr. Koyun ve kei etindeki dorudan demeler ise; kuzu ve olakta 21 Avro/ba, st tipi kuzu ve olakta 16.8 Avro/ ba, ana koyun ve keide 16.8 Avro/ba eklindedir. Tek iftlik deme sisteminin bu piyasa dzeninde de geerli olmas ngrlmektedir. Buna gre ye lkelere yine iki alternatif sunulmaktadr. 1) Yzde100 tek iftlik demesine gei, 2) Hayvan bana denen primlerin % 50 orannda uygulanmas. Eer hayvan bana denen primlerin yarya indirilmesi durumunda ye lkeler demelerin % 50sini retime dayal gerekletirebileceklerdir (Saner ve ukur, 2005; Uzmay, 2005; EU, 2005). Kmes Hayvanlar ve Etleri ile Yumurta Piyasasnda Reform Kmes hayvanlar ve etleri ile yumurta OPDlerinde i piyasaya mdahale edilmemektedir. Yeni reforma geile birlikte bu piyasa dzeninin yem bitkilerinde tek iftlik demesine geie bal olarak etkilenebilecei ifade edilmektedir (Trkekul, 2005; Uzmay, 2005; EU, 2005). Sonu olarak, yeni reform kapsamnda iletmelere yaplan dorudan demelerin nemli oranda artaca ngrlmektedir. Bu durumda, ABnin eski ye lkelerinin yeni reformdan olumsuz etkilenmeyecekleri, reformun ana amacna ynelik olarak retici gelirlerinin garanti altna alnabilecei bildirilmektedir (Uzmay, 2005; EU, 2005).
113
Sal
4. TRKYENN ABNE KARI YKMLLKLER 4.1. Trkiye ve AB Tarm likileri Trkiye ile AB arasnda tarm alanndaki ilikilerin erevesini 1963 tarihli Ankara Anlamas, 1973 tarihli Katma Protokol ile 1/80, 1/95 ve 1/98 Sayl Ortaklk Konseyi Kararlar belirlemitir. 3 Ekim 2005 tarihinde de yelik yolunda son aama olan mzakerelere balanmtr. Ankara Anlamas erevesinde oluturulan Ortaklk Rejimi, tarm ve tarm rnlerini, OTPde gz nnde bulunduran zel usllere gre kapsamaktadr. Topluluk, Ankara Anlamas ile tek tarafl olarak Trkiye kl baz tarm rnlerine indirimli tarife kontenjanlar tanmtr. Katma Protokolde; 22 yllk dnem sonunda, Trk tarmnn OTP'ye uyumunun salanmas iin Trkiye'nin gerekli OTP tedbirlerini almas, Ortaklk Konseyi'nin, Trkiye'nin 22 yllk dnem sonunda (1995 yl sonunda) OTP tedbirlerini aldn belirlemesini takiben tarm rnlerinin serbest dolam ile ilgili hkmleri tespit etmesi ve Trkiye ile Topluluun birbirlerine tarm rnleri ticaretinde karlkl tercihli bir rejim uygulamas ngrlmtr. Bu erevede, AB Trkiye'den ithal ettii baz rnlere gmrk muafiyeti, bazlarna da eitli oranlarda gmrk indirimi uygulamtr. ABnin Trkiye'ye tand bu tercihli rejim, Ortaklk Konseyinin 1980 ylndaki 1/80 Sayl Karar ile iyiletirilmitir. Trkiye ise ilk defa, 1993 yl thalat Rejimi Karar ile baz tarm rnlerinde ABne yaklak % 30 gmrk indirimi eklinde bir taviz salamtr. Bu tavizler daha sonraki yllarda iyiletirilmitir. Kamuoyunda Gmrk Birlii (GB) Anlamas olarak bilinen 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararyla Trkiye ile AB arasnda bir Gmrk Birlii oluturulmutur. Katma Protokolde ngrlen 22 yllk dnem ierisinde Trk tarmnn OTP'ye uyumu konusunda nemli bir gelime salanamamas nedeniyle, tarm rnleri GB Anlamas dnda braklm, ilenmi tarm rnleri ise GB kapsamna alnmtr.
114
Sal
Trkiye ile AB arasnda tarm ilikileri konusunda en kapsaml dzenleme, 25.3.1997 tarihinde imzalanan ve 1.1.1998de yrrle giren 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar ile yaplmtr. 1993 ylnda balayan ve 13 tur sren mzakereler neticesinde, Trkiye ile AB arasnda tarm rnleri ticaretinde tercihli (tavizli) rejim geniletilmi, Trkiye'nin AB'ne yapt tavizli tarm rnleri ihracat % 76dan % 93e, AB'nin Trkiye'ye yapt tavizli tarm rnleri ihracat ise % 7den % 33'e karlmtr. Bu kapsamda AB, hayvanclk sektrne ilikin olarak Trkiyeye 200 ton gmrksz koyun ve kei eti ve bin ton vergi indirimine tabi hindi eti tavizi vermitir. Buna karlk, Trkiye ABne, gmrksz ve limitsiz damzlk sr, yine gmrksz iki bin ba damzlk haricinde kalan srlar, % 50 gmrkle 1500 ba dk canl arlkl sr, 19 bin ton deien oranlarda gmrk vergisi indirimli et ve yine indirimli 9300 ton st rnleri tavizi vermitir. 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar erevesinde verilen tavizler gz nnde bulundurulduunda Trkiye ABne gre daha fazla taviz veren taraf olmutur. Ancak, zellikle 1996 ylndan itibaren AB lkelerinde youn olarak grlen BSE vakalar ve dier hayvan sal gerekeleri ve DT kurallarna da uygun olarak getirilen tedbirler nedeniyle, sz konusu Protokol ile AB'ne verilen bu tavizler yrrle konulmamtr. Buna karlk olarak AB, sala, fndk ve karpuzda verdii tavizleri askya almtr (Yavuz vd. 2001; Sayn, 2001; Aral ve Cevger, 2002; EU, 2005; TKB, 2006). Trkiye ile AB arasnda tarm rnleri ticareti asndan ilikileri zora sokan en nemli gelime, sz konusu canl hayvan ve et ithalatna yasaklama getirmi olmasdr. Son dnemlerde bu konudaki yasaklamalarn kaldrlmas ynnde AB tarafndan srarl talepler gelmekte olup, bu konudaki almalar srdrlmektedir. Trkiye'nin AB ile ilikilerinin yol haritas ise, AB Komisyonu tarafndan 3.6.1998 tarihinde yaynlanan ve 15-16.6.1998 tarihlerinde yaplan Cardiff Zirvesinde onaylanan "Trkiye in Avrupa Stratejisi" raporda belirlenmitir.
115
Sal
Stratejinin "Tarm" blmnde; Trkiye'nin tarm politikasnn, Ankara Anlamas ve 1/95 sayl Ortaklk Konseyi Kararnda ncelikli bir hedef olan, tarm rnlerinin serbest dolamn salamak iin OTPye uyumunun gerektii ifade edilmektedir. Ayrca, lke tarmnn zellikleri dikkate alnmak kaydyla, Trkiye'nin Topluluk mktesebatn benimsemeye tevik edilmesi ve bu dorultuda, AB Komisyonunun, Merkezi ve Dou Avrupa lkelerine uygulanan yaklama benzer u aamal sreci nerdii belirtilmitir; Birinci aama, Karlkl olarak taraflar, uygulanan tarm politikalarnn daha iyi anlalmasn salamak zere gerekli tm aralar ve kurumlarla ilgili balca hukuki belgelerin envanterini birbirlerine ileteceklerdir. kinci aama, AB OTPsi ile Trk tarm politikalarnn eitli ynleri hakknda yaplacak grmeleri ngrmektedir. nc aama ise, tarmn eitli alt sektrlerinde, OTP ile Trk tarm politikas arasndaki farkllklarn bir zetinin hazrlanmasn iermektedir. Bu aamalarn sonunda Trkiye'den, ABne Topluluk mktesebatnn stlenilmesine ynelik bir alma program sunmas beklenmektedir. Ayrca, AB tarafndan yaplacak olan mali ve teknik yardmlarn, Trk tarmnn yeniden yaplanmas ve OTPye uyumu iin nemli bir unsur olduu belirtilmektedir. Bu erevede, Trkiye'nin Komisyon'a ncelikli tedbirlerini ieren bir liste sunmas ve sz konusu liste grldkten sonra, teknik yardm programnn hazrlanabilecei ifade edilmitir. Trkiyenin ABne adaylk stats 10-11 Aralk 1999 tarihlerinde Helsinkide yaplan AB Zirvesinde kabul edilmitir. Bu srete, tarm konusunda, zellikle tarmda istihdam edilen nfus, iletme bykl, kurumsal organizasyon, rgtlenme, tarmsal desteklemeler, teknoloji kullanm, verimlilik, bitki ve hayvan sal ile hayvan refah, rn kalite ve standartlar asndan uyum salanmas gerekmektedir (DPT, 2001a; Sayn, 2001; Aral ve Cevger, 2002; EU, 2005; TKB, 2006).
116
Sal
4.2. Katlm Ortakl Belgeleri ve Trkiyeden Yaplmas stenenler Trkiyenin adaylk srecinde izlemesi gereken yol, Katlm Ortakl Belgesi ile resmiletirilmitir. Katlm Ortal Belgelerinde yer alan tedbirler izelge-4.1, izelge-4.2 ve izelge-4.3,de gsterilmitir (DPT, 2005a).
izelge-4.1. Birinci Katlm Ortakl Belgesinde Yer Alan Tedbirler Ekonomik Kriterler Ksa Vade - Tarmda reformlarn srdrlmesi Orta Vade - Tarmda reformlarn tamamlanmas - OTP ve Krsal Kalknma Politikalarna uyum amacyla gerekli mevzuatn ve kurumsal yapnn oluturulmas - AB halk sal ve hijyen standartlarna uyum, tehis ve test imkanlarnn gelitirilmesi
- Arazi kayt, hayvan kimlik, bitki pasaport sistemlerinin gelitirilmesi - Tarmsal pazarlarn izlenmesi, evresel, yapsal ve krsal kalknma tedbirlerinin uygulanmas iin uygun idari yaplanmann gelitirilmesi - Hayvan ve bitki sal konularnda AB mevzuatna Tarm uyum iin bir strateji gelitirilmesi, yrtme kapasitesinin oluturulmas - Hayvan ve bitki hastalklar ile mcadeleye ilikin mevzuatn uyumlatrlmas amacyla test uygulamalar, denetleme dzenlemeleri ve kurumsal yapnn iyiletirilmesi - Avrupa standartlar, ehliyet ve uygunluk deerlendirmesi, etiketlemeye uyumun hzlandrlmas - Piyasa gzetimi ve uygunluk deerlendirme yaplarnn glendirilmesi Pazar - Yeni ve kresel yaklamlarn stlenilmesini salayacak ereve mevzuatn hazrlklarnn balatlmas ve uygun idari yaplanmann oluturulmas - Ticarete ynelik teknik engellerin kaldrlmas Kaynak: DPT, 2005a. (www.dpt.gov.tr).
117
Sal
izelge-4.2. kinci Katlm Ortakl Belgesinde Yer Alan Tedbirler Ksa Vade Orta Vade Tarm -Entegre dare Kontrol Sistemi erevesinde; -Entegre dare ve Kontrol Sisteminin Arazi parsel tanmlama ve hayvan kayt kurulmasnn tamamlanmas sistemlerine ynelik almalarn balatlmas -Krsal kalknma ve ormanclk -Krsal kalknma ve ormanclk stratejisinin politikasnn uygulanmas iin gerekli idari gelitirilmesi yapnn kurulmas -Bir veterinerlik ereve yasasnn -Ortak Pazar yaplarnn kurulmas, hazrlanarak, AB ikincil mevzuatnn -Piyasalarn izlenmesi iin gerekli idari stlenilmesi, idari, bilimsel, test ve denetime yaplarn ve uygulama mekanizmalarnn dair insani, teknik ve bilgi kaynaklarnn kabul edilmesi glendirilmesi -nc lkelerle topluluk mktesebat ile -Hazrlanan mevzuatn uygulanmasnn uyumlu Snr Kontrol Noktalarnn salanmas gncelletirilmesine ilikin plan ve takvim -Snr Kontrol Noktalar sisteminin sunulmas oluturulmas ve gerekli belgelerin -Gda gvenlii kontrol sisteminin yeniden belirlenmesi dzenlenmesi ve insani, teknik ve mali -Bitki koruma mevzuatnn uygulamasn kaynaklarn AB standartlarna uygun bir salayacak idari, bilimsel ve teknik yaplarn ekilde iyiletirilmesi glendirilmesi -Gda ileme tesislerinin -Bitki ve bitkisel rn ithalat ve gda modernizasyonuna ilikin takvim ve sanayinin denetiminin glendirilmesi iyiletirme plannn oluturulmas, muayene ve tan tesislerinin kurulmas Kaynak: DPT, 2005a. (www.dpt.gov.tr). izelge-4.3. nc Katlm Ortakl Belgesinde Yer Alan Tedbirler Ksa Vade Orta Vade - Krsal kalknmaya ilikin gerekli yasal - Entegre dare ve Kontrol Sistemi (IACS) Tarm dzenlemelerin yaplmas ve AB oluturulmas ve bu erevede Arazi yardmlarndan yararlanacak idari Parsel Tanmlama Sisteminin (LPIS) yapnn oluturulmas kurulmas - Tarm istatistiklerinin iyiletirilmesine - DEnin (TK) istatistik toplama ve statistik ynelik stratejinin glendirilmesi ileme yntemlerinin iyiletirilmesi - AB halk sal ve hijyen standartlarna - Bitki sal mevzuatnn hazrlanmas, Gda Gvenlii, uygun program hazrlanarak gda ileme - Mevzuatnn uygulanmas iin idari tesislerinin modernizasyonu yapnn oluturulmas, Bitki ve - Kalnt kontrol programlarnn - AB standartlar erevesinde bitki Hayvan uygulanmas. eitlerinin kayt altna alnmas. Sal Kaynak: DPT, 2005a. (www.dpt.gov.tr).
Katlm Ortakl Belgelerinde grlen ortak noktalar ve dikkati eken tedbirler ise unlardr; Kurumsal ve idari yapnn AB mevzuatn stlenilecek ve uygulayabilecek ekilde gelitirilmesi, Mevzuat uyumunun salanmas ve uygulamaya geilmesi, AB retim, pazarlama ve rn ileme standartlarna ulalmas, AB ile ticaret konusunda ticari ve teknik engellerin kaldrlmas, Denetim, kalnt ve snr kontrollerinin iyiletirilmesi,
Sal
Tarm istatistiklerinin iyiletirilmesi, Bitki eitlerinin kayt altna alnmas, Kurumsal ve insani kapasitenin gelitirilmesi.
4.3. Trkiyenin Ulusal Program ve Sektre likin ABne Taahhtleri Birinci Ulusal Programda tarm sektrne ilikin olarak OTPye uyum, Dorudan Gelir Destei (DGD) almalar, ifti Kayt Sistemi, Tapu Kadastro Sistemi, Corafi Bilgi Sistemi, iftlik Muhasebe Veri Ann (FADN) gelitirilmesine ynelik Tarm Bilgi Sistemine ilikin Veri Taban, Hayvan Kimlik Sisteminin gelitirilmesi, Hayvan ve Bitki Sal alanndaki mevzuata uyum, test ve laboratuar hizmetlerinin gelitirilmesine ynelik dzenlemelerin gerekletirilmesi, gda ileme tesislerinde, AB hijyen ve halk sal standartlarna uyum konusunda almalar, ayrca, AB uygulamalarna paralel krsal kalknma nlemlerini ieren yeni stratejiler gelitirilmesi, reticilerin rgtlenmelerine ynelik olarak da retici birliklerinin kurulmasna ilikin mevzuatn hazrlanmas konularna deinilmitir. Tarm kesimindeki yetki danklnn giderilmesi amacyla kurulmu olan Tarmda Yeniden Yaplandrma ve Destekleme Kuruluna etkinlik kazandrlaca ve katlmn gelitirilecei ngrlmtr. kinci Ulusal Programda ise ksa ve orta vadeli taahhtler sralanmtr. Buna gre ksa vadede; Entegre dare ve Kontrol Sisteminin (IACS) kurulmas iin gerekli yasal dzenleme ile birlikte, uygulamann gereklemesi iin Ulusal mevzuatta gerekli deiiklikler yaplaca, Organik rnlerin retimi, tketimi ve denetlenmesine dair Kanun karlaca, Trkiyenin tarm politikalarnn ynlendirilmesinde etkin bir biimde kullanlabilecek olan iftlik Muhasebe Veri Ann kurulmasna ilikin mevzuat uyumu salanaca ve gerekli kurumsal kapasite almalarna balanaca,
119
Sal
Btn rn gruplar iin gelitirilen OPDlerine ynelik AB mevzuat ile OPDye tabi olmayan ancak, belirli bir retim modeline tabi tutulan ve yardm mekanizmas oluturulan rnler iin gelitirilmi olan mevzuatn incelenecei,
Birlik bitki sal mevzuatnn belirlenen takvim erevesinde stlenilecei, Bitki ve hayvan sal alannda Snr Kontrol Noktalarnn belirlenmesi ve ticarette teknik engellerin kaldrlmasna ilikin koul ve kurallar belirleyen AB mevzuatna uyum salanaca,
Veterinerlik ereve Kanununun hazrlanaca ve ilgili kurumlarn hayvan hastalklarnn gzetimini yrtebilecek teknik imkanlara kavuturulmas amacyla alt yaplarn glendirilecei ve Snr Kontrol Noktalarndaki kurumsal kapasitenin artrlmas iin almalar balatlaca belirtilmitir.
Orta vadede yaplacak olanlar ise; IACSn kurulaca ve ileyen bir sistem haline getirilecei, DGD ve dier destekleme mekanizmalarnn ABndeki yapya uyumlatrlmas iin Arazi Parsel Tanmlama Sisteminin (LPIS) oluturulaca, FEOGAnn harcama ve dzenlemelerini gerekletirecek deme kurulularna ynelik almalarn tamamlanaca, Sz konusu deme kuruluunun yaplandrlmasnda Trkiyenin nmzdeki dnemde Tarm ve Krsal Kalknma zel Katlm Program (SAPARD) veya benzeri bir programdan yararlanmas ihtimali erevesinde alnacak teknik yardmlara ilikin bir programn hazrlanmasna balanaca, FADN sisteminin iler hale getirilecei, OTP kapsamnda tarmsal rnler ve reticiler iin gelitirilen btn yardm ve destek mekanizmalarna ynelik mevzuat oluturmak zere OPD ereve Kanunu nun karlaca ve idari yaplarn bu kapsamda oluturulmasna balanaca,
120
Sal
Bata TKB bnyesinde Zirai Mcadele ve Zirai Karantina Genel Mdrlnn kurulmas olmak zere, uyum salanan ve salanacak AB bitki sal mevzuatnn uygulanmasna ynelik kurumsal kapasitenin gelitirilmesinin orta vadede tamamlanaca,
Halk sal programlarna destek verecek veteriner laboratuarlarnn glendirilecei ve hayvan refah konusunda gereken idari dzenlemelerin tamamlanaca,
Gda ileme tesislerinin modernizasyonu iin gerekli finansman ihtiyac ve modernizasyon plannn oluturulaca ve Trkiyenin dier aday lkelerin kullanmna alan, SAPARD benzeri bir programdan yararlandrlmas halinde bu almalarn hzla gerekletirilecei,
AB krsal kalknma mevzuatna uyum hazrlklar erevesinde Birliin krsal kalknma mevzuatna paralel olarak, deme kuruluu, blgesel ajanslar gibi idari yaplarn oluturulaca
eklinde sralanmtr (DPT, 2005a; TKB, 2006). Bu taahhtler erevesinde, Katlm Ortakl Belgelerinde yer alan tedbirlere gre Trkiyenin ngrlenden biraz daha fazla ykmllk altna girdii grlmektedir. 4.4. Trkiye Tarafndan Yerine Getirilen Ykmllkler Katlm Ortakl Belgeleri ve Trkiyenin Ulusal Program
erevesinde Trkiye tarafndan nemli almalar yaplm ve bir ok mevzuat dzenlemesi gerekletirilmitir. Ancak zellikle bilgi sistemleri ve istatistikler konusunda nemli saylabilecek bir gelime kaydedilmemitir. Bu erevede Trkiye tarafndan aadaki konularda nemli baz ilerlemeler salanmtr. Tarm Kanunu karlmtr, retici Birlikleri Kanunu karlmtr, Tarm Sigortalar Kanunu karlmtr, Islah Haklar Kanunu karlmtr, Gda Kanunu karlmtr, Hayvanlar Koruma Kanunu karlmtr,
121
Sal
Blgesel Ajanslarn Kurulu Kanunu karlmtr, Krsal Kalknma Stratejisi karlmtr, Hayvan kimlik sistemine ynelik, Sr Tr Hayvanlarn Tanmlanmasna likin Ynetmelik yaymlanarak sr tr hayvanlar kayt altna alnmtr,
Hayvan sal alannda laboratuar alt yaplarnn iyiletirilmesi, tehis ve denetim mekanizmalarnn gelitirilmesi amacyla AB hibe katkl proje uygulanarak ilerleme salanmtr,
Snr Kontrol Noktalar kurulmaya balanm olup, 7 adet Snr Kontrol Noktasnn 2007 yl sonuna kadar tam anlamyla faaliyete gemesi beklenmektedir,
reticilerin
rgtlenmesi
kapsamnda,
Damzlk
Sr
Yetitirici
Birliklerinin yan sra, Ar Yetitirici Birlikleri, Kkba Hayvan Yetitirici Birlikleri ve St Birlikleri kurulmutur. almalarn son aamaya getirildii dzenlemeler ise unlardr; deme Kurulularna ilikin Kanun almalar son aamaya getirilmitir. ifti Kayt Sistemi ile IACSn kurulmasna ilikin almalar srdrlmekte olup, ifti Kayt Sisteminin ksa vadede esas alnmas hedeflenmektedir. FADNn kurulmasna ilikin ABne proje teklifi yaplm olup, alt yapya ilikin almalarn 2007 ylnda sonulandrlmas beklenmektedir. Tapu ve Kadastro almalar hzlandrlm olup, 2007 ylnda sonuladrlmas beklenmektedir. Kkba hayvanlarn tanmlanmas ve kimliklendirilmesine ilikin Ynetmelik 2006). Uyum konusunda Katlm Ortakl Belgelerinde, Ulusal Programlarda ve lerleme Raporlarnda da yer alan ve henz bir ilerleme salanamayan nemli dzenlemeler ise;
almalar
srdrlmekte
olup,
ksa
vadede
bu
hayvanlarn da kimliklendirilmesi hedeflenmektedir (DPT, 2005a; TKB,
Sal
Kurumsal yaplanmalarn henz kararlatrlamam olmas, OPD ve destekleme mekanizmalarna ilikin ABne yaknlamay salayacak herhangi bir dzenleme yaplmamas, IACSn birok alt bileeni konusunda yeni istatistiksel verilerin toplanmas ve ilenmesi konusunda ilerleme salanamamas, deme Ajanslarnn kuruluunun gecikmesi, 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar erevesinde ABne verilen taahhtlerin yerine getirilmemesi,
olarak saylabilir. Btn bunlara karlk, daha nce de belirtildii zere OTP, Birlie her katlan lkeye, lkelerdeki tarmsal rn kompozisyonuna ve tarmsal rn taleplerine gre srekli deiebilir bir zellie sahiptir. Her ye lkenin tarmsal rn deseni farkllk gstermekte ve uygulanan tarm politikalar, lke menfaatleri dorultusunda gelitirilmektedir. lkeler aras farkllklardan kaynaklanan gerek kurumsal alt yap, gerekse mevzuatn Birlik ile uyumlatrlmas tm ye lkelerde halen srdrlmektedir. Ayn sorunlar aday lkeler iin de geerlidir (DPT, 2005a; TKB, 2006). Genel olarak Birlik kurucu lkeleri arasnda, ifti ve lke gelirlerini ilgilendiren ekonomik konularn dnda yapsal ve mevzuat uyumunun tamamland ifade edilebilir. AB' ne sonradan katlan zellikle Akdeniz lkeleri iin ayr bir tarmsal uyum program uygulanmtr. Son katlan 10 lkenin ardndan SAPARD program yrrlkten kaldrlm olup, halen aday olan lkelere yeni bir destekleme program (IPARD) yrrle konulmutur. Ayrca, AB'nin kurumsal yaplanma konusunda herhangi bir lkeye yaptrm uygulamas sz konusu deildir. nk AB tarafndan, genel olarak ye veya aday lkenin geleneksel devlet yaps ierisinde konu ile ilgili muhatap bir birimin bulunmasnn yeterli olaca bildirilmektedir (Akder, 1997; Eraktan, 1997; Sakarya ve Uysal, 2000; TKB, 2004; TZOB, 2004; EU, 2005).
123
Sal
5. DT TARIM MZAKERELER VE HAYVANCILIK SEKTRNE OLASI ETKLER Daha nce de belirtildii zere, 1995 ylnda yrrle giren GATT Uruguay Turu (DT) Tarm Anlamas ile, tarm rnleri ticaretini etkileyen tarmsal desteklemeler iin yeni kurallar uygulamaya konulmutur. Anlamay imzalayan lkeler iin balayc nitelikte olan bu kurallar 1995-2004 yllarn kapsamaktadr. Sz konusu Anlamann 20 nci maddesi, bu srenin bitiminden sonra rn ticareti ve desteklemelere ilikin ilave kurallarn yrrle konulmasn ve bu amala 1999-2000 dneminde yeni bir mzakere dneminin balatlmasn ngrmtr. DT tarm mzakerelerinde Trkiye zel rnlerde korumacln srmesini savunmakta olup, ABD pazara girite ticaretin serbestletirilmesi ve i desteklerde mevcut durumun srdrlmesi ynnde hareket etmektedir. AB ise genel olarak mzakerelerin seyrine gre tutum belirlemekte, bir yandan ticaretin serbestletirilmesini savunurken, dier yandan ABDye gre daha korumac bir tutum gstermektedir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006). GATT Uruguay Turu Anlamalar erevesinde 2001 ylnda Katarn bakenti Dohada dzenlenen DT Bakanlar Konferansnda (Doha Kalknma Gndemi) ticaret konusunda yeni dzenlemelerin belirlenmesi amacyla mzakerelerin balatlmas karar alnmtr. Ancak 2003 ylnda, Doha Kalknma Gndeminin devam olan ve tarm rnleri ticaretinin tartld Cancun leri Tarm Mzakereleri anlamazlkla sonulanmtr. Trkiyenin ierisinde yer ald gelime yolundaki lkelerin (GY), in, Endonezya ve Hindistan liderliinde G33 ad altnda bir araya gelmesi ile oluturulan grubun mzakerelerdeki etkinliinin artmas ve bu nedenle anlan lke grubunun, mzakerelere yn verici bir g haline gelmesi, mzakerelerde ilerleme salanamamasnn nemli nedenlerinden biri olarak belirtilmitir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Sz konusu toplantda G33 lkeleri tarafndan, DT mzakerelerinin nemli aktrleri olan ve liderliini ABDnin yapt lkeler tarafndan
124
Sal
savunulan tarm rnlerinde koulsuz serbest ticaret tezinin, ancak gelimi lkeleri ve onlarn okuluslu irketlerinin karlarn gzettiini, byle bir yaklamn gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki gelir seviyesi, lek ekonomisi ve teknoloji stnlne dayal rekabet gc farkllnn dikkate alnmadn ve nemli bir bileen olan krsal ekonominin de gz ard edildiini savunmutur (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Cancun Bakanlar Konferansnn ardndan Cenevrede mzakerelere devam edilmi ve 31.7.2004 tarihinde bir ereve metin zerinde anlamaya varlmtr. Ancak, teknik konularda nemli bir yol alnm olmasna ramen, pazara giri konusunda gr ayrlklar srmtr. Cenevrede alnan kararlar kapsamnda 13-18.12.2005 tarihlerinde Hong-Kongda yaplan Bakanlar Konferansnda bu tartmalar srm, ancak, bu toplantda da somut bir uzlama salanamamtr. Hong-Kong Mzakerelerinde elde edilen tek sonu, lkelerin i desteklerinde, ihracat desteklerinde ve gmrk tarifelerinde indirime gitmelerinin prensip olarak kabul edilmesidir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Konu balklar itibaryla Cenevrede oluturulan Taslak Karar metninin ierii ve hayvanclk sektrne olas etkileri aada zetlenmitir. Destekler: De-minimis ksaca, toplam retim deeri zerinden, verilebilecek azami i destek oran olarak tanmlanmaktadr. GATT anlamalar erevesinde bu oran, GYler iin %10, gelimi lkeler (G) iin ise %5 olarak belirlenmitir. desteklerde, genel destek miktar (de-minimis ve mavi kutu desteklerin toplam) zerinden bant yaklam ile indirim yaplmas ngrlmektedir. lk dilim olarak da genel destek seviyesinin % 20si orannda indirim yaplmas, fazla destek veren lkelerin daha fazla indirim yapmas ve retimden bamsz dorudan demeleri ieren mavi kutu desteklerinin toplam retim deerinin % 5ini geemeyecei benimsenmitir. Ayrca, GYler iin baz lehte ve zel uygulamalar yaplabilecei de (rnein GYlerin de-minimis kapsamnda dk gelirli iftilere yaptklar destekler
125
Sal
indirimden muaf tutulabilecektir) ifade edilmitir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Ayrca ABD, daha nce belirlenen de-minimis snrlarnn % 50 indirilmesini talep etmi, bu talebe karlk, G-33 ve AB tarafndan, deminimisten baka i destei bulunmayan lkelerin, bu indirimden muaf olmas gerektii savunulmutur (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). hracat Destekleri: DT Anlamalar ile dzenlenen ihracat iadeleri kapsamnda 44 rn ve rn grubu ihracat destekleri listesinde yer alm ve ye lkeler tarafndan sz konusu rn ve rn gruplar iin desteklemeleri snrlayc taahhtlerde bulunulmutur. Buna gre ihracat destekleri, 1995 ylndan itibaren Gler iin alt ylda % 36, GYler iin 10 ylda, harcamalar bakmndan % 24, miktar bakmndan % 14 indirime tabi tutulmas ngrlmtr. Buna gre; Listelenmi desteklemeler ile vadesi 180 gn geen ihracat kredilerinin kaldrlmas, 180 gnden ksa vadeli ihracat kredilerinin denetim altna alnmas, hracat yapan kamu kurulularnn genel ticareti bozmamalar, Gda yardmlarnn retim yapsn bozmamas iin gerekli tedbirlerin alnmas kabul edilmitir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Pazara Giri Yukarda da akland zere DT Anlamas ile 1995 ylndan itibaren tarife indirimleri kapsamnda Glere alt ylda % 36, GYlere 10 yllk sre iinde % 24 orannda bir indirim ngrlmtr. Bu indirimler yaplmadan nce lkeler, tm ithalat koruma ve kstlamalarn gmrk tarifelerine dntreceklerdir. Trkiye tarifelendirmeyi tam anlamyla kullanmam, temel rnlerde en yksek dzeyi dier rnlerde ise baz alnan dnemdeki (1995-2004) korumalar zerinden % 24 indirimi kabul etmitir (TKB, 2006; Pankobirlik,
126
Sal
2006; DPT, 2006a). Cenevre ereve Anlamasnda prensip olarak kabul gren tedbirler unlardr: Tarm rnleri ithalatnda uygulanacak gmrk vergileri azaltlacaktr. Yksek gmrk vergileri daha yksek indirime tabi tutulacaktr. Btn lkelere hassas rn ayrcal tannacaktr. GYler iin zel rn belirleme ve zel Koruma Mekanizmalar oluturma imkan salanacaktr. GYlere tm taahhtlerinde daha dk indirim oranlar ve daha uzun uygulama dnemi ayrcal salanacaktr. Anlama kapsamnda gmrk tarife indirimlerinde bant yaklam benimsenmitir. Bant says ve bu bantlar iinde hangi forml ile indirim yaplaca mzakere srecinde belirlenecek, ancak, G ve GYlere tek tip forml uygulanacaktr (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Cenevre ereve Metni Kapsamnda Alnacak Kararlarn Trkiye ve AB Hayvanclk Sektrlerine Olas Etkileri destekler Trkiye, lkede hayvancla verilen pazar desteklerinin de-minimis seviyesinin olduka altnda olmas nedeniyle, 1995te yaplan anlama erevesinde i destek indirimi ynnde bir taahhtte bulunmamtr. Buna karlk, daha ncede ifade edildii zere, Trkiyede hayvanclk sektrne salanan girdi destekleri son yllarda nemli dzeyde art kaydetmitir. Ancak bu arta karlk halen yaplan desteklemeler DT Anlamalarnda yer alan snrn olduka altndadr. Nitekim 2004 yl itibaryla GSMHya katks % 11.2 olan tarm sektrne yaplan desteklemeler ayn ylda GSMHdan yaklak % 0.7 orannda (binde yedi) pay almtr. Hayvanclk sektrne yaplan destekleme ise % 0.7 nin ierisinde % 7dir. Dier taraftan, baz zel uygulamalar erevesinde GYlerin deminimis kapsamnda dk gelirli iftilere yaptklar destekler indirimden muaf tutulmas da gz nnde bulundurulduunda, ounluu kk ve orta lekli iletmelerden oluan Trkiye hayvanclk iletmeleri asndan
127
Sal
herhangi bir sorun olmayaca hatta desteklemelerde salanacak art ve zel muafiyetlerle olumlu gelimelerin olaca ngrlebilir. AB ise, dnyann en korumac tarm politikalarn izlemesi nedeniyle DT Tarm Anlamalarnn her blmnden nemli dzeyde etkilenecektir. Bu duruma AB, ncelikle Gndem 2000 ve sonrasnda 2003 OTP Reformu ile hazrlk yapmaya balam olup, DT Anlamalar kapsamnda mavi kutu destekleri ierisinde yer alan dorudan demelere arlk vermi ve Tek iftlik deme Sistemine gei hzlandrlmtr. Ayrca AB, DT Anlamalar kapsamnda bulunmayan krsal kalknma desteklerini n plana kararak, zellikle dk gelire sahip reticileri bu yolla desteklemeye almaktadr (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). hracat Destekleri Trkiye hayvansal rn ihracatnda sadece bal, yumurta ve pili etine destek salamakta olup, bu destekler AB tarafndan yaplan desteklemeler karsnda olduka nemsiz bir dzeydedir. Ayrca, dier lkelerin ihracatlarna saladklar hayvansal rnlerin ihracatna ilikin kredilerin, Trkiyede yaygn bir ekilde uygulama alan olmamas nedeniyle, DT mzakerelerinde ihracat desteklerinin kaldrlmas ynnde atlacak admlar, Trkiye iin nem arz etmemekte olup, bu teviklerin azaltlmas ynnde bir ykmllk getirmesi de beklenmemektedir. Buna karlk, Trkiye ile benzer GYler, Glerin uygulad ihracat desteklerinden dolay haksz rekabetle karlamaktadr. Bu nedenle Trkiye, Glerin ihracat desteklerini kaldrmas ynnde hareket etmelidir. hracat desteklerinin kaldrlmas, Trkiyenin hayvansal rn ihracat imkann artracaktr. Ancak ncelikle, hayvan ve hayvansal rn d ticaretinde sorun olan hayvan hastalklar ve hijyen sorunlarnn zlmesi gerekmektedir. AB ise mzakerelerde bu konuda daha esnek bir dzenleme yaplmas gerektii yolunda hareket etmekte olup, tavrn gelimelere gre belirlemektedir. Arz fazlas nedeniyle nemli bir hayvansal rn stoku bulunan AB, bu stoku eritebilmek ve retici gelirlerini garanti altna alabilmek
128
Sal
amacyla ok yksek dzeyde ihracat iadesi destei vermektedir. Byle bir durum karsnda ABnin taknaca tavr hem AB i piyasalarn hem de dnya hayvansal rn piyasalarn nemli dzeyde etkileyebilecektir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a). Pazara Giri Trkiyenin de ierisinde yer ald GYlerin, tarm ve hayvanclk sektrn korumada kullandklar en etkin ara yksek gmrk tarifeleridir. DT Anlamalar erevesinde GYler ile Gler tarafndan e zamanl olarak tarife indirimine gidilmesi durumunda, eer gerekli nlemler alnmazsa, halen yksek gmrklerle korunmaya allan hayvansal rnlerin retimi ve reticilerin zarar grmesi kanlmazdr. Bunun yan sra, pazara giri bal altnda deerlendirilecek olan zel rn, Hassas rn uygulamalar ve zel Koruma Mekanizmalar Trkiye iin byk nem arz etmektedir. DT anlamalar kapsamnda zel Koruma Mekanizmalar, lke ii rn piyasalarn ithalatn yarataca olumsuz etkilerden korumak amacyla kullanlmas ngrlmektedir. zel rn, Hassas rn uygulamalar ve zel Koruma Mekanizmalar iin Trkiyenin zel ve kapsaml bir alma yapmas ve fiyat ve miktar olarak bu mekanizmalar uygulamas gerekmektedir. Ayrca ithal edilecek rn fiyatlarnn i piyasay bozmamas amacyla bir mdahale mekanizmasnn gelitirilmesi de nem arz etmektedir. Dier balklarda olduu gibi AB, pazara giri konusunda da benzer konumdadr. Nitekim hayvansal rnlerde arz fazlas bulunan AB, pazara giri iin gmrk tarifeleri dnda zel nlemler uygulamaktadr. DT Anlamalar ierisinde bulunmayan bu nlemlerden en nemlileri ise, rnn izlenebilir olmas, kalite ve kalnt (rezid) bakmndan AB normlarna uygun olmas ve ithalatlara uygulanan zel vergilerdir. Bu tedbirler nedeniyle ABne ihracat yapmann nmzdeki dnem de zor olaca ngrlebilir (TKB, 2006; Pankobirlik, 2006; DPT, 2006a).
129
Sal
6. MZAKERE SRECNN AAMALARI, MZAKERE SRECNDE YEN YE LKELERN TALEPLER VE BRLE KATILIM ANLAMALARINDAK DZENLEMELER 6.1. Mzakere Srecinin Aamalar ABne katlm iin mzakere sreci karmak bir yap gstermektedir. Bu srecin ileyiinin iyi bilinmesi, mzakerelerin baarsn da etkilemektedir. Mzakerelerin aamalar aada ksaca aklanmtr. Bu kapsamda ncelikle her aday lke iin Mzakere ereve Belgesi hazrlanmakta olup, Trkiye iin hazrlanan ve 29 Haziran 2005 tarihinde aklanan Mzakere erevesinin 35 ana balktan olumas ngrlmtr. Tarm sektrne ilikin mzakerelerin balklar Avrupa Komisyonu tarafndan benimsenen Mzakere ereve Belgesinde belirlenmitir. Trkiye iin belirlenen balklar, daha nce Hrvatistan iin hazrlanan Mzakere ereve Belgesi ile ayndr. Konsey tarafndan onaylandktan sonra kesinleen bu belgede, tarmla ilgili temel balk belirlenmitir; Tarm ve Krsal Kalknma, Gda Gvenlii, Bitki ve Hayvan Sal, Balklk (Ylmaz, 2005:87; ABGS, 2005).
AB ye aday olan tm lkeler iin benzer ereve belgesi, her aday lkenin kendine zg koullarna gre hazrlanmaktadr. Mzakere ereve Belgesinin hazrlanmasndan sonra aday lkelerin geirmi olduklar aamalar; Tarama Sreci, Mzakere Pozisyonlarnn Hazrlanmas, Pozisyon Belgelerinin AB Dnem Bakanlna Sunulmas, Mzakerelerin Almas, Mzakerelerin Tamamlanmas,
Sal
Katlm Anlamasnn Onay Sreci,
olarak zetlenebilir (ABGS, 2005; KV, 2005). Katlm mzakerelerinin ilk aamasn, Hkmetler aras Konferans karar ile balatlan tarama sreci oluturmaktadr. Tarama sreci iki aamadan olumaktadr. Bunlardan ilki Komisyon tarafndan Aday lkeye AB mktesebatnn detayl olarak tantmnn yaplmasdr. kinci aama ise Aday lke tarafndan ulusal mevzuatlarnn AB ile ne derecede uyumlu olduunun Komisyona sunulmasdr. Ancak tarama aamasnda ok geni kapsaml mktesebatn tamam deil, ereve oluturan ve AB ile mzakerelerin balamas iin gerekli olan temel dzenlemeleri ieren blm gzden geirilmektedir (Ylmaz, 2005:88; ABGS, 2005; KV, 2005). ABne son katlan 10 lke iin tarama sreci Malta dnda Nisan 1998de balatlm ve genel itibaryla 1999 ylnda tamamlanmasna ramen, lkelere gre nemli farkllklar gstermitir. Malta ise tarama srecine Mays 1999da balam ve Ocak 2000de tamamlanmtr (ABGS, 2005; KV, 2005). Siyasi kriterlerde salanan gelimelerle birlikte, Komisyonun nerisi dorultusunda, 17 Aralk 2004 Brksel Zirvesinde, 3 Ekim 2005 tarihinde Trkiye ile mzakerelerin balatlmasna karar verilmitir. Bu erevede tarama sreci bu tarihte balatlm olup, 1 yllk srete tamamlanmas ngrlmektedir (Ylmaz, 2005:81; ABGS, 2005). Tarama srecinin tamamlanmasnn ardndan aday lkeler mzakere pozisyonlarn hazrlamaktadrlar. Mzakere pozisyonlar, aday lkelerin mzakere srecinde AB mktesebatna uyum asndan ortaya koyduklar belgelerdir. Mzakere pozisyonunda, aday lkenin ulusal mevzuatn ne ekilde mktesebata uyumlu hale getirecei ve uygulayaca, ayrca, uygulamalar iin nasl bir kurumsal yaplanma ngrd aklanmaktadr. Mzakere pozisyonlarnn hazrlanmasnda u konulara dikkat edilmelidir;
131
Sal
Hangi mktesebat bal ile ilgili veya hangi tarafa ait olursa olsun, aklanan hibir pozisyon, dier balklar altndaki pozisyonlarda yer alabilecek konular nceden belirleyemez.
Geici dzenlemeler, hem sre hem de kapsam asndan snrlamalara tabidir ve ilgili mktesebatn uygulanmasna dair ayrntl bir eylem plan iermektedir.
Geici
dzenleme
talepleri,
ABnin
kural
ve
politikalarnda
deiiklikler ieremez, olaan faaliyetlerini engelleyemez ve rekabeti nemli lde bozamaz (ABGS, 2005; KV, 2005). Bunun dnda, aday lkeler, mzakere pozisyonunun formatn, ieriini ve boyutunu belirlemekte serbesttirler. Aday lke, mktesebatn uygulanmasn bir sreliine erteleyen gei sresi dnda, mktesebatn bir alanna ilikin olarak istisna da talep edebilir. Gei sresi ve istisna talepleri mutlaka uygun ekilde gerekelendirilmelidir. Talep edilecek gei sreleri eitli gerekelere dayandrlmaldr; Teknik: katlmla birlikte mktesebata uyum salanmas baz durumlarda imkansz olabilir. (rnein, uyumun salanmasnn katlm tarihinde gerekletirilmesi mmkn olmayan, uluslar aras bir anlamann feshini gerektirmesi gibi bir durum), Mevzuat uyumuna ilikin deiikliin etkisini azaltma gereksinimi (rnein, spanya tarm rnleri ve igcnn, AB i pazar zerindeki olumsuz etkisi gibi), Temel ulusal karlarn korunmas (yabanclara toprak sat vb.), Aday lkelerin, sosyal ve ekonomik geii tamamlamalarna yardm etme ihtiyac, Aday lkelerdeki mevcut yksek standartlar koruma gereksinimi, Byk mali sorunlar (uyumun abuk salanmasnn, aday lkenin zel sektr veya kamu btesinde istikrar bozacak olmas ya da
132
Sal
bunun aksine aday lkenin katlmnn AB btesini zorlamas gibi) (ABGS, 2005; KV, 2005). Mzakere pozisyonunun belirlenmesi, mzakerelerin en nemli noktasn oluturmaktadr. Nitekim AB ile yaplacak mzakereler bu pozisyon belgesi zerinden ve belgede yer alan talepler ve veriler erevesinde yrtlmektedir. Her mktesebat bal iin hazrlanan Pozisyon Belgesi aday lke tarafndan AB Konseyi Dnem Bakanlna sunulmaktadr. AB Dnem Bakanl ise, aday lke tarafndan gnderilen pozisyon belgesini AB ye lkelerine ve AB Komisyonuna iletmektedir. AB Komisyonu Genileme Genel Mdrl her pozisyon belgesini konuya ilikin ilgili Genel Mdrlkler ile birlikte incelemekte ve aday lkeye belgeye ilikin sorular sormak suretiyle sunulan belgenin netlemesini salamaktadr. Daha sonraki aamada, Komisyon tarafndan bir Ortak Pozisyon Tasla hazrlanmaktadr. Sz konusu taslak AB Komisyonu tarafndan Konseye iletilerek, buraya bal olarak oluturulan Genileme alma Grubunda tartlmakta ve ye lkelerin katklar alnarak son ekli verilmektedir. Bundan sonra ise sz konusu belge, AB Konseyine (Genel ler ve D likiler Konseyi) sunulmakta, Genel ler ve D likiler Konseyi tarafndan oybirlii ile onaylanmas halinde de resmen AB Ortak Pozisyonu haline gelmektedir. Belgenin aday lkeye gnderilmesinin ardndan, ilgili konu balnda mzakere fiilen almaktadr (ABGS, 2005; KV, 2005). AB Ortak Pozisyon Belgesinin kabulnn ardndan mzakere aamasna geilmektedir. Bu erevede aday lkeler, AB mktesebatnn tmn stlenmek ve uygulamakla ykmldr. Esas itibaryla aday lkelerin katlm mzakereleri srecinde, gerek anlamda mzakere ettikleri tek konu, ilgili konu balna ilikin uyum takvimidir. Baz alanlarda AB mevzuatnn uygulanmas, aday lkeye nemli mali yk getiren yatrm ihtiyac dourmakta, baz teknik sorunlar yaratmakta veya ksa vadede ekonomik, siyasi ve sosyal adan olumsuz sonular ortaya karabilmektedir. Sz konusu zorluklarn alabilmesi amacyla ilgili AB mevzuatnn stlenilmesinin
Sal
bir takvime balanmas talep edilebilmektedir. Ulusal mevzuatn AB mevzuat ile uyumlatrlmas ise aamada gereklemektedir. Bunlar; Mevzuatn Aktarlmas: AB mevzuatnda bulunan ykmllk, hak ve sorumluluklarn, aday lkenin ulusal hukuk sistemine aktarlmas iin hukuki adan dzenleyici veya idari adan balayc tedbirler alnmas gerekebilmektedir. Bu nedenle mevzuatn aktarlmas, yalnzca ilgili mevzuatta yer alan ifadelerin ulusal hukukta tekrar edilmesi anlamna gelmemektedir. Bu ayn zamanda, ulusal hukukun bir btn olarak ilgili mevzuat hkmlerini yanstmasn, atan hkmlerinin kaldrlmas veya deitirilmesi ynnde ek baz hkmlerin koyulmasn da iermektedir. Mevzuatn mevzuata Uygulanmas: ilikin AB mevzuatnn, hak ve ilgili mevzuatn yerine
uygulamasndan sorumlu Kurum veya Kurulularca, sz konusu ykmllk, sorumluluklarn getirilmesini ve uygulamada etkinliin artrlmas amacyla gerekli altyap ve dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Yrtme: Yetkili otoriteler tarafndan, mevzuatn uygulanmasna ynelik olarak alacaklar tm nlemleri (izleme, ani denetimler, cezalar vb.) iermektedir. Alm olan mzakereler iki seviyede yrtlmektedir. Buna gre, Teknik dzeyde yrtlen mzakereler, AB Daimi Temsilcileri (COREPER) ve aday lke arasnda bilgi ve belge paylam eklinde yaplmakta olup, COREPER tarafndan uygun grlen konular hkmetler aras konferansa tanmaktadr. Temel pozisyonlar ve stratejiler ve siyasi konular, ye ve aday lkelerden Bakanlarn bir araya gelmesiyle ylda iki kez yaplan Hkmetler aras Konferanslarda deerlendirilmektedir (ABGS, 2005; KV, 2005).
134
Sal
Aday lkeler mzakere pozisyonlarnda bildirdikleri ereve ierisinde kalmak suretiyle, AB mevzuatnn stlenilmesi konusunda gei sreleri ve istisna taleplerinde bulunabilmektedir. Ayrca mzakere srecinde AB ve birbirinden bamsz olarak ye lkeler de baz koruma nlemleri getirebilmektedir. Mzakere balklar altndaki her konuda yaplacak olan gei dnemi veya istisna talepleri, Komisyon tarafndan gerekeleri ile birlikte detayl olarak incelenmektedir. AB, bu tr istisna ve gei dnemlerinin mmkn olduunca snrl tutulmas ynnde hareket etmektedir (ABGS, 2005; KV, 2005). Bu aamalarn geilmesi ve ilgili balkta salanan ilerlemelerle, bu balk zelindeki mktesebatn aktarlmas ve uygulanmasna ilikin somut ve kabul edilebilir bir plan olmas halinde, Hkmetler aras Konferansta alnan karar neticesinde mzakereler geici olarak kapatlmaktadr. Alnacak geici kapatma kararnda oybirlii olmas nkouldur. Ayn zamanda, herhangi bir mktesebat balna ilikin mzakerenin geici olarak kapatlmas, taraflarn bu balktaki mzakereleri tekrar ama hakkn da sakl tutmas anlamna gelmektedir. Bu sre iinde mevzuata yeni eklemeler yaplmas veya mevzuatn yeniden dzenlenmesi de mmkndr. Ancak, balklarn tekrar mzakereye almas her zaman yaplmamaktadr. Bunun olmas iin, aday lkenin ulusal taahhtleri ve kaydettii ilerlemeler arasnda nemli farkllklarn olmas gerekmektedir (ABGS, 2005; KV, 2005). Mzakerelerin bu ekilde tamamlanmasnn ardndan, aday lkenin AB ye katlm artlarn dzenleyen Katlm Antlamas hazrlanmaktadr. AB genileme sreleri gz nnde bulundurulduunda, Antlama tasla AB Komisyonu tarafndan, daha mzakere srecinde hazrlanmaya balanmaktadr. Sz konusu taslak, ye lkeler, aday lke, Komisyon ve Konseyden temsilcilerin yer ald bir alma grubunda incelenerek tartlmakta ve son haline getirilmektedir. Bu aamadan sonra, Antlama onaylanmak zere Avrupa Parlamentosu (AP) ve AB Konseyine sunulmakta, Parlamento, ilgili AP Komitesi'nin raporunu da deerlendirerek Antlamay genel oturumda onaylanmak zere grmeye amaktadr. Onay karar ise,
135
Sal
Parlamento toplam ye saysnn yarsndan bir fazlasnn oyuyla, yani basit ounluk ile alnmaktadr. AP tarafndan onay alndktan sonra Antlamann Konsey tarafndan oybirlii ile onaylanmas gerekmektedir. Avrupa Parlamentosu ve Konseyin onaynn ardndan Antlama, ye lkeler ve ilgili aday lke tarafndan imzalanmaktadr. yelik ise, Katlm Antlamasnn btn taraflarn kendi anayasal usullerine gre onaylanmasnn ardndan (meclis onay veya referandum) yrrle girmekte ve katlm sreci tamamlanmaktadr (ABGS, 2005; KV, 2005). 6.2. Mzakere Srecinde Yeni ye lkelerin Talepleri ve Birlie Katlm Anlamalarndaki Dzenlemeler Trkiye, 3 Ekim 2005 tarihinde AB ile olan ilikilerinde son aama olan yelik mzakerelerine balamtr. yelik durumunda AB tarafndan uygulamaya konulan dzenlemeler Trkiye iin de uygulanmas zorunlu hale gelecektir. Bu erevede mzakerelerin balangcnda Birlie 2004 ylnda ye olan 10 lkenin mzakere srecinin iyi incelenmesi ve yorumlanmas gerekmektedir. Yeni ye lkelerin Birlie yelik aamasnda neleri talep ettikleri ve bu taleplere karlk nasl bir sonuca varld, Trkiye iin yol gsterici niteliktedir. Bu konuda nemli grlen baz yeni ye lkelerin hayvanclk sektrne ilikin geirdikleri sreler baz rneklerle aada aklanmtr. ABne yeni ye lkelerde hayvanclk sektrne ilikin olarak uyum zorunluluu aranan konular zetle; Hayvansal rnlerin retildii veya ilendii tesislerdeki hijyen durumu ve evreye saygl retim, Hayvansal rnlerdeki retim ve stok durumu, Hayvanlarn kimliklendirilmesi ve veri tabanlarnn oluturulmas, Hayvan sal ve refah, Hayvansal rnlerin etiketlendirilmesi (izlenebilirlik) ve Pazar ve pazarlama artlardr.
136
Sal
Bunlarn yan sra, ABne yeni ye lkelerin hemen hepsi tam ye olduktan sonra da uyum iin gei dnemi istemi ve AB ile gda gvenlii nlemlerine ilikin gei dnemi iin baz konularda anlamaya varlmtr. Hayvansal rnler arasnda st ve st rnleri, arz fazlas ve retime uygulanan kotalar nedeniyle nem arz etmektedir. Bu erevede AB tarafndan mzakere aamasnda yeni ye lkelere, taleplerinden daha dk miktarda kota verilmitir (EU, 2005; KV, 2005; DPT, 2006a). ABSK10un kota talepleri ve tahsis edilen miktarlar izelge-6.1de verilmitir.
izelge-6.1. ABSK10un St Kotas Talepleri le lkelere Tahsis Edilen Miktarlar Tahsis lke Talep Edilen Miktar (ton) Miktar (ton) Oran (%) 13.740.000 8.875.000 64,6 Polonya 3.100.000 2.505.553 80,8 ek Cumhuriyeti 2.800.000 2.600.000 92,9 Macaristan 2.250.000 1.459.000 64,8 Litvanya 1.235.900 946.150 76,6 Slovakya 1.200.000 489.474 40,8 Letonya 900.000 562.633 62,5 Estonya 695.000 463.333 66,7 Slovenya 150.000 131.019 87,4 Gney Kbrs R.K. 60.000 45.392 75,7 Malta 26.130.900 18.077.554 TOPLAM Kaynak: EU, 2005 (www.europa.eu.int)
izelge-6.1den de grld zere en yksek st kotas talebi Polonyadan gelmi olmasna ramen, oransal olarak en dk kota Letonya ve Estonyadan sonra Polonyaya verilmitir. Oransal olarak en yksek kota ise % 93 ile Macaristana tahsis edilmitir. Yeni ye lkeler tarafndan talep edilen 26 milyon ton st kotasna karlk, AB tarafndan talep edilen kotann % 69una tekabl eden 18 milyon ton st retim kotas tahsis edilmitir. Trkiyenin mzakereler bakmndan, incelenmesinde yarar grlen yeni ye lkeler arasndaki en nemli lke olarak Polonya gsterilmektedir. Polonya AB ile mzakerelere 1997 ylnda balamtr. Polonya, yeni ye lkeler arasnda 18 milyon ha ile en fazla tarm alanna sahip olan lkedir. lkedeki tarm iletmeleri Trkiyedeki gibi dank ve kk leklidir. Polonya mzakere aamasnda ABnden stle ilgili olarak ncelikle, tam yal stteki ulusal ya orannn % 3,2 olmasn ve katlmdan itibaren
Sal
yl boyunca stteki bakteri miktarnn 400 bin, somatik hcre saysnn da 500 bin olmas talebinde bulunmutur. Buna karlk, AB tarafndan Polonyann stteki ulusal ya oran % 3.9 olarak belirlenmitir. Ayrca lkedeki hayvan refah ve hijyen koullarna uymayan toplam 582 iletmeye, rnlerini sadece Polonyada ve nc dnya lkelerine pazarlamalar koulu ile, geici bir sre muafiyet tannacaktr. Ancak tannan srenin bitiminde mevzuatla uyumlu olmayan bu iletmeler, uyum salayamamalar durumunda kapatlacaktr. Benzer ekilde Polonya tarafndan artan lke ii talep, kendine yeterliliin korunmas ve rekabet gcnn artrlmas gerekesiyle st retim kotasnn 11-12 milyon ton olmasn talep etmitir. Buna karn, AB referans dnem olarak kabul ettii 2003 yl st retimini 7.5 milyon ton olarak belirlemi ve Polonyann st kotasn yaklak 8.9 milyon ton olarak tahsis etmitir (Uzmay, 2005; EU, 2005; KV, 2005; DPT, 2006a ve 2006b). ek Cumhuriyeti ise st retim kotas olarak toplam 3.1 milyon ton retim talep etmitir. lke tarafndan ABne sz konusu kota talebi konusunda miktarn belirlenmesinde 1989, 1992 ve 1998 yllarnda gerekleen st tketim miktarlarnn referans alnd belirtilmitir. Buna karlk AB tarafndan, ek Cumhuriyetinde ki st ve st rnleri iletmelerinin 1 Nisan 2006da yeniden yaplandrmadan yararlandrlmas kabul edilmitir. Ayrca, stteki ulusal ya oran % 4.21, retim kotas da 1 Mays 200431 Mart 2008 tarihleri arasnda toptan satlar iin yllk 2.6 milyon ton ve dorudan satlar iin de 68 904 ton olarak belirlenmitir. Yani ek Cumhuriyetine, st kotalarna uyum iin 2008 ylna kadar sre tannmtr. Ayrca, ek Cumhuriyetinde faaliyet gsteren ve AB standartlarna uymayan; 23 mezbaha, 6 et ileme tesisi, 4 kanatl, 2 kanatl hayvan eti ve yumurta retim tesisi ve 6 mandra olmak zere toplam 41 iletmenin, 31 Aralk 2006 ylna kadar AB dzenlemelerinden muaf tutulmas, bu tarihten sonra uyum salanmadnda ise bu iletmelerin kapatlaca ifade edilmitir (Uzmay, 2005; EU, 2005; KV, 2005; DPT, 2006a ve 2006b).
Sal
Macaristan, st retim kotasnn 2.8 milyon ton olmasn talep etmitir. lke tarafndan ABne bu rakamn tespitinde, 1987 ile 1998 yllar arasndaki retim ve tketim miktarlarnn dikkate alnd, bu yllarda st retiminin daha fazla olduu ve istenilen st kotasnn Macar tarm iin hayati nem tad belirtilmitir. Bunun yan sra Macaristan tarafndan ABnden 2005 yl iin 7.3 milyon Avro, 2006 yl iin 14.6 milyon Avro ve 2007 yl iin 22 milyon Avro dzeyinde ek deme talep edilmitir. ABne Katlm Anlamasnda, Macaristann yeniden yaplandrma srecinden yararlandrlaca ve ulusal ya orannn % 3.85 olarak kabul edilecei ifade edilmitir. Buna karlk Macaristan iin belirlenen stteki ya oran ile ilgili sorumluluklarn, katlmdan itibaren 5 yl boyunca, iimlik stler iin geerli olmayaca, bunun yan sra, dk ya oranndaki stlerin ancak i piyasaya arz edilebilecei ve nc dnya lkelerine pazarlanabilecei belirtilmitir. Ayrca, lke tarafndan talep edilen ek demelerin ise, Macaristann tercihinin aksine, 2005 ylnda 5 milyon Avro, 2006da 10.1 milyon Avro, 2007 ylnda 15.1 milyon Avro olmas kararlatrlmtr (Uzmay, 2005; EU, 2005; KV, 2005; DPT, 2006a ve 2006b). Kanatl hayvan eti ve yumurta retimi ile ilgili dzenlemelerde ise, yeni ye lkelerin hijyen standartlar ve hayvan refah ile uyulmas gereken AB dzenlemelerinde de ye olacak lkeler tarafndan genel olarak 2009 ylna kadar gei sresi talep edilmitir (Uzmay, 2005; EU, 2005; KV, 2005; DPT, 2006a ve 2006b).
139
Sal
7. TRKYENN MEVCUT DURUM ANALZ VE ABNE UYUM N YAPILMASI GEREKENLER ABne yelik srecinde gelinen son aamada Trkiye, mzakerelere hazrlk bakmndan nemli baz almalar yapmas gerekmektedir. Bu blme kadar, AB ile Trkiye iin hayvanclk sektrne ilikin retimler, rn eitlilii, kurumsal yaplar, retici rgtlenmesi, d ticaret, izlenen politikalar detayl olarak incelenmi ve farkllklar ortaya konulmutur. Bu blmde ise, mzakere aamasnda ve mzakerelerde Trkiyenin pozisyonuna ilikin deerlendirme yaplarak, uyum iin alnacak tedbirler aklanmtr. 7.1. Hayvanclk Sektrne likin Baz Temel Ekonomik Gstergeler Bakmndan Trkiye-AB Karlatrmas AB ile Trkiye arasndaki temel farkllklar, nceki blmlerde de akland zere genel olarak tarm sektrne bak ile ilgilidir. AB 1960l yllarda balatlan OTP ile ncelikle retim art ve dolaysyla kendine yeterlik ynnde almalar yrtm ve bu konuda baarl olmutur. Ancak 1980lerde bu politikalar nemli stok sorunlarn ortaya karmtr. Bu sorunlar zmek amacyla, AB nemli oranda ihracat destekleri, tketimi artrc nlemler ve retimden bamsz destekleme mekanizmalarna gei iin almalar yapmtr. Bu almalar halen srmekte olup, 2003 OTP Reformu ile bu konuda somut admlar atlmtr. Her ne kadar DT Anlamalar erevesinde AB skntl bir srece girse de destekleme mekanizmalarnn ekli deitirilerek ve krsal kalknma desteklemelerine arlk vererek, desteklemelerden vazgemeyeceini gstermitir. Buna karlk Trkiye, 1930lu yllarda balatm olduu ve 1980 ylna kadar olan srete, her trl girdi ve pazar nlemlerinin kamu tarafndan alnd korumac bir tarm politikas izlemitir. 1980 ylnda balatlan liberal ekonomiye gei sreci ile kamu, retim ve piyasadan ekilmeye balam, yaplan zelletirme almalar sonucunda, 1990l yllarn sonlarnda byk oranda piyasadan ekilmitir. Trkiyede zellikle 1990-2000 yllar arasndaki sre, tarm sektrnde nemli skntlarn yaand, politikasz bir sre
140
Sal
olarak tanmlanabilir. Yine 1980-2000 yllar arasnda tarm sektrnn en nemli destek mekanizmas gmrk vergileri olmutur. Sz konusu sre tarm toplumundan sanayi toplumuna gei olarak ifade edilmektedir. 2000 ylna gelindiinde nemli bir politika deiikliine gidilmi ve destekleme demeleri tamamen kaldrlarak DGD uygulamasna geilmitir. Hayvanclk sektrne ilikin olarak ise 2000/467 sayl Kararname karlarak hayvanclk destekleme kapsamna alnmtr. nceki blmlerde aklanan politika ve destekleme uygulamalar erevesinde, ABnin her ynyle tarm sektrne ok byk nem verdii, buna karlk Trkiyenin somut ve sistematik bir politikasnn olmad ve genel olarak kalmas gereken bir sektr olarak grld ifade edilebilir. Trkiyenin ABne yelii hakknda kamuoyunda, genel olarak en zorlu blmnn tarm olduu ve uyum gerektiren dzenlemelerin byk bir ksmnn bu sektrde yer ald bilinmektedir. Uyum gerektiren dzenlemelerin byk oranda tarm sektrnde olmas, ABnin konuya verdii nemin bir gstergesi olarak da kabul edilmelidir. Trkiyenin yaayaca uyum sorunu ise, genel olarak tarm sektrne bak ve politika srelerinin ok ar ilemesi nedenlerine balanabilir. Ekonomik anlam ifade eden baz gstergeler bakmndan Trkiye-AB karlatrmas izelge-7.1de gsterilmitir. izelge-7.1den de grld zere, AB nfus bakmndan Trkiyenin yaklak 6.5 kat kadar olmakla birlikte, tarmda istihdam edilen nfus oran asndan Trkiye ABnin yaklak 5 katna ulamaktadr. ABnde toplam 10.3 milyon tarm iletmesi bulunmakta olup, ortalama iletme bykl 250 da dzeyindedir. Ayn rakamlar Trkiye iin 3.1 milyon ve 61 dadr. Trkiyede iletmelerin % 83 100 dekarn altnda arazi varlna sahip iken, bu oran ABnde % 63 dzeyindedir (FAO, 2005).
141
Sal
izelge-7.1. 2004 Yl tibaryla Baz Temel Gstergelerle Trkiye-AB Karlatrmas

Karlatrma Kriterleri Nfus Kriterleri Toplam Nfus (Bin Kii) Krsal Nfusu (Bin Kii) Kent Nfusu (Bin Kii) Tarmda alan Nfus (Bin Kii) Tarmda alan Nfusun Pay (%) Krsal Nfusun Pay (%) letme Kriterleri letme Says (Bin Adet) Ortalama letme Bykl (da) 500 da. dan Byk letmelerin Denetimindeki Alann Toplamdaki Oran (%) 100 da. dan Kk letmelerin Oran (%) Baz Ekonomik Gstergeler GSMH erisinde Tarmn Pay (%) Tarmsal retim Deeri (Milyon Avro) Hayvansal retim Deeri (Milyon Avro) Hayvansal retimin Tarmsal retim erisindeki Pay (%) Genel Bteden Tarmsal Desteklemelere Ayrlan Pay (%) Tarmsal Destekleme Btesi (Milyon Avro) Tarmsal Destekleme Btesinden Hayvancla Ayrlan Pay (%) Toplam Tarm rnleri hracat (Milyon USD) Toplam Tarm rnleri thalat (Milyon USD) Hayvansal rn hracat (Milyon USD) Hayvansal rn thalat (Milyon USD) Toplam Tarm rnleri hracat inde Hayvancln Pay (%) Toplam Tarm rnleri thalat inde Hayvancln Pay (%) Hayvansal rnler hracat/thalat Oran (%) Hayvansal rnlerin Tarmsal retimdeki Paylar St (%) Krmz Et (%) Yumurta (%) Kanatl Eti (%) Dier rnler (Bal, Yapa, Koza) (%) Kii Bana Protein Tketimleri Toplam Protein Tketimi (g/kii/gn) Hayvansal Protein Tketimi (g/kii/gn) Hayvansal Protein Tketim Oran (%) Hayvansal Proteinlerde Domuzun Pay (%) Kendine Yeterlilik St (%) Sr Eti (%) Koyun Eti (%) Kanatl Etleri (%) Yumurta (%) Domuz Eti (%) Kaynak: 1) FAOSTAT, 2005; 2) Eurostat, 2005; 3) DPT, 2005; 4) HM, 2005. Trkiye 71.325 24.174 47.151 20.630 32,7 33,9 3.076 61,0 11,3 83,2 11,2 25.016 7.755 31,0 0,7 1.900 6,3 5.233 2.395 113 39 2,2 1,6 287,0 13,8 7,0 2,0 4,4 3,8 95,4 21,3 22,3 0,0 107,7 84,7 67,5 131,0 105,8 AB (25) 454.406 109.218 345.190 24.553 6,7 24,0 10.317 250,5 53,0 62,7 2 305.601 128.067 41,9 42,7 46.791 27,2 287.233 290.474 47.638 39.511 16,6 13,6 120,6 13,7 20,4 2,2 4,1 1,5 106,4 63,2 59,4 19,1 125,0 101,0 82,0 79,1 101,0 109,0
142
Sal
Tarmsal retim deeri bakmndan da AB ile Trkiye arasnda ok nemli bir fark bulunmaktadr. Nitekim Trkiyenin toplam tarmsal retim deeri 25 milyar Avro dzeyindeyken, ABnin tarmsal retim deeri 305 milyar Avro seviyesindedir. Ayn ekilde hayvansal retimin toplam tarmsal retim ierisindeki pay % 31 iken, bu oran ABnde % 42 dzeyindedir. Tarm rnleri d ticareti bakmndan da Trkiye-AB mukayesesi pek olas deildir. Nitekim Trkiyenin 2004 yl itibaryla toplam tarmsal rn ihracat 5.2 milyar ABD Dolar ve ithalat 2.4 milyar ABD Dolar dzeyindeyken, bu rakamlar ABnde 287 ve 290 milyar ABD Dolardr. Benzer ekilde hayvansal rnlerde Trkiyenin ithalat ve ihracat rakamlar yok denecek kadar az iken, ABnin hayvansal rnler ihracat yaklak 48 milyar ABD Dolar, ithalat ise 40 milyar ABD Dolar dzeyindedir. Toplam tarm rnleri ihracatnda hayvansal rnlerin pay ABnde % 16.6, Trkiyede % 2.2 orannda iken, ithalatta ayn veriler % 13.6 ve 1.6 olarak gereklemitir. Hayvansal rnler bakmndan inceleme yapldnda ise AB ile Trkiye birbirine benzemektedir. Ancak ABnde krmz et retimi daha byk nem arz etmektedir. Buna karlk Trkiyeye ilikin krmz et retim istatistikleri daha nce de akland gibi gerei yanstmamaktadr. Gerek rakamlara ulald taktirde hemen hemen ayn seviyede olaca tahmin edilmektedir. Trkiye ve AB arasndaki farkllklar tketimlerde de grlmektedir. Nitekim hem toplam, hem de hayvansal protein tketimleri ABne gre dk seviyededir. Kendine yeterlilik bakmndan deerlendirme yapldnda AB, st, sr ve domuz eti ile yumurtada kendine yeterli olduu, buna karlk koyun ve kanatl etlerinde talebi karlayamad grlmektedir. Trkiye ise sr ve koyun eti dnda kendine yeterli durumdadr. Ancak, yukarda da akland zere Trkiyedeki et retim istatistiklerinin
143
Sal
yeterli olmad ve eksik tahmin edildii dikkate alndnda, bu konularda da Trkiyenin kendine yeterli olduu sylenebilir. 7.2. yelik Durumunda Trkiyenin AB erisinde Konumu Trkiyenin ABne yelii halinde yer alaca konumun incelenmesinde de fayda grlmektedir. Nitekim Trkiye ABne yeni rn veya rn gruplar ve retim dallar getirecek olup, gerek nfusuyla, gerekse tarmsal nfus ve retim kapasitesiyle nemli lkelerden biri konumuna gelecektir. ncelikle, Trkiyenin toplam nfusu AB nfusunun % 15i ve tarmda istihdam edilen nfus da AB tarm nfusunun % 84 kadar olduu ifade edilebilir. Trkiyenin yelii durumunda ise AB toplam nfusu yaklak 530 milyon kiiye ulaacak olup, Trkiye toplam AB nfusunun % 15ini oluturacaktr. Yine yelik halinde ve istihdam dalmnda bir deiim olmamas durumunda AB tarm istihdam yaklak 45 milyon kiiye, tarmsal istihdam oran % 8.4e ulaacak ve Trkiyenin buradaki pay yaklak % 3.9 olacaktr. Trkiyenin arazi bykl AB toplamnn % 16.7si, toplam tarmsal alan ABnin % 19u ve ayr mera varl ABnin %17si kadardr. Bir baka ifadeyle Trkiyenin toplam arazi varl ABnin 14 yesinin toplamndan biraz fazla, tarmsal alan ve mera varl da 16 lkenin toplamna eittir. Trkiye, mevcut retim deerleri ile, toplam AB tarmsal retim deerinin yaklak % 8ine, hayvansal retim deerinin de yaklak % 6sna edeer retim yapmaktadr. Bunun yan sra, daha nce de ifade edildii gibi, Trkiye, ABnde tarmsal retim deeri olarak Almanya ve spanyadan sonra drdnc, hayvansal retim deeri bakmndan da ngiltereden sonra 6 nc sray alabilecektir. Bunun yan sra, Trkiyenin tarmsal retim deerinin birlie son katlan 10 yenin retim deerine hemen hemen eit, hayvansal retim deerinin de % 66s kadar olduu hesaplanabilmektedir.
144
Sal
Hayvansal rnler konusunda Trkiye yine nemli bir retici lke durumunda olacaktr. Hayvansal rnlerde AB-Trkiye toplam retimleri ve bu retim ierisinde Trkiyenin pay izelge-7.2de gsterilmitir.
izelge-7.2. 2004 Yl tibaryla ve rn Baznda AB-Trkiye Toplam Hayvansal retimi ve Trkiyenin Pay rn AB+Trkiye Toplam retim (Ton) Trkiye'nin Pay (%) St 156.948.000 6,7 Krmz Et (*) 31.317.880 1,9 Pili Eti 9.222.000 10,2 Yumurta 7.041.699 10,9 Bal 243.859 30,3 Yapa 215.044 21,4 Koza 369 45,8
(*) Domuz Eti Dahil Hesaplanmtr.
7.3. ABne Uyum in Makro Dzeyde Alnmas Gereken nlemler Trkiyenin ABne uyumu iin gerekli makro dzeyde nlemler genel olarak mevzuat ve kurumsal yaplanmaya ynelik dzenlemelerdir. Ayrca bu konuda, kurumsal yapnn uyumlatrlmas iin gerekli olan yatrm ihtiyac da dikkate alnmaldr. Trkiye-AB ilikilerinde, Ulusal Planlarda, Katlm Ortakl
Belgelerinde ve 2005 ylnda balatlan Tarm ve Krsal Kalknma ile Gda Gvenlii, Bitki ve Hayvan Sal balklarna ilikin Tarama Srecinde ortaya kan ve uyum salanmas gereken temel konular aada balklar halinde aklanmtr. 7.3.1. Gda, Yem, Hayvan Sal ve Hijyen ile Corafi aretler Konularnda Dzenlemeler Trkiyenin tarm ve hayvanclk konusunda ABne uyumu iin zel nem arz eden Gda, Yem, Hayvan Sal ve Hijyen gibi balklar ieren Kanun, ynetmelik ve dier mevzuat dzenlemelerini biran nce tamamlamas gerekmektedir. Ayrca, Trk Gda Kodeksi ve hayvansal rnlere ilikin standartlar da makro seviyede uyumlatrlmas gereken dier mevzuat konulardr. Bu
Sal
dzenlemelerin yaplmas ile byk lde AB tarm, hayvanclk ve bu faaliyetlerden elde edilen rnler konusunda karlan mevzuata uyum salanm olacaktr. nk bu dzenlemeler, hayvan salna ilikin dzenlemeler ile birlikte, AB tarm mevzuatnn ierisinde nemli bir yer almaktadr. Dier taraftan, Trkiyeye zg rnlerin de tespit edilmesi ve Corafi aretler kapsamnda tescil edilmesi gerekmektedir. Yine bu rnlerin isim haklarnn AB ierisinde korunmas da gerekmektedir. Bu konuda bir envanter almasnn biran nce yaplarak, otlu peynir, Urfa peyniri, pastrma ve Bursa ipei gibi rnlerin Corafi iaretler kapsamnda tescil ettirilmesi nem arz etmektedir. 7.3.2. Krsal Kalknma Politikalar 1960lardan bu yana OTP kapsamnda OPD politikalarn destekleyici nitelikte tarm iletmelerinin modernizasyonu, ileri teknolojilerin kullanmnn yaygnlatrlmas ve verimliliin artrlmasna ynelik olarak yapsal destekler uygulanmtr. Sz konusu destekler, OTPde gerekletirilen reformlarla 2000 ylndan itibaren uygulanmak zere kapsaml bir krsal kalknma politikasna dnm, bu ynde gerekli dzenlemeler yaplmtr. Bu konuda, DT Tarm Anlamalarnn da nemli bir etkisinin olduu dnlmektedir. Nitekim, sz konusu anlamalar erevesinde tarm kesimine verilen sbvansiyonlarn nemli dzeyde azaltlmas ve niteliinin deitirilmesi benimsenmitir. Daha nce de ifade edildii zere, AB dnyann en korumac tarm politikalarn izlemektedir. AB, bir yandan tarmsal retim dzeyini nemli lde korurken, dier yandan ihracatn artrmak ynnde politikalar gelitirmekte ve reticilerin gelir seviyesini garanti altna almak istemektedir. Bu erevede salanan baz tarmsal destekler dntrlerek krsal kalknma uygulamalar kapsamna alnmtr. Bu nedenle, Trkiye ABne yelik yolunda krsal kalknma politikalar ve uygulamalarna uyum salamak durumundadr.
146
Sal
Trkiyede, ABne yelik perspektifini de ierecek ekilde, krsal kalknma politika ve uygulamalarna btncl bir ereve oluturmak amacyla Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi hazrlanarak 2006 ylnda Yksek Planlama Kurulu Kararyla yrrle konulmutur. Sz konusu belgede krsal kalknmada temel ama yerel potansiyel ve kaynaklarn deerlendirilmesini, doal ve kltrel varlklarn korunmasn esas alarak, krsal toplumun i ve yaam koullarnn kentsel alanlarla uyumlu olarak yresinde gelitirilmesi ve srdrlebilir klnmas olarak ifade edilmitir. (DPT, 2006c) Tarm politikalarnda ABne katlm ncesi srete, reticilerin gelir dzeyinin ykseltilmesi ve istikrarnn salanmas, piyasalarn ileyiini bozmayan politika aralaryla retim artnn salanmas, toprak ve su kaynaklarnn nitelik ve nicelik olarak korunarak etkin kullanlmas konularna arlk verilirken, krsal kalknmann hzlandrlmasyla tarmsal yapdaki dnmn ortaya kard istihdam ve krdan kente g basksnn azaltlmas gelitirilmesi, iyiletirilmesine hedeflenmektedir. krsal ekonominin ynelik Bu erevede, uygulamaya insan ve kaynaklarnn altyapnn nem eitlendirilmesi krsal
tedbirlerin
geirilmesi
kazanmaktadr. (DPT, 2005c) Bu kapsamda, UKKSnin birinci stratejik amac olan Ekonominin Gelitirilmesi ve mkanlarnn Artrlmas krsal ekonominin btnnn gelitirilmesi ve gelir kaynaklarnn eitlendirilmesine ynelmekte ve tarm politikalar ile bir anlamda en belirgin kesiim noktasn oluturmaktadr. Tarm politikalarn ve sektrdeki yapsal dnm desteklemek zere UKKSde belirlenen ncelikler u hususlara ynelmektedir: Verimliliin artrlmas, Tarm-sanayi entegrasyonunun salanmas ve retimin pazar koullarna ynlendirilmesi,
147
Sal
Teknoloji artrlmas,
kullanm
dzeyinin
ve
yenilikilik
kapasitesinin
AB ve dier d pazarlarn standartlarna uygun, tketici saln gzeten retimin salanmas,
Yerel bilgi, beceri ve kaynaklarn srdrlebilir kullanm yoluyla; arclk, ipek bcekilii, ss bitkileri, organik tarm, tbbi ve aromatik rnler retimi, bldrcn, rdek, kaz ve devekuu yetitiricilii ve bunun gibi yerel koullara uygun yeni trlerin adaptasyonu gibi faaliyetlerle tarmsal retimin eitlendirilmesi (DPT, 2006c).
Hayvanclk sektrnn gelitirilmesi ile ilgili olarak UKKS kapsamnda ortaya konulabilecek en temel aralar ABnde Tarm iletmelerinin modernizasyonu ve tarm rnlerinin ilenmesi ve pazarlanmas konularnn desteklendii Tarm rnlerinin katma deerinin artrlmas tedbirleri ile retici rgtlenmesinin glendirilmesine ynelik tedbirler olacaktr. Hayvanclk ve hayvansal rnler reten iletmelere yaplacak desteklerin etkinliinin salanmas ynnde nceliklerin net bir ekilde belirlenmesi gerekmektedir. ncelikle, hayvanclk sektrnn hangi alt sektrlerine arlk verilecei belirlenmelidir. Bu kapsamda, gerek AB gerekse Trkiye hayvanclnda nemli yer tutan et, st ve bunlarn rnleri zellikle iletmelerin modernizasyonu, retim hijyeni, evre ve salk standartlar asndan deerlendirmeye alnmaldr. ncellikle kk ve orta lekli kesimhane, et ileme tesisleri ve mandralarn bu kapsamda dikkate alnmas nem tamaktadr. Dier taraftan, zellikle AB ile mukayese edildiinde Trkiyenin rekabet gcnn grece yksek olduu koyunculuk, arclk ve ipekbcekilii, blgesel potansiyeller de dikkate alnmak, hedeflenen piyasa standartlarna uyum salamak ve pazarlama kanallarn glendirmek kaydyla desteklenmelidir.
Sal
Sz konusu desteklerin hangi blgelerde younlaaca da nem tamaktadr. Zira, bir yandan hayvanclk sektr, zellikle et ve st retiminin verimlilik ve gelimilik dzeyi blgeler arasnda farkllklar gstermektedir. St ve damzlk amal bykba hayvanclk ve kmes hayvancl arlkl olarak lkenin bat blgelerinde ve baz byk kentler evresinde younlamaktadr. Dier taraftan, sektrn ekonomik olarak nemli arlnn bulunduu Dou Anadolu, Gneydou Anadolu ve Karadeniz Blgelerinde bu retim konular asndan nemli yapsal sorunlar grlmektedir. Bu blgelerde mevcut hayvansal retimin korunmasna ynelik tedbirlerin yannda, zellikle koyunculuk, arclk ve ipekbcekiliinin gelitirilmesi nemli almlar salayabilecektir. Daha nce de belirtildii gibi, ABnde gda gvenlii, hayvan sal ve refah, tarm-evre ilikilerine giderek daha fazla nem verilmekte, tketicilerin bu konulardaki duyarll artmaktadr. Bu nedenle, yelik sonras AB tarm piyasalar ile btnleme srecinde sektrn sergileyecei rekabet gc nemli lde tketici beklentilerini karlama ve piyasa standartlarna uyum dzeyi ile belirlenecektir. Bu nedenle, desteklerin ncelikle uyumu kolaylatrc ve rekabet gcn artrc projelere salanmas gerekmektedir. Krsal kalknma desteklerinin uygulanmasnda, arlkl olarak
yararlanclarn projeye dayal talepleri esas alnmakta ve sz konusu talepler nceden belirlenmi ve duyurulmu nesnel kriterlere gre deerlendirilerek desteklenecek projeler belirlenmektedir. Bu nedenle, hedef alnan blgelerde reticilerin destekler hakknda yeterince bilgilendirilmesi, yararlanclarn proje hazrlama ve uygulama kapasitesinin ykseltilmesi gerekmektedir. Bu erevede, DB tarafndan desteklenen ve TKBce yrtlen Ky Bazl Katlmc Yatrm Program ile Krsal Kalknma Yatrm Programndan edinilen deneyimden yararlanlmaldr. 7.3.3. Snr Kontrol Noktalarnn Yaplandrlmas Bilindii zere Trkiye, ABne ye olmas durumunda gney doudaki en u snr olacaktr. Bu nedenle ABnin, Trkiye iin gerek gvenlik, gerekse
149
Sal
d ticaret konusunda snr kontrollerine byk nem vermesi doal karlanmaldr. Bu konuda Trkiyede zerine deni yapmakla ykmldr. Nitekim AB tarafndan Snr Kontrol Noktalarnn modernizasyonu veya yeni noktalarn kurulmas konusunda hibe destekleri de salamaktadr. Yine bilindii gibi, Trkiyenin dou ve gneydou snrlarndan zellikle kaak hayvan ve hayvansal rn girii nemli bir sorun halindedir. Trkiye bu durumu sadece bir tarm politikas olarak grmemeli, zm iin gerekli btn nlemleri almaldr. 7.3.4. Kurumsal Yaplanma TKBnin yeniden yaplandrlmas hususu Trkiyede uzun yllardr konuulan, fakat gerekletirilemeyen bir konudur. Burada temel sorun Bakanln rgtlenmesinin konu baznda m yoksa entegre bir yaplanma m olacadr. Oysa ki AB tarafndan talep edilen ilgili kurumsal muhatabn bulunmasdr. AB bnyesinde, tarm konusunda DG AGRI ve tketici sal konusunda DG SANCO faaliyet gstermektedir. Trkiyeden tarmda uyum salanmas beklenilen kurumsal yaplanma da temel olarak bu Genel Mdrlklerdir. TKBnin bugnk yaplanmas ierisinde KKGM, ABndeki DG SANCOya, TGEM ise DG AGRIye tekabl etmektedir. ABndeki tek istisna yaplanma Balklk konusu olup, zellikle Kuzey Avrupa lkeleri nedeniyle ayr bir konu olarak yrtlmektedir. TKBnin temel sorunlar; Bakanlk ii koordinasyon eksiklii (zellikle Genel Mdrlkler aras), gereinden fazla yatay yaplanma ve bu nedenle ortaya kan yetki paylam ve karmaasdr. Yaplanmann toplulatrma eklinde yaplmas ve ilgili birimlerin koordineli bir sistem ierisinde almas halinde sorunlarn alabilecei ve ABnin taleplerinin karlanabilecei dnlmektedir. Dier taraftan, adaylk srecinde salanmas ngrlen krsal kalknma fonlar ile yelikle birlikte krsal kalknmann yannda Avrupa
150
Sal
Tarmsal Garanti Fonundan salanacak tarm desteklerinin ynetimine ilikin idari yaplanmann da gerekletirilmesi gerekmektedir. Bu konuda ncelik, 2007-2013 dneminde IPARD kapsamnda salanacak krsal kalknma fonlarnn ynetimine verilmelidir. Nitekim UKKSde u idari tedbirlere yer verilmitir: lgili kamu kurulularndan meydana gelen bir zleme ve Ynlendirme Komitesi oluturulmas ve bu komitenin kamu d paydalarla ibirlii iinde almasnn salanmas, Uygulama ve deme fonksiyonlarn yerine getirecek Krsal Kalknma Uygulama ve deme Biriminin oluturulmas ve akreditasyonunun salanmas, Hazine Mstearl bnyesindeki Ulusal Fonda Katlm ncesi Mali Ara Krsal Kalknma Bileeni mali ynetimine ilikin kapasite gelitirilmesi, zleme ve Ynlendirme Komitesinin sekreteryasn yrtecek ve krsal kalknma plannn hazrlanmasnda ve koordineli bir ekilde uygulanmasnda rol alacak Ynetim Otoritesinin grevlendirilmesi ve kapasitesinin gelitirilmesi, Uygulama ve deme Birimi hesaplarnn, ynetim ve kontrol sistemlerinin dzenli olarak incelenmesi ve raporlanmasndan sorumlu, Uygulama ve deme Biriminden bamsz bir Sertifikasyon Kurumunun belirlenmesi gerekmektedir. Bu erevede, TKBde bir birim Ynetim Otoritesi olarak belirlenmi olup, kurumsal kapasite gelitirme almalar srdrlmektedir. Uygulama ve deme Biriminin oluturulmasna ynelik kanun hazrlklarna ilikin teknik almalar tamamlanm olup, Kanun tasla TBMMye gnderilmek zere Bakanlar Kuruluna sunulmutur. Sz konusu taslakta, zleme ve Ynlendirme Komitesinin oluturulmas da ngrlmektedir. Ayrca, ynetim sisteminde yer alan temel yaplarn grev ve yetkilerine yer verilmektedir. Ancak, bu taslan ivedilikle yasalamas, buna ilikin ikincil mevzuatn oluturulmas ve
Sal
zellikle Ynetim Otoritesi ile ilgili konularn TKB ve ilgili dier Bakanlklarn yeniden yaplandrlmas erevesinde tekrar deerlendirilmesi gerekmektedir. 7.3.5. statistik Sistemlerinin Uyumlatrlmas Trkiyede tarm ve hayvancla ilikin istatistikler byk sorun tekil etmektedir. retimin veya tketimin net olarak bilinmedii durumlarda doru politikalarn gelitirilmesi ve uygulanmas da beklenemez. Bu nedenle, sadece ABne uyum deil, Trkiye iin daha gereki politikalarn uygulanabilmesi iin gerekli istatistik alt yapsnn oluturulmas nemli grlmektedir. Bu alt yap oluturulurken, ABnde var olan ANIMOHayvanclk Bilgi Sistemi gibi alt yaplara uygun olmas, Trkiyeden beklenilen almalarn da hayata geirilmesi anlamna gelecek ve bu konularda uyum salanm olacaktr. Bu hususta Trkiyenin darboazlar ve alnmas gereken nlemler SWOT Analizi erevesinde detayl olarak aklanmtr. 7.3.6. Uyum Faaliyetlerine likin Takvimin Hazrlanmas ABne uyum konusunda AB tarafndan bir uygulama takvimi beklenilmektedir. Bugne kadar ABne ksa, orta ve uzun vade de gerekletirilecek dzenlemelere ilikin olarak, zellikle Ulusal Programlar ve Katlm Ortakl Belgelerinde deiik takvimler verilmitir. Ancak, srecin yava ilemesi nedeniyle bu takvimlerin gerisinde kalnm ve bu konular lerleme Raporlarnda ABnin eletirilerine neden olmutur. Uyum iin gerekli takvimin hazrlanmas, Trkiyenin tarm ve hayvanclk konusunda ihtiya duyduu dnm iin de ayr bir itici g oluturacak ve faaliyetler belirli bir yolda yrtlecektir. Bu erevede uyum salanacak, istisna talep edilecek ve AB destei istenilecek konularn belirlenerek bir takvime balanmasnn Trkiyenin lehine olaca dnlmektedir.
152
Sal
7.3.7. Uyum in Gerekli Btenin Tahsisat ABne uyum konusunda Trkiyenin nemli dzeyde yatrm yapmas sz konusudur. Bunlarn banda, snr kontrol noktalar, laboratuar alt yaplarnn iyiletirilmesi, hayvan salnn kontrol amacyla yaplacak alamalar ve itlaflar, hayvanlarn kimliklendirilmesi ve bilgi sistemlerinin oluturulmas gibi konular gelmektedir. Bu konularda AB tarafndan hibe destei salanmas Trkiye iin nemli bir anstr. nk bu faaliyetlerin AB hibe destei alnarak uygulanacak projeler erevesinde yaplmas, maliyetlerin en az % 50 orannda decei anlamna gelmektedir. Bugne kadar AB hibe destei ile uygulanan, snr kontrol noktalar, hayvan hastalklar ve hayvan sal bilgi sistemi gibi projeler ile halen hazrlklar srdrlen veya desteklenmesi gndemde olan projeler gz nne alndnda, 7 yllk srete (2007-2013) yaklak 500 milyon Avroluk bte gerektiren bu yatrmlarn, Trkiye btesine yaklak maliyetinin 250 milyon Avro dzeyinde olaca tahmin edilmektedir. Bu erevede, uyum almalarnda baar salanmas amacyla, sadece hayvan sal (alama ve itlaflar dahil) iin gerekli olan yllk yaklak 40 milyon Avro kaynan tahsis edilmesi gerekli grlmektedir. 7.3.8. Trkiyeye zg stisnalarn Belirlenmesi Trkiye, AB yesi lkeler arasnda nfusunun % 99nun Mslman olmas nedeniyle zel bir durum arz etmektedir. Trkiye-AB ilikilerinde hayvan refah ve sal konusunda kurban kesimleri, zellikle et ve rnlerinin uluslar aras ticareti konusunda da helal gda standard zel nem tamaktadr. Bilindii zere, Trkiyede Kurban Bayramlarnda yaklak 2.5 milyon ba byk ve kkba hayvann slami usullerle kesimi yaplmaktadr. Bu, ABnin alk olmad bir durum olup, hayvan kesimlerinin, hayvan sal ve refah erevesinde deerlendirilmesi nedeniyle nemli sorun tekil eden konulardan birisidir. Buna karlk, toplumun dini vecibelerini yerine getirmesi
153
Sal
de bu tr herhangi bir gereke ile engellenemeyecek bir durumdur. Bu konuda yaplacak dzenlemeler, ABnin Mslman nfusun yaad dier ye lkeleri iin de rnek tekil edecektir. Bu erevede, bu konuda AB nezdinde zel grmelerin yaplmas ve istisnalarn salanmas gerekli grlmektedir. Kurban kesimleri konusu, ABnin spanyaya tand ve geleneksel toplum kltr olarak kabul edilen boa grelerinden daha byk bir neme sahiptir. Benzer ekilde, toplumun neredeyse tamamnn Mslman olmas nedeniyle, Trkiyenin AB yesi lkelerden ithal edecei zellikle et ve et rnleri konusunda slami koullara uygun olarak retildiine ynelik ve Helal Gda Standard olarak bilinen standartlar da talep etmesi gerekmektedir. Bilindii zere, sz konusu standartlar ncelikle Malezya tarafndan gelitirilmi, ancak, daha sonra tm dnyaya yaylmtr. Bu erevede Trkiye, yapaca mzakerelerde retilen rnlerin bu standartlara uygun olduu ve bu bilgilerin gda rnlerinin etiketlenmesinde de yer almas ynnde hareket etmelidir. 7.3.9. Mzakere Pozisyon Belgesinin Hazrlanmas Mzakere pozisyon belgelerinin hazrlanmasndan nce, yksek maliyet beklenen (zellikle hayvan sal ve hijyene ilikin yatrmlar) veya gei srelerine ihtiya duyulan konularda etki deerlendirme almalar yaplmaldr. Bu konuda katlmcla azami nem verilmeli, kamu, zel kesim ve sivil toplum kurulularnn katks alnmaldr. Bu almalarda uyum salanacak mktesebatn Trkiyenin yasal ve kurumsal yapsna, bte byklklerine, ekonominin geneline, tketicilere, kk reticilere, yoksul kesimlere, az gelimi blgelere ve evreye etkisine zellikle dikkat edilmesi gerekmektedir (Ylmaz, 2005:88). 2006 ylnda TKB tarafndan 44 rn ve rn grubunu ieren ve ilgili tm kesimlerin katlaca bir etki analizi almas, TBTAK destei ile balatlmtr. Bir ok anket almasn ve altay ieren sz konusu
154
Sal
projenin, yaklak 1 milyon YTLye tamamlanmas beklenmekte olup, st ve rnleri ile et ve rnleri iin gerekli anket almalarna balanlmtr. Ancak, etki deerlendirmesinin sadece rn gruplar kapsamnda kalmamas, dier gerekli olan mevzuat ve yatrmlar da (zellikle hayvan sal ve hijyen) ierecek bir ekilde yaplmas gerekmektedir. Bunlarn yaplmas durumunda gerek bir durum deerlendirmesi ve etki analizi yaplaca dnlmektedir. Etki analizi almasnn zellii gerei tmevarm (birimden toplama) yntemiyle (anket almalar, altaylar vs.), ok daha teknik dzeyde (zellikle fayda/maliyet analizi vb.) yaplmas ve katlmcln esas alnmas gerekmektedir (Karaosmanolu, 2006:70-72). Bu anlamda etki analizi, zellikle tarm ve hayvancla ynelik istatistik verilerin ok salkl olmad Trkiyede, teknik personelin, konunun uzmanlarnn ve niversitelerin bir araya geldii ve ortak akln retildii bir ortamda yaplmas byk nem arz etmektedir. Bu nedenlerden dolay, etki analizi, farkl bir alma konusu olarak deerlendirilmi ve bu almada yer verilmemitir. Makro dzeyde alnmas gereken bu nlemlerin dnda, ABne uyum ve sektrn rekabet gcnn artrlabilmesi iin gerekli olan tedbirler, SWOT Analizi erevesinde deerlendirilmi ve yaplmas gereken faaliyetler aada balklar halinde aklanmtr. 7.4. Trkiye Hayvanclk Sektrne likin SWOT (GZFT) Analizi Bu blme kadar aklanan Trkiye ve ABne ilikin btn veriler erevesinde Trkiyenin AB karsndaki mevcut durumunun daha net olarak grlebilmesi amacyla SWOT-GZFT Analizi uygulanmtr. Analiz metoduna ilikin zet bilgi EK-6da sunulmutur. SWOT Analizinin uygulanmasnda Trkiyenin ABne uyum salamas iin gerekli olan AB mevzuat spesifik olarak deerlendirilmemitir. nk, sz konusu mevzuat genel olarak ynetmelik ve tzkleri iermekte olup, olduka dinamik bir yapdadr. Ayrca, uyum salanmas gereken makro dzeyde mevzuat ve bu mevzuatn getirecei frsatlar veya tehditler, teknik
Sal
uygulamaya ynelik olarak hazrlanan SWOT Analizinin ierisinde yer almaktadr (hijyen, evre, hayvan sal ve refah vb.). Bu almada Trkiye hayvan yetitiriciliine ilikin daha ok teknik dzeyde oluturulan SWOT Analizi Matrisi, sektr ierisinde yer alan kiilerle yaplan kiisel grmeler ve aklanan literatrlerden yararlanlarak yazar tarafndan hazrlanm ve izelge-7.3de gsterilmitir.
156
Sal
izelge-7.3. Trkiye Hayvanclnn AB Karsndaki Durumuna likin SWOT Analizi Matrisi GL YNLER 1. Trkiyenin Corafi Durumu ve Mevcut retim Potansiyelinin Ykseklii 2. Potansiyel Pazar Olan lkelere Yaknlk 3. Farkl retim Dallarna Uygun Ekolojilerin Bulunmas 4. Geleneksel Yetitiricilik Kltrnn Var olmas 5. Yetimi ve Gen gc Varlnn Fazlal 6. Kanatl Hayvanclk Sektrnn (Hem Beyaz Et Hem de Yumurta retiminin) Gelimilii 7. Ulusal Islah Politikalarna Arlk Verilmesi ve Kamu Elindeki ekirdek Srler 8. rn ve Hammadde eitliliinin Olmas ZAYIF YNLER 1. Sermayesi Yetersiz, Dk Kapasiteli Aile letmelerinin okluu, 2. Veri Eksiklii-Kayt Dlk 3. Hayvan Bana Verimlerin Dk Olmas 4. reticilerin Teknik Bilgi Eksiklii 5. Desteklemelerin Yetersizlii 6. ayr-Mera ve Yem Bitkilerinin Yetersizlii 7. Pazarlamadaki Araclarn Hakimiyeti ve rn Fiyatlarndaki Dengesizlik 8. reticilerin rgtszl 9. Hammaddelerde (Damzlk Kanatl Hayvan, Karma Yem vb.) Da Baml Olunmas 10. Suni Tohumlamann Yaygnlamamas 11. Kii Bana Hayvansal rn Tketiminin Dkl FIRSATLAR 1. ABne yelik Srecinin Balamas 2. AB Tarafndan Salanan Hibe Destekler 3. Yatrmc zel Sektr in Hayvancln Yatrma A Frsat Alan Olmas 4. Artan Nfus ve Halkn Gelir Dzeyinin Ykselmesi ile Talep Artnn Beklenmesi 5. Tarm Kanunu Kapsamnda, Destekleme Politikalarnn Yeniden Belirlenmesi 6. Gelimekte Olan Gda Sanayi 7. Tekstil ve Gelimilii Deri leme Sanayilerinin TEHDTLER 1. Hayvancla Gereken nemin Verilmemesi 2. Geleneksel retim Yntemleri Nedeniyle Verim, Hijyen ve Kalite Dkl 3. Hayvan Sal ve Hastalklarla Mcadelede Yetersiz Kalnmas 4. Sektrn Boluklarndan Beslenen Frsatlar ve Araclar 5. Kooperatifler Araclyla Kamu Eli le Sosyal Amal Hayvan Datlmas 6. retim ve Tketimlerdeki Vergi Yknn Fazlal 7. Canl Hayvan ve Hayvansal rn Kaaklnn Gerek Pazarda Yaratt Fiyat Olumsuzluklar, Gerekse Hastalk Etmenlerinin lke ine Tanmas 8. Hayvan Refah Tedbirleri ve Hayvanclk Faaliyetlerinin evreye Olumsuz Etkisi 9. Uluslararas Ticaretin Serbestletirilmesi ve DT Dzenlemeleri le Uluslararas Rekabetin Daha Sertlemesi
157
Sal
7.5. Trkiyenin AB Karsndaki Zayf Ynleri ve Sorunlarnn, Gl Ynler ve Frsatlar Deerlendirilerek zmne likin neriler Trkiye hayvanclnn AB karsndaki durumuna ilikin SWOT Analizi Matrisi (izelge-7.3) erevesinde, sorunlar ve zm nerileri aada aklanmtr. 7.5.1. Sermayesi Yetersiz, Dk Kapasiteli Aile letmelerinin okluu Trkiyede hayvanclk iletmeleri, ABnin aksine, ok kk lekli ve aile tipi iletmelerdir. Tarm iletmelerinin byk ounluu geimlik hayvansal retim yapmakta olup, hayvanclk genel olarak ticari bir dnce ile kr getiren bir i olarak grlmemektedir. Ancak, SWOT analizinde frsat olarak deerlendirilen yatrmc zel sektr iin hayvancln yatrma a frsat alan olmas son yllarda zel sektrn ilgisine neden olmu ve yatrmlar hzlanmtr. Sz konusu yatrmlar olduka byk kapasiteli, hijyen ve teknolojiye uygun bir yapda ve beklendii gibi kr odakl olarak almaktadr. Bu yatrmlarn artmas ile sektrn rekabet gcnn artmas ve bu iletmelerin civarnda daha kk apl fakat hijyen ve teknolojiye sahip iletmelerin olumasnn n alacaktr. Ayrca, esas faaliyeti hayvanclk olmayan tarm iletmelerinin ana faaliyet alanlarna ynlendirilmesi ve hayvanclk faaliyetlerine arlk veren iletmelerin de bu konuda desteklenmesi, iletme leinin artmasna yardmc olacaktr. Bu durum hayvancln aile iletmeciliinden ok, ticari anlamda kar amal yaplmasna da fayda salayacaktr. Bunlarn yan sra, 2000 ylnda TCZB faaliyetleri yeniden dzenlenmi olup, bu yln ardndan kredi kullanmnda reticilerden istenen teminatlar artrlm; arazi ipoteine ilave olarak, en az iki kefil istenmeye balanmtr. Benzer durum TKKlar iin de geerlidir. Bu durum zaten finansal adan g durumda olan reticileri daha da zorlamaktadr. Bu nedenle, reticilerin retim faaliyetleri esnasnda ihtiya duyduklar finansmann salanmas amacyla kredi maliyetleri drlmeli ve kredi kullanm kolaylatrlmaldr.
Sal
Dier taraftan, kamu eliyle yaplan ve sosyal amal olarak gsterilen hayvan datmlar, hayvanclk sektrnn gelimesine kesime engel tekil etmektedir. Ayrca, mevcut orta lekli iletmelerin klmesine ve datlan hayvanlarn baklamayarak yetitirici tarafndan gnderilmesi nedeniyle nitelikli damzlk materyal kayb yaanmasna da neden olmaktadr (ahin, 2003; DPT, 2003c). Bu nedenle sosyal amal hayvan datmlarna son verilmesi gerekli grlmektedir. Ancak bu ekilde iletme lekleri byyebilecek ve finansal yaplar glenecektir. 7.5.2. Veri Eksiklii ve Kayt Dlk Genel olarak tarm sektrnde ve zellikle hayvanclk sektrnde, gerek retim, gerekse sanayi aamasnda kayt ve istatistikler tam ve doru bir ekilde tutulmamakta, bu nedenle sektre nemli dzeyde kayp, kaak ve kayt dlk hakim olmaktadr. Bu durum AB tarafndan yaynlanan Katlm Ortakl Belgelerine de yansm ve IACS (Entegre dare ve Kontrol Sistemi), LPIS (Arazi Parsel Tanmlama Sistemi), Hayvan Kayt Sistemi, Bitki Pasaport Sistemi ile TKin istatistik toplama ve ileme yntemlerinin iyiletirilmesi ynnde bir stratejinin belirlenmesi ncelikler arasnda yer almtr. Veri eksiklii ve kayt dlk konusunda, girdi fiyatlarnn ykseklii ve bu arada girdilerdeki vergi yknn maliyetleri artrmas nemli etkenlerden birisidir. zellikle maliyetlerin drlebilmesi amacyla reticiler ve sanayiciler kayt dna ynelmekte bu da hayvanclk alannda elde edilen verilerin gvenilirliini ortadan kaldrmaktadr. Bu konuda uygulanmaya balanlan sr tr hayvanlar
kimliklendirme almalar bir an nce tamamlanmal, kkba hayvanlarn kimliklendirilmesine ise ksa srede balanlmaldr. Ayrca, dier hayvanclk trleri ile uraan iletmelerin de kayt altna alnmas nem arz etmektedir.
159
Sal
Bu erevede Hayvanclk Bilgi Sisteminin kurularak, sektr her aamasnda denetim altna alnmaldr. Bu ekilde hayvancla ilikin daha doru veriler elde edilecek ve daha doru politikalar uygulanabilecektir. Ayrca, kaak kesimlerin nlenmesi, krmz et, beyaz et ve st gibi hayvansal rnlerin ilendii ileme tesislerinin denetim altna alnabilmesi iin de ileme sanayisinin kayt altna alnmas byk nem tamaktadr. Hem vergi kaybna neden olunmas hem de insan salnn ciddi dzeyde tehdit edilmesi nedeniyle bu tr iletmeler kapatlmal veya gerekli yasal tedbirler alnmaldr. Bu erevede hayvansal rn ileyen sanayi tesislerinin de Hayvanclk Bilgi Sistemi ierisinde yer almas, sektrn bir btn olarak ele alnmasn salayacaktr. 7.5.3. Yetitiricilerin Teknik Bilgi Eksiklii, Hayvan Bana Dk Verimler ve Suni Tohumlamann Yaygnlamamas Trkiyede yetitirilen, zellikle kanatl hayvan yetitiricilii dnda kalan hayvanclk faaliyetlerinde hayvan bana ortalama verimler ABnin gerisinde bulunmaktadr. Son dnemlerde yaplan slah almalar ile gelime salansa da, bu durum yeterli grlmemektedir. Yaplan SWOT Analizinde zayf ynler ierisinde ayr balk halinde yer alan yetitiricilerin teknik bilgi eksiklii, hayvan bana dk verimler ve suni tohumlamann yaygnlamamas, genel itibaryla teknik bilgi eksiklii ile tehdit olarak deerlendirilen geleneksel retim yntemlerinden kaynaklanmaktadr. reticiler, hayvancl esas faaliyet alan grmemeleri ve aile ii tketime ynelik retim yapmalar nedeniyle genel olarak daha dk maliyetli bakm-besleme ile verimlerini srdrebilen ve kltr rklarna gre hastalklara daha dayankl olan yerli rklar tercih etmekte, teknik imkanszlklar ve baz blgelerde dini nedenler ne srlerek suni tohumlamay uygulayamamakta veya kabul etmemektedir. Bunlarn yan sra suni tohumlama ekiplerinin saysal ve teknik yetersizlikleri de bu konuda nemli sorunlar olarak grlmektedir. Bu
Sal
erevede sz konusu sorunlarn zmne ynelik olarak aadaki politikalar nerilebilir. reticilerin eitimi ve yeni teknoloji ve uygulamalarla tantrlmas amacyla yrtlmekte olan Yay-ep gibi projeler srdrlmeli, bunun yan sra zellikle hayvan besleme tekniklerini ieren YerindeGsterili Eitim (Demonstrasyon) almalarna arlk verilmelidir, reticilerin eitimi amacyla niversitelerin daha etkin bir ekilde kullanlmas, yaplan aratrmalarn reticilere ulamas ve niversiteretici yaknlamasnn salanmas gerekmektedir. Bu erevede ilgili fakltelerce gerek yerinde bilgilendirmeler ve gerekse ifti Gnleri dzenlenerek niversitelerin reticilere ulamas salanabilecektir, TKBnin, hayvan slah iin olmazsa olmaz konumda olan suni tohumlama hizmetleri ile ifti eitimi ve yaym gibi hizmetleri, hali hazrda alan veya yeni kurulacak yetitirici rgtlerine devretmesi ve bu hizmetlerin yrtlebilmesi amacyla bu rgtlere gerekli destei salamas gerekli grlmektedir, Ayrca, suni tohumlama konusunda etkinliin artrlabilmesi iin, suni tohumlama hizmeti veren ekiplerin gerekli teknik eitimleri yaplmal ve bunun yan sra, tohumlamada kullanlan spermalarn fiziksel ve genetik kaliteleri denetlenmelidir, Genetik kapasitesi yksek kltr rk hayvan saysnn artrlmas amacyla uygulamaya konulan n soykt ve Soykt gibi projeler geniletilerek lke apnda etkin bir ekilde yrtlmelidir (Sal, 2005:270). Bu konuda, ayrca bir frsat olarak deerlendirilen Ulusal Islah Politikalar ve Kamu Elinde Bulunan ekirdek Srler bir avantaj oluturmakta ve bu sorunun zmnde yardmc bir unsur olarak grlmektedir.
161
Sal
7.5.4. Desteklemelerin Yetersizlii Hayvancla uygulanan desteklemeler, retimi ve sektr gelitirici dzeyde deildir. Nitekim toplam tarmsal destekler ierisinde hayvanclk destekleri % 6-7 kadar bir pay almakta olup, Tarm Strateji Belgesi (20062010) erevesinde bu orann 2006-2010 yllar arasnda ortalama % 12 olmas hedeflenmektedir (TKB, 2004; TZOB, 2004). Buna karlk ABnde destekleme politikalar OTP ve OPD
erevesinde srdrlmekte olup, sistematik ve korumac bir sistem hakimdir. Trkiyenin de destekleme politikalarn, hem ABne uyum hem de retici gelirlerini ve retimi garanti altna almak amacyla daha sistematik bir hale getirmesi ve uzun vadeli politikalarn uygulanmas nem arz etmektedir. Bu erevede aadaki politikalar nerilebilir. OTP 2003 Reformunda da ngrld iftiler krsal zere, destekleme desteklerden desteklerinden
politikalarnda kyl-ifti ayrmna gidilerek tarm ve krsal kalknma desteklemeleri tarm dnda ayrtrlmaldr. olan nfus tarmsal kalknma yararlandrlrken, krda yaayan ancak ok kk apl reticiler veya yaralandrlmaldr. Bu uygulama tarmsal desteklerin daha etkin ve hedef odakl kullanlmasn salayacaktr. Yine ABnin uygulamaya balad Tek iftlik deme Sisteminde olduu gibi, Trkiyede hayvancla uygulanan, karmak destekleme uygulamalarnn tek bir dorudan deme sistemine dntrlmesi ile hem AB ne uyum salanacak, hem de hedefe ynelik ve ie yarar bir mekanizma kurulmu olacaktr. Buna gre, ABnde olduu gibi, hayvanlarn kimliklendirilmesi erevesinde yaplan kulak kpesi numaras esasna dayanan ve hayvan bana retim masraflarnn ayr ayr dikkate alnd (et, st, yapa vb.) bir hesaplama yntemi ile byle bir dorudan deme sistemi kurulabilecektir. OTP ve OPD erevesinde Trkiyenin zaten uyum salamas gereken ve EBK ile SEKin grevlerini stlenebilecek bir mdahale kuruluu oluturulmal veya piyasaya mdahale edebilecek bir yap
Sal
(rnein depolama yardmlar) en ksa srede hayata geirilmelidir. Ayrca, destekleme demeleri retici rgtleri araclyla verilmeli, ancak bunun sk bir ekilde denetimi yaplmaldr (Sal, 2005:273), Kamu tarafndan desteklenmekte olan (2 x 100) ve (4 x 50) gibi hayvanclk kooperatif projelerinden vazgeilmesi gerekmektedir. Daha nce de belirtildii gibi, bu projeler ile zaten sayca az olan nitelikli damzlk materyal dar gelirli iftilere datlmakta, kendi geimini salayamayan bu iftiler de ksa srede bu hayvanlar ya satmakta ya da kesime gndermektedirler. Bu tr kooperatiflerin veya reticilerin desteklenmesi yerine, TKB tarafndan 1990 ylndan bu yana desteklenen yaklak 650 adet kooperatif iin Kooperatifleri Rehabilitasyon Projesi uygulamaya koymal ve var olan kooperatiflerin daha etkin ve gl bir ekilde faaliyet gstermelerini temin etmelidir. Bu durum retici rgtlenmesinin desteklenmesi amacyla yaplan desteklerin daha etkin kullanlmasn ve mevcut retici rgtlerinin glenmesini salayacaktr. iftlikten sofraya gda gvenlii ilkesi erevesinde hazrlanan Gda Kanunu ve ilgili mevzuat uygulamaya konulmasna ramen uygulama ve kontrol aamalarnda sorun yaanmaktadr. Bu konu zellikle AB yelik mzakerelerinde ve tarmsal rnler ihracatnda byk nem tamaktadr. Bu erevede, retimi hijyenine ynelik destekler yaygnlatrlmaldr (Sal, 2005:274). Her ne kadar destekleme politikalar Tarm Strateji Belgesi 2006-2010 erevesinde bir sisteme oturtulmaya allsa da, sz konusu stratejide hayvanclk desteklemeleri iin ngrlen pay dk olmakla birlikte, gerek sabit bir politikann belirlenmemesi ve gerekse uygulama detaynn erevesinin oluturulmamas nedenleriyle hayvanclk sektrn gelitirme konusunda ok etkin olamayaca dnlmektedir. Bu kapsamda, bir frsat olarak deerlendirilen Tarm ereve Kanununun karlarak, Destekleme Politikalarnn Yeniden Belirlenmesi ve Yeniden Balama ans erevesinde hayvanclk sektrne ilikin, yukarda
Sal
da nerildii zere Tek iftlik deme Sistemi ile uyumlu ve uzun vadeli yeni bir strateji belirlenerek, uygulama esaslar ortaya konulmaldr. 7.5.5. ayr-Mera ve Yem Bitkileri retiminin Yetersizlii Daha nceki blmlerde de ifade edildii zere, Trkiyede ayr ve meralarn hayvanlarn ihtiyacn karlamaktan uzak ve kalitesiz olmasnn yan sra, yem bitkileri retimi lke ihtiyacn karlayamamaktadr. Dnyada en ucuz maliyetli et ve st retimi, meraya dayal yetitiricilik nedeniyle Avustralya ve Yeni Zelandada yaplmaktadr. Nitekim retim maliyetlerinin en nemli blmn yem ve yemleme oluturmaktadr. Bu maliyetlerin drlmesi, kaba yem retiminin artrlmas ve meralardan mmkn olduunca ok faydalanlmas ile mmkn olacaktr. Bu nedenle hayvanlarn kaba yem ihtiyalarnn karlanmas iin, yem bitkileri ekimi gelimi lkeler seviyesine ulancaya kadar desteklenmeye devam edilmelidir. Ayrca, blge, iklim ve toprak durumuna gre uygun ve arlkl olarak retimi yaplan msr, yonca ve korunga gibi yem bitkileri dnda yeni bitki trlerinin yetitirilmesi amacyla almalar yaplmaldr. Bunlarn yan sra, son zamanlarda nem kazanan Biyo-yaktlarn retilmesi iin kullanlan yal tohumlar ve eker pancarnn kspe ve posalar hayvan beslemenin nemli unsurlarndandr. Bu sektrn gelimesi ile hayvanclk iin alternatif yem kaynaklar da ortaya kacak ve hayvan beslemede kullanlan dier sanayi artklar ile birlikte nemli bir girdi salanabilecektir. Bu erevede Biyo-yaktlar iin yaplacak yatrmlarda bu konunun da gz nnde bulundurulmas gerekli grlmektedir. Dier yandan, hayvan beslemede yem maddesi olarak kullanlan sanayi artklar ve yem bitkileri ticaretinin gelitirilerek yeni bir sektr oluturulmaldr. Anason, ekerpancar ve arpa posalar gibi sanayi artklar ile ikinci veya nc retimin yaplabildii alanlarda yem bitkileri retiminin salanarak, elde edilen rnlerin vakum ambalajlar ierisinde pazara sunulmas, yaanan yem skntsnn nne geebilecek bir nlem olarak
Sal
deerlendirilmektedir. Bu durum, hem tarm ve hayvancln salad katma deeri artracak, hem de alternatif istihdam olana salayacaktr. Dier taraftan, Mera Kanununda son yllarda yaplan dzenlemeler ile tahsis amacnn deitirilmesinin kolaylatrlmas hayvan yetitiriciliinin aleyhine bir durum oluturmaktadr. Bu kapsamda hayvan beslemenin ve yetitirmenin temel unsuru olan meralarn kaybedilmesi engellenmeli ve Mera Kanunu hayvancln lehine iletilmelidir. 7.5.6. rn Fiyatlarndaki Dengesizlik, Pazarlamada Araclarn
Hakimiyeti ve retici rgtszl AB tarafndan yaynlanan Katlm Ortakl Belgelerinde piyasa gzetimi ve yapnn glendirilmesi, ortak pazar yaplarnn kurulmas ve retim pazarlama ve rn ileme standartlarnn AB ile uyumlatrlmas yine ncelikli konular olarak ele alnmtr. Yaplan SWOT Analizinde zayf ynler ierisinde ayr balk halinde yer alan rn fiyatlarndaki dengesizlik, pazarlamada araclarn hakimiyeti ve reticilerin rgtlenme yetersizlii temel olarak; rgtlenmenin yetersizlii ile tehdit olarak ifade edilen sektrn boluklarndan beslenen frsatlar ve araclar, retim ve tketimlerdeki vergi yk ve canl hayvan ve hayvansal rn kaaklndan kaynaklanmaktadr. Nitekim reticilerin rgtszl ile retim ve tketimlerdeki vergi yk, sektrn boluklarndan beslenen frsatlar ve araclar iin bir frsat oluturmakta, i ve d fiyatlar arasndaki deimeler nedeniyle canl hayvan ve hayvansal rn kaaklnn n almakta ve btn bunlar rn fiyatlarnda dengesizlie neden olmaktadr. Bu erevede nerilebilecek politikalar ise aada aklanmtr. ABnde rn fiyatlarnda oluan olumsuzluklar ortan kaldrmak iin uygulanan mdahale fiyat, ihracat tevik edici, ithalat kstlayc uygulamalar ile retici korunurken, Trkiyede, gmrk nlemleri dnda, bu tr koruyucu uygulamalar olmad gibi yetitiriciler piyasalarda araclar ve sanayici ile kar karya kalmaktadr. rn ve
Sal
girdi fiyatlarnda yaanan istikrarszlklarn ortadan kaldrlabilmesi iin, ABDde olduu gibi, hayvan ve hayvansal rn pazarlayan araclarn TKBne kaytl olmalar ve anlan Bakanln denetiminde almalar salanmal, bunun yan sra piyasa fiyat oluumunda retici-sanayicidevlet birliktelii aranmaldr (Sal, 2005:274), Mevcut yetitirici rgtleri yetersiz ve ABnin aksine pazarlama konusunda hemen hi etkin deildir. Ayrca, canl hayvan, et ve st pazarlama sistemleri ok uzun ve karmak bir yapya sahiptir. Pazarlamada araclar olduka etkindirler. Bu nedenle, reticiler rnlerini deer fiyata satamamakta, tketiciler de hayvansal rnleri pahalya tketmektedirler. Mevcut rgtlerin rn pazarlama konusunda teknik bilgi bakmndan desteklenmesi ve pazarlamada daha etkin olmalar gerekmektedir, TKBnin denetim ve desteinde, hayvanclkla ilgili rgtlerin gelitirilmesinin yan sra, bu rgtlerin eitlendirilmesine (yetitiricilik, pazarlama vs.) ynelik tedbirler alnmaldr (Sal, 2005:271). Bu durum, hayvansal ve rnlerin bu dank pazarlama salayan yapsnn araclarn toplulatrlmasna yapdan kazan
denetimine katk salayacaktr, Mevcut Yetitirici Birliklerinin gelitirilmesi ve yaygnlatrlabilmesi iin bu Birliklere devlet tarafndan gerekli finansman destei salanmal, mevcut rgtlerin almalar yine devlet tarafndan faaliyetleri ve retime/reticiye katklar bakmndan sk bir ekilde denetlenmelidir, Yetitirici Birliklerine ye iletmelerde soykt ve verim kaytlarn en doru ekilde tutmalarn salayacak dzenlemeler yaplmal, bu bilgileri doru olarak Birliklere iletmedikleri belirlenen iletmeler yelikten karlmal ve damzlk iletmelere verilen ek st tevii priminden yararlanmalar engellenmelidir (Sal, 2005:272), Yresel rnlere ilikin kooperatif modeli gelitirilerek, reticilerin bu kooperatiflerde bir araya getirilmesi ve yresel rnlerin bu ekilde
166
Sal
markalamasn salamak, hem yresel rnlerin devamlln salayacak, hem de krsal istihdama bir alternatif yaratacaktr, Krsal alanlarda ve krsal kalknma programlarnda ipekbcekilii ve arclkla uraan reticilere ncelik verilmeli ve bunlarn rgtl bir ekilde faaliyet gstermeleri salanmaldr, Olduka krlgan olan hayvanclk piyasalar kaak hayvan girilerinin yan sra, dnem dnem ortaya atlan, ithalat serbest braklacak sylentileri nedeniyle olumsuz etkilenmektedir (ahin, 2003; DPT, 2003c). Bu nedenle iletmelerin rekabet gcnn artrlmas gerekmektedir. Bunun iin de reticilerin girdi temininde ve rn pazarlamasnda birlikte hareket etmeleri n koul olarak grlmekte ve bunun sonucunda sz konusu sorunlara zm oluturabilecei dnlmektedir. retici rgtlenmesindeki yetersizlik ve mevcut rgtlerin idari ve yapsal sorunlar, hem reticilerin hem de lkenin hayvanclk sektrndeki rekabet ansn azaltmaktadr. Bu konu retim maliyetlerinin de ykselmesine neden olmakla birlikte, uygulanan destekleme politikalarnn yetersizlii yine rekabet gcnn azalmasna neden olmaktadr. Benzer ekilde ABnde de retim maliyetleri yksek olmakla birlikte, sistematik bir ekilde uygulanan OTP, OPD ve ihracat destekleri yoluyla AB tarafndan salanan desteklemeler ile bu durum sorun olmaktan karlmtr. 7.5.7. Hammadde Temininde Da Bamllk Trkiye gelimi olan kanatl hayvan yetitiriciliine ramen, damzlk kanatl hayvanlar bakmndan da baml durumdadr. Damzlk nitelikli canl hayvan veya yumurta ithalatnda Hollanda, srail ABD ve Kanada gibi lkeler ne kmaktadr. Bu durumun nne geilebilmesi, damzlk sorunu ile karlalmamas ve i pazarn garanti altna alnabilmesi amacyla, ulusal apta Trkiye Patentli Ebeveyn ve Byk Ebeveyn Projesi uygulanmakta olup, sz konusu proje henz tamamlanmamtr. Ancak, proje tamamlansa dahi lke
167
Sal
ihtiyacnn btnyle buradan karlanmas sz konusu deildir. Bu erevede zel sektrn damzlk iletmeler konusunda yatrm yapmas ve kamunun da bu kapsamda zel destekleme yapmas gerekmektedir. Bunun dnda hayvan besleme konusunda temel girdi olan karma yem hammaddeleri konusunda da Trkiye da baml durumdadr. Karma yemlerin en nemli hammaddeleri ise genel olarak yal tohumlar ile yem katk maddeleridir. Son yllarda msr retimi nemli dzeyde artm olmasna ramen, halen nemli hammaddelerden olan ayiei ve soya gibi rnlerde nemli dzeyde ithalat yaplmaktadr. Bu rnlerin yurt iinden temin edilebilmesi iin, arz fazlas olan rnlerin kstlanmas iin uygulanan alternatif rn uygulamalar kapsamnda ve elde edilen gelir dzeyinin eitlenmesi yoluyla retiminin zendirilmesi gerekmektedir. Ayrca, henz retimi ok kstl olan yem katk maddeleri retimi iin zel sektr bilgilendirilmeli ve sektre yatrm yapmak isteyen yatrmclara alternatif olarak sunulmaldr. 7.5.8. Hayvansal rnler Tketiminin Dkl Daha nce de akland zere Trkiyede hem toplam hem de hayvansal protein tketimi ABnin olduka gerisindedir. lke insann salkl beslenmesi ve salkl nesillerin yetitirilebilmesi iin gerekli ve yeterli oranda protein tketimi n kouldur. Ayrca halkn gelir dzeyinin nispeten ykselmesi protein tketiminin artrlmas iin bir frsat olarak deerlendirilmektedir. Bu erevede protein tketiminin istenilen seviyeye kartlmas gerekmekte olup, aadaki politikalar nerilebilir. Hayvansal retimde kullanlan girdilerdeki vergi yk makul seviyelere indirilerek, reticilerin daha ucuz retim yapmalar salanmal, bunun yan sra elde edilen rnlerde uygulanan vergi yknn de benzer ekilde indirilerek, temel besin kayna olan hayvansal proteinleri toplumun daha ucuza tketmesi salanmaldr (Sal, 2005:275),
Sal
Hayvansal rn tketiminde toplumu ynlendiren tp otoriteleri ile medya gibi iletiim aralarnn halkn doru bilgilendirilmesini salayacak bir kurulun oluturulmas gerekmektedir. Nitekim krmz etin kanser yapt veya yumurtann kolesterol ykl olduu gibi bilimsel olarak kesin bir ekilde ortaya konulmam ve ounlukla ticari kayglarla ortaya atlan iddialar, hayvansal protein tketiminin nndeki nemli engellerden birisidir. Oluturulacak olan Kamu Bilgilendirme Ofisi/Kurulu ile bu tr bilgi kirliliinin nne geilmesi hayvansal rn tketiminin artrlmas asndan byk nem arz etmektedir, ABDde yaplan benzeri uygulamalar gibi Trkiyede de Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu araclyla Yeil Kart sahibi ailelere aylk olarak datlacak filer ile belirli miktarlarda (rnein, 0,5 kg peynir ve/veya 10 adet yumurta gibi) hayvansal rn temin etmeleri ve tketmeleri salanmaldr, Trkiyenin genel ekonomik yaps ve tketim alkanlklar nedeniyle hayvansal rnlerin tketimi ileri lkelerin olduka gerisindedir. Ulusal Gda Eylem Plan erevesinde Okul St gibi tketimi zendirici ve artrc uygulamalar sektrle ilgili kurulularn destei ile srdrlmelidir, nsan gdas olarak kullanlan hayvansal rnlerin retim-tketim zincirinde souk ortamlarda muhafazasn salayacak souk zincir alt yaps en ksa srede hayata geirilmelidir, retici ve tketiciyi dorudan ilgilendiren sanayide karkas derecelendirmesi, reticinin iletmeden teslim ettii stn kalitesi (zellikle bakteri says, somatik hcre says ve yabanc madde ierme durumu vb.) ve baln yaps gibi konularda dereceye veya kaliteye gre fiyatlandrma sistemi uygulamaya konulmaldr (Sal, 2005:276-277). Yaplacak bu uygulamalarla lke insann daha kaliteli ve yeterli seviyede hayvansal protein tketimi salanabilecektir.
169
Sal
7.6. Frsatlar ve Gl Ynlerin Deerlendirilerek Tehditlerin nne Geilebilmesi in Yaplmas Gerekenler Trkiye hayvanclk sektr iin tespit edilen tehdit unsurlar genel olarak zayf ynlerden kaynaklanmaktadr. Zayf ynlerin giderilmesi ile; Geleneksel retim yntemleri nedeniyle verim, hijyen ve kalite dkl Hayvan sal ve hastalklarla mcadelede yetersiz kalnmas Sektrn boluklarndan beslenen frsatlar ve araclar Kooperatifler araclyla kamu eli ile sosyal amal hayvan datlmas retim ve tketimlerdeki vergi yknn fazlal Hayvan refah nlemleri ve hayvanclk faaliyetlerinin evreye olumsuz etkisi Canl hayvan ve hayvansal rn kaaklnn i pazarda yaratt fiyat olumsuzluklar ve hastalk etmenlerinin lkeye tanmas, olarak sralanan tehdit unsurlar nemli oranda ortadan kaldrlabilecektir. Ayn zamanda bu uygulamalar ile yine tehdit olarak grlen; Uluslar aras ticaretin serbestletirilmesi ve DT dzenlemeleri ile uluslar aras rekabetin daha sertlemesi kapsamnda, alnacak olan tedbirlerin sektrn rekabet gcn artracak olmasndan dolay, byk oranda ortadan kalkabilecektir. Bunlarn yan sra, sz konusu tehditleri ortadan kaldrabilmek amacyla zayf ynlerin dnda da bazlar AB Katlm Ortakl Belgelerinde de yer alan nlemlerin alnmas gerekmektedir. Bu konuda talep art beklentisi, destekleme politikalarnn yeniden dzenlenmesi, gelimekte olan gda sanayi, tekstil ve deri sanayileri ve zel sektrn son yllarda yetitiricilik alanna youn ilgi gstermesi bu kapsamda deerlendirilmesi gereken nemli frsatlardr. Bunlarn yan sra, hayvan refah ve evresel nlemler hayvansal retimde birim maliyetleri artracak tedbirlerdir. Trkiyenin bu konuda da hayvanclk iletmelerine ynelik tedbirleri vakit geirmeden almas nem arz
170
Sal
etmektedir. Bu erevede alnmas gereken baz nlemler aada aklanmtr. Hayvan hastalklar ve zararllar ile mcadele konusuna AB tarafndan olduka nem verilmesine karn, bu konuda Trkiye byk sorunlar yaamaktadr. Ayrca Trkiyeye, komu lkelerden kaak hayvan ve hayvansal rn girileri olmaktadr. Snrlardaki kontrol yetersizlikleri bu hayvanlarn ve rnlerin giriini kolaylatrd gibi, i fiyatlarn yksek olmas da i pazarda datlmalarn kolaylatrmaktadr. Buna karlk AB tarafndan bu konuya zel nem verilmekte ve Snr Kontrol Noktalarnn oluturulmas ynnde Trkiyeye hibe yoluyla destek salamaktadr. ABne teklif edilecek projeler ve AB hibe yardmlar ile hayvan hastalklarna ve Snr Kontrol Noktalarnn oluturulmas/modernizasyonu yoluna gidilerek bu sorunlar ortadan kaldrlabilecektir, Ayn ekilde, Trkiyeye komu lkelerden yasa d yollardan sokulan bata canl hayvan olmak zere, her trl hayvansal rn giriine kar i piyasalara ynelik alnan tedbirler artrlmal ve ciddiyetle uygulanmaldr. Bu erevede, AB ile yaplan kinci Katlm Ortakl Belgesinde nc lkelerle Topluluk Mktesebat ile uyumlu Snr Kontrol Noktalarnn gncelletirilmesine ilikin plan ve takvim sunulmas taahhd de yerine getirilmelidir. nk yasa d yollarla lkeye giren zellikle canl hayvanlar ncelikle hayvan hastalklarna neden olmakta ve dolaysyla insan saln tehdit etmektedir. Bu hastalk unsurlar Trkiye ile hayvansal rn ticareti yapan AB yi de tehdit etmektedir, Yukarda da akland gibi, AB tarafndan hayvan hastalklarna byk nem verilmekte, hastalklara ilikin ABne sunulan projelere ncelik tannmaktadr. Bu nedenle Trkiyede nemli bir sorun olan ve nemli lde finansman sorunlar nedeniyle kontrolnde glk ekilen hayvan hastalklarn engelleyebilmek amacyla, ABnin sunduu bu finansman desteinden azami lde faydalanlmaldr,
171
Sal
Yine ABne uyum erevesinde kurulmasna balanlan Snr Kontrol Noktalar en ksa srede faaliyete geirilerek, d ticaret yolu ile lkeye giren gerek canl hayvan, gerekse hayvansal rnlerin kontrol ve denetimi AB standartlarnda yrtlmelidir, ABnde olduu gibi reticilerin pazar ve fiyat garantisi altnda retim yapamamas nedeniyle, ileme sanayiinde kaliteli ve yeterli miktarda hammadde temin edilememekte, kasaplk hayvan ve st retimindeki mevsimsel dalgalanmalar nedeniyle iletmeler dk kapasite ile almaktadr. Bunun yan sra, et ve st rnleri tesisleri yeterli n aratrma yaplmadan uygun olmayan yer ve teknik zelliklerde kurulmakta, kesilen hayvanlarn yan rnleri ekonomik olarak deerlendirilmemekte ve ekonomik kayplarn yan sra evre kirliliine neden olunmaktadr. Bu durumun nne geilmesi ile hem vergi kaybna neden olan bu sorunlarn zmne katk salayacak hem de sanayi tesisleri tarafndan yaratlan evre kirliliine ksmen zm bulunacaktr. Bu erevede, AB tarafndan talep edilen Gda Gvenlii ve evresel nlemlere ilikin tedbirler de alnm olacaktr, Hayvan hastalklar ve hayvan hareketleri ile mcadele de etkin bir politika oluturulmal, AB ile uyumlu Acil Eylem Planlar ve hastalklarn yok edilmesi (eradikasyon) iin programlar hazrlanmal, hayvan kimlik sistemi etkin bir ekilde uygulanmal ve AB hibe katks ile oluturulan hayvan sal bilgi sistemi bir an nce hizmete alnmaldr, Trkiyede itlaf gerektiren hayvanlarn bte yetersizlii nedeniyle itlaf edilemedii ve bu nedenle hayvan hastalklarnn sndrlemedii ifade edilmektedir. Ayrca, tarm sigorta sistemi salkl bir ekilde ilememektedir. Bu nedenle itlaf edilmesi gereken hayvanlar iin ihtiya duyulan btenin salanarak, kan hayvan hastalklarnn sndrlmesi salanmaldr (KKGM, 2004), Bilindii zere, hayvan yetitiriciliinin nemli ktlarndan birisi de retilen gbredir. Doal gbre ekonomik bir deer ifade etmekte
172
Sal
ancak, suni gbre kullanmnn yaygnlamas nedeniyle artk ok fazla rabet grmemektedir. Dolaysyla hayvanclk iletmelerinde gbre ynetimi daha da nemli hale gelmitir. Ayrca, retilen gbrenin kullanlabilir ve satlabilir hale getirilmesi de nemli bir konu durumundadr. Bunun yaplmamas halinde nemli bir evre kirlilii ve azot birikimi ortaya kmaktadr. Hayvanclk iletmelerinin neden olduu bu evre kirlilii ve azot birikiminin nne geilmesi, hayvan refah ve hayvan-evre ilikileri bakmndan AB tarafndan da nem verilen konulardan birisidir. Bu erevede, hayvan refah ve hayvanevre ilikileri bakmndan yetitiricilerin gbre ynetimi (amenajman) ve depolanmas ile hayvan refah konularnda bilgilendirilmesine ynelik zel yaym programlar dzenlenmesi ve desteklenmesi gerekmektedir. Yine AB tarafndan nemle zerinde durulan hayvan refahna ilikin olarak 2004 ylnda karlan 5199 sayl Hayvanlar Koruma Kanununun uygulanmasnda yaanan sorunlar zlmeli ve gerekli grlen dzenlemeler yaplmaldr. 7.7. Sektre likin Alnabilecek Dier nlemler Trkiye hayvanclk sektrnde son yllarda yaanan, bakm ve besleme dzeyinin iyiletirilmesi, teknolojinin gelimesi, retici rgtlenmesinin yaygnlamas ile birim hayvandan elde edilen st retimi konusunda nemli bir ilerleme salanmtr. Bu iyilemelerin yan sra, sanayide ilenen st oran halen ok dk dzeyde kalmaktadr. Bu konuda sokak st tabir edilen i st pazarlamasnn rol olduu kadar, st sanayi iletmelerinin tam kapasite almamalar ile kk ve orta lekte ve dk kapasite de mandralarn saysal okluu da rol oynamaktadr. Bununla birlikte, TK tarafndan yaplan hane halk tketim anketlerinden grld zere Trkiyede st ve rnleri tketimi olduka dk seviyededir. Sanayinin tam kapasite almamas veya yeni kapasite yaratlamamas ya da st tketiminin ksa vade de nemli dzeyde
173
Sal
artrlamamas durumunda stte arz fazlal olabilecektir. ABnde yaand zere, Trkiyede de nitelikli damzlk st hayvanlarn kesime sevk edilmemesi ve et arz ann nne geilmesi amacyla, et hayvan yetitiricilii bir an nce hayata geirilmelidir. Gelitirilmesi amacyla nemli dzeyde kaynak ve emek harcanan retici rgtlenmesinin daha salkl yapya kavuturulmas iin yasal dzenlemeler yaplarak, denetimleri artrlmaldr. rnein bir st kooperatifi, yeleri tarafndan retilen st 32.5 YKr fiyat ile satn almakta olup, bu st 42.5 YKr fiyat zerinden st sanayine pazarlamaktadr. Aradaki 10 YKr tutarndaki fark kooperatife gelir olarak kaydedilmekte, bu erevede kooperatif ynetimi mali adan baarl grlmektedir. Benzer durum yem hammaddesi veya makineekipman temininde de yaanmaktadr. Oysa ki retici bireysel olarak bu almlar veya pazarlamay yapacak olsa ok daha yksek fiyattan rnlerini satabilecek veya yemini daha ucuza alabilecektir. Byle bir durumda retici rgtlenmesinin bir anlam kalmamakta, kooperatif veya birliklere ye olan reticileri rgtlenme abalarndan uzaklatrmaktadr. Bu erevede kooperatifler daha sk denetlenmeli ve amaca uygun olmayan veya kar amac gden kooperatiflerin veya bunlarn yneticilerinin alma esaslar yeniden dzenlenmelidir, Erken hayvan kesimlerine bal et retim kaybn nlemek amacyla, tr ve rklara zg belli arlk snrlarnn altnda hayvanlarn kesilmesinin nne geilmelidir. Ayrca, nmzdeki dnemde Trkiyede bir sorun olarak ortaya kmas beklenen krmz et retiminin, bugne kadar genel olarak yerli hayvanlarn kesilmesi ile srdrld gereinden hareketle, zellikle sr besiciliinin sektrel anlamda gelitirilmesi ve et retiminin st srclna olan bamllnn azaltlmas gerekmektedir (Sal, 2005:275), Sektr ierisinde fiziki ve teknik artlar yetersiz, eitilmi personeli bulunmayan ok sayda ileme tesisi bulunmakta, bu durum insan
174
Sal
saln ve sektrdeki gelimeyi olumsuz ynde etkilemekte, ayrca haksz rekabete neden olmaktadr. Hayvanclkta risk ve belirsizliin fazla olmas, kredi imknlarnn da reticilerin ihtiyalarna cevap verememesi Trkiyede tarm ve dolaysyla hayvan sigortasn gerekli klmaktadr. Bu amala hazrlanan ve reticilerin bu sorununu zmeyi amalayan Tarm Sigortas Kanununda yer alan hayvanclk sigortas konusunda ihtiyaca cevap verebilecek ve zendirici dzenlemeler yaplmaldr. 7.8. Gl Ynlerin Deerlendirilmesi Yukarda aklanan zayf ynlere, tehditlere karlk, Trkiyenin AB karsnda baz avantajlar da bulunmaktadr. Bu konuda yeterince deerlendirilemeyen mevcut retim potansiyeli, igc, potansiyel pazarlara yaknlk, ekolojik eitlilik ve AB ile rekabet edebilecek seviyeye ulaan kanatl hayvanclk sektr n plana kmaktadr. Doru besleme ve yetitirme tekniklerinin uygulanmas ile mevcut retim dzeyinin en az iki katna ulalmas mmkndr. Ancak, yetimi igcnn rasyonel olarak deerlendirilememesi, bunun yan sra, reticilerin teknik bilgi yetersizlii ve modern teknolojiye uzak olmalar nedeniyle Trkiye bu sorunu aamamaktadr. Ayrca, son yllarda genel ekonomik durumda yaanan iyilemeler 2000 yl ncesine oranla toplumun satn alma gcn nispeten ykseltmitir. Bu durum doal olarak hayvansal rn tketimlerine olan talebi de artracaktr. Buna ilave olarak lke nfusunun dzenli bir ekilde artmas, talebin artmasna katk salayacaktr. Bu erevede ABne yelik ncesi srete, hayvanclk, bir sre daha korumac politikalarn srdrlmesi halinde yatrmn cazip olduu sektrlerden birisi olacak ve yukarda aklanan nlemlerin alnmas halinde de hem ABne uyum salanabilecek hem de sektrn rekabet gc artacaktr. Ancak, uyum konusunda alnacak tedbirlerin (zellikle refah, hijyen ve evre) retim maliyetlerini artraca da gz ard edilmemelidir.
175
Sal
Trkiyenin komular veya ABne gre Trkiyeye nispeten daha yakn olan Rusya, Trk Cumhuriyetleri ve Orta Dou lkeleri nemli dzeyde hayvansal rn ithalat etmektedirler. FAO (2005) verilerine gre zellikle Rusya ve Orta dou lkeleri dnyann en ok kanatl eti ve yumurta ithal eden lkeleridir. Bunlarn yan sra, Tayland, Hong-Kong ve Tayvan gibi Uzak Dou lkeleri de kanatl hayvan sakatat ve tavuk aya ithalat yapmaktadr. Ayrca, yurt iinde tketimi olmayan baz hayvanlar ile yumuakalarn ihra frsat da her geen gn artmaktadr. Bu frsatlarn ok iyi deerlendirilmesi ve hayvan hastalklar ile hijyen konusunda yaanan sorunlarn giderilmesi durumunda, Trkiyenin nemli bir hayvansal rn ihracats olmas mmkn grlmektedir. 7.9. ncelikler ve Eylem Plan nceki blmde aklanan sorunlar ve politika nerilerinin bir Eylem Plan erevesinde uygulanmas sorunlarn zmn daha da kolaylatracaktr. Buna gre zm ve politika nerileri u ncelik balklar halinde snflandrlabilir: letme leklerinin bytlmesi ve bu yolla nitelikli istihdam ve rekabet gcnn artrlmas, retimin gelitirilmesi ve bilgi alt yapsnn iyiletirilmesi, Tarmsal veri ve istatistik alt yapsnn iyiletirilmesi, Destekleme politikalarnn hedef odakl yeniden belirlenmesi, retici rgtlerinin etkinliinin artrlmas, rn kalitesinin gelitirilmesi ve tketimin artrlmas, Hayvan sal, refah ve hayvan-evre ilikilerine ynelik tedbirlerin alnmas. Bu balklar erevesinde alnacak tedbirler ve yaplacak iler bir Eylem Plan eklinde dzenlenmi ve EK-7de gsterilmitir.
176
Sal
8. SONU Bu almada, ncelikle amaca uygun olarak ABnin ve Trkiyenin hayvanclk sektr ile ilgili durumu ve politikalar incelenmitir. Bu erevede iletme yaplar, hayvansal retimleri, d ticareti, reticilerin rgtlenmesi, rn pazarlama kanallar ile destekleme politika ve uygulamalar gibi konular karlatrmal olarak irdelenmitir. AB 1960l yllarda kurularak uygulamaya konulan OTP ve OPD ler ile tarm ve hayvanclk sektrlerini belirli bir sistem ierisinde gelitirmiken, Trkiyede sistemden uzak, daha ok gnn ihtiyalar erevesinde politikalar izlenmitir. ABnde yaanan retim artlar konusunda OTP ve OPD ye geiin ok nemli etkisi olmutur. OTP ve OPD kapsamnda AB, en korumac ve destekleme dzeyi en yksek tarm politikalarn izlemektedir. Ancak, son dnemlerde DT ve dier gelimi lkelerin basks ile AB, izlemi olduu bu politikalar biraz daha gevetmi ve rekabete aaca sinyallerini vermitir. Buna karn, destekleme aralarnn ekil deitirerek srdrlmesi (rnein Tek iftlik deme Sistemi), ABnin destekleme politikalarndan kolaylkla vazgemeyecei, tarm ve zellikle hayvanclk konusunda dnyadaki etkinliini srdreceini gstermektedir. Ayn zamanda bu almada, OTP de yaanan reform sreleri ve 2003 OTP Reformuna deinilmi, DT Anlamalar erevesinde OTPnin nmzdeki srete de dinamik bir yapda ve zellikle destekleme politikalar bakmndan srekli deiim gsterecei belirlenmitir. Bunlarn yan sra, AB ile mzakere sreleri ve bu erevede ABne sonradan ye olan 10 lkenin mzakere pozisyonlar, gei sreleri ve saladklar istisnalar incelenerek, Trkiyenin mzakereler ncesi almas gereken pozisyon belirlenmeye allmtr. Buna gre Trkiyenin AB ile mevcut nemli yapsal ve mevzuat farkllklarn ortadan kaldrmaya ynelik ve finansmannn garanti edildii bir Eylem Plan uygulamas gerektii, hayvansal rn retimi ve hayvan hastalklarnn eradikasyonu gibi baz
Sal
konularda gei srelerine ihtiya duyabilecei tespit edilmitir. Ayrca, arclk, ipekbcekilii ve tiftik gibi baz konularda da istisnalarn salanmas gerekmektedir. Sz konusu, Eylem Plannn, ABne yelik konusunda gei sreleri ve baz istisnalar iermesinin yan sra, sektrn kendi dinamikleri ierisinde sregelen gelimeleri de ynlendirmesi gerekmektedir. Bu tr nlemlerin alnmas ve Eylem Plannn hazrlanarak uygulamaya konulmas, tarm ve hayvanclk sektr, sektrn lke ekonomisine yapt katk, lke insannn sal ve toplumun yeterli ve dengeli bir ekilde protein tketebilmesi asndan da byk nem tamaktadr. Btn bunlarn dnda almada, Trkiyenin hayvanclk sektrn ynlendirmesine ynelik olarak hayvan yetitiricilii, hayvan sal, retici rgtlenmesi ve finansmana ilikin gerekli nlemler aklanmtr. Bu erevede, girdi fiyatlarnn yksek ve pazarlamadaki araclarn okluundan dolay retimin krl olmamas, zellikle geimlik retim yapan aile iletmelerinin youn olmasndan kaynaklanan ticari retimin salanamamas, reticilerin rgtlenememesi, var olan rgtlerin idari sorunlar ve etkinsizlii, yem bitkileri retimi ve meralarn yetersiz olmas, yaym hizmetlerinin ihtiyaca cevap vermemesi gibi bir ok nemli soruna zm bulunmas gerekmektedir. Trkiye in Temel Tarm ve Hayvanclk Mzakere Stratejisi Trkiye tarm sektrnde tarama srecine balam olup MaysHaziran 2006 tarihlerinde srecin tamamlanmas beklenmektedir. Bu aamada Trkiye tarafndan bir Pozisyon Belgesi hazrlanarak AB Dnem Bakanlna sunulacaktr. Bu erevede, hazrlanacak olan Pozisyon Belgesi ve Mzakerelerde izlenecek stratejinin belirlenmesi gerekmektedir. Hazrlanacak olan pozisyon belgesi ve izlenecek mzakere stratejisi konusunda dikkate alnacak unsurlar aada aklanmtr. AB de hayvancla ilikin karar mekanizmasnda ve politikalarn belirlenmesinde genel itibaryla, retim dzeyleri, teknolojileri,
178
Sal
desteklemelerden aldklar paylar ve tahsis edilen kotalar gz nnde bulundurulduunda Fransa ve Almanyann etkin olduu, bu lkelerle birlikte, Hollanda, ngiltere, talya ve Danimarkann da sektrde belirgin arlnn bulunduu anlalmaktadr. Buna karlk, AB artk 15 yeli bir Birlik olmaktan km ve 2004 ylnda Birlie katlan 10 lke ile birlikte AB (25) haline gelmitir. Sz konusu lkelerin arlklarna karlk, ABne sonradan katlan bu 10 lke, kendi lke karlar erevesinde tarm ve hayvanclk sektrlerinin korunmas ve gelitirilmesi ynnde mcadele edeceklerdir. Bu erevede, AB ne uyum srecinde Trkiye, uygulayaca tarm ve hayvanclk politikalarnda Hedef 15, Mzakere 25 olarak zetlenebilecek bir politika izlemelidir. Bu politikann alm ise; Trkiyenin ulamas gereken dzeyin AB (15) lkeleri olmas gerektii, buna karlk mzakerelerin Trkiye ortalamalarna yaklaan AB (25) ortalamalar ve dzenlemeleri gz nnde bulundurularak yrtlmesidir. Nitekim AB, artk 25 ye lkeden olumakta olup, sonradan ye olan lkeler AB (15) ortalamalarn olduka geriye ekmi ve bu lkelere baz tavizlerin verilmesi sz konusu olmutur. Bu durum Trkiye tarafndan iyi analiz edilmeli ve mzakere stratejisi bu konuma gre kurgulanmaldr. Bunun yan sra Trkiyenin, AB ile zellikle uyum konusunda yaanan sorunlarn ertelemenin yelii geciktireceinin farknda olmas ve sorunlar karlkl mzakereler yoluyla ve iki tarafn da zarar grmedii bir biimde zmesi gerektiinin bilincinde olmas nemli grlmektedir. Bu kapsamda, tarm bal altnda srekli gndeme getirilen 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar erevesinde verilen taahhtlerin karlkl olarak yaplacak dzenlemeler ile bir an nce zlmesi nem arz etmektedir. Ayrca Trkiye, izlenen liberal politikalar ve lkenin ekonomik durumu gibi nedenlerle tarm sektrn gz ard etmemelidir. Bilim ve teknoloji bakmndan Trkiyenin ilerisinde olan AB ve ABD tarafndan tarm ve hayvanclk sektrleri, tahsis edilen kaynaklar ve destekleme politikalar gibi
179
Sal
konularda, sanayi, biliim veya enerji gibi sektrlerin ok uzanda tutulmamaktadr. Trkiye bu gerein farkna vararak, tarm ve hayvanclk sektrleri iin retici ve yetitiricilerini madur etmeyecek radikal kararlar almak durumundadr. Bunun yan sra, Trkiyenin, birbirleri ile etkileim ierisinde ve bir btnn olmazsa olmaz birer paras olan tarm ve hayvanclk, sanayi, biliim ve hizmet sektrlerinin bir arada ele alnd, sektrlerin birbirleri ile etkileimlerinin ve birbirlerine saladklar katklarn belirlendii, retim zincirlerinin ortaya konduu bir politika kapsamnda almalarn srdrmesi gerekmektedir. Bu erevede Trkiye tarafndan, Tarm Strateji Belgesi gncellenmeli ve sz konusu Belgede, hayvanclk sektr daha ciddi bir ekilde ele alnarak, ABne uyum nlemlerine yer verilmelidir. Bu kapsamda, Katlm Ortakl Belgeleri ile nceki blmde aklanan SWOT Analizi ve bunun sonucunda yaplan politika nerileri ve Eylem Plann da ieren stratejinin makro seviyede; ABne mevzuat uyumu iin yaplmas gerekenler (mevzuat
farkllklarnn belirlenmesi), Destekleme politikalarnn ABne uyumlu ekilde yeniden belirlenmesi, Sektr iin minimum iletme kapasitelerinin belirlenerek, desteklemelerin bu kapasitelere gre verilmesi, Sz konusu kapasiteler dnda kalan iletmelerin krsal kalknma yardmlarna ynlendirilmesi, Veri tabanlar ve istatistik bilgi sistemlerinin etkin bir ekilde ve en ksa srede hizmete girmesini salayacak tedbirlerin alnmas, lke ihtiyalar ncelikle gz nnde bulundurularak ABndekine benzer ekilde bir kurumsal yaplanmaya gidilmesi ve bu erevede TKBnin yeniden yaplandrlmas ve, Sre ierisinde tarm ve hayvanclk sektrlerinden ayrlacak olan nfusun istihdamnn nasl salanacan
180
Sal
iermesi gerekmektedir. Strateji kapsamnda tespit edilecek bu makro tedbirlerin mikro yansmalarnn da strateji ierisinde yer almas ngrlebilir. Sz konusu strateji belgesinde alnacak tedbirlerin gerektirdii finansmann da kaynann belirtilmesi ve garanti edilmesi dier nemli bir konudur. Ayrca, Tarm Stratejisinin tm paydalar tarafndan sahiplenilmesi ve uygulanmas gerekmektedir. Bunlarn yan sra, en az 2010 ylna kadar hayvanclk sektrnde korumac devlet politikalarnn ve ithalat snrlamalarnn srdrlmesi gereklilii aktr. Bu erevede, AB ile bir ortak yol bulunarak, AB hibe fonlarndan azami lde yararlanlmas gerekmektedir. Hatta hazrlanmas ngrlen Strateji ve Eylem Plannn, AB ile mzakere edilerek, kamu tarafndan uygulanacak bir paket proje halinde ve AB hibe kaynaklarndan yararlanabilecek bir ekilde dzenlenmesi de dnlmelidir. Gei Sreleri ve stisnalar Gei sreleri ve istisnalar her ne kadar olumsuz bir durum olarak alglansa da lke menfaatleri dorultusunda baz gei srelerinin ve istisnalarn talep edilmesi zorunluluk arz etmektedir. Bu erevede hayvanclk sektrne ilikin olarak baz gei sresi ve istisnalarn istenmesi doal karlanmaldr. Nitekim daha nce de akland zere, zellikle st retimi ve pazarlamas konusunda AB ne sonradan katlan 10 lkeye zel gei sreleri tannmtr. Bunun yan sra Slovenyaya arclk konusunda, Polonyaya elma ve vine reticilerinin rekabet gcn etkileyecek durumlarda tannmtr. Trkiyenin hayvanclk alannda AB ile mzakerelerinde sorun yaayaca konular; st ve st rnleri ile sr-dana etleri konular olarak grlmekte olup, koyun ve kei etleri, arclk, ipekbcekilii, domuz eti, kurutulmu kaba yemler, kmes hayvanlar etleri ve yumurta konularnda nemli bir sorunla karlalmayaca dnlmektedir. Bu erevede uyum salanmas gereken; genel koruma hkmnn iletilmesi gibi baz istisnalar
181
Sal
gibi
St kotalar, Stteki bakteri saylar, Hayvansal rnlerin etiketlenmesi ve izlenebilirlii, Et pazarlamasnda karkas derecelendirme sistemi, Kkba hayvanlarn tanmlanmas, Kk ve orta lekli mandra ve mezbahalarn uyum almalar, Hayvan hastalklarnn eradikasyonu, Kurban kesimleri, gei sresi veya istisnaya ihtiya duyulabilecei
konularda
dnlmektedir. Bunun yan sra Trkiyenin; ipekbcekilii, arclk ve tiftik retimi konusunda baz istisnalar da salamas gerekmektedir. Bugne Kadar Trkiye-AB likilerinin Sektrel Olarak Deerlendirilmesi Trkiye bugne kadar ABne kar, gerek Katlm Ortakl
Belgelerinde gerekse Ulusal Programlarda, yelik durumunda uygulanmas gereken baz konular ile kurumsal ve mevzuat dzenlemeleri hususunda baz gereksiz taahhtlerde bulunmutur. Bunlardan en belirgin olanlar ise; OTP ve OPD de srekli bir ekilde yaanan deiimlere ramen ve OPDnin varlnn srdrlp srdrlmeyecei belirgin deilken OPD ereve Kanununun karlmasnn taahht edilmesi ve Ortak Pazar Yaplarnn kurulacann ifade edilmesi, 3285 sayl Hayvan Sal ve Zabtas Kanunu ve ilgili mevzuat yrrlkte iken Ulusal Programda yer alan ve yeni bir Veterinerlik ereve Kanununun karlacann bildirilmesi, Daha nce de Zirai belirtildii zere ve AB Zirai tarafndan kurumsal Genel dzenlemeler konusunda herhangi bir talep bulunmazken Ulusal Programda Mcadele Karantina Mdrlnn kurulacann yer almas,
182
Sal
gibi taahhtlerdir. Trkiye tarafndan bildirilen bu tr taahhtler daha sonra AB tarafndan doal olarak takip edilmekte ve lerleme Raporlarnda gelime salanamayan ve eletiri konusu olan balklar halinde karmza kmaktadr. Bunlarn yan sra, AB gereke gsterilerek, Gda leri Genel Mdrl, Veteriner leri Genel Mdrl ve Su rnleri Genel Mdrlnn kurulmas gibi baz kurumsal dzenlemeler ile hali hazrda uygulanan ve kk revizyonlarla uyum salanabilecek olan mevzuat dzenlemelerinin ereve Kanunlar halinde hazrlanacann ifade edilmesi, ABne uyum almalarn kurumsal ve mesleki ekimeye gtrmekte ve almalardaki ilerleme hzn olduka yavalatmaktadr. Oysa AB kurumsal yaplara mdahale etmemekte, karsnda tek ve yetkili bir makamn muhatap olarak yer almasn istemekte ve zellikle gda gvenlii alannda yer alan mevzuatn stlenilmesini beklemektedir. stlenilmesi istenilen mevzuatn byk bir ounluunu da Kanunlardan daha ok, ynetmelik ve tzkler oluturmaktadr. Trkiyenin ABnin ne istediini ok iyi grerek, bu tr snrlayc giriimlerden vazgemesi ve yukarda nerilen Strateji ve Eylem Plan erevesinde hedef odakl almas gerekmektedir. Bu gelimelerin salanamamas halinde; ABne uyum ve yelik sreci gecikecek, Trkiye hayvancl AB karsnda net ithalat bir konuma gelebilecek, sektrden ksa vade ierisinde nemli kalar yaanabilecek ve bu durum yeni istihdam sorunlarn da beraberinde getirebilecektir. Ancak, gerekli nlemlerin alnmas halinde 2010-2015 dneminden sonra sektrn rekabet edebilir ve srdrlebilir bir konuma gelebilecei dnlmektedir. Sonu olarak, ksa vadede retici lehine radikal tedbirlerin alnmamas durumunda, Trkiye hayvanclk sektr AB karsnda rekabet edemeyecek ve sektrden nemli kalar yaanabilecektir. Bu durum yeni istihdam sorunlarn gndeme getirecek ve krdan kente g hzlandracaktr. Buna gre ncelikle, retici gelirlerinin ve retimin garanti altna alnmas,
183
Sal
tketicilerin daha ucuza ve yeterli miktarda hayvansal protein tketmelerinin salanmas, lke ekonomisine yaplan katk, sektrel olarak da bamlln azaltlmas gibi nedenlerden dolay tarm ve hayvanclk sektrne ilikin gerekli nlemlerin alnmas byk nem arz etmektedir. Bunun yan sra sz konusu durum, ABne uyum almalar ve gerekli mevzuatn stlenilmesi ynnden de nemli grlmektedir. Bu almada yaplan deerlendirmeler ve zm nerileri sadece ABne yelik iin gerekli olmayp, ABne yelik gereklemese dahi Trk insannn kaliteli, salkl ve hijyen kurallarna uygun hayvansal rnleri tketebilmesi bakmndan bu nlemlerin alnmas byk nem tamaktadr. Nitekim yukarda da akland gibi, hayvanclk sektr, lke ekonomisine yapt katk, salad istihdam ve ila, kimya, tekstil gibi bir ok sektr etkilemesinin yan sra lke insannn salkl bir ekilde beslenebilmesi ve salkl nesillerin yetitirilebilmesi konusunda nemli bir role sahiptir. Btn bu nedenlerden dolay, hayvanclk politikalarnn yeniden gzden geirilmesi, sektrn ekonomik politikalarn dnda tutularak yksek ncelikli sektr olarak deerlendirilmesi, rn ve girdi fiyatlarnda istikrar salayacak uzun vadeli ve sistematik nlemler ile gerekli yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas ve sektrn rekabet edebilirlii ile srdrlebilirliinin salanmas amacyla ekonomik, politik ve teknik her trl tedbirin alnmas bir zorunluluk olarak grlmektedir.
184
Sal
EK-1.
Trkiyede St ve St Mamulleri Pazarlama Kanallar
RETC
St Kooperatifi Ky Toplaycs Toptanc
Fabrikalara ait St Toplama Merkezi
Peynir, Yourt, Tereya reten letmeler
retici Birlikleri
Fabrika
St Mamulleri Toptancs
Sokak Sts
Bakkal, Spermarket
Semt Pazarlarndaki Satclar
TKETC
Kaynak: UYSAL, Y., MAZGT, ., Trkiye Hayvanclk Sektrnn Sorunlarnn zmne Ynelik Btncl Bir Yaklam.Yaar Eitim ve Kltr Vakf, zmir, 1993.
185
Sal
EK-2.
Trkiyede Canl Hayvan ve Et Pazarlama Kanallar

HAYVAN YETTRCLER
TCCARLAR ( ve D Pazarlar)
BESCLER
CELEPLER
KOMSYONCULAR
TOPTANCI KASAPLAR
PERAKENDEC KASAPLAR
KAAK KESMLER
BELEDYE KESMEV Et Deerlendirme Birimleri
EBK
Et Deerlendirme Birimleri
ZEL KESMLER Et Deerlendirme Birimleri
PERAKENDEC KASAPLAR
ET VE ET MAMULLER
PERAKENDECLER
TKETCLER
Kaynak: T. GNE, (1998)," Trkiye'de Krmz Et Pazarlama Sistemleri MPM Verimlilik Dergisi, Say:3, Ankara, s. 161. 186
Sal
EK-3 Trkiyede 1980-2005 Yllar Arasnda Hayvanclk Sektrne likin nemli Politikalar ve Destekleme Uygulamalar
Tarih 1979 1983 1984 1984 1985 (Ocak) 1985 1985 1985 1985 (Eyll) 1985 1985 1986 1986 1986 1987 1988 (Ocak) 1988 (Mays) 1989 1989 (Austos) 1990 1990 (Mays) 1990 (Aralk) 1992 1992 1993 (Mart) 1993 (Mays) 1994 (Ocak) 1994 (Ocak) 1994 (Ocak) 1994 1994 1994 (Mart) 1994 1994 (Aralk) Hedef/Konu Et Hayvanclk Et St Kanatl Hayvan Et Domuz Yn Tiftik Yem Islah Hayvanclk St Yem St Srcl Yn Islah St Srcl Yem Hayvanclk Et Islah Et Hayvanclk Hayvanclk Yn Et thalat thalat Tevii thalat Yem St Hayvanclk Hayvanclk Politika Uygulamas Devlet tarafndan destekleme alm yaplmaya balanmtr. Devlet retme iftlikleri ile hara ve inekhaneler birletirilerek Tarm letmeleri Genel Mdrl (TGEM) kurulmutur. Devlet tarafndan destekleme alm St tozu ithalatndaki TSEK tekeli kaldrlm ve zel sektre ithalat izni verilmitir. Kanatl etindeki EBK ithalat tekeli kaldrlmtr. Et ithalatndaki EBK tekeli kaldrlm ve zel sektre ithalat izni verilmitir. Domuz eti ithalatna izin verilmitir. Merinos yn ticareti serbestletirilmi, ancak vergi ve gmrk demeleri ykseltilmitir. hracat tevii kaldrlmtr. Karma yem destei uygulanmtr. zel sektre Suni Tohumlama izni verilmitir. T.C. Ziraat Bankas tarafndan Hayvancl zendirici ksa vadeli kredi verilmitir. St tevik primi verilmeye balanmtr. Kaynak Kullanmn Destekleme Fonundan modern yemleme sistemlerine hibe verilmitir. Almanya ile ortak GTZ Projesi uygulamaya konulmutur. Vergiler ve gmrk demeleri drlmtr. zel sektre canl besi ve st hayvan ithalat izni verilmitir. talya ile ortak ANAF Projesi uygulamaya konulmutur. Karma yem destei kaldrlmtr. Hayvanclkta kooperatifleme almalar hz kazanm ve damzlk, besi ve st srcl, koyunculuk ve arclk kooperatifleri Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan desteklenmeye balanmtr. Et tevik primi uygulanmaya balanmtr. Suni Tohumlamaya 6-8-10 TL destekleme yaplmtr. Et tevik primi uygulamas durdurulmutur. EBK, TSEK ve YEMSAN zelletirme kapsamna alnmtr. Faizsiz hayvanclk kredisi uygulamas balatlmtr. Gmrk tarifeleri kaldrlm ve sadece % 1-2 gmrk vergisi ile ithalat yaplmtr. Et tevik primi yeniden uygulanmaya balamtr. Damzlk hayvan ithalat 100 bin batan 250 bin baa ykselmitir. thalat yaplan damzlk inek ve gebe dveleri satn alan yetitiricilere % 20-35 oranlarnda destekleme demesi yaplmtr. Ayiei tohumu, st rnleri ve koyun ynne uygulanan gmrk vergileri indirilmitir. YEMSAN zelletirilmitir. St tevik primi normal uygulamaya gre 17 kat artrlmtr. EBK ve TSEK zelletirilmek amacyla sata karlmtr. Hayvanclk ve rnlerinden alnan Toplu Konut Fonu pay 1/3e drlmtr. 187 http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.pdf
Sal
EK-3 (Devam)
Tarih 1995 (Mays) 1995 1995 1995 1995 1995 1995 (Mays) 1995 (Temmuz) 1995 (Eyll) 1995 (Aralk) 1996 (Ocak) 1996 (Ocak) 1996 (Ocak) Hedef/Konu Hayvanclk Hayvanclk Hayvanclk Hayvanclk St Et thalat Vergileri thalat Vergileri Hayvanclk thalat thalat thalat Desteklemesi Islah Politika Uygulamas T.C. Ziraat Bankas tarafndan hayvancln gelitirilmesi amacyla Tarm ve Kyileri Bakanlna 2 yl geri demeli ve % 20 faizli 1 trilyon TL tahsis edilmitir. Hayvanclk kredilerinde dk faiz uygulamas balatlmtr. Dou ve Gneydou Anadoluda hayvancln gelitirilmesi amacyla dk faizli kredi verilmitir. Damzlk ve kasaplk srlar iin satn alma destekleme (Dk faizli kredi) uygulamas yaplmtr. TSEK zelletirilmitir. EBK Messeseleri zelletirilmeye balanmtr. AB, EFTA ve dier lkelerden yaplan ithalatlarda uygulanan vergi % 5 olarak belirlenmitir. Krmz et iin ithalat kotalar alm, ithalat serbest braklmtr. Toplu Konut Fonu pay dnda tutulan besideki hayvanlar kesilmeleri durumunda Fon pay dk uygulanmtr. GATT anlamas erevesinde yeni ithalat rejimi uygulanmaya balanmtr. Damzlk srlar iin uygulanan ithalat kotalar ykseltilmitir. Damzlk sr ithalatna % 30, saf rk yetitiricilerine % 40 destekleme uygulanmtr. Bu oranlar Yetitirici Birlii yelerine % 5 daha fazla uygulanmtr. T.C. Ziraat Bankas tarafndan alt yap, mekanizasyon ve iletme sermayesi olarak, yerli rklar yerine kltr rk hayvan yetitirecek olan yetitiricilere 10 yl vadeli, ilk 3 yl demesiz ve % 20 faiz oranl destekleme kredisi uygulanmtr. Suni tohumlama iin destekleme yaplm , bu desteklemenin % 25i uygulaycya denmitir. Yem bitkisi retecek olan buday reticilerine % 50 altyap ve % 50 gelir telfisi demesi yaplmtr. Yem bitkileri retimi iin reticilere % 30 orannda mekanizasyon tevik primi denmitir. Sulanan veya youn ya alan 10 dekar ve st tarm arazilerinde yonca yetitirecek olan reticilere % 30 destekleme uygulanmtr. En az 10 dekar arazi ve 5 ba saf rk hayvan olan reticilere ayr-mera alan oluturmalar amacyla % 30-40 destekleme uygulanmtr. Msr, sorgum ve sudan otu silaj reten yetitiricilere maliyetleri zerinden % 30 destekleme uygulanmtr. BSE (Deli nek Hastal) nedeniyle canl hayvan ve rn ithalat yasaklanmtr. AB ile 1/98 sayl Ortaklk Konseyi Karar imzalanm, tarm ve hayvanclk rnleri ticareti konusunda karlkl tavizler verilmitir. Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii kurulmutur. Siyah Alaca rk srlarn Trkiye koullarna adapte olmu genotiplerinin gelitirilmesi amacyla Anadolu Alacas Gelitirme Projesi uygulamaya konulmutur. Kanatl hayvan yetitiriciliinde damzlk materyal teminindeki net ithalat durumu deitirmek amacyla Trkiye Patentli Ebeveyn ve Byk Ebeveyn Gelitirme Projesi uygulamaya konulmutur.
1996 (Ocak) 1996 (Ocak) 1996 (Ocak) 1996 (Ocak) 1996 (Ocak) 1996 (Ocak)
Islah Yem Yem Yem Yem Yem
1996 (Haziran) Hayvanclk 1998 1998 2000 2000 Tarm ve Hayvanclk St Srcl Islah Islah
188
Sal
EK-3 (Devam)
Tarih 2000 Politika Uygulamas 2000/467 sayl ve 5 yl sreli Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar uygulamaya konularak, st, yem bitkileri retimi, suni tohumlama, suni tohumlama buzas ve ar yetitiricilii desteklemeleri balatlmtr. 2001 St Srcl nsoykt ve Soykt almalar balatlmtr. 2001 Srclk Sr cinsi hayvanlar kayt altna almak iin kulak kpesi uygulamas balatlmtr. 2002 Hayvan Sal Trkiyenin hayvan sal asndan yaad skntlarn nne geilebilmesi amacyla AB hibe katks ile hayvan sal bilgi sistemi ve snr kontrol noktalarnn kurulmas/modernizasyonunu da ieren proje uygulamaya konulmutur. 2002 Hayvan Sal Hayvan sal konusunda hastalktan ari blge oluturulmas amacyla Trakya blgesinde hastalktan ari iletme desteklemesi uygulanmaya balamtr. 2003 Hayvanclk Msr destekleme primi kapsamna alnmtr. 2003 Hayvanclk Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrlne bal aratrma enstitleri kapatlmaya veya kiralanmaya balanmtr. 2003 Hayvanclk TGEM iletmeleri zelletirilmeye (uzun sreli kiralama) balanmtr. 2003 Hayvanclk Ar Yetitiricileri Merkez Birlii kurulmutur. 2003 Hayvanclk Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrlne bal retme istasyonlar uzun sreli kiralama yntemiyle zelletirilmeye balanmtr. 2004 Hayvanclk Et tevii uygulamas yeniden balatlmtr. 2004 Tarm ve Tarm ve hayvanclk politikalar ile destekleme aralarnn Hayvanclk yeniden dzenlenmi olduu Tarm Stratejisi (2006-2010) belgesi yaynlanmtr. 2005 Hayvanclk St reticileri Merkez Birlii ile Koyun Yetitiricileri Merkez Birlii kurulmutur. 2005 Hayvanclk Sresi 2005 ylnda tamamlanan 2000/467 sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Kararnn gncellenerek, 5 yl sreli 2005/8503 sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar uygulamaya konulmutur. 2005 Hayvanclk EBK zelletirme kapsamndan karlarak Tarm ve Kyileri Bakanlna balanmtr. 2005 Tavukuluk Kanatl Hayvanclk sektrnde grlen Tavuk Vebas (Avian Influenza=Ku Gribi) hastalna kar sektrn koruna bilmesi amacyla ky tavuklarnn itlafnn da dahil olduu nlemler paketi uygulamaya konulmutur. 2005 Genel 3 Ekim 2005 tarihinde Trkiyenin AB ile yelik mzakerelerinin balamasna karar verilmitir. Bu erevede AB ile Trkiye arasnda tarm ve hayvancla ynelik tarama almalar balatlmtr. Kaynak: Resmi Gazeteler, DPT, Yllk Programlar ve Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler (eitli Yllar) Hedef/Konu Hayvanclk
189
Sal
EK-4 T.C. Ziraat Bankas A..nin Kredi Kullanmnda Arad Asgari Kapasiteler
retim Alanlar Damzlk/St nekilii Damzlk Kkba Hayvanclk Bykba Besicilik Kkba Besicilik Kafeste Yumurta Tavukuluu Kasaplk Pili retimi Hindi Yetitiricilii Bldrcn Yetitiricilii (Ana) Arclk (Kovan) pekbcei Yetitiricilii Su rnleri Yetitiricilii
Kaynak : TCZB (2006)
Fizibilite Raporu Dzenlenmesi Gereken Asgari Kapasiteler 50 ba 300 ba 75 ba 300 ba 20000 adet 30000 adet Entegre Tesisler 10000 adet 750 adet 10 ton/yl 10 ton/yl
190
Sal
EK-5 ABnde Ortak Piyasa Dzenleri erevesinde Uygulanan Fiyat Politikalarna likin Temel Kavram ve Tanmlar
1. Piyasa Fiyat Dzenlemeleri Hedeflenen i piyasa fiyatlar, Birlik ierisindeki destekleme
uygulamalar ve da kar koruma asndan bir temel oluturmaktadr. Hedef Fiyat; reticinin eline gemesi istenen fiyat olup, belli bal hububat trleri, eker, st, zeytinya, kolza ve ayiei tohumu iin belirlenmektedir. Ynlendirme Fiyat; Hedef fiyat ile ayn ileve sahip olup, piyasada olumas istenilen fiyattr. Baz yal tohumlar, arap, sr eti ve balk gibi rnler iin uygulanmaktadr. Ama Fiyat; Hedef ve ynlendirme fiyat ile ayn ileve sahip olup, rasyonel olarak alan bir tarm iletmesinin ekonomik olarak varln devam ettirmesini ve reticinin yeterli bir geliri elde etmesini salayacak fiyat ifade etmektedir. Sadece ilenmi ttn iin uygulanmaktadr. Temel Fiyat; ki farkl uygulamas bulunmaktadr. lki meyve ve sebze iin uygulanmakta olup, retimin en youn olduu blgelerde, reticinin eline gemesi istenilen en dk fiyat gstermektedir. kincisi ise, domuz eti iin uygulanan ve ynlendirme fiyatna benzer bir ilev gren dzenlemedir (Atakan, 1998; TKB, 2003; EU, 2005). Topluluk iinde rnlerin desteklenmesi amacyla belirlenen fiyatlar: Mdahale Fiyat; Bir rnn AB ierisinde satlabilecei en dk fiyat ifade etmekte olup, Konsey tarafndan bir yl ncesinden ilan edilmektedir. rne gre deien mdahale fiyat, hedef, ynlendirme, ama veya temel fiyatn belirli bir orannda belirlenen (genel olarak hedef fiyatn % 5-10u kadar altnda) asgari garanti fiyat dzeyidir. Mdahalenin gerekli olduu herhangi bir durumda, ABnin ilgili organlar piyasaya girerek alm yapmakta veya
191
Sal
stoklardan sat yapmaktadrlar. Mdahale Kurulular o lkede retilen ve kendilerine getirilen tm rnleri belli kalite ve miktar zelliklerini dikkate alarak satn alrlar. Mdahale fiyatlar, tahllar, eker, ttn, yasz sttozu, baz peynirler, sr, dana, koyun ve kei eti iin uygulanmaktadr. Geri ekme Fiyat; reticilerin rgtlenmesi yoluyla piyasadaki rn fazlasn satn aldklar fiyat dzeyidir. Genel olarak su rnleri, baz meyve ve sebzeler iin uygulanmaktadr. Satn Alma Fiyat; Geri ekme fiyatna benzer ekilde, reticiler yerine, kamu kurulularnca piyasadaki rn fazlasn satn almak iin belirlenen fiyat dzeyidir. Bu da genellikle meyve ve sebzeler iin uygulanmaktadr. Asgari Fiyat; Destekleme demelerinin tarm rnleri ileyicilerine yapld durumlarda, ileyicilerin reticilere demek zorunda olduklar en dk fiyat dzeyidir. eker pancar, patates, fasulye ve bezelye iin uygulanmaktadr. retim Yardmlar; Sz konusu yardmlar bir fiyat belirleme yntemi olmayp, rn miktarna ve ekim alanna gre hesaplanan ve reticilere dorudan yaplan demelerdir. Durum buday, keten ve kenevir lifi, ipek bcei, kuru meyveler, zeytinya, erbeti otu, tohumluk ve ttn iin uygulanmaktadr (Atakan, 1998; TKB, 2003; EU, 2005). 2. D Piyasa Fiyat Dzenlemeleri ABnin d ticarette izledii fiyat politikalarn; thalatta uygulanan koruma mekanizmalar hracatta uygulanan koruma mekanizmalar Dier koruma mekanizmalar
olmak zere blmde incelemek mmkndr. D ticarete ilikin mekanizmalar aada aklanmtr (Atakan, 1998; TKB, 2003; EU, 2005). thalatta uygulanan koruma mekanizmalar Eik Fiyat; Birlik d nc lkelerden alnan rnlerin Birlie giri fiyatdr. Eik fiyat uygulamas, ithal edilen tarm rnnn fiyatn, Birlik ierisindeki en yksek maliyetli blgelerdeki
192
hedef
fiyat
dzeyine
kartmay
Sal
amalamakta olup, belirlenen eik fiyatn altnda kalan rnlerin piyasaya giriine izin verilmemektedir. Genel olarak tahllar ile eker, tereya, yasz sttozu, baz peynirler ve zeytin iin uygulanmaktadr. Set Fiyat; Eik fiyat ile ayn grevi grmektedir. retim masraflarna gre hesaplanan en dk ithalat fiyatdr. Domuz eti, kmes hayvanlar ile bunlarn etleri ve yumurta iin uygulanmaktadr. Referans Fiyat; nc lkelere uygulanan ve fiyatlar arasndaki fark giderici vergi tutarnn belirlenmesinde esas alnan fiyattr. Dampingli fiyatlarn Birlik ii piyasalar bozmamas amacyla, Birlik ii retiminin en youn olduu blgede, yllk bir dnemde belirlenen fiyatlarn aritmetik ortalamasna, pazarlama giderlerinin ilave edilmesiyle hesaplanmaktadr. Meyve ve sebze ile arap, su rnleri ve tohumluklarda uygulanmaktadr. Prelevmanlar; nc lkelerden ithal edilen rnlerin fiyatn eik fiyat dzeyine karmak iin uygulanan ve dnya fiyat ile eik fiyat arasndaki fark kadar olan bir vergi uygulamasdr. Gmrk vergileri, ithal edilen rnlerin fiyatlarn, Birlik ierisindeki destekleme fiyatlarna eitlemeyi amalamaktadr. thal edilen tarm rnlerinden ne kadar vergi alnaca eik fiyatna baldr. Prelevmanlar klasik gmrk vergileri gibi sabit oranl olmayp, rnn ithalat fiyat ile eik fiyat arasndaki farka eittir. Bu sistem, AB toplam tarmsal retiminin % 40n ieren rnleri kapsamaktadr. Bunlar; tahllar, eker, st ve st rnleri, zeytinya, koyun eti gibi temel tarm rnleridir. Prelevmanlar, Birliin tarm btesinin en nemli gelir kaynaklarndan birisi iken, 1995 ylnda DT Tarm Anlamas erevesinde kaldrlm ve yerine sabit gmrk vergileri uygulamas getirilmitir. lave Vergi; Set fiyat veya referans fiyat uygulamasnn yapld rnlerde, fiyat dzeyini Birlik tarafndan tespit edilen fiyat dzeyine kartmak amacyla ithalata konulan bir vergidir. Gmrk Vergisi; thal edilen rnn deerinin belirli bir orannda (ad valorem) alnan vergidir. Gmrk vergileri ABnin Ortak Gmrk Tarifesi (OGT) erevesinde uygulanmaktadr. Tarm rnleri iin ithalatta uygulanan
193
Sal
dier koruma mekanizmalar nedeniyle gmrk vergileri sr ve koyun eti, su rnleri, meyve ve sebze, arap, ttn ve erbeti otu gibi belirli rnler iin uygulanmaktadr. Telafi Edici Vergi; Meyve-sebze, arap, su rnleri ve tohumluklar gibi Referans fiyat uygulamas yaplan rnlerin, nc lkelerden ithalatndaki giri fiyatlar, uygulanan gmrk vergilerine ramen, referans fiyatnn altnda kalrsa telafi edici vergi alnmaktadr (Atakan, 1998; TKB, 2003; EU, 2005). hracatta uygulanan koruma mekanizmalar hracat adeleri; ABnde retilen tarm rnlerinin fiyatlar, dnya fiyatlarna gre yksek dzeydedir. Sz konusu rnlerin dnya piyasalarna girip rekabet edebilmesi amacyla, tarm rnleri ihracat AB tarafndan prim denmesi suretiyle desteklenmektedir. hracat desteklemeleri, ortalama dnya fiyatlaryla AB pazar fiyatlar arasndaki fark dzeyinde uygulanmakta olup, dnya fiyatlarndaki dalgalanmalara paralel olarak deimektedir. Aksi halde, yani dnya fiyatlar AB fiyatlarndan yksek olursa, ihracat desteklemesi vergiye dntrlmektedir. AB, tahl, eker, ttn, st ve st rnleri, koyun eti, sr eti, domuz eti, kmes hayvanlar ve bunlarn etleri, yumurta, meyve-sebze, arap, pirin, su rnleri, baz sv yalar gibi bir ok tarmsal rn iin ihracat iadesi uygulamaktadr (Atakan, 1998; TKB, 2003; EU, 2005). Dier koruma mekanizmalar malatlara Verilen Desteklemeler; AB tarm rnleri fiyatlarnn dnya fiyatlarndan yksek olmas ve tahl ve eker gibi baz rnlere uygulanan zel desteklemeler Bu nedeniyle durumun imalatlarn nlenmesi hammadde baz maliyetleri rnlerde, ykselmektedir. amacyla
imalatlarn hammaddeyi dnya fiyatlar dzeyinde temin etmelerini salayacak seviyede destekleme yaplmaktadr. Tketici Yardmlar; Baz rnlerin tketiminin artrlmas veya tarm rnlerindeki yksek fiyatlarn dk gelirli toplum kesimleri zerindeki etkilerini azaltmak iin AB tarafndan tketicilere yardmda bulunulmaktadr.
Sal
Ayrca, st rneinde olduu gibi baz rnlerde oluan arz fazlasnn eritilebilmesi amacyla, bu rnlerin okullarda datm (okul st uygulamas) yoluna da gidilmektedir. Niteliini Deitirme Primi; Herhangi bir rnn pazara ar miktarda geldii dnemlerde, fazla rn piyasadan ekmek iin uygulanan primdir. retim Kotalar; OTPde yaplan reformlar erevesinde etkin bir ekilde yrrle konulmu olup, arz fazlasnn olduu rnlerde uygulanmaktadr. Bugne kadar sadece st ve ekerde kota uygulamasna gidilmitir. Ortak Sorumluluk Vergisi; Baz rnlerde yaanan arz fazlalnn finansmannda, retici ile bu maliyeti paylama amacyla uygulanmaktadr. retimin belli bir dzeyi amas durumunda, bu fazlaln neden olduu baz harcamalarn bir blmnn retici tarafndan stlenilmesi istenmektedir. Bu durum, ortak fiyatlarda ve retici yardmlarnda indirim, belirli bir orandaki fazlaln elden kartlmasnda harcamalara katkda bulunma veya sat kotalar olarak tanmlanan ve satn garanti edilen miktarlarla snrlanmas eklinde olmaktadr. eker, st, hububat, ilenmi domates ve arap gibi rnlere uygulanmaktadr. hracat Vergileri; Dnya fiyatlarnn AB fiyatlar zerinde olumas durumunda, ihracat iadesinin tersine bir uygulama olarak vergi alnmas yoluna gidilmektedir. Ancak, genelde AB fiyatlar dnya fiyatlarndan yksek olduundan, genellikle uygulanmamaktadr.
195
Sal
EK-6. SWOT (GZFT) Analizi Yntemi Genel anlamda SWOT, kuruluun veya sektrn evresi ile etkileim ierisinde sistematik olarak incelendii bir yntemdir. Bu kapsamda kuruluun veya sektrn isel olarak gl ve zayf ynleri ile dsal etkenlerden kaynaklanan frsatlar ve tehditler belirlenir. Bu yaklam, planlama yaplrken kuruluun veya sektrn gl ve zayf ynleri ile kar karya olduu frsat ve tehditleri analiz etmeyi ve gelecee dnk stratejiler gelitirmeye olanak salamaktadr. Kurulu veya sektrn kontrol edebildii etkenler ile kontrol dnda olan ve belirsizlik oluturan etkenlerin analizi, planlama srecinin nemli bir parasn oluturur. Durum analizi, ayrca, plandan etkilenen taraflarn analizi ve kritik sorunlarn belirlenmesi gibi konular kapsamakta olup, stratejik planlama srecinin dier aamalarna temel tekil eder. SWOT Analizi matrisinin oluturulmasndan sonraki aama, piyasa analizi, hedef kitlenin belirlenmesi, misyon ve ilkelerin belirlenmesi, vizyonun tespit edilmesi ve stratejik planlamaya geii iermekte olup, sektre ilikin bir uygulama plannn hazrlanmas ile sonulandrlmaktadr (Bircan, 2002; DPT, 2003a; Panagiotou, 2003).
SWOT Analizinde Temel Balklar
Unsurlar
Gl Ynler
Zayf Ynler
Frsatlar
Tehditler
evresel Unsurlar
196
Sal
EK-7. Hayvanclk Sektrne likin Eylem Plan nerisi

ncelik / Tedbir Sorumlu Kurulu birlii Yaplacak Kurulu BalamaBiti Yl Yaplacak lem ve Aklama
ncelik-1. letme leklerinin bytlmesi ve bu yolla nitelikli istihdam ve rekabet gcnn artrlmas Tedbir-1.1. zel sektrn tarm sektrne yatrm yapmalar zendirilecektir. DPT Mst. Hazine Mst. Maliye Bak. San.ve Tic. Bak. DTM GEME T. Kalknma Bankas retici rgtleri 2007-2009 - zel sektr yatrmlarnn nndeki engellerin belirlenerek gerekli dzenlemeler ve sadeletirmeler yaplacaktr (YOK kapsamnda bu tr almalar yaplm, ancak, uygulamaya aktarlamamtr. Bu nedenle en azndan tarm ve hayvanclk yatrmlarna ilikin dzenlemeler ksa sre ierisinde tamamlanmaldr). - Vergi uygulamalar sektre uygun ve yatrm zendirici ekilde yeniden deerlendirilecektir. - Tarm ve hayvanclk sektrlerinde ncelikli yatrm alanlar tespit edilerek zel sektr ynlendirilecektir (Karma yem hammaddesi veya damzlk hayvan retimi vb). - Ana faaliyet alan hayvanclk olan iletmelerin bytlmesine ynelik yeni destekleme mekanizmalar uygulamaya konulacaktr. - Teknik eleman altran orta lekli hayvanclk iletmeleri istihdam saladklar eleman bana desteklemelerden (vergi indirimi, ilave deme vb) yaralandrlacaktr. - Kredi kullanmnda istenilen belgelerde sadeletirmeye gidilecektir. - Kredi faiz oranlar ve vadeleri sektrn zelliine gre yeniden dzenlenecektir. - zel bankalarn tarm sektrn kredilendirmeleri ynnde almalar yaplacaktr. - karlan Tarm Sigortalar erevesinde hayvanclk sigortalarnn uygulanmas konusunda reticiler bilgilendirilecektir. - ngrlen prim demeleri reticileri zendirici ekilde yeniden dzenlenecektir.
Tedbir-1.2. Hayvanclk iletmelerinin ihtisaslamas salanacaktr.
TKB
DPT Mst. retici rgtleri Maliye Bak. Maliye Bak. DPT Mst. Hazine Mst. B.D.D.K. T.C. Ziraat Bankas Tarm Kredi Koop. retici rgtleri Maliye Bak. DPT Mst. Hazine Mst. T.C. Ziraat Bankas Tarm Kredi Koop. retici rgtleri
2007-2010
Tedbir-1.3. Kredi kullanm kolaylatrlacaktr.
TKB
2007
Tedbir-1.4. Hayvanclk sigortalar uygulamas aktif hale getirilecektir.
TKB
2007
197
Sal
EK-7. Hayvanclk Sektrne likin Eylem Plan nerisi (Devam)

ncelik / Tedbir Tedbir-1.5. Sosyal amal hayvan datmlar sonlandrlacaktr. Sorumlu Kurulu TKB birlii Yaplacak Kurulu DPT Mst. SYDTF BalamaBiti Yl 2007 Yaplacak ler ve Aklama Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu (SYDTF) ve genel bte kaynaklarndan yararlanlarak yaplan hayvan datmlar (2x100 veya 4x50 vb.) orta lekli iletmelerin klmesine neden olmaktadr. Bu uygulamalar sonlandrlarak, bu kaynaklar daha dk yatrm gerektiren ve daha sosyal nitelikli olan arclk ve ipekbcekiliine ynlendirilecektir.
ncelik-2. retimin gelitirilmesi ve bilgi alt yapsnn iyiletirilmesi Tedbir-2.1. reticilere ynelik eitim-yaym hizmetleri yaygnlatrlacaktr. TKB Milli Eitim Bak. San. Ve Tic. Bak. niversiteler SYDTF retici rgtleri niversiteler DPT Mst. retici rgtleri niversiteler DPT Mst. TSE retici rgtleri niversiteler DPT Mst. TSE retici rgtleri Srekli reticilerin; Uygun hayvanclk faaliyetleri, Yetitirme ve besleme teknikleri, Yem bitkileri retimi, Hayvan slah ve suni tohumlama gibi konularda gezici ve donanml demonstrasyon ekipleri ile bilgilendirilmesi salanacaktr. niversitelere bal Ziraat, Veteriner, Su rnleri, Gda ve Orman Faklteleri ile TKBne bal Tarmsal Aratrma Enstitlerinin ifti Gnleri dzenlemelerine ilikin ereve belirlenecek ve sz konusu kurulular grevlendirilecektir. - Yem bitkileri retimi desteklenmeye devam edilecektir. - kinci veya nc retimin yaplabildii alanlarda yem bitkileri retimi tevik edilerek vakumlu kaba yem retimi ve standartlar belirlenerek sektrn gelitirilmesi salanacaktr. - Suni tohumlama konusunda yaplacak retici ve teknik elemanlarn eitimlerinin yan sra, alt yapnn iyiletirilmesi salanacak, teknik elemanlarn ve kullandklar spermalarn denetimleri yaplacaktr. - Suni tohumlama uygulamalar retici rgtlerine devredilecektir. - Soykt uygulamalar kkba hayvanclk iin de balatlacaktr. - Kanatl hayvanclk sektrnn ihtiya duyduu damzlk materyalin temini amacyla Ulusal Islah Stratejisi gelitirilecektir.
Tedbir-2.2. niversite-retici birliktelii salanacaktr
YK-TKB
Srekli
Tedbir-2.3. ayr-mera ve yem bitkilerinin retimi artrlacak ve vakumlu kaba yem standartlar belirlenecektir.
TKB
2007-2008
Tedbir-2.3. Hayvan slah amacyla suni tohumlama uygulamalar ve soykt/nsoykt almalar yaygnlatrlacak, Trkiye orijinli damzlk kullanm salanacaktr.
TKB
2007-2009
198
Sal

ncelik / Tedbir Sorumlu Kurulu birlii Yaplacak Kurulu BalamaBiti Yl Yaplacak ler ve Aklama
ncelik-3. Tarmsal veri ve istatistik alt yapsnn iyiletirilmesi Tedbir-3.1. Tarm bilgi ve istatistik veri tabanlar tamamlanacaktr. TKB DPT Mst. TK evre ve Orman Bak. San. Ve Tic. Bak. 20072009 -AB ile uyumlu IACS ve LPIS gibi bilgi sitemleri tamamlanarak iletmelerin ve tarm arazilerinin kayt altna alnmas salanacaktr. - Oluturulacak Hayvanclk Bilgi Sistemi kapsamnda; - Hayvan Kayt Sistemi, - Hayvan Sal Bilgi Sistemi, - Hayvansal rn leme Tesislerinin Tanmlanmas - Hayvansal rn Pazarlayanlarn Tanmlanmas gibi bilgi sistemleri entegre bir ekilde oluturularak uygulamaya konulacaktr.
ncelik-4. Destekleme politikalarnn hedef odakl yeniden belirlenmesi Tedbir-4.1. Tarm ve Krsal Kalknma destekleri ayrtrlarak uygulanacaktr. DPT Mst. TKB San. ve Tic. Bak. Hazine Mst. 20072008 - Destekleme uygulamalarnda kyl-ifti ayrmna gidilerek, iftilerin tarmsal, kyllerin ise krsal kalknma desteklerinden faydalanmas salanacaktr.
Tedbir-4.2. Hayvanclkta Tek iftlik deme Sistemine geilecektir.
TKB
DPT Mst. ABGS retici rgtleri
20072010
- Karmak hayvanclk destekleme uygulamalarnn yerine, hayvan bana retim maliyetlerini gz nnde bulunduran ve AB ile uyumlu Tek iftlik deme Sistemi oluturulacaktr.
Tedbir-4.3. Pazar reglasyonu amacyla mdahale kurulularnn veya mekanizmalarnn oluturulmas salanacaktr.
TKB
San. ve Tic. Bak. DPT Mst. ABGS retici rgtleri
20072010
- rn piyasalarnn dzenlenmesi ve arzn fazla olduu dnemlerde rnlerin depolanmasn salayacak mekanizmalar gelitirilecektir.
199
Sal

ncelik / Tedbir ncelik-5. retici rgtlerinin etkinliinin artrlmas Tedbir-5.1. retici rgtlerinin yapsal/idari ynden glenmesi salanacaktr. TKB San. ve Tic. Bak. DPT Mst. ABGS retici rgtleri 20072010 - retici rgtlerinin glendirilmesi amacyla Tarm Reformu Uygulama Projesi alt bileenlerinden olan Kurumsal Kapasite Gelitirme Projesi benzeri hayvanclk rgtlerine ilikin proje uygulanacaktr. - TKB tarafndan desteklenen kooperatiflere ilikin olarak Kooperatiflerin Rehabilitasyonu Projesi uygulanacaktr. Sorumlu Kurulu birlii Yaplacak Kurulu BalamaBiti Yl Yaplacak ler ve Aklama
Tedbir-5.2. Yresel hayvansal rnlere ynelik rgtlenme, pazarlama ve markalama modeli gelitirilecektir.
TKB
San. ve Tic. Bak. DPT Mst. retici rgtleri
20072009
- Krsal kalknma ve kooperatif destekleri erevesinde yresel rnlere ynelik kooperatif modeli gelitirilerek, elde edilen rnlerin markalamalar ve bu eklide pazara arzn temin edici model gelitirilecek ve uygulanacaktr.
Tedbir-5.3. Destekleme demelerinin retici rgtleri araclyla datlmas salanacaktr.
TKB
San. ve Tic. Bak. DPT Mst. Hazine Mst. retici rgtleri
20072009
- Yatay ve dikey rgtlenmesini tamamlam retici rgtlerinin aktif bir ekilde rol almalar ve faaliyet konularna ilikin destekleme demelerinin bu rgtler araclyla datlmas salanacaktr.
200
Sal

ncelik-6. rn kalitesinin gelitirilmesi ve tketimin artrlmas Tedbir-6.1. Hayvansal rnlerde hijyen kurallarna uyum amacyla souk zincirin kurulmas salanacaktr. TKB San. ve Tic. Bak. Salk Bakanl DPT Mst. niversiteler retici rgtleri San. ve Tic. Bak. Salk Bakanl DPT Mst. niversiteler retici rgtleri 20072010 - retimden tketime kadar hayvansal rnlerde souk zincirin oluturulmas ve korunmasna ilikin tedbirler alnacak ve uygulamalar sk bir ekilde denetlenecektir.
Tedbir-6.2. rn kalitesinin gelitirilmesine ilikin nlemler alnacaktr.
TKB
20072008
- Hayvansal rnlerde AB ile uyumlu kaliteye gre fiyatlandrma esasna dayanan rn arz ynnde tedbirler alnacaktr (karkas snflandrmas, st kalitesi veya baln ierii vb).
Srekli Tedbir-6.3. Hayvansal rn tketim alkanlnn gelitirilmesi salanacaktr. TKB Milli Eitim Bak. Milli Savunma Bak. Salk Bak. DPT Mst. SYDTF retici rgtleri - Okul st/yumurtas/bal gibi programlar erevesinde daha ocukluk aamasnda tketim alkanln kazandrmaya ynelik programlar uygulanacaktr. - Yazl ve grsel medyada hayvansal rn tketimine ynelik programlar hazrlanarak, toplum hayvansal protein tketiminin nemi konusunda bilgilendirilmesi salanacaktr. Srekli Tedbir-6.4. Gelir dzeyi dk ailelerin hayvansal rn tketimleri temin edilecektir. TKB Maliye Bak. Salk Bakanl al.ve Sos. Gv. Bak. DPT Mst. retici rgtleri - ABDde yaplan benzeri uygulamalar gibi Yeil Kart sahibi ailelerin hayvansal protein tketmelerine ynelik aylk fi datm uygulamas balatlacaktr.
201
Sal

ncelik-7. Hayvan sal, refah ve hayvan-evre ilikilerine ynelik tedbirlerin alnmas Tedbir-7.1. Hayvan salnn korunmasna ilikin nlem ve uygulamalarn gelitirilmesi salanacaktr. TKB Salk Bakanl Milli Savunma Bak. ileri Bakanl DPT Mst. niversiteler retici rgtleri Srekli Hayvan hastalklarn eradikasyonuna ilikin programlarn gelitirilmesi ve uygulanmas, Hayvan hastalklar ve zararllarna kar eylem planlarnn gelitirilmesi Kaak hayvan girilerinin engellenmesi ve sk denetimler ile ar cezai uygulamalarn hayata geirilmesi, Snr Kontrol Noktalarnn modernizasyonu ve AB ile uyumlu hale getirilmesi, Btn bu faaliyetler iin AB hibe kaynaklarndan azami lde yararlanlmas salanacaktr. - 3285 sayl Hayvan Sal ve Zabtas Kanununda belirtilen ihbar mecburi olan ve itlaf gerektiren hastalklara ilikin gerekli itlaf btesi tahsis edilecektir. Nitekim sz konusu Kanunda bu ilemler Devletin grevlerinden birisi olarak ifade edilmitir. Ancak bugne kadar yeterli bte tahsisat yaplamamtr. -
Tedbir-7.2. tlaf gerektiren hayvan hastalklar iin gerekli itlaf btesi tahsis edilecektir.
Maliye Bakanl
TKB Salk Bakanl ileri Bakanl DPT Mst. niversiteler retici rgtleri
Srekli
Tedbir-7.3. Hayvan refahna ilikin dzenlemeler yaplarak uygulamaya aktarlacaktr.
TKB
ileri Bakanl evre ve Orman Bak. DPT Mst. retici rgtleri
20072012
- Hayvanlarn barndrlmas, beslenmesi, nakli ve hayatlarnn sonlandrlmasn ieren hayvan refah koullarn yerine getiren dzenlemeler yaplacaktr.
Tedbir-7.4. Hayvan-evre ilikileri belirlenerek, reticilerin evreye zarar vermeyen yetitirme teknikleri konusunda bilgilendirilmeleri salanacaktr.
TKB
Salk Bakanl evre ve Orman Bak. DPT Mst. retici rgtleri
20072010
- reticilerin gbre amenajman ve depolanmas ile atklarn deerlendirilmesi ve artlmas konularnda eitimi ve desteklenmesi salanacaktr.
202
Sal
KAYNAKA AB, (2000). AB Tarm Politikas, Avrupada Yenilenme, Trkiyeye Etkisi. AB Trkiye Temsilcilii. Ankara. ABGS, (2005). Avrupa Birlii Genel Sekreterlii nternet Sitesi (www.abgs.gov.tr) AKDER, H. (1997). Trkiyenin Tarm rnleri D Ticareti. AB ve GATT Karsnda Trk Gda Sektr. SET-BR. Eyll. stanbul. AKMAN, N. (2003). Trkiye Hayvanclnn Yaps, Sorunlar ve zm nerileri. Yaynlanmam Sunu. Ankara. AKMAN, N., KUMLU, S. (1998). Trkiye Hayvanclnn rgtlenme Sorunlar. 2. Zootekni Kongresi. 22-25 Eyll. Bursa. Syf:34-52. AKMAN, N., TATAR, A, M. (2006). Trkiye ve ABnde Hayvanclk. Pankobirlik Dergisi. Yl:17. Say:85. Ankara. Syf: 40-47. ANAF, (1994). Yurtd Hizmetlerinde ANAF. Ziraat ve Zootekni in ANAF rnleri Tantm Katalou. Via Bergamo, 292-26100. Cremona. Italy. ARAL, S. (1974). Hayvanclk Sektrnde rgtlenme. Trkiye IV. Hayvanclk Kongresi. Kalite Matbaas. Ankara. ARAL, S., CEVGER, Y. (2002). Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikas Srecinde Trkiye Hayvanclnda Alnmas Gereken nlemler. Trk-Koop Ekin Dergisi. Yl:6, Say:21, Temmuz-Eyll 2002. ASLAN, S. (2001). Et ve Et rnleri Sanayiinin Bugnk Durumu ve Et ve Balk rnleri A..nin Sektrdeki Yeri. (www.tb-yayin.gov.tr/turktarim/sayi141 ASLAN, S., BOZDOAN, ., UZUN, T., GKMEN, C. (2002). Tarm Sektrnde Hayvanclk ve 50. Ylnda EBK. Et ve Balk rnleri A.. Genel Mdrl. Yaynlanmam Rapor. Aralk. Ankara. ATAKAN, M. (1998). Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikas ve Trkiyenin Uyumu. Yaynlanmam Uzmanlk Tezi. T.C. Babakanlk Gmrk Mstearl. Eyll. Ankara. ATI, E., ARTUKOLU, M. (2005). ABnde Meyve-Sebze Ortak Piyasa Dzenleri ve Trkiyenin Uyumu Asndan Deerlendirilmesi. Trk Tarm Politikasnn Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu Sempozyumu. TEAE Yaynlar. Yayn No:134. Syf:43-55. Haziran, 2005. Ankara. ATO, (2005). Ankara Ticaret Odas nternet Sitesi. (www.ato.org)
203
Sal
BABACAN, A. (1999). Genel Tarm Politikalar erevesinde Dorudan Gelir demeleri Sistemi. DPT. Uzmanlk Tezi. Ankara. BESD-BR, (2003). Kanatl Bilgileri Yll. Beyaz Et Sanayicileri ve Damzlklar Birlii (Besd-Bir) Yaynlar. Yayn No:4. Ankara. BRCAN, . (2002). SWOT Analizi Uygulama Program. Anadolu niversitesi. Yaynlanmam Seminer Notu. DPT. Ankara. BLBL, M., BEPARMAK, F (2002). Trkiye ve Avrupa Birlii lkelerinin Karlatrlmas. Trk-Koop Ekin Dergisi. Yl:6, Say:21, Temmuz-Eyll 2002. CAP (2000). EU Commision Long Term Prospects, Grains, Milk and Meat Markets. Working Documents. April. Belgium. COGECA, (2005). General Committee of Agricultural Cooperation in the European Communities Web Page. (www.copa-cogeca.com). AKMAK, E., KASNAKOLU, H., (2001). Tarm Sektrnde Trkiye ve Avrupa Birlii Etkileimi: Trkiyenin ABne yeliinin Analizi. Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits Proje Raporu 2001-18, Nisan. Ankara. DEMRBA, N., KARAGZL, C., AKBULUT, N. (2001). Dnya ve Trkiyede St ve St rnleri Sanayiinde Gelimeler. stanbul Ticaret Odas. Yayn No:2002-7. zmir. DEMRBA, N., TALM, M. (1999). Trkiyede Et ve Et rnleri Sanayiinde Gelimeler. zmir Ticaret Odas Yayn. No:64. zmir. DEMRBA, N. (2005). ABnde St ve St rnleri Ortak Piyasa Dzenleri ve Trkiyenin Uyumu Asndan Deerlendirilmesi. Trk Tarm Politikasnn Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu Sempozyumu. TEAE Yaynlar. Yayn No:134. Haziran, 2005. Ankara. DE (1992). 1984 Yl Genel Hayvan Saym. T.C. Devlet statistik Enstits. Yayn No:1524. Ekim. Ankara. DE (1994). 1991 Genel Tarm Saym. T.C. Devlet statistik Enstits. Ankara. DE (2002). Tarm statistikleri zeti. T.C. Devlet statistik Enstits. Ankara. DE (2003). Genel Tarm Saym: 2001. T.C. Devlet statistik Enstits. Ankara. DE (2004). Tarm statistikleri zeti. T.C. Devlet statistik Enstits. Ankara. DPT (1993). Avrupa Topluluklarn Kuran Temel Anlamalar (AKT, AET, AAET). Cilt-1 ve 2. Austos. Ankara.
204
Sal
DPT (1994). Hayvansal rnlerin retim Tahminlerinde Kullanlan Metotlar. Yaynlanmam alma Raporu. Ankara. DPT (1999). Future of Agriculture In The World And In Turkey. June. Ankara. DPT (2000). Trkiyede Uygulanan Hayvanclk Projeleri. Yaymlanmam Bilgi Notu. Ankara. DPT (2001a). Trkiye-AT Ortaklk Konseyi Kararlar. Ankara. DPT (2001b). Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan. 2000-2005. Ankara. DPT (2001c). Hayvanclk zel htisas Komisyonu Raporu. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan. Yayn No:DPT:2574-K:587. Ankara. DPT (2001d). Gda Sanayii (Et ve rnleri Sanayii) zel htisas Komisyonu Raporu. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan. Yayn No:DPT:2635-K:643. Ankara. DPT (2001e). Gda Sanayii (St ve St rnleri Sanayii) zel htisas Komisyonu Raporu. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Yayn No:DPT:2636-K:644. Ankara. DPT (2001g). AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Trkiye Ulusal Program. Ankara. DPT (2002b).Trk Mevzuatnn Avrupa Birlii Mktesebatna Uyum almalar. ubat. Ankara DPT (2003a). Stratejik Planlama Klavuzu. Ankara. DPT (2004a). AB Szl. Ekim. Ankara. DPT (2004b). Trkiye Cumhuriyeti 2004 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program. Kasm. Ankara. DPT (2004c). Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler. Ankara. DPT (2004d). 2004 Yl Program. Ankara. DPT, (2005a). Devlet (www.dpt.gov.tr) Planlama Tekilat Mstearl nternet Sitesi
DPT (2005b). Trkiye Hayvanclk Sektrnn Mevcut Durumu ve Sorunlar. Yaynlanmam Sektr Raporu. Ankara. DPT (2005c). Katlm ncesi Ekonomik Program. Devlet Planlama Tekilat. Ankara.
205
Sal
DPT (2006a). Hayvanclk zel htisas Komisyonu Raporu. Dokuzuncu Kalknma Plan. Yaynlanmam Rapor. Ankara. DPT (2006b). Avrupa Birliinin Genileme Sreci. ABnin Beinci Genilemesine likin Katlm Anlamalarnda Yer Alan Gei Dzenlemeleri. AB ile likiler Genel Mdrl. ubat-2006. Ankara. DPT (2006c). Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi. Devlet Planlama Tekilat. Ankara. DSYMB, (2004). Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii nternet Sitesi. (www.dsymb.org.tr) DTM, (1999). Avrupa Birlii ve Trkiye. D Ticaret Mstearl. 2. Bask. Ekim. Ankara DTM, (2002). Avrupa Birlii ve Trkiye. Geniletilmi 5. Bask. D Ticaret Mstearl. Kasm. Ankara. DTM, (2006). D Ticaret Mstearl nternet Sitesi (www.dtm.gov.tr) EKMEN, E.M.(2004). Avrupa Birliinde Tarm Kooperatifleri. Tarm ve Kyileri Bakanl. DATK Bakanl Hizmet i Eitim Seminerleri. Yaynlanmam Seminer Notu. Ankara. ERAKTAN, G. (1997). Avrupa Birlii ve Trk Gda Sanayi. AB ve GATT Karsnda Trk Gda Sektr. SET-BR. Eyll. stanbul. ERAKTAN, G. (2001). Tarm Politikas Temelleri ve Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikas. Uzel Yaynlar. stanbul. ERTRK, Y.E., TAN, S. (1999). Et ve Et Mamulleri Durum ve Tahmin:1999. Durum ve Tahmin. 1999-6. Yayn No:28. Austos, Ankara. (TKB-TEAE). ERTRK, Y.E., TAN, S. (2002). Et ve Et Mamulleri Durum ve Tahmin:2002. Durum ve Tahmin. 2001-5. Yayn No:80. Kasm, Ankara. (TKB-TEAE). ERTRK, Y.E., TAN, S. (2003). Et ve Et Mamulleri Durum ve Tahmin:2003. Durum ve Tahmin. 2003-5. Yayn No:94. Aralk, Ankara. (TKB-TEAE). EU (1999). Agricultural Situation in EU. Annual Report. Belgium. EU (2000). Agricultural Situation in EU. Annual Report. Belgium. EU (2001). Agricultural Situation in EU. Annual Report. Belgium. EU (2002). Agricultural Situation in EU. Annual Report. Belgium. EU (2003). Agricultural Situation in EU. Annual Report. Belgium. EU, (2005). European Union Web Page. (www.european.eu.int)
Sal
EUROSTAT (2005). European (www.europa.eu.int)
Union
Statistical
Databases
Web
Page.
FAO (2003). World Agriculture: Towards 2015-2030. USA. FAOSTAT, (2005). Food And Agriculture Organization. Statistical Databases Web Page (http://faostat.fao.org/faostat/) FAO, (2005). Food And Agriculture Organization Web Page (www.fao.org) FAPR, (1996).International Agricultural Outlook. Iowa. Missouri. Columbia. U.S.A. FAPR, (1997).International Agricultural Outlook. Iowa. Missouri. Columbia. U.S.A. FAPR, (2004).International Agricultural Outlook. Iowa. Missouri. Columbia. U.S.A. FAPR, (2005). Food And Agriculture Policy Research Institute Web Page. (www.fapri.iastate.edu). GNE, T. (1981). Hayvansal rnlerin retimi, Planlanmas ve retim Planlamas likileri. Trkiyede Hayvansal retim Planlamasnn Ekonomik Yn Semineri. B. Almanya. GNE, T. (1998). Trkiyede Krmz Et Pazarlama Sistemleri. MPM Verimlilik Dergisi. Say:3. Syf:161. Ankara. HM, (2005). Hazine Mstearl nternet Sayfas (www.treasury.gov.tr) Z, Y. (2004). Hayvanclk Alannda rgtlenme ve Islah Organizasyon Modelleri. Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, TEAE Bak. Say:6, Nsha:3. Eyll, 2004. Ankara. KV, (2005). Avrupa Birlii ile Katlm Mzakereleri Rehberi. ktisadi Kalknma Vakf. Ankara, 2005. KAYA, A. (1994). Bykba Hayvan Yetitirme. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar. Ders Notlar No:14. Bornova-zmir KARAOSMANOLU, H., S. (2006). Dzenleyici Etki Analizi ve Trkiye Uygulamas. DPT-Uzmanlk Tezleri. ktisadi Sektrler ve Koordinasyon Genel Mdrl. Yayn No: DPT:2691. Ankara. KIYMAZ, T. (2000). Avrupa Birliinde ve Trkiyede Temel rnlerde (Hububat, eker ve St) Uygulanan Tarmsal Destekleme Politikalar ve Bunlarn Hammadde Temini Asndan Gda Sanayiine Etkileri. DPT-Uzmanlk Tezleri. Yayn No:1504. Mays. Ankara. KKGM, (2006). Tarm ve Kyileri Bakanl Koruma ve Kontrol Genel Mdrl nternet Sitesi (www.kkgm.gov.tr)
207
Sal
KOZA BRLK, (2005). Trkiyede pekbcei Yetitiricilii. Yaynlanmam Sektr Raporu. Koza Birlik. Bursa. KUMLU, S. (2000). Hayvanclk rgtleri. Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Merkez Birlii Yaynlar. Yayn NO:2. Ankara. OECD (1997). The OECD Agricultural Outlook. 1997-2001. Paris. OECD (2002a). Agricultural Outlook 2002-2007. France. OECD (2002b). Agricultural Policies in OECD Countries. France. OECD (2002c). Agriculture And Trade Liberalisation. Extending The Uruguay Round. France. OIE, (2005). Uluslar aras Hayvan Hastalklar Ofisi nternet Sitesi. (www.oie.org). OLGUN, A. (2005). ABnde Ortak Tarm Politikasnn Gemii, Reformlar, Mevcut Durum, Gelecei ve Trkiyenin Uyumu Asndan Deerlendirilmesi. Trk Tarm Politikasnn Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu Sempozyumu. TEAE Yaynlar. Yayn No:134. Syf:17-24. Haziran, 2005. Ankara. PANAGOTOU, G. (2003). Bringing SWOT into Focus. Business Strategy Review. Vol:14. ssue:2. pp:8-10. PANKOBRLK, (2006). Dnya Ticaret rgt leri PANKOBRLK Dergisi. Yl:17. Say:85. Ankara. Tarm Mzakereleri.
RESM GAZETE (1926a). Islah- Hayvanat Kanunu. Kanun No:904. 7.6.1926. Say:407. RESM GAZETE (1926b). Islah- Hayvanat Kanunu. Kanun No:809. 19.6.1926. Say:402. RESM GAZETE (1926c). pekbcei ve Tohumu Yetitirilmesi ve Muayene ve Satlmas Hakknda Kanun. Kanun No:904. 7.6.1926. Say:407. RESM GAZETE (1928). Hayvan Sal ve Zabtas Kanunu. Kanun No:1234. RESM GAZETE (1934). Merinos Koyunlarnn Gelitirilmesi ve Islah Edilmi Pamuk Tohumu retilmesi Hakknda Kanun. Kanun No:2582. 15.7.1934. Say:2752. RESM GAZETE (1998). Mera Kanunu. Kanun No:4342. 28.2.1998. Say:23272. Tertip:5. Cilt:37. RESM GAZETE (2000). Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar. Say:2000/467. 2.6.2000
208
Sal
RESM GAZETE (2001a). Hayvan Islah Kanunu.10.3.2001. Say: 24338. Tertip:5 Cilt:40. RESM GAZETE (2001b). Islah Amal Yetitirici Birliklerinin Kurulmas ve Hizmetleri Hakknda Ynetmelik. 19.12.2001. Say: 24615. Tertip:5 Cilt:40. RESM GAZETE (2004a). Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar Uygulama Teblii. Say:2000/467. RESM GAZETE (2004b). iftilere Kullandrlacak Kredilerin Uygulama Esaslar. B.K.K. No:2004/6840. 25.2.2004. Say:25384. RESM GAZETE (2005a). Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar. Say:2005/8503. RESM GAZETE (2005b). Tarmsal retimde Kullandrlacak Kredilere Yaplacak ndirimler Hakknda Bakanlar Kurulu Karar. Say:2005/8378. SALI, Y. (2005). Trkiye Srclnda Alternatif Gelime Olaslklar ve Gelecee likin Politikalarn Belirlenmesi zerine Bir Aratrma. Yaynlanmam Doktora Tezi. Bornova-ZMR. SAKARYA, E., UYSAL, G. (2000). Avrupa Birlii/Trkiye Adaylk Srecinde Hayvanclk Sektrnde Alnmas Gerekli nlemler. Trkiye-2000 Hayvanclk Kongresi. Ankara Ticaret Borsas. 31 Mart-2 Nisan 2000, Patalya Termal Resort, Kzlcahamam. Ankara. SANER, G., UKUR, F. (2005). ABnde Sr/Dana Eti ve Koyun/Kei Eti Ortak Piyasa Dzenleri ve Trkiyenin Uyumu Asndan Deerlendirilmesi. Trk Tarm Politikasnn Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu Sempozyumu. TEAE Yaynlar. Yayn No:134. Haziran, 2005. Ankara. SNMEZ, R., ALTAN, . (1992). Teknik Arclk. Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar. No: 499. Bornova-zmir. AHNZ, A. (1997). GATT Tarm Anlamas ve Trkiye. AB ve GATT Karsnda Trk Gda Sektr. SET-BR. Eyll. stanbul. EKERDEN, ., ZKTK, K. (1993). Bykba Hayvan Yetitirme. ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Ders Kitab No:122. Adana. EKERDEN, ., ZKTK, K. (1995). Bykba Hayvan Yetitirme: Et Srcl ve Sr Besicilii. Ders Kitab. Samsun. TAN, S., ERTRK, Y.E., (1999). St ve St Mamulleri Durum ve Tahmin:1999. Durum ve Tahmin. Tarmsal Ekonomik Aratrma Enstits Yaynlar. 19995. Yayn No:26. Austos, Ankara. (TKB-TEAE).
209
Sal
TAN, S., ERTRK, Y.E., (2002). St ve St Mamulleri Durum ve Tahmin:2002. Durum ve Tahmin. Tarmsal Ekonomik Aratrma Enstits Yaynlar. 20014. Yayn No:79. Kasm, Ankara. (TKB-TEAE). TAN, S., ERTRK, Y.E., (2003). St ve St Mamulleri Durum ve Tahmin:2003. Durum ve Tahmin. Tarmsal Ekonomik Aratrma Enstits Yaynlar. 20034. Yayn No:93. Aralk, Ankara. (TKB-TEAE). TCZB, (2006). Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas nternet Sitesi. (www.tczb.gov.tr). TEDGEM, (2004). Trkiyede Tarm Kesiminin rgtlenme Durumu ve Tarm ve Kyileri Bakanl Tarafndan Desteklenen Kooperatifler. Yaynlanmam Rapor. Ankara. TEDGEM, (2006). Trkiyede Tarm ve Kyileri Bakanl Tarafndan Desteklenen Kooperatifler. Yaynlanmam Rapor. Ankara. TKB, (1998). 1. Hayvanclk Kongresi Sonu Raporu. Tarm ve Kyileri Bakanl. 4-5 Kasm 1998. Ankara. TKB, (2000). Hayvan Hastalklar Mevcut Durum, Strateji ve Politikalar, Karantina Tedbirleri. Austos, Ankara. TKB, (2003). AB Ortak Tarm Politikasnn Dn, Bugn, Yarn. Hizmet i Eitim Seminerleri. Yaynlanmam Seminer Notlar. Ankara. TKB, (2006). Tarm ve Kyileri Bakanl nternet Sitesi (www.tarim.gov.tr) TOKB, (1991). Yetitirici Teknik El Kitab. Tarm Orman ve Kyileri Bakanl. Ankara. TZOB, (2004). Trkiyede Bykba Hayvan Yetitiricilii. TZOB Sektr Raporlar. Ankara. TURAN, A. (2001). Tarm Sanayi Entegrasyonunda Kooperatiflerin Rol ve nemi. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm. www.tbyayin.gov.tr/turktarim/sayi140. TRKEKUL, B. (2005). ABnde Kmes Hayvanlar ve Yumurta Ortak Piyasa Dzenleri ve Trkiyenin Uyumu Asndan Deerlendirilmesi. Trk Tarm Politikasnn Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu Sempozyumu. TEAE Yaynlar. Yayn No:134. Haziran, 2005. Ankara. UYSAL, Y., MAZGT, . (1993). Trkiye Hayvanclk Sektrnn Sorunlarnn zmne Ynelik Btncl Bir Yaklam. Yaar Eitim ve Kltr Vakf. Syf.58. zmir. UZMAY, A. (2005). ABnde Hayvansal rnlerde Uygulanan Politikalar ve Trkiyenin Uyumu Asndan Deerlendirilmesi. Trk Tarm Politikasnn
Sal
Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu Sempozyumu. TEAE Yaynlar. Yayn No:134. Haziran, 2005. Ankara. WORLD BANK (1983). Turkey Agricultural Development Alternatives for Growth with Exports. Volume1,2,3: Main Report and Annexes1-11. Document of the World Bank. June. WORLD BANK (1986). Third Livestock Development Project. Project Performance Audit Report. December. Washington. U.S.A. WORLD BANK (1990). Fourth and Fifth Livestock Development Project. Project Performance Audit Report. November. Washington. U.S.A. WORLD BANK (2005). Turkey Country Report. WTO, (1999). Recent Agricultural Policy Reforms And Future Directions. Quint Agriculture Ministerial Forum. Montreal. Web Page. (www.wto.org) WTO, (2006). Web Page. (www.wto.org) YAVUZ, F. (2000). Trkiye Besi ve St Hayvancl Politikalarnn Analizi. Trkiye 1. Besi ve St Hayvancl Sempozyumu Bildirileri. 2-3 Aralk 1999Menemen/zmir. Syf: 39-50. YAVUZ, F., AKBULUT, ., KESKN, A. (2003). A Study on the Effectiveness of Breeding and Support Policies in Turkey's Cattle Sector. Turk. J. Vet. Anim. Sci., 27, (2003), 645-650. YAVUZ, F., ve Ark.(2001). Trkiye Stlk Politikalar ve Sektrn Yaplanmas zerine Bir Aratrma. Trkiye-Hollanda Besi ve St Hayvancl Sempozyumu, Haziran. Ankara. YAVUZ, O. (1996). AB ve Trkiyede Hayvanclk Sektr ve Uygulanan Politikalarn Karlatrlmas. Hayvanclk96 Ulusal Kongresi. Cilt-1. Eyll, zmir. YEN, R. (2000). Hayvanclk Sektrnde Devlet Destekleme Politikas. Trkiye 1. Besi ve St Hayvancl Sempozyumu Bildirileri. 2-3 Aralk 1999Menemen/zmir. Syf: 70-83. YEN, R., DLEKOLU, . C. (2003). Tarmsal Destekler Konusunda Sreler ve retici Transferleri. Yayn No:98 YILMAZ, C. (2005). Avrupa Birlii Mzakere Sreci ve Tarm Sektr. Demokrasi Platformu Dergisi. Yl:1. Say:3. Syf:81-90. Ankara.
211

Ab Ye Uyum Surecinde Hayvancilik Sektorunun Donusum Ihtiyaci DR Yurdakul Sacli

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ab Ye Uyum Surecinde Hayvancilik Sektorunun Donusum Ihtiyaci DR Yurdakul Sacli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

http://ekutup.dpt.gov.tr/hayvanci/sacliy/ab.

YAYIN NO: DPT: 2707

ABYE UYUM SRECNDE HAYVANCILIK SEKTRNN DNM HTYACI

Dr. Yurdakul SALI Uzmanlk Tezi

KTSAD SEKTRLER VE KOORDNASYON GENEL MDRL

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ISBN 975 19 4013 - 1 (basl nsha) 975 19 . - . (elektronik nsha)

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

106 106 117 118 118 137 142 145 157

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

KISALTMALAR DZN (DEVAM)

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat).

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

2004 ylnda % 19 orannda gerilemi ve 88 milyon baa dmtr (Bkz. izelge-2.3).

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: TK (2004) Verilerinden Hesaplanmtr.

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat).

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2004 (http://faostat.fao.org/faostat).

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat) verilerinden hesaplanmtr.

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

ABye Uyum Srecinde Hayvanclk Sektrnn Dnm htiyac

169.930 193,5 2004 Kaynak: Faostat-2005 (http://faostat.fao.org/faostat)