Maxi-Dergi Haziran 2004 Sayısı

Maxi-Dergi
2 2 4 5 7 10 16 18 22 23 25
Maxi-Bilim Maxi-Bilim Maxi-Bilim Maxi-Bilim Maxi-Bilim Maxi-Tarih Maxi-Salk Maxi-Salk Maxi-Anekdot Maxi-Teknoloji Maxi-Anekdot
Nisan 2004 Say 6
iindekiler
Bakasnn acsn hissetmek Nuh Tufan aratrlyor Biyolojik saatimiz Uzayda canl hayat aray Beyin renkleri nasl alglyor? Antik Yunan mitolojisi ve Troia Uyuturucular hakknda bilinmeyenler Astma yeni bir bak Soru-Cevap Manyetik Rezonans Ksa-Ksa
iindekiler
____________________________________________________________________
WWW.MAXIMUMBILGI.COM Sayfa
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
BAKASININ ACISINI HSSETMEK
Sevdiimiz bir insann acsn hissedebiliyoruz. Londra niversitesindeki nroloji uzmanlarnn yapt aratrma unu ortaya koydu: Kiiler karsndakiyle empati kurarken, fiziksel etkileri tetikleyen blgelerin deil, znel ac duyumlamaktan sorumlu olan blgelerin etkin olduunu buldular. Bunlar gerekten cannz yanmad halde rahatsz olduunuz zamanlarda etkinleen blgeler. Londra niversitesinden Dr. Tania Singer "Sonular, bakasnn duygularn anlamak iin, kendi tepkilerimizi devreye soktuumuzu gsteriyor. Empati yeteneimiz byk olaslkla, isel beden durumlarmz temsil eden bir sistemden km" diyor. Singer ve ekibi, empatiyi 16 ift zerinde denemi. iftlerden birine bir saniyelik elektrik ok verilirken, dierinin beyni MRI makinesiyle taranm.
NUH TUFANI ARATIRILIYOR

Trk ve Fransz bilimciler, yer hareketleri ve iklim asndan Marmara ve Karadeniz'in yz binlerce yllk gemiini inceliyorlar. Aratrmann ilk aamasnda elde edilen bulgular arpc zellikler tayor.
Marmara'nn zellikle kuzey blgelerinden geen, oumuzun korkulu ryas KAF (Kuzey Anadolu Fay) bizler kadar yabanclarn da ilgisini ekiyor. Franszlarn deniz aratrmalaryla ilgili bilimsel aratrma kurumu IFRE-MER'e bal Marion Dufresne adl gemi mays balarnda Marmara'da aratrmalar yapt. Geminin asl rotas Karadeniz iken, nl Fransz bilim adam Prof. Dr. Xavier Le Pichon'un nerisiyle Marmara Denizi ve Boazlar'da da aratrma yapan ekibe Trkiye'den de T Maden Fakltesi Jeoloji ve Jeofizik Mhendislii ile stanbul niversitesi Fen Fakltesi retim yelerinden oluan be kiilik bir ekip katld. T Maden Fakltesi Jeoloji Mhendislii'nden Prof. Dr. Namk aatay'a gre almann iki amac var. "lki, fayn zelliinde zaman ierisinde olan bir deiimi, yani skmal fay rejiminden yanal atml bir fay rejimine geii saptamakt. Bunun iin narck ukurluu'nun batsndan karotlar aldk."
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
Bilim adamnn "karot" dedii, deniz dibinde sondaj yapmaya yarayan ve ap yaklak 15 santimetre, boyu 40-45 metre olan bir silindirik boru dzenei. Karot, zel vinlerle denizin dibindeki katmanlardan rnekler alyor.
"Bu karotlarda denizin dibinde skmay gsteren kvrlm tabakalar var. Bunlar KAF'n skmal bir dneminde olumular. Bunun yaklak 200 bin yl bulduu tahmin ediliyor. kinci ama, Marmara Denizi'nin son 100 bin yldaki tarihini incelemekti. Marmara'nn gemite zaman zaman Akdeniz'le olan balantsnn koptuunu biliyoruz. Buzul alarnda deniz seviyesi dmt ve anakkale Boaz da askda kalmt. O dnemde Marmara ile Karadeniz, her ikisi birden tatl su glne dnmt. Bizim u anda elimizde 60 bin yllk kaytlar var. Bu verilere gre, 14.000-60.000 yl arasnda Marmara'nn byk oranda gl olduunu biliyoruz. Bu da yaklak olarak Ge Paleolitik Dnem'de geliyor... Dne biliyor musunuz! nsann yaad ve Marmara bir gl olduu bir dnemden bahsediyoruz..." Nuh Tufan Nerede Yaand? Marion Dufresne ekibi, Marmara'da daha eskiye, 100 bin yl gerideki katmanlara gidip rnekler almlar. Ekibin, bu amala Adalar'n gneyi ile anakkale Boaz'nn Marmara'ya yakn devamndan iki tane karotlar var. "Bunlar 100 bin yldan ok daha eskiye gidebilir, bylece balantlarn daha eski dnemlerde de kesilmi olup olmadn anlayacaz. Tabii Marmara ve Karadeniz gl haline gelince tatl su yaam tmyle deiiyor, burada yaayan tm organizmalar lyor. Deniz suyu girdii zaman ise, Akdeniz'e uygun organizmalar yaam dngsne giriyorlar. Biz btn bu olaylar amurlardaki fosillerden saptayabiliyoruz." Geminin Marmara'daki ii 8 Mays'ta bitmi, imdi Karadeniz'de; ayn balant ve kopmalarn irdelenmesi amalanyor. Tabii bu balant ve kopmalar daha ok iklimle ilgili, Buzul Dnemi geldiinde okyanus suyunun nemli bir ksm buzullarda younlayor ve deniz seviyesi alalyor. Prof. Dr. Namk aatay burada artc saylar veriyor. "rnein 20 bin yl ncesinde dnya deniz seviyesi gnmzden 120 metre daha dkt. Yani anakkale Boaznn bugnk derinlii 65 m. ve bu da anakkale Boaznn o ada deniz seviyesinden epeyce yukarda kald anlamna geliyor. Bu durumda Marmara ve Karadeniz gibi denizler dnya okyanus sistemiyle olan balantsn kaybediyor. Tabii, bu sre zellikle Marmara ve Karadeniz iin daha zel bir durum ve okyanuslarla ilgilenen bilim insanlarnn da ok ilgisini ekiyor. yle ki, buna bal olarak dinlerdeki Nuh Tufan'nn Karadeniz'de olduu bile ileri srlyor. Bu olay bilimciler yle aklyorlar; sularn ykselme dneminde Akdeniz balants Marmara'da gerekleiyor, ama stanbul Boaz'nda suyun Karadeniz'e geiine engel olan, doal bir baraj seti bulunuyor. Bu set belli bir noktaya kadar dayanyor ve gnmzden 7500 yl nce aniden ykldnda, Marmara'y dolduran Akdeniz sular Karadeniz'e hzl bir ekilde boalp deniz seviyesinin ykselmesini salyor. O ada kylardaki pek ok insan ve yerleme de sular altnda kalyor. Kurtulanlar ise, Avrupa ve Mezopotamya'ya doru g ediyorlar. Ve bu felaketi buralarda anlatyorlar. Sonunda yk din kitaplarna Nuh Tufan olarak giriyor. Olay dinler tarihi asndan da ilgi ekici." Tabii asl ilgin olan ise aratrmaclarn dinler tarihini de, insana zg bir sre olan "kltrel evrim" iinde aratrp yorumlamalar. Yer Hareketleri ve klim Btn bu aykr gibi grnen olaylar, aratrmann znde birbirleriyle dorudan ilikili. rnein depremle ilikisinin, depreme bal yer hareketlerinin iklimle ilintili olanlara gre daha yava seyretmesi olduu sylenebilir. Ya lmleri, farkl dzeylerin farkl tarihlendirmeleri gibi yntemlerle deniz-kara balamndaki ykselmeler llebiliyor. "Szn gelii, anakkale evresinin 1000 ylda 40 santimetre ykseldiini bulduk. Bu 10 bin ylda yaklak 5 metre gibi bir ykselti demek. Tabii KAF'n etkisinde ykseliyor, ama daha hzl ykselen yerler var; rnein Ganos Da. Halbuki iklime bal buzullarn erimesiyle gerekleen ykselme ok daha hzl.
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
rneklersek anakkale'deki 120 metre ykselme yaklak 15 bin ylda gereklemi. Tektonik deiimler uzun srede, ama iklime bal deiimler ksa srede daha nemli. Bu iki farkl alan, bilimsel anlamda Marmara deprem riskinde birbirini tamamlyor. Marmara'nn tarihini incelerken, tabakalarn yalaryla ilgili veriler, ayn zamanda tektonik, fay hareketinin hznn saptanmas iin de ok yararl oluyor. kisi de birbirinin verilerini kullanan btnleyici bir ibirliiyle allyor. klime bal olarak deniz seviyesi deitiinde ona bal deiik zellikli kelme tabakalar oluuyor."
Bu ilgin geziden elde edilenler imdilik bu kadar, ama karotlarn daha sonra ayrntl zmlenmesiyle bilgiler daha bir netleip artacak. Deniz seviyesindeki ykselme-alalmalarn ise dorudan deprem zerinde bir etkisi yok. Baz aratrmaclar su dzeyinin ykselmesiyle art bir hacim ve yklenme olduunu, bunun bir tetikleyici ilevi olabileceini ne sryorlar. Ancak kantlanm bir etki deil, sadece olaslk.
BYOLOJK SAATMZ
Bedenimizin her fonksiyonunun, kaltmla belirlenmi kendine zg bir alma ritmi var. Bu alma ritimlerinin belki de en nemlisi, yaadmz gezegendeki aydnlk-karanlk dngsne uyumumuzu salayan gnlk uyku ve uyanklk dngs. Bu ritim, canlnn gecenin ve gndzn getirdiklerine uyum salamasna yaryor. O sayede biyolojik sistemimiz, isel ekonomimizi dzenliyor: Karanlk nedeniyle yiyecek bulmakta zorlanacamz iin, geceyi uyuyarak geirmeyi tercih ediyoruz. Ayn mantk mevsimler iin de geerli. Gecelerin uzun olduu k mevsiminin yaklamasyla, canllar enerjilerini ekonomik kullanmak iin hareketlerini yavalatyor. Gnlk ritmimizi belirleyen "saat" evredeki uyarclardan bamsz olarak alyor; ancak, bu uyarclar saatin balangca dnmesinde nemli rol oynuyor. Biyolojik saatleri denetleyen uyarclara "zaman sinyalcisi" ad veriliyor. Gnlk biyoritmimizin zaman sinyalcisi ise gn . Memelilerde bu ana saatin yerinin, beyinde talamus altnda bulunan "suprakiazmatik ekirdek" (SCN) olduu sanlyor. Yap olarak beynin iki yarmkresine blnm ve optik sinirlerin beyin kknde birletii blmn hemen stnde yer alan bu yap, yaklak 50.000 sinir hcresinden oluuyor. Bu blgedeki sinir hcreleri zaman belirleme konusunda zellemi. Gnlk ritmimizin temelini belirleyen etkenlerden biri de "saat genlerimiz" ve bunlarn iinde kodlanm olan protein sentezi. Saat genlerimizin alma ekli bir kum saatinin almasna da benzetilebilir. Bu genler, gnn balamasyla birlikte belli bir seviyeye eriene kadar protein retmeye balyorlar. Daha sonra bunlar yok ediliyor ve ilem de sabaha kadar sryor. Sabah olunca protein sentezi yeniden balyor. Sabah gn tarafndan uyarlan SCN, uyku uyanklk ve dier endokrinal fonksiyonlarn zamanlamalarnn dzenlenmesi iin gereken iareti veriyor.
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
UZAYDA CANLI HAYAT ARAYII BAARILI OLACAK MI?
Marsta bilim insanlar robotlar araclyla drt koldan canl hayatn aray peinde. Suyun akt her herde yaam olduuna olan inan, Marsta mutlaka canllarn izinin bulunaca noktasnda odakland. Peki astro biyologlar, yani uzayda canl hayat uzmanlar ne diyor? Alman Hava ve Uzay Yolculuklar Merkezi eksobiyologu, yaam iin gerekli olan organik molekllerin uzayn her yerinde bulunduuna inanyor. Die Zeit gazetesine konuan Gerda Horneck, Dnya dndaki yaam hakkndaki dncelerini aktard. Avrupann Mars Express uydusu imdi Kzl Gezegenin kutuplarnda byk su rezervlerinin varln kantlad. Bu bilgi yaknda Marsta canllara ulaabileceimizi mi gsteriyor? - imdilik sadece dnyadaki yaam biliyoruz. Bu yzden de yeryzndeki yaam iin gerekli koullarn dier gezegenler iin de geerli olduunu dnyoruz. Yaam her eyden nce karbona dayal bir kimya gerektirir, ikinci olarak bir enerji kayna ve son olarak da sv halinde su. te bu nedenle de dier yldzlardaki yaanabilir blgeleri sv suyun uzun bir sre varolduu yerlerde aryoruz. Oysa su, gerekli ama yeterli bir koul deildir. Peki sadece Dnyay biliyorsak Dnya d yaam hakknda nasl fikir yrtebiliriz? - Bir gezegende basit mikroorganizmalarn gelime olasl ok fazladr. Dnyadaki yaam, yer kabuunun olumasndan hemen sonra gelimitir, u sralar yaamn 3,8 mi yoksa 3,2 milyar yl nce mi filizlendii tartlyor. Bu organizmalar o zamandan bu yana hala yayorlar. Yaam iin gerekli olan birleik organik molekller uzayn her yerinde var. Yldzlararas blgede, gne sisteminin dnda, kuyrukluyldzlarda ve gezegenlerin atmosferlerinde. Dier iki koulun da varolmas halinde bizim grmze gre yaam da olumakta. Ancak bunlardan zeki canllarn geliip gelimedii tabii ki apayr bir konudur. Fakat cansz maddeden canlya gei imdiye dek hibir yerde izlenemedi. - te biz de zaten bu yzden yaamn bir gezegenden dierine tanp tanmayacan aratryoruz. Anlald zere bu aktarm, meteoritler sayesinde bir gne sistemi dahilinde mmkn. Eksobiyologlar ne tr aratrmalar yapyorlar? - Klndeki Alman Hava ve Uzay Yolculuklar Merkezinde (DLR) her eyden nce kozmik ve gne nlarnn mikroorganizmalar zerindeki etkisini aratryoruz. rnein bakteri sporlar dnya ve Mars arasndaki bir yolculuu atlatabilirler mi ? Bu konuda Apollo misyonlarndan itibaren uzay kapsllerinin iinde ve dnda deneyler yaparak bunun gerekten de mmkn olduunu saptadktan sonra da Marsn zerindeki n iklimiyle ilgilenmeye baladk. u sralar Mars simlasyonlaryla nlarn mikroorganizmalar zerindeki etkisini inceliyoruz. Inlarn insanlar zerindeki etkisini renmek iin de nmzdeki gnlerde Matroshka adndaki insans bir fantom bebei, uzay istasyonuna gnderilerek Ruslarn istasyon dndaki modlne yerletirilecek.
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
Marsta canl veya fosil organizmalar nerelerde aranmal? - Fosilleri dnyada olduu gibi tortul kayalarnda, kurumu rmak yataklarnda ve kraterlerin zemininde arardm. Bu blgelerde ok derin kazmanz gerekmez. Ama eer yaamn herhangi bir ekilde varln srdrdn renmek istiyorsak o zaman vahalar bulmalyz. nk Marsn zerine yansyan kzltesi nlar bildiimiz kadaryla yaam srelerini olanaksz klyor. Bu yzden sv su barndran yer alt blgelerini aryoruz. Ne kadar derine inilmesi gerektiini bilmiyorum, bunu Mars Express uydusu radarlaryla saptayacak. Fakat yzlerce metre veya birka kilometre derine inilmesi gerektiini sanyoruz.
Youn miktarda buz barndran kutup bal hakknda neler syleyebilirsiniz? - Geri bu blge ok souk ama, buzun buharlat ve yeraltnda eridii dnemler de var. Dnyada benzer blgeler, Sibirya, Kuzey ve Gney Kutuplarndaki perm blgelerinde vardr ki buralarda byk derinliklerde mikroorganizmalar bulunmutur. Marsta ksa bir sre ncesine kadar yanardalarn etkin olduunu biliyoruz. Bu yzden krater ileri hala scak olabilir. Eer yleyse dnyadaki okyanus diplerindekine benzer ilgin bir biyosferle karlaabiliriz. Bu tr sondajlar da insansz misyonlarla gerekletirilebilir mi? - Sanmyorum. Robotlu misyonla ancak iki ila metre derine inebileceimizi dnyorum. Bu ii aslnda Beagle 2 yapacakt. Esa imdi 2009 yl iin Exomars misyonunu planlyor. Bu robot da bir sondaj enstrmanna sahip olacak. Ama 100 metrelik ya da daha fazla derin sondajlar iin jeologlara ve orada bir laboratuarda analiz yapabilecek uzmanlarn gerekli olduunu ve bunun da bu yzyl iinde gerekleemeyeceini dnyorum. Siz eksobiyologsunuz, ama zerinde aratracanz malzemenin varln henz bilmiyorsunuz. Bu durum Yetiyi arayan bir kriptozoolog gibi hissetmenize neden olmuyor mu? - Aldm eitime gre ben aslnda mikrobiyologum ve aratrmalarmzn %90 dnyadaki u blgelerde yaayan canllar zerinde. Artk astrobiyolog olarak da anlan eksobiyologun aratrma alan sadece dnya d yaamla snrl deildir. Ama kozmik evrim erevesinde bir gezegen zerindeki yaamn ne ekilde olutuunu anlamaktr ve bu aratrmaya dnya da dahildir. Dikkatsizlik sonucu Marsa Dnyadan ya da oradan Dnyaya mikrop tayabilir miyiz? - Esaya bal Planetary Protection Working Group yesiyim ve Nasann tm atlye almalarna (workshop) katldm. 1967 ylndan bu yana Birlemi Milletler, uluslararas bir genelgeye sahip. Buna gre uzay yolculuu yapan tm uluslar gezegenleri kirletmeme konusunda anlamtr. Her trl misyona iin kurallar belirlenmitir, bunlar rnein Marsa inecek aralarn ok temiz olmas gerektiine dayanr. Ve olas yaamn bulunduu blgeye gelindiinde ise her eyin sterilize olmas gerekiyor. Marsta baz Bacillus subtilis sporlarnn bulunduunu sanyorum. Uzay Biyologlar Banda! Marsa inen robotlarn yaam izlerini aramaya balamalaryla eksobiyoloji de yeni bir boyut kazand. imdi onlar revata. Gezegenleraras bakteri alveriini engelleme konusunda bile bir genelge hazrladlar! Marsta suyun bulunduu kesinlik kazand. Kutup blgelerinde dev rezervler var. Fakat yzey topra buralarda da kupkuru. Dk atmosfer basnc yznden Marsn zerindeki buzun sv haline gelmeden buharlat sanlyor, dolaysyla da umutlar yeraltndaki su depolarnda.
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
Bilimin su varlyla ilgili byk merak, komu gezegende yaam var m ya da var myd sorusunu yantlayacak olmasna dayanyor. Bu soruyla zellikle de eksobiyologlar ilgileniyorlar. Uzmanlar on yllardan bu yana dier gkcisimlerindeki yaamn oluumu iin gerekli koullar aratryor. Uzun bir sredir sessiz kalan bu bilim dal imdi yeniden canland. Yllardan beri uzay yolculuu misyonlarna katlan eksobiyologlar, rnein gezegenler aras bakteri alveriinin ne ekilde engellenebileceine dair ayrntl kurallar ieren uluslararas bir genelge hazrlad. Mars misyonunda da onlarn uzmanlklarna ihtiya duyulmakta: Yaamn izlerine nasl ulalabilir ve nasl aramal?
Eksobiyologlar u sralar daha ok dnyadakine benzer yaam biimlerini aryorlar, nk bunlarn dnda ne aranmas gerektii henz bilinmiyor. Geri herhangi bir yerde dier maddelerin zerinde kendi kendilerine karbon veya su eklinde reyen organizmalar dnlebilir ama, bunlar telsiz mesajlaryla alglanmad taktirde asla saptanamaz. Nasann Mars robotlar da kozmosta yalnz olup olmadmz sorusunu byk bir ihtimalle yantlayamayacak. Robotlarn ulaabilecekleri bilgiler jeolojik doayla snrl ve eer fosillemi bir Mars bceine rastlamayacak olurlarsa da ( ki byle bir eyi hi kimse beklemiyor) en azndan bir zamanlar karbon ierikli maddeler barndran bir okyanusun bulunduunu saptayabilirler.
BEYN RENKLER NASIL ALGILIYOR?

nsan gz bir milyonu akn rengi ayrt edebiliyor. Bu olaanst yetenein srr, renk paletindeki verilerden yola karak renkleri oluturan nronlara bal olan sinyal yayan k alcsnda. Dnyadaki tm renkleri analiz edebilen grsel sistemimiz yaklak bir milyon farkl rengi alglayabiliyor! Bunun iin evrim insan ve eitli hayvan trlerini, son derece gelimi beyinsel taramayla basit bir alglama yntemini bir araya getiren bir sistemle donatt. Retinann iinde a duyarl fotoreseptr hcreler baktmz nesnelerin yanstt nlar alyorlar. Bu hcreler son derece az a duyarl omaklarla aydnlatma yeterli olduu takdirde renge duyarl konilerden oluuyorlar. Renk bana bir koni dmyor, nk bu tr bir yntem ne gvenilir ne de enerji bakmndan ekonomik olurdu, stelik yer sorunu yaratrd! Hayr, doa ok daha gl ve etkin bir sistemi tercih etti: Her trn belli bir dalga uzunluu serisine hassas olduu deiik trde koni. Buna gre: 1. S konileri (small wavelengths: kk dalga uzunluklar) 420 nanometrelik bir dalga uzunluunda maksimum hareketlilik kazanyorlar, bu da mavi renge denk dyor; 2. M konileri (medium) 530 nanometrelik dalga uzunluunda yeil rengi temsil ediyorlar;
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Srlar Ne?
Haziran 2004 Say 8
bilim
3. L konileri (long) ise 560 nanometrelik bir dalga uzunluu (sar renk) ulatnda, krmzya kadar uzanan dalga uzunluklarna hassas olabiliyorlar.
Bu arada, nedeni bilinmemekle beraber sar konilerin saysnn (toplam yzde 60) yeil ve mavi olanlardan (srasyla yzde 30 ve yzde 10) daha fazla olduunu da hatrlatalm. Farkl konilerin evrim srasnda ortaya kmad ve ayn ekilde gelimedii tahmin ediliyor.
Srlar m? Bunlar, nn dalga uzunluuna orantl belli bir miktar enerji tayan fotonlarla (k paracklar) arptklarnda ok kk bir dnmn merkezi haline geliyorlar. Daha somut bir ifadeyle, fotonlar opsin adl pigmentin iine yerlemi, ok daha byk olan retinal adl kolaylkla esneyebilen kk bir molekln eklini deitiriyorlar. Retinaln deformasyonu opsinin deformasyonunu beraberinde getirirken bu da bir dizi biyokimyasal reaksiyonu tetikliyor; bu reaksiyonlar da, iddetinin grsel sistemin geri kalanna kl younlukla ilgili bilgi aktard sinir sinyaline yol ayor. Her birinin kl spektrumun bir blmne hassas olduu tr opsin var. Ksacas gz reseptr yle iliyor: Ayn miktarda foton bir koni trne ulatnda, n dalga uzunluu emilme doruk noktalarna denk dyorsa bu konilerde byk bir hareketlenme grlyor. Dalga uzunluu ne kadar uzaklarsa koniler de o kadar az hareketlenecektir. Bylece alglanan dalga uzunluklarna gre konilerin kategorisinden her birinde deiik iddette sinyaller ortaya kyor ve bu da, grsel sistemin insan beyninin alglayabilecei tm renk eitlerini karsamasn salyor. Parvo ve Konyo Retinada koniler, faaliyetlerini karlatran iki kutuplu ve yatay hcreler olan nronlara baldr. Ancak bu balantlar geliigzel deil: Nronlar M konilerinin (yeil) hareketliliini L konilerinkiyle (sar), S konilerinin (mavi) hareketliliini ise konilerin toplamnkiyle karlatrr. Bu ift ynl karlatrmann sonular sinir impulsu olarak kodlanp optik sinir tarafndan Parvo ve Konyo adl iki sinirsel yol araclyla beyne ulatrlr; Latince kkenli Parvo ve Konyo, bu fiberlerin beynin bir baka blgesi olan yanal diz km sinirde kavutuklar hcreleri tanmlanmakta. Grsel kortekste, daha dorusu V4 olarak tanmlanan blgede ortaya kan bu bilgiler deiik renkleri tanyabilen milyonlarca nrondan olumu karmak bir a iinde blnmlerdir. Nitekim, bu hcrelerden her biri yatay ve iki kutuplu hcreler araclyla konilerden ulaan bir bilgi ayla hareketlenir ki bu da bir renge tekabl etmektedir. Sinyallerinin ayn ve uzmanlam nronlarla analiz edildii kl alc kategorisinden oluan bu sistem sayesinde milyonlarca renk tannabilmektedir. Ancak dalga uzunluu, yani bir nesnenin yayd kl nm spektrumu nemli olsa da, grsel sistem tarafndan deerlendirilen tek parametre deil. Bir rengin incelendii balam, alglama biimini de etkiliyor. Bylece koyu krmz bir zeminde krmz renk mavi renk zemine gre ok daha az parlaktr. Ayrca, herkesin kiisel deneyimi, ocukluktan beri renkleri alglay biimi alglama eklini az ok etkiliyor olabilir. stelik son derece ufak nanslar tanmlayacak szckler de yoktur. te yandan, bazlarnda sa gz ile sol gzn renkleri alglama biiminin btnyle ayn olmamasnn kiiden kiiye farkllklar olduunu ortaya koyuyor.
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi bilim
Haziran 2004 Say 8
bilim
Evrim srasnda nasl oldu da byle bir yetenek geliti? Doa Tarihi Ulusal Mzesinde (Fransa) renk gr uzman olan Franoise Vinotya gre, renklerin alglama kapasitesine sahip hayvan trleri, gn iinde ktaki deiimleri telafi eden bu mekanizma sayesinde hayatta kalabildi. Renkleri alglama kapasitesine sahip olmasaydk, grsel evremiz kukusuz gn douunda, gne doruktayken ve alacakaranlkta gerektii gibi olmayacakt! Bu koullarda da bir canlnn yaad ortamda ynn bulmas ya da yeni bir yer kefetmesi ok zorlaacakt.
nsan ve Maymun Ayrcalkl Bu doal k telafisi renkleri snrl tanma kapasitesiyle (yalnzca iki pigmente dayal) elde edilebilse bile, maymunlar ve zellikle de insan bu yetenei maksimum dereceye karmay baardlar. Renklerin daha iyi ayrt edilmesi evrim srecinde salanm olabilir nk evrim maymunlarn beslenme tarzlarn zenginletirip daha eitli meyveler toplamalarna olanak salad. Franoise Vinotya gre bir dier avantaj ise u: Hayvanlarn deri rengi yaa gre deiir ayrca en gen ein yani en retken ein seimi renklerin iyi tannmasna bal. Grsel sistemimizin ayrt edebildii renklerin saptanmas iin eitli deneyler yapld. (kaynak: Science et Vie). Bu almalar sonucunda insan beyni ve gznn alglayabildii bir milyonu akn renk saptand. Baka yntemlerle ise 17.000 gibi daha dk sayda renk ayrm yapld. Tr Daltonizm Var Renkleri ayrt edememe hastal olan daltonizmin eidi var. Bunlar, retinann fotopigment proteinlerinin retimini kodlayan genlerin hasar grmesiyle ortaya kyorlar. Protanop dalton hastalarnda sar konilerin pigmentinde tahribat meydana geliyor; dtenaroplarda yeile duyarl pigment grlmezken tritanoplar ise maviye duyarl pigmentten yoksun. Krmz ve yeile duyarl pigmentlere denk den genler X kromozomu zerinde yer alyorlar. Bu nedenle, bu iki rengi etkileyen daltonizm kadnlara kyasla (yzde 0.45) erkeklerde daha yaygn (yzde 8). Nitekim kadnda bir gen mutasyona uradnda ikinci kromozomda mevcut olan ilevini yerine getiriyor; oysa erkekte tek bir X kromozomu var. Kadnn dalton hastas olmas iin hem anne hem de babann bu genin taycs olmas gerekiyor. Ebeveynlerinden bu bozuk geni alan kadn kendisi etkilenmeden tayc olabiliyor ve bunu ocuuna geirebiliyor. Maviye duyarl pigmenti kodlayan gen 7. kromozom zerinde yer alyor. Hem erkekte hem de kadnda bu kromozom kaltmda ift bulunduu iin bu gen nadir olarak hasar gryor. 1- Limonun sar nlar gz retinasna arpyor. Retinann merkezi foveada eit koni vardr. Mavi, yeil ve krmzlar alan bu koniler gnderilen renge bir sinir sinyaliyle tepki gsterirler. 2- ki kutuplu hcreler snflandryorlar. ki kutuplu hcreler konilerin gnderdii sinir impulslarn alp karlatryorlar: Yeiller krmzlarla, maviler ise yeil ve krmzlarn toplamyla. Bu iki kodlanm bilgi bir araya getirilip Parvo ve Konyo adl iki sinir yoluyla grsel alanlara gnderiliyor. 3- Grsel korteks rengi yaratyor. ki yol, nce V4 sonra da V1 dzeyinde yanal diz km cisim araclyla grsel alanlarda sonlanr. Milyonlarca nron V4 ve V1de rengi ina eder. Bu nronlar gze ulaan dalga uzunluunu ve ierik, kontrast, ocukluktan beri renklerin bellee ilenmesi v.s. parametreleri hesaba katarlar.
____________________________________________________________________
Maxi-Dergi
Haziran 2004 Say 8
tarih
tarih
ANTK YUNAN MTOLOJS VE TROA

Platon "dad masallar" diyordu; ama felsefesini, diyaloglarda efsanelere bavurarak aklyordu. Kuaktan kuaa aktarlan Yunan efsaneleri dnya tarihinin bir paras.
Perin del Vaga'mn, "Jpiter, Devleri Yldrmlarla arpyor" tablosu (1501-1547). Yenilen Titanlar yeraltna srlyor. ZEUS ALES
Su Yunan tanrlar tpk pembe dizi kahramanlarn andryor! Kaprisliler, kavgaclar, alnganlar... Entrika eviriyor, yalan sylyor, taraf tutuyor, birbirleriyle savayorlar. Onlar ilk bakta ok arpc, gereki ve gl klan da bu zellikler: Yunan tanrlar insanlarn bir trevi. Son birka ylda, Yunan tanrlarnn Yunan tarihinin ipularn tayp tamadna ilikin kukular belirdi. Baz tarihiler, efsanelerin hep tarihi ve siyasal gereklii sakladn vurgulayan diyalektik materyalist bak reddediyorlar. Destanlarn insanolunun dnsel evriminin aynas olduunu savunuyor, tarihin dolayl yollardan ilendiini ne sryorlar. Biz de, destanlar ve tarih ilikisinin eklektik bir yap sergilediini gstermeye alacaz. Eskiler, tanrlarn efsanevi savamlarnn antik Yunan tarihine k tuttuunu sylyorlard. Bir Yunan devleti komusunu ele geirdiinde, toplumsal btnl salamak iin onun tanrsn panteonuna katabilirdi: Zeus'un evlenmesi veya kz babas olmas bunu rnekliyordu. yle ya! Troia Sava'n anlatan liada'da tanrlar arpyor; Athena Akhalara ve Apollon Troiallara yardm ediyor. Acaba bu, ataerkil Hint-Avrupal rklarn, anaerkil dzenin yerini almasnn bir iareti mi? Padova niversitesi eski dnya dinleri doenti Paolo Scarpi, farkl bir varsaym ortaya koyuyor: "Mitolojik anlatlar somut bir gemiten devirilebilirse de, sradan olaylarn kaytlarndan ibaret deildir. Efsanelerin baka bir ilevi daha vardr: Gerekliin yapsn ve insann bu gereklie nasl oturduunu, belli bir halka ait dnceler sistemi oluturarak aklamak..." Kkenler Yunan efsanelerini ilk birletiren Hesiodos'tur (M.. 8.-7. yzyllar). Bir Anadolu gmeninin olu olan Hesiodos, yzlerce yllk Yunan szel geleneini dzene sokmutu. Hesiodos'un anlatlarn yorumlayan Robert Graves (1895-1985), Yunan tanrlarnn efendisinin bir erkek deil, kadn olduu sonucuna vard. Graves, arkaik Akdeniz kltrlerinde ortak bir anatanra kltnn belirleyici olduunu dnyordu.
____________________________________________________________________
10
Maxi-Dergi tarih
Haziran 2004 Say 8
tarih
Akdeniz havzasnn anatanralar eitli kimliklerle ortaya kmt: Eurynome, Gaia, Hera, Aphrodite... Eurynome, az tannan bir tanra olmasna karn nemliydi; nk evreni yaratmt. Tpk Aphrodite'nin kpkten domas gibi, Kaos'tan rlplak kp gelmiti. Denizi gkyznden ayrm olan Eurynome, "nde gelen bir ana-tanradr" diye belirtiyor Scarpi. "Hera, Aphrodite, Artemis ve Demeter'in de kendine zg birer kimlii var."
Yunan mitolojisinde, Gaia, Kaos'un karsnda durarak dengeyi ve dzeni koruyor (Kaos'tan Gece ve Yeralt Karanl domutur). Gaia'ya toprak ana denirdi. Tpk Demeter ile Persephone gibi, tarmla ve yeraltyla ilikiliydi (bir khthonid tanrayd: khthon Yunanca toprak demek). Demeter tahllarn ekilmesini artryor ki, Yunanllar iin bu, insan 'uygar' klan eydi. Yaratl zmlemek Gaia, Eros'un yaratc enerjisi sayesinde, kendi bana Uranos'u (Gk) ve Pontos'u (Sular) dourdu. Uranos'un bizzat Gaia'dan olma ocuklarysa, 6 Erkek Titan ile 6 Dii Titan, 50 bal ve 100 kollu Hekatonkheirler ve Kykloplard. Gaia ve Uranos huzurlu bir evlilik srdrmediler: Uranos, karsn boyunduruk altna ald ve titanlar dourmasn engelledi (onlar toprak altna hapsetti). Gaia ile Uranos'un frtnal ilikileri, Hellenlerin Kuzey Yunanistan' igal ettii dnemi anlatyor olabilir. Byk olaslkla bir Hint-Avrupa rk, anaerkil Yunanllar ataerkillikle tantrmt. Tabi, Scarpi baka bir aklama getiriyor: "Bu, Johann Bachofen'in 1800'lerden kalma teorilerini temel alan bir yorum. Bachofen, anaerkilliin ataerkillikten nce geldiini dnyordu. Oysa, gerekten byle olduuna ilikin hibir kant yok." kinci Yunan tanrlar kua Gaia'nn ocuklar olan titanlard. Titanlar yeraltnda (Tartaros, Cehennemlerin "atas") tutsaktlar. En kk kardeleri Kronos tarafndan zgr brakldlar (sonradan Zaman'la zdeletirildi). Kronos, annesini Uranos'a kar gelmeye zorlamt. Bir orak alan Kronos, babas Uranos'un cinsel organn kesip okyanusa att. Bylece, dllenen kpklerden ak tanras Aphrodite dodu. Bu arada, Gaia'nn stne srayan kan damlalarndan yeni devler olumutu. Dnce Tarihi Yukardaki zet, Yunanllarn Anadolu mitlerinden etkilendiini gsteriyor: Hitit mitolojisinde Kumarabi (Kronos'un ei), gk tanrs Anu'nun (Uranos) cinsel organn srarak kopartr, yutar ve ardndan hamile kalr. ktidarn Uranos'tan Kronos'a gemesi, Yunanllarn, Hellen istilaclara geici olarak stn gelmesini sembolize edebilir. Baz aratrmaclar bu yaklama katlmyorlar: Scarpi'ye gre, "elbette, antik Akdeniz halklar arasnda kltrel alveriler" oldu; "ama efsanelerin izi belirlenemiyor. Aslnda, tanrlarn gelecek kuaklar (Yunan mitolojisinde kuak) dnyann oluum aamalarn, insanlar tarafndan anlalabilecek ekilde tasvir ediyor. Titanlarn isyan, tpk Zeus'un da sonradan onlara isyan etmesi gibi ve mitolojik olarak, evrensel bir dzenin kurulu evrelerini anlatyor." ktidar koltuuna oturan Kronos, Titan kardelerini Tartaros ukurundan kurtard. Onlarn yerine, Hekatonkheirler ve Kykloplar Tartaros'a att. Kz kardei Rheia'yla evlenen Kronos, Uranos'tan kt bir babayd: Kimse yerini almasn diye, kendi ocuklarn acmaszca yiyip yutuyordu. Kronos efsanesi, insan kurban eden arkaik Yunan boylarnn bir uzants myd? Modern aratrmaclar, efsaneye farkl anlamlar yklyorlar. rnein Scarpi, "Kronos'un iddeti, insan dnyasndan dlanan iddetten baka bir ey deildir ve uzaktan uzaa, kken ayla balantldr" diye aklyor.
____________________________________________________________________
11
Maxi-Dergi tarih
Olympos Tanrlar
Haziran 2004 Say 8
tarih
Kronos'la Rheia birleti. Rhea, Hades, Poseidon ve Ares'i dourdu. Kocasnn ocuklarn yemesinden bkan anne, bir olunu kurtarmay baarmt: Zeus. Girit Adas1 nda, Amaltea burnunda saklanan Zeus, Hekatonkheirlerle Kykloplar serbest brakt. Yeni devlerle anlaan Zeus, Titan soyuna kar ayakland. Yenilen titanlar tekrar Tartaros'a tkldlar. Zeus, Kronos'u, yuttuu kardelerini kusup karmaya zorlad.
Hellenler Thessalonia'y M.. 2000'lerde ele geirmilerdi. Yendikleri halklar arasnda Titanlara tapanlar vard. Zeus'un tanrsal bir devrimle iktidara gelmesi, Hellenlerin zaferini simgeliyor olabilir. lerleyen yllarda ba tanrlara (Zeus, Poseidon, Hades) baka gler verildi: Zeus, Olympos'un ve gklerin egemeniydi. Poseidon denizin hakimiydi ve Hades cehennemleri ynetiyordu. Kara Sevda Zeus, Hera'ya akt, ama onu aldatyordu: En azndan 8 tanrayla ak yaam, 15 kadar lml kadnn peine dmt. Zeus'un onlarca gayri meru ocuu oldu ve yar tanrlar dodu. Zeus'un cinsel azgnlk anlar eski fetihlere denk geliyor mu? Ne de olsa fethedilen her toplumun kendi tanrlar vard. Bir yer ele geirilince erkek tanrlar eleniyor, tanralar da muzaffer tanrnn haremine katlyordu. Her birlemeyle, ataerkil toplum dizgesi anaerkil halklara galebe alyordu. Sonunda yle bir an geldi ki, kadnlar, Akdeniz ve Yunan toplumlarndaki byl niteliklerini yitirdiler (kehanet yetenei hari. Bilicilik kadnlara zg yerini korudu). Scarpi diyor ki: "Efsanelerdeki karlma olaylar gereklere dayanyor: Kadn karmayla evlenmenin ans bile, ta Eski a'da unutulmaya yz tutmutu." Sonu olarak, M.. 2000'de, Hint-Avrupa ve Yunan mitolojilerinin birletiini syleyebiliriz. te, Yunan dini bu beraberlikten dodu ve tm zamanlarn en byk destanlarndan liada ile Odysseia'ya damgasn vurdu. HOMEROS VE TROA GERE
Homeros gayet iyi gryordu ve liada'y avucuna yazd! Arkeolojik kazlar ve metinler stnde yaplan son aratrmalar, tarihte en ok tartlan ozana ve Troia'nn dne ilikin gerekleri aydnlatyor.
Bilim insanlar ve edebiyatlar, liada efsanesinin gerekleri anlatmayan bir masal olduunu dnyorlard. Troia'nn yerinin 19. yzyla dek bulunamamas bu kany glendiriyordu. 1870'te, Heinrich Schliemann, anakkale'de Hisarlk Tepe'de kazlara balayp da Troia'y ortaya kardnda ok ey deiti. Bir kez daha, efsanelerin gereklerden yola kan abartl anlatlar olduu anlald. Ancak, bir efsane bir trl zlemiyordu: liada ve Odysseia destanlarn yazd dnlen ozan Homeros'un hayat... Kendi dneminden yzlerce yl nce yaanm olaylar yazan ozann kimlii de, efsanevi bir kltr kahramannn ardna gizlenmiti. Bilim insanlar Homeros gizemini aydnlatrlarken, yine destanlara, Troia ve ona saldran kent-devletlerinde yaplan kazlarda elde edilen bulgulara bavuruyorlar. te, dnyann belki de en nl edebiyatsnn yaamyks, gnmze aktard tarihin sislerinde sakl.
____________________________________________________________________
12
Maxi-Dergi tarih
Troia Sava
Haziran 2004 Say 8
tarih
Trkiye'mizin gzel ili anakkale'nin topraklarndan tarih fkryor desek yalan olmaz. zellikle, lk a boyunca ok youn yerleimler kurulan anakkale Boaz ve hinterland, stratejik konumu nedeniyle dnyann en byk iki savan yaad: anakkale ve Troia savalar (batllarn bildii dnya kadaryla, ilk dnya sava olduunu syleyebiliriz). M.. 13. yzylda, Yunanistan'dan yola kan binlerce Akha, g ve ticaret yollarnn stndeki bu kava ele geirmek istemiti... Baardlar da. Ortadou, Anadolu ve Avrupa'nn tarihim deitiren Troia Sava'na ve destanlara ilikin somut bilgileriyse, Alman aratrmac Eberhard Zangger derliyor. Akdeniz'den Mezopotamya'ya uzanan bir sava senaryosu bu. Bir yanda, Hititler ve Msrllarla ba-laklk kurmu Akhalar, te yanda Libyallar ve Asurlularla mttefik Troiallar var. Eberhard Zangger, ok saydaki farkl tarihsel kaynaktan yola karak teorisini snam. Zannger'e gre, Ahhijawa (Yunanistan), Anadolu'daki Hitit egemenliini krmak iin 22 Bat Anadolu kentdevletiyle birlemiti. Msr kaynaklar ise, baty tehdit eden gce Asija diyordu. anakkale Boaz'n kontrol eden Troia, Asya ve Avrupa arasnda bir kpryd. stelik, Grcistan araclyla Kafkasya ticaret yollan ve Karadeniz'e dklen rmaklar araclyla da, Kuzeydou ve Dou Avrupa rotalar hep Troia'da kesiiyordu (Afganistan'dan getirilen kalay, devrin tun silahlan iin vazgeilmez bir hammaddeydi). Tbingen niversitesi'nden Manfred Korfmann, yrtt kazlarda nemli bulgulara ulat: Troia sava dnemindeki Troia surlar, Schliemann'n I870'te aa kard snrlardan daha byk bir blgeyi kaplyordu. 20.000 metrekarelik ky, 300.000 metrekarelik bir kent olmutu. Geri Korfmann, Zannger kadar atlgan deildi. Bir dnya sava senaryosuna inanmadan nce somut kantlar arayndayd. Kefini resmen ilan etmemesinin nedenlerinden biri, manyetometrelerle saptanan sur hatlarnn, henz kazlarak gn na karlmam olmasyd. Ama artk gnmzde pek ok soru, rahatlkla sorutabiliyor. Alman arkeologlarn almalar ite bu yzden nemli: Hektor, Akhilleus, Agamemnon, Hele-na... liada'nn kahramanlar gerekten yaadlar m? Troia Sava oldu mu? Gerek pay ne? O aa ait biricik ipucumuz, son derece karmak olan liada ve Odysseia destanlar: gerei renmek, Homeros'u zmek demek. Homeros Kim? Antik zamanlardan kalma yedi biyografinin yedisi de yetersiz. Homeros'un nerede doduunu bilemiyoruz: Semadirek mi, Atina m, Sakz Adas m, Argos mu, Rodos mu?.. En sorunlu yanlardan biri de sava taktikleri... Bir eit ar piyade tabur formasyonu olan ve yzyllar sonra, Roma lejyonlarna ncelik edecek falanks dzeni (phalanx) M.. 7. yzylda gelitirilmiti. Oysa, M.. 1300' anlatan liada, Troia falankslarndan sz ediyor. Ayrca liada, Homeros'un Anadolulu olduunu artryor. Eer o yazdysa, on yazm tarznda bir eser vermi. Homeros'un yaadn yadsyan ilk kii Gian Battista Vico oldu. 1730'da, liada ve Odysseia'n yzyllar boyunca pek ok kiinin elinden ktn sylyordu. Destanlarn blmlerinin arasndaki vezin ya da anlatm farkllklarn ve kltrel ayrntlar kant olarak sundu: Efsaneler szl gelenek devrinde yaratlm ve zamanla yazya geirilmi olmalyd. Pisa niversitesi Yunan edebiyat doenti Vincenzo di Benedetto, "Ben, Homeros'un bir ozan olduu grn destekliyorum" diyor; "Yani, liada'ya dikkate deer sayda kiisel bulu katmtr." Benedetto, yazd Homeros'un Laboratuvarnda adl kitabnda (Einaudi) grlerini ayrntlaryla aklyor: "iirin deiik ksmlarnn birbirine karlk gelmesi temel bir nokta; rnein baz cmleler tekrarlanyor, ama belli anlatm gereksinimleri tarafndan belirlenen kesin varyasyonlarla: Patroklos'un ve Hektor'un gml, Paris'le Menelaos ve sonra Hektor'la Aias arasndaki dellolarda ayn ey gzleniyor.
____________________________________________________________________
13
Maxi-Dergi tarih
Haziran 2004 Say 8
tarih
Daha da nemlisi, Homeros, karlkl yengi ve yenilgilerin yaanmasn salamak istiyor; nk, onu ilgilendiren sadece savan boyutlar ve kartlklar deil. Hepimizin bana gelecek lm temas" da nemli. Bu edebiyat oyunu, ok gelikin bir edebi kimliin eseri olmal: "Bylesi, srf szel miras doalamayla iyiletirerek kesinlikle elde edilemezdi. Mutlaka, nnde gelitirecei bir metin olmalyd" diyor Benedetto. "Homeros'un kr olma ihtimalini de darda brakyorum: Gerekliin btn tonlarn betimleyen bir gzlemciydi o. Kr ozan gelenei, ilkel kltrlere zg, ufak tefek olma ve tanrsal esinlenme kalplarndan ileri
geliyor." Etten Kemikten Kahramanlar Homeros yaad ve liada'y avu-cuna yazd (Troia Sava'ndan 500 yl sonra yazmt). Peki, bilgisayar kaytlarnn olmad bir ada, byle eski olaylar aslna uygun anlatabilir miydi? Chicago Loyala niversitesi Eski a topografsi doenti Valerio Manfredi, "Bunu snama yntemleri var" diyor: "Szgelimi Aias'n kalkan, bir Miken kalkan: Miken saraylarnda resimlenmi sekizgen ekilli bir ei, gerekten yedi kat kz derisinden imal edilmi." Bu tip bir kalkan resmi, Mykenai kazlarnda karlan bir hanere de ilenmiti. Bir baka kant, Odysseus'un Merion'dan dn ald tolga: Homeros'un tasvirlerinden hareket edenler bunun nasl imal edildiini anlamyorlard; ta ki, bir Miken mezarnda bulunana dek: Mifer, bir kee baln zerine taklan, i ie geirilmi yedi fildii emberden oluuyordu ve yanaklklar vard. Ayrca, liada'da, savalar birbirlerine ar kayalar atyorlar. Tarihiler bunun ok eski bir yntem olduunu ve daha sonralar ortadan kalkm olabileceini belirtiyorlar. Demek Homeros, eski savalar bilerek yazlarna katyordu. Manfredi yle aklyor: "M.. 7. yzylda, Miken sava arabas, geit trenleri hari kullanlmyordu. Homeros da bunu nasl yazacan bilememi: Kahramanlar sava meydanna arabalaryla karken betimliyor (sanki taksiye binmiler); sonra, inip yaya dvyorlar." Gerekte Neler Oldu? 1800'lerin sonunda, Troia'y bulan Heinrich Schliemann, Tiryns ve Mykenai'yi kazd. Bunlar, Homeros'un deindii balca Yunan kentleriydi. Nihayet, ok eski buluntular elde edilmiti. Napoli'de yaayan Ege arkeolojisi doenti Vassilis Aravantinos, "Mykenai mezarlan M.. 16. yzyla uzanyordu ve savan nceliydi" diye aklyor. "Bu mezarlarda bulunan nl altn maskenin Agamemnon'a atfedilmesi de geleneksel bir yaklam: Schliemann'n elinde yaztlara dayanan hibir kant yoktu: Sakall ehrenin ciddi ve soylu bir ifadeye sahip olmasn temel almt." En byk keif, Mikenlerin Linear B yazsnn zlmesiyle yapld. Kbrs'ta, M.. 300'e dek kullanlan benzeri bir hece yapsn ele alan Michael Ventris, 1952'de, Miken alfabesini zd. Artk Knossos, Pilos, Teb ve dier kentlerdeki binlerce tableti okumak mmknd. Bu tabletlerde saray hazinesinin, sarf malzemelerinin, ticari el deitirmelerin, komu krallara verilen armaanlarn kaytlar tutuluyordu. Miken kral byk bir yneticiydi ve btn topluluun hayatn srdrmesini salyordu. Sz konusu tabletlerde Homeros'un deindii isimler de geiyor: Achireu (Akhilleus), Ecotoro (Hektor), Eveocle (Heteokles)... Her ne kadar, liada'nn kahramanlarnn adlar olmayabilirse de; bunlar, eskiden yaam Akhalarn isimleriydi.
____________________________________________________________________
14
Maxi-Dergi tarih
Haziran 2004 Say 8
tarih
Troia'nn yeriyse, hemen hemen kesin olarak tespit edildi: anakkale yaknlarnda, Troas blgesinde, ntepe buca Tevfikiye (Asarlk) ky civarnda, Hisarlk mevkiinde, Kk Menderes (Skamandros) ve Dmreli (Simoeis) aylarnn arasnda yer alan antik bir kent. Uzun sredir, on katl kent kazlarnda, Homeros'un anlatt Troia'nn hangi katmanda olduu bilinmiyordu. Buna ramen, Korfmann'n manyetometresinin saptad surlardan yola karsak; VI. tabakann, liada'nn Troia's olduunu kabul edebiliriz.
"Hem Yunanistan hem de Trkiye'de yaplan kazlar erevesinde uras kesin ki; Troia Sava zamannda, Dou Akdeniz havzasnda koine; yani, hem Peloponnesos Yunanllarnn hem de Kk Asya kylar sakinlerinin ve hatta, Hititlerin dahil olduu homojen bir kltr vard. Bu yzden, Homeros'un sava, o zamanlarda boazlarn denetimini ele geirmek iin yaplan pek ok savatan biri olabilir" diye ekliyor Aravantinos. Manfredi ise u szlerle tamamlyor: "Yunanllar, M.. 8. yzylda, baty koloniletirmek iin yola ktklarnda (bylelikle Byk Yunanistan olarak gelieceklerdi); en ok deer verdikleri eyleri yanlarnda gtrmek istediler: anayurtlarnn anlar ve atalarnn kltrleri... Dolaysyla, tam da o dnemde yaayan Homeros, bunlar yazya dkm olabilir."
____________________________________________________________________
15
Maxi-Dergi salk
Haziran 2004 Say 8
salk
UYUTURUCULAR HAKKINDA BLNMEYENLER
Birlemi Milletler'e gre, dnyada 140 milyon kii, bamllk yapmaz diyerek, sadece "kafa yapt"na inanlan marihuana gibi maddeleri sigaraya saryor. Kokain, afyon, eroin ve afyondan karlan esrar, polisiye filmlerin, akam haberlerinin korkun bileeni. Uyuturucu kaakl dediimizde aklmza gelen bu maddeler, her yl yz binlerce hayat sndryor. Bu ac tabloya ramen bamllk yapmad ne srlen ve baz bat lkelerinde uyuturucu olarak kabul edilmeyen hintkeneviri trevleri, esrar ve marihuana genlerin yeni gzdesi. Focus dergisi, marihuananm altnda yatan gerei aralyor. "Hafif Uyuturucular": Yasaklanmal m? Hafif uyuturucular ve bunlara sarlan sigaralar Avrupa'nn metropollerinde ok satyor. nk marihuana (hintkeneviri) yaprann gram 3-12 euro, esrarn gram ise 3-18 euro. Avrupa'da harlk parasna indirgenen satlar, bir yandan da, uyuturucu tacirlerinin yasal ortama tanma giriimi genleri hedefliyor. Doru, marihuana eroin kadar lmcl deil ve hzl bamllk yapmyor. Bu, gerein sadece bir yz. Gerein br yzne gelince ok yeni bir aratrma, Yeni Zelanda'daki ar uyuturucu mptelalarnn yzde 99'unun, ie marihuana ve benzeri hafif uyuturucularla baladn aa kard. Elbette, ar uyuturucu bamllarnn yzde 99'unun hafif uyuturucularla balamas, marihuana ienlerin yzde 99'unun, ileride ar uyuturucu kullanaca anlamna gelmiyor. O halde; marihuana, esrar ve tm egzotik otlar yasaklayalm ve ar uyuturucularn kullanmn yzde 99 azaltalm! zm, gzmzn nnde duran bu "dz mantk" kadar yaln m gerekten? Ne yazk ki deil. Yeni Zelanda, Hollanda gibi hafif uyuturucularn satnn serbest olduu bir lke. Eer hafif uyuturucular ile ar uyuturucular arasnda deminki gibi bir doru orant var olsayd, dnyann "yasaklarn hkm srd" geri kalannda bu sorunun hi var olmamas gerekirdi! Hollanda, 1976'dan beri, en ok 5 gramlk hafif uyuturucularn (esrar ile marihuana), yetkili "kahve dkknlar"nda garanti kapsamnda satlmasna izin veriyor. Hollanda vakasndaki en artc nokta, marihuana tketiminin ne artmas ne de azalmas. Eroin gibi zehirleyerek bamllk yapan maddelerin tketimiyse en dk seviyeye ulat (1.000 kiide 2-3 baml). Nasl m? Amsterdam niversitesi Uyuturucu Aratrmalar Merkezi'ne gre, hintkenevirinin yasallatrlmas, uyuturucuya eriimi kolaylatrd. Yasalar delme riskinin yaatt heyecan ortadan kalknca, marihuanamn ekicilii azald. Marihuanay deneyenlerin says artt, ama srekli kullananlar oalnyor. Marihuanann yasakland lkelerde ise satclar, mterilerin ihtiyalarn daha lmcl maddelerle karlyorlar. Ksacas, yasal satlar getiri salad: Kalite kontrol edilebiliyor, sadece ya byklere ulatrlabiliyor (kaaklar ayrm yapmaz) ve marihuana mterisinin, ar uyuturucular da satan "torbaclar"a ii dmyor.
____________________________________________________________________
16
Maxi-Dergi salk
Haziran 2004 Say 8
salk
Yasaklar Kaldrmann Olumsuz Yanlar Hollanda'da hintkeneviri kaakl inanlmaz boyutlara ulat. nk, kahve dkknlarna mal salayan pazar hl yasad... Pek krl bir ticaret: Tahminlerine gre, sadece eroin, hintkeneviri ve kokain sat, ylda 100 milyar euroluk bir pazara sahip. Bu rakam, dnyadaki mafya rgtlerini ve terristleri besliyor. stelik, tarlalarda hasat edilen bitkilerden son rne varncaya kadar, ylda 200 trilyon euro ciro yapld hesaplanyor. Uyuturucu kaaklarndan bkan svire devleti, devlet denetiminde ve snrl sayda, hintkeneviri yetitirmeyi dnyor.
Tm bu tartmalarn ardnda ise, ad "hafif olan uyuturucularn zerinde bir trl anlalamayan zararlar konusunda yaplan kavga var. Hafif uyuturuculara kar "sfr tolerans" politikasnn uygulanmasn savunanlarla, marihuana ve esrar gibi daha hafif maddelerin serbestletirilmesini nerenler arasndaki atmann kkeninde de bu tartma yatyor. Peki, ama gerek hangi tarafta? Bu soruya cevap verebilmek iin, marihuana ve esrar gibi hafif maddelerin ardndaki "sr perdesini" kaldrmak gerekiyor. Son bilimsel aratrmalarn nda, bu cesaret gerektiren soru ve cevaplar, Focus sizin iin aratrd. 1-Riskli bir ya var m? Evet, var. Oregon Aratrma Enstits'nn yapt almaya gre, ilkretimin sekizinci yl ile lise balamak iin en riskli dnem. 2- Ne kadar tehlikeli? Marihuana "en az" sigara ve alkol kadar zararl. Ancak, esrar ve marihuana, eroin kadar bamllk yapmyor. Biyokimyasal adan bakldnda, uyuturucunun dozu nemli. Gnde bir bardak arap dokunmaz, fakat alkolikler siroz olabilir. Salk asndan, cumartesileri bir marihuana sigaras yakmak, pazarlar bir kutu bira imekten farksz. Oysa, gnde 3-4 sigara yaklrsa iler deiiyor. Ama bu verdiimiz cevap da tek bana yeterli deil, karar vermeden nce drdnc soruyu okuyun! 3- Marihuana, esrar ye haha ya arasnda f ark var m? Evet. Ayn bitkiden gelmesine karn, retilme-artlma-karlma teknii asndan, deiik miktarlarda THC (Tetrahydrocannabinol) ieriyorlar. Marihuanada yzde 0,5-5, esrarda yzde 5-15, haha yanda ise yzde 30 orannda THC var. Dolaysyla, dozunu ayarlamak isteyenler dikkat etmeli. Haha ya, esrardan, esrar da marihuanadan gl bir uyuturucu! 4-Gnmzde satlan marihuanann daha tehlikeli olduu doru mu? ABD'de DEA kurumu, 1960'tan bu yana, marihuanann yzde 25 glendiini raporuna yazd. Bu bildiri henz onaylanmad. Yalnz, Nethenveed (Hollanda otu) denilen marihuana tr, yzde 20 orannda THC ieriyor. Ortalama bir marihuanann THC oranysa sadece yzde 3! 5- Hafif uyuturucularn ne gibi etkileri var? Etkiler, etken maddenin younluuna bal. Yzde 3 THC ieren marihuana kk alg farkllklarna yol ayor ve grsel, iitsel, kokusal, tatsal uyaranlara daha duyarl hale getiriyor. Esrar gibi yksek younluklu uyuturucularda ise halsinasyonlar grlebiliyor. Sonuta, yksek dozlarda THC, halsinojen hale geliyor ve "seyahatler" berbat bir hal alyor.
____________________________________________________________________
17
Maxi-Dergi salk
Haziran 2004 Say 8
salk
6- Esrar ne gibi zevkler veriyor? Esrar hemen hissedilebilen kt etkiler yaratsayd kimse kullanmazd. Tersine, esrar marihuanadan daha youn duygular yaatyor. Neelendiriyor, sorumluluklardan arndryor, fazla deil, birka ay sonra ise "hayatmz roman" dedirtiyor! 7- Marihuanann bamllk yapmad doru mu?
Hayr. oktan bamllk yapabilecei belgelendi. Kanlmaz bir ekilde bamllk yapmasa da, marihuana ienler risk altnda. Hollanda, Utrechtteki Trimbos Enstits'nden Frits Knaak, hintkeneviri bamllnn azaldn sylerken bir de "ama"s var: "Ama 1996'da bize 2.000 hasta bavurdu. Bir baka deyile, hintkeneviri kimyasallarn ien Hollandallarn yzde 3'!" 8- Uyuturucum sigaralar genler iin tehlikeli mi? Evet. Aratrmalar genlerin kolay baml olduunu gsteriyor. Genler, gittike artan dozlarda hintkeneviri tketip baml olabiliyorlar. yleyse, cumartesi akam alkanl, pazara, pazartesiye ve nihayet btn haftaya kayabilir!
LALARIN DZELTEMED ASTIMA YEN BR BAKI

Murat Yeilova 18 ay kadar nce yine bir astm nbetine tutulduunda 11 yandayd. Annesi onu hemen doktoruna gtrd. Ancak, o gne dek kulland ilalar bu kez pek ie yaramam gibiydi. Murat o gn boulacak gibi olmutu ve soluk almaya altka daha da tkanyordu. Apar topar hastaneye gtrlm ve duruma derhal el konmutu. Uzmanlar daha nce almakta olduu ilalar deitirmek ve ona gbekteki bir ine araclyla bedene srekli ila pompalayan bir aygt yerletirmek zorunda kald. Astmn genellikle doru ilalarla denetim altna alnabilen ve ok da ciddi saylmayacak bir hastalk olduu dnlr. Pek de yle deil! Astm henz stesinden gelemediimiz bir hastalk ve her geen gn daha da yaygnlayor. Son 25 ylda lkemizde de hzla yaygnlaan astml saysnn A.B.D ve Bat Avrupada iki katna kt, Britanyada her 8 ocuktan birinin astml olduu belirtiliyor ve bunun nedeni de tam olarak bilinemiyor. Astm hastalna kar halihazrda uygulanan yntemlerin yeterli olmad bir gerek. Bu yzden birtakm deiikliklere gidilmesi de kanlmaz olabilir. Aratrmaclar artk bu hastaln kaynana inilmesi amacyla bu konuyu yeniden gzden geirmeye balad. Bronlarn ya da hava yollarnn iltihaplanmasna bal olarak gste hrlt, ksrk ve soluk kesilmesi gibi belirtilerin grld geici nbetlerle kendini belli eden astm oldum olas belirli aralklarla ba gsteren bir hastalk olarak deerlendirildi. Astm nbetlerinden sonra hava yollar normale dnyordu.
____________________________________________________________________
18
Maxi-Dergi salk
Haziran 2004 Say 8
salk
Ne var ki, kimi bilim insanlar bu gre katlmyor ve hastaln bireyin gelime srecinin ilk evrelerinden kaynaklanarak bronlarn yap ve ilevinde kalc deiikliklere yol aan bir sorun olabileceine inanyor. Bu grn en ateli savunucularndan biri olan Southampton niversitesinden Stephen Holgate, astm hastalnn nne geilmesi ynnde bugne dek uygulanan yntemlerin neden baarszlkla sonulandnn aratrlmas suretiyle, olas yepyeni zmlere ulalabileceini ne sryor.
Nbette Neler Oluyor? iddetli astm nbeti esasen bronlardaki iltihaplanmayla ilintili olduundan, uzmanlar hakl olarak, yllarca hastaln bu ynne odakland. Astma duyarl bir kii hayvan ty, polen, sigara duman, toz ya da kf gibi hastal uyarc bir unsurla karlatnda, hava yollarnda hemen bir iltihaplanma meydana gelir. Kandaki baklk hcreleri hava yollarna girerek iltihaplanmaya yol aan kimyasallar yayarlar. Mukoza retimi artar ve hava borularn evreleyen kaslar kaslarak hava akn salayan boluun daralmasna neden olur. Bu da hrlt, ksrk ve soluun kesilmesine yol aar. Peki, Astm Nbetleri Arasnda Neler Olur? Yaygn gr, nbetlerden sonra hava yollarnn normale dnd ynndeydi. Gelgelelim, 1992de Montpellier I niversitesinden Jean Bousquet nderliindeki bir ekip erikin astmllarn en azndan bir blmnde hava yolu eperlerinin kalc bir biimde daralp kalnlatn ortaya koydu. Bousquet ve bakalar daha sonraki yllarda astmllarda hava yollarnn salkl bireylere kyasla ne gibi farkllklar sergilediini incelemeye balad. Sonuta, hava yollarn evreleyen dz kasn astmllarda salkllara kyasla drt kat daha kaln ve ok daha oynak olduu grld. Ayrca, hava borularnn tabanndaki zarn daha kaln olduu ve ok kollagen ierdii, mukoza bezlerinin daha byk olduu ve tm eperde ok daha fazla sayda damar bulunduuna tank olundu. Bousquet ekibi, sz konusu deiimlere hava yollarnn yeniden dzenlenmesi adn verdi. Bu aamada yaygn gr yeniden dzenlenmenin uzun sreli iltihaplanmann bir sonucu olduu ynndeydi. Ne var ki, son birka ylda yeniden dzenlenmenin ok daha nemli bir rol oynadn ortaya koyan kantlar elde edildi. lk olarak elde edilen ve epey kayg uyandran bulgular, iltihaplanmann giderilmesi ve astm nbetlerinin daha seyrekletirilmesi asndan hi kukusuz en iyi ila olan steroidlerin akcierlerin ilevinde uzun erimli bir etki yaratmadklar ynndeydi. En azndan ocuklara uygulanan ve akcierlerden darya flenen havann hzn len zirve akm testleri steroidlerin hastalara hi bir yarar salamadn ortaya koymaktayd. Yeniden dzenlenme salt iltihaplanmann bir sonucu olsayd, o zaman iltihaplanmann yattrlmas hastaln engellenmesi ya da belirtilerinin azalmasnda etkili olmalyd.
____________________________________________________________________
19
Maxi-Dergi salk
Biyopsi Sonular
Haziran 2004 Say 8
salk
Ancak bulgular durumun hi de yle olmadn gsteriyordu. O halde yeniden dzenlenme iltihaplanmann bir sonucu olmaktan ok, hastaln temel unsurlarndan biri olmalyd.
Kanada McMaster niversitesinden Finn Rasmussen ve arkadalar yeniden dzenlenme srecinin ne zaman baladn aratrmak amacyla bini akn ocuu 26 yana bastklar gne dek izlediler. Sonuta, 18-26 yalar arasnda zirve akm dzeyi dk olan kiilerde ayn durumun 9 yanda da geerli olduu grld. Bu da, srecin ok daha erken yalarda baladnn bir gstergesiydi. Sz konusu gr, ocuklarn hava yollarndan doku rneklerinin alnd aratrmalarla da dorudan destekleniyor. Ksa bir sre ncesine dek aratrmaclar ocuklara gereksiz yere biyopsi uygulamaktan kanyorlard. Ancak getiimiz yl Royal Brompton Hastanesi uzmanlar kendilerine saaltm amal bronkoskopi uygulanan ocuklardan alnan biyopsi rneklerini incelediler. Aratrma kapsamnda ar astml 19 ocuktan alnan rneklerin yan sra, astm olmayan ocuk ve erikinlerden alnan rnekler de incelendi; astml ocuklarda zemin zarnn ok daha kaln olduu grld. Ne var ki, kalnlk derecesi biyopsi srasnda hava yollarndaki iltihaplanmayla balantl deildi. Bu da, bronlardaki yapsal deiikliklerin sanldndan ok daha nce meydana geldiini ortaya koymaktayd. Steroidlerle yaplan saaltm deneyleri ve uzun erimli izlemeye dayal aratrma yeniden dzenlenmenin erken yata balad ynnde dolayl kantlar sunmakla birlikte, biyopsi rneklerinin esas alnd aratrmalar bu grle ilgili tm kukular ortadan kaldrmaya yeterliydi. Tm bu aratrmalar sayesinde astmn artk yepyeni bir boyut kazand sylenebilir. Buna gre, yeniden dzenlenme, yalnzca astmn bir sonucu olmakla kalmayp, ayn zamanda hastaln nedenini de oluturuyor. Bousquet hastalarn hava yollarnn yeniden dzenlenmeye bal yapsal anormalliklerle birlikte gelitiine ve astm ilerledike yeniden dzenlenme srecinin de farkl boyutlara ulatna inanyor. yi de, ncelikle Yeniden Dzenlenme Srecini Balatan Nedir? Bylesine yaygn bir hastalk olmasna karn, bilim insanlar astmn neden kaynaklandn henz bilmiyorlar. Bu konuda eitli grler ortaya atlmakla birlikte, hastaln neden giderek yaygnlat konusuna da kesin bir aklama getirilemiyor. Aratrmalar hastaln ortaya knda genlerin can alc bir nem tadn ortaya koyuyor. Uzmanlar astmn bir olaslkla kaltmla geen bir, ya da birden fazla duyarl gene sahip kiilerin kk yata, belki de ana rahminde yaadklar bir eye bal olarak ortaya ktna inanyorlar. Genlerle likisi Astmla ilintili genlerin bulunmas yolundaki abalarn son zamanlarda giderek younlat grlyor. Bugne dek eitli genlerin astmla ilintili olduu ne srlmekle birlikte, yeniden dzenlenmede etkili olabilecek bir genin kimlii ilk kez iki yl nce belirlendi.
____________________________________________________________________
20
Maxi-Dergi salk
Haziran 2004 Say 8
salk
ADAM33 ad verilen ve 20. kromozomun ksa dalnda bulunan bu gen metaloproteaz-disintegrins adyla bilinen trde bir enzim retiyor. Bu tr enzimler hcre yzeyini kaplayan zar zerinde bulunuyor ve ncelikle hcrelerin oalmasnda etkili oluyorlar. ADAM33 enzimi genellikle bronlardaki kas ve fibroblastlarda bulunduundan, bunlarn yaplarndaki herhangi bir deiiklik alerjik etmenlere kar duyarll daha da artran ar-kasl hava yollarnn olumasna neden olabilir.
Son birka ay iinde ADAM33n akcierlerin ilevini dorudan etkiledii ynnde kantlar elde edildi. Manchester Wythenshawe Hastanesinden Angela Simpson ve arkadalar bu genin kimi farkl deikelerini tayan ocuklarda zirve akm deerlerinin ortalamann altnda olduunu ortaya koydular. ADAM33 geninin yaps evresel unsurlardan da etkileniyor olabilir miydi? Holgate ekibi bu soruya bir yant getirilmesi amacyla bir sredir fare embriyonlarndan akcier dokusu retiyor ve bunun eitli kimyasallar karsnda gsterdii tepkileri inceliyor. Elde Yeni Kantlar Bugne dek elde edilen bulgular duman, alerjik etmenler ve annenin beslenme dzeninin plasentaya szp sz konusu genin yapsn etkileyebileceini gsteriyor. Holgate astmn bronlarn oluum biiminden kaynaklanan geliimsel bir sorun olabileceine ve yeniden dzenlemeden ok bir nceden dzenlemenin sz konusu olabileceine inanyor. Yeniden dzenlenme henz tm dnyada astmn kkeni olarak kabul edilen bir gr deil. Ancak bu bilim adamlar bu grlerinde hakl iseler, yeniden dzenlenme kuram astm saaltmnda etkili olabilecek yepyeni ilalarn gelitirilmesine k tutabilir. Kuramn gz ard edilemeyecek denli geerli olduu ynnde imdiden somut bir yn kant elde edilmi durumda. Londra Imperial College uzmanlarndan Barry Kay nderliindeki bir ekip getiimiz Ekim aynda hastalara monoklonal antikorlar enjekte edilmek suretiyle yeniden dzenlenmenin kimi ynlerinin nne geilebileceini ve astm uyarc kimi kimyasallarn dzeylerinde bir d salanabileceini ortaya koydu. New Scientistden uyarladmz ve derlediimiz (27.3/2004) yazya gre, sz konusu antikor, astmn saaltmnda tek bana etkili olmasa bile, yeni yntemlerin gelitirilmesine olanak tanyacann kesin bir kant saylabilir. Tm bunlar da yaamlar astm nedeniyle kstlanan ocuklar iin bir umut anlamna geliyor.
____________________________________________________________________
21
Maxi-Dergi soru-cevap
Haziran 2004 Say 8
soru-cevap
Horozlar Neden Sabahlar ter? Aslnda horozlarn tmesi, kendi blge snrlarn korumann bir ifadesi. Bu tler insanlarn kulana ayn gelse de, bir horoz, dier 30 farkl horozun tn birbirinden ayrt edebiliyor. tmeyi, kendi blgelerinin dolu olduunu ve iyi korunduunu belirtmek iin bir sinyal olarak kullanyorlar. Horozlar gn iinde de tyorlar, ama sabah t u anlama geliyor olabilir: "Bu geceyi de atlattm, tavuklarma yanamayn."
Gerekte Kitap Kurdu Diye Bir Hayvan Var M?
Kitap kurtlar, ya Anobiidae familyasndan bir bcein (Xestobium rufovillosum) ya da tahta kurdunun (Anobium punctatum) larvalardr. Bunlarn her ikisi de, ktta olmaktansa tahtada bulunmay yelerler. Ama, rnein tahta bir ktphaneyi istila etmilerse, kanlmaz olarak baz larvalar raflardan kitaplara girerler. Kitap kurtlarnn sayfalarda atklar delikler, antika kitaplarla uraanlarn ba edemedikleri tek eydir. Hamambcekleri ve gveler de kitaplara zarar veriyor, ama yalnzca ciltleri tahrip ediyorlar. Kitap kurtlar ise sayfalar "iniyor".
Bir Kadn Ayn Zamanda ki Erkekten Hamile Kalabilir Mi? Ender olsa da evet. Tek yumurta ikizleri, tek bir yumurtadan meydana geliyorlar ve sadece bir spermin yumurtay dllemesini garantiye almak iin, hcre zarnda baz biyokimyasal deiimler oluuyor. ift yumurta ikizlerinde ise, anne iki yumurta brakyor ve bu durumda yumurtalarn farkl iki erkein spermiyle dllenmesini engelleyen bir neden yok. ift yumurta ikizliinin iki tr bulunuyor: Hamilelik esnasnda ikinci yavruya gebe kalma (superfecundation) veya gebelik stne gebelik (superfoetation). Bunlardan ilki, iki yumurta ayn anda braklnca oluuyor. Gebelik stne gebelikte ise, bu iki yumurta 24 saat arayla braklyor. Gebelik stne gebeliin oran, hamilelik esnasnda ikinci bebee gebe kalmaya kyasla daha dk olsa da, iki yumurtann farkl kiilerin spermi tarafndan dllenme ans bu seenekte daha yksek.
Manyetik Alan nsana Zarar Verir Mi? X n gibi radyasyon ieren etkenlerin aksine, statik manyetik alanlar canl dokulara zarar vermiyor. Zayf statik manyetik alanlarn, rnein dnyann manyetik alannn, zararl olduuna dair bir kant yok. Manyetik alan miliTesla (Tesla'nn binde biri) denilen birimle llyor. Dnya'nn manyetik alan, bir ubuk mknatsn-kinden yz kez daha zayf ve 0.03-0.07 miliTesla arasnda deiiyor. Ancak, bundan ok daha yksek iddetteki ekim alanlar zararl olabiliyor. rnein, hassas cihazlar, 500 miliTesla dan youn manyetik alanlarda iyi almyor. 10.000 miliTeslalk bir alan, baklk sistemine zarar veriyor ve baz bakterilerin genetik deiime uramasna neden oluyor. Bu tr alanlar dnyada doal olarak bulunmuyor. Ama insanlar tarafndan yaplan aletlerin yaratt yapay manyetik alanlar, rnein tbbi amal kullanlan tarama cihazlar 2.000 miliTeslaya ulayor.
____________________________________________________________________
22
Maxi-Dergi
Haziran 2004 Say 8
teknoloji
MANYETK REZONANS (MRI)
MRI ok rabet gryor; nk X n kullanmyor, bu nedenle zararsz olduu dnlyor ve ayn anda vcudu birok farkl adan tarayabiliyor. MRI, atom ekirdeklerinin hareketlerini deitirerek salanan bir grntleme yntemi. MRI'n temeli, nkleer manyetik rezonans (NMR) ilkesine, yani atomlarn manyetik zelliklerine dayanyor. NMR, atom ekirdeinin iindeki protonlar etkiliyor. Protonlar normalde geliigzel ynlerde hareket ediyor. Ancak atomlar manyetik bir alana girdiinde, protonlar ayn ynde sralanmaya balyor. Bu, atom ekirdeinin iindeki proton ve ntron says eit olmadnda grlyor, rnein hidrojende. Hidrojen suyun bir paras, su ise insan vcudunun te ikisini oluturuyor. Hidrojen ayn zamanda kkrdak, yumuak doku ve ince zarlarn bir paras Sonu olarak, MRI kemikler dnda vcudun birok blmnn grntlerini almak iin birebir. nceleme srasnda hastalar, MRI taraycsnn tnel benzeri aklnn ortasnda yatyorlar. Dnyann manyetik alanndan yaklak 25.000 kat daha gl olan bu manyetik alan iinde, vcut dokusundaki atom ekirdekleri tarafndan elektrik sinyalleri salnyor. Bu sinyaller hastann etrafndaki radyo frekans halkalar tara tndan yakalanyor. Hidrojen atomlar sinyallerden kan enerjiyi emiyor, bylece protonlar farkl ynlere hareket edebiliyor. Tam da bu srada, ikincil adet mknats devreye giriyor. Bylece manyetik alana saa, sola, ne ve arkaya olmak zere farkl alar kazandrlabiliyor. Manyetik alann ynn ayn dorultuda biraz oynatarak, taraycnn, vcudun baka bir dilimine bakmas salanyor.
teknoloji
____________________________________________________________________
23
Maxi-Dergi teknoloji
Haziran 2004 Say 8
teknoloji
lem sona erdiinde, protonlar ana manyetik alanda yeniden sralanyor ve halkalar tarafndan toplanan radyo dalgalarn yayyor. Radyo dalgalarnn uyard hcrelerdeki hidrojen atomlarnn rettii enerji, saylara dntrldkten ve bir bilgisayarca ilendikten sonra grnt haline getiriliyor. MRI, ok hassas bir yntem olduundan, farkl doku ve organlarn grntlen meinde kesin sonulara ulaabiliyor. Hasta ve salkl dokular, dier tarama cihazlarna kyasla ok daha iyi ayrt ediyor. Hatta, organlardaki su miktarnn deimesine neden olan beyin hastalklarn bile saptayabiliyor.
____________________________________________________________________
24
Maxi-Dergi ksa-ksa
inde Kadn Ktl
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
Hkmetin tek ocuk politikas ve kz bebeklerin krtajla alnmas veya ldrlmesi yznden inde kadn ktl ba gsterdi. Hesaplara gre 2020 ylnda 40 milyon inli kadnsz kalacak. Xinhua haber ajansndan yaplan bir aklamaya gre milyonlarca inli gelecekte yalnz kalacak. Aile planlama uzman Li Weixiong ise cinsiyetler arasndaki bu dengesizliin salkl ve dengeli nfus art iin byk bir tehdit oluturduunu syledi. Bu gelimenin sonucunda taciz ve tecavz olaylarnn artmasndan endieleniliyor. Aile bakan Zhang Weiquginge gre inde 117 erkee karn ortalama olarak 100 kz bebek dnyaya geliyor. Dokuz yan altndaki ocuklarda erkek says 15 milyon daha fazla.
ki cinsiyet arasndaki oran fark ayn ekilde devam ettii takdirde 2020 ylnda 40 milyon erkek kadnsz kalacak. Zhang bu nedenle dengesizlii ortadan kaldracak ltlerin getirilmesini istedi. inde nfus patlamasna kar her ailede sadece bir ocua izin verilmekte. Erkek ocuk sahibi olmak isteyen ok sayda inli aile ise kz bebekleri krtajla aldryor hatta ldryor da. Erkek ocuk soyun devamn ve ailenin bakmn stlendii iin daha deerli kabul edilmekte. Hkmet bu yzden domam bebeklerin cinsiyetini gsteren ultrason muayenesini yasaklad ve bebeklerini ldrenlere yksek cezalar vermeye balad. Tek ocuk politikas sayesinde getiimiz on yllarda 300 milyon daha az doum yapld. Fakat tahminlere gre u sralar 1,3 milyarlk nfus buna ramen 2043 ylnda 1,6 milyara frlayacak. Kalorisiz Ve Sakarinsiz Tatlandrc Geliyor Paraguayda yetien Stevia rebaudiana bitkisinden elde edilen mucize tatlandrcy Alman bilim adamlar Avrupaya getirecekler. Kalorisiz tatlandrc Amerika ve Japonyada satlyor ama ABde yeni gda rnlerinin ithalatnda farkl kurallar geerli olduu iin Stuttgart niversitesinden Udo Kienle dier bilim adamlaryla birlikte bitkinin ekim koullarn, tadn, dayanrln ve retimini aratryor. nmzdeki yl Stevia bitkisinin ekimine balayacak olan aratrmaclar deneme alanlar olarak Portekiz, spanya, Fransa, talya ve Yunanistan uygun buldular. Gerekli izinlerin alnmasndan sonra balayacak aratrmalarn on yl iinde tamamlanmas bekleniyor. Dnyann En Eski Mzik Aleti rlandada Bulundu rlandal arkeologlar kendi lkelerinde dnyann en eski ahap mzik aletlerini buldular. Porsuk aacndan retilen yaklak olarak 4000 yllk fltler bakentin gneyindeki Greystones blgesinde bir rastlant sonucunda bulundu diye aklad Dublin Arkeoloji Enstitsnn proje yneticisi Margaret Gowen. lk Tun ana ait alt enstrman nemli toprakta bulunduklar iin ok iyi koruna gelmi. 30-50cm uzunluundaki fltler uca doru sivrilmekte ve zerinde delikler bulunmamasna ramen arkeologlar 2-3 farkl tonu alabilmiler. Gowenin aklamasna gre yeni enstrmanlar Avrupada bugne dein bulunanlardan bin yl kadar daha eski. Plastik Atklar nce Kum Tanelerine Dnyor Deniz diplerinde ve sahillerdeki kum artk sadece ufalanm midye kabuu ve kum taneciklerinden olumuyor. Farkl plajlardan, deltalardan ve gelgit blgelerinden aldklar rnekleri mikroskop altnda inceleyen ngiliz bilim adamlar, kre ve lif biimindeki minik plastik paralarn mekanik bozulmayla olutuunu sanyorlar.
____________________________________________________________________
25
Maxi-Dergi ksa-ksa
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
Plymouth niversitesindan Richard Thomson, analizleri srasnda poliakril, cilalarda kullanlan alkid reinesi, naylon, polyester, politelin, polipropilen artklar ve polivinil bileimleri bulmu. Bu plastikler ambalajlarda, giysi ve ip retiminde olduu kadar endstride de kullanlr. Bu maddelerin ou biyolojik olarak indirgenememesine ramen byk paralar mekanik etkileimler sayesinde zamanla kk paralara ufalanr. Plastikler ilenirken bazen niasta gibi doal maddelerle kartrlr. Biyolojik maddeler zamanla yok olurken geriye minik plastik paralar kalr. Bu tr plastik artklar getiimiz yzyln 60l yllarna ait plankton rneklerinde bile saptanmt.
Bilim adamlar tortullardaki plastik kalntlarn nemli lde arttn sylyorlar. Ve bilim adamlar sadece dier paracklardan kolayca ayrt edilebilen plastik atklar deerlendirdikleri iin de genel plastik orannn daha fazla olduunu dnyorlar. Plastik atklarn evreyi ve ekosistemi ne ekilde etkileyecei kesin bir ekilde bilinmiyorsa da baz deniz canllaryla yaplan ilk deneyler hayvanlarn mikroskobik boyuttaki taneleri ve lifleri besinle birlikte aldklarn gstermi. Devre D Braklan Gen Diyabeti nlyor Amerikal bilim adamlar farelerde diyabet riskini, belli bal bir geni devre d brakarak ortadan kaldrdlar. STAT-4 olarak adlandrlan gen, otobaklk reaksiyonunda etkili. Otobaklk reaksiyonu diyabet tip 1 hastalarnda akyuvarlarn pankreasa saldrarak enslin reten hcrelere hasar vermesine yol aar. SAT-4 geni olmadan dnyaya gelen fareler, kaltmlarnda diyabet hastal izleri olmasna ramen salkl kalmlar. Zandong Yangn konuyla ilgili aratrma yazs Journal of Autoimmunity dergisinde yaymland. Diyabet tip 1 hastal, baklk sisteminin beden dokusuna saldrd otobaklk hastalklarndan biridir. Akyuvarlar pankreasa hasar veren beta hcrelerini retirler. Hasar gren pankreas, enslin hormonunu retemedii iin de beden, besinler iindeki ekeri ileyemez. Yang ve ekibi imdi pankreasa saldran akyuvarlarn oluumunda STAT-4 geninin nemli bir rol stlendiini buldular. Aratrmaclar, deneyleri srasnda aralksz olarak diyabet gelitirecek ekilde genetik deiimden geirilmi farelerden yararlanmlar. Bu farelerde STAT-4 geni devre d brakldnda pankreas ilevini srdrmeye devam etmi. Ancak STAT-4 geninin insanda enfeksiyonlar savunmak gibi nemli grevleri olduu iin insan bedeninde genin tmden devre d braklmas mmkn deil diyor Zang. Fakat aratrma sonucu yine de STAT-4 geninin ilevini zayflatacak bir ilacn gelitirilmesinde etkili olabilmesi asndan nem tamakta. Yuvarlak Hatl Kadnlar Daha Dourgan Byk gsl ve ince belli kadnlar erkekler tarafndan daha ekici bulunur. Polonyal bilim adamlar imdi Barbie bebeklerini andran bu beden yapsna sahip kadnlarn daha dourgan olduklarn buldular. Son aratrmalar batl erkeklerin hayalindeki iri gsl, ince belli ve geni kalal beden yapsnn bir rastlant olmadn ortaya koydu. Polonyal bilim adamlar bu yapdaki kadnlarda stradiol olarak bilinen cinsellik hormonunun ortalama deerin %26 zerinde olduunu saptadlar. Hatta bu orann regl dngs iinde ve dng ortasnda %37ye kadar ktn sylyor Krakau niversitesinden Grazyna Jasienska, Proceedings of the Royal Society of Londan: Biological Sciences dergisinde. Yazya gre kandaki hormon seviyesi dourganlk hakknda bilgi veriyor ve yuvarlak hatl kadnlar iki ila misli hamile kalma ansna sahip. imanla Yeni Tedavi imanlk zellikle de endstri lkelerinde nemli bir sorun haline geldi. Fakat Amerikal bilim adamlar yalar yok eden bir yntem kefettiklerini akladlar.
____________________________________________________________________
26
Maxi-Dergi ksa-ksa
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
Terapi ayn zamanda zmleme orann da ykselmekte. Texas niversitesinden (Houston) Wadih Arapn Nature Medicine dergisindeki yazsna gre yeni imanlk terapisi diyet veya bedensel hareketler de gerektirmiyor. Aratrmaclar ya hcrelerini besleyen damarlar yapay bir protein ile bozarak ya hcrelerini alktan ldryorlar. Farelerle yaplan deneyler olduka baarl gemi. Fareler yal besinlerle beslenmelerine ramen sadece drt haftalk terapiden sonra bile arlklarnn te birini kaybetmiler. Bilim adamlar ya dokusu iinden geen ve ya dokularnn oksijen ve besleyici madde ihtiyacn karlayan ince damarlara aladklar yapay protein moleklne damar hcrelerini intihara zorlayan ikinci bir protein eklemiler. Drt haftalk tedaviden sonra fareler zayflamakla kalmayp git gide daha salkl hale gelmiler.
Terapinin balangcnda grlen (imanla bal) karacierde ya birikimi ve hafif diyabet gibi hastalklara sahip farelerin metabolizmas terapi sresince iyilemi. Terapi henz insanlar zerinde denenmemi olmasna ramen bilim adamlar benzer bir etki maddesiyle imanla are bulacaklarna inanyorlar. Mesela yapay olarak birletirilmi proteini ya hcrelerine tayacak yzey moleklleri insann ya dokusundaki damarlarda da bulunuyor. Ar Gne I, Makula Dejenerasyonuna Neden 2500 Amerikalnn katlmyla gerekletiren aratrma sonucu ok fazla gnete kalan kiilerin yallkta makula dejenerasyonuna yakalanma riskinin daha yksek olduunu gsterdi. Bilim adamlar aratrmayla ilgili sonularn Archives of Ophthalmology dergisinde yaymladlar. Makula dejenerasyonunda grme merkezindeki a duyarl hcreler lr. Hastalar net gremedikleri iin okuyamaz veya otomobil kullanamazlar. Yallarda ok sk grlen bu grme bozukluunun tedavisi kstldr. Wisconsin niversitesinden Sandra Tomany, geni kapsaml bir gz aratrmasnda gne ve makula dejenerasyonu arasndaki ilikiyi aratrd. Gen yalarda ve aratrmann balangcndan itibaren gnde en az be saat kadar gnete kalan deneklerde gnde iki saatten az gnete kalanlara kyasla hastaln ilk belirtileri on misli ortaya km. Aratrmadan kan sonuca gre gne gzl ve apka makula dejenerasyonu riskini drebiliyor. Enfarkts Geni Bulundu Japon bilim adamlarnn yeni aratrma sonularna gre bozuk bir gen, doktorlarn enfarkts riskinden sorumlu tuttuklar bir proteini retiyor. Bilim adamlar kalp enfarkts riskinde Galectin-2 proteininin nemli bir rol oynadn tahmin ediyorlar. Toshihiro Tanaka ynetiminde alan aratrma ekibi, Nature dergisinde Galectin-2 proteinini reten bozuk gene sahip olan kiilerin enfarkts yakalanma olaslklarnn daha fazla olduuna deiniyorlar. Kalp enfarkts, kalp kas dokusunun yetersiz kan dolamna bal olarak lmesiyle ortaya kyor. Ayrca kalp damarlarndaki iltihaplar ve phtlar da nemli lde etkilidir. Bu tr bozukluklar srasnda aa kan farkl molekller arasnda arasnda lenfotoksin alfa (LTA) da yer alyor. Tokyo Fizik ve Kimya Aratrmalar Enstits bilim adamlarnn elde ettikleri bilgilere gre Galectin-2 ve LTA birlemekte. Ve bozuk bir gen yznden Galectin-2 miktar deiince bu LTA proteini dolaysyla da kalp kasndaki iltihaplanma zerinde de etkili olmakta. Proteinlerin ilikisiyle ilgili mekanizma henz kesin olarak anlalmamsa da aratrmaclar Galectin-2 proteinin kalp enfarkts iin bir risk oluturduuna inanyorlar.
____________________________________________________________________
27
Maxi-Dergi ksa-ksa
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
2638 enfarkts hastasnn verisini 2499 kiilik bir kontrol grubuyla karlatran Tanaka, Galactin2 salgsnn drlmesiyle enfarktsn nlenebileceini ve protein seviyesini dren ilalarn nlem ve tedavi amal kullanlabileceine inanyor. Alkol Dietine De Zararl ki ienlerin dietinde iltihap oluma riski %18-27 daha yksek. ltihap riski alnan alkol tryle deil bir gnde alnan alkol miktaryla ilgili.
Amerikada 51.000 katlmcyla gerekletirilen uzun vadeli aratrma 1986 ylnda baladnda deneklerin hibirinde parodontoz veya kalp enfarkts gibi hastalklar bulunmuyordu. Deneklerin beslenme alkanlklar drt ylda bir deerlendirilmi. Sonuta ne kadar ok alkol alnrsa parodontoz riski de o denli artyor. Parodontoz tm dieti dokusuna yaylan iltihapl bir hastalktr. ltihap di kkne kadar yayldnda diler debiliyor. Hastalktan bugne dein en bata yetersiz di bakm ve plaklar sorumlu tutuluyordu. Bununla birlikte alkoln dietine ne ekilde zarar verdii kesin olarak bilinmemekte. u sralar farkl mekanizmalar zerinde tartlmakta. Mesela alkoln bedendeki savunma reaksiyonunu azaltarak hastalk etkenlerinin artmasna dolaysyla da dieti iltihabna neden olabildii dnlyor.
Erkeklerin Sperm Says Dyor Prof. Dr. Blent Tra, Trkiyede ksr iftlerin saysnn dier lkelerle hemen hemen ayn olduunu belirtti. Tra, korunmayan iftlerde 1 yl iinde ocuk sahibi olamama orannn yzde 15 olduunu bildirdi. Kadnlarda ksrlk nedenlerinin baz hastalklara bal olduunu anlatan Tra, yumurtalk kisti olanlar, arl adet grenler, infertilite problemi yaayanlar, karn iinde yapklk gibi problemi bulunan kadnlarda ksrlk riski grlebileceini ifade etti. Trkiyede genellikle kadnlarn, sen ksrsn, ocuun olmuyor, yeniden evleneceim diyerek sulandklarn belirten Prof. Dr. Tra, aslnda erkekte sperm saysnn az olmas nedeniyle ocuk sahibi olunamayabileceine iaret etti. Prof. Dr. Tra, erkeklerde sperm saysnda geen yzyla gre yzde 100den fazla d olduunu bildirdi. Dnya Salk rgt (WHO) verilerine gre, erkeklerde geen yzylda 1 mililitre menide ortalama 40-60 milyon sperm varken, u anda bu saynn alt snrnn 20 milyon kabul edildiini ifade eden Tra, bunun nedeni olarak daha ok evre kirlilii zerinde durulduunu bildirdi. Tavuklar ve baz hayvanlar beslemekte kullanlan yemlerin iine hormon konulduunu, bu hormonlarn erkek vcudunda strojen (kadnlk) hormonuna dntn syleyen Tra, Erkekler bylece kadnlk hormonu alm oluyorlar dedi. Tra, bunun da erkekte sperm saysn azalttn bildirdi. Sperm azalmasnn bir nedeninin de su kirlilii olduunu, zellikle denizlerdeki kirlilik nedeniyle kabuklu deniz hayvanlarnda civa, nikel gibi ar metallerin biriktiini anlatan Tra, midye ve dier kabuklu deniz rnlerinde biriken ar metallerin erkekler iin ok tehlikeli olduunu ve sperm saysn azalttn ifade etti. ok scak ortamlarda bulunmann sperm retimini olumsuz etkilediini belirten Tra, zellikle frnlarda alan veya ok saunaya giden kiilerde sperm saysnda azalma olduunu bildirdi. Prof. Dr. Tra, nk testisler vcut dnda daha az s istiyorlar dedi.
____________________________________________________________________
28
Maxi-Dergi ksa-ksa
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
Bunun dnda uzun yol ofrlerinde srekli oturmalar nedeniyle sperm saysnda dme grldn bildiren Tra, uzun sre bisiklete binenlerde de sperm saysnda nemli dklkler saptandn kaydetti. Tra, erkeklere u nerilerde bulundu: Sauna gibi scak ortamlarda ok fazla bulunmamaya dikkat edin. Srekli oturarak yaplan bir iiniz varsa, nleminizi aln. Uzun sreli bisiklet kullanmayn. Hormonlu yemlerle beslenen tavuk ve dier hayvanlarn etini, kirli denizden kan kabuklu deniz hayvanlarn yememeye zen gsterin.
Cinsel Gcn Dostu ilek
ngilterede bir beslenme uzman seks hayatn renklendirmek isteyenlere bol bol ilek ve ahududu yemelerini nerdi. Optimum Beslenme Enstits kurucusu Partick Holforda gre, hem ilek hem de ahududunun ekirdekleri yksek oranda inko ieriyor. ou meyvenin aksine bu meyveler ekirdekleriyle birlikte yenildii iin vcutta inko oran atyor. Doal afrodizyak olarak bilinen inko, erkeklerde sperm saysn ve testosteron orann ykseltiyor. ilek ve ahududu ayrca antioksidan zellikleri sayesinde cinsel organlardaki kan akn da dzenliyor.
Aspirin Cinsel Drtleri Azaltyor Aspirin ve Paracetemol gibi yaygn biimde kullanlan ar kesici ilalar, ana karnndaki bebeklerin beynini etkiliyor ve doup bydkten sonra erkek cinsel drtlerini zayflatyor. BBC'den Ania Lichtarowicz'in haberine gre, Nature Neuroscience adl tp dergisinde yaynlanan, fareler zerinde yaplm aratrmann sonular, bu ilalarn ana rahmindeki bebeklerin geliimini etkilediini gsteriyor. Amerika'nn Baltimore ehrinde Maryland niversitesi uzmanlar fareler zerinde Aspirin ve benzeri ilalarla deneyler yaptlar. Deneyler sonucunda bu ilalarn, erkek farelerin beynini etkileyip, erkeklik hormonu testosteronun ilevini aksattn ortaya koydular. Annelerine hamileyken bu ilalar verilen erkek fareler, dounca, seks ihtiyac duymuyor. Daha ayrntl incelendiinde bunlarn beyinlerinin dii farelerin beyinlerine benzedii ortaya kt. Aratrmada bu ilalarn insanlar nasl etkileyebileceine dair sorular ortaya atlyor. Aspirin dkleri veya kann phtlamasn nlemek iin hastalara verilebiliyor. Fareler zerinde incelenen dier ilalar da hamile kadnlara erken doumu nlemek iin verilen ilalardan. Aratrmaclar, insann beyninin nasl gelitiinin henz tam olarak bilinmediini vurguluyor. Kesin hkme varmak iin daha ok alma yapmak gerektiini belirtiyorlar. Ama bu rapor, geleneksel bir tavsiyeyi, hamile kadnlara gerekmedike ila verilmemesi fikrini destekliyor.
____________________________________________________________________
29
Maxi-Dergi ksa-ksa
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
Acil Durumlarda Doum Kontrol Yntemleri Acil doum kontrol iin piyasada iki ayr ila bulunuyor. Bunlar krtaj yntemi deil. Korunmasz iliki veya korunma ynteminin baarszl (prezervatif yrtlmas gibi) halinde imdada yetiiyor. stenmeyen hamilelikleri nlyor. Ertesi gn hap konseptine uyan iki ayr markann rn var piyasada. Bunlarn etken maddeleri ve birbirinden fark nedir?
Biri ertesi sabah hap diye bilineni ve sadece progesteron hormonu ieriyor. Dieri ise ertesi gn hap. Bun da strojen ve progesteron hormonlar bulunuyor. Ertesi sabah hap daha yeni. Dnyada yaklak 5 yldr kullanlyor. Dieri yani eski yntem ise yaklak 20 yldr uygulamada. Ertesi sabah hap daha etkin, ortalama yzde 85 orannda istenmeyen hamilelii nlerken dieri, ortalama yzde 75 orannda engelliyor. Ertesi sabah hapnn olas yan etkileri (bulant-kusma vb.) dierine gre daha az sklkta grlyor. Bu haplar gebelii nasl nlyorlar? Haplarn etki mekanizmas doum kontrol haplarna benziyor. Dier bir deyile kadnlarda yumurtlamay geici olarak engelliyorlar ya da oluan embriyonunun rahime yerlemesine engel oluyorlar. Bunlar gebelikten korunma yntemi olarak grmek doru mu? Acil durumlar iin evet ama sadece bu haplara gvenmek doru deil. Ayda sadece bir kez kullanlabiliyorlar. Srekli bir doum kontrol yntemi olarak dnmek yanl. Etkili olabilmeleri iin riskli davrantan ne kadar zaman sonra kullanlmallar? deal olan, korunmasz ilikiden sonraki ilk 12 - 72 saat ierisinde kullanlmalar. lk 24 saat iinde alndklarnda istenmeyen hamilelii yaklak yzde 90 orannda nleyebiliyorlar. lk 72 saat iinde alndklarnda bu oran yzde 60lara dyor. Sadece gebelikten mi koruyorlar? Cinsel yolla bulaan hastalklar zerinde herhangi bir etkileri var m? Hayr, cinsel yolla bulaan hastalklara kar herhangi bir koruyucu etkileri yok. la alndktan sonra dzenli adet grmeye ne zaman balanyor? la alndktan sonra 4 - 10 gn iinde bir kanama oluyor ve daha sonraki adetle birlikte dzenli adet grmeye balanyor. En sk hangi aralklarla alnabilirler? Sadece ayda bir kez kullanlmallar. Etkinlik oranlar nedir? Diyelim ki korunmasz cinsel iliki sonras bir iftin gebe kalma olasl yzde 8 civarnda iken, strojen ve progestreon ieren haplarn kullanm ile bu oran yzde 2ye, sadece progesteron ieren haplarn kullanmyla yzde 1e dyor.
____________________________________________________________________
30
Maxi-Dergi ksa-ksa
Evet, yeterli oluyorlar.
Haziran 2004 Say 8
ksa-ksa
Tek balarna gebelikten korunmak iin yetiyorlar m?
Gebelikten ve tabii cinsel yolla bulaan hastalklardan korunmak iin en efektif yntemler hangileri? Gebelikten korunmak iin en etkin yntem oral kontraseptifler (doum kontrol haplar) ve deri altna uygulanan implantlardr. Cinsel yolla bulaan hastalklara kar korunmak iinse halen en etkili yntem prezervatif (kondom)
Ak Mevsimi Balad Kuzey iklimlerinde cinsel istein, akn ve tutkunun dorua kt ay olarak tanmlanan hazirann bu zellikleri, bilimsel olarak da kantland. Mississippi niversitesinde yalar 18-20 arasndaki 20 bin Amerikal zerinde yaplan aratrma sonucu grubun yzda 80inin ilk cinsel deneyimini haziranda yaad ortaya karken, ergenlik anda biyolojik etkiyle cinsel aktivitenin artt belirtildi. Aratrmalar sonucu lk havann afrodizyak etkisi olduu, en ok haziranda hamile kalnd belirlendi. Doann desteiyle hormon seviyesinin ykseldii, remeye ynelik biyolojik etkenler nedeniyle cinsel istek ve deneyimlerin de art gsterdii belirtildi. The Sunday Timesta genlerle yaplan rportajlarda da hazirann cinsel gd ve istek asndan hissettirdii farkllk zerinde duruluyor.
____________________________________________________________________
31

Maxi-Dergi Haziran 2004 Sayısı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maxi-Dergi Haziran 2004 Sayısı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Maxi-Dergi

Nisan 2004 Say 6

Haziran 2004 Say 8

BAKASININ ACISINI HSSETMEK

NUH TUFANI ARATIRILIYOR

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

UZAYDA CANLI HAYAT ARAYII BAARILI OLACAK MI?

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

BEYN RENKLER NASIL ALGILIYOR?

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

ANTK YUNAN MTOLOJS VE TROA

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

UYUTURUCULAR HAKKINDA BLNMEYENLER

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

LALARIN DZELTEMED ASTIMA YEN BR BAKI

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Gerekte Kitap Kurdu Diye Bir Hayvan Var M?

Haziran 2004 Say 8

MANYETK REZONANS (MRI)

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Cinsel Gcn Dostu ilek

Haziran 2004 Say 8

Haziran 2004 Say 8

Tek balarna gebelikten korunmak iin yetiyorlar m?

You might also like