Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 331-351.

BR BN ARAB MDAFAASI: ERKEZDE MEHMED TEVFK EFEND VE LEVYHUL-KUDSYYE F FEDL- EYHL-EKBER ADLI ESER Hr Mahmut YCER *
zet Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri 19. yzylda Osmanlda vahdet-i vcd veya bn Arab tartmalarna olduka seyrek rastlanr. Yazya aktarlanlar genelde bn Arabnin bir hususdaki grlerini tenkit eden veya savunan almalardr. Blgesel ve kk boyutlu bu tartmalarn siyaset alanna tamadan akademik sahada kald anlalmaktadr. Nitekim bu aratrmaya konu olan erkeli Mehmed Tevfik Efendi ulema snfndan devlet grevlisi bir kimse olarak tartmalarn stnde kalm, akademik bir dille olay ele almtr. Yazd Arapa Levyihul-Kudsiyye f fadili- eyhil-Ekber adl eseri usl ynnden konuya yaklamakta, savunmasn mtebihlik, sembol ve iaretlerin hkm zerine bina etmektedir. Meclis-i Meyih Nzr olan erkeli Mehmed Tevfik Efendinin hayat ve bn Arab tartmalar hususunda kaleme ald Levyihl-Kudsiye adl eseri gnmze kadar herhangi bir aratrmaya konu olmamtr. Makalede Tevfik Efendinin hayat ve Levyihul-Kudsiye adl eseri incelenecek, sonunda eserin Trke tercmesi verilecektir. Anahtar kelimeler: erkeli Mehmed Tevfik, Vahdet-i vcd, savunma, bn'l-Arab, LevyihulKudsiyye. Abstract A defence of Ibn Arab: Charkasi Mehmed Tevfik Afandi and his work named Lavyih al-qudsiyya f fadil al- Sheikh Ibn Arab In this study, the life and works of Charkashi Mehmed Tawfiq Efendi, minister of Mashikh Essambly, will be mentioned, discussions continued during the 19th century of Ibn al-Arabi will be dealt with, his toughts abouth Ibn Arabi and the method to defend him, will be given. The life of Charkashi Mehmed Tawfiq Efendi hasnt been the subject of any research so far. Meanwhile in the 19th century especially studies containing the concept of wahdat-i vucd with its only one ascept or both criticizing and defending the thoughts of Ibn Arabi about any matter have been made. But, the Arabic language, which Tevfik Efendi has applied approaches the work named Lavyih alqudsiyya f fadili- hayikh al-Ekbar methodolically and makes his defence based on a comlicated point because of the convenience of mycteria (mtashabih), symbols and mark. In the article, Lavyih al-qudsiyye f fadil a- haikh al-Akbar will be studied and finally the Turkish translation of the work will be given. Key words: Charkashi Mehmed Tawfiq Efendi, Wahdat al- vucd, defence, Ibn Arabi, Lavyih alQudsiyye.

Dr., SAM

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

332 | Dr. Hr Mahmut YCER

Giri Tarih ierisinde bn Arab etrafndaki tartmalar hi eksik olmamtr. Anlamaya ynelik izah tarzlar yannda saldr veya savunma amal szl, yazl mtalaalar belki de en az 19. yy.da grlmektedir.1 Bu asr boyunca gerek tarih kitaplarnda gerek tasavvufi eserlerde bir ka mesele dnda herhangi bir tartma olduuna dair bilgiye rastlanmamaktadr. Tartlan konular ise genelde vahdet-i vcdun toptan reddiyesi eklinde deil, Firavunun iman, velinin nebiden stn olmas gibi baz grler etrafnda cereyan etmitir. Tartmalar karlkl ve kk boyutlu risle yazmak eklinde tekerrr etmitir. Bunlarn ekserisi ise matbu olmad, yazma nshalarn da zel ahslarda kald iin gn yzne karlamamtr. Kaynaklarda bu tartmalardan birinin asrn ikinci yarsnda Bursa ve zmir merkezli olarak ortaya kt zikredilmektedir. O dnemde Meclis-i Meyih Nzrl grevini yrten erkeli Mehmed Tevfik Efendi de grevi gerei bu tartmaya katlm murzlarn ikna iin Levyihul-Kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adyla bir risle yazmtr. Mehmed Tevfk erkezde (.1317/1899) Mehmed Tevfik Efendi, Halvetiyye-bniyye Tarikatnn erkeiyye Kolu kurucusu Mustafa Efendinin torunu Osman Vehbi Efendi2nin oludur. ubat
1 XIX. Asrda yazlan mdafaalardan bazlar yledir: eyhlislm Hasan Fehmi Efendi (.1298/1881), er-Risle f imn- Firavn; Muhammed Nrul-Arab (.1305/1887), Risletl mukaddime li mtlil-Fss; Mehmed Fevzi Efendi (Edirne Mfts), Tahrrul-Murd; Uakl brahim Efendi (Bursa Mfts), el-Miskl-ezher f tebrieti-eyhil-Ekber; bn Arab taraftar ve muarzlarnn bir listesi iin bk. M. Erol Kl, Fssl-Hikem, DA, c. XIII, s. 232 vd.; Dilver Grer, Fssul-Hikem, Tasavvuf, yl: 5, Temmuz-Aralk 2004, say: 13, ss. 395-425. Osman Vehbi erkezde (.1277/1860) Sultan Abdlmecid devri limlerinden olup, abaniye tarikat eyhlerinden erkeli Mustafa Efendinin oludur. Babasnn tahsil iin Ankaraya gndermesiyle burada eitimi tamamlamtr. Ankarann tannm limlerinden olan Osman Vehb Efendiyi II. Mahmud stanbula davet etmi ve kendisine stanbul Rusu vermitir. 1277/1860 tarihinde vefat eden Osman Vehbi Efendi Erzurum Mahallesi kenarnda topraklk denilen yerde defnedilmitir. ounluu Arap dili hakknda olmak zere birok ris le yazan Osman Vehbi Efendinin eserleri yledir: 1-el-Emsile 2-Kelimt- Mutasarrfe ve Kavid-i ll 3-mil, Maml, rb ve Murabt, 4Mamltul Mevsle ilel-Mehlt 5-Terceme-i Risletl-Mtallika bi tilkel-malmt 6-elHsnl-hasn: (Sl. Ktp. Esad Efendi, no: 1394) Eser, " hadisinin erhinden ibarettir. Arapa olarak kaleme alnm olup 81 varaktan olumaktadr. Kahirede bastrlmtr. Bursal Mehmed Tahir, el-Hsnl-hasn adl bu eserini ayr eser, sz konusu hadisin erhini ayr bir eser gibi vermitir. Hayat hakknda geni bilgi iin bk. Hseyin Vassaf, Sefine, IV, 56; M. Tahir, Osmanl Mellifleri, c. I, s. 270; Nihat Azamat, erke Mustafa Efendi; DA, c. VIII, s. 273; H. Mahmut Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf, nsan Yay., stanbul 2003, s. 138.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 333

1826 (Recep 1242) tarihinde Ankarada dodu. lk eitimini babasndan ald. Daha sekiz yanda iken babas ile birlikte II. Mahmud zamannda 1250/1834 tarihinde dzenlenen Sr- hmyn iin stanbula geldi. Ankaral Ahaveyn Ahmed, ankrl Ahmed, Vidinli Mustafa ve Hafz Seyyid Efendiden dersler ald, 1269/1852 tarihinde tahsilini stanbulda tamamlad. 1271/1854 tarihinde Beikta niyabetinde (Kadlk), 1273/1856 de mevleviyetle Halebte bulundu. Daha sonra Bursa, Kayseri, Balkesir, ankr niybetlerinde alt. 1283/1866 tarihinde Kahireye tayin edildi. eitli iirlerinden oluan dvann ilk defa orada bastrd. 1285/1868 senesinde Kastamonu mfetti hukkmlna gnderildi. Ayn senenin sonunda ise Medine kadl kendisine verildi. Medinedeki grevinin bitiminde tekrar doum yeri olan Ankaraya geldi, on- on iki sene kadar renci okutup yirmi civarnda renciye icazet verdi. Nahiv, Tahkk-i drkt, sarf ilminden Mufassal gibi risleler yannda namazlarn kazas hususunda eserler kaleme ald.3 Ankara valisinin isteiyle ne-i ehriye ve Harbiye, lg-y Kavnin gibi eitli komisyonlara bakanlk yapt. Bu hizmetlerinden dolay da nc Dereceden Osmanl nian ald. 1298/1880 tarihinde bir i iin stanbula geldiinde Padiah tarafndan stanbul Pyesi, akabinde de ikinci dereceden Mecidiye nian verilerek Mahkeme-i Teft Mstearlna tayin edildi. 1300/1882 senesi evvalinde grevi stanbul Kadlna evrildi. Grev sresinin sonunda Mifthul-akid adl rislesini bastrd. 1302/1884 senesinde o dnemde Aydna bal bulunan emede halk arasnda meydana gelen arazi anlamazln zmek iin kurulan komisyona eyhlislamlk fetva komisyonu tarafndan bakan olarak grevlendirildi. Bu grev nedeniyle zmirde bulunduu srada Levyihul-Kudsiyye ile Arapa dier bir eser kaleme alarak vilyet matbaasnda bastrd. 1302/1884 tarihinde stanbula dndkten sonra grevi Meclis-i Tedkkt- eriye Azlna evirilerek Rumeli Kazaskeri Muavinliine atand. 1304/1886 Meclis-i Meyih Nazrlna (Bakan) tayin olundu. Kn Sleymaniyede bir konakta, yazn da Erenkyde bir kkte ikmet etti. 1889 tarihinde Anadolu, ertesi yl da Rumeli Kazaskerlii pyesini ald. Bakanln yapt Meclis-i Meyihin reisliini ise Hdyi Dergh eyhi Mehmed Ren Efendi yapmakta, farkl tarikatlara ait sekiz z kendilerine yardm etmekteydi. 1310 ile 1315/1892-1897 yllar aras herhangi bir atama yaplmayan meclis reisliine
3 Mehmed Tevfik Efendi ile Ahmed Refik Efendiye Hayreddin ve Efdalzade Medreselerinden mderrislik tevcihi hk. BOA, Fon Kodu: C..MF, Tarih: 21/S /1250 (Hicr) Dosya no:44. Gmlek no:2175.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

334 | Dr. Hr Mahmut YCER

bu tarihten sonra Kdirhne eyhi Ahmed Muhyiddin Efendi atanm, btn bu srede nzrlk grevini Tevfik Efendi srdrmtr. yle anlalyor ki Tevfik Efendi son zamanlarn felli geirip vefat ettii 1319/1901 tarihine kadar yaklak on drt yl boyunca nzrlk grevini srdrm,4 irtihl ettiinde de Aksaray civarnda Sofularda abn-erke tekkesi olan eyh Ekmeleddin Dergh haziresine defnolunmutur.5 Mehmed Tevfik Efendi salnda drt defa evlenmi bu evliliklerinden Kk yata len Baha Bey, Osmanl Devletinin son nakibleraf olan Ahmed Muhtar Bey6, Miralay brahim Edhem Bey7, Bblde med-i Humayn Dairesinde grevli Server Bey8, Faika Hanm9, Mehmed Baha Bey (.1952)10, Seniyye Hanm11, Didar Hanm12 isminde sekiz ocuu olmutur. Mstakil bir divane oluturacak kadar iir yazan Tevfik Efendinin Vcd
4 Tevfik Efendinin bu nazrlk grevinin zellikle son dokuz ylnn husus bir tevcih olduu, pek icr ve yaptrm gcnn olmad anlalmaktadr. Nitekim M. Tevfik Efendinin neslinden gelen Prof Dr. Baha Tanmandan alnan bilgilere gre Mehmet Tevfik Efendi, yallk yllarnda Ankaray ok zledii ve ziyaret etmek istedii halde, II. Abdlhamidin malum vesvesesi yznden, ailesinin epeyce nfuzlu olmas sebebiyle Ankaraya gitmesine izin verilmemitir. Ahh Ankarann sineklerini bile zledim diyerek Ankara hasretini dillendiren Tevfik Efendi, bir gn Erenkydeki kkten hizmeti aalarndan birini Haydarpaa Garna Ankara treninden inen mnasip birini alp getirmesi iin gndermi. Hizmeti Aa da, Ankaradan gelenler iinde bir Ermeniyi gzne kestirmi. Israrla adamcaz alp Bizim Efendi Ankara sohbeti yapmak istiyor. Korkma! diyerek arabaya bindirip konaa getirmi. Bir hayli endieli olan Ermeni vaziyeti grnce ferahlam. Tevfik Efendi uzun uzun Ankara zerine sorular sormu, haberler alm, sonunda hediyelerle evine yollanmtr. Tevfik Efendinin biyografisi matbu Divnnn sonuna eklenmitir. Geni bilgi iin ayrca bk. M. Tahir, OM, c. I, s. 271; Nihat Azamat, erke Mustafa Efendi DA, c. VIII, ss. 273-274; bnlemin Mahmud Kemal, Son Asr Trk airleri, c. XII, stanbul s. 1873-4; Ycer, a. g. e, s. 662. 1284/1866 tarihinde stanbulda dodu. lk tahsilini 1288/1871 tarihinde babasyla birlikte gittii Ankarada ald. 1331 tarihinde Nakbl-Erf tayin olundu. Uzun sre farkl vazifelerle devlet hizmetinde altktan sonra Mart 1340/Mays 1924 tarihinde emekli oldu. Mir mer Neet Paann kz ile evlendi. Vefatnda Bakrky Mezarlnda defnedildi. Geni bilgi iin bk. Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, c. I, stanbul 1996, ss. 239-240. Erenkyde oturan bir paazade hanmla evlendi. Sarkamta donarak ehid oldu. Mustafa Server Bey 1282 tarihinde Balkesirde dodu. Mlkiye mezunu ve Bblde medi Humayn Dairesinde grevlidir. Pe pee iki sarayl hanmla evlenmitir. nce kendisinden epeyce yal, Ankarada konann gzelliiyle mehur Abdi Paa ile sonra akrabasndan Hac Ziya bey ile evlenmitir. Bakrky Mezarlnda medfundur. 1289/1873 tarihinde Ankarada dodu. eitli niybetlerde (Cezyir-i Bahri Sefid/Rodos, Trabzon, Kastamonu) bulunmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda Adliye Mstearlndan emekli olmutur. Mehmed Reid Paann kz Hatice Behire Hanmla evlenmitir. Bakrky Mezarlnda medfundur. Prof. Dr. Baha Tanman, Baha Beyin kzlarndan Saffet erife Hanmn oludur. Geni bilgi iin bk. Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, c. III, ss. 41-42. Kazasker Mustafa zzet Efendinin torunlarndan At Bey ile evlenmitir. Badat erafndan Khyzde Kmil Bey ile evlenmitir. Bakrky Mezarlnda medfundur.

7 8 9 10

11 12

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 335

redifli naatn airlik ynne rnek olarak buraya alyoruz:

Mey gibi verdi saf halka tecell-y vcd Byle pr neve midir cm- mcell-y vcd Oldu dbce trz- suhuf suna kadr Cevher-i harf kuh r pre-i esm-y vcd Kef olur dde-i shib-i nazara srru kader em-i emnna d olsa mery-y vcd Zhir olmazsa nola dde-i zhir beyyine Srrnz nek ry- kll-i rn-y vcd
Eserleri 1. Meziyyet-i slmiyye (Mahmudbey Matbaas 1306): Akid, marifetullah, isbt- vcib, mmkin, tevhid, melekler, nbvvet ve kitab, ihtr ve ilzm, kaz ve kader, kabir ahvli, hiret gn, efaat, ebediyet yurdu, zikir, tahret, setr-i avret, namazlar, oru, hac, zekat, zinadan el ekmek, livatadan kanmak, nikh, nikh hukkunu muhafaza, ana-babaya iyilik, evlat terbiyesi, kle hukuku, sla-i rahim, komu hakk ve ticaret hukuku gibi konularn nem ve ehemmiyetini akl delillerle isbat edip faydalarn anlatmaktadr. 68 sayfadr. Gyetl-beyn f ilmil-mzn (Mahmudbey Matbaas 1306): Hamliyye, Kdyye gibi mantk, kelm ve felsefe konularn ilemektedir. Tazmus-sahbe:13 Arapa eserine herhangi bir mukaddime yazmayan mellif, hamdele ve salveleden sonra konuya girmi ve sahabeye hrmet gstermenin vacip olduunu, ayrca onlara dil uzatmaktan saknmak gerektiini vurgulamtr. Bu hususun btn sahabe iin gerekli olduunu, zellikle Aere-i Mbeere konusunda daha hassas olunmas gerektiini belirten mellif, daha sonra ashabn faziletine iaret eden ayet ve hadisleri ele alarak incelemitir. Sahabe arasnda cereyan eden birtakm olaylarn izah ve halli zerinde duran mellif, bu konular deiik eserlerden nakillerde bulunarak ele almaktadr. En ok nakilde bulunduu eserler; es-Savikul muhrika,14 et-Temhd,15 el-Muvfk16, Tathrul-cenn vel-lisn17 gibi kelm
Eserin yazma nshas iin bk. Sl. , Ktp., Nuri Arlasez, no: 236, vr. 12a-23b. Bk. Ebl-Abbas ehabeddin Ahmed bn Hacer el-Heytem, (.974/1567), es-Savikul-muhrika ala ehlir-Rafz ved-dallz-zendeka , tahk.: Abdurrahman b. Abdullah Trk, Kamil Muhammed Harrat, Messesetr-nisle, Beyrut 1997/1417. Bk. Ebl-Hattab Mahfz b. Ahmed b. Hasan el-Hanbel Kelvezn, 510/1116, et-Temhd f uslil-fkh, tahk.: Mfid Muhammed Eb Ame, Drl-meden, Cidde 1985.

2. 3.

13 14

15

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

336 | Dr. Hr Mahmut YCER

eserlerdir. Hz. Ali ve Muaviye ile Hz. Aie, Talha ve Zbeyr arasndaki olaylar, Yezid ve Hz. Hseyin olay en ok iledii konulardr. Bu hususta Ehl-i Snnetin grn n plana karmaktadr. 4. Divne (Msr 1283): Msr Mevleviyetinde iken bastrmtr. Kasid-i Tevfk olarak da bilinmektedir. kinci basks stanbul 1304te yaplan eser ierisinde; Abdulhamid Han hakknda bir kasde, Tevhd-i Br, Nazre-i Nef, Medh-i Rasl, Kasde-i mkniyye der Hakk- Seyyidl-Kevneyn, Mirciyye, Sohbnme-i Hakkat, Nat- erf, Hazret-i Hseyine Mersiye, Sultan Abdulaziz Hana mehdiye, Kasde-i Kahtyye, zamann padiah Abdulhamide iki adet mehdiye, eyhlislm Mehmed Sadeddin Efendi hakknda sylenen bir kasde, mehat makamnda bulunan Ahmed Esad Efendi hakknda mersiye, Musa Safvet Paa hakknda bahariye kasidesi, hvana nasihatler, Musa Safvet Paa hakkndaki bir baka kasde, eser sahibi Mehmed Tevfik Efendinin terceme-i hli bulunmaktadr. Behett-tarf f ilmis-sarf, (stanbul 1308): miller, zamirler, ism-i mevsuller, ism-i iretler, mansuplar, ism-i fil, ism-i mefl ve mecrrlar gibi sarf konularn anlatan Arapa bir gramer kitab olup 76 sayfadr. cmln-nahvil-Arab: Arapa nahiv kitabdr. Hediyyets-sbyn: ocuklar iin hazrlanm, Arapa zet gramer kitabdr. Trkedir. Mifthul-akid (stanbul Mihran Matbaas 1301): Melekler, nbvvet, hiret gibi akid konularn ilemektedir. Mecma-i Fedil

5.

6. 7. 8. 9.

10. el-tkn f tahkkil-imn 11. Tahkk-i drkt 12. Risle-i f kablit-tevbe 13. Risle f men teesseral-harre ver-rehve vel-heyecn 14. Risle fil-akl 15. Giritli Srr Paa, (1313/1895) tarafndan kaleme alnan Nakdl-kelm f akidil-slm adl kitabnn tenkid ve tashhi ile ilgili bir risle. 16. Risle f hakk-ehdeti al nefyi ill f ari mesil.
16 17 Eser iin bk. Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Badd bnl-Cevz, Muvfkul-murfk, Sleymaniye Ktphanesi, Reislkttab, no: 927. Eser iin bk. Ebl-Abbs ehabeddin Ahmed bn Hacer el-Heytem, (.974/1567) Tathrlcenn vel-lisn an selbi Muaviye bn Eb Sfyan maal-mehdil-cel ve esbtil-halkil-Ali, (tahk.: Eb Abdurrahman Msr) Tanta: Dars-sekfe, 1992/1413.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 337

17. erh-i Akid-i Nesef Tercmesindeki Hatalara Dair Risale. (bask yeri ve yl yok) 18. Levyihul-Kudsiyye f fedili-eyhil-Ekber (ts. -yy) Genel olarak bn Arabnin fazileti hakknda kuds parltlar eklinde Trkeye evirebileceimiz balk altndaki risleyi incelerken deerlendirmeye esas aldmz nshann banda mellifin ismi bulunmad gibi sonunda da telif tarihi verilmemektedir. Ancak rislenin Mehmed Tevfik Efendinin zmirde bulunduu srada (1303) yazd ve vilyet matbaasnda bastrd bilinmektedir. Toplam on drt sayfadr. Ydigr- ems mellifi Mehmed emseddin Efendi, Mehmed Tevfik Efendinin bu eseri yle bir sebebe istinaden yazdn syler. XIX. asrda Bursada tasavvuf merkezli byk bir tartma meydana gelmitir. Tartma btn tasavvuf dncesini ve tarkat prlerini hedef alan itham ve sulamadan kaynaklanmtr. Mehmed emseddin Efendinin rivyetine gre Bursa Hindiler Kalenderhnesine 1275/1858 tarihinde pheli bir tarzda postnin olan (ngiliz casusu olma ihtimali bulunan) Hind asll Abdurrahman b. Abdullahn dzenledii Farsa dersleri srasnda, Sadeddin Taftazn ve Aliyyl-Krye atfla Muhyiddin Arab, Mevln Celleddin Rm gibi evliynn byklerini kfrle itham etmeye balam, onlarn kfrne inanmayanlarn da kfir olduunu ifade etmitir. Bu derslerden etkilenen Bursa ulems ikiye blnm, tartmalar kahvehne kelerine kadar inmi, byk bir fitne kaca srada ulem ve meyih ortak toplant yapm, neticesinde Hind asll Abdurrahman, Dersaadete zorunlu ikmete gnderilmitir. Bir mddet Matbaa-yi Osmniyede musahhihlik yaptktan sonra urda burda srnerek helak olup gitmitir. Ne are ki bundan sonra Bursada, ulem ve meyih arasndaki eski muhabbet kalmamtr. Salan bu fikirleri gidermek iin Bursa mfts Uk Hac brahim Efendi evliyaullahn makam ve mertebelerini aklayan bir risle kaleme alm, ayrca Kazasker ve Mezlis-i Meyih Nzr olan erkeeyhizde Hac Tevfik Efendide (.1317/1899) Levihul-Kudsiyye adyla bir risle yazarak evliyaullah hakknda otaya atlan btl fikirlere cevap vermitir.18 Mehmed emseddin Efendi Levyihul-Kudsiyyenin yazlma sebebini Abdurrahman b. Abdullaha balasa da mellifimiz Tevfik Efendi eserinde zmire gittii esnada bnl-Mansr isminde bir ahsla karlatn, bu ah-

18

Bk. Mehmed emseddin, Ydigr- ems, haz.: K. Atlansoy, M. Kara, Bursa 1997, ss. 591-592.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

338 | Dr. Hr Mahmut YCER

sn bata bnl-Arab olmak zere evliynn byklerini kfrle itham ettiini, dahas itham etmeyenlerin de kfir olduunu sylediini, bunun zerine eserini kaleme aldn belirtir. Abdurrahman b. Abdullahn mahlasnn bnlMansr olma ihtimali bulunmakla birlikte Abdurrahmann Bursadan srld tarih ile Tevfik Efendinin eserini bastrd zaman arasnda yirmi alt senelik zaman fark nedeniyle ayn kiinin olup olmadn tekid edememekteyiz. Ancak murz her kim olursa olsun eserin yazlma sebebinin benzer itham ve iftiralar sonucu olduu grlmekte, bnl-Arabnin doruluuna ve fazletine iret etmektedir. Nitekim bnl-Arab literatr ierisinde bu eser, savunanlar kategorisinde zikredilmektedir. Tevfik Efendi eserine ksa bir giriten sonra drt ayr Trke mukaddime yazmtr. Mukaddimelerdeki fikirler, rislenin Arapa metni ierisinde yer verilen grleri tefsir etmektedir. Mellifin rislenin giri ksmnda kaydettiine gre, fen fit-tevhd makmna kan evliynn byklerinden bazen btn tamamen hakkat, zhiri ise erate aykr gibi grnen kelimeler kabilmektedir. Bu kelimeler hakknda gr bildiren rush sahibi limler iki ksma ayrlmlardr. Birinci grup tarkat ehlinin bu tr szlerle megul olup phe ve hayrete dmemeleri iin bunlarn gizli manalarn aklama yolunu tutmulardr. kinci grup ise eri erfin namusunu muhafaza iin bu trl szleri telaffuz etmenin kfr olduunu sylemilerdir. Mehmed Tevfik Efendiye gre ikinci grupta olanlar grnte kfr ve irki hatrlatan birtakm kelime ve deyimleri o eyhlere atfeder veya onlarn eserlerine izafe ederler. Bazen de mstakil risle kaleme alp meyih ve ulemdan bir zta isntla dini ifsada kalkrlar. Lednn ilimden nasbi olmayan hatta btn himmetini zhir ilimlere hasrettii halde onun bile inceliklerini anlamayan rsm limlerinden bazlar rsih limlerin mnev ihtilflarndaki asl maksad fark edememekte ve dier mlhidlerin bozuk maksatlarndan ayramamaktadr.19 Bu gruptakiler Cbbemin altnda Allahtan baka bir ey yoktur gibi szleri bsbtn anlamadan dedikoduya balarlar. bnl-Arabnin en byk kfir olduunu iddia ederler, hatta bnl-Arabnin imn olduundan phe edenin bile kfrne
19 Azizddin Nesef de sradan insanlarn gnlk hayatlarn idame ettirecei konularla ilgilenmeleri zerinde durarak emr-i bil-marufun ieriinin hakkat ilimleriyle ilgili olmadna dikkatleri ekmektedir. Ona gre Peygamberin szlerini kabul eden herkes erat ehlinden, Peygamberin yaptn yapan herkes tarkat ehlinden, Peygamberin grdn gren herkes de hakkat ehlinden olur. Bu durumda deerler alan iyi sz, iyi hareket, iyi ahlk ve bilgi zerine gelimektedir. Herkesin sorumlu olduu alan birinci srada gelen alandr. Ancak her zellie sahip olabilen kimseler kmil olmu olup yaratlmlara nder olabilirler. Azizddin Nesef, Tasavvufta nsan Meselesi: nsan- Kmil, ev.: Mehmet Kanar, stanbul 1990, s. 15, 16, 32.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 339

hkmederler.20 Bylece yedi yz seneden beri onun velyetine inanan muhaddislerin, mslman idarecilerin, avm ve havstan yz binlerce mslmann kfir olduu hkmn vermeye cesaret ederler. Kimlii mehul bir ahs, bir risle yazm bunu da Allme Taftaznye nisbet etmitir. Bazlar da Taftaznnin bnl-Arab hakknda yazd iddia edilen reddiyeye yapp onu kusursuz, reddedilemeyen bir kitap gibi kaynak eserler arasnda gstermitir. Bu durumu okuyup anlayan mellifimiz Mehmed Tevfik Efendi hakkatlerin ortaya kmas iin Levyihul-Kudsiyyeyi kaleme aldn sylemektedir. Birinci mukaddimede, evliy-y kirm, neblerin vrisleri olduu iin bazen istirk bazen zdrar halinde riflerin kalplerini bilgilendirmek veya imtihan etmek iin mteabih szler sylerler. Cenb- Hak ve Rasl-i Ekremden bakasnn mteabih sz sylemesi caiz deildir, denilirse; ncelikle bilinmelidir ki naslarda mmetin bu tr szler sylemesinin yasaklandna dair bir emir gelmemitir. Hatta limler, nebiyy-i mrselinin ilmen vrisleri olduu iin bu bir izin anlamna da gelmektedir. Mtebih szler iin zel bir snrlama da yoktur. Nitekim bu szler iin mam Gazl; Onlar Kuranda ve snnetteki mtebihlere benzemektedir demitir. Mutasavvflar, fiil, sft ve zt tecellisine mazhar olmak zere gruptur. Hangi snfta, hangi mertebede olursa olsun her mutasavvf bulunduu mertebede btl mezheplerin szlerine benzer szler syler. Mesel onlardan tecell-i efl mertebesinde Cebriye, tecell-i sft mertebesinde Hulliyye, tecell-i zt mertebesinde ttihdiyye mezhebi mensuplarnn szlerine benzer szler kar. Bu tr szlerin btl veya hak olup olmadn anlayabilmek iin sahibinin er/dn ameline, ibdet hayatna bakmak lzmdr. ayet o kimse erate ve
20 Ayn konuya Futuht- Mekkiyenin ba tarafnda dikkatleri eken bnl-Arabde sz konusu yorumlamalarn herkesi balayan ykmllkler deil, insanlarn gnll ve iyi niyetle yerine getirdii davranlar kapsamnda deerlendirir. nk tasavvufun dern yn esasta gnll davranlarla Allaha yaklamaktan ibarettir. O, kiiyi Allaha daha fazla yaklatracana inand tasavvuf uygulamalar deerlendirirken ruhbanlk kavram zerinde durur. Bunu yaparken de ncelikle dini Allahn katnda din ve insanlarn katnda din diye ikiye ayrr. Birincisi, Tanrnn peygamber vastasyla bildirdii vahiy dinidir. kincisi ise, insanlarn toplumsal ve manev ihtiyalar iin bizzat kendilerinin ortaya koyduu hikem kanunlardr. Tasavvuf veya hakikat ilmi btn mminlerin sahip olduu bilgiye deil, zel bir aba gsteren belirli bir grubun bilgilerine ve inanlarna iaret eder. bnl-Arab ikinci ksmla ilgili grlerinden hareketle tasavvuf ve Mslmanlarn hayatndaki tezahrleri iin genel bir meriyet erevesi kartr. Ekrem Demirli, Sadreddin Konevde Bilgi ve Varlk, stanbul 2005, s.32-33; bnl-Arab, bu taksimi Fussul-Hikemin Yakub Fassnda ele alr. bnl-Arab, Ftuhtl-Mekkiyye, c. 1, s.35.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

340 | Dr. Hr Mahmut YCER

snnete yapan bir kimse ise sfilerin byklerindendir. Azndan kan szler de mukaddes kelimelerdir. ayet hali erat ve snnete uymayan bir kimse ise sapk mezhep mensubudur. Syledikleri de insanlar saptran vehimlerden ibarettir. Mteabih yet ve hadisleri her bilginin anlayamad ancak dinde derinlik sahibi (rsih) limlerin anlad gibi, evliydan rivyet edilen mteabih szleri de ancak derinlik sahibi veliler anlayabilir. ayet Mteabih sz sylemek doru bir ey ise insanlardan niin gizleniyor, eklinde bir soru sorulacak olursa, ayn soru mteabih yet ve hadisler iin de geerli olmaldr. Buna verilecek cevap onlar iin de ayndr. Yani yet ve hadislerdeki mteabihlik rsih/derinlik sahibi limlerin kalplerini snamak iin ise eyhlerin mtebih szleri de riflerin kalplerini imtihan iindir. Yine hi kimse kendisinin ne olduunu sylemez, mlhid mi zndk m olduu da ancak sznden anlalr, denecek olursa bu doru bir szdr. Ancak o szleri iyi aratrmak, neyi kastettiini anlamaya almak lzmdr. Baz cahil kimselerin velilerin szlerini anlamadan, anlamaya almadan iftiraya, tekfire yeltenmeleri de edepsizliklerinin bir neticesidir.21 Dier taraftan bir eyhten rivyet edilen szn ondan kt kesinlemedike kfir olduunu sylemek doru deildir. nk baz haseti ve mlhidlerin kendi szlerini o eyhe isnad etme ihtimali vardr. Bir kelimenin bir lgat bir de rfte kullanlan manas vardr. Mutasavvflar da kendi aralarnda kullandklar kelimeleri lgat manasyla deil, zel bir stlahta kullanmaktadrlar. Mesela kelime anlam du olan salt lafzn, bir ahs cnb olan adamn salt caiz ve sahihtir eklinde kullansa, onun hangi anlam kast ettiine baklmaldr. ayet bu cmleyi herkes tarafndan bilinen namaz anlamnda sylemise bu adamn kfrne hkmedilir. Ancak salt szlkteki du anlamnda kullanmsa sz dorudur, bundan dolay da katiyen tekfir edilemez. Mellifimiz Trke rislenin sonuna muarzlarn Mevln Celleddin Rmye de iftira ettiklerini syleyerek eserinden iktibasta bulunmaktadr.
21 Aslnda bnl-Arabnin kendi nazariyesinde muhkem-mteabih ayrm yoktur. Ona gre lemde hakk varlk tektir o da Vcibl-vcdtur. Yiyen, ien, gezen, gren, dnen, bilen ve konuan hep onun tecellsi, ehdet leminde zuhra gelmi eklidir. yleyse zatta tevhd olduu gibi sfat ve fiillerde de tevhid olmaldr. ri ne dediyse odur. Dedii tektir ve gerein ifadesidir. Kelimeleri de kendisi gibi zhirdir. Onlarn gizli kapakl bir taraf yoktur. Tevfik Efendinin Kuran yetleri ve sf szleri arasnda byle bir benzetme yapmas vahdet-i vcdun genel izah tarzndan ayrlmaktadr. Ancak o savunmasnda, ayn zamanda bir hukuku ve mderris olarak slm ilimlerde izlenen genel yolu tutmu, izah tarzn herkesin anlayaca bir yntem zerine bina etmitir.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 341

Farsa ve Arapa olan bu iktibaslara gre gy Mevln Celleddin, ems-i Tebrizyi kendisine ilh edinmitir. Halbuki buraya alnan yar anlalr yar anlalmaz tarzda, aka irk ve kfr artran metnin brakn Mevlnya ait olmas, rivyette bulunan ahsn kaynak olarak Taftaznyi gstermesi de doru deildir. nk Mevlnnn eserlerinde bu tr eyler bulunmamaktadr. Yine Mehmed Tevfik Efendiye gre, Mevlnya izfe edilen metnin hikmet deil; sama sapan cmleler olduu, ocuklarn bile ondaki ilhad ve irk kokusunu alaca aikrdr. Sonu Bu almada, Meclis-i Meyih Nzr Mehmed Tevfik Efendinin hayat ve tasavvuf tarihi asndan nemli saylan eseri Levyihul-kudsiyye incelenmeye allmtr. Onun hayatnn bir dnemi tasavvuf ahsiyetlerin ve tarkat meknlarnn ilerine nezret etmekle gemitir. Ancak bu nezret ii sadece zhir bakanlk ve organizasyonlarla kalmam, fikr ve akademik dzeyde mdaheleleri de beraberinde getirmitir. almada ele aldmz Levyihulkudsiyye adl eseri byle bir mdahele sonucunda ortaya kmtr. Eserinde Kurn ve hadislerin muhkem ve mtebihleri yani anlama dereceleri olduu gibi mminlerin de anlay/kavray derecelerinin farkl olduunu, dolaysyla mutasavvflarn kendi makamlarna gre farkl izah tarzlarnn olabileceini, atahatlar anlalmas g mteabih yetler gibi deerlendirmek gerektiini syler. Bu fikrini mm Gazl ve mm Suyt gibi limlerin grleriyle destekler. Dier yandan bnl-Arab muarzlarnn ona izfe edilen cmle ve atahatlarn sahihliini bilmeden veya hangi anlam kastederek sylendiini anlamadan yarglamaya kalkmalar hataya dmelerine sebep olmaktadr. Bu durumu Mevln Celleddin Rmye atfedilen ve aka irk kokan rneklerde grmek mmkndr. yleyse nce rivyet ve atfta sahihlik, sonra metnin balamnn aratrlmas gerekir. Kald ki mutasavvflar derece ve mertebelerine gre sapk mezhep mensuplarnn szlerine benzer szler syleyebilirler. Bu onlarn dinden ktn deil, farkl tecellilere mazhar olduklarn gsterir. yleyse onlar hakknda tam bir hkm verebilmek iin bir szne deil btn sz ve davranlarna bakmak gerekir.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

342 | Dr. Hr Mahmut YCER

LEVYHUL-KUDSYYE F HAKKI-EYH BNL-ARAB Meclis-i Meyih Nzr erkezde Seyyid Mehmed Tevfik Efendi Elhamd lillhi rabbil-lemn, ves-salt ves-selm al raslin Muhammedin ve lih ve sahbih ecman. Amm bad; mlm ola ki kendilerini fen fit-tevhd leminde mahv ve muzmahil edip sneleri cilvegh- ilhm- ilh olan ekbir-i evliy- kirmdan ahynen sdr, btn ayn- hakkat olup zhiri hilf- erat gibi grnen baz kelimt- kudsiye hakknda vkf- hafyy erat ve rif-i haby-y hakkat olan ulem-y rsihn iki frka olup frka-i evveli; Slik-i rh- hd olan nristegn- tarkn o makle kelm mtalaasyla kendilerini vdi-i ek ve hayrete ilk etmemeleri iin Cenb- hakkati ihtiyr ile man-i meknnesini kef u ayn ve bir ksm dahi tan- ayrdan, muhfaza-i nms- er-i erf-i mutahhar iin o trl kelmn kfr dall olduunu beyn etmilerdir. bn bidn ed-Drr Hiyesi22nde mam Suytden naklen; Fakih, limlerin limi zzeddinin bnl-Arabye tan ettiini iittim. zzeddin, O zndktr diyordu. Bir gn baz dostlar ona Kutbu gstermeni istiyoruz dediler. O, bnl-Arabye iret etti. Sen ona tan ediyordun, denilince; Bunu eratin zhirini korumak iin yapyordum dedi. Birtakm melhide ve zendka bu frsat ganmet bilerek kendilerini sret-i hakdan izhr ile meynei ehl-i islmda bir tefrika karmak maksad- fsidesiyle estaz billh : Ehl-i kitaptan bir grup, okuduklarn kitaptan sanasn diye kitab okurken eip bkerler. Halbuki okuduklar kitaptan deildir23 nazm- celli muktezsnca nefislerini tezvr ve tasni edip zhir ve btn kfr-i sarh olan birtakm kelimt- btleyi ezze-i kirma atf ve bazen dah mrun ileyhimin kitap ve rislelerine yalan dolan ilvesi, bazen de risle-i mstakille icd edip meyih ve ulemdan bir zta isnd ederek dn-i mbni ve eri metn-i Muhammedyi ihll ve ifsda cret etmilerdir. Aliyyl-Kr rislesinde yle demektedir: Mecdddin rz, mam Radyyddin b. Hayyt Eb Hanfeyi tekfir edince cevap vermitir. Fakih Radyyuddin yle dedi; mam Numnn tekfiri hususunda bir cilt kitap yaz-

22 23

Muhammed Emin b. mer b. Abdlazz Dmak bn bidn, (1252/1836) Haiyetu Reddlmuhtr aled-Drril-muhtr: erh-i Tenvril-ebsr. Kahraman Yaynlar, stanbul 1984. l-i mrn, 2/78.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 343

dm. Gkleri oynatacak byle bir iftirada kalemimi oynatmam Allah tarafndan nasl hell karlanacakt. Bu kitab baz Yahudiler soy ve neseplerini yceltmek, karmaa meydana getirmek iin yazarlard. Ben deil miydim onun mezhebini yceltmeye uraanlarn ilki; mezhebindeki tabakalar byk kitap olarak tasnif eden. Ki bu kitap am, Msr, Yemen, dou ve batda insanlar arasnda mevcuttur. Tekfir kitabna gelince ayet fakihlerin ktphanesinde ise onu ortaya kartsnlar ki yakalm, musannifini tekfir edelim. bn bidn dedi ki; mam arnnin bana buna benzer bir i geldi. Baz kitaplarnda olan tekfirle ilgili eylerden dolay bir ksm haseti tarafndan iftiraya urad. ftira insanlar arasnda yayld. Asrnn limleri topland. zerinde limlerin kalem oynatt kitabn msveddelerini karttlar. Bir de baktlar ki iftira ettikleri eyler orada bulunmamaktadr. Ben derim ki hased, Allahn nebilerini koruduu gibi hased edilene deil ancak sahibine zarar verir. Bundan dolay insana byklerin birbirleri hakknda syledikleri szlere bakmamalar gerekir. lm-i lednnde behre-yb olmayp celle himmetini ulm-i zhireye hasr u kasr ettii halde onun dah hakyik ve dakyiknn keff- halline gayr-i muktedir olan ulem-y rusmdan bazlar dah ulem-y rsihnun ihtilf-i suveriyelerinden garaz- sahhalarn fark ve melhide-i mezkrelerinin maksd- fsidelerini derk ve temyz edemeyip Byezd-i Bistm, bn Arab, Celleddn-i Rm ve bunlarn emsli ezze-i kirmdan (leyse f cbbet m sivallh/Cbbemin altnda Allahtan baka bir ey yoktur, ahazt f bahri velenbiy al shilih/Ben (ilmimi) mn denizinden aldm nebilerse onun sahilinden) ve bunlar gibi sdr olan kelimt- mtebihe hakknda anlar anlamaz birtakm dedikoduya baladlar. Hatta bazlar bn Arabnin ekfer-i kfirnden olduunu iddia ettiklerinden baka azz mrun ileyhin velyetini mutekd olan eimme-i muhaddisn ve saltn-i mslimn ve sair avm ve havs- mminnden nice yzbinlerce ehl-i slmn kfryle hkmne ictisr etmilerdir. bu cmele-i enadan olarak bir ahs- mehln tervc-i kelm iin Allme Taftazn adna tesvd ettii telvsnmesinde Muhyiddin bnl-Arab hakknda sz ve kaleme gelmez bir alay tenta cret etmitir. Birtakm sebk-i maazn mezkr kitb- n savb kendine sened ittihaz ederek, Azz mrun ileyh ile velyetini mtekd olanlarn kfryle hkm olunmas gerektiini mevzu-u bahs etmekte olduu yaknen tahkk kerde-i ciznem olmakla ihvn dnime bir hizmet-i mftehire olmak niyet-i hlisnesiyle i bu risle-i ciznemi telf ve Levyihul-kudsiyye ismiyle tevsm eyledim. Hakkat-i hlin

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

344 | Dr. Hr Mahmut YCER

tamamyla zhire hurcu birka mukaddime beynna mtevakkf olmakla ber veh-i zr beyn olunur. Birinci Mukaddime Evliy-y kirm hazert verese-i enbiy-y fihm olmakla kh hl-i istirk ve zdrarda, kh kulb- rifni ihtibr ve ibtil iin mtebih szler sylerler. Cenb- Hak ve Rasl-i Ekremden bakas iin mtebih kelm sylemek ciz deildir, diye sul olunursa; Cenb- Rabbl-izze ve raslnden kelimt- mtebihtn sudruyla berber mmet-i merhmeyi bu misll sz sylemek hakknda bir men-i sarh-i kat olmad cihetle ber vech-i muharrer vris-i ulm- enbiy velmrseln olan ulem-y rsihn iin bir izin demek olduunda asl itibh olunamaz. Ve bu kelm- mtebihe iin bir hadd-i mahss dah tayn olunmamtr. mam Gazl baz kitaplarnda mteabih sz hakknda Onlar, Kuran- Kerm ve snnetteki szlere benzemektedir demitir. kinci Mukaddime Mertib-i sfiye tr. lki tecell-i efl, ikincisi tecell-i sft, ncs tecell-i zttr. te bu makamlardan elfz ile tbr mtezir olmakla makmt- mezkreden sz syleyen rif-i billh her bir makmda frak- dlleden bir frkann kelmna ebh sz syler. Tecelli-i efl mertebesinde Cebriyye, tecelli-i sft mertebesinde Hulliyye, tecelli-i zt mertebesinde ttihdiyye mezhebine mbih sz sylerler. Bu sdt- sfiye ile frak- dlle-i mezkrenin arasn fark ve temyz eden er-i erf-i Ahmeddir. Eer bir kimseden bu trl kelm sdr olursa o kimsenin ahvl-i taabbdiyesine nazar olunmaldr. Eer o kimse cem-i ahvl ve etvrn tamamyla eri erfe tatbk ile feriz-i ilhiyeye ve snen-i seniyye-i Ahmediyeye tevfk-i hareket edip dire-i eratten ser-m inhirf etmezse, o kimse sdt- sfiyeden ve kendinden sdr olan kelimt- makmt- mezkredendir. Eer ahvl ve etvrnda hilf- erat bir eye srr ederse, o kimsenin frak dlleden olduunda phe olamaz. (erh-i Maksdda yle buyurulmutur: Burada hull ve ittihd vehm eden iki mezhep vardr. Onlarda bir ey yoktur. Birincisi; slik Allaha ve Allahta olan slknde tevhd ve irfan denizine dalar, ztn Allahn ztnda, sfatn Allahn sfatnda yok eder. Allahtan baka her ey gznden kaybolur. Varlkta Allahtan baka bir ey grmez. Bu hale Tevhid-i Fen derler. u hads-i Kuds buna iaret eder. Kulum bana nfile iba-

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 345

detlerle yaknlar. Hatta onu severim. Sevince de benimle duyar, benimle grr.24 Hadis burada hull andrr ibareler kullanmaktadr. nc Mukaddime Mtebih yet ve hadislerin doru tevlini ancak ilimde rusuh shibi olan zevt- kirm fehm edip her limin anlayamad gibi evliy- kirmdan sdr olan mteabih szleri de ilm-i lednn de rsih olan byk veller anlayabilir. Mtebih sz sylemek hak olan mevddan ise onu Mslmanlardan ketm u ihf etmeyip ibre-i vzha ile ifde etmek lzm gelir idi, diye sorulursa ite bu sl yt ve ehdis-i mtebihe iin de gerekir. O konuda verilen cevap bu mevzuda da doru cevap olur. Yani yet ve hadislerde zikr olunan mteabihattan murat, imtihn- kulb- rsihn olduu gibi meyih-i zmdan sdr olan mteabihttan murad da ibtil-y kulb- rifndir. Kiinin mezhebi sznden anlalr. Zira bir kimse mlhid ve zndk olduunu lisnyla ikrr etmez, diye rd olunan soruya yle cevap verilir ki; Bu sz, doru bir szdr. Fakat o kimsenin sznden murdn tamamyla anlayp idrak etmek zere mevkftur. Birtakm cehele-i nsn evliy- zmn rumz- gayb-i ilh olan kelm- hakyk- ittismnn mnlarn anlamayarak kelamlarn ten ve kendilerini tekfre cesret etmek edepsizlikten doan bir durumdur. Drdnc Mukaddime Bir kimseye nispet edilen kelimt- kfriyenin o adamdan kt yaknen sbit olmadka, o kimsenin kfrne hkm etmek katiyen caiz deildir. Zira yukarda beyn olunduu zere birtakm melhide ve hside, kendi tezvr ve uydurduu baka mefsedetleri isnd ile ihbr ettii mstani-i beyndr. nk tahvl ve tahriften ismet, Kurn- Kerme mahsus bir hlet olup ktb-i mnezzele-i sirenin bile tahrf ve tebdl olduu nuss- kta ile sabittir. te birinci mukaddimede bile evliy- kirmn kelimt- mtebihe irdna mezuniyet-i meriyeleri olduu, ikinci mukaddimede daire-i eri erfde her br nokta vari hareket etmekte olan sdt- sfiyeden sudr edip zhir-i hilf- er gibi grnen kelimt- kudsiye ber vech-i muharrer mertib-i selse ahvlinden olarak ayn- hakkat bir kelm- sadet-i encm olduu; ve nc mukaddimede izh olunduu zere mrun ileyhim hazertnn kelimt- cmialarnda meknn sitre-i elfz olup;
24 Buhar, Tevhid 15.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

346 | Dr. Hr Mahmut YCER

adrlar iinde gzlerini yalnz kocalarna evirmi hriler vardr25 misli, aris-i meramlar her gnl yinesinde cilve-nm olmayp maskala-i zikr ve tesbh mdm ile cel yfte-i ilhm olan mirt- zamr-i hurd-i nazr rif billhda ibrz- endm edecei, ve drdnc mukaddime mcebince tebdl-i suhuf ve tahrf-i ktb-i zendka-i slife ve melhide-i lhikann eski ve yeni dt- mstemirreleri olduu cihetle birtakm arz- fside ashbnn kelmlarna itimd ve ktirr ile; yi bilinki, Allahn dostlarna (vel kullarna) korku yoktur ve onlar zlmeyecekler de26 nazm- celli mcebince mahfz min ndillh olan evliy- kirmn hakk- llerinde kendilerinden sudru muhakkak olup da mn-y kudssini anlamayarak yahut kendilerinden sudru, vsl- mertebe-i sbt olmayp birtakm kelimt- ena isndyla haklarnda zebandrzlk etmek keml- cehl ve hamkatten neet etme ictisr, alellh ve al raslih bir hlet olduunda asl itibh yoktur. O cmle-i celleden olup kef-i kermeti Tcddin ibn Atullah ve eyh Affddin Yfet ve eyh zzeddin b. Abdsselm ve Hfz Zeheb ve eyh Mecdddin rz ve eyh ihbl-mille ved-dn Ahmed b. el-Hacer elAskaln ve eyh Muhammed el-Frzbd ve Beydav ve erf Allme Celld-Devvn ve mam Suyt ve Molla Cm, bn Keml, Ebus-Sud, smil Hakk, Abdulgan Nablus, Sadreddin Konev, kdvetl-mteahhirn smil Gelenbev ve bunlarn emsli nice mkifn ve eimme-i muhaddisn ve ulem-i muhakkkn ehdet hisbeleriye sbit olan aziz mrun ileyh ahs- mezkrun tekfr ve bu babda zikr edemeyip zihninde tasvr ettii senedini dah tiyl-beyn kelmyla tenvr ve bunu da hazele-i ceheleden baz gmrh- b intibh keml-i ehemmiyetle telakk ve takdr etmekle savunan li ihvniddin ahs- mezkrun kolundan cevaba ibtidr olunur. Bu cevabn Trke tafsli yledir ki; li klli kavmin en yestaliha/her kavmin kendi stlah vardr mefdnca hakkat iki eittir. Birincisi hakkat- lugaviye ve dieri hakkat- rfiyedir. Evliy- kirm hazert yukarda bast u beyn olduu zere bi hasebil-mezniye kendilerinden sdr olan elfz- mtebiheden o lafzn mn-y hakk-i lgaviyesini kasd etmeyip kendi aralarnda hakkat- rfiye olan slifz-zikir tecelliyt- selsede zuhr eden mehdt- yakniyelerini murad ederler. Mesela ehl-i

25 26

Rahmn, 55/72. Yunus, 10/62.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 347

lgat ndinde mn-y hakkisi du olan salt lafznn indel-fukah mny hakkisi efl-i mlme olmakla ehl-i lgattan olan bir kimse cnb olan adamn salt caiz ve sahihtir diye iddia ve bundan da salt lafznn mn-y hakkisi murad olduunu tasrh ve beyn etmi olsa, eer bu tasrhten salt lafznn mn-y hakk-i ersini murad eder ise, o kimse phesiz kfir olur. Amma mn-y hakk-i lgavsi olan duy murad etmi olursa o ztn kelmnda sdk olup, bundan dolay o kimse katiyyen tekfr olunamaz. Yine sdt- sfiye dah kendilerinden sdr olan kelimt- mtebihe hakknda tasrh ettikleri mn-y hakkatten mn-y hakk-i lgavsini kasd etmeyip mn-y hakk-i rfiyesini murad ettikleri cihetle kelmlarnda sdk ve bundan dolay zerre kadar ilhd ve zndka tozu rz ve lhk olmamakla ahs- mezkrun vel yahf aleyke il hirih kelm ve khat ittism kulb dafe ashabn ifl ve idll iin sedd u ityn olunmu bir softadan ibaret olduu edn teemml ile mlm olur. Zmre-i sdt- sfiyeden sudru habl-i metn-i er-i mbne kemliyle mtemessik olup erbb- vecd ve hl olan ulem-y rsihninin tasdkiyle misdak olan mtebihtn meni-i mnfesi; Allah dilediine hikmet verir. Kime hikmet verirse, ona pek ok hayr ve stnlk verilmitir.27 nazm- cellinin m sadak olup kendilerinden vuk mertebe-i subta ulamayan birtakm ercif-i akvl-i fesede ve hasede-i indeyi mrun ileyhim hazertna isnd ile haklarnda alel-tlk sz sylemek tehlikeden gayr-i slim olduu bit-tekrr ihtr olunur. ahs- merkm risle-i mzviresinde hakknda maz- Kurn unvn- rf- m olan Mesnev-i erf sahibi, ems-i Hakkatten iktibs- envr- marif-i ilh edip sem- vecd ile seyr-i sem- lem-i esm-i seba ederek vsl al-i kurb-i izzet olup dmen-i tennre-i redeti gubr- ilhd ile hibir vakitte lekedr olmayan Celleddn-i Rm (keddesallhu srrah) es-sm hazretlerini dah tekfre cret etmitir. Nakl-i kfr, kfr olmamakla mesfrun bu babdaki ibresi bi aynih bu makamda zikr u beyn olunmutur. (ve kad ittehazel-Celll-Rm min hl-i emsit-Tebrz ilhen hays kle bil-frisiyyeti; ems men ve hudy men umur men beky min ez t be hakk resde em ey hakk- hak gzr men. Arapa tercmesi yledir: emsim ve ilhm, mrm ve bekm sendendir. Hakka vsl oldum. Ey hakkm ed eden Hak. (Burada lhn ismini ems-i Tebriziye itlak ederek Hak eklinde syledi) Hsl Tebriz iin syledii sz yledir: Beni Hakka

27

Bakara, 2/269.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

348 | Dr. Hr Mahmut YCER

ulatran ilhm sensin. Hakkm eda eden Hak sensin. Vcdiyye mezhebini bana sen rettin, btn mmkintn ilh olduunu sen bildirdin. ayet sen olmasaydn, rasllerin, nebilerin, limlerin ve canszlarn inand gibi inanacaktm. Muhakkak Allah kinatn varlndan baka bir eydir. Mahluktn yaratcsdr. Akl ve fikirce sabit olduu gibi sonradan olan mevcudtn mcididir. Gkten indirdii kitaplarnda konumutur. Btn peygamber ve nebileri onda toplamtr. O esnada ben kk ve unutulmu bir ey idim. Muhakkik ve vsllardan deildim. Din imamlarnn, yakn ve Hak nderlerinin fazileti nedeniyle Mslmanlardan on kiinin hibirine korku yoktur. Bu ak dalletle kim oynarsa, lnetli btl mezheple kanatlanrsa, nefsini yer ve gk ehlinin ibadet ettii kul olarak tescil etmi olur. Yahutta ondan harikulde iler zuhr eder. nk o kfirlerin en kfiri, hsrana urayanlarn en hsranls olur vb. ahs- mezkr enzr- avmdan gizlemek maksadyla sret-i haktan burz ile risle-i menhsasnda bilir bilmez mertib-i sfiyeden dem vurarak risle-i musannaasnn ulem- mrun ileyhin melleftndan olduuna halk kandrmak istemi ise de Mevln-y mrun ileyh hakknda olan i bu kelmnn mel ve ibresinden ihtilli delletiyle risle-i mahdenin ulm- akliye ve nakliyede vsl- zirve-i tedkk ve bl-y rislemizde nakl olunan kelmdan vkf- esrr- tark olduu gn gibi ikr ve her vecihle fahr-u selef ve kdve-i halef olup allmelik unvnn hiz olan Sadeddinin telif kerdesi olmad sab-i mmeyyizin bile bil teemml fehm u idrk edebilecei emr-i bedhidir. nk bir lafzdan bir manann infihm, o lafzn mn-y mezkre, dellet-i mlmeden birisiyle delletine mtevakkf olup ahs- mezkrun verdii mn ise, beyt-i mezkrun elfz ve hurfu ne mutabakat, ne tazammun, ne iltizam ve ne ibresi ve ne delleti ve ne ireti ve ne de iktizasyla dellet etmedii ve kta-i mezkrenin mna-i zahiresi (ems veseyyid bis-i hayt ve bek minke vuslat-i ilel-hakkllez hve ibretn an mertebetil-feni fil-llhi vel-beki billhi y ehlel-hakkl-medd li-hakk) demek olduu lisn- Frisye behreyb olmayan bir suhte-i n-puhtenin bile mlmu ve ez t behakk resde em msras dah mevsl ile msl ileyhin zteyn-i mteyyireyn olduunu cb ederek kta-i mezkrede mezkr olan Hd ile Hak lafzlarndan vcibl-vcd murd olmadna sarhaten dellet eyledii ve bunda ise zerre kadar ibe-i ilhd istimm olunamad cihetle ve mam Rz kaddesallahu srrahu hazretlerinin Firavnn ulhiyet iddiasn mir olan yet-i cellenin birisinin tefsrinde beyn u isbt ettii zere zevil-uklden olan bir dem ne kendinin ve ne de kendi nev-i cinsinden bir ferdin ulhiyetini tikd etmek muhal olduu emr-i ikr iken byle bir beyn-i butln tikd ser
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 349

eme-i sunf- ulem-i zhir ve btn olan ecille-i ricl-i ilm-i lednnden Mevln-y mrun ileyhe zz-u isnd etmek kfr olduu mahall-i ek ve phe olmamakla blda beyn olunduu zere mesfr ile hemhl ve hem zebn olup tadll-i ubbd maksad- fsidesiyle evliy- kirm hazertn tekfri tiyd eden sy-i bil-fesdn badel-istisbe kabul etmedikleri halde icr-y terbiyeleriyle de er ve fesadlar cmele-i vcibttandr. eyhl-Ekber bnl-Arab Hakkndaki Risle Allahn ismiyle ve Ona hamd ederek balyorum. Salt ve selm onun kulu zerine olsun. Bundan sonra: Bir dnemde zmir ehrine gitmitim. Orada kendisine bnl-Mansr denilen ve eyhl-ekber bnl-Arabye kfir diyen, dahas onun kfrne hkmetmeyen kiinin imanndan phe edileceini syleyen bir adam grdm. Allaha yemin olsun ki bu sz, gnah, vebal, belki kfr ve sapklktr. nk o ahs bnl-Arabnin velyetine inanan Tcddin bn Atullah, eyh Affddin el-Yfii, eyh zzeddin bn Abdsselm, Hafz Zeheb, ihblmilleti ved-dn Ahmed bn Hacer el-Askaln, Kmus sahibi eyh Muhammed Frzbd, Beyzav, bnl-Arabnin kabrini ortaya karp yaptran Selim Han ve dierleri gibi Mslmanlarn byklerini, muhaddislerin imamlarnn, mmin toplumlarnn kfrne hkmetti. Hadiste bildirildiine gre; Bir mmini tekfir etmek kesinlikle kfrdr. Bir muhbir-i sdk haber vermedike lmnden sonra hi kimsenin kfrne hkmedilemez. Bunun iin lmnden sonra Yezide lnet etmek men edilmitir. Allah ve Raslnn hkmetmedii bir eyle hkmedenler, ite onlar kafirlerin ta kendileridir28. Bununla beraber kdduse sirruh [bn Arab] onlarn dediklerinden uzaktr. bn bidn, ed-Drrl-Muhtr hiyesinde dedi ki; Muhammed bn Ali b. Muhammed Htem-i T el-Endls byk rif bn Arab 560/1164 senesinde dodu. 636/1238da vefat etti. Salihiyede defn olundu. Zerrk ve dierlerine gre baz faziletlerinden dolay zkirlerin nderlerinden kabul edilmitir. Her fenden anlad iin kendisine kavmi ierisinde eyhl-ekber nisbesi verildi. Bununla kastedilen ve dier zellikleri Tabaktl-Mnvde bulunmaktadr. mam Suyt, Tenbhl-gab bi tebrieti bn Arab adl rislesinde yle demektedir: nsanlar bnl-Arab hususunda iki ksma ayrldlar. Doru dnen bir kesim onun velliine inanmaktadr. Dierleri ise bunun aksini dnmekte-

28

Mide, 5/44.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

350 | Dr. Hr Mahmut YCER

dir. Sonra Suyt bu hususta bana gre her iki grubun arasn tefrik eden bir gr daha ileri srmektedir. O da bn Arabnin velyetine inanmakla birlikte yazdklarna bakmamaktr. Gerekten bn Arabden Biz kitaplarmza baklmas yasaklanan bir kavim idik dedii nakledilmektedir. Nitekim mutasavvflar lafzlara baka anlamlar ykleyerek zel stlahlar edinmilerdir. Bununla fakihler arasnda bilinen mehur manalar dnda baka anlamlar elde etmeyi istemilerdir. Her kim o lafzlar mehur manalar ile yorumlarsa elimizdeki metinleri inkr etmi olur. Nitekim Gazlnin baz kitaplarnda da bu durum grlmektedir. Gazl, Vech, yed, ayn, istiv gibi Kurn- Kerm ve Snnette de benzer mteabih kavramlar bulunmaktadr. demektedir. Kitabn aslnda bunlar bulununca dmanlk, ilhad ve zndklk kasd olmadan insanlar tereddde drmeye ihtimalli her kelimenin bulunmas mmkndr. Bu kelimelerin herkesce bilinen manalar kasd olunur demeye imkn yoktur. Kim byle bir iddiada bulunursa gerei gizlemi olur. nk bunlar Allahtan bakasnn muttal olamayaca kalbin ilerindendir. Mutasavvflarn byk limlerine, Bu lafzlar zhir anlamlar dnda zel stlahlar halinde kullanmanzdaki amacnz nedir, diye soruldu. Dediler ki; Yolumuzu anlamayanlarn iddialarndan korumak iindir. Ehli olmayanlar, okuyup yazarken fikirleriyle haddi aanlar yolumuza girer, Mslman olduu halde nefsine nasihat tesir etmez, halbuki zhir ilimlere de akl ermeyenlerden deildir. Byleleri hem kendileri sapar, hem de saptrlar. ayet yolumuzu anlayan biri ise tarkatndan olmayan isteklilere de kitaplarndan okuyabilir. Halbuki bu ilim kitaplardan alnmaz. inteh. zet olarak bu kadarla iktif edelim, teferruat baka bir blmde anlatld. Fakh, lim zzeddin b. Abdisselm (.660/1261)n bnl-Arabyi tan ettiini, O zndktr dediini duydum. Bir gn baz dostlar ona: Bize kutbu gstermeni istiyoruz, dediler. zzeddin b. Abdisselm bn Arabye iret etti. Ona, Sen bn Arabye tan ediyordun ya. diye sorunca, zzeddin: eratin zhirini koruyordum ve buna bezer eyler syledi, inteh. Muhakkk bn Keml Paann (1468-1534) fetvasnda bnl-Arabyi vd gayet aktr:
Ey insanlar! Biliniz ki, byk eyh, erefli nder, riflerin kutbu, muvahhidlerin imam, Endlsl, Htem Tayy kabilesinden Muhyiddin bn Arab kmil bir mctehid ve fzl bir mrid, taaccp edilecek hayat hikayeleri ve olaan d hdiseleri ve ok talebesi olan bir zattr. limler ve ileri gelenler katnda kabule mazhar olmutur. Onu inkar eden hata yapm olur.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Bir bn Arab Mdafaas: erkezde Mehmed Tevfk Efendi ve Levyihul-kudsiyye f fedili- eyhil-Ekber adl Eseri | 351

nkarnda srar ederse saptm olur. Sultana, onu terbiye etmesi ve onu inancndan evirmesi gerekir. nk sultan doruyu yaptrmak ve ktlkten men etmekle memurdur. Onun birok eseri vardr. Bunlar iinde Fsslhikem ve el-Fthtl-Mekkiyye bulunur. Bunlardaki meselelerin bir ksmnn sz ve manas belli, ilh buyrua ve er-i Nebevye uygundur. Bir ksm da zhir ehlinin anlayna gre gizli olup, kef btn ehlinin anlayna gre aktr. Meramn anlamayana bu durumda susmak lazmdr. Zira yce Allah: Bilgin olmad eyin peine dme, nk kulak, gz ve kalbin her biri bu davrantan sorumludur. (sr, 17/36) buyurmaktadr.

Kmus sahibi de [Fruzbd] bn Arabyi vmtr. O, Allah ondan raz olsun, tarkat eyhi, hakkat imam, marifetin boyutlarn ihy etmesi eserlerinin hususiyetlerindendir. Onun eserlerinin mtalasna kim yaprsa gs alr, skntlar zlr, mkilleri hallolur dedi. eyh Abdulvahhb aran (.973/1565) de onu, Tenbhl-abiy al katratin min bahri ulmil-evliy adl eserinde vmtr. bnl-Arabye yaplan iftiralara gelince onlara itimat edilemez. nk bunu yapan kii bn Arabnin [ilmen] dengi deilse chil makmnda demektir. Bu trl iftiralar mm- Azama yaplanlar gibidir. Yahut bunu yapanlar bn Arabnin muadili bir kimsedir, bu takdirde yine [iddialar] bo [sebepsiz] deildir. Daha nce sylediimiz gibi ya eratin zhirini korumak iin yapyordur, ya da eyhe hased ediyordur. Halbuki akranlarn birbirleri hakknda makbul olmayan szleriyle haset etmeleri Allahn korumas olmazsa onu [cehennem azabndan] kurtaramayacaktr. Nitekim Zeheb (.748/1348) ve Askaln (.1372-1449)nin durumlarnda akland gibi. nk onlarn ki dmanlk nedeniyle idi. Ey mritlik taslayan (msterid)! Sana gereken, gemi meyih hakknda edep yolunu tutmandr. Onlardan bazlarnn dierleri hakknda sylediklerine bakma. Veya ey alak nefis! Krlkten hidyete dn, nk sen bu meselede hata edenler grubundasn. Fakat Allah kime hidyet nrunu ihsan etmezse onun iin kurtulu nru da yoktur. Allah dilediini hidyete ulatrr, dilediini saptr. O hakmdir, habrdir.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21