Hakkari Yöresi Etnografik Eserler

HAKKÂRİ YÖRESİ ETNOGRAFİK ESERLER

DOÇ. DR. HASAN BUĞRUL

2023

* Bu çalışma, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Bilimsel Araştırmalar Koordinatörlüğü SBA-2017-6174 Nolu Proje ile desteklenmiştir.

Yazar:

DOÇ. DR. HASAN BUĞRUL

Yayınlayan:

Yayıncı (Publisher): E-KİTAP PROJESİ

www.ekitaprojesi.com

Yayıncı Sertifika No: 45502

İstanbul, Ocak  / 2023

eISBN: 978-625-8196-20-7

İLETİŞİM:

E-posta: hbugrul@yyu.edu.tr

Cevap ve yorumlarınız için:

{For reply and your Comments}

www.ekitaprojesi.com/books/hakkari-yoresi-etnografik-eserler

Açıklama: Açıklama: Açıklama: Açıklama: ANd9GcR3WgR8MfuOcC2EyyfIVPjZe1WzLm6S7E1TzoJ23hOhNANZ6BDwHw www.facebook.com/EKitapProjesi

ÖNSÖZ

Etnografik eserler kültürel ve tarihsel niteliğe haiz belge değeri taşır. Zira bu belgeler vasıtasıyla bir toplumun geçmiş dönemleriyle bağlantılı geleneksel inançları, sosyal yaşamı, örf ve adetleri, dini-ahlaki öğretileri, tutum ve davranışlarını ve aynı zamanda bilgi, beceri, tasarım ve yetenekleri; gelişmişlik düzeyi ve ekonomik ilişkileri gibi pek çok husus hakkındaki münasebetlerini anlamak mümkündür. Hakkâri yöresi etnografik eserleri malzeme ve bezeme çeşitliliği açısından irdelendiğinde, objelerin söz konusu özellikleri taşıdığı; dünyanın pek çok toplumunun ilgisini üzerine çekerek sanatsal odaklı önemini hissettirdiği görülmektedir.

Bu çalışmada Hakkâri il sınırları dâhilinde 32 yerleşim yerindeki etnografik eserlere yer verildi. Aynı zamanda bir taraftan tespit edilen eserler kayıt altına alırken diğer taraftan her bir eser hakkında teşekkül eden tarihsel öykü belirlemeye çalışıldı. Zira eserlerin toplumun kültürel hayatına girmesi, belli bir anlam ve önem kazanması tarihsel bir seyir ve süreçte gerçekleşir. Eserin zaman içerisinde sahip olduğu gerçek işlevinin yanında sanatkârın buna hangi duygu ve düşünceler yüklediği de araştırıldı. Her biri büyük bir emek harcanarak ve sabırla üretildiği anlaşılan sanat eserlerindeki hayranlık uyandıran görselliği, bunu oluşturan süslemeleri ve motifleri sanat tarihi disiplini açısından değerlendirmeye çalışıldı. Bu açıdan, büyük bir emek ve sabırla üretilen sanat eserlerindeki muhteşem görselliğin yanı sıra üzerlerine işlenen bezeme ve motifleri sanat tarihi disiplini açısından ele alınarak bu kültürel mirasın gelecek kuşaklara taşınmasına katkı sağlanması hedeflendi.

Hakkâri’nin etnografik eserleriyle ilgili yürütülen bu çalışma, Hakkâri il ve bağlı ilçe, belde / köy gibi yerleşim yeri esaslı bir saha çalışmasına dayanır. Bu araştırma ayrıca dört etnografik eser koleksiyonunu kapsamaktadır.  Araştırma esnasında incelemek üzere tespit edilen her bir eser için bir envanter fişi yanı sıra eserlerin genelini kapsayan bir de fotoğraf albümü oluşturuldu. Başlatılan saha çalışması esnasında materyal taramak için gidilen yerleşim birimlerinin mülki amirleri ve yerel yöneticileri ziyaret edilmek suretiyle konu hakkında görüşlerine müracaat edilerek destekleri alındı. Kasaba, köy ve mezralarda mukim yöre halkının çalışma ile bağlantılı ilgi ve takdirleri toplandı. Araştırma, tarama ve inceleme sürecinde ihtiyaç duyulan yardımı esirgemeyen ancak sonradan vefat ettiği öğrenilen sanatkârları rahmetle ve şükranla anıyoruz.

Uzun bir zamana yayılan çalışma neticesinde açığa çıkarılan kitap çalışması konu ile ilgili akademik çevrelere, araştırmacılara ve ilgi duyan okuyuculara beklentilerine cevap verecek bir kaynak olması temenni edildi. Çalışmaya her safhasında fikirleriyle destek sağlamasının yanı sıra yazım ve imla noktasında tashihlerde bulunan Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. A. Mecit Canatak, Kültür Turizm Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü Şube Müdürü Salih Tatlı; Türkçe Öğretmeni Ahmet Remzi Ağrı ve Dr. Öğr. Üyesi Yaşar Kaplan’a; farklı desteklerinden Cafer Tayyar, Ali Aykut, Ebubekir, Halil İbrahim, Yunus Emre ve Elif Şeyma Buğrul’a,

Saha çalışmasında büyük emeği geçen Dr. Öğr. Üyesi Güler Yılmaz’a, Mohammed Al Haddar’a ve farklı öneriyle Dr. Öğr. Üyesi Osman Aytekin’e,

Maddi destek sağlayan Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimine,

Çalışmamız için yardımcı olan, katkı sunan ve her konuda destek sağlayan Hakkâri Valiliğine; Çukurca, Yüksekova, Şemdinli ve Derecik ilçeleri Kaymakamlıklarına;

Hakkâri Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü’ne, Hakkâri Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğüne, Hakkâri Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler İl Müdürü Salih Kaya’ya,

Saha çalışması boyunca bize rehberlik eden ve yardımını esirgemeyen; Hakkâri il merkezinden Allahverdi Ünsal, Çavuşlu (Erdanis) köyünden Aydın Aydın (Buğrul), Geçitli köyünden Saliha Akar ve Özge Arslan, Durankaya beldesinden Abdullah Tunç, Demirtaş köyünden Necla Yaşar, Oluklu köyünden Ömer Kılıç, Bağışlı köyünden Elif Aydın, Kamışlı köyünden Talat Özbek’e;

Yüksekova ilçe merkezinden Berivan Baskın ve İsmail Saygı’ya,

Şemdinli ilçe merkezinden Mehdi Seven ve Celal Seyitoğlu’na,

Derecik ilçesinden Mustafa Şin’e, Çukurca ilçe merkezinden Burhan Tetik ve Mariye Taş Akar’a;

Yüksekova Büyükçiftlik beldesinden Derviş Sınmaz’a;

Etnografik eser koleksiyonunu bize açan Halil İbrahimoğlu (Hakkâri), Ahmet Aşkan (Hakkâri), Hüseyin Karay (Yüksekova), Kazım Sağan’a (Şemdinli);

Misafirperverlikleriyle bizleri adeta kendi evimizde hissettiren bütün yöre halkına teşekkür etmeyi bir borç biliyoruz.

1.     

GİRİŞ

Hakkâri ili Orta Paleolitik Çağ’a kadar uzanan tarihiyle köklü bir geçmişe sahiptir. Yörenin coğrafi yapısının da bir sonucu olarak buradaki yerleşik yaşam MÖ 7000’li yıllardan itibaren başlar. Uzun geçmişe dayalı inanç, gelenek ve kültürel değerlerin yanında bölgenin coğrafi durumu da yöre insanının sosyal yaşamında önemli bir yere sahiptir. Yüksek platolarda yetişen endemik bitkiler koyun ve keçi yetiştiriciliği için büyük bir fırsat oluşturmaktadır. Geçmişte küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde Türkiye’de başı çeken Hakkâri yöresi, lezzetli et ve süt ürünlerinin yanı sıra dokuma ve örgü sanatlarında da kendisinden söz ettirmiştir. Hakkâri bölgesinde el sanatları ile ilgili birçok önemli çalışma yapılmıştır. Ancak, Hakkâri yöresinin tamamını kapsayan bir saha çalışmasını tespit edemedik. Bu bağlamda, yörenin zengin kültürel mirası hakkında yeterli ve kapsamlı bir bilginin olmaması büyük bir eksikliktir. Bu çalışmanın sahası Hakkâri il merkezinin yanı sıra Çukurca, Yüksekova, Şemdinli, Derecik ilçe merkezleri ve buralara bağlı köyler olmak üzere toplamda 32 yerleşim yerini kapsamaktadır. Bunun yanı sıra bireysel etnografik eser koleksiyonuna sahip kişiler de ziyaret edildi. Araştırmada iki fotoğraf makinesi ve bir bilgisayar kullanılarak etnografik eserlerle ilgili bilgiler soru-cevap yöntemiyle kayıt altına alındı. Yapılan araştırma neticesinde, Hakkâri etnografik eserlerin büyük çoğunluğunun dokuma ve örgü eserlerden oluştuğu görüldü. Ahşap sanat için yeterince malzeme olduğu halde bu alanda çok az esere rastlandı. Ancak mevcut olanların da tarımsal araçlar olduğu söylenebilir. Önemli bir sanat ve kültürel değere sahip Hakkâri etnografik eserlerini çalışma amacımız; onları olumsuz etkilere karşı koruma, yöreye ekonomik katkı sağlayacak projelere öncülük etme ve bu alanda bilimsel çalışma yapmak isteyenlere katkı sağlamaktır.

Hakkâri ilinin dağlık ve engebeli bir arazi yapısına sahip olması ve sanayinin gelişmemesi neticesinde kalkınmada fazla ilerlediği söylenemez. Ancak zor yaşam şartlarına rağmen dünyanın başka yerlerinde kolayca bulunamayacak temiz havası, doğal güzellikleri, bölgesel gıdaları, çok iyi akrabalık ile komşuluk ilişkileri ve sahip olduğu köklü ve tarihi ortamıyla insanlar bu bölgeden kopmak istememektedirler. Farklı nedenlerle başka yerlere giden yöre insanı gittiği yerlerde yaşam şartlarının bütün avantajlarına rağmen buradaki yaşamın özlemini çekmektedirler ve her fırsatta ziyarete gelmektedirler. Bölgenin genel özelliklerini bir cümle ile şöyle özetleyebiliriz: Hakkâri; coğrafi olarak harika dağları, ırmakları, gölleri, yaylaları ve endemik bitki örtüsü gibi doğal varlıklarının yanında üzerinde barındırdığı insanın misafirperverliği, cömert yapısı ve kendisine has dokuma, örgü gibi el sanatlarındaki maharetiyle ön plana çıkmaktadır. Hakkâri ili ile ilgili yapılan bilimsel çalışmaların boyutunu şehrin çok farklı özellikleri ile karşılaştırıldığında bu alanda yapılması gereken daha çok şeylerin olduğu açıkça görülüyor. Ayrıca Hakkâri ve çevresindeki tarihi eserlerle ilgili yapılmış arkeolojik araştırma ve restorasyon çalışmalarının sayısı çok azdır. Bu anlamda, Hakkâri’nin her yönüyle gizemini hâlâ koruduğunu söylemek mümkündür.

İnsanoğlu yaşam şartlarının zorluk derecesi ne olursa olsun hayatta kalabilmek ve daha rahat bir yaşam sürdürebilmek için hep bir çaba içerisinde olmuştur. Her bir ihtiyacı için olanaklar çerçevesinde farklı aletler geliştirmiştir. Büyük emeklerle ortaya çıkarılan her bir eser onu yapan kişi için ve aynı zamanda mensubu olduğu toplum için sıradan bir eşya değildir. Çünkü üretilen her bir eser bir temel ihtiyacın neticesinde ortaya çıksa bile onda içinde yaşadığı toplumun geleneği, kültürü ve sosyal yaşamının diğer bütün unsurlarının da katkısı vardır. Ancak geleneksel yöntemlerle yapılan her bir araç-gerecin işlevsel olarak belirli bir ömrü vardır. İnsanoğlu yaşam şartlarını daha iyi bir seviyeye getirebilmek için elinde her ne varsa işlevsel olarak ondan daha iyisini yapmaya çalışmıştır. Böyle olunca da ortaya çıkan yeni eser eskisinin yerini almaktadır. O halde daha önce yapılan eserler birey veya toplum için neyi ifade etmektedir? Ortadan kaldırılması gereken obje mi yoksa farklı özellikleri itibarıyla korunması ve muhafaza edilmesi gereken birer değer midirler?

Hakkâri yöresi halkının geçim kaynağı olan küçükbaş hayranlardan koyun ve keçi yetiştiriciliği halkın sosyal yaşamını büyük ölçüde etkilemektedir. Bu amaçla araç-gereç üretirler, bunlara dayalı iş alanı oluştururlar, geçimlerini bu işten sağlarlar ve hatta ne zaman nerede ikamet edecekleri de bununla doğrudan bağlantılıdır. Bu anlamda, koyun yetiştiriciliğine bağlı olarak Hakkâri ve yöresinin birçok yerinde şu şekilde bir hareketlenme görülmektedir: 

·         İlkbaharda ‘Berbehâr’ denilen yaylada yaklaşık bir veya bir buçuk ay kadar çadırlı konaklama,

·         Yaz mevsiminde ‘Zome’ denilen obada yaklaşık iki ay kadar konaklama,

·         Sonbaharda ‘Warpayîzk’ denilen yaylada bir ay kadar çadırlı konaklama yapılmaktadır.

Yakın geçmişe kadar yöre halkı üç ayrı yaylaya taşınarak yarı-göçer bir yaşam şeklini sürdürmüştür. Bu konar-göçer yaşam biçimi ve kış mevsimindeki zor iklim şartları yöre insanının el becerileri ve sanatının da ortaya çıkmasında önemli bir paya sahiptir. Bu açıdan, Hakkâri ve çevresinde görülen etnografik eserler çoğunlukla bu yaşam tarzı ile bağlantılıdır. Geçmişte taşımacılık büyük ölçüde at ve katır sırtında yapıldığı için bu amaçla birçok dokuma türü yapılmıştır. Bunlar arasında en yaygın olanlar ‘têr’ (büyük heybe), ‘çewal’, ‘heybe’, ‘parzûn’ ve farklı ebatlardaki koruma ve saklama unsurlarıdır. Yöre halkı büyük zahmetlere rağmen koyun yetiştiriciliğini 1990 başlarına kadar büyük bir keyifle sürdürmekteydi. Bu tarihe kadar yöre halkının beslenen koyun ve keçilerin sütünden olduğu gibi yününden ve kılından yeterince faydalandığı da görülmektedir.

2.     

ARAŞTIRMA VE KAYNAKLARI

Hakkâri etnografik eserlerle bağlantılı yapılmış bazı bilimsel çalışmalar ve bunların kapsamı şöyledir:

"Buğrul, Hasan (2018). Sanat ve Kültürel Değer Olarak Hakkâri Yün Çorapları (As an Art and Cultural Asset: Hakkâri Woollen Socks), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara adlı eserde öncellikle yün çorapların sanat ve toplumsal kültürle ilişkisi, yün çorapların tanımı ve tarihçesine yer verilmiştir. Daha sonra Hakkâri yün çorapları tür, malzeme ve bezeme bakımından irdelenmiştir ve Anadolu’nun diğer yörelerindeki yün çoraplarla karşılaştırılması yapılmıştır. Kitabın sonunda yün çoraplarla ilgili Türkçe, Kürtçe ve İngilizce" terminolojik sözlük ve Hakkâri yöresine ait farklı çorap örnekleri görülmektedir.

Buğrul, Hasan (2018). Hakkâri Etnografik Eserlerinden Yün Eldivenler Üzerine Bir Araştırma, Erdem Dergisi, Ankara" adlı makalede; Hakkâri yöresi yün eldivenleri çeşit ve bezeme bakımından incelenmiştir. Bezeme bakımından Hakkâri yün çoraplarıyla karşılaştırılmıştır.

Buğrul, Hasan (2020). A study of 1970s Hakkâri Handmade Shoes: An ethnography, Clothing Cultures, Intellect, 2020, UK" adlı makalede; Hakkâri’de 1970’li yıllara kadar giyilen ‘reşik’ adlı ayakkabı incelenmiştir ve Bitlis – Van illeri benzer ayakkabılarıyla karşılaştırılması yapılmıştır.

"Hakkâri 1967 İl Yıllığı, Gürsoy Matbaacılık Sanayi, 1972, Ankara" adlı eser; 11 bölümden oluşmaktadır. Bunlar sırasıyla; Resmi, İdari, Nüfus, Coğrafya, Tarih, Sosyal, Kültür, Turizm, Ekonomi, Ulaştırma ve Mahalli İdareler şeklindedir.

Hakkâri, Hakkâri Valiliği (2010). Mehmet Top’un editörlüğünü yaptığı ve Hakkâri Valiliği tarafından 2010 yılında basılan Hakkâri" adlı eserde; Hakkâri coğrafi özellikleri, tarihi, nüfusu, ekonomisi, turizmi, kültürü, mimarisi, sanat mimarisi, Hakkâri’de yetişen beg, mir, ulema ve şairlere yer verilmiştir.

Hakkâri Valiliği tarafından 2015 yılında basılan Recai Karahan’a ait Hakkâri El Sanatları adlı kitapta; Hakkâri’de Taş İşçiliği, Hakkâri’de Dokumacılık, Hakkâri’de Giyim-Kuşam ve Hakkâri Çeyiz Örneklerine yer verilmiştir. Ele alınan konular arasında dokumacılık örneklerinden Hakkâri kilimlerinin isimleri ve özellikleri detaylı bir şekilde ele alınmıştır.

Kaya, A. Menderes (2010). Hakkâri Tarihi Konuşan Bir Kent, Berikan Yayınevi, Ankara adlı eserde; Hakkâri’nin coğrafi yapısı, tarihi, idari yapı, sosyal durum, geçiş ritüelleri, şehrin kültürel yapısı ve maddi kültür unsurları irdelenmiştir.

"T.C. Millî Eğitim Bakanlığı Kız Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü, Etnografik Eserler Kataloğu-I (2007) adlı eserde şu illere ait etnografik eserler ele alınmıştır: Adana, Ankara, Antalya, Bursa Necatibey, Diyarbakır, Eskişehir, İstanbul Refla Övüç, İstanbul Sabancı, İzmir Yüzüncü Yıl, Kayseri, Samsun ve Trabzon Olgunlaşma Enstitüleri.

Hakkâri Valiliği tarafından 2010 yılında basılan ve Halit Yalçın’a ait Hakkâri Folkloru" adlı kitap; ‘Hakkâri’de Sosyal Yapı’ ve ‘Hakkâri’de Sosyal Yaşam’ şeklinde iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde: Din ve Mezhep, Aşiret ve Aşiretçilik; ikinci bölümde: Mesken Durumu, Yaylacılık, Doğum, Evlenme Adetleri, Düğün Adetleri, Ölüm Törenleri, Adaklar, Bayram ve Önemli Günler ele alınmıştır.

Hakkâri’deki etnografik eserlerde benzerliklerin yanında kendi içinde birtakım farklılıklar da görülmektedir. Yapılan saha çalışmasında, eserlerin farklılıklarında bölgenin coğrafi durumunun yanında her bir aşiretin kendine özgü üslubunun da bunda önemli derecede etkili olduğu tespit edildi. Bunun yanında inanç, kültür ve gelenekler yanında insanların statüsü ve gelir durumlarının da bunda önemli bir etken olduğu görülmektedir. Günümüzde Hakkâri ve çevresindeki yerleşim yerlerinin her birinde birkaç aşirete mensup insanları bir arada görmekteyiz. Ancak geçmişte bu dağılım daha farklıydı. Her bir yörede belirli aşiret mensupları yaşardı.

Tablo 1: Hakkâri’deki aşiretler ve topluluk halinde yerleştikleri bölgeler (Tekin, 2012:176).

Hakkâri ilinin coğrafi özelliklerine bakıldığında Yüksekova ilçe merkezi ve civar köyleri dışındaki yerler genellikle dağlık araziden oluştuğu görülür. Ancak Çukurca ve Şemdinli ilçeleri daha düşük bir rakıma sahiptirler (Tablo 2) ve dolayısıyla sıcaklık daha fazladır.  Hakkâri ve çevresindeki rakım ve hava sıcaklığındaki farklılık, sosyo-ekonomi ve sosyo-kültürel açıdan da değişkenliğe sebep olmaktadır. Elbette görülen bu değişiklikleri sadece bunlara bağlamak yanlış olur. Çukurca ve Şemdinli yöresi insanlarının komşu Irak devleti sınırları içerisinde çok sayıda akrabalarının halen onlarla sıkı ilişkilerinin olması bunda önemli bir etkendir.

Tablo 2: Hakkâri ve Yöresinin Yükselti Durumu: (F. Alaeddinoğlu 2011: 85)

Hakkâri fiziki coğrafya yönünden engebeli bir araziye sahip olmakla birlikte bu arazinin kayda değer bir kısmı geniş meralardan ve çayırlardan oluşmaktadır. 1990’ların başına kadar Hakkâri, Türkiye’de kişi başına en fazla koyun ve keçi düşen ili olması bu yöredeki coğrafyanın hayvancılık için ne kadar elverişli olduğunu açık olarak ortaya koymaktadır. Hakkâri’de kişi başına ortalama 9 koyun ya da keçi düşerken Türkiye genelinde bu rakam 1,5’tir (L.