1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi

18. KTAP

1575 - 1600 Ulusal Devletlere Doru

Yazarlar Evin Esmen Ksakrek Arda Ksakrek

Bizimkiler adl kitaplarn tm aadaki sitelerde mevcuttur: http://www.dunya-tarihi.com/ http://sites.google.com/site/ekitapdunyatarihi/ http:/sites.google.com/site/ekitdunyatarihidevam2/ 2

BZMKLER............................................................................................................................. 2 18. KTAP .................................................................................................................................. 2 Osmanl Askeri sistemi eskiyor.............................................................................................. 6 Toplar ve Atlar ....................................................................................................................... 9 Osmanlda iir ve Tarih ...................................................................................................... 11 Osmanl Brokrasisinde Gelime......................................................................................... 13 Hindistanda Ekber ah ynetimi ........................................................................................ 15 Hindistanda Reform ............................................................................................................ 18 Ruslar Sibiryada ilerliyor, 1574.......................................................................................... 21 ar van ynetimi yeniden ekillendiriyor, 1575................................................................ 23 Hindistanda dini tartmalar ................................................................................................ 25 Sudan ucuz toprak, 1575 ...................................................................................................... 27 Rasathane, 1576 ................................................................................................................... 29 Guillaume dOrange, 1677 ................................................................................................... 31 Adil mparatorluk................................................................................................................. 33 Fasta Portekizin Sonu, 1578 .............................................................................................. 35 Portekiz-Yerli melezlenme, 1578......................................................................................... 38 Sokullunun lm, 1579..................................................................................................... 40 Venedik Ressamlar.............................................................................................................. 41 Ukrayna veya Rus Kazaklar................................................................................................ 43 Yeniden Osmanl Safevi savalar, 1578.............................................................................. 44 lmiye ................................................................................................................................... 46 Osmanllarda esirler veya kullar .......................................................................................... 48 Osmanl elyazmalar............................................................................................................. 49 Pays-Bas paralanyor, 1579 ................................................................................................ 50 spanya ve Fransz Katolikleri mttefik, 1580 ..................................................................... 52 Osmanl Rasathaneyi Ykyor, 1580 .................................................................................... 54 Musevilikte Yeni Gelimeler ............................................................................................... 57 Tanrnn nsana htiyac var ................................................................................................ 59 Cizvit Ruggieri, 1580 ........................................................................................................... 62 Turkey Company, 1581........................................................................................................ 64 Krolu, 1581....................................................................................................................... 66 Livonian Sava, 1582 .......................................................................................................... 67 Osmanl tmarlar zelleiyor, 1582 ..................................................................................... 69 ran Sava Pahal Sava, 1583............................................................................................. 71 1584de Osmanllarda Byk Devalasyon......................................................................... 73 Byk (Korkun) vann lm, 1584................................................................................ 75 Antwerp Kuatmas, 1585 .................................................................................................... 77 Sibiryada Ruslarn n ak, 1586 ...................................................................................... 79 Amerika Plantasyonlar, 1587 .............................................................................................. 81 Montaigne............................................................................................................................. 84 ngiltere ne kyor, 1588 ................................................................................................... 88 Hmanizma ngilterede....................................................................................................... 91 Prtenler ............................................................................................................................... 93 Japonyada Yabanclarn Sonu Geliyor................................................................................ 94 ran Halk.............................................................................................................................. 95 Mimar Sinan......................................................................................................................... 98 Cizvit Ricci, 1588............................................................................................................... 100 Yenieri Ba stiyor, 1589.................................................................................................. 101 Son Valois, 1589 ................................................................................................................ 102

Avrupa ini reniyor, 1589 ........................................................................................... 103 Moskova Patriklii, 1589 ................................................................................................... 104 Osmanl ran Anlamas, 1590 ........................................................................................... 106 Arnavutluk.......................................................................................................................... 108 Meksikada yeni gelimeler ............................................................................................... 109 in ...................................................................................................................................... 110 XVII. Yzyla girerken Osmanl mparatorluu ................................................................ 113 Osmanlnn Devirme Askeri Birlikleri ............................................................................. 115 Osmanl Ordusu.................................................................................................................. 118 Aknclar............................................................................................................................. 120 Osmanl ekonomisi bozulmaya balyor ............................................................................ 122 Celali syanlar ................................................................................................................... 125 Osmanlda ticarete.............................................................................................................. 127 Avrupada Blnm Dinin Problemi................................................................................ 131 Japon birlii yeniden kuruluyor, 1590 ............................................................................... 132 Japon Ahlak Bozulmasn, 1591......................................................................................... 133 Tunusta Day Ynetimi, 1591........................................................................................... 135 Vatikan sahte belgenin sahteliini kabul ediyor, 1592 ...................................................... 136 Tarmda lerleme ................................................................................................................ 138 Osmanl Habsburg sava, 1593 ......................................................................................... 139 Bat Avrupada yeni gelimeler.......................................................................................... 141 Yank Kalesinin Fethi, 1594............................................................................................... 143 Osmanl Kart ttifak, 1594.............................................................................................. 145 Herkes Smrge Peinde, 1594.......................................................................................... 146 Sultan III. Muratn lm, 1595 ...................................................................................... 147 Osmanl Taht III. Mehmetin, 1595 .................................................................................. 149 Jean Bodin .......................................................................................................................... 151 Trk Aknclarnn Sonu, 1595........................................................................................... 153 Estergon Kalesinin Avusturyallara geii, 1595 ............................................................... 156 Portekiz nie Geiyor, 1595.............................................................................................. 158 Hollanda geliyor, 1596....................................................................................................... 160 Haova Meydan Sava, 1596 ............................................................................................ 162 Astronomi, 1597................................................................................................................. 165 erefname........................................................................................................................... 167 Nantes Ferman, 1598 ........................................................................................................ 169 spanya ............................................................................................................................... 171 Portekizin i Zorlayor, 1598 ......................................................................................... 173 Geni apl Celali Ayaklanmalar, 1598............................................................................ 174 zbeklerin k, 1598................................................................................................... 176 Osmanl Avusturya Sava Her ki Taraf iin de iyi gitmiyor ........................................... 178 Japonyada Ynetim Tokugavada, 1598........................................................................... 180 Azov, 1599 ......................................................................................................................... 181 Batda Osmanlnn Gvde Gsterisi, 1599 ....................................................................... 183 Avrupada Asiller............................................................................................................... 185 Avrupada Burjuvalar......................................................................................................... 187 Avrupada Halk .................................................................................................................. 188 Hermes klliyat ................................................................................................................. 189 Bat Hristiyanlnda Bunalm .......................................................................................... 191 Ateizm ................................................................................................................................ 193 Kanije Osmanllarn, 1600 ................................................................................................. 194

Dou Hint ngiliz irketi, 1600.......................................................................................... 196 Potosi Madenleri ................................................................................................................ 198 Marie de Medici Fransa Kraliesi, 1600 ............................................................................ 199 XVII. Yzyla Girerken Avrupa......................................................................................... 200 Avrupada Hkmdarn Davran Deiiyor .................................................................... 202 Avrupada Adalet Mekanizmas......................................................................................... 204 XVII. yzylda Osmanlda genel durum ............................................................................ 206 Osmanl Sanatnda durum .................................................................................................. 209 18. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ......................................................................... 212

Osmanl Askeri sistemi eskiyor

Bilindii gibi Osmanl ordusu hacimsel olarak dirlik sahiplerinden ve onlarn kapkullarndan oluuyordu. Padiahn kapkullar (yenieriler, atl kapkullar, cebeciler, topular) en gl ve en byk birliktelie sahip kuvvetti. Ancak rnek olarak 100.000 kiilik bir Osmanl ordusunu ele alrsak, bunun iindeki Padiah kapkulu says 20 ila 25 bin kadard. Ancak bunlar top ve tfekle silahlandrld iin, pek ok zaferde en nemli rol oynamlard.

XVI. asrn ortalarna doru Balkanlarda Osmanl ve Habsburg karlatlar. Habsburg ordusu Osmanllarn karsna kp, bir meydan savan kabul etmedi ama bu ordu, disiplinli, iyi eitilmi ve teknolojik olarak iyi donatlm bir orduydu. Bu orduyu Osmanl bir meydan sava yaparak yok edemeyince, kendi de ilerleyemez oldu. Bylece daha Sultan Sleyman dneminde Osmanl genilemesi Orta Avrupada durmutu. Habsburg ordular o srada Avrupada yaanmakta olan bilimsel ve teknik ilerlemeyi silahl kuvvetlerine aktarmlard. Sava inceleniyor, bilimsel bir temele oturtturulmaya allyordu. XVI. Yzyln sonundan balayarak Osmanl aydnlar durumu inceleyip, Osmanl ordusunun dt durumu anlatp, zmler nermeye baladlar. Bunlarn iinde biri de Bosnal bir kad olan Hasan el-Kafidir. Habsburg Osmanly nce durdurmutu. Sonra Osmanl bu ordu ile baa kamamaya balad. Sonunda kendi askeri dzenini yeni duruma uydurmaya alt. Yeni askeri dzende yaya yenierinin yan sra, atl kapkullar da tfek kullanmaya balamalydlar. 1550 varnda Rstem Paa pilot bir uygulama balatt. Bir ksm kapkulu sipahisi seilerek, bunlara tfek verildi. Sipahi kendini yaya askerden stn gryordu. Ayrca tfei de bir silah olarak hesaba katmyordu. Bu tfekleri kullanmak zordu, zaman alyordu. Barutla, kurunla urarken sipahinin st ba kirleniyordu. Sipahinin niformas heybetli, gzel ve gz alcyd. Pilot uygulamaya tabi olanlar ile arkadalar dalga gemeye baladlar. Pilot olarak seilenler tfeklerini braktlar. Bylece deneme baarszlkla sonuland. Kapkulu sipahisi tfei ret eder, kmserken, Anadoluda bu konuda yeni bir oluum meydana geliyordu. Anadoluda kyl veya gebe reaya genci heves edip, bir at ve tfek elde edip, savaa katlyordu. Bunlara levent veya sekban deniyordu. ehzadeler Selim ve Bayezid kendi aralarnda mcadele ederken, her ikisi de byle tfekli, atl genleri para ile tutmulard. Bunlarn says gibi byyordu. Tarihi bizimle birlikte takip edenler, bu oluumu yadrgamayacaktr. Bu sk sk rastladmz bir oluumdur. Ksa bir sre sonra, XVI. Yzyln sonlarnda Osmanl ordular da ok sayda levent tutmaya balayacaklard. Bir dier deiim de padiahn kapkulunda meydana geldi. Kapkullarnn emekli olana kadar evlenmesi, oluk ocuk sahibi yasakt ama zamanla aile kuran ve kurallar atlatmay bulan yenierilerin says artyordu. Kapkulu kle olduundan oullarnn kapkulu olmas mmkn deildi. XVI. Yzylda kapkullar oullarnn da kapkulu olmas iin diretmeye baladlar. Bu srada ordunun asker gereksinmesi de artmt. Zaten leventlerin oalmas da bu ihtiyatan kaynaklanyordu. Padiah kapkulunun isteini kabul etti imdi kle ocuklar kapkulu oluyorlard. Bylece devirme usul de tavsamaya balad. Bir sre sonra da btnyle terk edilecekti. Bu gelime kapkulu mantna tersti. Kapkulu yurdundan, ailesinden, evinden, barkndan kopmu, sadece padiaha canyla ve her eyi ile hizmet eden kleler olmalyd. Bu yeni durum, bir nevi paral askerlikti. Yenieri says yzyln ikinci yarsndan sonra hzla artmaya balad. Bylece de yenieri stanbuldaki en nemli siyasi g oldu. Kalabalktlar, glydler, silahlydlar, birlik halindeydiler ve organizeydiler. steklerini devlete ve hatta padiaha zorla kabul ettirir oldular. Bu gelime sadece stanbula mahsus deildi. lkenin tmnde kapkullar hakim duruma geliyorlard. Balangta sadece padiah askeri olan yenieriler, imdi lkenin her yerinde vard. Balangta yenieri sadece padiah sefere karsa harbe giderdi. Sonra lke genileyince belli bal merkezlerde Osmanl iradesini oturtmak iin yenieriler garnizonlar olarak oralara

yollandlar. Uboyu kaleleri, Kahire, am, Halep, Badat gibi yerlerde yenieri garnizonlar kuruldu. Zamanla Anadolu kentlerine ve lkenin ilerine de yenieri garnizonlar yerletirildi. Yenieri says hzla artyordu. Devlet artk krsal kesimde asayii koruyabilmek iin dirlik sahibine deil kapkuluna daha fazla gveniyordu. Kapkulu Osmanl lkesinde hakim gt. Osmanl ordusu ard, ulam imknlarnn ok zor olduu ve ok geni topraklarda, ok ar hareket edebiliyordu. Bu byk ve ar ordunun kendinden uzak yerlerde etkili olabilmesi ok zordu. ranllar bunu bildikleri iin, Osmanl ordusu ile kar karya bir atmaya girmiyor. Eninde sonunda ekip gitmelerini bekliyorlard. Kanuni Sultan Sleymann btn baarlarna ramen douda Safeviler, Batda Habsburglar duruyorlard. Kanuniden sonra padiahn, ordusunun banda bizzat sefere gitme alkanl da bitti. imdi padiah saraynda, etraf genelde harem ile evrili olarak, kendine ait bir dnyada yaamaya balayacakt. Yenieri ocann komuta kademesi imdiki stanbul Mftl binasyd. Buraya Aa kaps denirdi. Aa kapsn bugnn Genel Kurmay Bakanl gibi dnebiliriz. Yenieri oca yok edildikten sonra buras eyhlislam binas haline geldi.

Aa kaps

Toplar ve Atlar

Atllar ve toplar

Osmanl her eye ramen Avrupa ilerine ilerliyordu. Ancak artk toplar, Trklerin o efsanevi atllarna evrilmiti. Ama imdilik toplar bile atllar durduramyordu. Ancak, Avrupa ilerine girildike uzaklk Avrupa lehine rol almaya balamt. Lojistik glkler Trk saldrlarn zamansz kesiyor, sonu alnamadan Osmanl ordular geri dnyordu. Kanuni Sultan Sleyman Tuna nehrine 80 gnde ulaabilmiti. Arakasnda 20 ila 40 bin develik birlikler vard. Dman topraklarnn ilerine girdike, yaklp yklm yerlerde koskocaman orduyu beslemek ok zor oluyordu. mparatorluk yaylnn snrlarna varmt. Osmanl ile Avrupa arasnda gerek anlamda bir cephe yoktu. Snrlar belirsizdi. Snr diye sz konusu olan bir blgeydi. Zaten ordular da yeteri kadar kalabalk deildi. Askeri harekatlardan genel olarak pek bir sonu alnamyordu. Kar taraf sava kabul etmez ise dolanp, duruluyordu. Kar taraf sava kabul edip, yenilse bile, boyun emi olmuyordu. Olan sadece bir savan kaybedilmesiydi. Lojistik problemleri daha ierilere girilmesini nlyordu. Savalar batan kuatma savalaryd. Buna ilave mstahkem yerler, yiyecek depolar, tersaneler igal edilirdi. stenen yiyecek ve parann bitmesi ile dmann bar istemesiydi. Kazanan da nerede ise son parasn harcarken sava kazanm olurdu. Bylece ilerlemeler kale kale, kent kent yaplr, ele geen ganimet ile hazine tekrar doldurulurdu. Habsburglar Yenidnyadan Avrupaya gemilerle mal tayorlard. Bu deniz yollarnn gvenlii onlar iin ok nemliydi. Ama Avrupaya kymetli madenleri tayan spanyol ve Portekiz gemileri Fransz korsanlarca soyulmaya baland. Onlar ngilizler takip ettiler. Buna

karlk spanya (mparator V. Karl veya arlken) konvoy yntemini gelitirdi. Bir sr ticari gemi, sava gemilerinin korumas altnda, konvoy olarak yol alyordu. Denizde ve karada savalar srerken, devletler de bir birlerini iten ypratmaya alyorlard. Franszlar Almanyaya, ngiliz ve Alman Protestanlar Fransaya, spanyollar Fransaya karp duruyorlard. Trk korsanlar ise Akdenizde ne Franszlar ve ne de Mariplileri tam olarak desteklememiti. Yama ve talan onlara yetmiti. Osmanllar isteseler Nicei alr, Toulonu st olarak kullanr, Mesina ve Napoliyi ellerine geirebilirlerdi. Bylece buday ve gm yollar kesilir. Habsburg mparatorluu da kebilirdi. Ama bunu Osmanllar yapmadlar.

10

Osmanlda iir ve Tarih

Kozmografya, Kaziwi

Osmanllarda edebiyat tr olarak iir ve tarih ne kmt. iirde gazel ve kaside trleri en nem verilen trlerdi. Seyrek olarak mersiye ve mesnevi yazlyordu. iirde, daha nce de sylediimiz gibi Fuzuli ve Baki, en nemli airlerdi. Fuzuli Badatta doup, 1556da ld. Padiah tarafndan yardm edilmesine ramen stanbula hi gelmedi. Ancak n sadece Osmanl dnyasnda deil, tm Trk dnyasnda yayld. Fuzulinin dev eseri Leyla ile Mecnun adl eseridir. Baki (1526 1600) ise tam bir stanbulludur. Bir mezzinin oludur. Kanuninin Badat seferi srasnda sunduu bir kaside ile dikkatleri ekmitir. Salnda Sultan uara ad ile anlmaya balamt. Kanuni lnce Bakinin yazd mersiye Osmanl edebiyatnn bal bana bir antdr.

11

Dnemin dier airleri retname yazar Revani (l. 1523), Zati (l. 1546), ve Hayali (l. 1556) dr. Osmanl insan, kendini hibir zaman byk hayallerin ve byk grevlerin yapmasndan sorumlu kii olarak grmemitir. Dinsel olarak kadere, aln yazsna ve bu dnyann geici olmasna inandnzda bunun byle olmas normaldir. Osmanlnn hayatnda ll olmak nemlidir. Yaamnda geometrik bir dzen sz konusudur. Hayata bak dzenli ve terbiyelidir. Bu dzen ve terbiyeye divan iiri araclk eder. Divan airi, emperyalist bir imparatorlukta, emperyalist deildir. Dinin ona izdii snrlarda kalender ve yapc olmaya alr. Osmanllarda ynetici snf edebiyata dkndr. Ama bunu bir meditasyon arac gibi grr. air iin her ey durmu, oturmutur. Sakin, ba ve sonu belli bir hayat vardr. Osmanl imparatorluunun dier gzde tr tarihilikti. Osmanl tarihileri genel olarak nemli olaylara ve Osmanl Padiahlarnn hametine yer verdiler. Burada sz konusu olan resmi bir tarihilikti. Dnemin en nemli tarihisi Kemal Paazadeydi (l. 1535). Tevarih-i Al-i Osman (Osmanl Hanedan Tarihi) adl eserini yazd. Kemal paazade asker bir aileden geliyordu. Yazs ssl ve adalyd. Dier tarihilere gelince Sadi, Sultan Selim onuruna Selimiye adl eseri yazd. Kronik yazar Cemali (l. 1550) eyhlislam ve mderristi. Ltfi (l. 1569), Asafnamede veziriazamn grevlerinden bahsediyordu. Sadeddinin (l. 1599) Tacr Tevarih (Tarihlerin Tac) adl eseri dnemin en nemli eserlerindendir. Sadettin III. Muratn eitmeni olarak stanbulda bulunuyordu. 1600 varlarnda len Gelibolulu Mustafa Ali Olaylarn z (Knh l-ahbar) adl eseri ile nldr. Ali Bey hem belgelere dayand, hem gereklere olabildiince sadk kald ve hem de belli bir eletiri anlayna sahip olduu iin nemlidir. Kendisini bu hususlarda Hezarfen elebi ve Naima srdrmtr. Tarih ve iirin dndaki dier eserlere gelince, Kazwininin, bn al-Vardinin, Ebul-Fedann Arapa eserleri tercme edildi. Ali Ekber Hitayinin ine yapt yolculuu anlatan eseri Farsadan Trkeye evrildi. Ayrca Osmanl corafyaclar haritalar yapp, eserler yazdlar. Piri Reis (l. 1554) Kitab al-Bahriyeyi (Deniz zerine kitap), Seydi Ali Reis (l. 1562) Muhiti (Okyanus, Hint okyanusu ile ilgili) yazdlar. Seydi Ali Reisin bir de Hindistandan stanbula dnn anlatan Mirat l-Memalik (lkelerin Aynas) adl eseri vardr. Osmanl aydn toplumsal yapy eletirmitir. Toprak dzeni, vakflarn durumu, suiistimaller, rvet, hrszlk, cehalet eletirilmitir. Aydn bunu yaparken, divan airi Dnyann durumunu, Osmanl toplumunun durumunu dile getirmeyi dnmemitir. Divan airi, air olarak, Anadoluya Trklerle beraber gelmiti. O zamanlar, Arap ve Fars kltrn bilmediinden Trkesi sadeydi ve onunla yayordu. Sonra Fars dili herkese gzel grlmeye baland. Klasik ran iirinden, Hafzdan, Sadiden etkilendi. iir divan iiri oldu. Zaten tasavvuf, ne olursa olsun Trklere hep ok ekici gelmitir. Bunun temel nedeni de, bizce, iindeki aman dini hamurudur.

12

Osmanl Brokrasisinde Gelime

Osmanllarda brokrasi Divan kararlarn hazrlyor ve yrrle koyuyordu. Brokrasinin nemli bir ksm Defterdar ve Niancya bal alrlard. Kanuni dneminde brokrasi hem saysal olarak bym ve hem de eitlenmitir. Katipler daireye ayrlmt. Defterdarn ynettii Rumeli dairesi, Anadolu Defterdarnn ynettii Anadolu dairesi, nc srada gelen bir defterdarn ynetiminde ikinci bir Rumeli dairesi vard. Bu daireler grev tanmlar iindeki eyaletlere giren ve kan paralar gn gnne kaydederlerdi. Hazinenin yerel yneticilerinin hesaplarn da muhasebeciler denetlerdi. Vakflar, Saray ve tersane giderleri, vergiler, btn para hareketleri denetim altndayd. Eyaletlerden gelen Hazine gelirleri srekli gzlenir ve denetlenirdi. Vergiler, sultann tanmaz mlk gelirleri, gmrk gelirleri gzlem ve kontrol altna alnrd. Sultann tanmaz mlk gelirleri eltik tarlalar, balk yataklar, tuzlalar, darphaneler, madenler, sabunhaneler gibi yerlerin gelirleriydi. Hazine dairesinde drt ferman yazc vard. Emirler, atama kararlar, ynetimin sorular ve yantlar dkmante ediliyordu. ki tane de kale yazcs vard. Bunlar eyaletlerdeki askeri birliklerin atama ilemlerini, aylk deme emirlerini yazmakla grevliydiler. mevkufat Hazineye kalan mallarla ve bota kalan tmarlarn hesabn tutuyordu. Bir kii Sultann ald ve verdii hediyelerin hesabna bakyordu.

13

Hazineye giren ve kan her ey, hazine kapsna yerletirilmi bir grevli tarafndan kaydedilirdi. Bir teslimat saray iin alan zanaatkarlara verilen hammaddenin hesabn tutuyordu. kisi Rumeli ve ikisi Anadolu iin olmak zere drt varidat vard. Bunlar Nevruzda gemi yln gelir ve giderlerinin bilanosunu karrlard. Nevruz yeni mali yln balangc kabul edilirdi. Kanuni dneminde katipler oalmt ve grevleri eitlenmiti. Ama hala bunlar bir kast oluturacak tarzda yaplanmamlard. Burada dikkati ekmesi gereken bir nokta da sivil ve askeri yaplanmann birbirinden sk skya ayrlmam olmasdr. Bir kii gelimelerin nda birinden dierine her zaman geirtilebilinirdi. Nasl Sultann Saray Enderunu ve Birunu ile mparatorluun merkezi ise buna benzer ekilde her st grevlinin konaklar da kendi grevlerinin ifa yeri idi.

14

Hindistanda Ekber ah ynetimi

Ekber ah yani Babr mparatorluu Hindistanda var olabiliyorsa, bu ordusu sayesindeydi. Ordunun byk bir ksm beyazlardan oluuyordu. Beyaz aile ocuklar esmerleirse veya Hindu hareketsizlii iine derse horlanyorlard. yi mevki sahipleri Afganistan, ran, Trkistan ve Moolistandan gelenlerdi. Ekber ahm grevlilerinin %70i babas veya kendi zamannda Hindistana g eden ailelerin ocuklarydlar. Geri kalann %15i Mslmanl kabul etmi eski Hindulardan oluuyordu. Sadece %15i Hindu grevlilerdi. Bunlarnda pek az st grevlere gelebiliyorlard. En iyi paray devlet grevlileri kazanyorlard. Ordu ve devlet ki devlet ordu demekti, Hindistan iliine kadar smryordu. Hindistan iin deki ordularn her birinin mevcudu 1 milyonu ayordu. Svari hiyerarisinin rtbeleri vard. 10, 50, 400 ve 1000 askerin banda bir subay bulunuyordu. Sonra sra ile 2500, 3000 ve 5000 kiilik svarilerin st rtbeli subaylar oluyordu. Soydan prens olanlar ise 10 bin askerin baydlar. Bu subaylara mansibdar deniyordu. Onlar askeri toplayp, donatp, atlandryorlard. Mansibdarlar bu i iin para alrlard. Devlet grevlileri de ounlukla onlarn arasndan seilirdi. Sivil grevli ordu dndan atanrsa, ona hemen bir mansibdarlk grevi verilip, ykmllk yklenirdi. Ekber ah lkesini veziriazam kullanmadan ynetiyordu. 4 vezirin ve mutfak amirinin iinde bulunduu bir kurulu vard. Kurul istiari bir kuruldu. Ekber ah snrlayan hibir yazl yasa yoktu. Verdii tm kararlar katipleri hemen kaleme alrlard. Her ilem sicil defterlerine

15

getiinden, ok kalabalk bir katip topluluu vard. Katipler, askeri hiyerari iinde grev almazlard. Vergiler, giderler, olaylar, gelen yabanclar gn gnne kayda geirilirdi. Yabanclar iin geldikleri lke ve geli maksatlar dahil geni bilgi kaydedilirdi. Gmrkler ok kalabalk mfettilerce denetlenir ve dkmleri karlrd. Hkmdarn Hareminde (Zenana) 5 bin kadn vard. Bunlarn her birinin odas, kiisel hizmetisi bulunuyordu. Harem iin, kadn muhafzlardan ve harem aalarndan oluan byk bir kalabalk vard. Hindistan tketiliyordu. ah nerede ise Ganj suyu oraya gtrlrd. Dalarn kar geliyordu. Her yerin rnein Kabilin, Semerkantn en taze yitecekleri ahn yanna gidiyordu. Bunu salayan bir koucular ve postaclar a vard. Fillere 4 ila 7 bakc bakyordu. Kl oyuncular, greiler, avc yamaklar, ahbazlar gibi binlerce ve saymakla bitmeyecek kii ahn etrafnda yer alyordu. Ekber ah zamannda bayndrlk faaliyetleri de hzla ilerliyordu. Her yerde yollar, kprler, trbeler, ibadethaneler, saraylar yaptrlyordu. Yeni kentler kuruluyordu. Her eyaletin banda bir mansibdar vard. Eyaletler ilelere blnmt. lelerin banda biri silahl birliklerin komutan dieri hazine sorumlusu olmak zere iki mansibdar bulunuyordu. Kent ve limanlarn ilelerden ayr bir ynetimi vard. Her imparator grevlisinin bir ordu gibi hizmetlileri vard. mparator grevlileri, grevi kiralyorlard. Onlar imparatorun tm yetkisine haizdiler. Gmrkler ayrca kiralanyordu. Yneticiler, ynettikleri yerlerdeki vergileri topladktan sonra, yerel giderleri kp, kalan mparatora yolluyorlard. Devlet grevlilerinin bildii tek ey vard, o da vergi yani para almakt. Kyl toprak vergisi veriyordu, ziraat rn vergisi dyordu, rmaklarda ve yollarda gei paralar alnyordu, satta ve hatta doumda vergi vard, yani her ey vergiye balanmt. Grevliler, tm vergiyi toplayamadklarndan ve ok vergi kaa olduundan, zm yolunu, imparatorun koyduu vergiyi drt kat salmakta bulmulard. Adalete bavurmak bile para iiydi. Ancak pahal hediyeler gtrlmse, kaplar alrd. Her yerde reten deil tketen sryle insan vard. Soylular, grevliler, zemindarlar (byk topraklar yneten asiller) inanlmaz bir lks iindeydiler. Bunlar halktan sadece alyorlard, onlara verdikleri hibir ey yoktu. Suyolu, depolar, sulama kanallar, ticaret gvenlii hibir ey yoktu ve yaplmyordu. Zenginlerin lm halinde hkmdar mirasa el koyuyordu. Bylece her aile her sefer hayata yeniden balyordu. Bu durumda sermaye birikimi olamazd ve olmad. Tccarlardan veya paras olduu bilinenlerden devlet hep bor alyor, ama hibir zaman demiyordu. Zanaatkarlar sopa gc ile altrlyorlard. Onlarn mallarna ancak deerinin yars deniyordu. Herkes ok yoksuldu. Zanaatkrn iplik alacak paras bile olmazd. Zaten her ey duraan haldeydi, imdi ilerleme de yasaklanmt. Ticarette yaplamaz hale gelmiti. Gvenli olmayan yollar nedeni ile kervanlar 4 5 yz kiilik korumalar yardm ile yaplabiliniyordu. Tama maliyeti iyice artmt. Uzun mesafeli ticaret, maliyet nedeni ile yaplamyordu. Bu durumda kentler evrelerindeki 200 250 Km.lik yakn evrelerinin yetitirdii ile yetinmek zorunda kalyorlard. Uzun mesafede ticaret ancak hafif ama pahal mallar ile yaplyordu. Ticaret lmt. Zaten sermaye birikimi de lmt.

16

Devlet de, ordu da Hindistann srtnda bir asalakt. Yk de kyl ekiyordu. Kyl topra zavall, kadidi km, kt koulmu kzlerle ve tekerleksiz, tahta sapanla iliyordu. Demir ok pahalyd, kyl alamazd. Gbre yoktu. Baz yerlerde sulama da ok ktyd.

Kyl toprana da gvenemiyordu. Her an toprak elinden alnabilinir, o srlebilirdi. Kyl bu nedenle bakm ve yatrm yapmyordu. Ayrca nerede ise rettiinin yarsn vergi olarak veriyordu. Kyl gnde ancak bir n oda sulu sepken sebze kark pirin yiyordu. Tm gn bir eyler ineyerek, midesini susturmaya alyordu. Giysisi, pamuklu bir gmlekti. Bacasz, penceresiz, amur ve al rpdan yaplm evlerde oturuyordu. Kt bir hasat lm demekti. Her yerde cesetler grlyordu. siz gsz insanlar yol boyu bir deri bir kemik, alktan feryat ederek dolayorlard. Kadnlar, ocuklar satlyordu. nsanlar kendilerini kle olarak satyorlard. Olup bitene dayanamayan aileler, toptan zehir ierek intihar ediyorlard. Yamyamlk alm ban gitmiti. Anneler ocuklarn yiyorlard. Etrafta atete piirilen kol ve bacak paralar grlyordu. Artk nsan eti de pazarda satlyordu.

17

Hindistanda Reform

Ekber ahn Maiyeti

Hindistanda durum fecaatti. Ekber ah bu durumu dzeltmeye karar verdi. lk i olarak yer ve grev kiralamay kaldrd. Onun yerine maa demeyi koydu. Ayrca kiralanm iftliklerin kirac sahibi yerine devlet grevlileri atad. Vassallar yerine de devlet grevlisi atad. Devlet grevlileri maalyd.

18

Amber Kalesi

Hindistann tmnde yeni bir vergi sistemi yrrle girdi. Toprak vergisi duruyordu. Tarm vergisi iin ekim alanlar lld. Her cins ekim iin birim toprak bana ortalama rn miktar belirlendi. Zirai vergi (tarm vergisi) demesi yukardaki kstaslar iinde belirlendi. Devlet rnn te birini alacakt. iftinin zorunlu giderleri, tohumluu ve kendini geindirecek miktar da belirlenmiti. Bu miktar da rnden dldkten sonra geri kalan yaam standardn arttrmak ve ihtiyat pay olarak ayrld. Ekber ah rvetle de mcadeleye balad, ama eli uzak eyaletlere yetmiyordu. Ekber ah Hindular ile fatihler ve Mslmanlar arasndaki byk ayrl da zmeye karar vermiti. 1562 ylnda bir Hindu olan Amber racasnn kz ile evlendi. 1563 ylnda Hindularn Ha ziyaretine konmu olan vergileri kaldrd. 1564 ylnda Hindular aalayan Cizre vergisine son verdi. Hindu dinin uygulanmas nndeki tm engelleri kaldrd. Kendi eski Hint edebiyat hakknda bilgilendi. Sanskrite eserleri Farsaya tercme ettirtti. Bir Brahman olan Tulsidas 1574 de balayp 1614 ylnda bitirdii eserinde Ramayanay yeniden yazd. Bu insan bedenine girmi Tanr Ramann destanyd. Kars Sita kadnln simgesiydi. Bu kitapta Hindu dini Hristiyanla ok fazla yaklamt. Dualar, Hristiyan dualar gibiydi. Rama saya ok benziyordu. Bu kitaplar Hindular iin ok nemliydiler. Bu kitab Hindular okuyunca vaftiz olmu, gnahlarndan temizlenmi gibi oluyorlard.

19

Sri Sita Ram, Laksman and Hanuman

Ekber ah 1574 ylna kadar tam bir Mslmand. Zamanla ibadetini srdrd ama gittike de kukucu oluyordu. Ynettii lkede de eitli inanlar vard. Pekiyi ama gerek neredeydi? Btn bu kuku iinde ak olan tek ey, Hkmdarln Tanrdan gelen bir k olduuydu. Ekber ah kendisinin Tanrnn bir aksi olduuna kesinlikle inanyordu. 1575 ylnda bir ibadet evi yaptrd. Burada kendi bakanlnda Tanr ile ilgili konularda uzun uzun dini tartmalar yaplyordu.

20

Ruslar Sibiryada ilerliyor, 1574

Sibirya Kaanl

Sibiryada bakn olu Km (1556 1598) kardei ve Rus vassall olan Sibirya Han Yadigar tehdit etmeye balad. Yadigar hanl kaybetmemek iin, Rus ar Korkun vandan yardm istedi. Bu vann da istedii bir frsatt. Yaplan savalar srasnda Yadigar yenildi ve ldrld. Ancak bu van durdurmad ve hatta ilgilendirmedi bile. Ruslar Sibiryay ele geirmeye devam ediyorlard (Sibirya Hanlnn Ruslarca ele geirilmesi). eybaniler ile Ruslar arasndaki sava srp gidiyordu. 1574 ylnda IV. van (Korkun van), her Kara Kylye devlet hesabna 4 hektar topra ileme emrini verdi. Bu angarya ile kyl kalarnn azalmas umut ediliyordu. Fransa kral IX. Charlesn ani lm zerine Lehistan kral Henry (Henri), Fransz tahtna oturmak zere lkeyi gizlice terk etti. Fransada Din Savalar yeniden alevlenmiti. Savalar 1574'te IX. Charles'n yerine tahta kan III. Henri dneminde ksa aralklarla srd. Avusturya ve Rusya yeniden bo kalan Polonya tahtna kendi yandalarn geirmek zere harekete getiler. Osmanllar aleyhlerine bir seim olmas halinde ordularn yollayacaklar tehdidinde bulunuyorlard. Rusya, zerlerine Krm hanl yollanacak diye korkutuluyordu. Sonunda Osmanlya tabi olan Erdel (Transilvanya) voyvodas Stefan Bathori (Bathory)

21

Lehistan kral seildi (1575 1586). Dou Avrupada Osmanl menfaatleri korunmutu. Mevcut denge XVIII. Yzylda Lehistann taksimine kadar (1772 1795) korunacakt.

Bathory Polonya tahtnda

Hindistan mparatoru Ekber ah 1574 ylnda Bengaldeki Afgan kralln fethetti. Filipinlerde spanyollar in ile ilikileri gelitirmilerdi. in 1574 ylnda Fu-Kienden Manilaya bir imparatorluk gemisi yollad. Gemi ine birka spanyol ile birlikte dnd. spanyollar inde bir limanda bulunma ve ncil vaaz etme izni almlard. spanyollarn banda bir Fransisken olan Martin de Rada vard.

22

ar van ynetimi ekillendiriyor, 1575

yeniden

ar van

Rusyada insan ktl hep vard. Yeni ele geirilen topraklara g edenler ve kaanlar nedeniyle merkezdeki topraklar boalmt. Moskova blgesinde artk topraklarn %70i ile % 90 srlmyordu. Kylerde kimse kalmamt. Bu durumda Pomienikler (topran kullanm hakk karl vergi, hizmet ve asker veren devlet hizmetlileri) grevlerini yerine getiremiyorlard. Senyrler ise vergi vermeyi kesmilerdi. Hazine boalmt. Devletin vergi zerindeki denetimi elden gitmek zereydi. Tam merkezin denetimi tartmal bir hale gelirken, byk toprak sahipleri ile Pomienikler arasnda srp gitmekte olan kyl uyumazlnn zm iin merkezi otorite ihtiyac att. Her iki tarafta uyumazlklarnn zmn merkezden istemeye balamlard. Bylece IV. vaRan, toprak dzeni zerine kurulmu olan eski ynetimin yanna yeni bir devlet idaresi koydu.

23

ar ile btn ynetim birimleri arasnda araclk yapan Razsjad yapsn oluturdu. Razsjad, hiyerarik olarak, ar ile Konseyinin altnda yer alyordu. Bu yap iinde yeni bir devlet hazinesi, polis, topu ve tfeki askerler, paral asker dairesi (prikaz) vard. Ayrca Kazan Saray , Yabanc ler Sekreterlii ve Eliler Dairesi de bu yap iinde yer alyordu.

van hazinesiyle beraber

24

Hindistanda dini tartmalar

Ekber ahn hkmeti (ah 13 yanda)

Ekber Han, 1575 ylnda, bakenti Fatihpur Sikride bir ibadethane atrd. Burada Hindu rahipler, Zerdt rahipleri, Mslman ulema, Hristiyan misyonerler kendi inanlarn zgrce savunuyorlard. Aralarnda tartmalar yaplyordu. Bu tartmalara zaman zaman Ekber Handa katlyordu. Mslmanlar bu almalar knadlar. Onlar dini tartmalardan yana deillerdi. Onlar iin tek bir hakikat vard ki o Kurand. Ama Ekber Han hrriyet ortamn hibir ekilde bozmuyordu. Ekber ahn okuma ve yazmas yoktu. Bakalarna syleyip, yazdryordu. Ama zaten dier Hindu krallar veya racalar da byle yaparlard. Ekber ahn mthi bir bellei vard. 25

Mslman air ve tarihileri tanyordu. ncili, Hristiyanl, Hinduizmi, Jainizmi, Zerdtl biliyordu. Bunlar derinlemesine tartabiliyordu. ok dnen, prl prl bir zekayd. Hala gebe alkanlklarndan tam kurtulamamt. Ama kendinden nceki atalarnda eksik olan hususu da grmt. Siyaset ve devlet hakknda btnlne bir gre sahip olmutu. Hindistanda bir gebenin nasl egemen olabileceini biliyordu. Bunun iin ordusunun doyurulmas ve tatmin edilmesi gerekiyordu. O da durmadan seferlere kp, fetihler yapt. Ordu iin fetih demek, yama yani servet demekti. Hayat boyunca savap, Hindistan bir utan bir uca kat etti. ngilterede 1575 dolaylarndan balayarak, byk tacirlerin ve merkezi imalathanelerin sahibi olan byk sanayicilerin says ve gc iyice artmt. Bunlar kendi glerinin farkndaydlar. Ekonomik ilikilerinde zgrlk istiyorlard. zgrlk drts ile kendilerine dayatlan dzenlemelere ve dayatmalara dman oldular. Bu srada kralienin dayatt Anglikan Kilisesine, Protestanlarda gittike daha kalabalk olarak kar kyorlard. stekleri Presbiteryen bir kiliseydi. nananlar kendi kendilerine rgtlenmeli ve kendi papazlarn kendileri semeliydiler. Tunus Barbaros tarafndan ele geirilmi ancak daha sonra elden kmt. Kbrs kuatmas srasnda Cezayir- Garp Beylerbeyi Ulu Ali Paa tarafndan tekrar Osmanllara kazandrlm, ancak ksa srede spanyollar Tunusu geri almlard. Bu srada Yemen Bakomutan Sinan Paa stanbuldayd. Sinan Paa ve Kaptan Derya Kl Ali Paa birlikte Tunusa gnderildiler. 1575 ylnda Tunus tamamen ele geirilerek, Osmanl topraklarna katld. Fas ise gittike Portekizlilere yaklayordu. Bu durum Osmanllarn Cezayirdeki yerleimini riske atyordu. Osmanllar, Fasa kendilerine yakn bir hkmdar atanmasn salamak istediler. Eski Fas Kral Ebu Abdullah Mehmetin olu Abdlmeliki, Cezayir-i Garp Beylerbeyi Ramazan Paa ile Fasa yolladlar. Portekiz-Fas ortak kuvvetleri malup edildi. Fas kral olarak Abdlmelik tahta kt (1575). II. Selim zamannda ahdedilen Venedik Osmanl muahedesi, III. Murat zamannda yenilendi.

26

Sudan ucuz toprak, 1575

Kzlderili

Franszlar Kanadaydlar. nceleri Morino avcl gzdeydi. Sonra krk ticareti gzde oldu. 1575 ylndan sonra kunduz derisinden apka modas Avrupaya yayld. Kunduz krkne olan talep yerlilerin yaamn alt st etti. Bu yerlilerin kendi kltrlerini brakarak Beyazlara benzemelerini getirdi. lk nceleri avclk iin beyazlardan tfek ve baklar aldlar, bu deiim katlanarak devam etti. Yerliler Fransz yiyeceklerine dndler, alkoll ikilere altlar. Kanada yerlileri kendilerini beyazlarla ticarete gre rgtlendiler. Bu srada Cizvitler de yerlileri Hristiyan yapmaya alyordu. Bu yerlileri alkol ve Franszlarla yaptklar savalar bitirip, tketecekti. ngilizler, yerlilerin Hristiyanlamasn pek umursamamlard. Onlar da yerlilere krk karl silah (delikli demir) ve iki veriyorlard. Yerlileri alkol tketmeye baladlar. Kuzey Amerikaya giden beyazlar, yerlilerden inanlmaz fiyatlara toprak satn alyorlard. Yerlilerde zel mlkiyet fikri yoktu. Ksa sre iinde beyazlar ile yerliler arasnda anlamazlklar balad. ki taraf karlkl olarak birbirini ldrmeye balad. Ancak yerliler kendi aralarnda birlik deildiler. Onlarn krlmas kanlmazd. Tam bir insan av balad. 1576 ylnda Pays-Basda (Hollanda, Flemeng) spanyol zulm iyice artmt. Her yerde sava vard, Anvers yamaland. Kentte 8.000 kii kltan geirildi. Buna spanyol fkesi 27

dendi. lkenin kuzeyinde abluka vard. Pays-Basda, 19 Ekim 1576 tarihinde, Gand (Ghend) bar saland. Hkmetin yerine Etats Generaux gemiti. Bu yeni bir devletti. Maniladaki yeni spanyol yneticisi ok kibirli biriydi. in ile gayet iyi giden spanyol ilikileri, onun zamannda bozuldu. Ancak Fu-Kien, Manila arasndaki ticaret eskisi gibi srmeye devam etti. imdi artk burada Meksika gm ile in mallar takas ediliyordu. Manilann yannda 10 ile 20 bin inlinin oturduu, Parian mahallesi vard. Bu gm karl ipek ticareti 1630 ylna kadar artarak devam etti. Bu ite spanyollarn kar % 200 ile % 300 arasndayd.

Parian Kaps

28

Rasathane, 1576

Uraniborg rasathanesi

1576 ylnda Safevi ah Tahmasb ld. 52 yla yakn hkmetmiti. lke taht kavgalar ile sarslmaya balad. Bu tarihe gelene kadar Osmanl lkesinde rasathane yoktu. Rasat hesaplar eski Ziclerden yararlanlarak kat zerinde yaplyordu. Bu srada mneccimba atanan Takiyeddin bin Mehmet, nl Ulu Bey Zicinin yeni rasatlarla dzeltilmesi gerektiini bildirdi. stanbulda tophane bayr zerinde bir rasathane kurulmas iin padiah izin verdi. Bu rasathane zamannn en gelimi aletleri ile tehiz edildi. Bu dnemde Danimarka kral II. Friedrichin (1559 1588) destei ile Hven adasnda yaplm olan Tycho Branchenn Uraniborg rasathanesi vard. Bu rasathane Keplerin (1559 1630) elips yrngeleri bulmasna olanak salayacaktr. Bu iki rasathanenin, Tophane ve Tycho Branche, aletlerinin mukayesesi, Avrupa rasathanesinin Osmanl rasathanesini geride braktn gstermektedir. Buna ilave, az sonra greceimiz gibi Osmanl rasathanesinin mr ok ksa olacaktr. Saint Barthelemy katliamndan sonra, Fransa kral iki ate arasnda kalmt. Fransada III. Henry dneminde, 1576 ylnda Katolik birlii kuruldu. Bunlar feodal dzene dnmeyi istiyorlard. Hindistanda Ekber ah, Bengali mparatorluuna katt.

29

1576 ylnda Ceyhun (Amuderya) yatak deitirip, Aral glne akmaya balad. Bu eybani hanlna (Hive Hanl) ktlk getirdi. Bu afeti, Kalmuk saldrlar da perinliyordu. Hive de ynetim bir sre iin eybanilerden zbek kabile reislerine geti.

30

Guillaume dOrange, 1677

Guillaume d'Orange

1577 ylnda spanyol Hazinesi iflas etti. Bu iflas tm Bat dnyasn etkiledi. Etki PaysBasda da (Hollanda, Flemeng) grld. ten ie hkmete kar szlanmalar balad. Pays-Basda yaplm olan Ghend (Gand) barndan sonra II. Filipein (Philippe) uzlama abalar Guillaume dOrange ve Calvincileri kayglandryordu. Tanr iktidarnn sahipleri olarak bunu her yerde uygulamak istiyorlard. Calvinci yazarlarn yazdklar eserler de halk kendi yanlarna ekiyordu. Austos 1577 tarihinde Brkselde, On Sekizler Komitesi adl bir komite ile otoriter bir yap kuruldu. Buna otoriter demokrasi diyenler de vardr. Prens Guillaume dOrange karlayan halk diz kp, sevin gsterileri yapyordu. Halk Prens Guillaumeu, Tanrnn kendisi kenti dolayormu gibi alglyordu. Brkselde balayan hareket, orta ve gney Pays-Basya (Hollanda, Flemeng) yayld. Bu srada mlklere saldrlar

31

oluyordu. Kilise ve manastrlar yamalanyordu. Papaz ve keilere saldrlar yaplyordu. Btn bunlar burjuvalar korkuttu. Burjuvalarda gl bir iktidar zlemi balad. Bu srada Cizvitler de vaazlarn veriyorlard. lke hzla blnmeye doru gidiyordu. Japonyaya Portekizlilerin peinden inliler gitmiti. Ancak inliler Japonyada bir s elde edememilerdi. 1577 ylnda, inliler Makao zerinden Portekizleri arac olarak kullanarak ticarete baladlar. Aslnda Japonlar inlileri dier yabanclara nazaran daha ayrcalkl tutuyorlard. Makao gelimeye balad. Hristiyan misyonerler ne indeki dini ve ne de manderenleri iyice anlamyorlard. Bylece tatmin edici bir sonu da elde edemiyorlard. 1577 ylnda bir karar verildi: Japonyada ve Hindistanda olduu gibi, inde de, Hristiyanla ters dmeyen lke rf ve adetlerine uyulacakt. Cizvitler, ince renmeye ve inlilemeye baladlar. inleme fikri, Hristiyan din adamlarnn ounu ok rahatsz etti. Onlar bunu lgnlk olarak ele aldlar. Ancak, ufak da olsa bir grup Cizvit inlemeye balad. 1577 ylnda, Safevi tahtna, ah Tahmasbn lm zerine tahta kan olu II. ah smail lm ve yerine aabeyi Mehmet Hudabende kmt. Bu yl Krm Han I. Devlet Giray Han da ld. Yerine olu Semiz diye anlan II. Mehmet Giray Han geti.

32

Adil mparatorluk

Osmanl imparatorluu adalet, siyasi kararllk, srdrlebilirlik ve gven demekti. Topraklar uzun zamandr bu denli, gzel ekilip, biilmemiti. Halk zenginleiyor ve oalyordu. Nfus, hzla artmaya balamt. 1520den 1580e kadar nfus %41 artt. Baz yerlerin yerleikleri iki katna kt. Baz kentler bundan da daha byk artlar gsterdiler. stanbulun nfusu ise 600 bini amt. mparatorluk usuz bucaksz bir pazard. inde byk al veri merkezleri olan byk kentler vard. mparatorluk ihtiyalarn teminde byk zorluklarla karlamyordu. Hatta kendine yetiyordu bile denilebilinir. Kapitalizmin o ykc mdahalesi daha balamamt. mparatorluk Avrupadan ithalat yapyor ama ihracata kolay izin vermiyordu. Osmanl mparatorluu retiminde, devletin tanzim edip, kontrol edici mdahalesi srekli vard. retimi srekli dzenler, fiyatlar saptar, el emeini belirler, metaa ve sermayeye el koyar, ticareti ynlendirir, dsatm yasaklard. Bu mdahalelerde esas ama halka adaletsizlik yaplmasn nlemekti.

33

mparatorluk, adaletli olma ideolojisinden hareketle, hile ve dalaverelere kar, ktla, pahalla ve isizlie kar durmadan mcadele ediyordu. Adaleti databilmek iin hem gl olmak ve hem de asayii temin etmi olmak gerekiyordu ki devlet bu bilinci tayordu. Pazarlarn en by Ordu, Saray ve stanbuldu. Pazarlara mdahale edilirdi ama ama kar nlemek deildi. Osmanl mparatorluunda kazan asla yasaklanmamt ve hi horlanmamt. Nasl yasaklayp, horlasn ki? Hem eski Trk geleneklerinde dei-toku yani ticaret ok nemli bir gemie sahipti. Burada Trk yama aknlarn hatrlamak gerekir. Hem de Mslmanlk ticaret zerine kurulmutu. Hem de Osmanlnn takipisi olduu Roma mparatorluunu ticaret demekti. Ayrca eski Trk geleneinde paylam en nemli unsurdu. Osmanl mparatorluu kar ve ticareti desteklemiti. Yollarda ve kentler de vakf temelli kervansaraylar, arlar, hanlar, hamamlar kurdurtmutu. Yeni topraklar aarak retim artn destekliyordu. slam ve zellikle Hanefiler faizi ret etmilerdi. Halbuki Osmanl, faiz oranlar % 10 ile %15 arasnda kald srece, faizi hogr ile karlamt. Hatta faiz, vakflarn ana gelirlerinden biri olmutu. Bulunduumuz yllarda ticaret ve bankerlik Rumlara, Ermenilere ve Yahudilere has deildi. Bu gelime daha sonraki yzyllarda olacaktr. imdi Mslmanlar retimin, ticaretin, karn ve faizin iindeydiler.

34

Fasta Portekizin Sonu, 1578

El Kasr-el Kebir sava

Avusturya cephesi sakinken 1578 ylnda Osmanl mparatorluu Safevilere sava at. Ta Sultan Sleymann 1533 1534 seferinden beri iki devlet savamamt. imdi Osmanllar ah Tahmasbn lmnden sonra ortaya kan Safevi devleti iindeki kargaadan yararlanarak, Azerbaycan almak ve Hazar glne kmak istiyorlard. Artk ran ile uzun bir sava dnemi alyordu. 1578 de balayan bu dnem aralklar ile 1639 Kasr irin Bar anlamasna kadar srecektir. Bu uzun sreli ran savalar, bundan sonra, Osmanl tarihinde pek ok bunalmn nedeni olacaktr. Osmanllar, Hint okyanusundaki stnl Portekizlere kaptrdklarndan beri, Dou Bat ticaretinde rolleri iyice azalmt. Hazar glne kacak bir Osmanl yeniden Dou Bat ticaretinden nema almaya balayabilirdi. Ayrca Hazar kysndaki ipek retim merkezlerinin ele geirilmesi de Osmanl ekonomisi iin nemliydi. Avrupada ham ipee kar talep artmt. Amerikan altn ile zenginleen Avrupa ve zellikle spanyada lks tketim hzla geliiyordu. ngiliz tccarlar Safevi ipeini Rusya zerinden lkelerine tayorlard. Sonra da bunu Avrupada datyorlard. Bu ticaretin de Osmanl topraklarna kaydrlmas iyi olurdu. Ayrca Osmanllar Faksa blgesini ele geirerek, Ruslar ile Safevilerin arasna girmek olanan bulmu olacaklard. Osmanl devleti hzla genilemekte olan Ruslarn Safeviler ile i birlii yapacandan ekiniyordu. Hazar denizine km bir Osmanl, Trkmenistandaki Safevilerin can dman zbek Hanla da iliki kurabilecekti. Bu arada unu da sylemeden gememek lazmdr. Hint okyanusunda stnl ele geiren Portekiz Dou ticaretini ele geirmeye alyordu. Ancak uygulad politika yanlt. zellikle baharat Hindistandan ok ucuza satn almaya alyordu. Halbuki baharat piyasasnda rekabet balamt ve Arap tccarlar Portekizlerden daha iyi fiyat veriyorlard. 35

Bylece Avrupaya iki yolla baharat gelmeye balad. Avrupada Msr ve Venedik zerinden gelen karabiber ile Portekiz zerinden gelen karabiber rekabet ediyordu. Ancak, Arap tacirlerin karabiberi ok daha kaliteliydi. Portekiz baharat zerine kurmak istedii tekeli kurabilecek miydi? Fasta Kral Abdlmelik Portekizlerle savayordu. Bu srada Osmanllarn Cezayir beylerbeyi Ramazan Paa nce aa alnd. Bir sre sonra da Tunus beylerbeyliine atand. Cezayire beylerbeyi olarak Ulu Hasan Paa atanmt. Yeni beylerbeyi 30 yalarnda cesur, sert bir kiiydi. Bu Hasan Paa (Reis), spanyol yazar Cervantesin Hasan paasdr. spanyol yazar Cervantes, Memi Reis tarafndan esir edilip, bu Hasan Paaya hediye edilmiti. Cervantes Hasan Paa iin sarn, zalim derdi. Ulu Hasan Paa daha sonra Kaptan Derya olacak ama ok gen bir yata (44 yanda) lecektir. Fasta III. Muhammed Portekizleri yardmna armt. Portekiz Kral Sebastian, Fasa gitmek zere hazrlklar yapyordu. spanyadan yardm istedi. II. Felipe (Filip, Philippe, Philip) yardm etmek iin Sebastiandan kzlarndan biri ile evlenmesini art kotu. Sebastianda kadnlardan nefret etmesine ramen bu evlilii kabul etti. Portekiz ve spanyol ordusu Fasa kt. Fasta Portekizler ile savaacak ordunun bana, Divan Hmayun, daha deneyimli olduu iin Cezayir beylerbeyi Hasan paay deil Tunus Beylerbeyi Ramazan Paay getirmiti. ki ordu Vadis Seyl denilen yerde karlatlar (El Kasr-el Kebir sava). Her ikisi de 60.000 80.000 kiilik ordulard. Portekizlerde 360 top vard. Osmanl top says belli deildir. Sava birka saat iinde bitti. Portekiz ordusu mahvedilmiti. Portekizliler 20 bin l, 40 bin yaral vermiler, ancak 20 bin kii kaabilmiti. Bu kaanlar da gemilere binerken, Portekizspanyol donanmasna Osmanl donanmas saldrd. Portekiz-spanyol donamas pek ok telefat vererek, kat.

El Kasr-el Kebir sava 1

36

Vadis Seyl savana veya El Kasr-el Kebir savana, harbe fiilen itirak eden Sebastian, III Muhammed ve Abdlmelik adl krallar nedeni ile kral sava da denir. Savata Portekiz Kral Sebastian, Fas Sultan III. Muhammed lmt. Hasta hasta savaa katlan ve Osmanl tarafls Fas Sultan olan Abdlmelik de savatan hemen sonra ld. Bu sava Osmanllar ile Portekizler arasnda 60 yldr devam eden mcadelenin sonlanmasyd. Kazanan Osmanllar olmutu. Bu sava sonucunda Fas, Portekizlilerin elinden kurtuldu. Ve az zaman sonra Portekiz mparatorluu da spanyann eline decekti. Fas Sultan Abdlmelik lnce Ramazan Paa Fas Sultan olarak kardei Ahmet el-Mansuru ( Ebu-Abbas Ahmedl Mansuru Zahabi) tayin etti. Sultan ilan edildiinde 29 yandayd. 25 yl Fas Sultanl yapt. 1578 ylnda Osmanl takviye ve ynetimindeki Fas kuvvetleri El Kasr-el Kebir savanda Portekiz kuvvetlerini yenerek, Kuzey Afrikada Portekiz egemenliine son vermilerdi. Fasn banda Sait hanedanndan Ahmet el-Mansur gemiti. Bu Sait hanedannn doruk noktasyd. Avrupallar ile iliki kurarak, onlar nezdinde de kabul grd. El-Mansurun rgtleni biimi XX. Yzyla kadar devam eden bir etki yaratt. Bu savalarn komutan Ramazan Paa ise 1589 ylnda bir kavgada vurularak ldrld.

37

Portekiz-Yerli melezlenme, 1578

Goa kys

Hindistanda Ekber ahn atrd ibadet evlerine nceleri sadece Mslmanlar gidiyordu. 1578 ylndan itibaren buralara Hindular ve Hristiyanlar da kabul edildiler. Ekber ah ayrca 1578 ylnda Goadaki Portekizlilerden Hristiyan misyonerler yollamalarn istedi. Ona 3 Cizvit yolland. Hristiyanl renen Ekber ahn aklna leme ve tek karllk hi yatmamt. Papalar dnyay ikiye bldkten sonra, Hint denizi ile in arasndaki egemenlik Portekizlilerin olmutu. Portekizliler bylece piskoposluk kurup, yerlileri Hristiyanlatrma iini yklenmi oldular. Goa, bu iin de merkeziydi. Goaya her ulustan misyonerler geliyor ve Portekiz de buna ses karmyordu. Btn abalara ramen Goa ve evresinde 300 bin Hristiyan Hindu olabildi. Bunlar sadece Portekizin hakim olduu topraklarda yayorlard. Hristiyan olarak da Portekizlilerden aa bir durumda grlyorlard. Hristiyan nasl bir Hristiyandan aa saylabilirdi? Portekizliler, ncildeki onlar ieri girmeye zorla szne dayanyorlard. Kt bir yorumla, Hristiyanlatrmay zor kullanarak yapyorlard. Yn halinde Hristiyanlanca da aslnda toplumun byk bir ksm Hristiyanlktan habersiz bir topluluk oluyordu. Dier bir yandan da Portekizliler,

38

Hristiyanlamak ile Avrupalamay birbirine kartryorlard. Hristiyan olan yerlilerin Avrupallar gibi giyinip, davranmas demekti. Bu da yerlileri korkutuyordu.

Goa

Portekizliler, Portekizli erkeklerin Hindu kadnlarla evlenmelerini destekliyorlard. Bylece alt kastlardan pek ok kadn Hristiyan olup, Portekizliler ile evlendiler. Hindularca Hristiyanlk yksek bir kast gibi alglanyordu. Portekizliler baarl olamaynca, Portekiz kral Cizvitleri istemiti. Onlar da gelmi ama fazla bir ey deimemiti. 1578 ylnda Portekiz Kral Sebastian lnce, evli olmadndan yerine amcas II. Henrique Kral oldu. Fakat 2 sene sonra o da lecekti.

39

Sokullunun lm, 1579

Sokullu Mehmet Paa Klliyesi

1579 ylnda Sokullu Mehmet Paa, III. Murat'n ei Safiye Sultan tarafndan tutulan ve dervi klna girmi bir yenieri tarafndan divan knda 11 Ekim 1579 da kalbinden hanerlenerek ldrld. Paa'y ldren ahs ise hemen orackta askerler tarafndan paralanrken, padiah ve btn devlet ileri gelenleri hemen ieri alnd. Sokullu ise yaplan btn mdahalelere ramen kurtarlamad ve ksa srede hayatn kaybetti. Daha sonra Eyp'te gmld. Sokullu Mehmet Paann yerine damat Ahmet Paa sadrazam oldu. Damat Ahmet Paa, Kanuninin kz Mihrimah Sultann kz Aye Sultann eiydi. 6 ay sadarette kaldktan sonra ld. Yerine Lala Kara Mustafa Paa vekili saltanat ad ile bakmaya balad. O da 3 ay sonra ld.

40

Venedik Ressamlar

Uyuyan Venus, Giorgione

Venedik bamszln ve cumhuriyeti bir ynetimini hala koruyordu. Bu Venedik neeli, canl bir Venedikti. Orada yetien ressamlar iirsel, canl, neeli ve en akrak bir sanatn gelimesine sebep oldular. Kapy Giorgione ( 1477 1510) amt. Peinden Tiziano (1490 1579), Veronese (1528 1588) geldiler. Bu ressamlarn yapt neeli resimlerin kararmasna da ok kalmamt. 1530 yllarnda kar saldrya geen Katolik gericiliinin etkileri Tizianonun kimi tablolarnda belirmeye balad. Rusyadaki ngiliz ve Hollandal tccarlar, yerel tccarlar yanlarna alarak, Rusyann en uzak yrelerine kadar gittiler. Rusyaya canllk geldi. Para akmaya balad. nce lks madde varken ona tarm rnleri de eklendi. Balk, et, buday, yn, kenevir, deri, zift, katran ticarete konu oldu. Moskovada, Kazanda pek ok byk dkkana sahip byk yerli tccarlar ortaya ktlar. Bu tccarlar hem gl deillerdi ve hem de saylar ok deildi. Kilise kurulular ile yabanc tccarlar vergiden muaftlar. Yerli tccarlar, onlarn rekabetine dayanamyordu. Bir yandan da ticarete girmeye alan pomieniklerin de (topran kullanm hakk karl vergi, hizmet ve asker veren devlet hizmetlileri) rekabeti vard. Zaten mayal ikiler, havyar ve ttn arn tekelindeydi. Ayrca yeterli devlet grevlisi olmadndan, denetim kurulamaz dncesiyle Pazaryerleri snrlanmt. Vergiler de ard. Tabii bu kadar olumsuzluk iinde yerel veya Rus tccarlarn ar gelimesi beklenemezdi. Olup bitenler arn iine geliyordu. Parann dolam sayesinde paral askerlerinin parasn deyebildi. ok zengin tccarlara, servetlerinin miktar ile ilgili grevler ykledi. Ticaret vergisi vereceklerdi. Onlarn bir ksmna, devlet tekeli olan iletmelerin iletilmesi brakld.

41

Actaeon, Titian

Paolo Veronese

42

Ukrayna veya Rus Kazaklar

Kazaklar

Ukrayna Kazaklar, Rus Kazaklar olarak da adlandrlrlar. Ukrayna ve Gney Rusya yerli halklarnn karm ile XV. yzyl dolaylarnda Don ve Dinyeper nehirleri civarnda ortaya km etnik bir topluluktur. Burada sz konusu edilen Kazaklarn bugn Kazakistan'da yaayan Trk topluluuyla bir alakalar yoktur. Yani zbeklerle Kazaklarn daha nce anlatlm olan ayrm ile bir ilgisi yoktur. Onlara verilen Kazak ad sadece bir isim benzerliidir. Kazak szc eski Trkede macerac-zgr insan anlamndadr. XV. yzylda Zaporozhian Kazaklar, Ukraynada Dinyeper nehri civarndaki bo bir blgede bir Kazak yerleimi oluturdular. XVI. Yzylda, bu sefer Don Kazaklar, Don nehri civarnda bir kazak yerleimi daha oluturdular. Daha sonra Urallarda, Sibiryada ve Kafkasyada kazak yerleimleri olutu. Tolstoy'un ayn adl eserine de konu olan Kazaklar, Rus ordularnda zellikle snr blgelerin korunmas gibi grevlerde kullanlmlardr. Ruslarn Orta Asya ve Sibirya'y ele geirmelerinde bu sava topluluun pay ok byktr.

43

Yeniden Osmanl Safevi savalar, 1578

eyhlislam

Safevi ah I. Tahmasbn lmnden sonra randa kan kargaadan Osmanllar yararlanmak istiyorlard. Van Beylerbeyi Kse Hsrev paa, Sokullu Mehmet Paann kar kmasna ramen divan savaa raz etmiti. Bakomutanla Lala Mustafa Paa getirildi. 1578 ylnda Osmanl kuvvetleri Safevilere baml olan Grcistan topraklarna girdiler. Tiflis ele geirildi. Ancak Grc ve Safevi direnmesi Osmanllarn beklemedii kadar iddetliydi. Osmanllar direnmeyi kramadlar. Serdar Ekrem Lala Mustafa Paann altnda zdemirolu Osman Paada vard. zdemirolu Osman Paann kuvvetleri ldrda Tokmak Hann kumanda ettii Safevi kuvvetleri ile karlatlar. Safevi kuvvetleri ar hasar vererek ekildi. Osmanllara Kafkasya yolu ald. Grc Kral, ah Tahmasbn kaynpederi Davit, Tiflisi brakp, rana kat. Austos aynda Osmanl kuvvetleri Tiflise girdiler. Bundan ksa bir sre sonra Koyun geidi denilen yerde zdemirolu Osman Paa Safevi kuvvetlerini yine bozdu. ok miktarda Safevi savas Kr nehrinde boularak can verdi. Peinden Osmanllar rvana girdiler.

44

Krmdan II. Mehmet Girayn kardei Adil Giray komutasnda Krm ordusu da gelerek Osmanl ordusuna katlmt. Osmanl ve Safevi ordular nerede ise ayda bir karlkl gelip, savayorlard. Bu savalardan birinde Adil Giray Safevilerce esir edildi. Kazvin sarayna yolland. Ancak orada prensesler ile seviince, ldrld. Osmanl Safevi savalar, Bursa ipekli kuma sanayini yeniden bir kriz iine soktu. Youn emek isteyen ipekilik, ordularn getirdii tahribattan kt etkilenmiti. Buna ngiliz tccarlarn talebi de eklenince pek fiyatlar ykseldi. Bursa imalatlar ciddi sorunlarla kar karya geldiler. Bursa ipekli kuma retimi hem azald ve hem de pahaland. Bu srada Osmanl devleti zaten derin bir mali kriz iine girmiti. Osmanl piyasas, ipekli kuma fiyatlarnda srekli bir art kaldracak durumda deildi. st kademe yneticilerin ipee kar olan talepleri azald. Bursal ipek kumalar asndan hammadde fiyatlar srekli artarken, mamul fiyatlar artamyordu. Kar hadleri darald. pek reticileri, maliyeti ucuzlatmak iin kaliteden vazgemeye, dk maliyetli kumalar retmeye altlar. Bu deiim serj rneinde olduu gibi Avrupada baarl olmutu. Ama Bursada baarl olamad. Belki ana alc olan Osmanl saray, standart deiimine msaade etmemiti. Bundan sonra Bursada ipekli kuma retimi XVII. yzylda bir ara hari srekli dt. Ve bir daha o yksek kalitesine ulaamad. Bu srada az sonra grlecei gibi Selanikteki ynl kuma retimi kyordu. Ancak Avrupann rekabeti ile veya basks ile kmeyen retimlerde vard. Ankarada retilmekte olan soflu kuma imalat canlln koruyordu. Bu kuma Osmanl zenginleri ve Polonyal, Venedikli, ngiliz tccarlar alyorlard. Bu ticaret Ankara ve evresini zenginletirmi. Etrafta nakit dolam artm, tarm retimi dmt. Ancak XVI. Asrn sonlarna doru, Celali isyanlar sonucu ticaret yollar kesildi ve sof retimi geriledi. Daha nce Osmanl devletinin ticaret hayatndan bahsederken, Osmanllarn ihracat istemedikleri anlatlmt. Ayrca Osmanllarn ormanlar korumaya altklar da anlatlmt. Ancak ihracat yasa, kaak ihracata mani olamamtr. Bilinen bir rnek XVI. Yzyln ikinci yarsnda Kahireye kaak kereste satlddr. Bu asayii korumakla grevli yenieriler aracl ile yaplmt. Kerestenin zor bulunmasndan olsa gerek, Kahirede zengin konaklar bol ahap kullanr olmular ve bu bir prestij sorunu haline gelmiti. nemli bir kaak ihracat maddesi de budayd. Her ne kadar zel bir statye tabi olan Dubrovnik kentinden yasal buday sat yaplsa da bu yeterli deildi. Stratejik kabul edilen buday ihracat Osmanllar tarafndan yasaklanm ve sk denetim altna alnmt. Ama Avrupa pazar ile i Pazar arasnda nemli bir fiyat fark vard. Bu fiyat fark nedeni ile daima byk miktarda buday kaak olarak ihra olundu. Ancak bu ihracata paralel bir retim art olup olmad bilinmemektedir. 1577 ylnda kuyruklu yldz grnmt, 1578 ylnda Osmanl topraklarna ve stanbula veba geldi. Pek ok insan ld. Bu salgn yukarda anlatlanlara ilave olunca Osmanl ekonomisi daha da kt etki etkilenmiti.

45

Devrin eyhlislam Ahmet emseddin Efendi, padiaha, rasathane kurulan her yerde byle felaketlerin birbirini takip ettiini syledi. III. Murat korkmutu, ama yine de bir sre direndi.

lmiye

Medrese

Osmanllarda ilmiye snfna dahil olabilmek iin ya medrese bitirmek veya dardan imtihanlara vererek, bilgi sahibi olunduunu ispatlamak gerekiyordu. XV. asra gelene kadar, Mslman dnyasnn medreseleri matematik, astronomi gibi pozitif bilimleri, Grek ve Mezopotamya felsefelerini retmiti. Bu medreseler sayesinde bilgi kaybolmamt ve Bat Avrupa niversitelerine tanmas salanmt. Ancak sra Osmanl medreselerine gelince artk onlar bu ilevleri gremiyorlard. Buna karlk Osmanl medreseleri hukuk alannda ileri gitmi retim kurumlarydlar. Bu slam dnyasnda pek alk olunan bir durum deildi. Ebusuud gibi ahslarn fetvalar bugn hala bilinmekte ve kullanlmaktadr. Medreseler tm Osmanl mparatorluuna yaylmlard ve aralarnda bir hiyerari vard. Bu medreselerden kan elemanlar ile Osmanl mparatorluu brokrasisini, yarg dzenini ve medreselerin retim grevlisi ihtiyacn karlamtr. lmiye snfndan bir kiinin eitimi, stanbul medreselerinden birini bitirmeden tamamlanm saylmazd. Osmanl mparatorluunun kurulu gnlerinde lmiye snfnn en nemli grevi Anadolu ve Rumeli kazaskerlerini yetitirmek ve bu makamlar doldurmakt. Bunlar btn lmiye snfnn tayinlerini yapar ve adliye tekilatnn da banda yer alrlard. Kazaskerler, Hkmdarn divanna da en yksek rtbeli vezirlerle birlikte girip, istiarede bulunur ve Padiaha hkm arz ederlerdi.

46

Medreseden mezun olan bir gen, kazaskerliklerin birinde en alt sradan kad veya mderris olarak veya mftlkte ie balard. Yeni ie balayan bir ilmiye mensubunun maa 20 Ake idi. Kadlklarda bu 25 Ake olurdu. Bundan sonra yava yava terfi edilirdi. Kad bir yerde genellikle 2 sene kalr, sonra azledilirdi. Maa kesilerek merkeze gelir ve burada beklerdi. Sonra bir st greve terfiyen tayin edilir ve bu tayinle maa da artard. En yksek kadlk mevkileri sancak kadlklaryd. Bunlar arasnda da mevki fark vard. En yksek mevki Haremeyn denen Mekke ve Medine kadlklaryd. Bundan sonra stanbul kadl gelirdi. stanbul kadlndan sonra artk Anadolu ve Rumeli kazaskerliine tayin kard. Bu grevlere tayin genelde geni bir mutabakat isterdi. lmiye snf dokunulmaz bir snft da, bunlarn iinde kadlar biraz dokunulur olanlard. Mft ve mderrisler de ise tama yakn bir dokunulmazlk vardr. Fatih ve Sleymaniye mderrisleri, devletin politikalarn ar eletirip, kkrtclk bile yapsalar, en fazla Kbrsa srgne yollanrlard. Kadlar imparatorluun her yerini dolarlard. mparatorluun her yerinde hizmet veren ilmiye snf, Osmanl brokrasisinin ne meakkat ektiini gstermektedir. Osmanl toplumunda ulema ve eyh arasnda her zaman bir armoni, bir uyum yoktu ama bir denge vard. Padiahlarn nemli tarikat eyhlerinden manevi kuvvet aldklar bellidir. Osman Bey Edep Aliden g ald gibi, Yldrm Bayezid ve onu takip edenler de Emir Sultandan g almlardr. Bir tarikat ehli olmak, padiahlar arasnda devam edip gitmitir. Bakyoruz btn hkmdarlar hatta bizim en sofu bildiimiz II. Bayezid ve onun olu Yavuz Sultan Selim Han bile tarikata baldr. Padiahlar ou zaman birden fazla tarikata da girmilerdir. Hem Nakibendi hem Mevlevi olanlar, birka eyhe ballar bulmak ok olasdr. Ayrca devlet durmadan tarikatlar beslemitir. Medrese, yani ulema ile dergah, yani derviler arasndaki gerilim var myd? Vard ama istisnas da vard. Bir sr mderris vard ki birinci snf mutasavvuftu. Hatta eyh olan mderrisler vard. Sonra Bektailer, Nakiler, Mevleviler vard ama hem o ve hem de teki olanlar da vard. Hem Bektai hem Mevlevi olanlara rastlanyordu. lmiye snfndan yle ulema yesi vard ki, bunlar son derece ho mutasavvflard. Bunlar tekkelerin pek de aleyhinde deillerdi. Osmanl mparatorluunda says hayli kalabalk Hristiyan gruplarn yannda Snni yorumun esas olan Hanefilik, Mezopotamya Blgesinde Snni hukuk doktrinin farkl yorumlar olan afilik, Kuzey Afrikada Hambelilik vardr. Mesela Diyarbakrda, Musulda, dier Arap eyaletinde afi Mftsn grmek mmknd. Mslmanlar mahkemeye gittikleri zaman kendi davalarnn kendi mezheplerinin itihatlarna gre baklmasn ileri srmek hakkna sahiptiler. Msrda drt mezhep de bir arada bulunduu iin Osmanlnn tayin ettii kad adeta ba kad roln oynuyordu. Osmanl imparatorluunda yarg ve eitim gibi mftlkler de hiyerarik bir yapdaydlar. En st seviye Mftlk, stanbul mftlyd. stanbul mftl Zembilli Ali Efendi, Ebussuud Efendi gibi sert ve tavizsiz mftler nedeni ile bu makama olan sayg artmtr. XVII. yzyldan itibaren eyhlislam otomatik olarak ilmiye snfnn reisi saylmtr. Giderek de bu snfn tayinlerini yapar olmutur.

47

Yarg ve medreseler eyhlislamn kontrolnde olmasna ramen, ayn zamanda fetva makam olmalarna ramen eyhlislamlar divan-hmayun yesi deillerdi. ok sonralar, Tanzimat la beraber eyhlislam kabineye fetva makam olarak girecek ve yeri Veziriazamdan sonra gelecektir.

Osmanllarda esirler veya kullar

Yenieri Aas

Kle ticareti bu dnemde Osmanllarda en karl ilerin banda geliyordu. Kleler varlkl halk iin servetini nemalandrmann yoluydu. Ordu sefere ktnda, kle tccarlar orduyu takip ederlerdi. Sava biter bitmez de esir pazarlar kurulurdu. XVII. yzylda stanbula 20 bin esir gmrklerden giri yapmt. XV. Yzylda ortalama esir fiyatlar 40 50 Venedik altnyd. Pek ok iletme mukatebe usul ile esir ii altryordu. Bu usl, esiri zgrl karl belli bir sre altrmakt. Esirlerin bir ksm da topraa yerletirilerek, ifti olarak kullanlrd. Osmanllar, eriat hkmlerinin kleye salad haklar amlard. Pek ok rfi kanun kararak haklar ve ykmllkleri tanmlamlard. Halk esirlere ve tabii kullara kendinden daha aa bir unsur gz ile bakmazd. Hatta ou zaman tersi sz konusu olurdu. Esirlerin bir ksm azad edildikten sonra, sosyal adan ezilmedikleri, i rendikleri yerlerde kalarak Osmanlm toplumunun zengin tabakas iinde yer alrlard.

48

Osmanl elyazmalar

Allahn yceliini ve gzellii, gzel olmayan bir yaz ile ifade edilemezdi. Buradan hat sanat kt. Hat sanat ile anlaml ve kutsal szler zenle ok eitli malzemelerin zerine yazlmtr. Byk bir estetikle yazlan Kuran sayfalar ince bir zevkle tezhip edilip, ciltlenmitir. Dinsel ierikli el yazmalarnda gsterilen zen, sosyal ierikli el yazmalarnda da grlmektedir. Eserlere minyatrlerle grsel olarak katk salamak da ok kullanlan bir yol olmutu. Bylece el yazmalar pek ok deiik trden sanatnn ortak rn olarak ortaya kyordu. El yazmalarnda birlikte kullanlan hat, tezhip, minyatr ve cilt sanatlar, ynetici snfn istei ve beenisi dorultusunda geliip, kendine bir ilerleme yolu bulmutu. Bu gelime de Fatih

49

Sultan Mehmetin taleplerinin zel bir yeri vardr. O dnemde sarayda nakka hane kurulmutu.

Pays-Bas paralanyor, 1579

1579 ylnda Hindistanda Ekber Han, Din-i lahiyi kurup, ilan etti. slam Tanrya teslim olmak demekti. Dolays ile her inantan geerek Tanrya teslim olunabilinirdi. Muhammedin dini Tanr tekelini elinde tutamazd. Kendi dinsel gr, ulemay ve btn halk balyordu. Kar koymak bu dnyadaki mallar kaybetmek ve te dnyada da 50

lanetlenmek demekti. mparator, kendine zg bir balama gc olan Tanr naibiydi. Onun dini btn Tanrlar, gnei, Hindu tanrlarn vesaire ieren bir tek tanrclkt. Bir anlamda da btn dinlere izin vermi oluyordu. Bu din tutmad. Mslmanlar Ekber Hann dinden ktn yaymaya baladlar. Mslmanlk kendinden yeni bir din ayrlmasna msaade etmeyecekti. 1579 ylnda Pays-Bas (Hollanda, Flemeng, birleik-eyaletler), iki ulusa blnd. Gneyde soylular ve burjuvalar, dierlerinden kendilerini ayrdlar. Arras Birliini kurdular. Gney geni dz ovalardan oluuyordu. Bu ovalar ayn zamanda ordularn gei yoluydu. Bu srada Kuzeydeki Calvinci burjuvalar da Utrech Birliini oluturdular. Kuzey, nehirler, bataklklar, geni sulu alanlar, deltalarla zor bir araziydi. Arras Birlii spanya ile anlat. spanya kral II. Filipe, bir sre iin mutlakyetten vazgeti. Sonra yava yava gneydeki 10 eyaleti ele geirdi. Din fark, ordularn katliamlar ve yamalar, ekonomik rekabet derken Kuzey ve Gney birbirinden ayrlmaya balad. Ortaya 2 millet kt. Belika ile Hollandann iki ayr lke olmasnn kk buradadr. Bu srada Avrupada veba da kol geziyordu. 1579 ylnda sadece Pariste 30.000 kii vebadan ld. Bu veba salgn 15 yl srecek ve byk tahribat yapacaktr. Osmanl ve Safevi ordular durmadan savayorlard. Kentler de durmadan el deitiriyordu. ki taraf da hem ok zayiat veriyor ve hem de kesin bir sonu alamyordu. Safevilere kar Tiflisi savunan Tiflis beylerbeyi Ferhat Paazade Mehmet Paann savunmas Osmanl tarihinin nl savunmalarndan biridir. Osmanl kuvvetleri yardma gelince, Safevi kuvvetleri geri ekilmilerdir. Kuatma srasnda Tifliste ne kadar hayvan varsa hepsi yenmitir. Tifliste Osmanl askeri a ana savamtr.

El Kasr-el Kebir sava

1578 ylnda, Alcacer Quibir (El Kasr-el Kebir sava) savanda Portekiz kral Sebastian, varis brakmadan lnce, Portekizde taht kavgas balad. I. Manuelin torunu Bragaza Desi 51

nfanta Catarina, Cratonun nde geleni Antnio, ve spanyadaki II. Philip taht zerinde hak iddia ettiler. Portekizde pek ok kent Antonioyu kral olarak kabullendi, Portekiz Yneticileri Meclisi ise spanya kral Philipei destekledi. Philipei Henrynin doal takipisi ilan etti.

spanya ve Fransz Katolikleri mttefik, 1580

Catherine de Medici

1580 ylnda Philipe (Felipe) spanyadan Portekiz zerine yrd, Hrvat kuvvetlerini Alcantara savanda alt etti. Kuvvetlere Alba Dk kumanda ediyordu. Lizbona nce muzaffer kuvvetler girdi. 1580 ylnda spanya Kral Philipe Fransada Katoliklerin ban eken Guise ailesi ile ittifak yapt. Fransa kral ele geirilecek, Kuzey Pays-bas (Hollanda, Flemeng) eyaletleri (Utrech) geri alnacak, ngiltereye de bir ordu karlacakt. kartmay Namalup Aramada denen spanyol donanmas yapacakt.

52

1579 ile 1581 yllar aras I. Elizabethin evlilie en fazla yaklat zamand. Elizabeth Fransz kral II. Henry ile Catherine de Medicinin oullar Anjou Dk Francis ile karlatnda, ona tutuldu. Elizabethin hkmet yeleri hep kralienin evlenmesinden yana tavr koymulard. Ancak imdi, Catherine de Medicinin Fransa Protestanlarna yaptrd katliamndan sonra, bu evlilie iddetle kar ktlar. Elizabethin tercihi halkn istei dorultusunda oldu, Anjou Dk geri lkesine dnd. Grcistandaki Safevi direncini yeni bir hamle yapan Osmanllar krdlar. Osmanl ordular Grcistan, Ermenistan, Dastan ve irvan ele geirdi. Daha sonra da Tebriz, Azerbaycan ve Safevilerin elinde bulunan Krdistann byk bir ksm Osmanllarn oldu.

53

Osmanl Rasathaneyi Ykyor, 1580

I. Elizabeth

ngilterede devlet gelirleri yeterli deildi. Onlar da 1580 ylndan balayarak 1603 ylna kadar, her yl birka maddeyi tekel kapsamna alarak devlet gelirlerini ykseltmeyi amaladlar. Zamanla tekel olan maddelerin says o kadar artt ki Avam Kamaras ne zaman ekmee tekel koyacaksnz? diye soruyordu. Rusyada vergi yetersizlii devam ediyordu. IV. van 1580 ylnda ruhbana tannm olan mali bakl askya ald. Kyllerin, ne olursa olsun, senyrleri reddetmeleri ve topraklarn terk etmeleri yasakland. Ancak, senyrn izni ile topraklarndan ayrlabilirlerdi. Kaan kyller kovuturuldular ve sert bir ekilde cezalandrlmaya balandlar. 1580 ylndan itibaren Osmanl mparatorluuna Avrupadan ucuz gm sel gibi akmaya balad. Bu esnada Avrupadan kalp paralarda geliyordu. Osmanllar gm ihtiyalar giderilebilsin diye yabanc paralarn lkeye giriini serbest brakmt. Ancak kalp paralar piyasay doldurunca iindeki gm miktar daha yksek olan aka piyasadan ekilmeye 54

balad. Osmanl akann katn grnce, akadaki gm miktarn drd. Ama bu da enflasyonu azdrd.

Takiyeddin 1580 ylnda Padiah III. Muratn emri ile Kaptanderya Kl Ali Paa, Tophanedeki rasathaneyi bir gecede yerle bir etti. Bu ykm pozitif bilimlere gidebilecek bir yolu Osmanllara kapatmt. Din samalklar koca imparatorluu bir rt gibi rtyordu. O yl Mimar Sinan da Tophanedeki Kl Ali Paa Camini yapt. Deerli bir astronomist olan Takiyeddinin yazl eserleri vard. Takiyeddin eserinde aklad gne parametrelerini, nokta metodu kullanarak hesaplamt. Mslman dnyasnda nokta metodu Beyruniden beri kullanlyordu. Avrupa ise bu metodu ancak XVI. Yzylda kullanmaya balamtr. Takiyeddinin zellikle ondalk kesirleri anlatan bir matematik kitab da vard. O ayn zamanda eski Yunandan gelen Delos problemi zerinde de almt. Austos 1580 ylnda, Vekili Saltanat Lala Kara Mustafa Paann lm zerine, veziriazam Koca Sinan Paa oldu. Bu Koca Sinan Paann ilk sadrazamlyd. Paa Tifliste serdar Ekremdi. Dou cephesini brakp, stanbula dnmesi 11 ay srd. Bu srada Siyavu Paa yerine vekalet etti. Msr beylerbeyi Mesih Paa stanbula divan vezirliine arld. Yerine Hazinedar ba Hadm Hasan Paa tayin olundu. Msr halk her iki beylerbeyinden de memnun deildi. Msr Paasnn emrinde 24 sancakbeyi veya bey, 37 kiisel yardmcs, 3 sipahi olan 5 svari birlii, 1 yenieri birlii ve 1 azap birlii vard. Asayi, adalet, vergi toplama Msr

55

beylerbeyinin greviydi. Svey ve skenderiye ktalar aras ticaretin durak yerlerinden biriydi. Bu nedenle de iyi gmrk vergisi getiriyordu. Msrn her yl stanbula 600.000 kuru vergi ve asker yollamas bekleniyordu. Ama Msr ynetmek ok zordu. Msrn Osmanldan gevemesi de Osmanl Padiahnn altnn oyulmas demek olacakt. Msr beyleri, Memluklardan kalma beylerdi. Beyler, beyaz esirleri satn alyor, onlar askeri eitimden geirip, Memluk yapyorlard. Aralarnda, baba-oul ilikisine benzer bir iliki douyordu. Msr beyleri iinde en gl bey, boalan bir beylie seim yapyordu. Genelde tayin (seim) de kendi hanesinden bir Memluk oluyordu. Bu gl bey ayn zamanda Msr beylerbeyinin kiisel yardmclarndan Msrl olanlar da seiyordu. Bylece memluklar hala Msr ynetimini ellerinde tutuyorlard. Zamanla bu Memluk sistemi tm Msr ynetimini etkilemiti. Bylece askeri birlikler de kendi aalarn bir yllna kendileri seer olmulard. Grevi biten Aa eski aalar divanna giriyordu. Birlikleri yneten, askere alan bu divand. Btn savalar, sonunda Msr beylerbeyinden bamsz hale gelmilerdi. Herkes sadece kendi efine boyun eiyordu. Smrlenler kyller, fellahlar ve tccarlard. Msr beylerinin yani Memluk beylerinin kimisini 200400 ky vard. Malikanelerini fellahlar angarya olarak ekip, biiyorlard. Vergilerini Kpti fellahlarn yardm ile topluyorlard. Toplanan verginin bir ksmn kendileri aldktan sonra, kalan beylerbeyine yolluyorlard. Beyler kylerini genel olarak topraklarn vasiyet yolu ile miras brakabiliyorlard. Beyler arasndaki tartmalarda entrika, zehir, haner ve en son scak atma tartmalar sonuca balyordu.ou zaman en kanl olan dierlerine boyun ediriyordu. Msr tm lkede karargah kurmu bir ordu tarafndan smrlyordu. Buna karlk lke de bedevi yama ve saldrlarna kar korunuyordu. III. Murat dneminde batda Fas, kuzeyde Lehistan gibi nemli devletler Osmanl mparatorluuna tabi olmulard. Bylece Osmanllar Atlas Okyanusu, Hint Okyanusu, Kuzey Denizine kadar ok geni topraklara hkmediyorlard. Fasta, Lehistanda Divan Hmayunun istedii adaylar saltanat sryorlard.

56

Musevilikte Yeni Gelimeler

Yeni Kabbalac gr Osmanl mparatorluunun Balkan eyaletlerinde geliti. 1492 ylnda Sefarat Yahudilerinin spanyada uradklar felaket, srailin kurtuluu zlemini yeniden canlandrmt. Hatrlanaca gibi baz Yahudiler Yunanistandan Filistine g etmilerdi. Srgn, onlar kk drmt. Bu psikolojiyi iyiletirmek zorundaydlar. ekina yerden kalkmalyd. Ama aradklar siyasi bir zm deildi. Bu srada mistik bir canlanma tekrar balad. Canlanma felsefi deil mistikti. nk krlan kalpleriydi. Kafalar ise hala ok iyi ve dnyevi alyordu. Aristonun Tanrs souktu ve ok uzaklardayd. Zaten Hristiyanlardan da ekmedikleri kalmamt. Kendi tanrlar, Hristiyan tanrya hi benzemezdi. Felsefe Musevileri zayflatmt, onlarn Vaat edilmi Topraklarla olan ban koparyordu. Vaftiz olan Yahudiler, kolayca vaftiz oluyorlarsa bu felsefenin onlar yozlatrmas nedeniyleydi. Ne de olsa felsefe yabanclarn dncesiydi. imdi Kabbalaclar Filistin tepelerinde dolayorlard. Byk Talmutcularn mezarlar ziyaret ediliyor ve hatta orada yatlyordu. O gece uykusuz geiyor ve Tanrya ak arklar

57

syleniyordu. Tanrya sevgilinin adlar ile sesleniliyordu. Kabbalann mistik havas, kalpleri dolduruyor, aclar kllyordu. Musa Talmuddayd. Leon ise Zoharn yazaryd ama spanyadan srlenler onu kendi zel durumlarn konuabilir hale getirmeliydiler. Sonunda imgesel bir zm olutu. Yahudilerin belli bir yerlerinin olmamas var oluun mekanla snrl olmamasn simgeliyordu. Hibir ey yerinde deildi. Tanr bile kendinden srgndeydi. Safedin bu yeni Kabbalas Yahudilerin dinsel bilincinde byk deiiklik yaratmtr. Sadece Sefaratlar iin deil Askenaziler iinde bu byledir. Kabbalann disiplinleri zel sekinlerce takip edilebilinir. Ama Kabbalann yeni Tanr kavram Yahudi inancnn standart ifadesi olmutur. Burada en nemli olan mitoslarn szlk anlamlar ile deerlendirilmemesi gerektiidir. Dnya Tarnn yaratt bir yerdi. Peygamberler Tanrnn kutsall ile dnyay hi bir araya getirmemilerdi. Tanr kendi bana kutsald. Ama Zohar dnyay Tanrnn sefirotu olarak gryordu. Gereklik Tanrnn sefirotu olan dnyadayd. Burada bir eliki vard. Musa ben Jacob Cordovero (1522 1570) Safedliydi. O bu elikiyi grd ve gidermeye alt. Ona gre Tanr En Sof dnya dncesiydi. Bylece kavranlmaz olmaktan kyordu. Mantk yle geliiyordu. Yaratlrken btn yaratlanlar aynyd ama vcut bulurken ayryordu. Safed Kabbalacnn en nnde aziz ilan edilen Yitshak Luria (1534 1572) gelir. Onun hakkndaki bilgi rencisi Hayyim Vitalin (1553 1620) Ets Hayim (Yaam Aac) adl risaliyesi ile Joseph ibn Tabulun yazmalarndan renilmektedir. saac Luria mkemmel bir Tanrdan ktln nasl kt sorununu ele ald. Tanr mademki ezeli ve ebediydi, sonlu ve ktlk dolu dnyay nasl yaratmt? Sonra yle bir zme vard. En Sof dnyaya yer amak iin kendi iine dnp, orada bir boluk yaratmt. Bu ekilme ile (tsimtsum) yaratlan Tanrnn bulunmad bir yerdi. Bu bo alan Tanrnn tezahr ve yaradllar doldurmutu. Bylece bu iinden klamaz yaradl retisi yokluk ile aklanyordu. En Sofun ilk eylemi kendisini kendisinden srgn etmekti. Sanki kendini snrlamt. Tsimtsum bir srgn simgesiydi. En Sofun kendisi de kendine srgn uygulamt. Tanrnn kendini ekmesi olan bo alan, evresini En Sofun sard bir daire olarak alglanyordu. Bu Tekvinde sz edilen ekilsiz boluktu. Her eyden nce Tanrnn btn gleri bir aradayd. Bunlar sonra sefirotlar olacakt. zellikle En Sofun iinde Heset (Merhamet) ve Din tam bir uyum iinde bulunuyordu. Ancak Tsimtsum srecinde, En Sof Dini dier glerden ayrarak, terk ettii bo alana ykledi. Bylece Tanr Gazabn veya Yargsn kendi znden karmt. Yani Tanrnn birinci eylemi kendine kar gsterdii katlk ve acmaszlkt. Din Merhametten ayrlmt. Bu nedenle de ykc bir potansiyel tayordu. En Sof boluu olutururken iine bir miktar kendinden k girmiti. Bundan Adam Kadmon (lk nsan) biim ald.

58

Tanrnn nsana htiyac var

59

Sonraki gelimeler de Zoharda anlatlandan biraz farklyd. Sefirot ortaya kt ve yaylma balad. Luriaya gre sefirot Adam Kadmonu oluturmutu. En yksek sefirotlar Kether (Ta), Hokhma (Bilgelik), Binah (Ahlak) idi. Bunlar onun burun, kulak ve azndan ktlar. Bunlarn birbirleri ile tekrar birlememeleri iin Tanr ndan olumu manevi kanallarda bulunmalar gerekiyordu. yle de oldu. Sonra alt sefirot Adam Kadmonun gzlerinden kt. Kanallar Tanrsal iermiyordu, yani salam deildi, paralandlar. Sonuta k dald. Bir ksm Tanrya geri dnd ama bazs da bolua dt. Bunlar kargaa iine dtler. Artk hibir ey olmas gereken yerde deildi. Uyum yklm, Tanrsal kvlcmlar Tanrdan srgn edilmi, kaybolmutu. Bu bir felaketti. Bu tuhaf hikaye, eski Gnostik birincil k hikayesinden bir kalntyd. Btn yaradl hikayeleri zorlu ve biraz da tesadfi sreleri anlatrlar. En Sof iinde gizli aamadan, ortaya kmak kolay olmamt. Bunu ancak deneme yanlma ile yapabilmiti. Ama sonunda En Sof kargaa iinden yeni bir yaam kurmay baarmtr. Felaketten sonra En Softan yeni bir k dalgas yayld. Ve bu k Adam Kadmonun alnndan kt. Bu sefer sefirot yeni biimler iinde yeniden dzenlendi. Ancak artk bu yeni dzenlemelerde Tanrnn genel zellikleri yoktu. Her biri Tanrnn kiiliinin ortaya kt Yzler eklindeydi. Bunlar Tanrnn farkl grnmleriydi. Tanr on sefirotu be Yz iinde gruplandrarak yeni bir dzen kurdu. Bu yeni dzende, be Yzn iinde, Kether (Ta) Zoharn yokluk dedii sefira Ata oldu. Hokhma (Bilgelik) Baba oldu. Binah Anne oldu. Din (Yarg), Merhamet, Teselli, Sabr, Krallk, Temel Zeir oldu. Malkut (Krallk) veya ekina Nukrah de Zeir (Zeirin kadn) oldu. Tanrnn iinde Baba ile Anne ve Zeir ile kars iftleirler. Erkek ve dii elerin bu iftlemesi yeniden kurulan dzeni simgelemektedir. Kabbalaclar anlatlann szlk anlamlarna baklmamas gerektiini sylerler. Burada ama Tanrnn baskn olan erkeklik imgesinin ntrletirilmesidir. Tam iler yoluna girerken, Adem Aden bahesinde gnah iledi. Bu gnah ilenmeseydi, uyum kurulacak ve Tanrsal srgn ilk Sabbatta sona erecekti. Bu gnah ile yaratlm dzen yine bozuldu, ruhlardaki Tanrsal k darya dald ve krlm maddenin iinde hapis oldu. Bunun zerine Tanr yeni bir plan gelitirdi. Egemenlik ve denetim mcadelesinde yolda olarak sraili seti. Diaspora, Tanrsal kvlcmlar gibi, acmasz ve Tanrsz topraklara dalm olsa da Yahudilerin zel bir misyonlar vard. Tanrsal klar dalm ve maddeler iinde hapis olduu srece Tanr tamamlanmamt. Tevratn zenli okunmas ve disiplinli bir ibadetle, Yahudiler Tanrsal kvlcmlar tekrar dzenleyerek, dnyay kurtarabilirlerdi. Burada sylenen udur: Tanr insanlar ltfen gzlememektedir. O nsana baldr . saac Luria ekinann srgndeki haline yeni bir anlam yklemitir. Luriann yazdklar, kuvvetli bir olaslkla benzer bir mitoloji oluturmu olan Hristiyan Gnostiklerden yer yer aktarlmtr. Tanrsal iftleme ve srgndeki tanra hikayeleri tek Tanr fikri geliirken reddedilmiti. Bu hikayeler ok tanrl dnemin hikayeleriydi. Normalde Yahudilerce kabul edilmemeliydiler.

60

Ancak karlalan trajedi o kadar bykt ki nerede ise tm Yahudilerce kabullenildi. Bu sylem umutsuzluk ortamnda yeni bir umut olmutu. Yahudilerin iinde bulunduklar olumsuz koullarn nihai bir anlam ve nemi vard. Yahudiler ekinann srgnne son verebilirlerdi. Tanry yeniden ina edebilirlerdi. Luriann Tanrsnn insanlara ihtiyac vard. Bu tm olumsuzluklar iinde bile Yahudilere iyimser olabilme gcn veriyordu. Mutluluk ve nee artt. Pimanlk, dvnme, su ve endie yoktu. ekina ac ve hzn dolu bir mekanda yaayamaz. znt dnyadaki ktlk glerinden yaylr. Mutluluk ise Kabbalacnn Tanry sevmesini ve ona tutunmasn olanakl klar. Kabbalacnn yreinde kimse ve hibir ey iin kzgnlk ve saldrganlk olmamaldr. Luriann Tanr kavram, Yahudilere, yaama inanlarn tamamen yitirdikleri bir dnemde, insanlk iin olumlu bir grle, nee ve iyilik alamay baarmtr.

61

Cizvit Ruggieri, 1580

in Cizvitleri

Hindistan mparatoru Ekber ah, 1580 ylnda nce Ahmednagar Sultanln sonra da Rajput, Bengal ve Bihar krallklarn topraklarna katt. Peinden Ekber ah Timur soyundan gelenlerin ayaklanmalarn bastrd. Bu srada zbek servenciler saldryorlard, onlar pskrtt. Babr imparatorluu hem geniliyor ve hem de dengeleniyordu. inde Cizvitler inlemeye alyorlard. 1580 ylnda talyan Cizvit Ruggieri in nezaketine uymann nemini belirtiyordu. Manderenlerin nne silahsz klmal, huzurda diz stnde oturulmal, secde edilmeli, alakgnll olunmal, bakalarndan sz edilirken vlerek bahsedilmeliydi. inde Mandarinler Ruggieriden holanmlard. Onu her tartma ve genel toplantya armaya baladlar. Onun akl banda ve bar olduunu, silah tamadn sylyorlard. inde okumularn askerlere ile hi aras yoktu. Bu nedenle de silahtan nefret ediyorlard. 62

Ruggieri bir sre sonra Avrupal gibi giyinmenin doru olmadn fark ederek, Budistler gibi giyinmeye balad. inliler de onu, yabanc Budist rahiplere verdikleri isim olan Seng diye armaya baladlar. Papa da Byk Seng oldu. Ruggieri, Makaoda Hristiyanla yeni dnm olanlarla birlikte, in tarz yaad bir ev kurdu. Bu eve Saint Martin Evi dedi. Ruggieri, in kral naibine ok alak gnll ve ini ven bir mektup yazd: Bizim mesleimiz Tanrya hizmet etmek ve eitli bilimleri renmektir. lkemizdeyken, in halknn iyi, yumuak, barsever, akl banda, pek gzel tren ve treleri olan, ynla bilim ve ahlak zerine aheserleri olduunu duymutuk. te bu yzden, btn bunlar grme ve renme, bu kralln deerini tanma, bylesine stn bir halkn arasnda yaama arzusu ile tutuup, lkemizi terk ettik . Kral Naibi, byle yetenekli bir barbarn ine girmesine izin verdi.

63

Turkey Company, 1581

1581 yl geldiinde I. Elizabeth 48 yandayd ve artk ocuk dourma yan gemiti. Gznde de Katoliklik, ihanete edeer olmutu. Mezhepleri yasaklad, Pays-Basdan ve Fransadan vaaz vermeye gelen Cizvitler tutuklanarak, ar ikencelere uradlar. Elizabeth, W. Harbornenu elisi olarak stanbula yollamt. ngiltere, spanyann lkesini igal etmesi tehdidine kar Osmanllardan Akdenizde spanyaya kar harekata gemesini istiyordu. Osmanllar, genel politikalar uyarnca ngiltere ile iyi ilikiler kurmaktan yanaydlar. Onlar da ngilterenin spanyann bana bela olmasn istiyorlard. 1581 ylnda, ngilterede Turkey Company (Levant Company) ad ile ngiliz tccarlardan oluan bir irket kuruldu. Levant Company nin esas ii ran ipeini Avrupaya ithal etmekti. Bu irket XVI yzyl sonu ile XVII. yzyl banda kurulmu olan India Company den daha zengin bir irketti. Bu irket kurulmadan nce de 1511, 12 ve 1534 yllarnda, ngiliz gemileri Osmanl kara sularna girmilerdi. Bu gemiler aslnda satlmas yasak olan

64

mallarn ticaretini yapmaya alyorlard. Papa Osmanllara sava malzemesi satn yasaklam olmasna ramen, ngiltere bu yasaa aldrmadan ticarete devam ediyordu. Osmanllar 1581 ylnda ngiltereye de geni ticari ayrcalklar verdiler. Gmrk vergileri %5den %3e indirildi. 1581 ylnda spanya kral II. Philip, Portekiz kral I. Philip olarak Portekiz tahtna oturdu. Portekiz de 60 yl srecek Portekiz Habsburg hakimiyeti balamt. II. Philipin kars yani spanya Kraliesi, len Portekiz Kral Sebastiann tek halasyd. Ayrca Sebastiann annesi de V. Karln kz yani II. Philipin kardeiydi. Sebastiann kars ise II. Philipin kzyd. Yani iki aile i ieydi. Bundan sonra Portekizliler, spanyay balarndan atabilmek iin 60 yl uratlar. Bu mcadelede onlara ngilizler ve Osmanllar yardm ediyordu. Osmanllar asndan spanya imdi esas mcadele edilmesi gereken devlet olmutu. Portekiz ngiliz hakimiyetine girince Brezilya kolonisi de spanyann denetimi altna girmiti.

65

Krolu, 1581

Krolu, temsili resim

1581 ylnda Osmanl devletinde Nakka Osman Surnameyi ( Bayramlar kitab ) yaynlad. 1581 ylnda ilk Celali nderlerinden biri olarak Krolu Ruen, Bolu ve Gerede yresinde ortaya kt. Krolu, soyguncu devlet yneticilerine ve beylere kar mcadele etti. Yaam ve servenleri, halk arasnda derin izler brakt ve Krolu Destanna konu oldu. 1581 ylnda Ruslar Kafkasya zerinden olan ilerlemelerinde epey mesafe almlard. Kafkaslardaki Hristiyan prenslikler ile temaslar kurmulard. 1581 tarihinden balayarak Grcistan zerinde hakimiyet kurmaya baladlar. Mslmanlar Kafkasya ovalarnda oturuyorlard. Dalara ekildiler. Onlardan boalan yerlere yeni yerleimciler geldi. Bu srada Ermeni Slav i birliinin tohumlar da atlmaya balamt. 1558 ylndan balayarak Ruslar 1581 ylna kadar Kuzeyde Narva limann kullanmlard. 1581 ylnda sveliler Narva limann ele geirdiler.

66

Livonian Sava, 1582

Livonian War, Narva kuatmas

1582 ylnda fethedilen Sibirya Hanl, Rus egemenliini Yenisey ve Altaylara kadar yayacakt. Korkun vann kurduu oprinina denilen idari sistem, tam 20 yl srd. Bu dnemde birok olay, kanl basklar sonucu kapatld. Yine bu dnem iinde ar 1582 ylnda kendi olunu bile ldrmekten ekinmedi. Lituanya sava (Livonian sava) 1582 ylna kadar srmt. ok uzun sren bu savalar hem Rusyay ve hem de komularn alt st etti. Devletin borlar artt. Bu sava kazanabilmek iin IV. van, tfeki veya streli denen snf geniletmek, topu, istihkam snflarn rgtlemek, yabanc paral askerleri istihdam etmek, svari snfn gelitirmek, ok bym olan snr boylarna yeni kentler ve kaleler kurmak zorunda kald. Sonuta para su gibi akyordu. 1578 savalar sonunda Osmanlya Grcistan, irvan ve Dastan kaybeden ran 1582 ve 1583de byk bir kar saldrya geti. zdemirolu Osman Paa, Krmdan da yardm alarak, saldry pskrtt. Osmanllar Karsta kuvvetli bir kale yaptlar ve 1583de Aras ile Kur arasndaki topraklar ele geirdiler. Bu srada eyhbani Abdullah Han da Horasan ve Herata doru saldrd. ran hem doudan ve hem de batdan saldr altndayd. 1582 Mays sonunda, Osmanl mparatorluunda, ehzade veliaht Mehmet iin ok bir snnet dn yapld. ehzade Mehmet 16 yandayd. Snnet Dn 56 gn Dn srasnda hner gsteren bir grubu Padiah ok beenmiti. Ne istediklerini Onlar da yenieri olmak istediklerini bildirdiler. III. Murat adamlar yenieri yapn byk srd. sordu. diye

67

emir verdi. Yenieri aas, sonradan veziriazam olacak olan Ferhat Aa, bu kanuna uymaz diye itiraz etti. Padiah emrinde srar edince de istifa etti. Yerine tayin edilen Yenieri Aas, emri tatbik etti. Bu olay, dardan kanuna uymayan bir tarzda ocaa alnan ilk yenieri yazlmasdr.

Katipler Meclisi, Nakka Osman

Msr vilayetinin islah edilmesi gerekiyordu. Kanuninin Damat Maktul brahim Paay Msra yollamas gibi, III. Murat da byk kz Aye Sultan ile nianl olan brahim Paay Msra yollad. brahim Paa Msrda 2,5 yl kald. Msrda Memluk beyleri byk arazilere sahiptiler ve ok zengindiler. Bunlarn bir ksm, eitli bahaneler ile devlete vergilerini vermiyorlard. brahim Paa soyarcasna bu Memluk Beylerinden para ve mcevher toplad. brahim Paadan sonra, uzun sre bu beylerin ses ve soluklar kesildi. brahim Paa Msrdan stanbula dnerken para, mcevher ve mehur Saltanat Tahtn getirdi. Bu som altn taht bundan sonra Osmanl Sultanlar tarafndan kullanld.

68

Osmanl tmarlar zelleiyor, 1582

Macar Ali Reisin Karadeniz haritas

Peruda ayllularn yeleri Hatunrunalard . Bunlar hem Avrupadan gelen ve hem de giden mallara vergi dyorlard. Vergilerin altndan kalkamaynca rnlerini deitirdiler. Eskiden beri msr, patates ve lama eti yiyorlard, imdi bunlara eker, peynir ve kz eti eklendi. Ama esas deiiklik retimlerinde geliti. 2300 metreden aa topraklarda ekerkam yetitirdiler. Srleri 4000 metrenin zerine kardlar. 4000 ile 2300 metreler arasnda da buday, arpa ve patates tarmn gelitirdiler. Baclkta baarl olamadlar ama hayvancla ok gzel altlar. kz, koyun, kei, domuz, tavuk yetimeye balad. Ancak byk kz srleri, yerlilerin tarmn perian ediyor, onlarn kayalk, talk yerlere ekilmesine sebep oluyordu. 1582 ylndan balayarak Osmanl mparatorluunda tmarlar satla karldlar. Osmanl hazinesi gelirleri yetmeyince mlk elden karmak yneticilere bir yol olarak grlmt. Bu topraklar her tip insan yani paray veren satn ald. Yneticiler ve vezirler de satn aldlar. Bunlara iftlik dendi. Bu senyr zel arazileri ksa zamanda byk yekunlara ulat. Tmarlar satn alanlar bunlar Sultann geri alacandan korkuyorlard, onun iin bu iftlikleri vakf haline getirdiler. iftlik vakf olmutu ama geliri sahibine gidiyordu.

69

Tmarlarn zel veya vakf iftlikleri haline gelmesi ile hem feodal bir otorite olumaya balad ve hem de Osmanl ordusunun asker says azald. Tmarlar zelletirilmeden nce Rumeli 70 80 bin, Arnavutluk 30 bin, Krdistan 20 bin, Erzurum 20 bin svari karyordu. Bu say iftliklerden sonra ok azalacakt. Rakamlar iin 1632 tarihine bakmak gerekir. 1582 ylnda Tarihi Hind-i Garbi ( Bat Hint Tarihi ) adl eseri Osmanl corafyacs Macar Ali Reis, bir Avrupal eserden uyarlamtr. Burada bilime ve uzak lkelere doru bir alma havas vardr. Macar Ali Reis, bir de Akdeniz haritas yapmtr.

Oda Nobunaga

1582 ylnda Japonyada arka planda iktidar sahibi olan Nobunaga ldrld. ldnde Kioto varndaki Japon eyaletlerinin yarsn eline geirmiti. Yerine General Hideyoi (Hideyoshi) geti ( 1582 1598 ). Nobunagann eserine o devam etti. Nerede ise tm Japonyaya sahip oldu. Mool Han (Cengiz Han Moollar) Altan Han ( Yen-ta) ld. Bu srada gney Manuryada kargaa balamt. Mool Tmetler ine saldrdlar. Manuryada hatrlayacamz gibi Ccen kalntlar vard. Bunlar uzun bir sredir Moollara tabi olarak yayorlard. Bu srada Ccenler kendi aralarnda birka kabile birlikleri kurarak, birbirleri ile mcadeleye baladlar. inliler sk sk araya girerek kabile snrlarn izerek, kabileleri yattrmaya alyorlard. Bu mcadele iindeki kabileler arasnda Tunguzlar da vard. Tunguzlar daha sonra ine hakim olacaklard. 1582 yl sonunda, veziriazam Koca Sinan Paa grevden alnarak yerine Kanijeli Damat Siyavu Paa tayin edildi. Paa II. Selimin kzlarndan Fatma Sultan ile evliydi. Bu, Kanijeli Damat Siyavu Paann ilk sadaretiydi. Bu tayinden ksa bir sre sonra yenieri aalndan istifa etmi olan Ferhat Paa Rumeli beylerbeyi oldu.

70

1582 ylnda Papa XIII. Gregory, miladi takvimde Greguar takvimi dediimiz dzeltmeyi yapt. Miladi takvim 10 gn ileri alnd. Bu 10 gn hi yaanmam 10 gnd.

ran Sava Pahal Sava, 1583

Hnername, Belgrad kuatmas

1583 ylnda inde Ruggieri, ilk in Katolik kilisesinin temellerini att. Ksa sre sonra Ricci ile tant. ki Cizvit, Manderenlerin dikkatini Bat bilim ve teknii zerine ekmeye

71

baladlar. Saatler, kitaplar, haritalar derken ortaya byk bir dnya kyordu. Ve her ey in demek deildi. Mandarinlere anahtarlar, camlar, oyma kalplar, gne saatleri, dnya haritalar veriliyordu. Mandarinler mantk ve zmleme bilmiyorlard. nermeler gzlerini yerinden uratt. Ruggieri ve Ricci ile Mandarinler gnde 4 5 saat konuuyorlard. Szler ar ar dine getiriliyordu. 1583 ylnda ngilterede Yksek Komisyon Divan, Kralienin kiliseye olan stnlne kar kanlar jrisiz olarak yarglad. ngiltere epey bir zamandr spanyol istilas korkusu altnda yayordu. Hkmet savata kullanabilecei kaynaklar sonuna kadar arttrmt. Gemi yapmna prim veriliyordu. Balk yenmesini dayatan bir kanun karlmt. Denizciliin ilerleyebilmesi iin hkmet elinden geleden fazlasn yapyordu. 1583 ylnda zbek Han skender Han lm, yerine II. Abdullah gemiti (1583 1598). Bu han zamannda da zbeklerin mutlu dnemi devam etti. aatay Kagar, Harezm ve Horasan zbeklerin eline gemiti. Ancak devletlerin beyliklere blnmesi gelenei, onlarn byk bir imparatorluk kurmalarn nlyordu. II. Abdullah, Byk Mool Ekber Han ile ve Osmanl Sultan III. Murat ile iliki kurmutu. Anadoluda irvan eyaleti valisi zdemirolu Osman Paa, Safevi Bakomutan mam Kulu Han Demirtepe Batepe mevkiinde Mealeler Sava denen savata yendi. irvan blgesi tamamen Osmanllara ilhak etti. Bundan sonra zdemir Paa ran Savalar Bakomutanlna atand. Bu sava srasnda gece iki tarafta mealeler yakp, sahay aydnlatp, savaa devam ettii iin adna Mealeler Sava denmitir. Bu savatan sonra Osmanllar Revana (Erivan) girdiler. Bu srada Bak petrol kuyular da reabilite ediliyordu. Revan kalesi takviye edildi. Bu arada kaleye 53 byk top daha kondu. Revan yeni Ermenistan vilayetinin merkezi olmutu. Caalolu Sinan Paa 8.000 askerle Safevi kar hcumunu karlamas iin Ermenistanda brakld. Bu kuvvetin Osmanl hazinesine maliyeti 51.440,034 Aka idi. ran savann ne pahal bir sava olduunu gstermesi bakmndan bu bilgi nemlidir. 1583 ylnda Osmanl padiah III. Murata Tarihi Hindi Garbi adl eser sunulmutur. Yazar bilinmemektedir. Kolombtan Pizarroya kadar yeni dnyada yaplan keifler, olaan st hikayelerle anlatlmaktadr. Bu Amerika hakknda stanbulda yazlm ilk eserdir. 1583 yl sonun da veliaht ehzade Mehmet, Manisa sancak beyliine getirildi. ehzade snnet olduktan ksa bir sre sonra sancaa getirilmiti. Ama bu daha nceki uygulamalara gre ge yata yaplan bir atamayd. Veliahda 2.000 asker ve 1.500 kiilik maiyet elik ediyordu. Veliaht Egeye deniz yoluyla gitmiti. Kaptan Derya Kl Ali Paann ektirmesi ve refakat gemileri eliinde gidilmiti. spanyol Amirali Santa Cruz, Portekiz, Fransa, ve ngilizleri Azor adalar Terceiradan att. Japonyada, Toyotomi Hideyoshi, Osaka Kalesini ina etmeye balad.

72

1584de Osmanllarda Byk Devalasyon

Hnername, Moha sava

73

Osmanl lkesinde Fatih Sultan Mehmet zamannda deeri hzla drlen akenin deer d sonradan yavalamt. Ama XVI. Yzyla gelindiinde akenin bozulmas tekrar hz kazand. 1584 devalasyonu Osmanlnn bu gne kadar grd en byk devalasyondu. 1584 ila 1586 yllar arasnda, yaplan devalasyon ile ake iindeki gm miktar 0.365 grama drld. Yani 1584e kadar 100 dirhem gmten 450 ake kesilirken, artk 800 ake kesilmeye balanmt. Bundan sonra nemli al verilerde akenin hkm kalmad. Yerine gm daha ar olan guru gemeye balad. Ancak bir hesap birimi olarak ake, zellikle vakf hesaplarnda, birim olarak kullanlmaya devam etti. 1584 devalasyonu sonucunda enflasyon alm ban gitmiti. Fiyatlar ldrmt. Sonuta lke iindeki kargaalar da artt. Eskiden sadece medreselilerin hareketi olan anari, tm topluma yayld. Osmanl mparatorluu ban uzun sre i isyanlardan kurtaramayacak, lke kendi kendini yiyecekti. 1584 ylna gelindiinde Rusya Sibiryay ele geirme savalarna devam ediyordu. eybaniler inatla direniyorlard. 1584 ylnda yaptklar bir kar saldr ile Kazak Yermak Timofeyevii yenip Sibiri ele geirdiler. Rus kuvvetleri bir sre sonra tekrar geri geldiler. Saylar eskisinden azd ama ok daha iyi silahlanmlard. Sibirya gebelerinin atl kuvvetleri bu silahlarla ilk defa karlayorlard. sve Narva limann ele geirmiti. Ruslar buna karlk 1584 ylnda Arkhangelsk i kurdular. spanya elindeki smrgelerini ngiliz, Hollanda ve Fransa arasndaki rekabetten faydalanarak elde tutmaya balamt. Portekiz ise spanyann vesayetindeydi. 1584 Nakka Osman Hnernameyi yazmaya balad. Eser 1588 ylnda tamamlanacakt. Hattat Osman ayn dekor iinde birbiri peinden gelen sahneleri art arda izmiti. Bu izimlere baklarak, kimileri Hattat Osmann izgi filmi kefettiini bile syler. Japonyada, Toyotomi Hideyoshi Nagakute.Sava ile neticelendi. ve Tokugawa Ieyasu arasndaki anlamazlk

1584 Hazirannda Duc d'Anjou lm ile, Huguenot Henry of Navarre Fransz tahtnn resmi varisi haline geldi. Joinville Anlamas Fransz Katolikleri ile spanya arasnda imzaland. spanya ile mcadele halindeki Birleik-eyaletler de William I of Orange (Guillaume dOrange) suikasta kurban gitti.

74

Byk (Korkun) vann lm, 1584

van Olunun lm Deinde

Rus ar IV. van, 18 Mart 1584'de Bogdan Belsky ile satran oynarken ld. Bogdan Belsky ve daha sonra ar olan Boris Godunov tarafndan zehirlendii sanlmaktadr. Artk Rusya tam bir monari olmutu. ar en stteydi ve egemenliin tam olarak btn yetkilerine sahipti. Yasama, yrtme ve yarg elindeydi. Vergiyi keyfine gre o tayin ediyordu. arn srekli bir ordusu vard. Devlet grevlileri de arn setii adamlaryd. arn yetkilerine snr izebilecek temel kanunlar yoktu. Yani Rus monarisi, dier Avrupa monarilerinden ok daha snrszd. Ama bu monari ayn zamanda yalnz bir monariydi. Rus monarisine arka kacak bir snf ve zellikle burjuvalar yoktu. Buna ramen, ulusal lk, btn halkn bir greve inanmas, geliiyordu. Bunu, Tanrnn grnts, yabanclarla yaplan srekli savalar, gelien para ekonomisi, eski soylular ve prenslerle yaplan snf mcadelesi krklyordu. Devlet bir yandan snf mcadelelerini azdrrken, bir yandan da hakem ve egemen olarak kalmaktayd. Rusya tam bir mutlakyetti. IV. vann lmnden sonra Rusya byk karklklara sahne oldu. vann yerine Anastasia Romanovtan olan olu Theodor geti (1584 1598). 75

Osmanllar II. Mehmet Giray Krm tahtndan alarak yerine Konyada oturan ve Mevlevi olan Alp Giray getirdiler. Bu deiiklik srasnda Mehmet Giray askeri ile kar koymutu. Mehmet Giray yay kirii ile boularak ldrld. Bu srada Osmanl Sadrazam Siyavu Paayd. Krm operasyonunu zdemirolu Osman Paa gerekletirmi ve oradan stanbula gelmiti. III. Murat Siyavu Paay grevinden alarak, Veziriazamlk makamna zdemirolu Osman Paay getirmitir. Paa bu greve, babas Habeistan beylerbeyi olduktan 22 yl sonra geliyordu. 1584 ylna gelindiinde in kenti Makao iyice gelimiti. 1584 1602 yllar arasnda Uzakdou deniz ticaretinin merkezi oldu. 1584 ylnda Ruggieri inde Hristiyan retisini Aklama adl eserini yazd. 1000 saydan fazlas datld. inde Okumulara, dinin temellerinin akla kar olmadn anlatmak gerekiyordu. Okumular Wang-Yang-Mingin sezgi retisini tanyorlard ve kendilerini yneten kurallar kalplerinde bulmaya almlard. Ruggieri tam bu noktadan hareket etti. nsan iyilii yreinde bulur. Bu iyilik insandan gelmez, o ancak iyiliin ehliyetinin olduu bir varlktan gelebilir. Ehliyet, yetkili olmak, ite Tanr budur. Doa insanlar iin yaratlmtr. Onun iin insanlar doadan faydalanmakta, onu kullanmaktadr. Ama doann nedenini aramak ve aklamak zorundayzdr. Bu yle bir neden olmaldr ki kendi kendine yetsin ve btn tekileri aklayabilsin. Bu ilk ve yce neden Tanrdr. Doann yaratcs odur. Doann dzeni, bu dzeni kuran yce bir zeka olduunu gsterir. Tanr bilinlidir, irade sahibidir, kiiseldir. nsann adalete gereksinimi vardr. Bu adalet, yeryznde tam olarak yerine gelmez. Adaletin tam olarak tecellisi iin baka bir dnyaya ihtiya vardr. Bu da lmsz ruh demektir. Tanr insann kalbine mutluluk iin gerekli her eyi koymutu. Ama insan, gemite ktl ve mutsuzluu seti. Tanr da ona bir kanun koyucu olan Musay yollad. Ondan sonra insanlar yine ktln iine dtler. Tanr da insanlar kurtarmak iin kendi olunu, say yollad. Hristiyanl kabul eden ilk inli, 1685 ylnda Paul adyla vaftiz edildi. 1685 yl sonunda Hristiyan says 20 olmutu.

76

Antwerp Kuatmas, 1585

Antwerp Kuatmas

Avrupada ve peinden Osmanlda nce para bunalmnn sonra ekonomik bunalmn gelmesi, arkasndan spanya kral II. Philippein ( Felipe ) Portekizi kendi mparatorluuna katmas, Osmanllarn tekrar Hint okyanusunu dnmelerine yol at. Osmanlnn Akdeniz donanmas Hristiyanlar olduklar yerde tutmakla yetindi. Buna kar Hint okyanusunda Portekizlere kar savalarn younlatrdlar. 1585 ve 1586 yllarnda, bir Osmanl donanmas, altna sahip olmak iin kyy kar kar arad. Monomotaba altn madenleri liman olan Sofalay eline geirdi. Monbasa prensi Osmanl vassalln kabul etti. 1585 ylnda Fransada Birlik kuruldu. Birlik demokratik eilimler tayordu. Protestanlar kuramclar, seilmi meclislerle kraln iktidarn snrlamak istiyorlard. Birka kez Etats Genereauxyu toplantya ardlar. Bat Avrupada her devlet, birbiri ile hem denge politikas iinde davranyor ve hem de birbirinin i ilerine gizliden gizliye karmaya alyorlard. 1585 ylnda ngiltere Kraliesi I. Elizabeth bu iin kuramn ortaya koydu. Ezilen halklara yardm edilecek, zulm gren dindalarn yardmna koulacakt.

77

Fransisken rahip Radann elli yl kadar nce inden toplad kitaplardan, 1585 ylnda yine Fransisken Gonzales de Mendoza, popler bir derleme yapt. 1585 Austos aynda Parma prensi kumandasndaki spanyol kuvvetleri Antwerpi ald. 100.000 den fazla kii Kuzey eyaletlerine gt. Bu srada Antwerpe yardma yollanan filo, kent dnce onu abluka altna aldlar (Uzun kuatma). Kente iki sene boyunca gemi girip, kamad. Bu durum nemli bir ticaret ehri olan Antwerpe nemli bir darbe oldu. Kent snkleirken, dier limanlar ve zellikle Amsterdam ykseldi. ngiltere Dat (Netherland) ihtilalini desteklemek iin Nonsuch Anlamasn imzalad. 1585 ylnda zdemirolu Osman Paa komutasndaki Osmanl ordusu Tebrizi ele geirdi. 160.000 kiilik byk bir orduydu. Sadrazam zdemirolu hastayd ve tahtrevan ile yolculuk edebiliyordu. Safeviler bu sefer kentten ekilmediler, Tebrizi sokak sokak mdafaa ettiler. Tebriz ele geince, yenieriler defalarca Tebrizi yamalamaya kalkmlar ama Paa bunu nlemitir. Ancak Tebrizliler bakaldrnca, yenierileri kimse yamadan al koyamam ve ayn zamanda byk bir katliam yaanmtr. 10.000 kiinin ldrld anlatlr. Katliamdan sonra veziriazam katliama n ayak olan yenieri nderlerini astrmtr. Osmanllar Tebriz kalesini iyice takviye ettiler. Sadrazam hasta yatandayd. Bu srada Osmanl ordusu, Safevi bakomutan ve veliahd Hamza Mirza ile yaplan savata yenilince hastal daha da artt ve ld. Bundan sonra ranllar eitli defalar (18 defa) Tebrize hcum ettilerse de kenti geri alamadlar. ran cephesinin yeni Osmanl Bakomutan Ferhat Paayd. Yeni sadrazam Mesih Paa oldu. Hmayun Mhr Tebrizden stanbula getirildi. Veziriazam olduktan 5 ay sonra Reisilkttab deitirmek istemesine III. Murat kar knca Mesih Paa sadrazamlktan istifa etti. Yerine Kanijeli Damat Siyavu Paa ikinci defa veziriazam oldu. 1585 ylnda Osmanl mparatorluunda Amasyada 11.255 Mslman, 3.560 Hristiyan ve 315 Yahudi bulunuyordu.

78

Sibiryada Ruslarn n ak, 1586

Volga ekseninde ilerleyen Ruslar 1586 ile 1590 yllar arasnda Samara, Saratov ve ariini aldlar. Krm ise Osmanl himayesinde Trklerin elindeydi. Bundan sonra arlar hedef olarak bu himayeyi sona erdirmenin arelerini aramaya baladlar. Bundan sonra Ruslar Osmanllar da frsat bulduka savaacaklard. Bazen yenilecek, bazen yenecek ama mcadele srp gidecekti. Bu srada Franszlar, ngiltere ve Hollanday takip ederek Rusyada ticaret organizasyonlar kurmaya balamlard. Rusyann ele geirdii usuz bucaksz topraklar, insanlar aryorlard. Bu topraklar insanlarn aklna giriyor, onlar kendisine ekiyordu. Kilise, Stroganovlar gibi byk tccar aileler, orta ve aa Volga havzalarnda ve Kamada devletten topraklar aldlar. Kamadan doal zenginlikleri ok olan Urallara k kolaylamt. Geni topraklara sahip olan Kilise ve tccar aileler, topraklarna iftileri ardlar. Bylece Ufa, Samara ve Saratov gibi yeni kentler kalabalklamaya balad. Lehistan Kral Bathory ld. Bathory Livonian savalar dediimiz savalar srasnda Ruslara kar baarl savalar yapp, onlar geriletmiti. Bathorynin varisi yoktu. Osmanl Divan sve veliahd Sigismundun boalan yere seilmesini uygun buldu. Bu Osmanllar tarafndan seilmesi istenen ve seilen nc Lehistan Kraldr. Bundan sonra Osmanllar Lehistandaki etkilerini kaybetmilerdir.

79

1586 ylnda Hindistan mparatoru Babr ah Kabili yeniden eline geirdi. 1586 ylnda indeki Hristiyan says 40 olmutu. 1586 ylnda Riccinin yazd bir mektup Avrupaya 1593 ylnda ancak ulaabilmiti. Cevabn ise ancak 1595 ylnda alabildi. Avrupa ile Asya arasndaki mesafe ok byk problemdi. Asyaya giden Avrupalnn memleketi ile iletiimi, ilgisi kalmyordu. Bu Avrupann Asya konusunda nndeki en byk engellerden biriydi. Safevi veliahd Hamza Mirza, bir ziyafette zehirlenerek ldrld. Yeni veliaht Hamza Mirzann kardei ah Abbast. Osmanl vezirlerinden brahim Paa, 1586 ylnda III. Muratn kz Aye Sultan ile evlendi. Bylece Osmanl tarihinin ikinci Damat brahim Paas oldu. Msrda askerlere verilen cret enflasyon nedeniyle deer yitirmiti. Askerler ayaklanp, Msrn Osmanl valisine iten 1587 ylnda Ruslar Sibiryadaki kuvvetlerini toplar ile takviye ettiler. Artk Sibirya gebelerinin atl kuvvetlerinin hi ans kalmamt. Strogonov adl irketlemi tccar bir aile Ruslarn Sibirya hareketini finanse ediyordu. Strogonov irketi devlet gibiydi. Ruslar blgeyi igal etmeye baladlar. 1586 ylnda Tmen, 1587 ylnda Tobolsk Ruslarn eline geti.

Sigismund III. Vasa

el ektirdiler. Vali evine hapsedildi.

Tobolsk

80

Amerika Plantasyonlar, 1587

Kleler

Avrupal smrgeciler Amerikan topraklarnda Plantasyon denen zel bir iletme tipi yaratmtlar. Afrikadan getirilen 100 binlerce kle, ekerkam ve pamuk plantasyonlarnda altrlyordu. Siyah derili (kle) ticareti XVI. Ve XVII. yzyllarda en kazanl ilerden biri oldu. Bat Afrika kle avlama blgesiydi. Sahibinin izni olmadan adm bile atlamazd. ki asrdan ksa srede, 2 milyon kara derili yok oldu. En az bunun yars, deniz yolu ile Amerikaya tanrken, o dayanlmaz koullar nedeniyle hayatn yitirmiti. Brezilyaya Portekizliler tarafndan getirilen Zenci kleler, Portekiz kltrne ok ey katt. Onlar sayesinde Portekiz mutfa geliti. Portekiz dili yumuak ve daha tatl bir hal ald. Dile yeni kelimeler ilave oldu. Portekiz edebiyat Afrikal ykleri ve efsaneleri kazand. Zenci kleler frsat buldular m Brezilyann ilerine kayorlard. Bunlar, sadece kendileri deil, katklar yerlerdeki yerlileri de Avrupalatrdlar. Orta Brezilyada, misyonerlerin ulaamayaca yerlerde, kaak zenciler yerlilere Portekizceyi, Katoliklii, daha ileri bir tarm, kuma dokumay, demircilii, hayvancl rettiler. Beyaz Avrupann byk corafi keiflerinden sonra Akdeniz ve zellikle talyan tccar kentleri nemlerini kaybettiler. Lizbon, Sevilla ve Anvers ne kt. Pelerinden Londra geldi. Yeni smrgelerin olumas, Avrupa pazarlar iin ok ani bir gelimeydi. Piyasalarda mallar birden oald. Bu arada Avrupa devletleri arasnda yeni smrgeler elde etmek iin kyasya bir mcadele srp gidiyordu. Ortaya konan smrge sistemi milyonlarca insan hayaszca yamalamak zerine kurulmutu. Bu korkun smr, btn Avrupaya ama zellikle ngiltere ve Hollandaya, dev bir sermaye birikimi frsatn verdi. 1540lardan balayarak Bat Avrupada fiyatlar hzla ykseliyor, kymetli maden fiyatlar ise dyordu. Tarmsal rn fiyatlar 2, hatta 2,5 katna kmt. Bu 81

fiyatlar spanyada ise 4 katyd. Buna Fiyat Devrimi dendi. Fiyat devrimi alanlarn aleyhine olmutu ve cretler dmt. Fiyat Devrimi tccarlarla, atlye sahiplerinin ( burjuva ) lehine olurken, iilerin yan sra asillerin ve kyllerin aleyhine olmutu. Yoksul kyller artk yaayabilmek iin emeklerini satyorlard. Kk kyller mlklerini ellerinden kardlar. Corafi keifler Avrupada insanlarn beyinlerini de amt. Sanki akl birden bire kelepelerinden kurtulmutu. nsanlar Okyanuslar kefetmekle sadece yeni ktalar ve yollar bulmadlar. Yldzlarn, kainatn, bitkilerin, hayvanlarn ve daha pek ok eyin farkna varmaya baladlar. Eski dnce ve alkanlklar alt st oldu. imdi sosyal ve teknik devrimler balyordu. Ulusallaan Avrupa devletlerinin denge politikas, okyanuslarda gerekleemedi. Denizler hrd ve herkesindi. Burada geerli olan kural fiili igal kural oldu. Tek bana igal, yeni ktalarda bir hak haline geldi. Bu modern smrgecilie giden yoldu.

82

Sibiryadaki Rus lerlemesine rgtlenme abalar

Kar

Osmanllar Cezayiri bir beylerbeyi atayarak ynetiyorlard. 1587 ylndan balayarak, beylerbeyi yerine paa atamaya baladlar. Cezayir, Tunus ve Trablus naiplik oldu. Ynetici olarak beylerbeyleri olsun, sonradan paalar olsun yenierilerin ve korsanlarn grlerini gz nne alarak i yapmak ve karar vermek zorundaydlar. Bu resmi bir zorunluluk deildi ama pratikte iler byle yryordu. Yenieriler kendi aralarnda bir birlik kurdular, korsanlar da topluluk kurmulard. Merkezi hkmet gl iken, eli, kolu oralara uzanrken bu birlik ve topluluklar byk sorunlar karmadlar. 1587 ylnda Hindistanda Ekber ah tek eli evlilik fermann yaynlad. Nasl Tanr tek ise, bir erkein de tek kars olmalyd. 1587 ylna kadar Osmanl Saraynda en nemli grevliler akaalard. Hadm edilmi beyazlarn ounlukla Rumeli kkenli olduu tahmin edilmektedir. Akaalarn en kdemlisi Babussaade Aasyd. Bu aa hem haremin (Kzlar Aas veya Dassaade Aas) ve hem de Enderunun yani zet olarak sarayn bir numaral grevlisiydi. 1587 ylndan itibaren Kzlar Aas grevine Kara Hadmlar getirilmeye balandlar. Artk Babussaade Aasnn (Kap Aas) harem amirlii bitmiti. Kara Hadmlar ise gittike nem kazanmaya baladlar. Kara Hadmlarn kltr dzeyi Ak Hadmlardan dkt. Bu kalite fark Saraya yansd. Bu deiikliin, az da olsa, gelecekteki ynetim sorunlarnda yeri vardr. Haziran 1587de Kaptan Derya Kl (Ulu) Ali Paa, 80 yanda ld. Onun lmesi ile Osmanl denizciliinin son mmtaz amirali de sahneden ekilmi oluyordu. Kaptanderya hayr sahibi bir kiiydi, binlerce fakire aylk verirdi. Onun zamannda Tophanenin byk bir ksm denizdi. Kl Ali Paa, tophanede denizi kurutturarak epey bir alan tersaneye kazandrmt. 1587 yln Temmuz ay sonunda Serdar Ekrem Ferhat Paa komutasnda byk bir Osmanl ordusu Erzurumdan ayrlarak Tiflisin gney batsndaki Tomanise geldi. Safevilere kar daha kolay savunulabilmesi iin Kafkasyadaki eyaletlerin dier Osmanl eyaletlerinden daha ufak tutulmas ngrlmt. Bylece blgede Gori, Tomanis ve Tiflis gibi beylerbeylik oluturuldu. Daha gneyde Revan, Arasn gneyinde de Tebriz beylerbeylikleri vard. Epeydir Osmanllar ile eybaniler yardmlayorlard. Abdullah Han, 1587 senesinde Osmanllara eli gndererek, Ejderhan da denilen Astrhan Hanl arazisine sefer tertiplenmesini istedi. Osmanllar, Ejderhan ve Kazan seferi olarak bilinen seferler dzenlediler. Abdullah Han ise, Ruslarn; Astrhan ve Hazar Denizindeki faaliyetleriyle, Orta Asyaya yaylma teebbs ile ciddi ekilde ilgilendi. Tabldaki Km Hana maddi ve manevi yardmda bulundu. Bakurdistandaki Nogayl Urus Mirzaya da klliyetli miktarda yardmda bulundu. Ruslarn, daha on altnc asrn sonlarnda Orta Asyada grnmesinin nne geti. dil Nehrinin dousundaki btn memleketleri, Trkistan nfuzu altna ald.

83

Montaigne

1533 ylnda Michael de Montaigne dodu. Bakm iin hemen Papessus kynde bir stnineye gnderildi. 2 yan geer gemez, eitimi bir Alman eitmene verildi. O Montaignei sadece Latince konuarak yetitiriyordu. 6 yandan sonra nce kolejde 7 yl okudu sonra Bordeaux Edebiyat fakltesine gitti. Daha sonra da Toulouse da hukuk okuluna gitti. 1554 ylnda Montaigne babas Bordeaux belediye reisi oldu. 3 yl sonra o da Bordeaux belediye meclisine yeydi. Protestanlara kar iddet olaylar balaynca, Montaigne de Rouen kentini Protestanlardan almaya giden kral ordusuna katld. 1565 ylnda Montaigne Franoise de la Chassagne ile evlendi. 1568 ylnda babas ldkten sonra Bordeaux belediye meclisinden istifa ederek, Parise gitti ve oraya yerleti. Bu arada iftin ocuklar oluyor, ama ufak yata lyordu.

84

Drt evladn bebek yata kaybedince ve amansz bbrek sanclar yznden, 1571 ylnda atosuna ekildi. Burada yirmi yl sresince, Denemeler adl eserini kaleme almaya balad.

Essais 1588

Montaigne kendi deneyimlerini kaleme ald makalelerine essay (deneme) adn vermiti. Bu Akln kendi kendisi ile diyalogu olarak tanmlanan ve edebiyata Montaigne tarafndan yerletirilen bir edebi trdr. Montaigne yazlarnda kendini merkeze oturtmu ve amacnn insanlk hakknda deil yalnzca kendi deneyimleri hakknda yazmak olduunu anlatmtr. Bunu yaparken de byk bir alakgnlllkle kendi yetersizliinden, yarn br gn dncelerinin deiebileceinden, bize ders verme niyetinde olmadndan sz etmitir. Denemelerinin ou kiisel olarak balamakta ama daha sonra insanl ileyen temalara dnmektedir. Aslnda Montaigne yalnzca kendisi hakknda sz etmek istediini sylerken bizleri daha genel anlamda. insan anlamaya davet etmektedir. " Her insanda, insanln btn halleri vardr "der.

85

Montaigne, insanlara, gndelik hayat, kendi deneyimlerden yararlanarak, kendi duygularn ve yeteneklerini gz nnde bulundurarak, onur, an, hret peinde komadan, dogmaya saplanmadan, hayat doann ngrd biimde yaamasn nerir. Hayatn tadn kararak yaanmasn syler. Hayata mesafeli bakarak, seyirci olmay nerir. Montaigne, her eyin durmadan deitii bir dnyada inanlarmzn temelini kesinlik oluturamayacana gre, deneyimlerimizin temelinde kukuculuun yer almas gerektiini, sylemektedir. nan sistemlerinin deikenliine iaret ederek insann bu deikenlik nedeniyle, zaten kaybedecei bir oyun iin zgrlnden vazgememesini nerir. Ancak bu yaklamlar yalnzca d dnya iin geerli deil, durmadan Michel de Montaigne deien, belirsiz, kalptan kalba giren i dnyamz iin de geerlidir. Bu srekli deiim yznden ruhumuzu daha iyi anlayabilmek ya da gelitirebilmek imkanszdr. Yapabileceimiz tek ey o an neler hissettiimizi anlamak, bunun da ksa zaman iinde deieceini gz nnde bulundurmaktr. Montaignein savna gre mmkn olduunca zgr ve bamsz, politik ve dini problemlerden uzak, insann nasl olduu veya nasl olmas gerektii gibi doktriner iddialar gz ard ederek; bize mutluluk veren cinsellik, yemek ve kitaplar gibi konulara ncelik vererek, yaamak gerekir. Montaigne bu tutumu ile bireysel alan toplumsal alann zerinde tutar. nsanlara skun nerir. Tutkulu bir biimde an, eref peinde komamay, olaylara seyirci olmay, evin duvarlar arasnda mutluluu bulmay anlatmaktadr. Ancak geim sknts olmayan bir aydn tipinin kendini halktan soyutlayp evine kapanarak olaylara seyirci kalmas dnlebilinir. Bunu normal insanlar nasl yapacaklardr? Montaignein Yunan ve Roma a yazarlar ile zel ilikisi vardr. Denemelerini klasik yazarlardan Latince alntlarla bezendirmitir. Rnesans hmanizminin en iyi rneklerinden biri olarak kabul edilen Montaigne klasik yazarlardan elde ettii bilgiyi byk bir rahatlk iinde kullanmaktadr. Yol gstericilerinin putperestler olduunu syler. Hi bir zaman Hristiyan sylemi iinde deildir. Eski Yunana gre din, insann ana kaygs deildi. Bu yzden Yunan kltrne odaklanmak Aydnlanmann insan gemiini dini deil, laik bir temele oturduunu kabul etmek demekti.

86

ki yzyl sonra gerekleecek olan Aydnlanmann temel talarndan biri Montaigne olmutur. Hayatta olduu srece bu sylemleri onun bana dert amam ancak aradan bir yzyl getikten sonra kitab yasaklanan kitaplar arasna girmitir. Klasik yazarlarn Montaignei byleyen yan, onlarn an eref peinde komadan, doann ve akln tabiatna uygun yaamay lt olarak alnmasn, savunmalardr. Ancak Montaignein Sokratese vgler dzmesi kendi ngrd hayata seyirci olma olgusu ile ters dmektedir. Sokrates inanlarn sonuna kadar savunan bir kii olarak tarihte yerini almtr. Dncelerini zetlersek, insan, kendisine mutluluk verecek ya da vermeyecek alanlarda gereksiz snrlamalar koymamaldr. zel hayat, kamusal alana tercih etmelidir. Denemeler 1580 ylnda 2 cilt olarak basld. 2 yl sonra Montaigne Bordeaux Belediye Bakan oldu. Bu arada Denemelere srekli ilaveler yapyordu. leride V. Henry ad ile Fransz tahtna kacak olan Henry de Navarre, Montaigne iftliine gidip, orada kalyordu. Montaigne 1592 ylnda ld.

Henry de Navarre

87

ngiltere ne kyor, 1588

Battle of Gravelines

ngiliz kraliesi Elizabeth skoya kraliesi Maryyi ldrtmesi konusunda Parlamentonun basks altndayd. Bunu yapmak istemiyordu. Ancak zerindeki bask gittike artt. Sonunda Marynin tahta ihanet ettiine kani oldu. 8 ubat 1587 de Avrupadaki tm lkelerin protestosuna ramen sko Kraliesi Mary Stuart idam edildi. Buna karlk II. Philip (Filip, Philippe, Filipo) ngiltereye sava at. I. Elizabeth, sadece Osmanl padiah III. Murata deil, sadrazamlara da mektuplar gndererek, spanyollara kar Osmanl yardm talep ediyordu. Osmanl Divan Hmayunu bir yandan spanyollar Akdenizde sktrarak ngilizlere yardm etmeye alyor, bir yandan da Halep, Sakz, Patras, zmir, skenderiye ve Cezayir gibi kentlerde ngiliz konsolosluklar almasna msaade ediyordu. Portekiz tahtnda hak iddia eden Don Antonio, II. Felipenin ( Philip, Philippe, Filip) Portekiz tahtna oturmasn hi kabul etmemiti. Osmanllardan askeri yardm istiyordu. Don Antonio, Portekiz tahtna oturduunda tm borlarn deyeceini sylyordu. Osmanllar, ngiltere, Fransa Don Antonioyu Portekiz tahtnn yasal varisi kabul ediyorlard. Divan Hmayun,

88

yardm iin bir olunu rehin istedi. Bu Hem Don Antonioyu ve hem de ngiltere ve Fransay korkutmutu. Herkes bamsz ve spanyann bana bela olacak bir Portekizden yanayd. Kimse Osmanllara tabi bir Portekiz istemiyordu. Rehine alnmamas iin III. Murat nezdinde ricalarda bulunuldu. Portekiz ve ngiltereye nasl yardm edileceine dair Divan Hmayunda nemli tartmalar yapld. Ancak bir trl etkili bir yntem saptanamad. Divan da tartmalar bir sonu vermezken, gndem de deiiyordu. Bu srada Don Antonio iyice skmt. Fasa kat. Osmanllar stanbula gelmesini istediler. O uzakl bahane ederek ret etti. Fasta hsran iinde ld. Elizabeth iktidar zamannda ngilterenin karlat en byk tehlike 1588 ylnda spanya donanmasnn ngiltereye kar yapt hcum oldu. Kralie I. Marynin kocas olan spanya kral II. Philip ve kumandan Alonso de Gusman El Bueno kumandasnda 22 kalyon ve 108 silahlanm ticaret gemisinden oluan bir spanyol donanmas ngiliz sularna girdiler. ngiliz ve Danimarka donanmalar birlemiti. Birleik donanma say olarak spanyol donanmasndan stnd. Kt hava koullar (frtna), kt planlama, ikmal glkleri birleince spanya yenildi. Bu zaferde Sr Francis Drake ve Charles Howardn becerisi de ok nemliydi. spanyol donanmasnn ald bu yara Osmanl mparatorluunu da rahatlatt. Akdenizde spanya tehlikesi azalmt.

Virginia kolonisi , 1612 haritas

XVI. yzyln ortasndan sonra, smrgeler konusunda, spanya ve Portekizin karsna ngiltere ok tehlikeli bir rakip olarak kmt. I. Elizabeth dneminde, byk deniz

89

yollarnn egemenlii iin ngiltere ile spanya arasnda korkun bir mcadele yapld. Denizin her noktasnda spanya karsnda ngiliz gemilerini buluyordu. te imdi yenilmez armada yenilmiti. Bu da okyanuslardaki spanyol egemenliinin sonuydu. ngilizler Amerikaya ayak basp, yerlemeye baladlar. Atlantik kylarna yerleip, Virginiada koloni kurdular.

Escurial Saray spanyaya oluk gibi para akyordu ama spanya borluydu. Ynetim hatalar, kazan getirmeyen byk masrafl savalar, i huzursuzluklar, atafat iin harcanan paralar, dier Hristiyan lkelerde spanya paralelinde hareket edecek partilerin desteklenmesi (zellikle Fransa) derken spanya bor batana batmt. Devletin yllk geliri 5 milyon Duka Altnd. Sadece Escurial Sarayna 6 milyon Duka harcanmt. Amerikadaki madenler nedeniyle spanya en zengin lke iken, bor bulmadan yaayamaz haldeydi. spanya yeni gelir kaynaklar bulmak iin trl arelere bavuruyordu. Bakr altna evirmek yani simya iin binlerce Duka altn harcand. Vergileri nceden tahsil eder oldu. Vergi ykn arlatrd. Bu gidi gidi deildi. Kutsal Roma Germen mparatoru II. Rudolf (1576 1612), Veliaht Aridk Maximilian Lehistan Kral III. Sigismund Wasann (Vasa) kz kardei ile evlendirmek istiyordu. Bunda baarl olamaynca Lehistan zerine yrd. 1588 ylnda Krakovi savanda (Byczyna sava), Osmanllar tarafndan desteklenen Leh ordusu Almanlar yok etti. Veliaht Maximilian alnan esirler arasndayd.

90

Hmanizma ngilterede

Hamlet ve babasnn hayaleti

Hmanizma, ngiltereye de gelmi ve burada serpiliyordu. Oxford ve Cambridge niversiteleri gelitiler. nemli kentlerde pek ok okul ( kolej ) ald. Bu okullarda verilen dersler de modern bilimin ayak sesleri duyulmaya baland. Elizabeth anda ise edebiyat parlad ve ulusal bir hassasiyet kazand. Edmund Spenser ( 1546 1599 ) ile ngiliz dili nlendi. iirlerinde yergi vard, doann gzellikleri vard. Bu srada ngilterenin her yerinde tutku tiyatroydu. Ve ite I. Elizabeth dneminde yaplan onca eye ilave olarak William Shakspeare de yaad. 91
Globe theatre london

Pieta el Greco

Elizabethin ngilteresi Hmanizmin gelime yeri haline gelmiti de, II. Philipin ( Felipe ) spanyas byle deil miydi? II. Philip, baarl bir kral saylmaz ama dinsel, sanatsal ve edebi hareketler onun dnemindedir. spanyol tarihileri spanyann bu dnemine altn yzyl derler. Bu dnem spanyada XVII. yzyln ortasna kadar srmtr. Dnemin yazarlar arasnda Saint Therese dAvila, Saint Jean de la Croix ve Dominiken olan Louis de Grenade vard. Bu ok tannm dinsel eserler vermilerdir. El Greco ( 1541 1616 ) ise dinsel resimler yapyordu. Tabii Don Quichotte romannn yaratcs Miguel de Cervantes ( 1547 1616 ) spanya Hmanist edebiyatn talandran kiiydi.

Don Quijote by Honor Daumier

92

Prtenler

Richardhooker

ngiltere de Katolikler Anglikanizmi kabul etmiyorlard. Ama sadece o kadar deildi. ngilteredeki Calvinciler de Anglikanizme karydlar. Katolik dualarna, ruhban giysilerine kar kyorlard. Onlar ngiliz kilisesini Papac putlardan arndrmak istiyorlard Bu nedenle onlara arndrc ( Pritenler ) dendi. Prtenler Acte de Suprematie ye de kar kyorlard. Bu belge ile kilise hkmdarn kuklas oluyor diyorlard. ngiltere kraliesi I. Elizabeth Prtenleri de isyanclar olarak grd. Prtenler ngiliz kilisesine saldryor, Elizabethte onlara zulm uyguluyordu. Btn eziyetlere ramen Prtenlik krsal kesim soylular arasnda taraftar bulup, Avam kamarasna girdi. Prtenanlerle Anglikanlar arasndaki uyumazlk srp gidecek ve yakn gelecekte ngiltere tarihinde nemli rol oynayacakt.

93

Japonyada Yabanclarn Sonu Geliyor

Toyotomi hideyoshi

Japonyada artk devlet Hristiyanl desteklemiyordu. Hideyoi, Cizvitlerin daimiolar zerindeki etkisinden korkmutu. Cizvitler, bir Portekiz saldrsn da kolaylatrabilirlerdi. Hristiyan daimiolar da ok ar davranyorlard. Budist mabetlerini, manastrlarn ykp, yakyorlard. Bu tutum da endie vericiydi. Hideyoi, intonun ve Budizmin yani bir anlamda atalar kltnn ortadan kalkmasn istemiyordu. Hideyoi, devletin ba olarak, atalar kltnden daha fazla kendine yararl bir baka inan bulamazd. Bu srada Japon devleti yeniden yaplandka, yabanc dmanl artyordu. Hideyoi kendi gcnn merkezi olan Hondonun Kiu-Siu aleyhine gelimesini istiyordu. Dier yandan Portekizliler pek ok Japonu para ile satn alp, bunlar Manila, Filipinler ve inde kle olarak satyorlard. Bunun kabul edilebilir bir yan yoktu. Hideyoi, 1587 tarihinde bir ferman yaynlayarak Japonyadan Cizvitleri kovdu. Ancak, bu ferman ticaret sekteye urar korkusu ile uygulanmad. Ama Japonyada yabanclar adm adm sona yaklayorlard.

94

ran Halk

ehname'den ran Trk sava

1588 ylnda Safevi tahtna ah Abbas ( 1588 1629 ) geti. 1588 ylnda Douda eybani Abdullah Han, Horasan ve Herat zapt etti. Byk bir ordu ile eybaniler Horasana girmilerdi. Safeviler Horasandan vazgeemezlerdi. ran ah ve ordusu Horasandayd. Bu srada Osmanl serdar Ferhat Paa, tekrar Safevilerin zerine yryordu. Ferhat Paa Safeviler ile bir meydan savana girmeye pek istekli grlmyordu. Bunun yerine ele geirdii yerlere kaleler yaparak, tahkim ederek kuvvetlendirmeyi tercih ediyordu.

95

Sultan III. Murat Ferhat Paann dncesinin farkndayd. Ferhat Paaya ah Abbasn Horasanda olduunu ve bu vesile ile hi oyalanmadan Safevi bakenti Kazvini ele geirmesini emretti. Ancak Ferhat Paa Kazvine girmekte ayak diretiyordu. Paadan cesaret alan yenieriler de Padiah hazretlerinin kendi gelsin, inallah seneye Kazvine gireriz diye nmayi yapmaya balamlard. stanbuldan gelen yeni bir emirle, ilk emir deierek Kazvin yerine Gence zerine yrnmesi istendi. Genceyi Osmanllar aldlar. Buras yeni bir beylerbeylik olarak tekil edildi. Gence kalesi, gl bir kale haline getirildi. Gencede 3 bin asker braklarak, Erzuruma dnme hazrl yaplyordu ki Arasta Safevilerin Gence beylerbeyi Ziyatolu Mehmet Han komutasnda bir ordusu olduu haberi geldi. Ferhat Paa, Cafer paay 30.000 kiilik bir kuvvetle Safevilerin zerine yollad. Osmanllar Safevi kuvvetini dattlar. Savaa hasta olarak itirak eden Cafer Paa savatan 2 gn sonra ld. Yerine Halep beylerbeyi Hasan Paa irvan beylerbeyi oldu. Cafer Paa, Tebriz beylerbeyi olarak 8 yl Azerbaycan elinde tutmutu. Azerbaycan, baka yerlere benzemezdi. ok belal bir yerdi. Onu elde tutmak ok zordu. Buras Safeviliin doduu yerdi. Aslnda Safevi bakenti Tebrizdi. Ama Osmanl saldrlar nedeniyle bakent Kavine tanmt. Bu srada eybaniler nerede ise tm Horasan ellerine geirmilerdi. Safevilerin direnecek gc kalmamt. ki ate arasnda kalan ah Abbas, Osmanllarn koullarn kabul ederek anlama yapmaya raz oldu. ranllar ateli birer milliyetiydiler. ahlarnn btn halklara egemen olmas gerektiini ileri sryorlard. ranllar ocukluklarndan balayarak Firdevsinin ehnamesini okurlard. Buradan tm bilgilerin bir zetini aldklarn sanrlard. Doru drst okuma ve yazmas olmayanlar bile kendilerini dnyann en eski ulusu olarak baka halklardan stn gryorlard. Gelenekiydiler. Eski efsanelerini hala yaatyor, eski rflerine sadk kalyorlard. Asrlar gemi olmasna ramen Hafz, Sadi gibi eski airlerinin eserlerini okuyor ve onlardan zevk alyorlard. Okuyanlar sadece aydn takm deildi, deve kervanlar giderken kervanclar onlardan gazeller okuyorlard. ranllar bireyseldi. Dilleri btn Mslman dnyann iir ve edebiyat diliydi. ran iirleri tercme ediliyor, yorumlanyor ve yle yazmak isteniyordu. Tm Mslman saraylarnda, her Mslman sekinlerin bulunduu yerde Farsa konuuluyordu. Mslman lkeler ranllar uzun zamandr en nemli grevlerde kullanyorlard. ranllar ahlarndan bir dnya fatihi olmasn istiyorlard. Ancak btn bunlara ramen ran Mslman dnyada bir banbayd. Snniler ile iiler birbiri ile din savalar yapyor, Hristiyanlarla uraacak glerini birbirleri zerinde harcyorlard. ah Abbas Alevi kabileler arasnda yetitirilmiti. Gebe niteliklerini koruyordu. Cesur, hareketli ve dayanklyd. Anadoluda kylnn bey ve paa adamlarndan ektii zulm ge vurmutu. III. Murat kyllerin kendilerini mdafaa edebilmeleri iin silahlanmalarna msaade etti. Kyller silahlanarak leventleri ve asker kaaklarn kylerine sokmamaya baladlar. Ancak durum devlet asndan tehlikeli grlp, devlet ricalinin byk basks altnda bu karar ksa sre

96

sonra geri alnd. Ancak bu hareket, reayada Osmanl padiahn hayali olarak reayann koruyucusu konumuna getirdi. Kyl uzun zaman bu masala inand. Osmanl mparatorluunda Kl Ali Paann kaybndan 9 ay sonra Mimar Koca Sinan Paa ld. Mimar Koca Sinan 97 yandayd. 5 Padiah grmt. 2 defa evlenmi ama ocuu olmamt. Mimar Koca Sinan Paa, insanln yetitirdii en byk mimarlardan biridir.

Selimiye Camii

Mimar Sinan kendi yaptrd eserleri yle saymaktadr: 81 cami, 50 mescit, 55 medrese, 19 trbe, 14 imaret, 33 saray, 16 kervansaray, 8 kpr, 7 baraj, 6 depo, 32 hamam, 3 hastane, emeler, sebiller, mektepler, vs Ayasofya, Topkap gibi byk eserler. Bunlar bir mre nasl smtr.

97

Mimar Sinan

Mimar Sinan (mavi elbiseli olan)

Sinan, Kayserinin Kesi bucana bal Arnas Kynde 1490 ylnda domutu. Mimar Sinann Grek veya Trk kkenli olduu konusunda hala tartma vardr. Devirilecek yaa geldiinde, o da devirilecekler arasna seildi. Yirmi yalar varnda brahim paa sarayndaki Enderun mektebine getirildi. Acemi olanlar mektebinde ilk eitimini grdkten sonra, 7 8 yl Rumelindeki iftliklerde altrld. Sinan meslek olarak neccarl seti. nl ustalarn yannda cami, han, hamam, kpr yapmnda alt. 1521 ylnda Yavuz Sultan Selimin aldran seferine katld. Sinan, Kanuni dneminde acemi olanlndan yenierilie ykseldi. Atl sekban olarak 1522 ve 1523 de Rodosa, 1526 ylnda Mohaa gitti. Macaristan seferinden sonra Yayaba ve Zemberekiba oldu. 1534 35 Badat seferine katld. Hasekilie ykseldi. Van seferinden sonra suba oldu. Van seferinde gl gemek iin hem gemi yapm ve hem de yapt gemiye kaptanlk etmiti. 1537 ylnda Korku, Puglia ve Bodan seferlerine katld.

98

1538 ylnda Acem Ali lnce Mimarbalk grevini Sinan ald. lk byk eseri ehzade camiydi (1544 1548). Sinann altnda, Yenicaminin yapmna balayan Su yolu bakan Mimar Davut Aa, Sultanahmet Camini yapan Sedefkar Mehmet Aa, Dalg Ahmet avu, Mimar Sleyman Aa, Mimar Kara aban Aa, Mimar Hayrettin Aa almlardr. Sinan zamannda stanbulun su sorunu vard. Kathane sularn stanbula eritiren Mimar Sinandr ( 1555). Sleymaniye camini yaptnda 66 yandayd. 1568 ylnda Selimiye Camisinin yapmna balamt. Sinann Mimarbalk yapt dnemde 300 den fazla mimari eser yaplmtr.

Mihrimah Sultan Camisi

Osmanllarda, mimar, sadece mimar deildi, bir brokrat ve yneticiydi. Kentlerde alt yap, ortamn organizasyonu, kullanlacak yap malzemeleri, ii ve usta saylar, bunlarn blgelere dalm, eitli toplumlarn mekan snrlamalar, kent ii ulamn planlanmas ve yaplarn denetimi mimarlarn grevleriydi. Osmanl kentlerinde evlerin ykseklii, kaplayacaklar alan kesin kanunlarla tespit edilirdi. Zengin konutlar, parklar ve ok byk hanlar yoktu. Kanuna uymayan binalara ruhsat vermemek ve yktrmak, bizzat mimarbann greviydi. Bunun dnda, Osmanl mimarlarnn grevi kamusal eserleri yaratmakt. Her durumda mimarlk askeri bir grevdi. Mimarlar kapkulu ocaklarnda yetiirlerdi. Mimar Sinan da byledir. Genel olarak inaat iileri, talar, camclar, boyaclar 5.000 yllk kent kltrnn miraslarydlar. Her dinden ve her kltrdendiler. 99

Cizvit Ricci, 1588

Ricci

1588 yl geldiinde inde Cizvit rahip Ruggieri yorgunluktan bitmiti. Bu arada indeki yeni kral naibi ile de Riccinin aras almt. Ricci iu-ova gnderildi. Ricci, orada bir okumu olan Kiu-Tai-Su ile tant. Kiu-Tai-Su gerek bir hmanist, bilim ve teknolojiye hayran bir kiiydi. Ricci ondan in dinleri ve inanlar hakknda derin ve tatmin edici bilgi ald. Ricci, bir Avrupal olarak ilk defa in hmanizminin farkna varyordu. Ricci unu anlad. inde saygn olmak ve nemli kiilerle birlikte olmak istiyorsan ancak okumu kii kabul edilerek, byle olabilirsin. Bu sonuca vardktan sonra, Konfyusun kabul edilen 4 eseri, Deimeler kitabn, Kutsal kitab, Msralar kitabn, Adetler kitabn Latinceye tercme etti. Mandarinler bunun sadece birini renebiliyorlard. Ricci drt kitab da renmiti. u Hinin yorumlarna taklp, kalmad. Orijinal metinlerde ondan ok daha fazlasn buldu. Tanrnn kiiliini, ruhun lmszln, mutluluun zaferini kefetti.

100

Yenieri Ba stiyor, 1589

Sultanahmet Meydan (Atmeydan)

1589 ylnda Monbasada zenciler Osmanllara kar isyan ettiler. Bu mthi bir isyand. Ayn yl Thome de Suza ynetimindeki Portekiz filosu, Monbasada Osmanl donanmasn bozguna uratt. Osmanllar Monomotaba altn madenlerini kaybetmilerdi. Osmanl Portekiz mcadelesi okyanuslara doru yrd gitti. Osmanl mparatorluunda Byk Devalasyondan sonra maalarda ve narhl mallarn fiyatlarnda ayarlama yaplmamt. Birden, herkes ve zellikle devletten ald maa ile geinenler fakirlemiti. stanbulda en serke yaayanlar olan yenieriler kazan kaldrdlar. Topkap sarayn basp, padiahtan kelle istediler. II. Murat, adamlarnn ban vermeye yanamad ama vezir ve divann srarl tavsiyesi ile sonunda raz oldu. Badefderdar Mahmut Efendi ve Muhasip Doanc Mehmet Paa, hibir sular olmamasna ramen yenieriler tarafndan ldrldler. Devalasyondan esas sulu veziriazam Siyavu Paa cann kurtard ama sadaretten el ektirildi. Yenierilere bu kelle verme ii hi doru olmamtr. Bundan sonra ocak her frsatta kelle ister olmutur. Osmanl tarihinde bu olaya Beylerbeyi vakas denir. Bundan sonra veziriazamla Koca Sinan Paa ikinci defa gelmitir.

101

Son Valois, 1589

III. Henry'ye suikast

1589 ylnda Fransada Parisliler III. Henrye ba kaldrmlard. Henry de onlar Sapklar (Protestan) ve Trkleri arrm diye korkutuyordu. Kaynbiraderi Navar Kral ile ittifak yapt. ki kral 40.000 kiilik ordular ile Parise girip, asileri kltan geirdiler. Fransa kral ordusuna Parisi yamalatmt. Fransada anari alm ban gitmiti. Katoliklere gre Birlikiler ( Protestanlar ) ulusal karlara aykr davranyorlard. III. Henry banaz bir Dominikken tarafndan ldrld. Navarre Kral IV. Henryye iktidar yolu almt. III. Henry son Valois hanedanndan gelen krald. IV. Henry ile birlikte Bourbon hanedan tahta gemi oldu. IV. Henri Protestand. XVI. yzylda Fransa krall, btn feodallerin topraklarn kendi topraklarna katmt. Ortada feodal hakimiyeti kalmad. Artk Bykler denen kiiler sadece krallk akrabalar ve onun ltf ile bu rtbeyi alm kiilerdi. Kraln her emri mutlakt. Kral ancak ocuksa veya zayf iradeli ise Bykler ona kar durabiliyorlard. Fransa isterse, istedii anda otoritesini kuruyordu. IV. Henry, Vendome Dk Antoine de Bourbon ile Jeanne d'Albert'in (1555'ten sonra Navarre kraliesi) oluydu. 1561'de Fransa kral IX. Charles'n sarayna gitmiti. Babas 1562'de Protestanlarla yaplan bir sava srasnda yaralanarak ld. Henry (Henri), 1560'ta annesi Kalvenci (Calvinci) olunca, o da Protestan oldu. Henry, Protestan bir eitim grd. 1568'de annesi Henryyi Fransz Din Savalarna fiilen sokmaya karar verdi. La Rochelle'e gtrlp, Protestanlarn nderi olan amcas Conde 1. prensi Louis de Bourbon'un yanna verildi.

102

Avrupa ini reniyor, 1589

in hakknda Gonzales de Mendozann yazd kitap 1589 ylnda Franszcaya evrildi. Avrupallar Mendozann azndan ini renmeye baladlar. indeki inlemi Cizvit Ricci, Gregoryen takviminin kurucularndan biri olan Claviusun matematik eserlerini incelemi, geometriyi, gne saati yapmay, kozmografyay, enlem ve boylam bilgilerini belirlemeyi renmiti. inliler insann tm yaamnn yldzlarn durumuna gre belirlendiine inanyorlard. in hkmeti her yl takvimi saptyordu. Bu in hkmetinin en nemli greviydi. inliler uzun zamandr matematii bolamlard. Gzlem evlerinin durumu ktyd. inlilere gre dnya dz ve dikdrtgen eklindeydi. Gne batnca bir dan arkasna ekilmi oluyordu. Ay da gneten korktuu iin tutuluyordu. inde inli astronomi dairesinin yannda Mslmanlarn da astronomi dairesi vard. Moollar dneminde ine Orta Doudan gelip yerlemilerdi. Moollar kovup Mingler baa getiinde. Mslman astronomi dairesine dokunulmad. Ancak bu Mslman astronomlar ilerleyemediler. Zaten Eukleides geometrisi ncesi bir seviyedeydiler. in toplumu ilerleyemedii iin onlar da ilerleyemediler ve hatta gerilediler. Kitaplarn kaybettiler. Ellerinde sadece say tablolar kald. Onlar da astronomiye uygulayamaz oldular. Takvimde pek ok yanllk ve belirsizlik olumaya balad.

103

Moskova Patriklii, 1589

Moskova patriklii

1589dan nce stanbul, Kuds, Antakya ve skenderiye olmak zere 4 Ortodoks patriklii vard. 1589 ylnda Moskova metropolitlii de patriklik sayld. Bylece Ortodoks patrik says 5e ykseldi. Moskova Patrii, bundan sonra Rus tarihinde nemli grevler grecektir. 1589 ylnda daha nce Kuzey Afrikadaki baarlarn anlattmz Ramazan Paa, bir mahalli olay srasnda vurularak ld. Kars, Ramazan Paann ok byk olan servetini ve ocuklarn yanna alarak, gemi ile stanbula gitmek zere yola kt. Gemi Zanta adasna uramt. Buradaki Venedik komutan gemide 800.000 Duka altn, mcevherler, 400 kle ve 40 cariye olduunu renince, gemiyi Kefalon adas yaknlarnda kstrp ele geirdi. 250 denizcide dahil olmak zere teknedeki herkes ldrld. Bylece sa olarak canl tank braklmamt. Gemideki servet alnd ve gemi batrld. Ancak Osmanl Divan casuslar vastas ile olay tmyle renmiti. stanbulda halk Venedik Byk Elisini ldrmeye kalkt. Balyoz, gzel bir dayaktan sonra Yedikule zindanlarna kapatld. Divan Venedik Senatosunu tehdit edici bir mektup yazd. Venedik gelimelerden korkmutu. Olay yapan Venedikli Amiral asld. Ramazan Paann hazinesi ve 400 kle Venedik tarafndan Preveze kadsna, Ramazan Paann varislerine verilmek zere teslim edildi. 1589 ylnda Lehistanda ok nemli bir karar alnd. Bu tarihe kadar Diyet meclisinde kararlar oy okluu ile alnrd. Bundan sonra oy birlii aranmas kararna varld. Bu karar 104

Lehistan hzla zayflamaya doru gtrecekti. Devlet mekanizmas pek ok defa zaafa urad. Lehistanda mezhep kavgalar da ok zalimceydi. Kar mezhepten olanlar, dier mezhepten olanlarn ocuklarn canl canl kaynar suya atyordu. Kadnlar akl almaz ikencelerle ldrlyorlard. Yahudilere kar da sk sk katliamlar yaplyordu. Kahve, giderek Osmanl toplumunda, nemli ve itibarl bir yer almaya balamt. 1589 ylnda Bostanzade Mehmet Efendi eyhl-slam oldu. Bostanzade 1589 1592 ve 1593 1598 yllar arasnda iki defa eyhl-slamlk yapmtr. Bostanzade kahve imenin haram olmad, hatta baz faydalar olduu yolunda manzum bir fetva vermiti. Bu fetva ile resmiyetini salayan kahveler, bundan sonra aydnlarn sohbet ettii edebi salonlar haline geldiler. Bu srada kahve Avrupada bilinmiyordu. Avrupallar kahveyi Osmanllardan renmilerdir. XVI. Yzylda sonlarna doru Tevkel Han (1586 1598) Kazaklar yeniden rgtledi. Bunlar Byk, Orta ve Kk olmak zere ordu eklinde tekilatlandrd. Bu yaplanma ile birlikte ne kan Kazak topluluu olmamt. Kazaklar birbirlerine gre bamszlklarn korumaya devam ediyorlard.

105

Osmanl ran Anlamas, 1590

ah Abbas ve divan

Osmanllar Avrupa tccarlarn kendi topraklarna ekmek istiyorlard. Daha 1536 ylnda Franszlar ile ticaret anlamas imzalamlard. Osmanllar spanyollarn dmanyd, ngiltere de Atlas Okyanusunda spanyollar ile ekiiyordu. ngiltere bir taraftan da nemli bir deniz gc haline geliyordu. III. Murat dneminde bu durum deerlendirilerek, ngiltere ile dostluk ilikileri gelitirilmeye alld. 1590 ylnda Osmanllar ile ngiltere arasnda bir ticaret szlemesi imzaland. Osmanl devleti ngiltereye grevli olarak ticaret yapmas iin tccarlar yollad. Ksa bir sre iinde ngiltere ile yaplana benzeyen bir anlama Hollanda ile de yapld. Bylece ngiltere ve Hollanda Osmanl ticaretinin gelimesine yardmc olacaklard. Ayrca bu devletin Habsburglara kar menfaatleri ortakt. 1590 ylnda Safevi ah Abbas Osmanl kazanmlarn kabullenerek, Osmanl Sultan III. Murat ile bir bar anlamas imzalamak zorunda kald. Ferhat Paa Karaba blgesini ele geirmiti. Badat valisi ise Irak tarafndan ran topraklarna girmiti. ah Abbas iki ve cephede birden savaamayacan biliyordu. Osmanllarla anlama yaparken aklnda nce zbekleri halledip, sonra geri dnmek vard. 1590 stanbul anlamasna gre, Osmanllarn ellerine geirdikleri topraklar Osmanllarn kabul ediliyordu. Tebriz, Karaba, Gence, Kars, Tiflis, Nihavent, Luristan Osmanllarnd. ah Abbasn 106

kardei Haydar Mirza stanbula rehin yollanyordu. ran, lkesindeki Snnilere hakaret ve bask yapmayacan kabul ediyordu. Ancak Osmanl ynetimi igal ettii yerlere yerleemiyordu. irvan hari bu topraklarn halk Anadoludan kap gelmi olan Alevi Trklerdi. Safevi devletine balydlar. Kendilerine ahsever adn taktlar. Halk Osmanl ynetimine aktan dmanlk gsteriyor ve ran topraklarna kayordu. Bu topraklar merkezden uzakt ve halk dmand. Ama sadece dman deil ayn zamanda silahla kar koyan sava bir dmand. 1590 yl bir yandan da Osmanl hazinesinin aklar vermeye balad zamandr. Bundan sonra vergilerin srekli arttrlmasna ve tailere ramen hazine byk aklar verecektir. Sultan III. Murat, Safevi ehzadesi Haydar Mirzay ok byk bir merasim ile kabul etmiti. Osmanl Avrupa devletlerini kendine denk saymazken Safevileri denk kabul ediyordu. Haydar Mirza kubbealtna davet edildi, kendi mzakerecileri ile birlikte Vezirlerin karsnda oturtuldular. Bu hi yaplmam ve yaplmayan bir ayrcalkt. Daha sonra arz odasnda Padiah ranllar huzuruna kabul etti. Bu srada ah Abbasn yollad nadide hediyeler III. Murata sunuldu. Fransz Kral Henry IV , Duc de Mayenne tarafndan sevk ve idare edilen Catholic League taraftarlar ile yaplan Ivry Savanda galip geldi. Daha sonra Parisi ele geirme giriimi boa kt.

107

Arnavutluk

Kruj

Arnavutlukta Osmanl varl epey zaman nce kendini belli etmiti. En balarda skender Bey ( Georgi Kastriyoti), Osmanl igaline direnmiti ama bu diren onunla birlikte sona ermiti. Sonra lkenin gneyinde Toskada klasik tmar sistemi ve Osmanl ynetimi yerleti. Kuzeyde dal, sert, etin ve vahi kabileler vard. Gegler ve dierleri geleneksel kabile ynetimi iinde yayorlard. Bunlara geni bir zerklik tannd. Bu kabileler en yal erkek ynetiminde yayordu. Bir klan veya birka klan bir arada yresel bir birim oluturuyordu. Buna bayrak deniyordu. Birka bayraktan da kabile meydana geliyordu. Kabilenin banda babadan ola geen bir ef vard. ef ynetiyor ve yarglyordu. Yarg yazl olmayan rfe gre yaplyordu. Kabilelerde erkeklerden oluan bir meclis vard. Bu meclis ve ef sistemi tarihin en bandan beri tandmz kabile sistemidir. Osmanllar adna sancak beyi kabilelere bir blkba tayin ediyorlard. Blkbalar Osmanl ynetimi ile kabile arasnda arac hizmeti yapyorlard. Bu inat ve ba emeyen halktan Osmanllar asker olarak yararlandlar.

108

Meksikada yeni gelimeler

Hacienda malikanesi

Meksikada spanyol krallk grevlileri byk toprak sahipleri olup, yerlilerin senyrlne soyununca, ekonomi de malikane ( hacienda ) ekonomisine dnmt. Bu kendi kendine yetmeye alan bir ekonomiydi. Malikane sahipleri ( hacendado ) feodal beylere benzemilerdi. Bunun sonucunda kabile dzeni paraland. Malikanelerde alanlar eitli kabilelerden olumu, kark yerlilerdi. Bunlar serf olmular ve efendilerine kar bor iindeydiler. Bu deiik kabileler gelen insanlar bir yandan aralarnda evlendiler, bir yandan da spanyollar ile kartlar. spanyolca rendiler. Eer kullanlan dilleri kald ise onlar da spanyolca kelime ve terimler ile doldu. Yerliler spanyol adetleri ile kaynatlar. Sonunda ortaya yeni topluluklar kt. Bu yeni topluluklar doacak olan Meksika ulusunun balangc olacakt. Amerikada yerleik dzene geip, bakr an yaayan topluluklar Avrupa zmseyememiti. Bu uygarlklar Avrupa ile btnletiler. Daha nce daha geri geliim dzeyindeki halklar madenlerdeki yaam tketmiti. Ama bu kyn sert yaamna alk insanlar haciendalar tketemediler. Tabii bunda eski dinlerinin Hristiyan dini ile benzerlikleri de nemli rol oynad. Benzerlikler aslnda yzeyseldi. Ama bu bile sert atmalar nlyordu. Bakr a insanlar devlete, aristokrasiye, ticarete, hkmdara alktlar. Bu konularda yabanclk ekmemilerdi.

109

in

inde brokrasi ta eskiden beri hatrlanaca zere, okumular (jendri) snfnn elindeydi. Burada aileler birbiri ile yaryordu. Bu aileler kltrl olmalarnn yannda, glydler ve ayn zamanda zengindiler. Bu snfn iinde, adi ileri yapan renler ad verilen bir alt grupta vard. inde ok uzun zamandan beridir gzleme dayal evren bilim gelimi ve bu da in felsefesini etkilemiti. inde yaygn inan 1200 yl varnda len u-Hinin evren bilim ve felsefesiydi. u-Hi ( Chu-Hsi ), Konfyus gibi, Menius gibi okullarda retilen felsefenin bir yorumcusuydu. inde siyaset felsefesinin iki anaokulu vard. Bunlar Kanuncular ile Konfyusulard. Kanuncularn gr yleydi. nsanlar az olan tketim mallarn elde edebilmek iin srekli bir yarma iindeydiler. Bu rekabet evren de dzensizlie yol ayordu. Bu dzensizlikten de felaketler ortaya kyordu. Bununla birlikte eitlik uygulamak istesen bile herkese yeteri kadar mal olmad iin eitlik uygulanamyordu. Bu durumda bulunan tek zm eitsizlii mertebelendirmekti. nsan erdem sahibi olduka sosyal durumu da o kadar yksek olmalyd. Kiinin mertebesi ykseldike creti de artmalyd. Sosyal dzen yle kurulmalyd ki herkes iin eit ve tek biimli bir kanun olmalyd. Bu kanun dller ve cezalar ile desteklenmeliydi. Cezalar sert ve acmasz olmalyd. Aslnda insanlar inanarak doru davranmalydlar, ama bu zaman alrd. Sert cezalar caydrcl ile inanarak doru davranmaya zaman kazandracakt.

110

Konfyuscular da eitsizliin olduunda ve olmas gerektiinde kararlydlar. Onlara gre eitsizlik nesnelerin doasnda vard. Bu eitsizlii yok etmeye almak demek sosyal iblmn ykmak demekti. Zekas ile alanlar toplum iin en gerekli olanlard. En zeki ve en erdemli kiiler akln kullanld almalarda bulunmalydlar. Yneticiler bunlarn iinden kacaklard. Bunlar yksek cretler alacak ve rahat koullarda yaayacaklard. Dierleri akl ile alanlara hizmet etmek ve onlara bakmak iin bedensel olarak almalyd. Bedeni ile alanlara bir tas orba, bir kaba giysi ve bir kulbe yeterdi. Sosyal dzen kanunlarla, dl ve ceza ile srdrlecekti. Ancak ayin ve trenler kurallarna uygun yaplmalyd ki evrenin dzeni bozulmasn. Halk her konuda eitilmeliydi. Bunun iin okumular, yneticiler ve mparator rnek olmal, halka rnek olarak gsterilmeliydi. Bylece sosyal snflanmann sonucu itibar ile Kanuncular ve Konfyuscular birleiyorlard. mparator, devletin ba olarak yetkileri mutlakt. O Gn oluydu. Durumu ve yetkisi tanrsald. mparator kendinden sonra tahta geecek olan tayin ederdi. Bunun en byk oul olmas gerekmiyordu. mparator, Tai-ki ile Yangn birlemesinden domutu. lkesine bar ve gnen salad srece Tanrnn vekiliydi. radesi kanundu. Ama kanunlar uygulama biiminin Jularn ( bilgeler ) kutsal kitap yorumlarna ters dmemesi gerekiyordu. Bu nedenle in ynetimine despotik bir ynetim denemezdi. O sadece merkeziyeti ve mutlakt. lkede salgn hastalklar, alk, depremler, yneticilerin ehil ve ahlakl olmamas, ar vergiler, savalarda bozgunlar gibi felaketler olursa, bu Gn mparatora verdii yetkiyi geri ald anlamn tard. Bu durumda Meniusa gre halk bakaldrp, hkmdar deitirmeliydi. Her 250 ila 400 yl arasnda byle deiiklikler oluyordu. Buna Hanedan dngs deniliyordu. Deien ynetim ilkeleri ve ekli deildi. Deitirilen hkmdard. O da ynetim ilke ve ekillerini koruyabilmek iin deitiriliyordu. Bu nedenle isyan bir devrim deildi, mevcut dzeni restore etmek amacyla yaplyordu. Brokrasiye snavla eleman alnyordu. Bu geleneklerine bal, dediim dedik bir brokrasiydi. mparatorlar bunlara kar duramyorlard. Bu nedenle onlar da etraflarnda imparatorluk ailesine bal kiileri barndryorlard. Bu i iin en uygun kiiler olarak Hadmlar bulundular. Ming devrinde hadmlar brokrasi ile rekabet edebilecek bir gce erimiti. Hadmlarn resmi grevleri zel bir kurulua aitti. Ama gerekte, mparatora danmanlk yapyorlard. mparatorda onlardan polis dahil yaplan grevleri denetlemek iin yararlanyordu. Hadmlar, brokrasi ile rekabet iindeydiler. Hatrlanaca gibi Mingler, brokrasiye ok byk deer vermiler ve hatta onlardan Efendilerim diye bahsetmilerdi. Bir inli iin uzun yaamak, imparatorluk brokrasisinde bir yer edinmek, atalar kltnn devam iin erkek ocuk sahibi olmak en arzulanan eylerdi. Asker ve sivil grevliler ile alnacak rtbeler snavla belirleniyordu. Snavlar tm inlilere akt. Bir kyl bile bakan olmay dnebilirdi. Byle ykselebilme olana inlilerin ilerine ilemiti. Ancak yine de snavlar byk ounlukla okumular kazanyorlard. Ancak eitim pahal deildi. Birka temel klasik eser, tarih kitab ve el kitab almakla i bitiyordu. Kylerin ve aile topluluklarnn ilkokullar vard. Kantonlarda ve illerde, bedava Konfyusculuk reten devlet okullar bulunuyordu. nl okumularn ve byk

111

brokratlarn halka ak ders vermesi ve parasz akademiler amas adetti. alanlar, kk kyller, kmrcler, tulaclar, duvarclar, vs bu dersleri takip ederler, klasikleri okurlard. Devlet, istikbal vaat eden rencilere burs verirdi. inde diplomal says grevli saysndan her zaman fazlayd. Bunlar ders vererek, katiplik yaparak srann kendilerine gelmesini beklerlerdi. lerinden ufak bir ksm Devlet rencisi olarak az bir maa ile el altnda tutulurdu. Diplomallar, halktan ayr ve ondan stndler. Halka uygun davranlar ve kanunlar aklamakla ykmlydler. Bunlarn toplum iinde herkes tarafndan tannmas istenirdi. Bu nedenle apkalarnda bir dme tayp, sar renk elbise giyip, trenlerde ncelik alrlard. Brokrasi ok teferruatl bir ekilde kademelendirilmiti. Brokrat bulunduu kademenin tm yetkilerini elinde topluyordu. st kademe brokratlarn yannda bine yakn katip ile yine binlerce odac, haberci, polis, gardiyan, kent avuu gibi grevliler olurdu. Ynetici bu grevlileri snavlara hazrlanan diplomal memur adaylar ile denetlerdi. Halkn ba yapmas istenen ve beklenen bir olayd. Bylece ceplere maa ve balar girerdi. Yneticilerin dalm ok enteresand. 1610 ylnda snav sonularna gre yneticilie alnan 230 diplomaldan, % 26s kuaktr hibir ynetici karmam ailelerden, % 16,5 bir diplomal, % 57 si alt ve orta dzeyde ynetici karm ailelerdendi. Sadece % 7,8i yksek dzeyde ynetici karmakla nen ailelerden geliyordu. Saygnlk asndan brokrasinin peinden tarmla uramak geliyordu. Resmen byle olsa da pratikte yneticilerden sonra zengin tccarlar vard. Tccarlar, madenlerden, tuzdan, aydan, yabanc lkelerle ticaretten, ordu donanmndan byk servetler elde ediyorlard. Bunlarn bir ksm devlet tekelindeydi, bir ksmn da devlet ok sk denetliyordu. Devlet ticarete bir asayi sorunu olarak bakyordu. Bu nedenle tccarlarn mallarna sk sk el konuyor, ticaret baltalanyordu. Toprak mlkiyeti topran stnn mlkiyeti ve altnn mlkiyeti olarak iki trlyd. Her ikisine birden sahip olan tam malik saylyordu. Bunlarn ortada grnenleri yzeyin malikleriydi. Topran altna sahip olanlar ya sekinler snfndan geliyorlard veya byk toprak sahipleriydi. Byk toprak mlkiyetine sahip olanlar Mingler dneminde sekinler snfndan karlmlard. Yneticiler ve diplomallar onlara tepeden bakyorlard. Byk toprak sahiplerinden sonra, topra pek byk olmayan ama tam mlkiyete sahip olan kyller geliyordu. Bunlar topraklarn aileleri ile ve dardan tarm iisi tutarak ekip, biiyorlard. Sonra da sadece toprakta kirac olanlar geliyorlard. Daha sonra da aslnda kirac olan ama toprak yetmedii iin emeklerini iftliklere satan tarm iileri geliyordu. En altta ise topraksz, parasz tarm iileri vard. in sosyal yaplanmasnn en altnda irenler vard. Bunlar baya kabul edilen ileri yapyorlard. Bulunduklar sosyal snftan ne evlilikle, ne diploma ile yani hibir ekilde kurtulamazlard. Bunlarn iinde kleler, esirler, fahieler, mzik yapanlar, danslar, hizmetiler, alar, hamallar, kayklar, balklar, inci avclar, hrszlar, katiller, dilenciler vard.

112

XVII. Yzyla mparatorluu

girerken

Osmanl

Kprl Fazl Ahmet paa

Osmanl mparatorluunun XVII. yzylna Trk tarihiler ve baz yabanc tarihiler duraklama devri derler. Biz kiisel olarak dnemlerin bu ekilde isimlendirilmesine okuyucuyu artlamas nedeniyle karyz. Tabii her dnemin ileri gittii, durduu ve geriledii konular olacaktr. XVII. yzyl, kendinden evvelki 300 yldan pek ok konuda farkllk gsterir ve son 200 yln nasl bir yn takip edeceini ekillendirir. Bu yz yln byk bir blmne Evliya elebi tanklk yapmtr. Tabii ki yzyln olaylar ve oluumlar asndan, kendinden nceki ve sonraki yzyllarla, keskin ayrmlar yoktur. XVII. yzyl Osmanl mparatorluu artk doal snrlarna ulamtr ve 200 yldr dnyann en gl devletidir. Bu gcn yzyln sonuna kadar da tayacaktr. Osmanl, efendisi olduu dnyada, kendi dndaki oluumlara bakmaz ve nemsemez, onun dnyas kendidir. Bu deimez bir dnyadr. Siyasi ve sosyal yaplanmalar tartlmaz. yi gitmeyen ilerden de kiiler sorumlu tutulurlar. Bu sorumlular zaman zaman Padiah bile olabilirler.

113

1591 ylnda Venedik Senatosu Osmanllar iin yle diyordu: Divan, tek kurun atmadan, sadece yeryznn en byk ordusu ile donamasn ayakta tutarak, btn Avrupa devletlerini bask altnda tutuyor. Bu baskdan sinirleri bozulan devletler Trklerin isteklerini kolayca kabul ediyorlar. Gerekten de sefer mevsimi balar balamaz Osmanl ordu ve donamas yola kyor, tm devletleri derin bir endie alyordu. 1591 ylnda Osmanl Divan, Marmara denizini, zmit krfezi, Sapanca gl ve Sakarya nehri zerinden kanalla Karadenize balama kararn verdi. Bunun iin antiye kuruldu, iiler i ba yapt, ama sonra birden yapmdan vazgeildi. antiye datld.

114

Osmanlnn Devirme Askeri Birlikleri

Daha nce anlatld gibi genelde Hristiyan ocuklarn Mslmanlatrlp, eitilmesi ile oluan Devirme sistemi Osmanlda Brokrasinin ve merkezi ordunun kendisiydi. Bu ocuklar ailelerinden alndktan sonra elemelerden geerek, kabiliyetlerine gre eitilir ve yollar izilirdi. Daha batan asker olacaklar ve brokraside grev alacaklar ayrlmaya allrd. Aslnda hepsi dini eitim, askeri eitim ve kltrel eitim alrlard, ama gittike eitim spesifik, yapaca ie dnk hale gelirdi.

115

Kap kulu dediimiz grup, ikiye ayrlrd: Yenieriler ve Sipahiler. Bunlar ordunun en kalabalk esi olmasalar da kalbiydiler. Ordunun en iyi talim grp, donanm ksmyd. Yenieriler ok nlydler, ama sipahiler (svari birlikleri) daha da yksek bir saygnla sahiptiler. Bununla beraber Yenieriler ile Sipahiler arasnda mutlak bir ayrlk yoktu. Byle mutlak bir ayrlk Kapkullar ile Tmarllar arasnda da yoktur. Kendini gsteren bir Yenieri kendi birlii iinde ykselebilir, ya da svari birliklerinden birine geebilir, ya da dahas bir Tmar elde edebilirdi. Buna karlk bir Tmarl Yenieri olamazd. 1496 ylnda Venedik balyosu Sagudino Yenieri mevcudunu 8.000 olarak kestirmiti. Bu say Kanuni Sleyman devrinde 12.000 varnda kararllk kazanmt. 1598 den balayarak mevcut ykseldi ve 35.000 kt. Yenieri topluluu 3 birlikten oluuyordu. Birlikler blk ve ortalara ayrlrd. Bu 3 birlie ilave olarak Padiaha kiisel muhafzlk hizmeti veren sekban birlikleri ile Aa blklerini de ilave etmek gerekirdi. Yenieri ordusunun banda gl Yenieri Aa s bulunurdu. Yenieri Aas da Sultann bir kuluydu ve dorudan ona balyd. Kendine ait, nemli Yenieri orta komutanlarndan olumu, bir Divan vardr. Bu Divanda, kendi birliinin komutan ve savata Yenierilerin asl efi olan, Yenieri Aasnn yardmcs Kulkedhdas da bulunurdu. Yenierilerin dini gr Snnilerden farklyd. Snnilerce Mslmanlk d saylan Bektai tarikatna mensuptular. Snni bir devlet olan Osmanlnn, ana ordusunu Alevilik tarikatndan semesi enteresandr. Yenierilerin yapt baka hizmetlerde vard. Payitahtn kamu dzenini salarlard. Yangna kar mcadele ederlerdi ve Divann korumasna katlrlard. te yandan, ilerinden bir blm, snr kalelerine sra ile yollanrd. Ayrca baz deniz seferlerine de katlrlard. cretler, her ayda bir, Divan nnde trenle denirdi. Her orbac, kendi blne den miktar alr ve datmda bakanlk yapard. Yenieri cretleri, gnlk 2 ila 8 Ake arasnda deiirdi. Yenieri Aas ise 400 Ake alrd. II. Mehmetin ( Fatih Sultan Mehmet) saltanatndan balayarak, clusu Hmayun bahii adet haline gelmiti. Bu bahi Yenieri bana 3.000 akeydi. Daha sonra, Sultanlar, ilk askeri seferleri vesilesi ile denen sefer bahii denilen bir paray da bahi faslna ilave ettiler. Osmanl ordusuna ok erken dnemlerde giren topuluk ve ateli silahlar, baka kul birliklerinin olumasna yol at. Bunlarn banda topular gelir. Ayrca eitli silahlarn bakmn salayan Cebeciler ile kazmaclar ( Lamclar ) ve bombaclar ( Humbaraclar ) saymak gerekir. Yenieriler ve teknik birliklere ek olarak, her biri bir Aann komutasndaki alt svari bl, Padiahn ikinci byk birlikler topluluunu oluturuyordu. Bu Sipahiler eski i olanlar ve parlak baarlar kazanm Yenierilerden olutuuna gre bir sekinler zmresiydi. Sosyal haklar asndan, Sipahiler Yenierilerden nce evlenme hakkn alm ve bunun sonucu olarak oullar da Sipahilie kabul edilmitir. Bu svariler kendi ceplerinden atl yardmc tutarlard. Sefer dnda, Sipahiler, atlar iin gerekli ayrlarn bulunduu, stanbul, Edirne ve Bursa dolaylarna datlrd. Kk bir blm ise Saraya yakn, emberlita mahallesinde kalrd. Sipahi blkleri arasnda sert bir hiyerari vard. Grevleri ve aylklar, her birinin saygnlk derecesine gre deiirdi.

116

Sefer halinde, Sipahi birliklerinin n srasnda, Sultann sanda yol alan ebna-i sipahiyan gelirdi. Arkalarndan Silahtarlar gelir ve Sultann solunda giderlerdi. nc srada Ulufeciler gelirdi. Ulufeciler ikiye ayrlyordu, ebna-i sipahiyann sandan giden sa Ulufeciler ve silahtarlarn solundan giden sol Ulufeciler. Ulufeciler ayrca Hazineye gz kulak olurlard. Sipahilerin son ksmn gurebalar olutururdu. Sava srasnda, btn bu svarilerin grevi, Yenierilerin kanatlarn korumakt. Ebna-i sipahiyan ve Silahtarlar nbetlee Padiahn adrn korurlard. Ayrca en sekin 300 sipahi Padiahn emir subayln yapyordu. Bar zamannda Sarayn bu gvenli mensuplar, vergi tahsildarl, kira getiren iftlik yneticilii, vakf idarecilii, habercilik, gibi... pek ok grevde kullanlyordu.

Sarayda merasim

117

Osmanl Ordusu

Osmanl mparatorluunun ekonomik, siyasi durumu ve devlet yaps daima ordunun durumu ile ok yakndan ilgili olmutur. Osmanl imparatorluu XVII. yzylda snrlarnn maksimumuna varmt. Ulalmas zordur. Lojistik, mesafeler nedeniyle zorlamt. Osmanl imparatorluu ordusunda XVII. yzyl ncesinde, Kapkulu dediimiz ve arl Yenierilerden oluan blm kkt. XVII. yzylda bu say ok artt, 100 binlere yaklat. Bunlar devletten maa alan profesyonel askerlerdi. Ana grevleri merkezi, yani Padiah, yani Hazineyi korumakt. Bununla beraber, Osmanl mparatorluu ordusunun XVII. yzyl ncesinde esas arln Tmarl Sipahiler oluturuyordu. Bunlar Haslardan, Tmarlardan, Eyalet ve Sancaklardan gelen savalarla, oralarn ynetiminin ykmll olarak yanlarnda getirdikleri, atl ve silahl askerlerdi. XVII. yzylda Tmar sisteminin bozulmas sonucu Tmarl Sipahilerin azalmas, Yenieri saysnn artmas ile dengelenmeye allmtr. Tmarl Sipahilerin 118

ounlukta olduu zamanlarda, bunun Osmanl ordusuna Lojistik bir faydas da vard. Bunlar Osmanl ordusu hareket halinde iken belli merkezlerde orduya iltihak ediyorlard ve kendi iaelerini kendileri temin ettiklerinden Hazinenin bir fiil harcamalarn etkilemiyorlard. Tmar sisteminin bozulmas ve Tmarl Sipahilerin saysnn azalmasnda temel faktr deien sava teknolojisiydi. Daha nce ok, yay ve klla yaplan savalarda, oklu, yayl ve kll svarilere yani Tmarl Sipahilere ihtiya fazlayd ve bunlar gerekliydi. Daha sonralar ateli silahlarn ortaya kmasyla, at stnde bunlarn kullanmnn getirdii zorluk, Tmarl Sipahileri ikinci plana itmi ve piyadeyi daha n plana karmt. Ateli silahlarn kullanm ile Yenierilerin nemi artm ve grevi genilemiti. Bunun sonucunda Tmarl Sipahi ihtiyac azalm ve Yenieri says artmt. Bilindii gibi Yenieriler Devirmeydi. Devirme kk yata Hristiyan ailelerden alnan ocuklarla, savata esir alnan uygun Hristiyan erkeklerin, Mslmanlatrlmalar ve eitilmeleri ile oluan bir zmreydi. Avrupallarn sand gibi bu genelde zorla yaplan bir ilem deildi. ou zaman Hristiyan aileler ocuklarn rza ile verirlerdi. nk devirmeler iyi eitilirdi. Ho, eit ve hatta stn tutulurdu. Yaadklar srece sknt ekmezlerdi. Ve onlarn iinde yksek mevkilere gelenlerin ailelerine ve hatta doduklar blgelere nemli katklar olurdu. Sonu olarak Devirmelerden oluan Yenieri ordusu XVII. yzylda sayca ok artmt. Bu saynn artmas, ordunun hareketinde lojistik adan zorluklar getirmi ve ayrca daha nemli olarak, hazinenin tmn silip sprr hale gelmiti. Say az iken hazinenin %30u maa olarak giderken, bu yzde XVII. yzylda hazinenin % 80ine varmt. Dier taraftan Padiah deiikliinde verilen ulufe isimli paralarn, hazineyi boaltt zamanlar gelecekti. Hatta bazen ulufeye Hazine bile yetmeyecekti. Yenieri saysnn ar artmas, ake deerinin azaltlmas gibi iktisadi nedenler, artk savalarn ekonomik adan yeterli getiriyi getirememesi (Ganimet) Yenierilerin eskisi kadar mutlu ve mreffeh olmasn nlyordu. Savalar Ganimet asndan yeterli deildi, nk savalar genellikle Osmanl snrlar iinde oluyordu ve kesin sonular alnamyordu. Ayrca uzun, bktrc savalar Hazineyi de zorluyordu. Giderler fazla, gelirler azd. Sonuta Yenieriler durumlarn muhafaza edebilmek iin yeni yollar aradlar. Bazlar ticarete balad. Hem esnaf, hem denetleyici ve hem de sava bir rgt olutu. Denetleyici idi nk stanbulun inzibatndan onlar sorumluydu. Sonuta Yenierilerin evlenmesi ve Yenieri ocuklarnn ocaa katlmas gibi, orijinal sistemden sapmalar meydana gelmeye balad. Btn bozukluklar bir i topu gibi byd ve Yenieri oca siyasi olaylar etkileyen ve hatta deitiren ve bunu kendi iktisadi kar iin kullanan bir g haline dnt. Yukarda deindiimiz nedenlerle, XVII. yzylda, Osmanl imparatorluunda, yenieriler iktisadi dzeni etkileyen sonuta da Siyasi dzeni etkileyen byk bir g alan olarak ortaya ktlar. Ayn ekilde, Tmarl sipahi dzenin ve buradan gelen devlet gelirlerinin azalm olmas, ordu giderlerinin dolays ile artmas ve Tmar sisteminden yararlanan insanlarn (ki bunlar Beyler ve Reaya dr) memnuniyetsizlikleri Celali isyanlar gibi byk i isyanlara neden olmutu. Osmanl devleti kendi iinde byk, bktrc, ypratc ve uzun i savalar yapmak zorunda kald. sava ticaret yollarn tehdit etmi, ticaretin dolays ile gelirlerin azalmasna sebep olmu, hem devleti ve hem de halk gten drmt. Ordunun bu durumu, Yenieriler nedeniyle bakentte, Tmarl Sipahiler ve Celaliler nedeniyle Anadoluda ve hatta Libya, Tunus ve Cezayir gibi u eyaletlerde Osmanl devletinin iktisadi gerilemesine, merkezi otoritenin kaybna ve siyasi deiikliklere neden olacakt.

119

Aknclar

Aknclar mezarl, Budapete

Osmanl ordusunun nemli bir unsuru da aknclard. Bunlarn says XVII. yzyla girilirken 10 bin varndayd. Bu unsurun bir ftuhat devleti olan Osmanl mparatorluunun politikas ve sava stratejisinde, taktik ve stratejik adan nemi ok bykt. Aknclar, bu dnyada veya br dnyada olmalarnn ok nemli olmad yani lm kale almayan felsefesiyle, 1.000 2.000 kiilik gruplar halinde Avrupann iine dalarlard. Gittikleri her yerde talan yapar, yakar ykar, korku yayarlard. Gittikleri yerleri iktisaden ve psikolojik olarak kntye uratr, merkezi devletin otoritesini sorgular hale getirir ve halkn devletlerine olan gvenini sarsarlard. Aknclar Man denizine kadar btn Avrupay kat eder, len lr, kalanlar, tebaasn koruyamayan devletleri geride brakarak, dnerlerdi. XVII. yzylda Osmanl imparatorluu her gn savamtr. Srekli sava halindedir. Ama sava olsun veya olmasn Aknclar srekli Avrupaly korkutan, sindiren, psikolojik olarak kerten, iktisadi olarak darbe vuran, siyasi olarak dzeni bozan, bir g olmulardr. Sava alannda ise, dman ordusunun gerisini vurup lojistiini veya yedek glerini bozduundan ve en kritik anlarda lmne savaa srldnden ok nemliydiler. lmle yaam arasnda bir fark bulmayan bu insanlar, Evranosoullar, Malkooullar gibi Trk veya Trklemi unsurlar ieren o dnemin komandolaryd. Padiah I. Ahmet zamannda, Sinan Paann bu snf umutsuz bir savaa srp bire kadar krdrmas zerine, XVII. yzylda Osmanl ordusu bu snftan mahrum kalmtr. Bundan sonra Osmanl ordusu bu an Krm Tatarlarndan salamaya almtr. Krm tatarlarnn en nemli geim kayna Polonya ilerine dzenledikleri yama aknlaryd. Ama Krm tatarlar Osmanl ordusunda hi bir zaman nitelik ve nicelik olarak Aknc snfnn yerini dolduramamtr. Anadolunun barndan doan, eski Trk boylarnn yama geleneini mistizm ile yourarak bir sava

120

felsefi edinen Aknclar XVII. yzyln balarnda tarihe mal olmulardr. Bu da Osmanl ordusunun XVII. yzyldaki zaaflarndan biridir. Sonu olarak, Osmanl ordusuna bakldnda, XVII. yzylda, Aknclarn yok olmasyla ve Tmarl Sipahilerin saysnn azalmasyla, ordu iindeki Trk da unsurlar azalmtr. Bu srada daha nce de bahsettiimiz, deniz aknclar olan Korsanlar unutmamak gerekir. Osmanllarn deniz aknlar da, kara aknlar kadar nemlidir. Ve asrlarca Akdeniz kylar Osmanl korsanlarndan tiril tiril titremitir.

Korsanlar

121

Osmanl ekonomisi bozulmaya balyor

Dirlik sistemi

122

Kapkulu says artyordu, devirme olmayan kapkulu says arttka cret denmesi sorunu daha fazla gndeme geliyordu, devlet asker saysn arttrabilmek iin levent veya sekbandan cretli asker alyordu, btn bunlar Osmanl mali dzenini etkilemeye balad. Padiah haslarnn geliri cretlere yetmemeye balad. Bu srada teknolojik gelime karsnda tmarllarn savata etkisi ve nemi azalyordu. Btn bunlarn sonucu olarak devlet dirliklerden kk dirlik sahiplerine ( tmar ) daha az pay ayrp, dirliklerin nemli bir blmn haslara ( padiah, vezir, paa, bey ) ayrmaya balad. Bylece devlet gelirlerinin nemli bir blm devlete ynlendirilmi oldu. Bu kaynak aktarm 1550 yllarnda balad, XVII. yzylda hzlanarak srd. Kk dirliklerden, byk dirliklere doru olan bu kaynak aktarm emanet usulnn ve iltizamn ok daha fazla yaygnlamasna sebep oldu. Kaynak yetmezlii sonucu avarz vergisinin de hem miktar artt ve hem de her yl alnr oldu ( 1600 ). Bireysel oranlar kanunlarla sk skya belirlenmi Osmanl vergilerinin tersine, avarz vergisi bir toptan vergiydi. Verginin tutar belli bir blge iin toptan belirlenmiti. Deimez bir vergi de deildi. Vergi miktar, merkezi ynetimin ve yerel halkn temsilcileri bir araya gelerek, pazarlklarla belirleniyordu. Avariz vergisi miktar belirlenince, deme miktarlar kent, kasaba ve ky dzeyinde bltrlyordu. Bu blme iini Hristiyanlar ve Mslmanlar kendi aralarnda yapyorlard. Merkezi ynetim blmeye karmyordu. Tmar sisteminin bozulmas sonucu iltizam usul o kadar artt ki kadlar mahkeme toplanan resimleri (nab) satmaya baladlar. ltizam ile mahkeme gelirini alan kii sonuta rvet de yer hale geliyordu. Bylece devlet zerinden ahsi kazanlar ald ban gitti. Tmar sistemi bozulunca, savalarda asker saysnn yetmemesi sonucu, pek ok kyl delikanls zellikle Anadoludan askere alnd. Zaten tmar sistemi bozulmasa bile byyen imparatorlukta savalara asker yetmeyecekti. Bu Osmanl dzeninin temeli olan reaya ile askerin birbirinden ayrlmas ilkesini zedeledi. Bu arada enflasyon da Avrupadan kopup gelmiti. Avrupada kymetli maden arznn artmasna ve tketim talebinin ykselmesine bal olarak enflasyon krklenmiti. Osmanl lkesinde ise nfus artyordu. Ama retimde nfusa paralel arttndan hala halkn beslenme sorunu yoktu. Osmanl kylsnn elinde vergisini dedikten ve kendi ihtiyacn karladktan sonra, hala bir retim fazlas kalyordu. Bu da arya, pazara gidip satlyordu. Bu srada enflasyon nedeniyle mallarn fiyatlar srekli artmaktayd. Buradan kan sonuca gre Osmanl kyls, reticisi daha fazla para kazanmal ve hatta sermaye birikimine balayabilmeliydi. Ancak byle olmad. Tam bu srada devlet vergi ykn arttrd. Avarz vergisi, kk dirliklerden byklere kaynak aktarmak, vergi toplamann mltezimlere veya amillere aktarlmas reayann beklini krd. Eskiden kk dirlik sahibi i ie yaad reayann refahn dnrd, dnmeye mecburdu. Has gelirlerini toplayan mltezimler iin ise byle bir kayg yoktu. Onlar mal ucuza kapatp, karn arttrmaktan baka bir ey dnmyorlard. Bu arada gelirleri kendilerine yetmeyen beyler ve paalar da reayay sktrmaya baladlar. Nasl padiah kaps byyp, oalmsa, bey ve paa kaplar da byyp, oalmt. XVI. Yzyln sonuna doru, artk herkes savalarda levent ve sekban kullanmaya balamt. Bu arada Osmanl topraklarnn savalarla bymesi durmutu. Bu da hem padiahn, hem bey ve paalarn gelirlerini drmt. Bylece geliri giderinin altnda kalan beyler ve paalar kanun snrlarn ap, keyfi uygulamalara baladlar. Bu ek alnan vergilere icat edildi

123

anlamnda bidat deniyordu. Halkn ikayetleri padiaha ulanca, dzeltici fermanlar yaynlanyor, ama bu fermanlar etkisiz kalp, yrrle giremiyordu. Osmanl yaylmacl bitmiti. Kadrolar bymt. Terfi eden kii says artmt. Bu kiilere verilecek toprak da artk eskisi kadar bol deildi. Sancak beylii rtbesine ulam olan olanlar, sancaa tayin edilebilmek iin sra beklemeye baladlar. Sancak beylii rtbesine ulam kiilerin kalabalk kaplar (o evden ekmek yiyenler), onlar sra beklerken veya bota iken ne olacakt. Beyler, paalar kaplarn muhafaza etmek zorundaydlar. Bu ihtiyatan pek ok kanunsuz, usulsz uygulama ve pratik ortaya kt.

Tophane

Yukardaki sorunlar bir miktar hafifletebilmek iin lke iinde nakit miktar yani para arz artmalyd. Paralar altn ve gmt. lkede kymetli maden miktar artmadan para miktar da artamazd. Osmanl lkesinde kymetli maden miktar artmyordu. Bir miktar altn ve gm Avrupadan geliyordu ama bu lkede ake miktarn yeterince arttrabilecek miktarda deildi. Bu durum Osmanllar ake iindeki gm orann azaltmaya itti. Zaten, hatrlanaca gibi uzun zamandr, Osmanl padiahlar ve maliyesi, belli bir enflasyonu gze alarak, kaynak yaratmak iin parann deerini dryordu. Bu zaten uygulanan yntem, yeni gelimeler karsnda insafszca hzlandrld. imdi akenin deeri dtke, hayat daha da pahalanyordu. Ake iinde gm oran dp, bakr oran arttka paralarda kzla dnmeye balad. Bunlara kzl ake veya zayf ake dendi. Kzl ake lkeyi bsbtn alt st etti. Padiah ulufeyi kzl ake ile demek isteyince yenieri kazan kaldrd, defterdarn kellesi gitti. Ayaklanma byk dnler verilerek bastrlabilindi. Bu olay kapkulunun siyasal arln daha da arttrd.

124

Celali syanlar

Amik ovas

Osmanllarda, daha nce anlatlan skntl ortamda sosyal patlamalar olmas kanlmazd. Anadoluda eli silahl pek ok gen, daa karak ekyala baladlar. Yzlerce, binlerce leventten oluan ekya birlikleri olutu. Anadoluda ba kaldranlara, daha nce ba kaldrm olan Celal e ithafen Celali isyanlar dendi. Celali isyanlar Anadoluyu derinden yaralad. Sosyal yaam daha da geriletti. Celali isyanlarna medreselerden gelip, daa kan pek ok talebe de katlmt. Bunun temel nedeni de hem medreselerdeki talebe burslarnn miktar olarak klmesi ve hem de mderris maalar yetmedii iin, baka ilere dalan hocalar nedeni ile eitim kalitesinin dmesiydi. Celali isyanlar sava dnda para denmeyen sekban ve saruca tr askerlerle de srekli besleniyordu. Bunlar yenieri subaylar tarafndan eitilmi, savamay bilen kiilerdi. Ayrca tmar sistemi knce, tmarllarda daa karak Celali isyanlarn beslediler. Celali isyanlar ekonomik bozulmadan kmt, ama sonra Osmanl ekonomisini bozan bir unsur haline geldi. Anadolu halk Celali isyanlar nedeni ile Anadoluyu terke balad. Kyler boald. Buna Byk Kagun denir. Kyl gidince retimde dt, bu devlet ve tmar gelirlerini daha da drd. Den gelir sava teknolojisinde gereksiz hale gelen ve bu nedenle bozulan tmar sistemini daha da abuklatrarak bozdu. Ekonomi bozulup, gelirler derken veya en azndan artmaz iken, yenieri, sekban ve saruca askerlerine verilen ulufe, asker says artt iin artyordu. Merkezi hazinenin giderleri artmaya devam ediyordu. Savasz zamanlarda aylk alamayan sarca ve sekbanlar, Anadolu halk zerine salgun salarak geinmekteydiler. Salgun vermeyen ky ve kasabalar yaklyordu. Halk yamalanp,

125

katlediliyordu. Celaliler nemli bir ksm kendilerinin kapkulu olduklarn iddia ederek, onlarn ayrcalklarna ortak olmaya alyorlard. Celaliler halk soyuyordu da hakiki kapkullar soymuyor muydu? Kent ve kasabalara yerletirilmi olan gerek yenieriler otoritelerini halk soymak ve sosyal olarak imtiyazl bir snf olmak iin kullandlar. Dier bir yandan da devlet Akdenizde kuvvetli bir donanmay tutmak ve beslemek zorundayd. Bir kadrgann bakm ve onarm masraflar ylda 6.000 duka altnd. Osmanl donanmas 200 kadrgadan daha kalabalk olduundan, donanmann yllk gideri 1.200.000 duka altndan fazla oluyordu. Donanma eskiden deniz aknlar, yama yaparak belki parasnn bir ksmn karyordu. Ama imdi, hazineye sadece gider yklyordu. 1600 ylna gelindiinde u konudaki gelimeyi de dikkate sunmak gerekir. Basl kitaplarn Osmanl lkesine girii serbest deildi. Arapa ve Farsa kitaplar da ancak zel msaade ile girebiliyordu. XVI. asrn sonunda Osmanl lkesinde 120 medrese, 89 hastane, 9 bin renci vard. Ancak asrn sonuna doru, sylendiine gre, renciler genel olarak ders almak yerine baz ilerde almaya balamlard. Medreseler arasnda da bir hiyerari vard. nce Fatih medresesi geliyordu. Bunu bitiren kii daha st eitim iin Sleymaniye medresesine giderdi. Sleymaniye de okuyana daniment denirdi. Bu lisansst eitim gibiydi. Sleymaniye de mderris olanlara da byk hocalar olarak baklrd. Bu ordinalyus olmak gibi bir durumdu. Sleymaniye mderrislii kazaskerlie eit bir statyd. Adalet, eitim ve din branlarnda birbirine protokol olarak ve stat olarak eit kademeler vard. Mlkiye de ise st kademelere paa unvan verilirdi. Bu mevki bakanlk kademelerine yakn bir mevkiiydi. lmiye snfndan biri kad olabilir, mderris olabilirdi. Ancak mlkiyeye gei ok daha nazik bir durumdu.

Cacabey Medresesi

126

Osmanlda ticarete

Osmanl devleti ticaret zerinde sk bir denetim kurmutu. Yakn mesafe ticaretinde kurulan bu denetim, uzak mesafe ticaretinde nispeten serbest braklmt. Bu da bir miktar sermaye birikimine yol amt. Tccar ayn zamanda iltizam ileri yapmyorsa, serveti miras kalyordu. Ancak miras eriata gre pay edildiinden ufalyordu. Bylece nesilden nesile geen bir sermaye pek olamamtr. Osmanllarda bir burjuva snf doamad gibi, tccar ve zanaat erbabndan hi kimse mparatorluun tketim normlarn, kltrn, yaam tarzn etkileyemedi. 1500 yllarda bir sancak beyinin yllk geliri 12.000 duka altn iken, zengin bir tccarn terekesi 4.000 duka kadard. Osmanl brokratlarnn yani st kademe yneticilerinin zanaatkarlar karsnda tutumu da Avrupa feodallerinden farkldr. Osmanl da zanaat ve ticaret hor grlmezdi. Osmanl devlet adamlar ticarete fiilen katlmakta bir saknca grmemilerdir. Ayrca bilindii gibi padiahlarn ynetim dnda yapmay bildikleri marangozluk, kuyumculuk gibi zanaatlar da vard. Bu Osmanlnn zanaat erbapln hor grmediinin, tersine tevik ettiinin bir gstergesidir. Osmanl yneticileri imkan bulduka ticarete katlmalarna ramen, Osmanl devleti Msr Memluklularna benzer ekilde karl ticaret kalemleri zerinde bir devlet tekeli kurmamlardr. Byle olmasna ramen Osmanl Saray zaman zaman tand kiileri ticaret 127

yapmaya iterek, onlarn getirdikleri mallar saraya alarak baz tccarlarn elinden tutmutur. Moskovadan getirilen krkler byledir. Bir de Has mallarnn satlmas vardr ki, Saray bunu da araclar vastas ile yapmakta bir beis grmemitir. Genel olarak sylenecek udur: Osmanllarda ticaret, devlet grevlilerinin gzetim ve denetiminde, zel kiilerce yaplmaktadr. Devletin bu ticarette dorudan fiili ok snrldr. Ancak ticarette olmayan devlet, tketici olarak barol oynard. Osmanl devleti kendisine gerekli olan mallar piyasa fiyatnn ok altnda bir fiyatla satn alrd. Ayrca devlet adna altrlan kiilere verilen cret de normalin altndayd. Bu nedenle kiiler devlette cretli olarak almak istemez, devlet de onlar zorla almak mecburiyetinde brakrd. Bu konuda devlete avarz vergileri yardm ederdi. Avarz vergileri karl devlet kylleri ok az bir paraya altrrd. Ayrca devletin sivil i gcn tamamlamak iin acemi yenieri olanlar da altrlrd. Osmanl ordusu gereksinmelerini piyasa dnda kalan bir sistemle salard. Sefer halinde yk hayvanlar kyllerin Nzul vergisi ad altnda getirdikleri hububatla beslenirdi. Vergi mkellefleri bir yandan hububat salar, bir yandan da tamaclk hizmeti grrlerdi. Genelde tama maliyeti buday ve arpa maliyetinden fazlayd. Ordunun getii kazalardaki esnaf da ordunun ihtiyalarn karlard. zet olarak sivil halk mermi tayarak, gda maddeleri tayarak, kalelerin inaatnda fiilen alarak, ordunun geri hizmetlerini hallederlerdi.

stanbulun gereksinmeleri ise kendine has bir sistemle gerekletiriliyordu. stanbul o dnemde 500.000 den fazla nfusu ile Avrupann en kalabalk kentiydi. stanbula mallar genellikle deniz yoluyla gelirdi. Bunlar sk bir devlet kontrolnden geerlerdi. stanbulun ihtiyac iin buday getirmek isteyen tccarlar nce stanbuldan bir teskere alrlard. Bu tezkere gittikleri yerin kads tarafndan imzalanrd. Mal yolda sk sk denetlenirdi. Kente gelen buday Unkapannda merkezi bir ambarda depolanrd. Buday kadnn belirledii bir narh fiyatndan satlrd. Bu srada tccara ve gemicilere yeterli bir kar haddi braklrd. 128

stanbulda et iinde yukardakine benzer bir metot uygulanrd. Ancak koyunda narh maliyeti karlamamal ki et satndan kald grlmtr. Buna zm arayan devlet, Rumelinde oturup, geliri belli bir seviyede olanlara ylda belli miktarda stanbula koyun yollayp, bunlar narh fiyatndan kasaplara satmalarn istemi ve bunu bir mecburiyet olarak defterlere yazmtr. Halkn et yiyebilmesi iin et fiyatlar dk tutulmutu. Buna ramen XVI. Yzyln ikinci yarsnda stanbulda pek ok kasabn iflas ettii grlmektedir. Bazen bir yrenin rnleri stanbula tahsis edilirdi. Bu durumda bu rnler baka bir yere satlamaz ve ihra edilemezdi. rnein zmir yresi zmleri byleydi. Mekke, Medine ve Ha kafileleri iin gelitirilen sistem bunlarn ihtiyalarnn ba yoluyla karlanmas eklindeydi. Mekke ve Medinede tketilen budayn byk bir ksm Msrda bu i iin vakfedilen topraklardan gelmekteydi. Bu vakf kylerinin bir ksm Memluklardan kalmayd. Ama Osmanl padiahlar da hatr saylr ky vakfetmilerdi. zel kiilerin vakflarndan gelen balar da devlet denetiminde kutsal topraklara yollanrd.

Beyazt Kulesinden Grnt

Osmanl yneticileri iaenin teminini kendileri iin en nemli grevlerden biri saymlardr. Bu adan ithalata da olumlu bakyorlard. Onlara gre ithalat arz arttrp, fiyatlarn dmesine sebep oluyordu. Ancak Osmanllar ihracata hi iyi gzle bakmamlardr. hracat mal darl ve pahallk getiren bir eylem olarak alglanmtr. Genelde gmrk vergisi uygulanacaksa ihracata ithalattan daha byk vergi konmutu. Ayrca bir de lke dna kmas zararl grldnden yasaklanan ihra mallar vard. Bu yasak listeleri XVI. Yzylda ok uzundular. ran ve Hindistana altn ve gm, ayrca rana bakr ihrac yasaklanmt. XVI. Yzylda, bir ara Venedikin buday ihra etmesine msaade edilmi, ancak sonra bu da yasaklanmtr. Ayrca ordu ve donanma donatm iin lazm olan malzemelerin ihrac daima yasakt. Bu yasaklar mhimme defterlerinde kaytldr. Osmanl topraklarndan Avrupaya

129

hal ihra edildii bilinmektedir. Hal nceleri saraylarda ve katedrallerde kullanlrken, daha sonralar burjuva evlerine girmi ve Avrupann tmne yaylmtr. XVI. Yzyldan sonra hal tccarlar kervanna ngilizler de katlmlardr. Bundan sonra, hal kullanm daha da yaygnlam, zengin tccarlarn evlerinin masalarnn zerinde bile hal kullanld ve bunun tehir edilmek istendii, o dnemde yaplm resimlerden bellidir. Osmanllarn Balkanlardan Venedike yn ihra ettiini daha nce grmtk. XVI. Asrn sonuna kadar Venedik ynl kuma retimi arttka, yn fiyatlar da artt. Daha sonra Venedikin retimi gerilemesine ramen piyasa Hollanda ( Felemenk ) ve ngiliz tccarlarn girmesi ile yn fiyatlar artmaya devam etti. Yalnz XVII. yzylda Balkanlardaki sr sahipleri artan yn talebine cevap verememilerdir. Btn bu yukarda anlatlanlara dayanarak denilebilir ki Osmanllarda tccarlar glenememitir. Hele lkenin ekonomisinde hibir zaman sz sahibi olamamlardr. Ekonomi tketici arlkl bir ekonomidir. Tketici lehine tek tarafl olan eilim, Osmanlya kendinden nceki Orta Dou devletlerinden miras kalm olan hsba kuralna da uygundur. Hsba kuralyla Osmanl kadlar prensip olarak ilgili esnaf ve tccar ile grerek piyasada satlan mallarn fiyatn belirlerlerdi. Gerektiinde kad narh da ayarlama yapard. Pek ok maln yaz ve k narh farklyd. Para ayarlanrsa, narh listeleri de elden geirilirdi. Ama bu btn mallar iin geerli deildir. Narh listeleri ne denli uzun olurlarsa olsunlar, genelde vazgeilemez ihtiya mallarn kapsarlard. stanbulda narh dnda kalp, ar ve pazarda satlan pek ok mal vard. Mallarn standard esnaf rgtlerince belirlenirdi. Piyasa srlen mallarn kalite kontrol yaplrd. Bu kontrol hsba iinde dnlrd. Kadnn denetiminde hsba kurallarn uygulayan grevliye muhtesip denirdi. Kalite konusu mahkemeye dmeden yazl olarak belirlenmezdi. Mahkeme kalite sorunlar ilgili davalarda bilirkiilere bavururdu. Osmanl padiahnn yapmas gereken ilerden biri de tabasna i salamakt. Bu nedenle yeni i yerleri kar iin deil ama en azndan sylem olarak fakirlerin a kazanmasn salamak iin alyordu.

130

Avrupada Blnm Dinin Problemi

Bat Avrupada kilisenin birka paraya ayrlmas laik ve ruhani otoriteler aras ilikiyi deitirmiti. Kilise tek olduu srece otoritesini laiklere ve hatta hkmetlere kabul ettiriyordu. imdi ise kiliseler arasnda rekabet vard ve laikler seim yapabiliyorlard. Seimi halk yapmad. Hkmdar, feodal bey, ehir meclisi gibi otoriteyi elinde tutan seimi yapt. Her blgenin dini, iktidara, iktidardakilerin inanlarna, politikalarna, heveslerine, evrelerine ve ailelerine bal olarak tesadfi ekillendi. Blgelerdeki inan gruplar birbirleri ile ilikiler kurup, savalarda birbirlerine yardm ettiler. Savalar bir kere balaynca hn ekil deitirdi. Her mezhep hncn dier bir mezhep taraftarlarndan almaya alr oldu. Reformcular her otorite Tanr tarafndan kurulur, dolays ile mminler buna boyun emeliler diyordu. Calvin, bir insan otoriteden hakiki inanca kar bir emir alrsa, buna pasif olarak direnmeli, diyordu. Yani isyan etmemeyi ama din uruna ehit olmay gsteriyordu. Luther kiliselerini prensler sayesinde kurmutu. Calvinciler ise hakim otoriteye ramen mcadele ederek kiliselerini kurdular. Din mcadelesi tm Avrupada kran krana devam ediyordu. Btn Protestanlar spanya kral tarafndan tehdit ediliyordu. Onlar da koalisyon kurdular. ngiltere kraliesi I. Elizabeth, Fransa Kral IV. Henry, Birleik Pays-bas (Hollanda, Flemeng) Eyaletleri, Alman prensleri koalisyona katldlar. spanya Kral Philipe tm kaynaklarn bitirdi. Artk spanya limanlar ngiliz denizcilerinin tehdidi altndayd. Ancak bu arada IV. Henry de Fransann btnne hakim olamyordu. Hollanda ise topraklarn kurtarp, Gney eyaletlerinin bir ksmn bile ele geirdi. spanya ile koalisyon arasndaki savaa bir atekes ile nefes aral verildi.

131

Japon birlii yeniden kuruluyor, 1590

Toyotomi Hideyoshi

Ya iyice ilerlemi ngiltere kraliesi I. Elizabeth lkesini dolaarak, halknn sorunlarn zmeye alyordu. 1590 ylnda ngilterede ktlk oldu. Elizabeth, fakirlik yasasn kard. alamayacak kadar hasta olan kyllere devlet para yardm yapacakt. Elizabeth zor gnlerde parlamentodan ve yelerinden bor almt. Salnda ald btn borlar dedi. ldnde hi borcu yoktu ama kredisi vard. Japonya, ycelik uruna savaan blgesel beylikler yznden, bir i savala paralanmt. Dzen 1590'da byk General Toyotomi Hideyoi ( Hideyoshi ) tarafndan yeniden kuruldu. 1590 ile 1594 yllar arasnda Hindistan mparatoru Ekber ah Goadaki Portekizlilerden yeniden misyonerler istedi. Onlarla topuluk konusu nedeniyle de temasa gemi olabilir. Hindistanda Ekber ahn kurduu karma inan, aslnda yeni bir din saylmazd. O lkede din birliini salamay ve imparatorluun manevi dzenini toparlamay amalyordu. Bu srada esas Mslmanlar eziyet ektiler. Muhammed ad ocuklara verilmez oldu. Bir Hindu kadn bir Mslman erkek ile evlenemiyordu. eyhlik yasakland, olanlar kle olarak satld. Yollarda insanlar birbirini Allah Ekber diye selamlyorlard. Bu Ekber ahn Tanrsal ze katldn ilan ediyordu. Ancak ne yaplrsa yaplsn yeni dine katlanlarn says ok azd. Fransa Kral IV. Henry, spanya Kral II. Felipenin (Filip, Philip, Philippe) destekledii Parisi almak istiyordu. Paris kuatlm ve 40 bin Parisli ala mahkum edilmiti. IV. Henry Parise girdi ama bir spanyol garnizonunun Pariste kalmasna msaade etmek zorunda kald. spanya 4 sene daha Fransay ele geirmek arzusundan vazgemedi.

132

Japon Ahlak Bozulmasn, 1591

Busan Kuatmas

1591 ylnda Fas Tondibi savanda yendii Songay krallna son verdi. Korkun vann olu Tsarevich Dimitri, gizemli bir ekilde yatanda l bulundu. Resmi aklama, bir sinir krizi annda kendi grtlan kestii eklindeydi. Ancak ounluk Boris Godunov tarafndan ldrldn dnd. Sir John Norreys, ynetiminde ngiliz Kraliesi Elizabeth I tarafndan yollanan kuvvet, sk bir kuatma sonunda, Henry of Navarren yokluunda Guingamp kasabasn ele geirdi. Bu srada ve hi kesilmeden Datda (imdiki Hollanda), Datllar spanya ile savayorlard. 133

Toyotomi Hideyoi 1592 ve 1597'de Kore'ye her ikisi de inlilerin ve Korelilerin direnci karsnda baarszla urayan iki istila hareketi yaptrd. Hideyoi Japon topraklarn ele geirirken, daimiolar memnun etmek iin, alp ine gtrmt. Ancak Koreden teye geemedi. Busan Kuatmas (Koreye Japon karmas), Sangju Sava, Ch'ungju Sava, Okpo Sava, Hansan Deniz Sava, Jinju Deniz Kuatmas. Japonlarn Koreye dolays ile ine yaptklar bu saldrlar, fiilen savaa itirak etmeyen Manularn daha kuvvetlenmesine sebep oldu. Gelecekte kuvvetlenen Manular ini ele geireceklerdir. Japon Kore savalar yedi yl srd. Hideyoinin Japonyay uzlatran ve birletiren almalar, Tokugava ogunluunun kurucusu Tokugava Ieyasu tarafndan da pekitirildi. Japon atolarnn en nllerinin inas da bu i savalarn yaand gei evresine ina edilmitir. Hideyoi, Hristiyan misyonerler ile gre gre Japonyadaki vicdan hrriyetinin Avrupada hi olmadn anlamt. Hideyoi Saint Barthelemy faciasn, Engizisyon mahkemelerini, yaplan ikenceleri, Beyazlarn Afrikadan 100 binlerce zenciyi nasl avlayp, Amerikada kle yaptklarn renmiti. Bunun zerine Japonlarn ahlak bozulmasn diye, tccarlar hari tm beyazlar lkeden att.

134

Tunusta Day Ynetimi, 1591

Osmanl Tunusu

Bu srada Osmanl mparatorluunda Koca Sinan Paa iktidardayd. Paann yalan sylemeyi alkanlk haline getirdiinden bahsedilir. Yine Padiaha yalan syleyince, grevden alnd ve yerine Ferhat Paa getirildi. Koca Sinan Paa, yenieri aasnn grevden alnmasn istiyordu. Bunun iin, padiaha, yenieriler, aalarn deitirmek istiyorlar diye yalan sylemi ve III. Murat da bu yalan anlamt. Ferhat Paa sadarette 8 ay kald. 1591 ylnda Tunusta beylerbeylik devri sona erip, daylk devri balad. Yenieriler komutanlar arasndan birini day olarak seiyor, Divan Hmayun da bunu onaylarsa, yeni day bu seilen komutan oluyordu. Eer, Divan Hmayun, yeni seileni onaylamaz ise buhranl bir dnem balyordu. Hatrlanaca gibi ne Tunus, ne Cezayir ve ne de dier uzak eyaletlerin yenieri ocaklar devirme deil Anadoludan gelen gnlllerden mteekkildi. Zaten bu dnemde stanbuldaki merkezi yenieri ocanda da kullar azalmaya balamt. lk Tunus Days brahim Day, yzbayd. Yenieriler bu ufak rtbeli askeri kendilerine day semilerdi. ktidar brahim Daydayd. stanbuldan yollanan beylerbeyi, saraynda oturuyordu, ama ii protokol ile ilgiliydi. Zaman zaman day ve beylerbeyleri birbiri ile hrlarlard. Saksonya elektrlk tahtna II. Christian (1591 1611) geti.

135

Vatikan sahte belgenin sahteliini kabul ediyor, 1592

III. Sigismund Vasa

Lorenzo Vallann stanbul hakkndaki Vatikanda bulunan Constantinus belgesinin sahte olduunu ispatlamasndan bu yana 150 yldan uzun sre gemiti. Katolik Kilisesi 1590'a kadar Valla'nn kefini onaylamad ve stanbul zerindeki haklarndan vazgemedi. Ancak 1592'de iddiay kabullendi ve bu sahte belgenin Ecclesiastical Annales'den (Kilise Belgeleri) kartlmasn onaylad. Bylece Katolik Kilisesi yaklak 600 yl kulland belgenin sahte olduunu kabullendi ve stanbul zerindeki dinsel ve teritoryal tm haklarndan vazgemi oldu. Hindistandaki Babr mparatorluu ah Ekber ah 1592 ylnda Orissa kralln topraklarna katt. Bir Hollandal olan Van Linshoten Goada 5 yl kaldktan sonra Hollandaya dnd. Hint okyanusu ve Baharat ticareti konusunda ok nemli bilgiler getirmiti. Hollandaya

136

Portekizin ticareti hakknda bilgiler, Hollandann Lizbondaki adamlarndan geliyordu. Bunlardan en nemlisi Cornelis Houtmand. Nisan 1592 ylnda Kanijeli Damat Siyavu Paa nc defa Osmanl veziriazam oldu. 1592 ylnda Lehistan Kral III. Sigismund Vasa, sve kral oldu. 1604 ylna kadar hem Lehistan ve hem de sve kral olarak hkm srd. 1592 de Lehistan ve sve ayn tahta balanrken, Lehistann Osmanlya ball da bitiyordu. Osmanllarn Lehistan zerindeki hakimiyetleri 20 yl srmt. Lehistan ve Lituanya 1592den balayarak 1668 ylna kadar sve Vasa (Wasa) hanedanna bal kalacaktr. Sigismund Vasa aslen sveli ve Protestand. Lehistan kral olunca, mecburen Katolik oldu. Ancak bu mezhep deiiklii svete memnunsuzluk yaratt. svedeki bu memnunsuzluk, onun sve tahtndan ayrlmas sonucunu getirecekti. Kanijeli Damat Siyavu Paa, dokuz ay 1. vezirlik yaptktan sonra Ocak 1593 tarihinde sipahi isyan oldu. Sipahiler ayda bir aldklar maalarnn bir ksm gecikince, yenierilere zenerek, ba kaldrdlar. Saray nne gelip, kelle istediler. III. Murat datn deyince, saray askerleri sipahilerin zerine yryp, bir ksmn ldrdler. Geri kalanlar dald. Bundan sonra Siyavu Paa uursuz olduu iin sadaretten alnd. Yerine Koca Sinan Paa tekrar 1. Vezir oldu.

137

Tarmda lerleme

Hollanda da iek tarlas

Btn Avrupa lkeleri savalar nedeniyle yoksuldular. Tarm yerinde sayyordu. Sonra tarmda ilerleme Pays-Basda gerekleti ve buradan modern tarm dodu. Pays-Bas halk, deniz kysndaki su basm topraklar kurutmaya almt. Bu insanlar suyu drene ederek, topraklar tarma elverili hale getirmeyi kefettiler. Tarlalar dinlendirmek yerine de yem bitkileri diktiler. Nadas kalkmt. Sonra da aalarn, ieklerin metodik bir tarzda dikilmesi meydana geldi. Artk Avrupaya Amerikadan da yeni bitkiler gelmeye balamt. Patates gelmiti. Ancak kullanm yava geliecekti. Msr, yazlar scak geen topraklarda yetitirilmeye baland. Msra, Amerikada Hint Buday , Avrupada Trk Buday , Trkler ise Msr diyorlard.

138

Osmanl Habsburg sava, 1593

1593 de mparator Ekber ah lkesinde genel bir hogr ferman yaynlad. Almanyada din savalar i sava haline dnmeye balamt. Bavyera ve Avusturya prensleri Katolikti. Halbuki halk ounluu Protestan olmutu. Bavyera ve Avusturyada prensler burjuvalar Katolik olmaya zorluyorlard. Buralarda Protestan asillere devlet grevi verilmiyordu. Rudolf, Katolik Kilisesini slaha giriti. Bu Avusturya, Macaristan, Moravya ve Bohemya feodallerini kaygya drd. Bunlar kendilerini mdafaa iin aralarnda birlik kurdular. Fransa kral IV. Henry ise Protestan feodaller ile irtibat iindeydi. 1593 ylnda Tunus Days brahim Day, Mekkeye Hacca gitti. Oradan, memleketi olan Rodosa gidip, bir daha Tunusa dnmedi. Yenieriler yerine Musay setiler. Daha sonra Musa Day ile yine yenieri blkbalarndan Kara Osman arasnda iktidar mcadelesi balad. Macaristan sorunu Osmanllar Habsburglara kar bir savaa srkledi (Osmanl Habsburg Savalar). Aslnda Osmanl Divan Girit mi alnsn, yoksa spanyaya kar bir deniz sava m verilsin, Habsburglara sava m alsn diye tartmt. Siyasi konjonktr de uygun grlyordu. Bu srada ngiltere ve Fransa spanya ile bouuyorlard. Venedik ise zayflamt ve ticaret nedeni ile Osmanlya muhtat. Bosna beylerbeyi Telli Hasan Paa 139

Almanya ilerine aknlar dzenliyordu. Bunlarn iddetini arttrd. Bu srada mparator II. Rudolf, asrlarca srecek olan, Trk an adetini ihdas etti. mparatorluun btn kiliselerinde, gnde 3 defa Trk an alacak ve Hristiyanlar Trklere kar Tanrnn yardmn isteyeceklerdi. mparator Osmanl Divanna, Alman topraklarnn ok fazla zarar grdn, hasar giderebilmek iin yllk vergiyi yollayamayacan bildirdi. Ancak zaten mparator II. Rudolf 1591 den beri 30 bin altnlk yllk vergiyi yollamyordu. Almanlar byk bir ordu hazrlayarak Trk snrn gemeye niyetlendiler. Sadrazam Kanijeli Siyavu Paa, Kirli Hasan Paay Rumeli beylerbeyi yapp, Telli Hasan Paann yardmna yollad. Kirli Hasan Paa yoldayken, veziriazam deiti ve Koca Sinan Paa tekrar sadrazam oldu. Koca Sinan Paa, Kirli Hasan Paay azlederek yerine olu Mehmet Paay Rumeli Beylerbeyi yapt. Osmanl tarihileri Mehmet paa iin kadn klkl (Muhannes) derler ve imparatorluun en korkak askerlerinden biri sayarlar. Mehmet Paa, Telli Hasan Paaya yardma gitmedi. Bylece Telli Hasan Paa byk Alman ordusu karsnda tek bana kald. Kulpada yaplan sava bire drt olan Alman-Avusturya birlikleri kazandlar. lerinde Hasan Paa ve Osmanl hanedannn hanm sultanlar tarafndan inmi nemli beylerinde bulunduu 7 bin kii Avusturyallarca ldrlmt. Geride sadece 3 bin kii kalmt. lenlerin byk bir ounluu akncyd. Bu Osmanllarn aknc birliklerine de byk bir darbe olmutu. Bu olay savan tekrar ilan edilmesinde nemli bir faktr oldu. Bu olay stanbulda byk bir tepki ekerek, Avusturyaya sava almas istekleri younlat. Yeni topraklardan tmar almak isteyenler de bu istei krklediler. 1593 ylnda Veziriazam Sinan Paa Avusturyaya sava ilan etti. Austos sonlarnda ordu Macaristana girdi. Avusturya Papann da yardm ile Osmanllar karsnda Erdel, Eflak, Bodan ve Dinyeper Kazaklarndan oluan bir cephe oluturmutu. Avusturya ile giriilen bu yeni sava dnemi Karadenizden Hrvatistana kadar geni bir cephede 14 yl srd (Uzun sava). Hammere gre Sinan Paann sava ilan etmesindeki en nemli sebep Alman bykelisi Pezzenden hara istemesi ve bu teklifin mparator tarafndan ret edilmesidir. Koca Sinan Paa bu sralarda 80 yandayd. nc defa sadarete getirilmiti. Kanuni zamannda yetimi paalarn sonuncusuydu. lmeden byk bir zafer istiyordu. Aslnda Almanya Osmanllarla sava istemiyordu. 25 yldr sren bar srasnda her iki tarafta birbirlerini yama aknlar ile taciz etmilerdi. Ama olaylar aknc atmalar mertebesinde kalmt. Almanya imdi de byle olacan sanyordu. Osmanlnn sava amas Almanlar iin de srpriz oldu. 1593 ylnda Mihai Viteazul, Eflak (Wallachia) prensi oldu.

140

Bat Avrupada yeni gelimeler

IV. Henri Paris'e giriyor

Mzik sanatsal yerini almak iin harekete gemiti. talyada Palestrina ( 1524 1594 ) dinsel mzii yayd. Mzik rnei iin: http://www.youtube.com/watch?v=BSo8rRnvEA&feature=related Fransada din savalar sryordu. III. Henri'nin (Henry) 1589'da ldrlmesinden sonra tahta kan IV. Henri Protestand, ama o da ancak Temmuz 1593'te Katolik olmay kabul ederek lkede bar salayabildi. ngilterede Kralie I. Elizabethin Anglikan Kilisesi zerindeki hukukunu ortadan kaldrmak isteyen bir hareket, Robert Browne nderliinde balamt. Bu nemli bir buhran yaratt.

141

1593 ylnda Elizabeth, Brown (1550 1633) taraftarlarna kar ciddi bir mcadeleye giriti. Bunun sonunda ok sayda ngiliz Hollandaya gmek zorunda kalacakt. Bunlar gemici olarak Hollandann hizmetine girdiler. Elizabeth Parlementonun yetkilerini ksmak iinde gayret gsteriyordu. Kralienin ahsi geliri artmt. ngilterenin giderlerinin ana kalemlerini spanya ve skoya ile yaplan mcadeleler alyordu. Elizabeth, Hollandada spanyaya kar mcadele edenlere de para yardm yapyordu. Uluslar aras ticaret yollarnn deiimi ve Akdeniz ticaretinin gerilemesi, Hansann kuzeyde eskiden sahip olduu nemi yitirmesine sebep olmutu. Uluslar aras ticarette Hollandal tccarlar ba ekiyorlard. Tm eski Hansa kentlerinden sadece Hamburg ve Bremen deniz ticaretini srdrebiliyordu.

Kyller

Almanya, dier Avrupa lkelerine nazaran sanayilemede geri kalmaya balamt. Douya tarm rnleri ve zellikle buday satyordu. Feodaller, douda topraklarn geniletiyor ve topra angarya ile iletiyorlard. Bylece zgr kyller, ksa srede serf haline geldiler. Kyllerin durumu tm Almanyada bozuldu. Haklar kalmad.

142

Yank Kalesinin Fethi, 1594

Belgraddan Mays 1594 de yola kan Osmanl Ordusunda, Sivas Beylerbeyi Mahmut Paa, Dulkadr (Mara) beylerbeyi Mahmut paa, Rakka (Urfa) beylerbeyi Ali Paa, Bosna beylerbeyi Mihall Ahmet Paa, Rumeli beylerbeyi Mehmet Paa, Budin (Macaristan) beylerbeyi Sokullu zade Hasan Paa bulunuyordu. Veziriazam Koca Sinan Paa, raporlar ile Padiah etkileyerek olunu daha st kademelere kartmaya alyordu. Padiah III. Muratta bu yalan rapor ve yazlara kanarak Mehmet Paay vezir yapt. Haziran aynda yenieri aas Lala Mehmet Aa, 18.000 kapkulu ve hazine ile gelerek orduya katld. Lala Mehmet Aa Sokullu zadelerden geliyordu ve iyi bir komutand. Osmanl tarihinde ilk defa olarak yenieri aas bir serdarn ordusuna katlyordu. Bu zamana kadar yenieri aalar sadece Padiah seferlerine katlrlard. Sinan Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Austos ay balarnda Yank kalesi nlerine gelmiti. Bu kaleye Almanlar Raab diyorlard. Kale Viyanann anahtar konumundayd. Bu seferde tarihi Peevi brahim Efendi de vard. mparatorun kardei Aridk Mathias, 100.000 kiilik bir ordu ile Tunann dier yakasnda bekleyip, uzaktan Trk kuatmasn izliyordu. Bu orduda Almanlarn yan sra spanyol, Fransz, Papalk, Rus ve Leh (Polonya) birlikleri vard. Osmanllar kpr kurarak karya getiler. 13 Eyllde yaplan sava Osmanl ordusu kazand. Almanlar panik halinde katlar. 143

Osmanllarn eline ok miktarda arlk geti. Bu zaferde en byk pay, 40.000 atl ile Osmanllara katlan Krm Han Gazi Giraya aittir.

II. Gazi Giray

Yank kalesinin gz nnde yaplan bu savaa ramen, kale daha iki hafta dayand ve sonra teslim oldu. Kale teslim olunca, Kont Hardek 10.000 askeri ile gitti. Kale ve kaledeki 290 top Osmanllara kald. mparator Yank kalesinin teslim edilmi olmasna ok kzmt. Kont Hardek ve maiyetindeki komutanlar, bir mahzene kapatlp, zerlerine duvar rlerek idam edildiler. Yank kalesi hemen Osmanllar tarafndan bir beylerbeylik haline getirildi. 1594 Kasm ay geldiinde Osmanllar byk baar elde etmi durumdaydlar.

144

Osmanl Kart ttifak, 1594

1594 ylnda Papa VIII. Clement, Osmanl kart bir ittifak kurdu. Bunun iin iki yldr alyordu. Bu ittifaka kurarken sadece Avrupa Hristiyan devletlerine deil, Osmanl tebaas olan Hristiyan veya Mslman gruplara da teklif gtrmt. Kurduu ittifaka Erdel (Transilvanya), Bodan (Moldovya) ve Eflak (Romanya) katld. Bunlar Osmanl imparatorluuna bal Hristiyan, i ilerinde zerk prensliklerdi (Voyvodalk). Bu prensliklerin Osmanllara isyan etmeleri kolay i deildi. Hepsinde kuvvetli Trk partileri vard. Prensler bakaldrmadan Osmanl tarafls asilleri ldrmek veya tecrit etmek zorunda kaldlar. Ayrca prensliklerde Ortodoks, Protestan ve Katolik dengelerini de Osmanllar koruyorlard. Osmanl yokken ortaya mezhep elikileri kyordu. Ancak Osmanllar da prensliklerden aldklar vergileri gittike arttryorlard. Hayat prensler iin epey zorlamt. Vergiye ilave Veziriazam Sinan Paa prensleri yerinde tutmak iin hara (rvet) istiyor ve alyordu. Bu prensliklerin merkezlerine yerlemi olan yenieriler de rahat durmuyorlard. Terbiyesizlik yapyor, halk hakir gryorlard. Erdel prensi, eski Leh kral Stefan Bathorynin yeeni Sigismund Bathory idi. Erdel prensi isyan kararn ok zor ald. Bunun iin pek ok asili ldrmt. Sigismund Bathorynin Avusturya ile imzalad anlamaya gre Osmanllardan alnacak Macar topraklarnda byk bir Erdal krall kurulacakt. leride Avusturya Habsburglarnn erkek taraf snerse, Avusturyann elindeki Macar topraklar da Erdel krallna geecekti. Avusturya ve Erdel arasnda yaplan Spire anlamas ile Arides Maria Christina Sigismund Bathory ile evlendi. Sinan Paa Bodan prensi Aarondan byk bir hara istedi. Yoksa Bodan beylerbeylik yapacak, prenslii iptal edecekti. Prens halk soyarak bu harac toplayp, Sinan Paaya yollad. Ancak ad da zalime kt.

145

Herkes Smrge Peinde, 1594

Baganmyo 1594 ylnda Rus kuvvetleri Sibiryada Taray ele geirdi. Artk Rus kuvvetleri sadece 1200 atl ve 500 piyade ile fetihler yapyorlard. 1595 ylnda Baraba Tatarlar yok edildiler. Rusyann Sibirya smrgesi gittike byyordu. 1594 ylnda II. Philippe, Lizbon limann, Hollanda ve ngilizlere kapad. Bu karar % 100 uygulanmad ise de bazen Hollanda ve ngiliz gemileri tutukland ve mallarna el kondu. Ancak bu Hollandallar ve ngilizleri korkuttu. Onlar da Hint okyanusunda dorudan ticari iliki gelitirmeye yneldiler. Hollanda da smrge peindeydi. IV. Henry ynetimindeki Fransa 25 ubat 1594 tarihinde Protestanlktan dnd. Ricci, Konfyus metinlerinde bulduu, u Hi yorumu dndaki unsurlar ap, sergiliyordu. 1594 ylndan itibaren okumular gibi giyinmeye balad. Tahtrevan ile gider oldu. Yannda katibi ve hizmetileri vard. O artk devletin ahlakna sayg gsteren bir kiiydi. in 1594 ylnda Annam, Birmanya ve Siyama saldrmt. Bu savalar 1594 ylndan 1604 ylna kadar 10 yl srd. Bunlar in asndan ele geirip, smrme savalardr. Yani in Gney Dou Asyay mstemlekeletirmeye alyordu. in kendisi bamsz bir devlet olsa bile Birmanyay daima kendine bal bir yer olarak kabul etmi ve yle davranmtr.

146

Sultan III. Muratn lm, 1595

III. Murat

Koca Sinan Paa Belgradda k geirirken, voyvodalklarn fiili isyan balad. Eflak ve Bodandaki Trk ve Rum aznln byk bir ksm ldrld. Bkrete 4.000 Trk ldrld. Bu ldrme her kent ve kasabada gerekletirildi. syanclar daha sonra evredeki Osmanl kale ve kentlerini ele geirmeye baladlar. imdi savalar voyvodalklarla onlara komu sancakbeylikleri arasnda oluyordu. Bu srada Sultan III. Murat Ocak 1595de 48 yanda fel geirerek aniden ld. III. Murat Han Arapa ve Farsa bilirdi. ki Trke, iki de Arapa ve Farsa iirlerini toplad divan vardr. Mahlas Muradi idi. yi bir airdi, ayrca tasavvuf zerine yazlm bir eseri de vardr. III. Murat kadnlara ok dknd. Mneccimbana gre 130 ocuu olmu, bunun byk bir ksm lmt. ldnde sa 19 olu ve 26 kz vard. Onun dneminde sarayn kuvvetli hanm Safiye Haseki Sultandr. Safiye Haseki Sultan, grmcesi Sokullunun ei smihan Sultan ve Harem yneticisi Canfeda Kadn, Raziye Kadn ile i birlii yaparak, kuvvetli bir klik meydana getirmitir. Divan Hmayun vezirleri gten dtke, Harem glenmekteydi. 147

III. Murat dneminde daha nce azledilemeyen eyhlislamlarn azledilebilir olmas, dini yorum ve fetvalarn etkilenerek, kiisel veya kliksel menfaatlere doru dnmesine sebep olmutur. Bu dnemde Osmanl lke ynetiminde genel bir zafiyet meydana gelmitir. Eskiden gl, vasfl, gittii yerde uzun sre kalan beylerbeylerinin yerini, siyasi entrikalarla grev verilen ve iini her ay kaybetmek korkusu ile dolu beylerbeyleri almtr. Bir eyaletin bir ylda birka beylerbeyi grd olmutur. Sultan II. Selim iin, nerede ise, hkmete yani yrtmeye karmad denilebilinir. Ondan sonra gelen III. Muratn yrtmeye yapt mdahaleler faydal deil zararl olmutur. Padiah teknik yrtme ilerine bile zaman zaman mdahale etmitir. Halk yaplan hatalar padiahlara yorar olmu ve hatalardan padiahlar sorumlu tutmaya balamlardr. Padiahn tartlr hale gelmesi, verdikleri fermanlara uymayan brokratlar ortaya karmtr. III. Murat tahta ktnda, 1574 ylnda, 13.599 yenieri vard. 21 yl sonra, 1595 ylnda, yenieri says % 100 artarak 26.000 kii olmutu. Ayrca bunlarn nitelii de dmt. Artk eski sert disiplin zayflamt, devirme sistemi delinmiti, yenieri askerlik dnda ilerle de (esnaf ve tccarlk gibi) urar olmutu. Bu srada tmarl sipahi says da hzla azalyordu. Bu arada Trkler tmarl Sipahi olmak yerine, stanbula gelip yenieri olmay tercih ermeye balamlard. Bu da devirme sistemini daha da bozuyordu. Yenieri kazan kaldrmalar sadece stanbula has olmaktan beylerbeyliklerde de yenieriler beylerbeylerine problem karyorlard. kmt. nemli

Eyaletlerden gelen gelirler dmt. rnein Msr eyaleti merkeze 800.000 altn yollarken, 1589 ylnda bu 600.000 altna dmt.

Mavi Nil

148

Osmanl Taht III. Mehmetin, 1595

III. Mehmet

XVI. Asrn sonlarnda Osmanl mparatorluu nfusu 30 35 milyon tahmin edilmektedir. 1595 ylnda Osmanl tahtna III. Mehmet kt ( 1595 1603 ). III. Mehmetin annesi bir Venedikliydi. III. Mehmet padiah olunca 19 kardeini ldrtt. Clus bahii olarak 1.300.000 Duka altn datld. II Selim zamannda sadece en byk veliaht sancaa gidebiliyordu. III. Mehmet dneminde byk ehzade de sancaa gnderilmez oldu. Artk ehzadeler sarayda Kafes denilen lks bir hapishanede tutuluyorlard. ehzadelerin her birinin ayr bir dairesi, onlara hizmet eden 10 12 cariyeleri vard. Dardan kimse ile gremez ve haberleemezlerdi. Byle bir temas salamaya alan idam edilirdi. Gebe kalan cariyenin ocuu drtlr veya doar domaz ldrlrd. Sarayda br ad imirlik olan Kafesin nndeki koridora Cinlerin Meveret Yeri ad verilirdi. 149

Harem Dairesi, Osman Hamdi

III. Mehmetin tahta k ile ilgili olarak beylerbeylerine, kadlara ve sancak beylerine yollanan adaletnamede, ilk defa, mparatorluun iine dt kargaa, yaygnlam yolsuzluklar belirtilmi ve bunu yapanlarn iddetle cezalandrlaca bildirilmitir. Bu adaletnamede I. Sleyman dnemi kanunlarnn inendii, kanunlara aykr olarak kylden alnan resim ve vergilerin ok artt sylenmektedir. Yneticiler ekya ile ibirlii yapmaktadr. Yneticiler ve vergi toplayclar, kylye kendilerini, adamlarn ve hayvanlarn baktrmakta, onlardan fazla vergi almaktadrlar. Kyl soyulduu iin dalara kap, saklanmaktadr. Rusya-sve Sava (15901595), Tyavzino anlamas ile sona erdi.

150

Jean Bodin

Son Yemek, Tintoretto

talyada Hmanizm doludizgin devam ediyordu. Ludovico Ariosto gibi byk bir epik air olan Tasso ( 1544 1595 ) lmt. Tasso Kurtarlm Kudsn yazaryd. Ancak 1530larda balayan Katolik gerici hcumunun etkisi de baz sanatlarda grlmeye balanmt. en akrak Venedikin ressam Tintorettonun ( 1518 1594 ) resimleri i sknts, karklk ve dzensizlik vard. Kar devrimin saldrlar baz sanatlar zenti iine drmt. Bunlar Rnesanstan ayrlarak yapmackla gittiler. Ancak bu varken, sanatta daha bamsz ve demokratik bir arayn ncleri de ortaya kyordu. Fransada burjuvazi oluurken ideologunu da bulmutu. Bu kii Jean Bodindi ( 1530 1596 ). Jean Bodin mutlak monarinin yanndayd. Onun iin monari feodal kalntlar temizleyecek oland. Devlet ve hukuk zerine sistemli bir reti neriyordu. En nemli eseri Cumhuriyet adl eseridir. Kraln kiiliinde temsil edilen iktidar stn bir hkmranlktr. Bu aslnda uyruklarn ortak maldr ve dokunulmamas gerekir diyordu. Bodin, sosyal yaam nelerin etkilediini aratrd. Bunu Machiavellide yapmaya almt. klim, corafi koullar gibi etkenlerin insanlar zerindeki etkisi zerinde durdu. Bir taraftan da ilk alar ile zamann birbiri ile karlatryordu. Bu mukayeseler sonunda zellikle teknik ynde ilerlemeler yapld sonucuna vard.

151

Bodin, insan yaamnda maddi karlarn oynad rol incelemiti. Zenginliin belli ellerde toplanp, geni halk kitlelerinin yoksul kalmasnn devrimlerde ok nemli bir rol oynayacan aklad. Bakaldrlarn nlenmesi iin, halka dn verilmeliydi. Bodin, devlet ileri gelenlerine iktidarlarn salamlatrmak iin tler veriyordu. Machiavelli, Bodin gibiler, sosyal yaamn sorunlarna, devlet ve hukuka ilikin sorunlara burjuvazinin gr asndan bakyorlard. Burjuvazi ynetmek istiyordu. Onun iinde ileriye kendi snfsal karlarnn yorumcularn sryordu.

Tintoretto'nun Venedik'teki Evi

152

Trk Aknclarnn Sonu, 1595

1595 ylnda, Gyulafehrvrda, Erdel (Transylvania) prensi Sigismund Bathory, Eflak (Wallachia) voyvodas Mihail (Michael the Brave) ile bir vassallk anlamas imzalad. Buna gre Eflak, Erdele balanyordu. Mihail Osmanllarla savarken Sigismund askeri destek verecekti. III. Mehmet tahta ktktan ksa sre sonra, Veziriazam Koca Sinan Paa azledilerek yerine Ferhat Paa getirildi. Koca Sinan Paada ylda 300.000 Aka tahsisatla Malkaraya iftliinde oturmaya yolland. Olu Vezir Mehmet Paa da azledildi. imdi Damat brahim Paa 2. vezir, Cerrah Mehmet Paa 3c, Halil Paa 4c, Hasan Paa 5ci vezir olmulard. Ferhat Paa veziriazam olarak Eflak seferine yolland. 1 Maysta Ferhat Paa 10.000 yenieri ile yola kt. Ana ordu zaten cephedeydi. Ancak be ay gibi ksa sre sonra Damat brahim Paann tertipleriyle, Ferhat Paa grevden alnarak yerine Sinan Paa 4 kez veziriazam olarak grevlendirildi. Ferhat Paann stanbula dnmesinin peinden, Koca Sinan Paa rakibi Ferhat Paay bir punduna getirip idam ettirdi. Bu srada Avusturya-Alman ordusu (Aridk Mathias) Estergona hcum ediyordu. Orduya prens Mansfeld komuta ediyordu. Mansfeld 6 saldrya ramen Estergonu alamamt. Koca Sinan Paa olu Mehmet Paa komutasndaki ordu, Estergondan 40 Km uzakta Budinde olmasna ramen, Estergonun imdadna gitmiyordu. Tarihi Peevi brahim Efendi, Estergon mdafileri arasnda bulunduundan, btn olup bitenleri yazmtr. Sonunda 153

Mehmet Paann yanndaki dier paalarn srar ve hatta emir dinlemeden scak temas salamalar zerine Osmanl ordusu Avusturya ordusu ile savaa tututu (Austos 1695). Sava gnlerce srd. Sava ok iddetlenip, yedekler bile savaa srldnde, Osmanl ordusu iddetli top atei altnda bozulmaya balamt. Tam bu srada Estergon mdafilerinden, iinde Peevi brahim Efendinin de bulunduu bir alay kaleden karak Avusturya Ordusuna saldrd. Bunu beklemeyen Prens Mansfeld gafil avlanmt. Huru yapan alay, Avusturya tabyalarn ele geirip, toplar battal hale getirdiler. Bu sayede Osmanl ordusu, dverek, ama bozulmadan Budine geri ekilebildi. Koca Sinan Paa olu Mehmet Paa, sava ynetememi ve hatta sava meydanndan abuk ayrlarak ordusunu yalnz brakmt. Ordunun dzgn geri ekilebilmesi, Estergondan huru yapan alay ve ordudaki dier komutanlarn azmi sayesinde gerekleebilmiti. Osmanl ordusu ok zayiat vermi ama imha olmamt. 1595 ylnda Veziriazam Koca Sinan Paa Eflaka girmiti. Veziriazam Sinan Paa nce Bkre ve Tergoviteyi ele geirdi. O ilerledike, Mihail ekiliyordu. Eflak asilerden temizlendi ve bir beylerbeylik yapld. Osmanllarn tm hareketini Mihail casuslar vastas ile takip ediyordu. Sinan Paa Tergoviteden ayrlr ayrlmaz Mihail Eflaka girdi. Kenti top ateine tuttu. Sinan Paa kente yardma birka bin kii yollad ise de bunlar telef oldu. Korkan Sinan Paa orduyu Bkree cebri yryle getirdi. Osmanl ordusunun bu hzl ekilii Mihail ve askerlerinin moralini ykseltirken, Osmanl ordusunun moralini iyice bozdu. Ekimde Mihail Tergoviteye (Targovite) girdi. ehri savunan Ali Paa, Kou Bey ve baz yksek rtbeli subaylar hafif atete evrile evrile kzartldlar. Pek ok Trk kaza oturtuldu. 3500 Osmanl askeri eitli ikencelerle ldrld. Tergoviteyi aldktan sonra Eflak Beyi Mihail saldrya geerek, Osmanl kuvvetleri geri ekilmek zorunda brakt. Geri ekilmek iin nehri geerken, bataklklara den Osmanl askerlerinin byk bir ksm telef oldu. Aknclar en geride kalmlard. Tuna'dan kar kyya geilirken, gerekli nlemlerin alnmamas nedeniyle yeni bir saldrya maruz kalan Osmanl aknclar ok byk kayplar verdi. Bu olay Osmanllarn byk gc aknclarn sonu oldu. Aknclarn verdii byk kayplar onlarn sahneden ekilmelerine sebep olacaktr. Ancak bu byk zayiatlar olmasa bile akncln nemi gittike kayboluyordu. Osmanllar Batda Avusturya ile nerede ise kesin saylabilecek snrlar konusunda anlamlard. Bat atmalar nerede ise kale savalarna dnmt. Aknclarn Avrupa ilerine kadar eskiden olduu gibi girmesi iin bir neden de pek kalmamt. Artk aknlarn zayiat ok byk oluyordu, yeteri kadar gelir getirmiyordu, Osmanllar tm Avrupa ile boumuyor, boumak da istemiyorlard. Osmanllarn Batdaki ihtiyac hafif silahl aknclar deil, kale koruma ve kuatmasnda becerikli, ar silahl savalard. Aknclarn yapt fonksiyon gibi olmasa da, Osmanllar, sava srasnda dmann gerisini vurmak iin Krm atl askerleri kullanlyordu. ronik bir durumdur ama Osmanl aknclar yerleik dzene geerken, Osmanllarn kendisi yama aknlarna maruz kalyordu. Bunu gerekletirenler Kazaklard. Bu dnemden sonra Polonya ile yaplan anlamalarn nde gelen maddeleri her iki tarafnda kendi aknclarn frenlemesi konusundayd. Osmanllar Krm Tatarlarn, Polonyallar Kazaklar durdurmalydlar.

154

Zaporizya Kazaklar

Aknclarn imha olmasnda tek mesul kii Koca Sinan Paayd. Osmanl ordusu geri ekilmeden nce aknclar ve tm ordu byk ganimet ele geirmilerdi. Veziriazam bu servetin bete birini devlet iin, bir ksmn da kendi iin alacakt. Bu paray tahsil etmek iin Tuna zerindeki kprnn her iki tarafna tahsildarlar koydu. Bu daha nce yaplm bir ey deildi, Sinan Paann kiisel icadyd. Ordunun karya geii ok yavalamt. Paalar Sinan Paay uyardlar. Ama o oral olmad. Mihail yaklat ve kpry top ateine tutmaya balad. Veziriazamn o zaman akl bana gelip, kprden acele geilmesi emrini verdi. Ancak i iten gemiti. Ordunun sonunda aknclar kalmt. Kpr, top atei altnda, zerindeki aknclarla birlikte kt. Karya geemeyen aknclarn tmn de Mihail kltan geirdi. Aknclar son neferine kadar dvm ve tarih sahnesinden ekilmilerdi. Mihail, Trk kkenli olan aknclar yok etmekle kalmad, oradaki Yerky kalesini de ele geirdi. Sinan Paa nehrin br yannda bu olanlar sadece seyrediyordu. Yerkydeki Osmanl askerleri ldrld. Kadn ve ocuklar esir edildi, yaplmadk rezalet kalmad. Sinan Paa hala seyrediyordu. Yerkyde ele geen Osmanl toplar ile Ruscuk kenti dvlmeye baland. Sinan Paa ordu etkilenmesin diye askeri gneye ekti, ama kent dvlyor, insanlar lyordu. Asker Bak u rezalete diye baryordu. te bu srada Mihail birden bire hzla oradan ayrld. Eflakn kuzeydousundan II. Gazi Giray Han Bodana girmi, zerlerine yryordu.

155

Estergon Kalesinin Avusturyallara geii, 1595

Estergon Kalesi

Durum Osmanllar asndan Eflak cephesinde olduu gibi Avusturya cephesinde de ktyd. Bu cephede bakomutan Sinan Paann olu Mehmet Paayd. Avusturya ordular bakomutan da Prens Mansfelddi. Mansfeld Estergonu (Grand) kuatmt. Estergon 156

kuatmas devam ederken, prens Mansfeld lm, komutay Aridk Mathias bizzat slenmiti. Estergona 42 Alman muhasara topu gnde 2.000 glle atyordu. 40 Km tedeki Koca Sinan olu Serdar Mehmet Paa yardm arlarna kulak bile vermiyordu. Kalede su yoktu, gda yoktu, her yer yaral doluydu, eli silah tutanlarn says gittike azalyordu. Bir ara Lala Mehmet Paa, kuatmay yararak kaleye girebilmi, ancak 1400 asker getirebilmiti. Estergon sancak beyi Kara Ali Bey lmt. Yenieri huzursuzlam, anlama yaplmasn istiyor ve bunun iin zor kullanyordu. Avusturya kuatma kuvvetleri ile Estergon mdafileri aralarnda mzakerelere baladlar. Aridk, kaledeki askerlerin yanlarna tayabilecekleri eyalar alarak, serbeste kaleden kp, gitmelerini kabul etti. Kale Mehmet paann yanl davranmas nedeniyle dayanamamt, Avusturya Estergon kalesini ald. Bundan 6 gn sonra Viegrad kalesini de Avusturyallar aldlar. Aridk, kale komutanna teslim olmas iin rvet vermiti. Bat cephesinde st ste gelen baarszlklar zerine, asker, padiah III. Mehmeti bizzat sefere kmaya zorlamaya balad. Koca Sinan Paa veziriazam olduktan 4 ay sonra, yukarda anlatlanlarn nda, Rusuktan stanbula dnerken yolda grevden alnd. Yerine Lala Mehmet Paa getirildi. Ancak onun greve geldikten 10 gn sonra lmesi zerine Aralk 1595 de Koca Sinan Paa 5. defa sadrazam oldu. Bu sefer sadrazaml 4 ay srd. Doal bir lmle ld. Zamann tarihileri, yazarlar ve airleri ondan kurtulmu olunmasna krederler. Anlalan yaptklar halkta derin bir kayg uyandrmt. Koca Sinan Paa ldnde muazzam bir hazinesi vard. Bu hazine saymakla bitmez. Sadece nakit olarak 600.000 Duka altn ve 2.900.000 Aka hazinenin ufak bir ksmyd. Sinan Paann lmnden sonra devlet hazine ve servetine el koydu. Koca Sinan Paann lmnn peinden Safiye Valide Sultann srar ile Damat brahim Paa Veziriazam oldu. Bu srada III. Mehmet sefere kmaya hazrlanyordu. Koca Sinan Paann lmnden ksa bir sre sonra stanbulda rehin olarak bulunan Safevi prensi Haydar Mirza da 15 yanda ld. Babr mparatoru Ekber ah 1595 ylnda Kandahar fethetti. Kandahar Belucistan ve rana alan kapyd. eybanilerde Abdullah Han 1595 senesinde, Semerkandda 62 yanda iken ld. Krk be senelik hkmdarlnn; on senesinde babasnn yerine, otuz iki senesinde de kendi adna hkmetmiti.

157

Portekiz nie Geiyor, 1595

Diu

Daha nce anlatld gibi, Portekiz altn azalmt. Avrupann 1545 1552 ekonomik krizi de Portekizi fena vurmutu. Epeydir Fransz ve ngiliz rekabeti iyice artmt ve Portekiz ticaretini baltalyordu. Ekber ah sayesinde Hindistana gelen istikrar ve gven ortam, baharatn kara yolu ile ine ve rana doru gitmesine imkan vermiti. Malabar karabiberinin ou Orta Asyaya gider olmutu. Artk baharat Portekizliler iin pahalyd. 1595 den sonra Hollandallar da geldiler. Portekiz imparatorluu yklyordu. Portekiz imparatorluunun yklmasnda Osmanl imparatorluunun da nemli bir katks olmutur. Osmanl denizlerde, Kzldenizde, Basrada, Hint okyanusunda, Portekizliler ile srekli boumutur. En azndan Portekiz bir Osmanl saldrsna kar hazrlkl durumunda kalmak zorunda kalmtr. Osmanl frsat bulduka Adendeki, Arap yarmadas kylarndaki Dou Afrikadaki Portekiz kalelerine saldrarak onlar taciz etmitir. Osmanllar Dou Asyada Portekizliler ile atan Mslman emir ve krallara askeri ve ekonomik yardm yapmlardr. Ayrca Osmanlnn Kuzey Afrika politikas da Portekizlileri negatif etkileyen bir husustur. unu da ifade etmek gerekir ki Osmanllar deniz ticaretine ok nem vermilerdir. Denizlerde serbeste ticaret yapabilmeyi hem kendileri ve hem de dier Mslman tccarlar ve dost lke tccarlar iin salamaya almlardr. Osmanl ticareti hem himaye ve hem de tevik etmitir.

158

Osmanl donanmas Hint Okyanusunda Portekiz gemilerine yle musallat olmutu ki, Hint ticaretinden elde ettii karn nemli bir ksm Osmanllar ile savaa bilmek iin harcanr olmutu. Osmanllar, Portekizleri yenip, Uzak doudan atamamlard ama her yerde onlarla savaarak eritip, yok olmalarna yol amlard. 1595 ylnda Ricci, Orta inde, edebiyat akademilerinin bulunduu Nan-anga (Nanchang) yerleti. Edebiyat zerindeki stn bilgisi ile okumular tarafndan ok iyi karland. Ricci burada unu fark etti: Okumular iin nemli olan ahlak felsefesi, ktlk, erdem, zalimlik, acma, namussuzluk, dostluk konularn gzel ve zarif bir tarzda ilemekti. Ricci, ierodan ald 76 zdeyii, Dostluk zerine nceleme ad altnda yazd. Esere inliler hemen arpldlar. Vali vekili, eseri hemen bastrarak, her tarafa dattrd. Artk Okumularda Ricci benimsenmiti. Yaplan sohbetler dine kaymaya balad. inlilerin haberdar olmad, skolastik mant kullanan Ricci, artk ok saylyordu. Pek ok Okumu Hristiyan oldu. 1595 1597 yllar arasnda, Yukar ve Aa Avusturyada bir kyl ayaklanmas balad. Kyller Reform isteyerek, ayaklanmlard. syanclar, kumandanlar ve ateli silahlar olan bir ordu kurdular. Hkmet ile kyller arasnda atmalar balad. Almanyada, 1555 barndan sonra kurulan dengeler bozuluyor, dini elikiler gleniyordu. Katolik prensler, Protestanlk yaylmasn diye sert nlemler almlard, ancak o gney ve gneybat kentlerinde yaygnlat. Kilise mallarna konma arzusu da baz prensleri Protestanla doru ekiyordu. Ama, Protestan kesimin glenmesi, Katolik direncin de artmasna neden oluyordu. Avusturya ve Bavyerada etken olan Katolik prensler, Protestan yaylmasna kar saldrya getiler. ngilterede gda sknts ba gstermiti. Kralie I. Elizabeth, Afrika kkenlilerin lkeyi terk etmelerini emretti.

159

Hollanda geliyor, 1596

Drt gn savalar

1596 yl geldiinde Polonya diyetine Krallk Prusyas katlyordu. Kendi grevlileri, hazinesi ve ordusu olan Lituanyada diyete katlyordu. Dukalk Prusyas vassillik andn yenilemiti. Ama Polonya kaleleri olmayan, donanmas olmayan ve ordusu bile olmayan zayf bir devletti. 23 Haziran 1596 ylnda 4 Hollanda gemisi Cavann kuzeyinde Bantana geldi. Bantan bir Mslman sultanlyd. Hollanda iin artlar uygundu. Portekiz Mslman sultanlar ile srekli kaptndan elinde ok fazla kale kalmamt. Mslman sultanlar baharat sat iin gelen ve Portekizli olmayan tacirlere de kaplarn ayorlard. Cava, Sumatra ve Borneo evresine ve buralardaki boazlara egemen olmak isteyen sultanlklar hem kendi aralarnda ve hem de Portekiz ile srekli savayorlard. Bu sultanlklar savalardan yorgun dmlerdi. Avusturyada ayaklanan kyllerin ordusu, hkmet kuvvetlerini yene yene Viyana kaplarna dayanmt. Georg Tasch ihtilalin lml kanadyd. Habsburglar onunla mzakereler yapp, ate kes saladlar. Sonra da 1 yl iinde btn ayaklanm olanlar ezip, yok ettiler.

160

Osmanl Avusturya savalar sryordu. Askerin istei ve bastrmas ile III. Mehmet bizzat sefere kmt. Bu sefere ngiliz elisi Edward Burton da Osmanllarn yannda katlmt. Avrupann Protestan lkeleri Osmanllar tutuyorlard. Padiahn yannda 18,5 milyon duka vard, stanbulda 22 milyon duka braklmt. Sultan sefere btn sancak beyleri yolladklar yazlarla davet etmilerdi. Ama Sultan, Valide Safiye Sultann muhalefetine ramen Hoca Sadeddin Efendi raz etmiti. Sultan Edirne, Filibe, Sofya, Ni yolu ile Belgrada geldi. Bu srada Almanlar Hatvan kalesini vira ile teslim almlar ama kaleye girdikten sonra btn Trkleri, kadn ve ocuklar dahil ldrmlerdi. 18 gnlk kuatmadan sonra en nemli kalelerden biri olan Erlau (Eer, Eri) kalesi vire ile teslim oldu. Alman askerleri kaleden ayrlp, gittiler. Yolda giderken Krm atllarnn hcumuna uradlar. Btn askerler ldrld, subaylara dokunulmad. Eriden birka gn sonra Hatvan Osmanllar geri aldlar.

161

Haova Meydan Sava, 1596

Haova Sava

Avusturya ve mttefik ordusu, Aridk Maximiliann komutasnda Osmanl ordusuna yaklayordu. Veziriazam Damat brahim Paa gelen kuvveti Eri kalesine yardma geliyor sanarak, 15.000 kii mevcudu olan 4. Vezir Cafer Paann kuvvetlerine saldrma emri verdi. Almanlarn ne kadar kalabalk olduunu gren asker emre itiraz ederek saldrmad ve bunu 10.000 kadar Eriye dnd. Bu olay Osmanl askerinin artk can istemeyince emir dinlemediini gstermesi bakmndan nemlidir. Cafer Paa, geri kalan 4.500 askeri ile Alman ordusuna saldrd. Eitsiz savan balarnda, Rumeli beylerbeyi Veli Paa Cafer Paaya geri ekilme nerdi ise de bunu Cafer Paa kabul etmedi. Bu durumda Veli Paada Cafer Paadan izin almadan geri ekildi. Bu saldrda ok Osmanl askeri ld ise de Cafer Paa dman yararak ve dverek, bir avu askerle geri dnebildi. Bu n atmann peinden Avusturya ve mttefikleri ile Osmanllar arasnda Haovada (Mezkeresztes) meydan sava yapld. Buna Trkler Haova, Avrupallar Keresztes sava derler. 23 Ekim ile 25 Ekim 1596 tarihleri arasnda yaplan meydan savanda, Osmanllar mttefik ordusunu ok zor malup ettiler. lk olarak Alman ordusu saldrp, merkezin n saflarn bozdu. III. Mehmet ekilmeyi dnyordu, atna atlamken, Hoca Sadeddin atn 162

gemini tutup, savaa devam iin Padiah ikna etti. Bunun zerine sava kazandn sanarak gevemi Alman kuvvetlerinin zerine Osmanl ordusu ok iddetli bir saldr yaparak onlar bozdu. Osmanllar yarm saat ierisinde 20.000 Alman atlsn Haova kenarndaki batakla srp yok ettiler. Almanlarn 50.000 askeri sava meydannda kald. Aridk ve prens Sigismund katlar. Bu kazanlan byk bir zaferdi. Ancak artk Osmanllar zaferin peinden gidip, zaferi deerlendiremiyorlard. Haova meydan sava vermesi gereken olumlu sonular Osmanllar alamadlar. Bu savan gecesinde veziriazam Damat brahim Paa azledildi, yerine Caalolu Sinan Paa getirildi. Sava srasnda Damat brahim Paa orduya doru kumanda edemezken, Caalolu Sinan Paa orduyu ok iyi ynetmiti. Caalolu Sinan Paa 49 yandayd. 13 yanda iken Piyale Paa tarafndan, Cerbe deniz savanda esir alnmt. Asl ad Scipione Cicala idi. Babas vikont ve amiraldi. Aile Cenevizli olmasna ramen Sicilyaya yerlemiti. Kanuninin kz Mihrimah Sultann Rstem Paa ile evliliinden olan kz ile evliydi. Caalolu Sinan Paa, veziriazam olur olmaz, orduda hemen bir saym yaptrd ve 30.000 kiinin kaytl olmasna ramen orduda bulunmadn tespit etti. Bunlar ordudan kovuldular ve dirlikleri ellerinden alnd. Dmann ilk hcumunda kaarak geri ekilen komutanlar idam edildiler. Sava meydanndan kaan Habe beylerbeyi Sohrap Paa, kadn elbiseleri giydirilip, eek zerinde Belgrad sokaklarnda dolatrld, sonra da ba kesildi. Savaa kendi gelmeyip, kardeini yollayan Gazi Girayda azledildi. Yerine kardei Fetih Giray Han yapld. Bu 30.000 eski askerin dirliklerinin ellerinden alnmas ksa sre sonra patlayacak olan Celali isyanlarnn temel nedenlerinden biridir. Osmanllar Erlau ve evresini bir eyalet olarak dzenleyerek, Habsburglar ile Erdel arasndaki ulam kesmek istiyorlard. Umulan bunun sonunda baml prenslikteki bakaldrnn yatacayd. Ancak kazanlan Meydan sava ne umulan ve ne de bar getirmedi. Alman ordusu yenilmiti ama Osmanl zaferi, savan tm asndan, kesin bir sonu getirmemiti. Padiah III. Mehmet, savatan sonra stanbula dnd. Serhat, Avusturyallarn yeni harekatlarna uygun haledeydi. III. Mehmet stanbula dnerken Caalolu Sinan paay grevden alarak yeniden Damat brahim Paay veziriazam olarak atad. Caalolu Sinan Paa sadarette ok ksa sre kalmt. Sava sonras stanbul bezgindi. Para ktl vard. Sultan bar istiyordu. Dirliklerini kaybedenler karklklar karyorlard. Bu srada Avusturya Raab geri ald. Budini kuatt. Osmanl Saraynda Valide Safiye Sultann nfuzu tepeye vurmutu. Valide Sultann gnlk tahsilat 3.000 Akayd. Alt ayda bir 300.000 Aka, ylda bir de 1.000.000 Aka tahsisat alyordu. Her siyasi olayn altnda Safiye Sultan vard. spanyada ise borcunu deyemez haldeki kral, bor verenlerin faiz hakkn ret etti. Sadece anaparay deyecekti. Bu spanyann borlanabilir olmasn zedeledi. Bu karar sonunda talya, Almanya ve spanyada pek ok messese iflas etti. Ancak ksa srede spanya

163

Hazinesi yine boald. Bu sefer ok fahi fiyatla bor aranmaya baland. Ceneviz ve dier Avrupa lkelerine 8 milyon Duka altn yeni bor yapld. Borcun faizlerini karlamak iin vergiler daha da arlatrld. spanyann nfusu Arap siyaseti nedeniyle 2 milyon azalmt. Pek ok toprak botu. spanyann Akdeniz ticareti bitmiti. Okyanus ticareti ngilizlerin tehdidi altndayd. XVI. asr biterken spanyada bitiyordu. Haova meydan savanda malup olduktan sonra, artk hibir Avrupa devleti Almanlarn Osmanllara stnlk salayabileceini dnmez olmutu. Vassal prensliklerde Trk partileri (taraftarlar) ok kuvvetlenmilerdi. zellikle Erdelde artk prens kimseye laf geiremiyordu.

164

Astronomi, 1597

Tycho Spernovasnn 4 asr sonraki resmi

Netherlandda, Maurice of Nassau, Turnhout Savanda spanyol kuvvetlerini malup etti. spanyollar Amiensi ele geirdiler. Maa kesilen Tycho Brahe, nce Kopenhaga (Copenhagen), oradan da Rostocka gitti. Danimarka kral Christian IV , Tycho Brahenin Danimarkaya dnmesine izin vermedi. Asl ad Tyge Ottesen Brahe olan Tycho Brahe (d. Aralk 1546 - .1601) Danimarkal kimyac, astronom ve astrologdur. Kklnden beri yldzlara ve gkyzne merak saran bir ocuktu. 1559'da Kopenhag niversitesindeyken ahit olduu gne tutulmas onda bir tutku yaratt. Ancak amcas onu Danimarka'nn siyasal yaamnn nemli kiilerinden biri yapmak istiyordu. Bu yzden onun

165

hukuk okumasn istedi ve Leipzig'e yollad. Gndzleri hukuk eitimi gren Brahe, geceleri ise gkyzn gzlemliyordu. 1563'de Jpiter ile Satrn'n kavuumlarndan biri gerekleti. Tycho Brahe, eski kavuum tablolarnda bu olayn nemli bir hata ile verildiini saptad. Bunu ilkel bir yolla sadece bir ift pusula kullanarak yapmt. Amcas Jorgen 1565'de lnce, Brahe hukuk okumay brakt ve Almanya'ya Rostock niversitesine gitti. Daha sonra, Rostockdaki bir delloda burnunun bir ksmn kaybedecekti. 1571'de, daha sonra " Tycho'nun yldz " olarak anlacak olan Cassiopeia takmyldznda parlak bir yldz kefetti. Onun gerek yapsyla ilgili bir ey bilmemekle birlikte konumu hakknda kesin lmler yapt. Haftalar getikten sonra giderek solan bu yldz zamanla gkten kayboldu (bunun bir spernova olduu dnlyor). Artk Brahe nl biri olmutu. Danimarka kral iini srdrmesi iin kendisine tam donanml bir gzlemevi verdi ve adna bir fon at. Seilen yer Baltk denizindeki Ven adasyd. Tycho Brahe, Uranibourg (gkyz atosu) ve Stejnebourg (yldz atosu) adn verdii iki gzlemevi yaptrd. Burada kendini astronomiye adayan Brahe gzlemlerini srdrd. 777 yldzn konumunu lt ve katalog hazrlad elinde hibir teleskop olmamasna ramen lmlerinde 12 dakikadan daha fazla hata yoktu. Ayrca rencisi ve asistan Johannes Kepler'in eliptik gezegen yrngeleri yasasn biimlendirmesine yardm etti. Ancak u da var ki, Brahe ksmen dinsel gerekelerle Kopernik'in kuramlarn kabul etmedi. Onun yerine melez bir sistem benimsedi. Buna gre gezegenler Gne'in etrafndan dnyor. Ancak Gne ile Ay ise Dnya'nn evresinde bir yrngede bulunuyorlard. Zamanla baz meselelerden tr ve Danimarka kral ile kimi dostlarnn lm nedeniyle Ven adasndaki yaam bozuldu ve ona ait fon kesildi. Buna bir neden de sinirli yaps, kiraclarna kar acmasz oluu ve kendisine verilen grevleri reddetmesiydi. Bunun zerine aday terk ederek imparatorluk matematikisi olarak Prag'a kadar gitti. Ancak orada aradn bulamad. Tycho aceleci, hogrs olmayan, utanmazlk derecesinde bencil, ou zaman da acmasz bir adam olarak bilinir fakat ayn zamanda zeki, kibar ve alkand.

166

erefname

Yankkale (Gyor) Kale duvar

1597 ylnda ran ah Abbas, zbekleri yendi. Onlarn Horasana yaptklar yllk yamalara son verdirtti. zbekler ile olan snrlar korumak iin, Batdan ok sayda Krt aileyi alarak, onlar Horasann kuzeyine yerletirdi. Krtler orada snr bekilii yapmaya baladlar. 1597 ylnda Japonyada 6 Fransisken ve 20 Japon Hristiyan armha gerildi. Bunlar ilk Japon Hristiyan din ehitleri oldular (Hristiyanlara gre). Osmanl Hkmetinde 1597de Damat brahim Paa sadaretten alnarak yerine Hasan paa geirildi. Bundan sonra ksa srelerle pek ok veziriazam deiiklii yaplacaktr.

167

Osmanllar Avusturya ile bar istiyorlar ve bu konuda giriimler de bulunuyorlard. Ancak 1597 ylnda Avusturya Yankkale kalesini eline geirdi. Yankkalesinin yenieri komutan srekli sarho olan biriydi. Kalede gerekli emniyet tedbirleri alnmamt. Almanlar kendilerine Trk ss vererek kale kaplarn atrp, baskn verdiler. Kaledeki 1.000 askerden sadece 5 tanesi sa kurtuldu. 500 asker cephanelie snm ve orada havaya umutu. Aslnda kalede 5.000 asker olmalyd, ama askerler kalede deil evre yerleimlerdeydiler. Tanl muhafzlar komutan Yahya aann, lmnden sonra 25.000 duka serveti kt. Ki bu rakam o rtbede bir subay iin ok bykt. Bu olay Osmanl sistemindeki bozulmaya bir rnektir. Bitlis egemeni V. eref Han 1597 ylnda erefnameyi yazd. Eser Farsa yazlmt. Gneydouda hkm srm olan Krt hanedanlarnn tarihini vermektedir. Bu konuda derli toplu ve Krtleri anlatmak iin yazlm olan ilk eserdir. Ve en nemli kaynaktr. Krtler hakknda bundan nce Arapa ve Farsa bilgiler vardr. Ancak bunlar olaylardan bahsederken, Krtlerden de bahsetmektedir. Koreliler Yi Sunsin ynetiminde Myeongnyang Savanda Japonlara kar byk bir zafer kazandlar. Jacopo Peri, imdi ilk opera kabul edilen Dafneyi yazd.

168

Nantes Ferman, 1598

IV. Henry, Herkl pozunda

Fransz kral IV. Henry Nantes Ferman'n yaymlayarak (1598) Fransa'da din ayrmclna geici de olsa son verdi. 1598 ylnda Nantes ferman ve Vervins anlamas ile Fransada i savaa ve yabanc istilasna son verildi. Uzun din savalar Fransada mutlakyet ynetimini gelitirmiti. Ancak buna karlk Ticaret, sanayi ve dolays ile burjuvazinin gelimesi engellenmiti. Ynla Calvinci zanaat ngiltereye gt ve kendileri ile birlikte meslek srlarn da gtrdler. Fransann nfusu da azalmt. Yaplan bar sonucu spanya da Fransa zerindeki isteklerinden vazgemiti. Infante (infanta) Isabel Fransa tahtna oturamamt. Aslnda Nantes ferman kimseyi memnun etmemiti. Katolikler, Fransada Protestan istemiyorlard. Protestanlar da Katoliklerle tamamen eit olmak istiyorlard. Protestanlar, Cenevre ve 169

Amsterdamdaki dier Protestanlara balydlar. Katolikler onlar ulusu olmamakla suluyorlard. Nantes fermanndan sonra Protestanlar kendi kiliselerinde serbeste ibadet edebiliyorlard ama toplu olarak belli bir mahallede oturmalar mecburiyeti vard. Surete denen mahalleler ihdas edildi. Protestanlarn niversite, hastane, okul gibi yerlerde almalar serbestti. Ancak pratikte bu yrmyordu. Pek ok hastane brakn Protestan hekim, Protestan hasta bile almyordu. Protestanlarn ounlukta olduklar kasabalarda, onlar koruyacak Protestanlardan garnizonlar bulunuyordu. Nantes ferman sonuta Fransada mezhep birlii yoktur demekti. Ancak Katolikler, ferman yaynland andan itibaren, Protestanlar yok etmeyi dndler. Fransada devlet sanayi yaam kontrol altnda tutuyordu. 1581 ve 1597 fermanlar ile rak says ve raklk sresi snrland. Bu da byk imalathanelerin gelimesini nledi. Sermaye birikimi de bir yandan kraln ar vergileri ile dier yandan din savalarnda bir blgeyi ele geirenlerin aldklar byk paralarla engellendi. Byk burjuvazi ngiltere ve Hollandaya nazaran az geliti. Soylular da burjuva tavrlar alamadlar. Burjuva cumhuriyetlerine komu yeni bir burjuva cumhuriyeti oluamad. Fransada mutlakyet ve krallk devam etti. Fransa i savalar nedeniyle harap olmutu. Fransa hazinesi de dibe vurmutu. Hazine bor iinde, lke harap haldeydi. Kentler gibi krsal alan da tahrip olmutu. Kyller topra brakm, ekyala balamlard. IV. Henry maliyenin bana Sullyyi getirdi. Devlet memurluklar ve asalet unvanlar para ile satlmaya baland. Fransa nce devlet hizmetlerini iyice birbirinden ayrmt. Memuriyetler bir office (ofis) haline getirildiler. Sonra bunlar satlmaya baland. Daha sonra da para iin yeni makamlar ihdas edip, bunlar satt. Alc bu makamlar yaam boyu elinde tutuyordu. Zamanla, alc sahip olduu makam satar veya miras yoluyla brakr oldu. Alclar paras olanlar yani burjuvalard. Bunlar oturduklar yerden ynetmeye baladlar. Bu burjuvalar bamszd, dolays ile Hkmet bunlara gvenemiyordu. Bunun zerine hkmet istendiinde geri alnan yetkili bir memur kademesi yaratt. Bunlar teki makamlar gzetliyor, denetliyor ve gerekirse yerlerine geiyordu. Bunlar Mfettiler idi. Fransa gibi mutlak olarak ynetilen bir dier lke de spanyayd. ki lke ynetimi arasnda benzerlikler fazlayd. spanya, V. Karl ( arlken ) ( 1516 1555 ) ve II. Philippe ( 1555 1598 ) zamanlarnda tam bir mutlakyet devletiydi. 1598de II. Philippe lnce, olu III. Philippe spanya tahtna oturdu. Bylece Lerma dukas Don Francisco Gomezin kanl devri balad. Gomez spanya babakanyd. Btn makamlara bu kiinin akrabalar ve adamlar getirildi. Kars kralienin ba nedimesi, amcas Engizisyon ba hakimi, kardei Valencia kral naibi, kaynpederi Napoli kral naibiydi. Gomez 44 milyon dukalk byk bir servet biriktirdi. Bir lkede Kapitalizm ve burjuvazi ne kadar gelimi ise lke o kadar lml monari veya burjuva cumhuriyetine dnyordu. Burjuvazinin gelitii pek ok lke Fransa monarisinden ok daha yumuak ynetimlere kavumutu. Tersine burjuvazi gelimemise o zaman devlet feodaliteye daha yakn oluyordu.

170

spanya

Colomb karaya kyor

spanyada her ey krala aitti. En byk asilzade iin bile en ileri hedef kraln hizmetkar olabilmekti. Kral iktidarn Tanrdan alyordu. Kutsal bir varlkt. Ruhlar Tanrya ait ise vcutlar krala ait deniyordu. Kraln kararlarn ilahi bir ilham ile verdiine inanlrd. niversitelerde Tanrnn kudreti ile Kraln salahiyetini mukayeseli bir ekilde dzenleyerek retiliyordu. Kraln ad kutsald. Kral byle istiyor dendi mi akan sular duruyordu. Krala itaatsizlik, Tanrya itaatsizlikti. Halk en ok yaasn kralmz, kahrolsun kt hkmet diye baryordu. Kral ile ilgili inanlmaz bir protokol vard. Akla gelebilecek her ey protokole balanmt. Kral bazen halka ltfen mcevherler iinde ltfen grlrd. nnde eilerek elini pmek ancak zel bir izinle mmknd. Kraln nnde, tm dier dini tasvirlerden ok daha fazla huu duyulurdu. Kraldan sonra kralie geliyordu. Kraldan ve ocuklarndan baka herhangi bir ahsn, kaza ile hayatn kurtarmak iin bile olsa kralienin vcudunun herhangi bir yerine temas etmek lm demekti. Kral lnce, kralie bir manastr hcresine ekilmek zorundayd. Kral ve ailesi yaayanlarn tmnden stnd. Bundan phe etmek bile lmle cezalandrlrd. Byk keifler spanyay iine kapamt. spanyollar zamanla d dnyadan habersiz bir toplum oldular. Asyann milyonluk kentlerini ve hatta yanlarndaki Paris ve Londradan haberleri yoktu veya bilmek istemiyorlard. Onlar iin en byk kent Madriddi. 171

Krala saraynda 10.000 kii hizmet ederdi. Saray masraflar 1.300.000 duka idi. 1660 ylnda bu masraflar en tepe deeri olan 1.700.000 dukay bulacakt. spanya 20 genel valilie blnmt. Bunlarn yarsn kral naibi ad altndaki yneticiler ynetiyordu. Devletin toplam 60.000 ynetim memuru, 20.000 adliye ve 150.000 maliye memuru vard. Yani her 5 spanyol erkeinden biri memurdu. Memur spanyollar, memur olmayanlara yapmadklarn komazlard. Memur demek de yar tanr demekti. Adliyede ve her yerde rvet alm ban gitmiti. XVI. asrda spanyol ordusu 150.000 kiiydi. Bu Osmanllardan sonra Avrupann en byk ordusuydu. Bu yllarda Fransa ordusu 50.000 kiiden ibaretti.

172

Portekizin i Zorlayor, 1598

Guimaraes Kalesi

Portekiz Gneydou Asyay smrmeye devam ediyordu. Ancak tehlike de hi azmsanacak boyda deildi. 1590 ile 1599 yllar arasnda Lizbondan kalkan 33 gemiden sadece 16s geri dnebilmiti. Ancak ticaret yle byk kazan brakyordu ki hibir koulda sekteye urayacaa benzemiyordu. Lizbon gelimi, gzellemi ve tabii zenginlemiti. Ancak Portekiz bu avantajn devam ettiremeyecekti. mparatorluk ok geni bir alana dalmt. Paralar arasnda iliki kopuktu. Portekizler sayca ok azdlar. Portekiz olsa olsa bir buuk milyonluk bir lkeydi. Ayrca artk spanyollar ve Hollandallar, Portekizi yerinden etmeye geliyorlard. imdi smrge savalarna Hollandallar da katlmlard. Hollandallar ok abuk yaylacaklard. Hollandallar 1598 ylndan balayarak Banda adalarnda ve evresinde ticari mekanlar kurmaya baladlar. Zrhl balklar, zrhlar, cam eya, kadife ve tahta oyuncaklar getiriyorlard. Karabiber, karanfil ve ceviz gtryorlard. 1598 ylnda Sigismund Vasa, mezhep problemleri nedeniyle sve tahtndan feragat etmek zorunda kald. Ondan sonra sve tahtn zorla elde etmeye alt. svei Vasa hanedannn dier yeleri ynetiyordu. Bylece Lehistan ile sve arasnda yarm asr srecek savalar balad (Lehistan sve Savalar). Bu savalar sayesinde, Rusya iki gl komusu Lehistan ve sve ile mcadele etmek zorunda kalmam ve gelime imkan bulmutur. 1598 de Rus tahtna IV. vann kaynbiraderi, Trk asll Boris Godunov geti (1598 -1605).

173

Geni apl Celali Ayaklanmalar, 1598

Archduke Albert ve kars Infanta Isabel

1598 ylnda Nantes fermannn imzalanmas ile Fransada Katoliklerin yannda Protestanlarn da yaayabilecekleri kabul edilmiti. te yandan, corafi byk keifler ile dnya nfusunun byk blmnn Hristiyan olmad ortaya kmt. Bu gerek, halkn Papala olan inancn biraz daha zayflatt. Bu arada bilimsel ilerlemeler de durmuyordu. Polonyal bilgin Copernic dnyann hem gne etrafnda hem kendi etrafnda dndn ispat etti. Oysa Katoliklerin ncilinde gne dnyann etrafnda dnyordu. Bu srada Avrupa ordular, tabii Fransa ordusu da meslei askerlik olanlardan kurulu bir orduydu. Hibir kralln, byle bir orduyu uzun sre besleyecek ekonomik gc yoktu. Fransa da uzun savalar sonunda reform kilisesini (Protestanlar) yok etmeyi baaramamt. Sonuta, onlara, Nantes Ferman ile istisnai bir rejim tanmt.

1598 ylnda Pays-Basda (Hollanda, Flemeng) II. Filipe (Philippe, Felipe) birlii yeniden kurmaya alt. Pays-Basya zerklik tand. II. Maximiliann olu Aridk Albert ile Isabelle, hkmdar olarak tayin olundular. Bu ikisini Gney tand, Kuzey ise oral olmad. Kuzey, burjuva, Protestan, feodal hep beraber yola km, devlet kurma hevesinin peinden gidiyorlard. Gney bundan sonra gittike daha fazla mutlakyet ynetimine girecekti. Pays-Basda olup, bitenler, bunun Avrupadaki ilk burjuva devrimi olmas bakmndan nemlidir. Bu srada kapitalizm daha imalat aamasndayd ve yeni douyordu. Burjuvazi ve proletarya daha olgunlamamt. syan, yabanc hakimiyetindeki bir lkede bamszlk sava tarznda meydana gelmiti. Calvincilik, isyanda nde kotu ve sembol oldu. syan baarya ulamt. Ama iktidar burjuvazinin eline gemedi. Tccar oligarisi, soylularla i ie ve akraba olarak ynetimi ald. Feodalite varln srdrmeye devam etti. Hollanda bir

174

sre bata greti ise de ngilterede burjuva devrimi gerekleince, arka plana dmeye balad. Nisan 1598 ylnda Yenicaminin yapmna baland. Cami, Safiye sultan tarafndan Mimar Davut Aaya yaptrlyordu. Davut Aa lnce Dalg Ahmet Paa, Davut Aann planlar zerinden devam etti. Gayet yava giden inaat, Safiye Sultann 1605de lm zerine duracakt. Sonra konuyu ele Hatice Turhan Valide Sultan alacaktr. Bu srada, 1598 ylnda, Osmanl topraklarnda, Yahya bin Pir Ali adl bir dnr ld. O yazd eserlerde yaradl, peygamberler tarihi, Yunan filozoflar, Abbasi Halifesi Memunun Aristonun kitaplarn nasl salad, Aristo felsefesinin esaslar, Farabi ile bn Sinann ilikileri gibi konular ilemiti. Atom konusunda grleri enteresand: kesilerek, krlarak akldan veya hayalden dahi olsa blnemeyecek olan ey, atomdur. Halbuki atom uzayda yer kaplar, hareket eder, sa solu vardr. O halde iki yan vardr. ki yan olan ey ise blnebilinir. XVI. yzyln sonlarna dein Celali ayaklanmalar, daha ok yresel zellikler tayordu. 1598'de Sivas ve Mara blgesinde kan Karayazc Ayaklanmas, Celali hareketlerinin niteliini deitirdi. Karayazc Kll Ali olu Abdlhalim adl eski bir subayd. Sekban askerlerinin komutanyken tmar elinden alnd iin ayaklanan Karayazcya, dirlikleri ellerinden alnan sipahiler, topraklarn terk eden kyller, isiz kalan sekbanlar, ynetimden honut olmayan beyler ve paalar da katld. 20 bin kiilik bir ayaklanmac ordusunu yneten Karayazc (Osmanl ordusunda Mirliva, tugeneraldi), byk kentlere bile basknlar dzenleyip ekiliyordu. Karayazc zerine gnderilen Osmanl ordusu karsnda Tokat'a ekildi. Anadoluda levent, sekban gruplar azmt. nce Karayazc Abdulhalim, kardei Deli Hasan, daha sonra Kalenderolu Mehmet, Tavil Halil gibi sekban blkbalarnn evresinde ordular olumaya balamt. Devlet kuvvetlerinin yenemedii bu ordular, kent ve kasabalardan hara alarak gittike glenmeye baladlar. Rumeli Kazaskerlii gibi vezir rtbesi alm olan mehur air Baki, isyan u beyitlerle anlatmaktadr: Zahn dilden kan akar bu emi gryan bihaber Garka verdi Alemi bir katre umman bihaber Yar biperva Celali gibi hat kaldrd ba Memlekette fitne peyda oldu Sultan bihaber Bakinin bu cesareti, ulema snfna ait olup, idam korkusu duymamasndandr. Bu srada Halk olup bitenlere kar tepki duyuyor ama bunu aklayamyordu. Aklayabilenler ancak Baki, Peevi, Hoca Sadeddin gibi birka yazard. Burada ve bundan sonra, Anadoluda Celali isyanlar olup da Rumelide olmamas, Anadoluda kyl veya Yrk Trklerin silahlanp, sekbanla geii, buna kar Rumelindeki (Balkanlar) Hristiyan halkn silahtan uzak olmas ile aklanabilinmektedir.

175

zbeklerin k, 1598

Sibirya Kaanl 1490 - 1598

Kazaklar tarafndan rahatsz edilen zbekler, Abdullah Han vastas ile cezalandrma seferi yaptlar. Memede ki ocuklara kadar Kazak krm oldu. Buna ramen Kazaklar Takent ve Yesi kentlerini aldlar. Abdullah Hann banda olduu zbek devleti karklklar iinde kt. Safeviler, zbek topraklarna saldrdlar. zbek Han II. Abdullah Safevi hkmdar ah Abbasa yenilince, zbek Hanl byk bir sarsnt geirdi. Bu srada Abdullah Han ld ( 1598 ) ve Horasan Safevilere geti. Takent ve evresini Krgzlar igal ettiler. 1598 ylnda zbek Han II. Abdullah lnce, aile iinde paralanm lke i kavgalarla sarslmaya balad. Etrafta pek ok beylik vard. Ama en nemlisi Hiveydi. Bu hanlk Harezm ahllarn mirassyd. Ama Oxus deltas artk eski Oxus deltas deildi. Daha nce bahsettiimiz gibi, Cengiz Han ve Timur bu deltay mahvetmilerdi. Eski gnlerin klar

176

soluk da olsa duruyordu. Eski ihtiamna varamasa da gemiin renkleri solmu da olsa anlar canlyd. Sadece Buhara da, Cengiz Handan gelen bir aile zbekleri devam ettirdi.

Ruslar ve Km savayor -

1598 ylna geldiimizde Sibiryada Rus kuvvetleri Km kovalyordu. Km, Nogay bozkrna kat ve orada 1600 ylnda ld. Kmden sonra Ruslarn nnde Pasifik Okyanusuna kadar ciddi bir engel kalmamt. leride greceimiz birka kk direni, Rus ilerlemesini durduramad. Rus ilerlemesine Trkler kar koymular, savamlar, bamll kabullenmemilerdir. Ne var ki gleri yetmemitir. 1598 ylna gelindiinde ah Abbas, randa merkezi bir devleti artk organize etmiti. Bu srada orada bulunan Alevileri de dini olarak eiterek, onlarn dini kltr seviyesini ykseltmeye alyordu. Bundan sonra, eskiden Acemlerin yapt vezirlik gibi grevlere Trkler gelmeye baladlar. sfahanda Ulu Sufiler denen yksek grevliler Trke konuuyorlard. Ancak devlet her eye ramen ran devletiydi. Trke devlete girmemi, zel yaam snrnda kalmt. Gelenek ve grenekteki Trkleme randa mimariden, inilere kadar her yerde etkisini gsterecekti. Bu srada Msrda askerler ayaklanarak, maalarna artm istediler. Osmanl askerinin paras yetmiyordu.

177

Osmanl Avusturya Sava Her ki Taraf iin de iyi gitmiyor

Budin (Buda)

Osmanllar, bar giriimleri sonusuz kalp, bir de Avusturya 1598de saldrnca, Satrc Mehmet Paa komutasnda Avusturyaya kar harekata baladlar. Osmanllarn bu giriimi baarl olamad. Ayrca Avusturya Budini kuatt. eitli Osmanl kuvvetlerinin Budine yardma gitmesi sonucu Avusturya kuatmay kaldrmak zorunda kald. Almanlar Budini kuatmken, Osmanl ordusu da Serdar Satrc Mehmet Paa komutasnda Varat kuatmt. Yannda yeterli kuatma topu olmayan Osmanllarn Varat almaya almas sonu vermesi nerede ise imkansz bir giriimdi. Vezir Satrc Mehmet Paa bir aylk bir kuatmadan sonra Kasm aynda kuatmay kaldrd. Dnte Osmanl ordusu bataa saplanmt. Yry inanlmaz g oluyor, paalar bile top ekiyorlard. Ordu bu kt koullarda Budine yardma gitmeye alyordu. Yolda yenieri yrmekten ylmt, Budine 30 Km kala Serdarn otan bastlar. Satrc yaraland. Ertesi gn Almanlarn Budin kuatmasn kaldrdklar haberi geldi, her ey sulh oldu. Aslnda Almanlar da Budin kuatmasnda ok sayda l vermiler ve ok ypranmlard. Osmanl ordusu ile baa kacak halleri kalmamt. Osmanl ordusu grld gibi iyi ynetilmiyordu. Asker disiplinden uzaklamt. Kurmay hizmetleri yeterli deildi. Byle bir ordunun oktan yok olurcasna yenilmesi gerekirdi. Ancak Avusturya-Alman ordusu da Osmanl ordusundan hallice deildi. Bu iki dtan gl, iten rk ordu birbiri etrafnda dolanp, duruyordu. Osmanl Avusturya savalar da uzadka uzuyordu.

178

Osmanllarn Avusturya ile kapm olmas, Avrupann Protestan lkelerinin ve zellikle ngiltere ve Hollandann ok iine yaryordu. 1593 1606 Osmanl Avusturya savalar srasnda, Osmanl devleti ngiltereden silah ve dier sava malzemeleri satn almt. XVI. Yzylda arlk Rusyas Kazan blgesini ele geirince, Tatar dedii Kazan Trklerini Hristiyan yapmaya giriti. Bir ksm Tatarlar krein adyla Hristiyanlatlar. Buna karlk da, Mier ve Tipter adyla Volga Finlileri Trkleip, slamlatlar. Blgede Trk, Slav ve Finli karmalar oldu. Bertold Spuler, Kazan Trklerinin ve komular Bakurtlarn bu karmalar sonucu, Turan tipi ve Baltk tipi olarak iki farkl tip oluturduunu iddia eder.

179

Japonyada Ynetim Tokugavada, 1598

Deniz sava, mjin sava

1598 ylnda Japonyada Hideyoi ( Hideyoshi ) lnce yerine dava arkada Tokugava ( Tokugana ) eyasu ( 1542 1616 ) geti. Ba kaldran senyrleri ezerek, rejimi kararl hale getirdi. Japonyada parann birliini salad. Altn ve gm paralar bastrd. Tokugava, Japonyada 250 yl hkm srecek yeni bir ogun ynetimi salad. ogunluk Tokugavalarn eline gemiti. in ve Kore birleik kuvvetleri Noryang Point Savanda Japonyay kesin bir yenilgiye uratarak, yedi yl savalarna son verdiler. Resmi tarihte kadnlar arasnda ecinsel ilikileri gsteren kaytlar olmamasna karn harem gelenei olan bir toplumda bu tr davranlar olmu olmal. 16.yzyldan sonra kurulduu sylenen On ki Karde Budist Rahibe topluluunun lezbiyen ilikiyi benimseyip erkeklerle asla iliki kurmamak zere Tanra Yine yemin ettikleri hatta aralarnda evlilik trenleri dzenledii sylenir. Hinduizmin Tantra geleneinde kadn cinsellii hem kutsanr hem de kadnlar aras seks ilahidir. Vajina tm mutluluklarn kaynadr. Budizm geleneinde baz Brahmanlar arasnda da bu vardr.

180

Azov, 1599

Azov Kalesi

1599 ylnda Ruslar Krmdaki Azovu ilk kez ellerine geirdiler. Bundan sonra buray ellerinde tutmak iin her eyi yapacaklard. Maverannehirde Hiveden baka hanlklar da kuruldu. II. Abdullahn lmnden sonra zbekler arasnda yaplan mcadeleye Astrhan han Cann olu Baki Muhammed de katlmt. Baki Muhammed anne tarafndan zbek, baba tarafndan Cuci ailesine mensuptu. Daha nce zbek Han skender hann kz ile evlenmiti. Onun zbek tahtna gemesi ile zbek Hanl, eybanilere akraba olan Astrhanllara veya Canoullarna gemi oldu. Bu hanedan 1785 ylna kadar lkenin kaderinde rol oynad. 1599 ylnda Osmanllar Damat brahim Paay nc kez Veziriazam yaptlar. brahim Paann, Bat cephesini Osmanllar lehine deitirmesi bekleniyordu. Veziriazam Cerrah Mehmet Paa azledilirken, Serdar Satrc Mehmet Paa da ayn gn azledilmiti. Bundan sonra Satrc Mehmet Paa, orduyu gerei gibi kullanmad gerekesi ile Belgradda idam edildi. Divan Hmayun, Austos 1599da Celali isyanlarn bastrmakla 3. Vezir Koca Sinan Paann olu Mehmet Paay grevlendirdi. Mehmet Paa iin Osmanl tarihileri muhannes ibni muhannes (ibne olu ibne benzeri bir deyi) derler. Celali isyanlarnn byyp, uzamasnda bu tayinin de rol vardr.

181

1599da Tunusta Musa Day ile Kara Osman arasndaki mcadeleyi Kara Osman kazand. Musa Day Cezayire gitti. Kara Osman Day oldu. Daylar iktidar kullanrken ve kendi aralarnda mcadele ederken, stanbuldan tayin edilen beylerbeyleri bir ie yaramadan biri gidiyor, dieri geliyordu. Yava yava, beylerbeylerinden boalan yeri Tunus sancak beyi doldurmaya balad. Tunus beylerbeylii pek ok sancaktan oluuyordu. Bu sancaklarn en nemlisi merkez sanca olan Tunus sancayd. Ekim 1599 ylnda eyhlislam Hoca Sadeddin Efendi ld. Sadeddin Efendi Yavuz Sultan Selimin nedimi Hasan Can elebinin oluydu. Hoca Sadeddin, III. Muratn saltanat ile birlikte byk bir nfuz kazanmtr. III. Murat ve III. Mehmetin bir numaral danmanyd. Sokullu Mehmet Paann etkisizletirilmesini hazrlayanlardan biriydi. D siyasette spanyaya kar ngiltere ve Fransann desteklenmesi gerektiini savunmutur. Safiye Valide Sultan ile ok iyi geinmi ve bu sayede dncelerini tatbik ettirebilmitir. Bir ara III. Mehmet Sadeddin Hocaya danlmadan hibir karar verilmemesini buyurmutu. Hoca Haova zaferinin kazanlmasnda da en byk rol oynamtr. Sadeddin Efendi, ayn zamanda iyi bir tarihiydi.

182

Batda Osmanlnn Gvde Gsterisi, 1599

III. Mehmet'in Eri sava, Ressam Hasan Rza

Veziriazam Damat brahim Paa, 1599 ylnda, Osmanl tarihilerinin Uyvar Seferi dedikleri (Almanca Neuhausel, Macarca Ersek-Ujvar) seferine kt. Bu seferde nemli bir ey olmam, Osmanl ordusu dolap, dnmtr. Ancak bu sefer Almanlar ok korkutmutu. Osmanl ordusu 6 ay sefer yapmt. Eflak voyvodas Mihail, nce Osmanllarla anlamak istemi, ancak yz bulamaynca aresiz kalp, Almanyaya gitmiti. ok ihtirasl bir kiiydi. htirasna fren koyamayan Almanlar da onu 1600 ylnda ldrdler. Bylece Osmanllar asndan Eflak, Bodan ve Erdeli birletirebilecek bir dman ortadan kalkm oldu. Mart 1599da Haova meydan savandan sonra prestiji biten Erdel prensi Sigismund 33 yanda tahtan feragat etti. Yerine amcasnn olu Kardinal Andras Bathory kt. Tahta kar kmaz Osmanllar ile anlama zeminini yoklamaya balad. Andras Bathory, Lehistanda Babakan Zamoyskinin hegemonyasna kar Osmanl vassalln tercih ediyordu. yannda yetimiti. Alman

Krm Han II. Gazi Giray, ran cephesinde zdemirolunun emrinde byk hizmetler yaptktan sonra Krm Han olmutu. Alman cephesinde byk yararllklar olmutu. Yankkale fethinde en nemli rol ondayd. Osmanllar Bodan beylerbeylik yapacaklard. II. Gazi Giray Han, Bodan beylerbeyliini istedi. Osmanl Divan Hmayunu ise, birlemi bir Bodan ile Krmn Karpatlara dayanacandan endie ediyordu. Giray Hann arzusu ret edildi. O da alnd.

183

Bu nedenle II. Gazi Giray, Eri seferine bizzat katlmam, az bir kuvvetle kardei ve veliahd Kalgay Fatih Giray Han yollamt. Fatih Giray, byk baarlar gstermesine ramen, veziriazam Caalolu Sinan Paa, bu davran bir saygszlk kabul ederek, II. Gazi Giray azletti. Fatih Giray Han oldu. Ancak 3 ay sonra Caalolu veziriazamlktan azledilince II. Gazi Giray tekrar Krm Han olacakt. Osmanllar bir yandan da Almanya ile bar yapmak istiyorlard. Osmanllar tarihlerinde son 166 yldan beri hibir lkeden bar istememi, teklifin kardan gelmesini beklemilerdir. 166 yldr ilk defa olarak 1599da Gazi Giray Han, Almanya ile bar grmeleri yapmaya memur edildi.

184

Avrupada Asiller

Asiller, sava adamlarnn soyundan geliyorlard ve Avrupada hala en yksek snftlar. Yanlarnda srekli bir kl tayorlard. Bu onlarn ayrcalkl silahlaryd. Sadece asiller prenslerden eit davran grmekte, saraya davet edilmekte, yksek memuriyet ve ordu komutanlklarna tayin edilmekteydiler. Bat Avrupada asiller artk sava iin orduya katlmak zorunda deillerdi. Ama onlar ata binmeye, ava gitmeye devam ediyorlard. Treleri gerei olarak alamyorlard. alrlarsa, asil olmaktan kyorlard. grmeksizin asil bir hayat yaamak zorundaydlar. Zenginlikleri topraklarndan ibaretti. Bu onlarn servetlerini tehdit altnda tutuyordu. Yaadklar hayatla, gelirleri uygun deildi. Pek ok asil durmadan borlanyordu, yoksullayordu. Asiller de kendi aralarnda derecelenmilerdi. En stte ok geni topraklara sahip derebeyleri ile kraln bata bulunarak yanna ald asillerdi. Bunlar daha nce verilmi olan dk, marki, kont gibi unvanlar tayorlard. Bu unvanla ngilterede ise eskiden Fransz unvanlarna sahip ailelerce tanyordu. Ancak i savalar srasnda bu ailelerin byk bir ksm yok olduundan, artk ngilterede geerli unvan, kraln verdii Lort unvanyd. Lortlarn, dklerin, kontlarn altnda valyelerin gelmesi gerekirdi. Ancak valyelik silahlanamama nedeniyle, ortadan kalkmt. imdi onun yerine senyr (seigneur), Herr, don kullanlmaya baland. ngiltere de kraln unvan verdiklerine Sir denmeye baland.

185

Feodallerin eski atolar, bu ismi muhafaza ediyordu ama artk birer kale deildiler. Hendekler doldurulmutu, kuleler artk sst. Buralar byk asillerin sadece ikametgahlaryd. Asillerin byk bir ounluu parasz, pulsuz gentil-homme veya cuyer (silahtar) veya squire veya ritter olmulard. Bunlar ya bir feodalin hizmetindeydiler veya prensin ordusuna yazlmlard. Asiller genelde kentlerde oturuyorlard ancak byklerin krsal alanda villalar vard. Zengin burjuvalar, asillerin topraklarn satn alarak, asiller arasna girmenin yollarn aryor ve buluyorlard. ngilterede burjuvalarn asil unvanlar almas ok kolayd. Bu unvan ya satn alyor veya nemli bir devlet grevi sonunda ediniyorlard. Fransada zaten kral unvan ve mevkileri satla karmt. Burjuvalardan treyen bu yeni asillerin ne olduu bir nesil sonra unutuluyordu. Yeni nesil artk soyu tkenmi olan kl asillerinin yerine geiyordu.

186

Avrupada Burjuvalar

Hollandada hi asil kalmamt. Yksek snf tamamen burjuvalardan meydana geliyordu. Bunlar ok zenginlemi olmalarna ramen asiller gibi yaamam ve onlar gibi giyinmemilerdi. Kentler de sade ve burjuva usulnce denmi evlerde yayorlard. talya, Fransa ve Bat Almanyada kentlerin yksek snf bankerlerden, adliye ve maliye memurlarndan, avukat, hakim, profesrlerden, armatr, kuyumcu, eczaclardan oluuyordu. Fransada sadece bunlara burjuva deniliyordu. Bu tip burjuvalar kentlerin az gelitii spanya, ngiltere ve Dou Almanyada daha azd. Hollanda ve Almanyada ynetim burjuvalardayd. talyada burjuvalar ve asiller iktidar paylayorlard. Fransada adli ve mali makamlar onlarn elindeydi ve bu nedenle krala ait yetkileri kullanyorlard. Burjuvalar Fransada lks konusunda byk feodaller ile yaryorlard. ngilterede burjuvalarn esas servetlerini bankaclktan saladklar sanlmaktadr. ngiliz byk burjuvalarnn paras prenslere dn para vermekle, rehin karl ar faizlerle para satarak yani tefecilikle kazanlm olabilir. Gerek o dur ki hibir zaman, sadece alarak ve drst i yaparak bu byk paralar kazanlamaz. Her byk parann altnda haksz bir kazan yatmaktadr.

187

Avrupada Halk

Kyllerden, zanaatkarlardan ve dkkan sahiplerinden oluan halkn hayat biimi geen asra nazaran ok az deimiti. alma usulleri tre ile tespit edilmiti. Bu halkn hem zenginlemesini ve hem de bilgilenmesini nlyordu. Vergiler de artmt. Yani gn getike hayat artlar ktye gidiyordu. Fiyatlar durmadan ykseliyordu. Halbuki resmi makamlarca tespit edilmi olan gndelikler artmyordu. Nfus artyor ama alabilen nfus artamyordu. Sokaklarda dilenenler gn getike oalyordu. Devlet bunlara cani muamelesi yapyordu. Feodallerin masraflar artmt. Bu onlarn kyllerden almakta olduklar kiralar arttrd. Feodaller ayrca, kyllerin hayvanlarn otlatabildikleri kamu arazilerine de el koymulard. Zanaatkarlar, irketlerin rekabetine maruzdular. Kalfalarn usta olma ihtimali ortadan kalkmt. Kalfalar gndelikli iiler olarak almak zorunda kalyorlard. iler, kol gcn satarak geinenler, sefildi. Alk, aresizlik her yerdeydi.

188

Hermes klliyat

Hermes klliyatndan Poimander daha nce Ficino tarafndan Latinceye tercme edilmi olmasna ramen, 1591 ylnda Kardinal Francesco Patrizzi uzun bir alma yaparak Greke aslndan Latinceye yeni bir eviri yapt. eviriye Asclepius ve Stobaeus paralarn da ilave etti ve metinlerin dzenini yeniden yapt. Patrizziye gre, Greklerin btn felsefi sistemleri, Pisagoraslarn mistik matematikleri, Platonun ahlak ve teolojisi, Aristo ve Stoaclarn fizikleri hep bu Hermesin yazd eserlerden alnmayd. Ona gre Hermetik felsefe Grek felsefesinden kma deilse o zaman Grek felsefesi Hermetik felsefeden kmayd. Patrizzi yapt bu yeni Latince eviriyi Papa XIV. Gregorye ithaf etti. Kendi aklamalarn da ilave ettii Nova de Universis Philosophia ( Yeni Evrensel Felsefe ) isimli kitabnda o dnemde felsefeyle uramak iin Tanry reddetmek gerektiini, halbuki bunun felsefenin 189

esasna aykr olduunu syledi. Patrizzi Papadan ve ondan sonra gelecek btn Papalardan bu Hermes klliyatn btn mektep ve manastrlarda okutulmasn talep etti. Niin Tanrya dman bir Aristocu felsefenin yaylmasna gz yumuyorsunuz? diye de cretle Papadan sordu. Ona gre Hermetik metinler Aristonun risalelerinin hepsinden ok daha derin yaptlard. Skolastiklerin yalnzca Aristoya nem atfetmelerini Patrizzi ok tehlikeli buluyordu. Hermesiliin bu dnemde verdii en byk rn, Giordano Brunonun ( 1548 1600 ) kiiliinde ortaya kt. Bruno, kendisinden ncekilerden ve adalarnn tmnden daha ileri gitmi bir aratrmacdr. Bruno'dan nceki Hermesiler, Hristiyanlk tarafndan izilen snrlar iinde kalarak, Msr dncesini yukarlara tayamamlard. Oysa Bruno, Msr bilgeliine ulaabilmek uruna, hem Hristiyan retisinin ve hem de Yahudi retisinin tesine gemeye cesaret etmitir. Gemekle kalmam, bunun byle yaplmas gerektiini hem entelektel, hem de siyasal adan mdafaa etmitir. Yazd Spaccio isimli kitapta Hristiyanlarn Hermesilii yanl anladklarn ve kastl olarak da yanl yorumladklarn ileri sryordu. Bruno, Hermesilii katksz Msrlla dndrmeye abalamtr. Bruno iin Hermesi Msr inanlar aslnda gerek dinin ta kendisidir. Brunoya gre bilgeliin asl Msrdadr ve ilk bilgelik mabedi Msrda ina edilmitir. Daha sonra srasyla Zerdt ile randa, Hint yogileri ile Hindistanda, Orfe ile Traklarda, Thales ve filozoflarla Yunanistanda, Lucretius ve dierlerince talyada, Albertus Magnus, Cusanus, Copernicus ve Palingenius tarafndan Almanyada bilgelik mabetleri kurulmutur. Bu gr Suhreverdinin grne ok benzemektedir. Hermesten balamak zere hikmet tm insanla zincir misali yaylmtr. Hristiyanln snrlarn aarak ona kar bir tavr alan Bruno,1600 ylnda, inanlar yznden Engizisyon tarafndan yaklarak ldrlmtr. Kilise varlna dorudan meydan okuyanlara kar kendini yakarak koruyordu. XVI. yzyln sonlarna gelindiinde Bat Avrupa tamamen farkl bir kltr yaratmak zereydi. Bu dnem bir yandan kazanmlarn, bir yandan da endielerin yaand bir dnem oldu. Tanr iin de durum byleydi. Dinin yorumu artk Laikleri tatmin etmiyordu. Dini tartmalar km, Bat Avrupa birbiri ile atan kamplara blnmt. Katolikler ve Protestanlar birbirlerine ilikin nefret ve kukularn hibir zaman tamamen yitirmeyeceklerdi. Bat Avrupa dini reformlar beraberinde Tanr zerine yaplan tartmalar da getirmiti. Bat Avrupann akl Tanrya taklm gibiydi. Bu bir asr iinde ateizm dn getirecekti.

190

Bat Hristiyanlnda Bunalm

Ignatius

Bu asrda Katolikler de, Pritenler de bunalmlar yaamlard. Cizvit tarikatnn kurucusu Ignatius kendini byk bir gnahkar olarak gryordu. lmnden sonra gvdesini yenmesi iin gbre yn zerine atlmasn istemiti. Ayinler srasnda yle alyordu ki doktorlar byle devam edersen gzlerini kaybedersin demilerdi. plak ayakl Karmelitler tarikatnda kadnlar iin manastr yaamn yeniden dzenleyen Avilal Teresa, kendini cehennemde gryordu. Belli ki zamann byk azizleri Tanr ile Dnyay uzlatramyorlard. Bekar ve iyilik sever bir yaam geiren Vincent de Paul Tanrdan ana baba sevgisini kaldrmasn istiyordu. Batda, dini atmosferde, ne yaplan reformlarda ve ne de Katolik dnyada mutluluk yoktu. Rnesans mutlu bir dnya yaratmaya alsa da reformu ile birlikte Hristiyanlk bunun tersine alyordu. Reform dnemi tm Bat iin byk bir korku dnemi olmutur. lmler, katliamlar, mahkumiyetler, aforozlar, sapknlklar, terr, ar duyarllk, korku, korku ve korku Avrupadaki bu yaygn korku ve umutsuzluk balam olan deiimin bir sonucumuydu? Bilim ve teknolojiye dayal yeni bir toplum ortaya kmaya balamt. Dnya hzla ele geiriliyordu. Ancak korkular bitmiyordu. Yahudiler arasndan kan Luria gibi biri, olup 191

bitenlere bir teselli getiremiyordu. Reformcular Tanr korkusu konusunda ileri daha da ktye vardrmlard. imdi Batnn Tanrs sadece Bat Avrupay deil, dnyann deiik yerlerindeki milyonlarca insan da ikenceye, ezeli lanete mahkum ediyordu. XVI. yzyln sonuna gelindiinde Avrupada pek ok insan dinin inanlrln yitirmeye baladn hissediyordu. Katoliklerin Protestanlar, Protestanlarn Katolikler tarafndan ldrlmesinden irenilmeye balanmt. Pek ok insan hibir ey yokken, sadece varm gibi uydurularak katledilmilerdi. Kurtulu yolunu gsteren mezheplerin says ok artmt. Dini eitlenme de insanlarda korku uyandryordu. imdi ortaya ateistler kyordu. Ateistler Tanrnn varln ret ediyorlar szleri etrafta dolayordu. Ateist says dendiine gre byye inananlarn saysna yaklamt. Tabii tm bunlar ak seik olmuyordu. Kapnn hemen arkasnda Kilise ve cezalar duruyordu. Herhalde bu dnemin ateizmi, yirminci yzyldan sonra grdmz ateizmden farkl bir olguydu. Dnem, dinin her konuda ve hayatn her aamasnda belirleyici olduu bir dnemdi. Doum, vaftiz, lm, kilise bahesine gmlmeye kadar her alanda din egemendi. Her etkinlii ve bu arada dini dua zamanlarn da belirleyen Kiliselerin anlaryd. Kurumlar ve dini inanlar i ie girmiti. Meslek, kamu yaam, loncalar, niversiteler dinsel kurumlard. nsanlar yle bir kuatlmlar ve artlanmlard ki kimse kendine ait laik bir alan dnemiyordu. Bilim geliip, bilimsel dorulamalara dayal uyumlu nedenler toplam sz konusu olana kadar, kimse dinin biimlendirdii Tanr kavramn ret edemezdi. Greceli, mutlak, nedensellik, kavram, sezgi gibi szckler bile Franszca dahil hibir dile girmemiti. Yani kimse bunlar hem dnmyor ve hem de ifade etme gerei duymuyordu. XVIII. yzyln sonuna gelene kadar Tanrnn varln inkar edebilecek birka kii Avrupadan kmayacaktr.

192

Ateizm

Marin Mersenne (1588 1648) yalnz Pariste 50 bin ateist olduunu ancak bunlarn ounun Tanrya inandklarn yazyordu. Giardano Bruno (1558 1600) inansz olduunu ilan ediyordu. Bruno evrenin ruhu, kayna ve hedefi olan bir tr stoac Tanrya inanyordu. Mersenne, Bruno gibi kiileri de ateist sayyordu. Roma nasl zamannda Yahudileri ve Hristiyanlar ateist saymsa, herkes kendi Tanr dncesi ile uyumayanlar ateist sayyordu. Sonralar dmanlarmz nasl anarist, komnist gibi sulamsak, bu dnemde de ateist byle bir silaht. Richard Hooker (1554 1600) iin iki tr ateist vard. Kk bir grup Tanr tanmyordu. ok daha kalabalk bir grup da Tanr yokmu gibi yayordu. Thomas Beard, 1597deki Tanrnn Yarglar adl tiyatro oyununda hayali bir ateist Tanrnn niyetini, ruhun lmszln ve sonraki yaam ret etmekteydi. Bu ateist her eye ramen Tanrnn varln aka ret etmiyordu. John Wingfield, riyakar, babo kt adam, korkusuz, cretkar, bozguncu, gururlu, renimi ve dzelmeyi kabul etmeyen ateisttir diyordu. Thomas Nashe (1567 1601) hrsl, arzulu, obur, marur kiileri ve fahieleri ateist ilan ediyordu. Ateist szc bir hakaretti. Kimse kendisine ateist denmesini istemiyordu. Ateisttin istenen bir duruma gelmesi iin XVII ve XVIII asra ulamak gerekecekti. Aristo doann kendi bana bir gc olduunu sylemiti. Luther ve Calvin ise bunu, mutlak bir Tanrya inandklar iin ret etmilerdi. Calvin, grnmez Tanrnn kendini bilinir kld doa zerinde aratrmalar yaplmasn aka emretmiti. Bilimle Kutsal metinler arasnda hibir eliki olamazd.

193

Kanije Osmanllarn, 1600

Kanije kalesi

Uzun zamandr Osmanl Saraynda Esther Kira adl bir Yahudi kkenli hanm, haremle ili dlyd. Fatma adn alarak Mslman olmutu. Safiye Sultann emrindeydi ve eitli entrikalarla byk servet elde etmiti. Gm akalar toplayp, kenarlarn yontarak piyasaya sryordu. Sonunda bu yontulmu paralar sipahilere datlnca, onlarda kazan kaldrp, Fatmann ban istediler. Bu srada tesadfen Fatma (Esther) oradan geiyordu. Sipahiler tarafndan yakalanarak, paraland. Ertesi gn Mslman olmayan oullar da aslarak idam edildiler. Osmanlnn Anadolu topraklarnda Celali isyanlar tm iddeti ile sryordu. Devlet Brokrasisinde pek ok kii, Celali isyann karanlarn, zulme ve hakszla uradklar iin isyana bavurduklarna inanyordu. Celali isyanna katlanlarn devlet sevgisi vard, onlar kendileri iin yeni bir devlet istemiyorlard. Devletlerinin halkn hakkn korusun istiyorlard. Osmanl devleti isyanclara rtbe vererek isyandan vazgeirebilmenin yollarn aryordu. 1600 ylnda Celali Karayazcya Amasya sancak beylii verildi. Karayazc Amasyaya gidiyor, ama leventlerinden ayrlmyordu. Karayazc ksa sre sonra Amasyada tekrar ayakland. Badat beylerbeyi Sokulluzade Hasan Paa ve 6. vezir Hac brahim Paa Karayazcnn zerine yryp, yenildiler. 1600 ylnda Baki ld. Bu sene Osmanl kuvvetleri Kanije kalesini 40 gn kuattktan sonra, ele geirdiler.

194

1600 yl Austosunda Damat brahim Paa, Osmanllarn Bat cephesinde, Belgraddan ayrld. Budin beylerbeyi Tiryaki Hasan Paa orduya katld. Hasan paa orduya katlmadan nce Pe yaknlarnda bir Alman ordusunu yok etmiti. Bu srada Eflak voyvodas Mihailin kendini Osmanllara baml sayd haberi ile yllk vergisi geldi. Mihail az sonra Almanlar tarafndan ldrlecekti. Osmanl Ordusuna Lala Mehmet Paa da katld. O da yol boyu Alman kalelerini ala ala gelmiti. Osmanl ordusu Kanijeyi kuatt. Kanijede iinde kadn ve ocuklarn da bulunduu 170 esir Trk vard. Muhasara balaynca Almanlar bu esirleri barut mahzeni yanna hapsetmilerdi. Ancak Trkler, hayatlarn hie sayarak, mahzeni ve barut deposunu atelediler. Bu mthi cesaret ve kahramanlk Kanijenin sonunu getirdi. Alman toplar susmutu. Bu srada 100 topu olan 40.000 kiilik bir Alman ordusu, Mercoeur dk Prens Philippe Emmanuel kumandasnda, Kanijeye yardma geldi. Alman ordusu Osmanllara saldrd, ancak Tmarl Sipahiler byk bir zveri ile kar koydular. ok zayiat veren Alman ordusu ekilip, gitti. 22 Ekimde Kanije teslim olmaya karar verdi. Kaledeki 76 top hari Almanlar istediklerini arabalara ykleyip gtreceklerdi. Almanlar ocuk beiklerine, tavuk kmeslerine kadar her eylerini alp, Osmanl ordusunun arasndan geip, gittiler. Bu kesitte Osmanl-Avusturya sava alnan yerler muhasebesine baklrsa: Osmanllar Eri ve Kanije gibi ok nemli iki kaleyi, buna karn o kadar nemli Estergon ve Yank gibi iki kaleyi de Almanlar alm grlmektedirler. Kanije alndktan sonra Budin eyaletinden alnan baz sancaklar (Sigetvar, Kopan, Valpuva, Siklos, Nadaj ve Balatin) ona katlarak, Kanije bir eyalet merkezi yapld. Kanijeye 5.000 kiilik bir garnizon brakld. Kanijenin fethi Osmanl topraklarnda 3 gn 3 gece sren enliklerle kutland.

195

Dou Hint ngiliz irketi, 1600

Dou Hint irketi Bayra

1600 ylnda ngilizler, Dou Hint ngiliz irketini kurdular. Bilindii gibi, Avrupada eskiden, her zanaat kolu tekilatlanmt. Tccar kurulularnn ise birbiri ile rekabeti yasakt. Genel olarak ticarethanelere ayn aileden birka kii birden sahipti. XVI. yzylda, yeni bir birlik ekli ortaya kt. Ticarethaneler tzel kiilik kazanmaya baladlar. Yani, ortaklarn her birinin servetinden farkl olarak, mterek bir mala sahip kii gibi alglandlar. Ticarethane, ad ve amac belli, gayri ahsi bir sermaye yaplanmasyd. Buna talyanca ragio ,Franszca raison sociale , Almanca firma deniyordu. Bu tr irketleme, ngilterede ise partnership ad ile yayld. Hindistan ile ticaret yapabilmek iin, mal ve sat beklemeye msait sermaye yaps olan, gerektiinde maln ve irketini silahla koruyabilen bir irket yaplanmas gerekiyordu. ngilterede, XVI. Yzyln ortalarndan sonra, saraya mensup asiller ile tacirler birlikte, hkmet himayesinde, yeni ticari irketler kurmaya balamlard. irket, kraldan ald bir fermanla, daimi ve hkmi bir kii haline geliyordu. Ayrca belirli bir blgenin ticaretini yapma hakkna sadece o sahip oluyordu. irket, mallarn miktarn ve fiyatn belirlemek, gemilerin kalkn kararlatrmak, gerekli koruma tedbirlerini almak gibi aslnda tamaya deil mteriye ait ileri de kendi yapyordu. Her ngiliz, belli bir giri creti karlnda bu irkete girebiliyordu. Bu irketin iinde herkes kendi ticari ilemlerini kendi adna yapyordu. te bu tip kurulan irketlerden biri de Dou Hint ngiliz irketiydi. Az sonra Hollanda da byle bir irket kuracandan biz buna ngiliz diyerek dierinden ayryoruz. ngiltere Kraliesi Elizabethin hekimi Gilbert de Colchester (1540 1603), 1600 ylnda de Arte mangetica adl eserini yazd. Colchesterin manyetizma zerine yazdklar dnemin bilim adamlarn ok etkiledi. Maurice of Nassau komutasndaki Dat (Netherland, Hollanda) kuvvetleri Nieuwpoort Savanda Archduke Albert of Austria ynetimindeki spanya kuvvetlerini yendiler. 196

Nieuwpoort Sava

1600 ylnn Ekim aynda Rudolf II, Kutsal Roma Germen mparatoru akli dengesizliinin ilk iaretlerini vermeye balad. Jacopo Peri'nin hala elimizde olan operas Euridicenin Floransada ilk gece temsili verildi. 1600 ylnda Japonyada Sekigahara Savanda Tokugawa Ieyasu, Ishida Mitsunariyi yendi ve onu Tokugawa shogunat hakimiyetine soktu. Bylece Azuchi-Momoyama periodu bitti ve Edo periodu (Tokyo) balad. eybaniler de merkezi ynetim zayflad iin yap bamsz beyliklerden oluan bir yapya dnt. Bunun sonucu olarak kuzeydeki sulanabilir araziler terk edildi. Kent kltr ortadan kalkmaya balad. Ekonomik olarak ok zayflayan lke, Buhara Hanlnn parasn kullanmaya balad. Bu byle XVIII. Yzyl sonuna kadar srd.

197

Potosi Madenleri

Potosi

XVII. asrn balarnda Franszlar da artk smrge mcadelelerinin parasydlar. Franszlar Kanadada Saint Laurente kadar uzandlar. Gyanda da Cayenne smrgesini kurdular. Hindistana Avrupadan deerli maden ve para girii btn XVI. Asr boyunca artarak srmt. stanbulda bu zamana kadar Rum Ortodoks Patriklii kuvvetli bir olaslk ile Fatih arambada yerlemi bulunuyordu. XVI. yzyln sonunda bugnk Fener semtine tanmt. Rum Patrii btn Ortodokslar zerindeydi hatta Arnavut ve Arap Ortodokslar bile ona tabiydi. Ne var ki bu kiliseyle doan ihtilaf yznden de yava yava bilhassa Araplar Melkit dediimiz Katolik kilisesine doru ynleneceklerdir. Peru Potosi madenlerinde alan yerli says genel yerli saysna bal olarak azalmt. Buna ramen, imdi Potoside 40 binden fazla ii vard. Yerliler Potosiye almaya aileleri ile birlikte geliyorlard. Yanlarnda en az 8 ila 10 lama bulunuyordu. Zengin yerliler ise patates ve msr yklenmi 40dan fazla lama ile dolayordu. Yerliler madende altktan sonra bir 2 ayda ev hizmeti gryorlard. Sonra bunlar genel olarak geldikleri yere geri dnmyordu. Kimi ianacona olarak kalyor, kimisi douya ormanlara kayordu.

198

Marie de Medici Fransa Kraliesi, 1600

Marie de Medici 1600 ylnda Fransa kral IV. Henry ve Mehur Banker Medici ailesinden Marie de Medici evlendiler. Marie de Medici evlenirken 600.000 altn ek eyiz getirmiti. Ondan sonra IV. Henrye en byk Banker denmeye balad. Concino Concini, Pise niversitesinde eitim grm bir talyan asiliydi. Marie de Medicisnin yakn evresine girdi. 1601 ylnda, orada tant, Medicisnin (Medicinin) stkardei Leonora Dori ile evlendi. Concino Concini, Fransa saraynda Fransz soylular ve halk tarafndan hi sevilmedi. Bunun nedeni karakteri ve talyan olmasyd. 1600 ylndan itibaren Pariste yksek sosyete, yemek yerken atal kullanmaya balad. Bu adet halk iine ancak 100 ylda yaylabildi. Fransa dndaki Avrupa lkeleri atal 1700den sonra kullanmaya balayabildiler.

199

XVII. Yzyla Girerken Avrupa

Westminster XVI. yy

XVII. Yzyla girerken Avrupada Katolik birlii bozulmutu. Kutsal Roma Germen mparatorluu da hzla kyordu. Koullar hzla deiiyor, lkelerde bu koullarn peinden kouyordu. Bat Avrupada uzun zamandr hanedanlar deiiyor, hanedanlarn rk ve dini deiiyor ama ynetim ekli deimiyordu. Halkn yaay tarz ise ok uzun zamandr aynyd. Burjuvazinin ykselmesi, sava teknolojisinde deime, yeni ktalara gitme ve oralar ele geirme, Avrupa d medeniyetlerle temasn artmas, ticaret yollarnn deimesi, veba, bilginin ve bilgilenmenin artmas (matbaa) gibi girdilerin deimesi ile yaamn koullar ve sosyal hayatn koullar deiiyordu. nsanlar bu yeni koullara bilinsiz olarak uymaya alyorlard. Koullarda durmadan ve hzlanarak deiiyordu. Bu nedenle yeni koullara uyum gittike daha karmak bir hal alyordu. nsan, binlerce yllk deneyimi sonucu, muhafazakar olmay tercih eder olmutu. nk bildii btn deiiklikler onun iradesi dnda olmutu. nsan kendi kaderine sahip kamyordu. O hep arkadan olup bitenlere uymaya alyordu. Ancak, XVII. asrdan balayarak, tabii kk daha nceki yzyllarda olan, insann kendi geleceine kendinin karar vermesi ve bunun iin tekilatlanmas lzumu anlalmaya balad. Bu birden olmad, ar ar oldu. steyerek de olmad. ler istemeden o yola dkld. Doa karmaktr, nsan da karmaktr, dolays ile deiiklikler hem ok eitlidir ve hem de ok karmaktr. Ancak insan insan yapan ey akl olduu iin, temel deiiklik bilgide ve 200

bilginin dalmasnda olmutur. Son asrlarda bilgi byk bir hzla halk kitleleri arasnda yaylmaya balamt. Bilgilenme arttka, insanlarn hayat hakkndaki fikirleri de deimeye balamtr. Bu deiiklik yle binlerce yllk tabular ykacak byklkte olmamtr, olamamtr. Ama en azndan mterek yaamlarn deitirip, yeni bir anlaya varmtr. Karlkl hizmet ve ortak karlar ne kmaya balamtr. XVI. yzyldan beri, ortaya bulular kyor, bulu says arttka yeni bulu hz da artyordu. Bu kartopu rnei gibiydi. oalyor ve hzlanyordu. Bulularn tm insan ilikilerini ilgilendiriyordu. Ya birbirini yok etmeyi veya hayat kolaylatrmay amalyorlard. Tabii para oktan beri tanr olmutu. Bulular da bu yeni tanrnn ocuklaryd. Matbaa, pusula ve barut, doudan gelen bu mthi bulular, Avrupann beyaz adam paraya dntrmenin yollarn aram ve bulmutu. imdi, dnya haberleme ve bilgi paylam asndan daha ufak, daha birlemi ve daha kolay ele geirilirdi. Beyaz adam, kopyalad bulular gn getike daha iyi kullanyor. Ve onun zerine kendi egoizmini ina ediyordu. XVII. yzyl sistemli bilim yaynlarnn gelimesine ahit olmutur. Bu daha nce sz edilen yenilikler kadar gze arpan bir ey deildir. Ama, ok nemli ilerlemelere gebe olan bir gelimeydi. Bu konuda Francis Baconun abalar ok nemli bir yer tutmaktadr. XVII. yzylda Fransa gibi baz lkelerde monari kuvvetlenecek, ngiltere gibi baz lkelerde de kuvvetlenmeye alacakt. Burjuvazi artk iyice kuvvetlenmitir. Bu menfaatini ve rgtlenmeyi ok iyi bilen snf, yer ve koullara bal olarak zaman zaman monarinin yannda yer alm, kimi zaman ona mukavemet etmitir. Sonuta da her zaman ayn netice alnmamtr. Kimi zaman kazanan kraldr. Kimi zaman ise burjuvazidir. Hatta yan yana iki lkede bile sonular ok farkldr. Fransada kral tektir. Hemen yanndaki Birleik-eyaletlerde burjuva cumhuriyeti vardr. Yukarda tm zetlenenler, ortaya lkelerin ynetimi asndan babakan karmtr. Katolik lkelerde bu bir rahiptir. Babakanlar bazen o kadar kuvvetlenir ki yaptklar kymetli hizmetlerle beraber, kral da ellerinde tutarlar. Sre yeni bir topluma doru gidiyordu. Bu sre, kanlmaz olarak Tanrnn yapsn ve alglann da etkiledi.

201

Avrupada Deiiyor

Hkmdarn

Davran

Escorial

Avrupada hkmdarlarn yaay tarz deimeye balamt. Krallar artk sava efleri deillerdi, ordulara kumanda etmiyorlard. Kralln iinde de dolamyorlard. Bir saraylar vard ve onlar oradaydlar. spanyada II. Philippe (Filip) Escoriali yaptrmt. lkesini alma odasndan ynetiyordu. nne raporlar geliyor, o da onlar inceleyip, zerine kararlarn yazyordu. II. Philippeden sonra gelenler, devleti idareden bile vazgetiler. leri gvendikleri birilerine braktlar. Bu gvenilir kii, asildi ve Kral adna iktidar kullanyordu. spanya ekonomik olarak ktke, vergileri arttryordu. Vergiler yle artmt ki, retici almann yarar ortadan kalkt. Kyller kentlerini terk edip, kentlere aktlar. siz kyller, zanaatkarlar serserilik yapyor, dilencilik yapyor veya karnlarn doyurmak iin manastrlara gidiyorlard. Dilenci saysnn 150.000 olduu yazld. Yollar bo adamlarla doluydu. Bunlar sadece dilenciler deildi. Soylularn byk bir ksm da karnlarn doyuramyorlard. Bu asiller, almak yerine a gezmeyi kabulleniyorlard. Fransada nce Kardinal Richelieu, sonra Mazarin iktidar babakan adyla kullandlar. ngilterede ise I. James ve I. Charlesn gvendii kiiler babakanlk yaptlar. Bu yeni durumda otorite bir sava efinin emri deildi. Devlet bakannn grevinin yetkisi iindeydi. Bylece devlet bakan ve otorite birbirinden ayrlabilir oldu. Devlet bakan otorite yetkisini istedii bir kimseye verebiliyordu. Buna kar k Fransada oldu. Bykler, bir tek krala itaat borlu olduklarn syleyerek, Richelieu ve Mazarine kar ktlar.

202

Bu srada Orta Avrupada pek ok ufak krallk veya kent devleti vard. Otorite iyice paralanmt. Almanyada ise mterek hkmet grnrdeydi. Aslnda kent meclisleri, mparatorun mahkemesi ve mparatorluk sulhu vard. talya ise kent cumhuriyetleri eklinde ynetiliyordu. Ancak, her kentte ynetim zenginlerin elindeydi. svire 13 kantondan meydana gelmi bir konfederasyondu. nceleri Avrupaya paral asker ihra ediyordu. Bu onun gcyd. Sonra iki mezhebe ayrld ve kantonlar birbiri ile uratlar. imdiki Hollandada, mparatorluktan ayrlan 7 eyalet bir federasyon meydana getirmilerdi. Bu eyaletlerin en gls Hollandayd. Her eyaletin banda bir vali vard. Federasyonun banda, Orange-Nassau hanedanndan gelen bir prens, eyalet temsilcilerinden oluan bir meclis ve bir de ordu genel komutan bulunuyordu. XV. yzylda bir kraln altnda birlemi olan skandinav devletleri ayrlmlard. Lutheri devlet, Katolik Polonyadan kurtulunca da aristokratik bir monari haline dnt. Kralla, devletin yksek erkanndan oluan bir senato olutu. svete 4 devlet vard. Ve hepsinin de asillerden olumu meclisleri iktidar kral ve senato ile paylayordu. Dou Avrupadaki krallkta, Bohemya, Macaristan ve Polonyada yabanc asll krallar vard. Bunlar asillerin iktidarn tanyorlard ve bu nedenle de gszdler. Macaristan aslnda tamamen Osmanllarn hkm altndayd. Polonyada sadece asillerden oluan meclis ittifak ile karar verirse kral asker ve para toplayabiliyordu. Yani Kral asillerin iki duda arasndayd. Rusyada ise Moskova prensi btn dier Rus prensliklerini iine alp, eritmi ve tek devlet olmutu. Tatarlar ile mcadelesi sonunda bamszln da almt. Rurik hanedanndan van merkezi bir devleti oturttu. Ama vann lmnden sonra i atmalar tahta Romanovlar geene kadar yatmayacakt. Krallar kararlarn gvendikleri kiilerin grlerini alarak vermek temaylndeydiler. Ayn kiiler, bir yandan da hkmetin gizli yazlarn da yazyorlard. leri nedeniyle de tm ilerin gidiinden haberdardlar. Bunlar nce spanyada Devlet Sekreteri adn aldlar. Bundan sonra bu unvan bakanlar iin kullanlr oldu. Meclisler sadece ekil olarak danma grevi yapyorlard. Ancak baz lkelerde rnein Rusyada byk derebeylerinden oluan Boyarlar Meclisi (Duma) gibi zaman zaman etkin olabilen meclisler vard.

203

Avrupada Adalet Mekanizmas

Bat Avrupada karasnda polisle, yarg bir btnd. Nerede ise btn lkelerde, Ceza ve hukuk davalarna bakan yarglar, hukuk tahsili yapm meslekten kiilerdi. ngiltere de ise eskiden gelen adet devam ediyordu. Davalar, hukuk tahsili almam ve yaptklar i iin para da almayan eraf veya erkana gtrlyordu.1580 ylnda bu sulh yarglarnn says 1738 idi. Bunlar sulh ve skun iin btn tedbirleri almakla ykmlydler. Bu sulh yarglar davalar ok abuk sonulandryorlard. Ayrca bunlarn alt tabakadan insanlarn ceza davalarna bakp, lme mahkum ettikleri bile vaki idi. Bir de kraln gezici bir mahkemesi vard ki bu genelde ceza davalar ile toplumun st seviyesinin

204

davalarna bakyordu. Bu gezici mahkemeye, hali vakti yerinde olup, olaylar bilecek konumda olan, on iki kiiden meydana gelen bir jri yardm ediyordu. Polonya ve Macaristanda yarglar, o blgenin btn asillerinin katld bir meclis seiyordu. Avrupada hukuk sisteminin bir grevi de hkmeti siyasi rakiplerinden kurtarmakt. Bu durumda, ileri kolaylatracak ekilde olaan st mahkemeler kuruluyordu. ngiltere de bu Yldzl Oda da toplanan hkmet meclisiydi (Privy Council). Fransada bu ii, hkmet tarafndan seilen zel komisyonlar gryordu. spanya ve Almanyada benzer sistemler vard. Zaman ilerledike, hkmetler, olaylar zellikleri bakmndan birbirinden ayrarak, bunlar ayr memurlara vermeye baladlar. Sava ve ekyalk olaylar iin ayr mahkemeler kuruldu. Yukarda anlatlanlara bakp, dnemde bir adalet, hak ve hukuk olduu sanlmamaldr. nsanlar sadece ldrmekle yetinilmemekte, onlar ikence altnda, acdan delirerek, mmkn olduu kadar ok yaatmaya allmaktadr. kence yntemleri ve yaplanlar inanlmazdr. Bu yaplanlara bakp, insan olduuna utanmamak ve insan olduundan hicap duymamak mmkn deildir. Tarih okumak isteyen kiinin mutlaka nce yaplan ikenceler hakknda bilgi sahibi olmas gerekir. nternette ikence yazp, ikence aletlerini gznzle grmek ve tarihte ldrld deyince, bu aletleri hatrlamak gerekmektedir. Dnem acmaszd , herkes byleydi demek de bir ey ifade etmemektedir. nsann insana bu yaptklarn grdkten ve bildikten sonra, mevcut dinlerin ne ie yaradn anlamak mmkn deildir. Acaba, insana bu acmaszl ve ahlakszl ne vermekte, desteklemekte ve arkasnda durmaktadr. Bizce bunun nedeni dindir. Bir din deil btn dinlerdir.

205

XVII. yzylda Osmanlda genel durum

Osmanl mparatorluunda Bursada ipek, Selanikte uha sanayi gittike geriliyordu. mparatorlukta genel bir talep d vard. Bu srada rekabet nedeni ile ipek ve uha hammaddeleri pahalanyordu. ran sava, Safevilerle olan problemler ve ngiliz tccarlarn rekabeti nedeniyle, randan ipek iplii yeteri miktarda ve uygun fiyata gelemiyordu. Maliyetler ykselirken, sat fiyatlar ykselemiyordu. Sonu esnafn kar pay gittike klyordu. ngiliz tccarlar ran ipeini Avrupaya tamak iin gelmilerdi. Gelirken yanlarnda ngilizlerin bol miktarda retilen ynl kuman getiriyorlard. Bu dk fiyata satlan kumalar yerli retimi kstekliyordu. Celali isyanlar ve bunu takip eden kyllerin kylerini boaltmas tarm retimini drmt. Tarm rnlerindeki rekolte dnn sebepleri arasnda, Celali isyanlar yannda nfus art, epey bir dnem iklimin retime uygun koullar salayamamas, ktlk, kylnn nedii verginin veya retimden verdii payn artmas, bozulmakta olan dirlik sisteminin sonucu ortaya kan keyfi davranlar, hala gebelik anlarn iinde tayan yerleiklerin silah bulunca kyl olmak yerine sekban ve leventlii tercih etmeleri gelmekteydi. Yukarda saylan sebeplerin biri deil hepsi birden sz konusuydu. Bu sebepler, birbirinden km, birbirini tetiklemiti. Sonu sanki baka trl olamazm gibi krsal kesimin Anadoluda tepetaklak olmasyd. Kyden kentlere g balamt. G en fazla stanbul ve zmir kentleri alyordu. zmir birden bire mantar gibi bymeye balamt. O sadece Anadoludan deil Rumelinden bile g ekiyordu. stanbulun ise ta topra altn d.

206

Tmar sistemi kerken, eyalet yneticileri ihtiyalar olan silahl gleri sekbanlardan temin ediyorlard. Bunun sonucu askere olan talep artyordu. Ancak bu askerlik srekli deildi. Paa deiince, kap halk isiz kalyordu veya kendine yeni bir kap aryordu. Bu olgu silahl askerlerin bir ksmn ekyala itiyordu. Sistem, kyde tarm yapacak nfusu nce asker yapyor oradan da ekyala itiyordu. Bu kaynak Celali isyanlarn srekli besliyordu. Kylleri ise koruyan kalmamt. Onlar da bir nevi milis gleri oluturarak kendilerini korumaya baladlar. Btn bu kargaa iinde tarmsal retimin dmesinden baka bir sonu olamazd.

Osmanl giyiminden rnek

Daha nce avarz vergisi iin anlatlanlar eyaletlerde kendi sekban veya sarca birlikleri iin beylerbeylerce toplanlan vergilere de uyguland. Balangta bu vergiler yasa dyd, kaakt. Ancak sonradan devlet tarafndan mdat- Seferiye ad altnda yasallat. mparatorluun pek ok eyaletinde vali (beylerbeyi) veya ynetici hanedanlar olumutu. Buralarda artk ynetim bu ailelerden gelenlere veriliyordu. Dardan yaplan atamalar, bu ailelerin etkisindeki eyaletler kabul etmiyor veya grevini yapmasn engelliyordu. Osmanl Divan genel olarak bu hanedanlarla iyi geindi. Yneticileri onlardan atad. Onlarda aldklar zerklikten memnundular. Ne merkezden ayrlmay dndler, ne de merkeze ciddi sorunlar dourdular. Vergilerini zamannda verip, istendiinde silahl kuvvetlerini mparatorluk emrine verdiler veya kendileri serdar oldular. Msrda da btn nemli st ynetim Memluklardan seiliyordu. Defterdar, Hac komutan, sefer komutan, stanbula yollanan vergiye elik eden emir, iktidar boluunu dolduran Kaimi Makam hep Memlukluydu.

207

Osmanl giyiminden bir dier rnek

Msra yollanan valilerin (beylerbeyi) otoritesi XVI. Yzyln sonundan nce gerilemeye balamt. Msrda 1604 isyanndan sonra yollanan kz Mehmet Paa Memluk Beylerine kar ciddi tedbirler ald. Pek ok Memluk idam edildi. Bu iddetli eylemlerinden dolay kendisine Kul Kran lakab takld.

208

Osmanl Sanatnda durum

Bismillah

Yavuz Sultan Selim ile canlanan ve Kanuni dneminde iyice gelien seramik, Pazar daralmas sonucu snmeye balamt. ilik kabalat. XVII. yzylda, seramik imalathanelerindeki retim dzeyi kalite ve miktar olarak ortalamann altna dt. Mslmanlarn geleneksel sanat olan Hat sanatnda, Osmanllar olaanst bir baar gstermilerdi. Osmanl lkesinde herkes gzel yaz yazanlara byk sanatlar gibi bakyordu. Bunu Avrupada ressamlara gsterilen ilgiye benzetebiliriz. Hat sanatnn en gzel rnekleri Kuran yazmnda ve Cami duvarlarnda grlyordu. Byk Hat ustalarndan eyh Hamdullah, Ahmet Karahisari, Hafz Osman saylmaldr. Bunlar unutulmaz ustalardr. 209

Baba Nakka'tan ssleme

Minyatr sanat da Osmanl dneminin en nemli sanatlarndan biridir. Osmanl sanatlar resim yapamamay minyatr yapmakla karlamaya almlardr. Ancak Osmanl minyatr ran minyatrnn etkisi altndadr. XVI. Ve XVII. yzyllarda Baba Nakka, Nigari, Hseyin Bali gibi ustalarn minyatrleri birer aheserlerdir. Btn sanat dallar ve edebiyat da Kanuni Sultan Sleyman devrinden sonra nce bir olan muhafaza srecine ve daha sonra da gerileme dnemine girmilerdir. Tabii bu siyasi ve iktisadi adan mparatorluun zayflamas ile akmaktadr. Kltrn gelimesi asndan bilim ve sanat koruyuculuunun ok nemli olduu bir zamanda, siyasi karklklar, servetlere el koymalar, zenginlerin azal bunu engellemitir. Din ve dogmatik dnce ar basp, halkn ilgisi de bu konularda younlanca, kltrl denilen kiilerin sanata olan ilgisi de azalmtr. lgisiz ve desteksiz kalan sanatta gittike yetenekli kiilerin kma olasl azald, sanat aratrmalar durdu, baarnn yollar tkand. Bu d edebiyatta da kendini gsterecektir. Byle bilim, sanat ve kltr remeyen bir lkenin tabii kendine olan gveni de sarslr. Bu sarsnt, bir zaman sonra bilimde, sanatta ve kltrde ok ileri gitmi olan Bat Avrupaya hayranlk duyulmasna yol aacaktr. Edebiyatta Bakiye ilave Atai ve Nefi yaamt.

210

211

18. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar

. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Bowker J., The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J., Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Buru, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Clough Shepard B., Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Cogido, Osmanl zel Says, Yap kredi Yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . De Hartog, Leo. Genghis Khan: Conqueror of the World. London: I.B. Tauris & Co. Ltd.. 1988 . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Dimirti Kantemir, Kulb,1998 Osmanl mparatorluunun ykseli ve k, Cumhuriyet Kitap

. Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995 . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc.

212

. Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Alevilii Ne Yapmal, Noktakitap, 2005 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Farale, Dominique. La Russie et les Turco-Mongols: 15 sicles de guerre. Paris: Economica. 2007 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Glpnarl Abdlbaki, 100 soruda Trkiyede mezhepler ve tarikatlar, gerek yaynevi.1969 . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . nalck Halil, Devlet-i Aliyye cilt 1, Trkiye Bankas 2009 . nanck Halil, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, Eren yayn evi, st. 2000, . slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar . Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi, Adam Yaynlar, 1992 . Metin Kunt, Suraiya Faroqhi, Hseyin Yurtaydn, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 2, Osmanl Devleti 1300 - 1600. Cem yaynlar, 1995 Cilt 2 . Ortayl lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan 2000 . Ortayl lber, Gelenekten Gelecee, Ufuk Kitaplar, 2001 . nder Ali Tayyar, Trkiyenin etnik yaps, Fark yaynlar 2007 . ztuna T. Ylmaz, Trkiye Tarihi, Hayat kitaplar

213

. Portekiz Masonluk

tapnak

krallar,

http://www.masonluk.net/tapinakcilar_masonlar_12.html,

. Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy tr. & ed. Thomas Nivison Haining. Oxford, UK 1992; Cambridge, Mass., USA: B. Blackwell. 1991 . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean-Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc 2007 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya, Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Tlay Reyhanl, ngiliz gezginlerine gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (15821599), Kltr ve turizm Bakanl yaynlar 1983, . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

214