1

NKAHTA KEFET-NESEB LKS VE BR METNN TAHLL

Osman CENGZ

Ey insanlar! Dorusu biz sizleri bir erkek ve bir diiden yarattk. Birbirinizi kolayca tanyasnz diye sizi milletler ve oymaklar haline koyduk. Allah katnda en deerliniz, phesiz Ona kar gelmekten en ok saknannzdr. Allah bilendir, haberdardr. 1

Ey insanlar! Dikkat edin, Rabbiniz birdir babanz da birdir. Gznz an! Arabn aceme acemin Araba, krmznn siyaha, siyahn da krmzya hi bir stnl yoktur. stnlk ancak takv iledir.2

Maddeci akmlarn anlaylarn bir tarafa koyarsak nikah kelimesinin, insanlk kadar eski olduunu ve esasen kadnla erkek arasndaki ilikilerin, yeryznde olumu ve oluacak btn medeniyetlerin temel esprisini tekil ettiini syleyebiliriz. Hz. Ademden bu yana insanln i ie olduu bu kavram, gerek ferd ve itim hayat itibariyle insanlar asndan ve gerekse bilim dal olarak sosyoloji asndan her zaman byk bir nem arz ede gelmitir. nsanlar birbirleriyle akrabalk balar kurarken kendilerine gre baz ller koymular ve ister kabilecilik vs. anlaylar gzetsin isterse sadece saadeti ve lfeti temin iin olsun, bunlara riayet etmilerdir. Kadn bir met gibi alglayp, rzasn almakszn, ailenin yksek menfaatleri (!) iin zorla evlendiren Atina anlayndan tutun3 kadn ve ocuklar hibir zaman mal sahibi yapmayan Roma Hukukuna,4 mirasta kadna yer bile vermeyen ve kast sistemini yaatan Hint tatbikatna kadar, tarihte yer alm bir ok anlay, kendilerine gre hep adaleti gzetmi; Atina, rzasz, cebr evlilii ve Hindistan, kadnsz bir miras hukukunu, hep maslahat icab kanunlatrmtr. Binaenaleyh, dnyann neresinde olursa olsun, siyasi veya rk anlaylarn tesir etmedii hemen hibir beer hukuk sisteminin olmadn sylemeliyiz.
1 2

el-Hucurt, 49/13 Ahmet b. Hanbel, Msned 5/411 3 Armaan, Mustafa Sosyal Bilimler Ansk. Kadn md. 4 Grkan, Ahmed slm Kltrnn Garb Medenletirmesi s.43 st. (Nur yay)

Bunlara mukabil ilahi kaynakl olan slm Hukuku, insanla huzur ve saadeti getirmi ve insanln muhta olduu seviyeyi, anlay hukuk olarak ortaya koymutur. Bu, saadeti getiri, tabii olarak nikah messesesine de sirayet etmi ve onu layk olduu ereveye oturtmutur. Fakat, sistem olarak, meselelerin hallinde beer akla byk bir saha brakan slm Hukuku, bnyesindeki rf kanalyla, tarihte pek ok yresel dzenlemelere de ahid olmutur. Ksaca bu dzenlemeler, hukuk tarihinin tab seyri ierisinde maslahata mebni olarak konulmu ve bahis mevzuu nikah messesesi de bundan nasibini almtr. Biz bu almada, nikahta kefetin olup olmadn, eer varsa ksaca nelerde bahis mevzuu olabileceini, zellikle de bir metni tahlil ederek bu hususta rf unsurlarn yer alp almadn tartacak ve bu erevede meseleyi tahlile alacaz. Kefet nedir? slam Hukuku, nikah akdinden nce, taraflar arasndaki anlay ve uygunluk meselesine eilmi ve bunu e ve ailelerin huzuru iin hukukletirmitir. Zira denklik, mutlu ve baarl bir evlilik iin nemli bir faktrdr. Ahlak eitimi, dine ballk, sosyal stat, kltr ve hayat tarz bakmndan birbirlerine yakn veya eit olan elerin birbirlerine kar dknlkleri ve anlaylar daha fazla olacak, nezaket ve sevginin devamll salanacaktr. Hayatlarn birletirmi iki insann, birbirlerine olan mecburiyeti gz nne alnnca bu meselenin ehemmiyeti daha iyi fark edilmektedir. te bu sebeble slam Hukuku, bu konuyu kendine problem edinmitir. Kefet, lgatte el-mesl, en-nazr demektir Nitekim Hassan b. Sabit Ve rhul-kudsi leyse leh kifn demitir.5 Raslullah Efendimizel-Muslimne tetekfe dimuhum (Mslmanlarn kanlar msvidir.) Men ykfiu hul? (Bunlarn dengi kimdir?) buyurmulardr.6 Allah Tel Kurn- Kerimde ve lem yekn leh kfven ehad ( Onun misli/benzeri yoktur) buyurmutur. Trkemizde bu kelime benzerlik, eitlik, denklik olarak ifade edilmektedir. Istlahta ise nikah akdi yapacak taraflarn, belirli hususlarda birbirlerine kfv/denk olmalardr.7 Nikahta Kefet art mdr?
5 6

bn Manzur, Lisnl-Arab 1/139 Beyrut, 1300 (Daru Sdr) bn Manzur,age. 1/139. Kr. Kms Tercemesi 1/878 el-Mektebetl-Bahriyye ; Bedrddin Ayn, UmdetlKri 14/28 Beyrut 1418/1998; Vehbe Zuhayl, el-Fkhul-slm ve Edilleth 7/229 Dmak 1417/1996 7 bn Hmam, Fethul-Kadr 3/291 Beyrut trs. (Drul-Fikr); Serahs, Mebsut, 5/22 Beyrut 1993

Kefetin nikah akdinde art olup olmamas mnakaa mevzuudur. Hz. mer, bn Mesud, mer b. Abdilaziz, bn Srn, mam Malik,8 Sfyan- Sevr, Hasan- Basr,9 mam Kerh,10 Ubeyd b. Umeyr, Hammad b. Eb Sleyman, bn Avn11 gibi fakihler, mam Mslim,12 Nes13 gibi muhaddisler ve Zhiriler14 nikahta kefetin, gerek shhat gerekse lzum asndan art olmasnn bahis mevzuu olamayaca, byle bir artn gerekli olmad grndedirler. Hattb (v.388) alimlerin ounluunun grnn, kefetin art olduu ve drt hususun (din, hrriyet, neseb, meslek) dikkate alnmas gerektii istikametinde olduunu ifade eder.15 bn Eb Leylya nikahta kefetten sorulunca din ve mansb(mevkii,makam)dr mal deil mi? denilince de hayr demitir.16 mam Buhr kefetin sadece din ve mal/mehr-i misil husunda bahis mevzuu olduunu kaydederken17 bn Mce, iyi ahlak ve din der.18 mam Ahmed b. Hanbelden iki gr nakledilir. bn Kudme (v.682) rivayet edilen ikinci grn19 kefetin art olmad eklinde olduunu syler ve bu grn ehl-i ilmin ounluunun gr olduunu kaydederek Hattbye katlmaz.20 Keza mam afiiden, bn Mnzirin Bveytden yapt rivayette kefet sadece dindedir sz nakledilir. MuhtasarulBveytde de mam afiinin byle syledii ifade edilir.21 Rfi her ne kadar fiiden nakledilen bu gr, mehurun hlafnadr dese de22 el-mme baktmzda kefetin sadece din/diyanet ve mal/mehr-i misilde art olduunu gryoruz.23 Bununla beraber, bn Kudme afiiyi, kefeti art saymayanlar arasnda zikreder ve ashab- reyin grnn de byle

Serahs, Mebsut 5/22; Kdhan, el-Fetvl-Haniyye (el-Fetvl-Hindiyye kenarnda) 1/349 Beyrut 1406/1986; bn Kudme, el-Mun 7/26 Beyrut 1405/1984; Ayn, Umde 14/33; bn Hmam, age. 3/293 9 Serahs, age. 5/22; Ksn, Bedius-Seni 2/469 Beyrut 1417/1996; bn Hmam, Feth 3/293 10 Serahs, age. 5/22; Kdhan, age. 1/349; bn Hmam age. 3/293 11 bn Kudme,age. 7/26 12 Mslim, Nikah 13-15, Rad15 13 Nes, Nikah 3220 14 bn Hazm, el-Muhall 9/151-2 Beyrut 1988(Drul-Ktbil-lmiyye); Bilmen .Nash, Hukuku slamiye ve Istlht Fkhyye Kamusu 2/72 15 Nevev, el-Mecm 16/184 Beyrut trs. (Drul-Fikr); evkn, Neyll-Evtr 6/541 Beyrut 1416/1996 16 bn Eb eybe, el-Musannef 3/467 (b.269) 1414/1994 (Drul-Fikr) Hanbeller mansb makam mevkii deil neseb olarak anlarlar bkz. bn Kudme,age. 7/27 Vehbe Zuhayl age. 7/243 17 Buhari, Nikah 16-7 18 bn Mce, Nikah 46 19 Birinci gr iin ayrca bkz. bn Rd, Bidyetl-Mctehid 2/17 1386/1966 (Mektebetl-KlliytilEzheriyye) bn Kudme, Ayn yer.; 20 bn Kudme,age. 7/26 21 Nevev,age. 16/184 22 Nevev,age. 16/184 23 fi, el-mm, 5/15 Muhammed Zhr en-Neccr ner. Trs. (Drul-marife)

olduunu kaydeder.24 Aslnda, Bveytden gelen nakille bn Kudmenin syledii ayndr. nk, fakihler kefetin din/diyanet hususunda itibar edileceinde ittifak etmilerdir.25 Kefet Mevzuunda Mezheblerin Grleri: 1- Mlikler: Mliklere gre kefet iki hususta benzerliktir. Diynet: Buna gre dindar ve iffetli bir hanmefendiye fask bir adam denk deildir. Selamet: Kiinin bedeninin salk asndan aybnnbulunmamasdr. Yani erkek, czzam, baras, cnn vs. hastalklara mbtela ise veliler denksizliin vukuu sebebiyle nikah fesh edebileceklerdir.26 2- Hanbeller: Hanbeller kefetin be hususta (diynet, snat, yesr, hrriyet, neseb) eitlik olduu kanaatindedir. Bunlardan aklanmayanlar yledir: Snaat: Buna hrfet yani meslek de denilmektedir. Buna gre baya ve insanlarn ayplad bir meslekle megul olanlar (p, eek obanl, baytar[veteriner] vs.), itibarl meslek sahiblerine (attar [kozmetik parfmeri], tccar, kuyumcu vs.) denk deillerdir. Yesr: Servet, zenginlik demektir. Buna gre, ar zengin olan bir kadna, mehir ve nafakaya ancak malik olan bir erkek denk deildir. Yesar, mehir ve nafakaya malik olacak kadar mala sahip olmak eklinde anlayanlar da vardr. Hrriyet: Azadl olan bir erkek, aslen hr olan bir kadna denk deildir. Keza, Babas veya dedesi azadl olan bir erkek de, babas veya dedesi aslen hr olan bir kadna denk deildir.27 Neseb: Arablar Kureye, Arab olmayanlar da Arab olanlara denk deildir. Dier Arablarn azadllar da Kureyin azadllarna denk deildir.28 3- afiler: afilere gre kefet drt hususta aranr. Bunlar, din, neseb, hrriyet ve sanattr.29 4- Hanefler: Hanefler kefetin, erkein kadna belirli hususlarda eit olmas manasna geldii ve bunlarn da u alt ey olduu kanaatindedir: Neseb, slm, hrfet, hrriyet,
24 25

bn Kudme,Age. 7/26-7 bn Rd, Bidyetl-Mctehid 2/18 26 Cezr, Abdurrahman el-Fkh alel-Mezhibil-Erbea 4/54vd. 2.bask trs.(irket Fennit-Tba) 27 u izah ok manidardr: Arablar arasnda da hrriyet kefette arttr. nk, Arablarn kle olmalar caiz deildir bkz. el-Fetvl-Hindiyye 1/290-1 Beyrut 1406/1986 28 Bkz.bn Kudme 7/27-9 29 irz, el-Mhezzeb 2/39 Msr trs. (sa el-Halebi Mat); Nevev, age. 16/184vd.

diyanet/haseb, mal .30 slm, baba ve dedenin Mslman olma durumlardr. Buna gre, sadece babas Mslman olan bir erkek, baba ve dedesi Mslman olan bir kadna denk deildir. Keza, babas mslman olmayan bir erkek de babas mslman olan bir kadna denk deildir.31 Kudr ise el-Kitabnda Kefetin, neseb, din, mal ve snaat olarak itibar edildiini ifade eder.32 Hanefilere gre kefet, kadnlar hakknda lzum ifade ettiinden, onlar iin erkeklerde aranr.33 Fakat mam Ebu Yusuf ve mam Muhammed, kadnlarda da kefet artlarnn aranmas gerektii kanaatindedir.34 Hanbelilerde rcih, Mliklerde mutemed, afiilerde azhar olan gre gre kefet nikahn shhatinin deil lzumunun artdr. Haneflerde ise umum olarak lzumunun artdr.35 Kefet nikahn lzumunun artdr diyenlere gre, mesela blu andaki bir kz dengi olmayan birisiyle evlenirse velisi raz olduu takdirde muteberdir. Aksi takdirde vel nikah akdini fesh edebilir. mam Ebu Hanifenin gr byledir.36 Kefeti akdin shhatinin art sayanlara gre ise velnin izni olmadan yaplan byle bir akid sahih deildir. Binenaleyh hibir hukuki netice dourmaz. Velnin izni olmakszn nikah akdini geerli sayan mam Ebu Hanifenin bu noktada velyi madur etmeme dncesi clib-i dikkattir.37 Hasan b. Ziyaddan gelen bir rivayete gre Ebu Hanifenin gr, denk olmayan biriyle yaplan nikah akdini sahih saylmadn ynndedir.38 Serahs ve Kdhn bu gr daha ihtiyatl bulmulardr.39 Zira zaman bozulmu, fesad oalmtr.40 Her vel, bylesi durumlarda harekete geip meseleyi kadya gtremez ve her kad da adaletle hkmedemez. Binenaleyh byle bir kapy tamamen kapamak ihtiyata daha uygundur. Mft bih olan da budur.41 Ebu Yusuf da byle bir akdin, velden zarar def iin velnin iznine bal bir akd-i mevkuf saylmasnn daha ihtiyatl olduunu ifade eder.42 Kdhn ise dindarlk ve iyi ahlak dndaki denklik llerinin
30

Serahsi, age. 5/23-4; Ayrca bkz. Assf, A.Muhammed, el-Ahkml-Fkhyye 2/301-2 Beyrut 1409/1988; Cezr, age. 4/56vd. 31 el-Fetvl-Hindiyye 1/290 32 Kudr, el-Kitab s. 109 1317 (irket-i Shfiye-i Osmniye) 33 Mevsl, el-htiyr 3/98 st.1996 (ar yay.) 34 Ksn, age. 2/474 35 Vehbe Zuhayl,age. 7/234-5 36 Serahs,age.5/10 37 kr. Karaman Hayreddin, Mukayeseli slm Hukuku 1/311-2 st. 1996; Muhammed Ebu Zehra, Ebu Hanife (terc. Osman Keskiolu) s. 415 Ank. 1997 38 Serahs, age.5/13 39 Serahs, age. 5/13 40 bn Abidin, Nerul-Arf 2/125ten naklen Erdoan Mehmet, slm Hukukunda Ahkamn Deimesi s.183 st. 1994 41 Serahs,age. 5/13; Kdhn,age. Ayn kayt; Cezr,age. 4/56 42 Serahs,Age. 5/13

mtehidlerin yaad asrlarn telakkilerine bal olup eitli asrlar ve cemiyetlere gre deiebileceinin ifade edildiini nakleder.43 u da bir gerek ki, saadeti temin iin yola kld halde subjektif bak alar ilerleyip frtn iine Eer kle beyazsa hr bir kadna kfvdr. Fakat siyah olursa olmaz. nk o, siyahlyla ayplanan/knanan biridir.44 diyecek kadar dalmak, herhalde meseleleri zmek yerine daha da karmak hale sokacaktr. Zira bu ve benzeri meseleler, ferdlerin ahsi kanaatlerinin halledebilecei, kiilere gre deiebilen tercihledir. Bunlara da mdahale ederek, kiilerin nelerden holanp nelerden holanmayacana karar vermek, insanlar -kanunlara aykr olmayan- ahsi tercihlerinde olduka serbest brakacak genel prensipler koyan Kuran- Kerim ve Snnet-i Nebeviyyenin metodundan ayrlmay tazammun etmektedir. Garibsenecek asl nokta ise, bir taraftan klenin rengi ile alakal husus neticeye balanrken dier taraftan kefette akln mevkiinin tartlm olmasdr. Bir ksm fakihler, akln mhim olduu ve kefette gz nne alnmas gerektiini ifade ederken, bazlar kefette akla itibara dair rivayet olmad iin skutu tercih etmitir.45 Dier bazlar ise akla itibar olmad grndedir.46 Kefetin art olmasnn illeti, eler arasnda saadet ve lfeti temin olarak zikredilirken, akln olmad yerde saadet ve lfetin de olmayacanda ittifak edilmemesi gerekten ok garibdir. Esasen, kefete dair konulan bu kanunlar kendi zaman ve rf iinde mtalaa edilmelidir. Kefeti, yesr (servet),47 hirfet/snat ve nesebde art koan gre, ilaveten fakihden menkul, eer kefet vuku bulmamsa, taraflar raz olsalar bile nikah sahih olmaz48 kaidelerini ele alalm. Bu erevede sregelen ve btn slm ktalarnda uygulanan bu tr kaideler, zaman iinde karmza bir tr kast sistemi karacaktr. yle ki toplumda, nesebce st snf olan Arab tabakas, Arab olmayan hrler, azadllar oluacak ve bunlarn kaynamalar ok g olacaktr. Ayrca btn bunlarn arasna karma ansndan mahrum alt dzey kleler snf ile kuyumcu vs. st dzey meslek erbab, mesleklerinin tezahr byk sermaye sahipleri, onlardan kopuk alt dzey meslek erbab ve kk sermayeli guruplar ortaya kacaktr. Belki btn bunlar, kast sistemini slm lkesinde Hindistanda olduu gibi
43 44

Kdhn,age. 1/351 Ne var ki Kdhan, Aramzda, kefette nesebe itibarda ihtilaf yoktur. der. Ay. Cezr,Age. 4/58 45 bn Hmam, age. 3/295; Cezr, age. 4/57 46 Mevsl, age. 3/100; Kdhn, age. 1/351 47 Nevzilden naklen: on bin dirhemi olan bir erkek, yz bin dirhemi olan bir kadna denk deildir bn Nceym, el-Bahrur-Rk, 3/233 Beyrut1418/1997 48 Nevev,age. 16/185 [ Fein tezevvecetil-meretu min gayri kfin birdh ve radye sirul-evliyi, sahhannikhu. Ve bih kle Malik ve Eb Hanifete ve ekseru ehlil-ilmi. Ve kle Sfyn ve Ahmed ve Abdulmelik b. elMcen: L yashhu] Ebu Hanifeden gelen ikinci rivayet de byle bir nikahn batan batl olduunu ifade eder.

altrmaya yetmeyecektir ama, mutlaka bir takm guruplamalarn olaca, hatta tarihen olduu bir vakadr.49 Kefetin nikahta muteber bir unsur olup olmadna dair gr sahiplerinin muhtelif istinbatlar olmutur. Zekiyyddin abann da ifade ettii gibi fakihler bilhassa farkl grlere sahib olduklar meselelerde kar taraf kyas maal-frk kullanmakla itham etmitir50 Kefetin art olmad grnde olanlar unu bahis mevzuu ederler: Nasl ki demm babnda kafir sebebiyle Mslman ksasla ldrlyor ve bu hususta kefet aranmyorsa nikah akdinde de kefet aranmaz.51 Dier grte olanlar ise: Bu kyas maal-frktr. Zira, ksastaki eitlik cinayet meseleleri ile alakaldr ve illeti de insanlarn maslahat, hayat hakkn muhafazadr. Evlilikte kefet ise, zevc-zevce arasnda lfet ve sevgi ile beraber aile hayatn devam ettirmesi asndan evlilik messesesinin maslahatn temin iindir. eklinde, bunu reddetmektedir.52 Kefetin art olduu grnde olanlar ise unu bahis mevzuu ederler: Bedirde Mekke mrikleri mbareze iin kan ilk kiiye ...ve lkinn nurdu ekfen dediklerinde Raslullah Efendimiz onlar tasdik etmi ve Utbe, eybe ve Veldin karsna Hz. Hamza, Hz. Ali ve Ubeyde b. el-Hrisi gndermitir. Onlarn harb hususundaki kefet talebleri red olunmaynca nikahta kefet min bbi evl arttr. Zira evlilik, aile balar, lfet ve sohbet itibariyle birok maksad ve gayeleri iine almakta, mr balamaktadr.53 Dier grte olanlar ise bunun da ayn tr kyasa dahil ederler. Zira, birincisinin illeti, izhr- kibir ve advv tahkr iken ikincisinin illeti temin-i lfet ve mdvemet-i sadettir. Ne var ki, her iki misalin de istidlal noktasndan, kyas olarak zikredilmediini sylemek daha doru olacaktr. Ezcmle, Ksn, daha ok bir rnekleme ve ilhak/idhal diyebileceimiz54 bu misallerden ikincisini, kendisinin de katld gre delil olarak
49 50

Doutan Gnmze slm Tarihi (Heyet) 2/358, 420, 497 st. 1992 . Maksn aleyh ile maks arasnda illet/alaka birlii olmayan kyasa farkl iki olay arasnda yaplm kyas manasna kyas maal-frk denir. Zekiyyddin abn, Usll-Fkh (terc. Dnmez brahim Kf) s. 127 Ank. 1990 kr. Serahs, Usls-Serahs 2/150 st.1990 (Ed Ner.) 51 Serahs, Mebsut 5/23 52 Vehbe Zuhayl,age. 7/231-2 53 Serahs, Age 5/23 54 lhak ve idhal tabirleri iin bkz. M. Eb Zehra, mam fi (terc. Osman Keskiolu) s. 266 Ank. 1996; mam fii: Byle karmlar iin kyas tabirinin kullanlabileceini sylerler. der bkz.er-Risle, s. 278 (prg. 1494) (terc. ener, Prof. Dr. Abdulkadir- alkan, Prof. Dr. brahim) Ank. 1996

zikretmemitir. Baz fakihler, birinciyi rnekleme, ikinciyi de kyas- cel olarak telakki etmektedirler. Fakat, kyas- celde illetlerin muvfakatnn gayet zahir olduu gz nne alnrsa, illetleri birbirine muvafk olmayan bu kyasn cel olamayaca aktr. Fakat yine de en dorusu bu gibi misallerin verilmemesidir. Mesela, mrikler -farz- muhal- daha ok hakaret iin, ayak takmndan en gllerini karp, biz denklerimizi zaten alt ederiz manasna: ve lkinn nurdu selsn minkum fevka ekfin demi olsalard Raslullah yine onlara gzde sahabesini gnderirdi. Bu takdirde de bu mesele nikaha idhal edilebilir miydi? Ayrca kendisinde kefetin, lzmunun art olan nikahn, kadnn velilerinin izni/rzas olmakszn akdedilen nikah olduunu kaydetmeliyiz.55 Nikahta kefetten ve buna bal olarak nesebten bahseden btn muhakkikler u hadisten ama msbet ama menfi bir telakk ile bahsederler:56 Arablar birbirlerinin dengidir. Mevl de birbirlerinin dengidir57 Bu hadis, sened ve metin asndan tenkide tabi tutulmutur. Mesela Zeyla, bunun iin 5 tarik zikretmi ve her bir tarikteki illetleri beyan etmitir.58 Hadisin bize geli tarikleri yledir:
1.

Tarik: Hkimin rivayeti.

c b. Velid arkadalarnn birinden bn Creyc bn Eb Mleyke Abdullah b. mer

Bu tarikn iki metni vardr:

a)

Arablar, kabile kabileye; mahalle mahalleye; adam adama olmak zere birbirlerine denktirler. Fakat dokumac veya hacamt hari.59

55 56

Ksn, age. 2/469 Kefetten bahsettii halde bu metnin hadis olmad mevzuunda da temas edeceimiz gibi- mam fi byle bir haberden bahsetmez bkz. el-mm 5/15 [Bb] el-Ekf (Drul-Marife) Mahmud Zhr en-Neccr neri 57 Beyhak, Marifetis-Snen 10/64 Dr. Abdulmut Emn neri Beyrut 1411/1991; Heysem, Mecmauz-Zevid 4/275 1967 (Drul-Kitabil-Arab); Serahs,age. 5/23; bn Hmam,age. 3/297; Mevsatu Etrfil-Hadiste u kaynaklar da tesbit edilmitir: Zeheb, Telhs 3/163; Kenz, 44703-44699; ibn Adiyy 5/1749 bkz. Mevsatu Etrfil-Hadis 5/514 Beyrut 1414/1994 58 Zeyla, Nasbur-Rye 3/197-8 Beyrut 1407/1987 59 Nevev, el-Mecm 16/183

b)

Arablar, kabile kabileye; adam adama olmak zere birbirlerine denktirler. Mevl de kabile kabileye; adam adama birbirlerinin dengidirler. Fakat dokumac veya hacamt hari.60

2. Tarik: Eb Yalnn rivayeti

Muhammed b. Zekeriyya el-Ezrak Sveyd Bakyyetbnl-Veld Zratbn Abdullah mran b. Ebl-Fazl el-Eyl Nfi Abdullah b. mer

Arablar, adam adama; mahalle mahalleye; kabile kabileye olmak zere birbirlerinin dengidirler. Mevl de ayn ekildedir. Fakat dokumac veya hacamt hari.61 3. Tarik: Drakutnnin rivayeti
Bakyyetbnl-Veld Muhammed b. Fazl Ubeydulah Nfi Abdullah b. mer

nsanlar, kabile kabileye; arab arabye; mevl mevlya olmak zere denktirler. Fakat dokumac veya hacamt hari.62 4. bn Adiyy rivayeti
Osman b. Abdurrahman Ali b. Urve bn Creyc Nfi Abdullah b. mer

Arablar birbirlerinin dengi, mevl de birbirlerinin dengidir. Fakat dokumac veya hacamt hari.63 5. Tarik: Bezzr rivayeti.
Sleyman b. Ebl-Cevn Sevr b. Yezd Halid b. Madn Muaz b. Cebel

Arablar birbirinin dengi, mevl de birbirinin dengidir.64

60 61

Zeyla, Age 3/197 bnl-Cevz, el-Ilel-Mtenhiye 2/618 Beyrut 1403/1983Zeyla,age. 3/198; 62 bnl-Cevz,age. 2/618; Zeyla,age. 3/198 63 Zeyla, age. 3/198; bnl-Cevz, age. 2/618 64 Zeyla, age. 3/198; Nevev, age 16/ 183

10

A) SENED TENKD 1. Tarkn Tahlili: bn Creycden hadisi nakleden mehuldr. Beyhak bu haberi naklettikten sonra yle der: c b. Veld arkadalarndan birinin ismini vermedii iin bu hadis, bn Creyc ile c arasnda munkatdr.65 Sahibt-Tenkh da ayn eyi syler.66 bn Hacer el-Askaln ise snadnda mehul bir rv vardr. O da bn Creycden nakledendir.der.67 bn Eb Hatimin babasna bu hadisi sorduunda onun, Bu bir yalandr. Asl yoktur. Baka bir yerde de batldr dediini nakleden bn Hacer, Drakutnnin Ilelinde bu hadis iin Sahih deildir. ifadesini kullandn zikreder68 Eb Zrann, c iin Zarar yok(Lbese bih) tabirini kullanmasna karn, Eb Hatim Hadiste gevektir. Hadisleri yazlr fakat gzden geirilir. Salam biri deildir. Onunla ihticac edilmez (Leyyinul-hads, eyhun, leyse bil-metn, l yuhtecc bih) ifadelerini kullanr.69 Zeyla, dier tariklerin nerelerde getiini syledii halde, Hakimin bu rivayeti iin bir ey sylememektedir. Nitekim Hakimin u anda elimizde matbu Mstedrekinde byle bir hadis gememektedir.70 Hakim, bu hadisi hangi eserinde nakletmitir? Onun dier eserleri, byle bir hadisi nakil ve deerlendirme yapmaya msait deildir. O halde bu hadis Hakime isnad m edilmitir? gibi sorular bir muamma tekil etmekte ve aratrmaclar beklemektedir.71 2. Tarkn Tahlili: Hadisin senedi illetli rvler zincirinden olumutur. mran b. Ebl-Fazl, Zratbn Abdullah ve Bakyyetbnl-Veld isimli rvlerden Zra mehul, mran zayf ve Bakyye ihtilafldr. bn Hibban, bu hadisi mran b. Ebl-Fazl sebebiyle illetli saym ve Bu adam, sika
65 66

Beyhak, es-Snenl-Kbr 7/217-8 Beyrut 1414/1994 Zeyla,age. 3/197 Sahibt-Tenkh Zehebdir. Eserinin tam ad Tenkhut-Tahkk lbn Cevz olup matbu deildir. Bkz. Beyhak, Marife 10/64, 3 nolu dipnot Bu eserin ulaabildiimiz yazma bir nshas iin bkz. T.C. Kltr. Bk. Millet Ktp. Db: 296 Tsnf: 297.3; Ayrca, bnl-Cevznin et-Talk zerine bir erh vardr ki bu, bn Kudmenin olup tam ad Tenkhut-Tahkk li Ehdsit-Talk libnil-Cevz dir. Eser matbu deildir. Ulaabildiimiz yazma bir nshas iin bkz. T.C. Kltr. Bk. Kprl Ktp. 370 s. Db: 43 67 bn Hacer, , et-Telhsl-Habr 3/164 Beyrut trs. (Drul-Marife); 68 bn Hacer,age. 3/164; Nevev,age. 16/183 69 Zeheb, Mznl-tidl (3668) 2/454 Beyrut trs. (Drul-Fikril-Arab) 70 Bkz. el-Mstedrek 2/162 vd. Beyrut Drul-Fikr 71 Hkim, bir eserinde arablar sevmeye ve onlarn faziletine dair baz hadisler nakleder fakat bu hadisten bahsetmez. Bkz. Marifetu Ulmil-Hadis s. 162 Beyrut 1397-1977

10

11

rvlerden mevz hadisler nakleden biridir. Hadisinin yazlmas helal deildir. demitir.72 bn Abdilberr hadisi bu tarikle nakletmi ve yle demitir: Bu hadis mnkerdir, mevzudur. Bu, bn Creyc kanalyla da rivayet edilmitir ki sahih deildir.73 bn Adiyy de el-Kmilinde mran sebebiyle bu hadisi zayf saymtr. Hkmn, Yahya b. Man ve Nesye isnad ederek: Hadis zerindeki zayflk apak. demitir.74 Yahya b. Man onun hakknda Leyse biey tabirini kullanrken, Eb Hatim smail b. Ayy bundan iki mevzu hadis rivayet eder ilavesini yapar.75 Hadisi mrandan rivayet eden Zra da tannm deildir. Tam ad Zratbn Abdullah ez-Zebddir.76 Eb Hatime Zradan sorulduunda Ashabdan olup olmadn bilmiyorum(L alemu leh sohbe) demitir.77 el-Ezd ise onun iin mehuldr der.78 Bu tarikteki Bakyyetbnl-Veld de mnakaa mevzuudur. Zeheb, Bakyye iin Biroklar onun mdell s olduunu syler. der.79 Bununla beraber onun fakh bir kimse olduu, fkh da el-Evzden ald ifade edilir.80 Yahya b. Man: Bakyede binden fazla sahih hadis var derken bn Hibban Zayf rvlerden ald hadisleri, tedlis yoluyla sikttan rivayet eder ifadesini kullanr.81 Eb Hatimin sadece Kendisiyle ihticac edilmez(L yuhtecc bih) demesine karn Eb Mshirin Bakyyenin hadislerinden sakn ifadesini nakleden Zeheb, Eb shak Czcnnin Allah Bakyyeye acsn. Bir hurafe bulduu zaman, onu almaktan geri kalmazd. Eer sikttan rivayet ederse bunda bir beis yoktur. dediini zikreder.82 Bakyye umumiyetle Sadk. Kesrut-tedls anid-duaf olarak bilinir.83 Bakyyenin bir tedlisini nakletmek isabetli olur kanaatindeyiz: Bakyyeden rivayet edilmitir[demitir ki]: Bana Eb Vehb el-Esed tahdis etti. Nfiden o da bn merden rivayet ettiine gre [yle demiitir]: Bir kimsenin grnn esasn bilmeden mslmanln meyiniz. Bu hadisin isnad aslnda bn mer Nfi shak b. Eb Ferve Ubeydullah b. Amr eklindedir. Ancak Bakyye, aradaki shak b. Eb Ferve adndaki zayf rvyi drp, btn isnad ayn seviyede sika rvlerden ibaret gibi gstermitir.84 Dier taraftan yapt
72 73

bnl-Cevz,age. 2/618-9; Zeyla,age. 3/198 Zeyla,age. 3/198 74 bnl-Cevz,age. 2/619; Zeyla,age. 3/198 75 Zeheb,age.(6302) 3/161 76 Zeyla,age. 3/198 77 bn Hacer, Tehzbt-Tehzb 3/326 Hind 1325 78 bn Hacer, Lisnl-Mzn 2/475 Beyrut 1390/1971 79 Zeheb,age. 1/331 80 Sandk, Dr. S. Kemal, lk Asrda slm Corafyasnda Hadis s. 109 Ank. 1991 81 Zeheb,age. 1/331 82 Zeheb,age. 1/331 83 Mevsatu Ricli Ktbit-Tisa (Abdulaffar Sleyman- Seyyid Hasan) 1/193 Beyrut 1413/1993 84 Suyt, Tedrbr-Rv s.140-1 Medine 1379/1959; Koyiit, Prof. Dr. Talat Hadis Istlahlar, s. 434 Ank. 1985

11

12

tedlisin anlalmamas iin Ubeydullah b. Amr isimli eyhini mehur olmayan Eb VehbilEsed knyesiyle anmtr. Bylece hem tesviye hem de uyh tedlisi yapmtr.85 bnl-Cevz, bu tarik iin, Muhammed b. Zekeriyyann Sveydden rivayette yalnz kaldn ayrca bu hadisin de sahih olmadn ifade eder.86 3. Tarkn Tahlili: Bu tarikte, hadisi Ubeydullahtan veya Abdullahtan87 rivayet eden Muhammed b. elFazln zayfl, zerinde ittifak edilmi bir husustur. mam Ahmed: Hadisi, yalanclarn hadisidir. derken Yahya b. Man Hadisi yazlmaz ifadesini kullanr.88 Zeheb, biroklarnn onu metruk saydn zikreder ve onun iin Fellsn Ar yalan syler (Kezzb) bn Eb eybenin de Yalan syler dediini nakleder.89 bnl-Cevz Bakyye iin Tedlis yapmakla tenkid edilmitir(Mamzn bit-tedls) bu rv iin de Hakknda tan edenler var (Matnun fh) ifadesini kullanr.90 4. Tarkn Tahlili: Bu tarikte ele alacamz ilk rv senedi mnakaa mevzuu yapan Ali b. Urvedir. Yahya b. Man onun hakknda Bir para etmez (Leyse biey) ve Eb Hatim Hadisleri terk edilmitir (Metrkul-hadis) derken bn Hibban da Hadis uydururdu (Kne yedaul-hadis) ifadesini kullanr.91 Bunlar bize nakleden Zeheb de rivayet ettii birka mevzu hadis nakleder. bn Adiyy el-Kmilde hadisi bu tarikle zikreder ve Ali b. Urve sebebiyle illetli sayar. Onun iin Hadisleri mnkerdir (Mnkerul-hadis) tabirini kullanr.92

85 86

Suyt,age. s. 141 bnl-Cevz, age. 2/618 87 Bu rvyi, bnl-Cevz Abdullah b. mer[Eer bir tab veya istinsah hatas yoksa bu bn mer b. Hafs olmaldr bkz. er-Risale prg. 678 Fakat bu isimde birinin Nfiden rivayeti yoktur.], olarak naklederken [ bnlCevz age. 2/618], Zeyla Ubeydullah ez-Zebd olarak nakleder. [Zeyla,age. 3/198] Rvnin, Bakyyenin hocas olmas hasebiyle (Koyiit,age. 434) Ubeydullah b. Amr olma ihtimali olduu gibi, bn mer ve Salim kanalyla rivayetleri olan (bkz. er-Risale, s. 218 prg. 1092) ve Abdullah b. mer b. Hafsn kardei Ubeydullah b. mer olma ihtimali de vardr. Ne var ki, bahis mevzuu Ubeydullahn ez-Zebd diye bir knyesi yoktur. bn mer b. Hafs b. Asm b. mer b. el-Hattb el-Kura el-Adev el-mer el Meden olarak bilinir. Kanaatimizce bu rv Ubeydullah b. merdir. Zira Nfi onun hocasdr. Geni bilgi iin bkz. Sandk, age. s. 44 88 Zeheb,age. 5/131 89 Zeheb,age. 5/131; evkn, Neyll-Evtr 6/540 Beyrut 1416/1996 90 bnl-Cevz,age. 2/619 91 Zeheb,age. (5891) 4/65 92 Zeyla,age. 3/198

12

13

Mnakaa mevzuu ikinci rvmiz ise Osman b. Abdurrahmandr. Sahibut-Tenkh,93 Harran ehlinden Tarif olan Osman b. Abdurrahmann bilinmeyen rvlerden rivayetlerde bulunduunu [...yerv anil-mechl], bu hadisin baka bir yolla Hz. Aieden de rivayet edildiini fakat bunun da zayf olduunu ifade eder.94 Beyhak de dier bir kanalla Hz. Aieden gelen hadisin zayf olduunu kanaatindedir.95 Yahya b. Man bu rv hakknda Sadk derken Eb Arbe grn Beis yok. u kadar var ki, mehul kiilerden mnker hadisler rivayet eder. eklinde aklar. bn Eb Hatim de Sadk diyerek bn Mane itirak eder.96 Zeheb de Hocalar, metruk ve hadis uyduran kimselerdir. (eyhuh, metrkun hlikun) ilavesini yapar. bn Adiyy ve Ukayl ise Bizzat kendisinde bir beis yok demeyi tercih ederler.97 Bu rvnin Ali b. Urveden rivayet ettii mevzu hadise baklrsa, kimlerden nasl bir malzeme aldna pek dikkat etmedii ortaya kmaktadr.98 Zaten sadk olmakla tahamml ve edya ehil olmann ayn eyler olmad aktr. 5-Tarkn Tahlili: Bu hadis dier tariklerden farkl olarak bn merden deil Muaz b. Cebelden (v.18) rivayet edilmitir. Hadisi Muazdan rivayet eden ise Halid b. Madndr.(v. 104)99 Abdulhakk bu hadisi el-Ahkmnda Bezzr yoluyla zikreder ve Bu munkatdr. Zira Halid b. Madn, Muazdan hi hadis iitmemitir. der.100 bn Kattn ise yle bir izah yapar: Senedde geen Sleyman b. Ebl-Cevn bilinmiyor. Sonra bu, Halid b. Madnnn, Muazdan rivayetidir. Halbuki Halid, Muazdan hi hadis dinlememitir.101 Heysem de Sleyman b. Ebl-Cevn iin kendisinden bahseden birini bulamadn syler.102 Sened tenkidinden ortaya kanlar unlardr:

93 94

Sahibut-Tenkh, birinci tarkn tahlilindeki dipnotta aklanmt. Zeyla,age. 3/198 95 Beyhak, es-Snen 7/128 96 Zeheb,age. (5532) 3/442 97 Zeheb,age. (5532) 3/442 98 Zeheb,age. 4/65 99 bn Sad, et-Tabaktl-Kbr 7/455den naklen Sandk, age. s. 110 Geni bilgi iin bkz. ay.o 100 Zeyla,age. 3/198 101 bn Hacer, et-Telhs 3/164; Nevev,age. 16/183; Zeyla,age. 3/198 102 Heysem,age. 4/275 ; Nevev,,age. 16/183; Zeyla,age. 3/198

13

14

1- Bu hadis, zayf hadisleri sikttan rivayet, tedlis, hadis uydurmak vs. gibi sebeblerle mecruh rvler tarafndan rivayet edilmitir. (mran, Bakyye, Muhammed Fazl, , Osman b. Abdurrahman, Ali b. Urve)
2-

Hadisin senedlerinde mehul kiiler vardr. (c b. Veldin arkadalarndan biri, Sleyman b. Ebl-Cevn, Zratbn Abdullah)

3- Sened inktaya uramtr.(1. ve 5.tarikler) 4- Sened teferrd etmitir.(2.tarik) Bedruddin Ayn kefet hadisleri ile alakal fakihlerin ounluunun, nikahta kefetle alakal bir ok hadisin mevcudiyetine mukabil nakle en uygun (emseluh) olannn Hz. Aliden gelen rivayetin olduu grnde birletiklerini kaydeder. Hadis udur: Y Ali ey geciktirilmez: Vakti gelince namaz, hazr olunca cenaze, dengi bulununca evlenecek kz.103

B) METN TENKD Bahis mevzuu hadis aada yer alan konular asndan incelenebilir: 1- Metinler aras tensb 2- Metindeki ifadelerin anlalmas 3- Siyasi arka plan 4- Umumtul-Kitab ves-Snne ile Tahlili a) Kuran Boyutu b) Snnet Boyutu c) Sahabe Boyutu 5slm Hukuk Prensibleriyle Tahlili a) Temin-i maslahat
b)

Tevzi-i adlet

c) Adem-i harac

103

Ayn, age. 14/34; bkz. Karaman, Muk.sl.hukuku 1/310

14

15

1- Metinler Aras Tensb: 1a ve 2. Tarikler, mahalle unsurunu kefette bahis mevzuu ettikleri halde dier tariklerde bu ksm yoktur. Bir hadisin deiik varyantlarnda, dierinde olmayan hususlarn yer almas tabiidir. Fakat bu ksmlar dierleriyle maslahat/maksd ve mantk elikisine girerse bu, shhate phe getirir. Fakihlerin, kylnn, ehirli ile evlenebilecei hkmne varmalar,104 bu ksm veya mantn dikkate almadklarn gsterir. Esasen, insanlarn sosyal statlerini zikrederek denklii ifade ederken belli ki bir espriyi anlatan bir metin, sosyolojik izah pek de mmkn olmayan ve evlenme sahasn daraltan bir metinle elbette badamayacaktr 2- Metindeki fadelerin Anlalmas: Bir topluluun, adam adama denkliini ifadeden sonra, mahalle mahalleye ve kabile kabileye denkliini ifade (2.tarik) veya tam aksi, kabile kabileye mahalle mahalleye denkliini ifadeden sonra adam adama denklii ifade (1a) ne manaya gelmektedir? Mezkur hadisin, isnad olmayan ama maruf bir varyant da yledir: Kurey, batn batn; Arablar , kabile kabile; mevl de adam adama birbirlerinin dengidir.105Bu metne dayanarak yle bir istinbata gidilmitir: Raslullah sadece Mevli hakknda, kendilerinde nesebe itibar olunmadna iaretle adam adama buyurmutur. nk onlarn, neseblerini kaybettikleri, binenaleyh neseble vnemeyecekleri ifade edilir.106 Tabii ki, dier varyantlara ulalamad iin byle bir hataya dlmtr. Ayrca dokumac veya hacamt hari kayd da nahiv itibariyle problemlidir. nk, istisnann nereden yapld ak deildir. Birinci ihtimal, istisnann mevl veya mevl kelimelerinden yaplm olabilecei eklindedir. Nitekim bu mesleklerin hr Arablar deil mevl tarafndan icra edildii sabittir.107 Dier gr ise cumhurun gr olup istisnann zikri geen eylerin tamamndan yapld eklindeki grtr. Bu durum da ise hacamt olan bir Arab ile daha erefli bir meslek olan(!) attarc denk midir? gibi sorular ortaya kmaktadr. Tarih cevablar, ise bu gibi durumlarda nesebi sebebiyle Arabnin daha stn olduu, zira Arablarn acemlerden nesebce daha stn olduklar noktasnda temerkz etmitir. Buna mukabil, Arabnin den bir meslek olan hiklik veya haccmlkla itigal
104 105

bn Hmam, Age 3/297-8 Mesela, mam Eb Yusuf, beldelerin farkl olabileceini ifade eder. Mernn, el-Hidye 1/201 st. 1991 (Ed ne.); Zeyla,age. 3/197; bn Hmam,age. 3/296 106 Muhammed b. Mahmud el-Bbert, erhul-nye alel-Hidaye (Feth altnda) 3/297 107 Ksn,age. 2/473; Mahmud Mikdd, el-Mevl ve Nizml-Vel 173 1408/1988 Dmak

15

16

ettiinden, Arab olmayan attrn kzna denk olamayacandan hi bahsedilmemi olmas calibi dikkattir. Zira, hadiste neseb ile meslek aras tefrik edilmemitir. Yine, bu mant bir baka adan altrrsak, ksas ile katilde kafire kar Mslmann katledilmemesi gerekmektedir. Zira Mslmanlarn kanlar denktir108. yleyse kafirlerinde kanlar kendi aralarnda denktir. Binaenaleyh, bir kafire mukabil bir Mslman ldrlemez. 3- Siyasi Arka Plan: Hadiste geen mevl tabirinin hangi manada kullanldn tesbit etmemiz gerekmektedir. Nitekim bn Hacer Nuhbe erhinin netice ksmnda: ...Yksek dereceden olan ve efendi manasna kullanlan mevl ile aa mertebeden olan ve kle manasna kullanlan mevly bilmek de hadis ilminde gerekli grlen hususlardandr der.109Gerekten bu tabire, btn zamanlar iine alacak ekilde tek manann verilmesi de olduka gtr. Kelime Raslullah Efendimiz tarafndan mezkur manalara hamlen kullanlmtr. Bu kullanm, azadllar olarak, Hz. mer Efendimiz zamannda da srmtr.110 bn Salahn naklettiine gre ise Abdulmelik b. Mervan zamannda hem Arab olmayanlar hem de azadllar manasna kullanlmtr.111 Azad veya klelikle alakas olmad halde mevl tabirini alanlar da vardr. Bunlar mevll- slm olarak tannrlar ve eliyle Mslman olduklar kimseye nisbet olunurlar. Mesela mam Buhr, mevll-Cufiyyndir. Zira, ceddi mecs iken el-Yeman elCufnin vesilesiyle Mslman olmu ve ona nisbet edilmitir.112 mam Eb Hanife de, mevlden olduu ifade edildii halde klelikle bir alakas yoktur.113 Mahmud Mikdd, slm Tarihinde mevlnin drt gurup iin kullanldn ifadeyle bu guruplarn 1- el-Mevll-Erikk 2- el-Mevll-Utek 3-Mevll-Muvlt 4- el-Mevll-Ahrr Ellzne L irtibta velen Lehum olduklarn zikreder.114 Ahmed Emin, Arablarn, yabanclarn lkelerini zorla ele geirdiklerini ve acemleri kleletirmeye kadir olduklar halde onlar hr olarak brakverdiklerini ifade eder

108 109

(elMuslimne Tetekfe dimhm) Ahmed, Nes, Eb Davud Hz. Aliden Nuhbetul-Fiker erhi s. 101den naklen Koyiit, age. 222 110 Mslim, Saltul-Musfirn 269 111 bn Salah, Ulmul-Hadis 361-2 Yazklar olsun ya Zhr! Gzlerim yaard. Allaha and eerim ki, ilimde Arablara kleler nclk ediyorlar. Arab asll olanlara, minberlerden hitab ediliyor. Hitab edenler ise Arab olmayanlar. Bu, bn ihab ile Abdulmelik b. Mervan arasnda geen uzun bir diyalogdur. Bkz. Uur, Do. Dr. Mcteb, Ansk. Hadis Terimleri Sz. mevl mad. s. 224 Ank. 1992 112 Koyiit, age. 224 113 Hatib el-Bagddi Trihu Bagdd 13/ 326 Drul-Kutubil-Ilmiyye (Beyrut) Hammd bin Ebi Hanife yekul Vallahi m vakaa aleyn rikkun kattu Ayrica bkz Keskiolu, Osman, Fkh Tarihi ve slm Hukuku 91 Ank. 1980 114 M.Mikdd, age. 136

16

17

ve unu ekler Bylece sanki azad edilmi gibi oldular ve bu sebeble Mevl diye isimlendirildiler.115 Rasulullah Efendimiz Arab olmayanlar iin acem tabirini kullanrken116 bu hadislerde Arab olmayanlar iin mevl kelimesi kullanlmtr. hadislerdeki mevl veya mevl kelimelerinin acem manasna geldiini ifade eden fakihler117 bu noktay mhim grmemilerdir.118 yleyse, niin, Raslullah Efendimizin burada mevl tabiri kullanp acem kastedmitir de mutd yapt gibi dorudan acem tabiri kullanmamtr? Acaba burada kullanlacak acem tabiri mevl ile kastedilen manay yerine getiremeyecek miydi? Buradaki mevli kelimesiyle, yabanclar iinde zellikle, Ben meyye srecindeki, genellikle babalar azadllar olan slaleler mi kastedilmeliydi? Zira onlar ilimde yksek seviyeye ulam, fkh ve hadis dallarnda sz sahibi olmulard.119 Emevler Devriyle balayan rehvet sebebiyle Arablarn stnlklerini iddia edecekleri hibir husus neredeyse kalmyordu. Bu sebeble, her asrda olduu gibi bazlarnn, rk gayretkelii tutup bunu da hadis uydurarak izhar etmi olabilirlerdi. Ayrca, ilmin Mslmanlar arasndaki itibar bilinirken, niin, bu tarihlerde ki siyasi alkantlarn olduu bir dnemdi- kefette ilmin nesebden stn olduunu veya ona en azndan msavi olduunu syleme cesareti gsteren olmad? Neden bunu sylemek maalesefKadhna kadar gecikti?120 Burada u nakiller bize biraz fikir vermektedir. Eb Bekr el-Casss (v.370), kendisinden nceki devirle alakal, ulemann, elleriyle ve dilleriyle yanl telakkilere mani olamadklarn sylerken bunu, basklarn dourduu imkanszlklarla beraber, ulemann can gvenlii endiesi tam olmasna balar.121 Pezdev (v. 482) de slm terinin Emeviler devrinde duraklama geirdiini ve bunun sebebinin alimlere yaplan basklar olduunu kaydeder.122 mam Serahs kendi ifadesine gre, zamann idaresine yapt nasihatlar sebebiyle muhtelif ezalara maruz kalm, Cuma namazndan alkonulmu,123 ailesinden ocuklarndan ve kitaplarndan mahrum braklm,124 esir muamelesine tabi tutulmutur.125 Hayreddin
115 116

Mikdd, age. 138 Ahmed b. Hanbel, Msned, 3/483, 5/31,411 117 bn Kudme, age. 7/28; bn Hmam, age. 3/297[...vel-mevl- humul-utek. Vel-murdu hun gayrul-arab]; Molla Husrev, Drer 1/339-40 [ ...vel-mevl-yan acem]; el-Fetvl-Hindiyye 1/290 [ vel-mevl ve hum gayrul-arab...] 118 bn Kudame ise, 5197. Fasla balarken, ibareyi u ekilde kullanr: Vel- mevl baduhum li bad ekf ve kezlikel-acem. bn Kudme, age. 7/28 119 Beldelerin alimlerini zikreden iki uzun diyalog iin bkz. Eb Zehra, Eb Hanife s.25-8 Ank. 1997 120 bn Hmam, age. 3/297; Cezr, age. 4/55 121 el-Casss, Ahkmul-Kurn 2/685 122 Sav Paa, slm Hukku Nazariyat Hakknda Bir Etd 1/59dan naklen Yaman age. 110 123 Serahs, age. 4/192 124 Serahs, age. 12/108 125 Serahs, age. 10/144

17

18

Karamann u tesbiti de gayet yerindedir: ine fare den kuyularn temizlenmesi, kadnn adet grmesi gibi konulara zel blmler tahsis edildii halde, devlet ve toplum hayatnn temelini tekil eden konularda adeta sukutun tercih edilmi olmas tabii deildir. Saltanat ve siyasetle ilgili kitaplar da hem say hem de muhteva bakmndan yetersizdir.126 4-Umumtul-Kitab ves-Snne ile Tahlili Hadisi bu adan tahlil ederken boyutta ele almak meselenin daha iyi anlalmasn salayacaktr. a) Kuran Boyutu: (Ey mminler) man etmedike mrik kadnlarla evlenmeyin. Mmin bir criye, mrik bir kadndan, velev ki hounuza gitmi olsun, daha hayrldr. Mrik erkeklere de iman etmedikleri mddete mmin kadnlar nikahlamayn. (unu iyi bilin ki) mmin bir kle mrik bir erkekten, velev ki hounuza gitmi olsun, daha hayrldr. Onlar sizi cehenneme davet ediyorlar. Allah ise izni ile cennete ve mafirete davet ediyor. Ve yetlerini insanlara beyan buyuruyor. Umulur ki, dnp ibret alrlar.127 Bu ayet-i cellenin, sebeb-i nzl olarak iki hadise zikredilmektedir. Birinci hadise udur: Eb Mersed el-anev, Ank (Annk) isminde bir kadnla evlenmek iin izin istedi. nk, kadn cemal sahibi bir mrikti ve buna mukabil Eb Mersed Mslmand. Raslullah Efendimize yle dedi: Y Raslallah! O benim houma gidiyor, izin veriversen! Bunun zerine Allah Tel bu ayet-i kerimeyi indirdi.128 kinci hadise ise daha mull olarak rivayet edilmi ve kabul grmtr. Hadise udur: Abdullah b. Revhann siyah bir cariyesi vard. Birgn ona kzd ve vurdu. Sonra da yaptna piman olarak Raslullaha geldi ve olanlar anlatt. Raslulah Efendimiz: Ey Abdullah! O nasl biridir? deyince: Namaz klar, abdestini gzelce alr, Allahn bir ve senin Onun kulu ve Rasl olduuna ehadet eder. dedi. Bunun zerine ki Cihan Serveri: Ey Abdullah, bu mmindir! buyurdular. Raslullah byle syleyince Abdullah: Seni
126 127

Karaman, slmn Inda Gnn Meseleleri 3/260 el-Bakara, 221 128 Suyt, ed-Drrul-Mensr 1/256 Matba-i slmiye/Tahran 1377

18

19

hak ile gnderen Allaha yemin ederim ki, mutlaka onu azad edecek ve onunla evleneceim dedi ve bunu yapt. Abdullah b. Revhann bu hareketini, insanlardan Mslman bir gurup ayplad ve bir cariye ile evlendi diye dedikodu yaptlar. Bunlar, mriklere, an ve ereflerine rabetle kzlarn vermek ve onlardan kz almak isteyenlerdi. Bunun zerine Allah bu ayet-i kerimeyi inzal buyurdu.129 Sebeb-i nzlnden de anlalaca zere bu ayet ile, asl erefin ancak slm olduu bir kaide olarak vazedilmitir. Artk hi kimse, ferd itim hayatnda slmdan baka bir tefhur sebebi bulamayacaktr. Zira slmn ycelii karsnda Onunla badamayan her haslet alaklktr. Kuran- Kerimde Mslmanlarn veya insanlarn hepsinin de birbirlerine denk olmad vurgulanmaktadr. Ne var ki bu denk olmay yine slmdan ve Ona hizmetten kaynaklanmaktadr. Bununla beraber bir ok ayetde bu denklik slm-kfr-ahiret erevesinde ifade edilmektedir.130 ...Allah katnda en deerliniz, Ona kar gelmekten en ok saknanzdr.131 Bu ayetin sebeb-i nzl iin de iki hadise rivayet edilmektedir. Birici rivayete gre, Hz. Bilal, Mekke-i Mkerreme fethedilince Kbe-i Muazzamann damna km ve ezan okumutu. Bunu gren baz Mslmanlar: Kbenin damnda bu siyah kle mi ezan okuyordediler. Dier bazlar da Eer bu, Allah gadablandrmsa elbette bunu deitirir.dediler. Bunun zerine bu ayet nazil oldu.132 kinci rivayet ise yledir: Bu ayet Eb Hind hakknda nazil olmutur. yle ki, Raslullah Efendimiz Ben Beyda kabilesine, onu kendi kabilelerinden bir kadnla evlendirmelerini emretmiti. Onlar: Y Raslallah, kzlarmz azadllarmzla m evlendireceiz? deyince bu ayet nazil oldu.133 Ebu Bekr elCasss ve Kurtub de bu ayetin tefsirinde neseble tefhurun haram olduunu kaydederler.134 b) Snnet Boyutu:

129

Taber, Cmiul-Beyn 2/213 Msr trs.; Suyt, age. 1/256-7; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm 1/377 st. 1992 ( Kahraman yay.); Kurtub, age. 3/70 130 et-Tevbe 9/19; en-Nahl 16/76; es-Secde 32/18; en-Nisa 4/95; el-Mide 5/100 131 el-Hucurt, 49/13 132 Suyt, Esbbn-Nzl s.182 trs. (Dru hyil-Ktbil-Arab) 133 Beyhak, Marifets-Snen (13685)10/65-6Suyt, age. s. 183; Ayn, Umde 14/33 134 el-Casss, Ahkmul-Kuran 3/503 Msr 1347(el-Matbaatl-Behiyye); Kurtub, age. 16/346

19

20

1- Hz. Bilal, Bkeyr oullarna Bkeyrin kzyla evlenmek istediini syler. Onlar da reddeder. Bunun zerine Bilal meseleyi Raslullaha aar Raslullah Efendimiz gadablanr ve Git onlara, Raslullah emrediyor de! buyurur. Hal byle olunca onlar da kabul eder.135 2- Raslullah, kendisinin hacamts ve ayn zamanda Ben Beydann azadls Eb Hindi onlardan bir kzla evlendirdi. Raslullah yle buyurmutu: Ey Ben Beyda! Ebu Hinde kz verin ondan kz aln.136 3- Eb Tbe, Ben Beydadan bir kadna evlenme teklif eder fakat kabul etmezler. Mesele Raslullaha intikal edince emreder ve onlar da kabul eder.137 4- Raslullah Efendimiz Sheyb-i Rmyi Ensardan bir kadnla evlendirmiti.138 5- Ensardan birisi hasebce dk bir kadnla evlenmiti. nsanlar onu bu yzden ayplaynca Raslulah Efendimiz o adama : Hcib b. Zrre ailesinden139 olmaman sana bir zarar vermez. buyururlar.140 6- Raslulah, Kureyin hanmefendilerinden Ftma bnt. Kays, azadls Zeydin mahdmu smeye nikahlad.141 7- Raslullah, Mikdad b. Esvedi ki azadl idi, ve Zeyd b. Hariseyi evlendirince yle buyurdular: Mikdd ve Zeydi, Allah katnda en erefliniz [en mttakniz] ve slm en gzel yaayannz olsun diye nikahladm.142 8- Raslullah Efendimiz, kadnlarla evlenme sebeblerini yle ifade buyurdular: Kadn, mal, gzellii, erefi ve dini iin nikahlanr. Elleri toprak olas! Sen din/diynet sahibini se.143 9- Kez, Gvenilirlii ve ahlak hounuza giden biri size geldii zaman, kim olursa olsun onu evlendirin! Eer bunu yapmazsanz, arzda bir fitne ve byk bir fesad zuhur eder.144 buyurdular 10Yine nesebin insan hayatndaki mevkii ile alakal yle buyurdular: Amelin geri brakt bir kiiyi, nesebi ilerletmez.145
135 136

Serahs, Mebsut 5/23 Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kuran 16/347 Beyrut 1405/1985 Hakim, el-Mstedrek, 2/164 Beyrut trs. (Drul-Fikr); bn Hibbn, Sahih (4067) 9/375 Beyrut 1417/1997 Eb Davud, Nikah ... Buhari, et-Tarihul-Kebr 1/268 Beyrut 1407/1986; Taberi, Tarihut-Taberi 2/39 (Beyrut 1407) 137 Serahs, age. 5/23 138 Sad b. Mansur, Snen 1/162den naklen Erdoan, age. s.193 139 Bu adam, cahiliye devrindeki arab efendilerinden biridir. 140 Kurtub, age. 16/346 141 Beyhak, Marife (13686) 10/66; bn Hmam, age. 3/293 142 Abdurrazzak, el-Musannef (10326) 6/153 Beyrut 1403/1983 (el-Ktbl-slm) 143 Buhari, Nikah, 15; Mslim Rad 53; Ebu Davud Nikah 2 144 Abdurrazzak, el-Musannef (10325) 6/153 145 Eb Davud, lm 1; Msned, 2/252, 407

20

21

11- Raslullah Efendimiz, Kureyin hanmefendilerinden Zeyneb bnt. Cah, azadls ve aslen Yemenli Zeyd b. Hrise ile evlendirdi.146 12- Raslullah en son konumasnda insanla yle seslenmitir: Ey insanlar! Gznz an, acemin araba, arabn aceme hibir stnl yoktur. stnlk ancak takva iledir.147 c) Sahabe boyutu: 1- Utbe b. Rabann olu Eb Huzeyfe, Ensardan Sbeytenin azadls olan Slimi evlad edinmi ve kardei Velid b. Rabann kz Hind ile evlendirmitir.148 2- Raslullahn amcasnn kz Duba bnt. Zbeyr, azadl Mikdd b. Esvedin nikahndayd.149 3- Abdurrahman b. Avfn kz kardei Hle, hem azadl hem de habe olan Hz. Bilalin nikahndayd.150 4- Hz. mer yle der: Bende cahiliyet ahlakndan hibir ey kalmad. Dikkat edin! Bu sebeble, ben hangi Mslmandan kz almm veya hangi Mslmana kz vermiim artk fark etmez, benim iin hepsi birdir.151 5- Sahabeden, neseblerini syleyerek birbirlerine kar vnen bir cemaat Selman- Frisyle karlanca: Selman kimin olu? diye sordular. Hz. Selman: Selman, slmn olu! dedi. Bu hadise Hz. mere ulanca, alad ve yle dedi: mer de slmn olu!152 6- bn Eb Kurre el-Kind unu nakleder: Babam Selmana kzkardei ile evlenmesini teklif etti. Fakat o, bunu reddetti ve babamn Nuayra (Nara) denilen bir cariyesiyle evlendi.153 7- Nfi b. Abdilhris, Usfn denen yerde merle karlat. mer kendisini Mekkeye mil tayin etmiti. mer ona yle sordu: 146 147

O vadi halkna kimi memur tayin ettin? bn Ebzy

Sad b. Mansur, Snen 1/161den naklen Erdoan, age. s.193 Msned, 5/411 Ksn bu hadis iin u ibretmiz aklamay yapar: Dnya ahkamyla alakal bir ok hususta Arablar acemlerden stn olduu iin, bu hadisin dnya ahkamna hamli mmkn deildir. Ksn, age. 2/469 148 Buhari, Nikah 15; Kurtub, age. 16/347 149 Buhari, Nikah 16; Kurtub, ae. 16/347 150 Beyhak, age. (13688) 10/66; Abdurrazzak, age. (10331) 6/154-5 151 bn Eb eybe, age. 3/466 (b.269) 152 Serahs, age. 5/24 mam Serahs bu hadiseyi, nesebin kefette itibar edildiine delil olarak zikreder 153 bn Eb eybe, age. 3/466 (b.269)

21

22

bn Ebz da kim? Azd ettiimiz mevlden birisi. Demek, onlara mevlden birini memur ettin h?! Elbette, nk o, Azz ve cell olan Allahn Kitabn okur ve ferizi de iyi bilir. Bunun zerine Hz. mer unu ekledi: Bakn, hakikaten Nebiniz (sav) yle buyurmutur: Allah bu kitabla kimi toplumlar yceltir ve kimilerini de alaltr.154

bn Hmam bunlardan birka tanesini naklettikten sonra yle der: Bunlarn vuku bulmu olmas, bu kadnlarn sair olmasn icab ettirmez. Bilakis gayet ak ki, bunlarn tamam hususiyle same ile evlendiinde dul olan Fatma bnt. Kays kebirden idiler. Dolaysyla bu hadiseler bize sadece kadnlarn ve velilerinin, [mezkur hususlarda ] kefet hakklarndan vazgeebileceklerini gsterir.155 6slm Hukuk Prensipleriyle Tahlili: slm Hukuku hkm vazederken bir takm ana prensiplere dayanr. Bahis mevzuu hadisi baz prensiplerle tahlile alalm. a) Temin-i maslahat: Bu ilh hukuk, daima, hkm olarak, insanlarn faydasna ve yararna olan eyleri vazetmi, insan tabiatna aykr ve onlarn zararna olan eylerden Zarar vermek ve zarara zararla mukbele yoktur kaidesince nehyetmitir. Kefette, kendisiyle temin edilecek maslahata binaen nesebe itibar ise bahis mevzuu olamaz. Zira, nesebe itibarla elde edilecek olan maslahat deil mefsedettir. nk, insanlar arasnda tefahur sebebi olmu ve Kurn/Nebev bir temele oturmayan hislerin tatmini, bu duygularn kklemesine sebeb olur. Unutulmamaldr ki, bu ilh hukuk, toplumun tabiatnn arzu ettii btn ideallerini/isteklerini gerekletirmek iin deil, ideal bir toplum oluturmak iin hkm koyar. Binaenaleyh, hkmlerinin gayesi, ferd ve toplum maslahatn gzetirken,
154

Mslim, Saltul-msfirn 269; bn ihb ez-Zhr, Abdlmelik b. Mervanla grrken Mekke, Yemen, Msr gibi yerlerde ilme ynverenlerin mevl olduuna sylediinde Halife kznca Ey Mminlerin emri! lim Allahn emridir. Onu hfzeden elbette stn olur. Kaybeden ise der. demitir. bn Salh, Ulml-Hads 3612den naklen Uur, age. 224 155 bn Hmam, age. 3/293

22

23

kullanlmakta olan ve yerine gre yanl anlaylarla dolu bir hiyerari ve kriter demetini hukkletirmekten ziyade, zlenen ideal bir toplum oluturmak iin yeni bir hiyerari ve kriter ortaya koymak olmutur. Gerekten de insanlar tabiatlar icab, stn olduuna inandklar nesebleri sebebiyle, Mekke mriklerinin yapt gibi- kendilerince dk nesebli olan kiilerle muhatab olmaktan hele hele onlarla akrabalk ba kurmaktan nefret ederler. Ne var ki bu nefret edi, her ne kadar insan tabiatnn gerei ise de, kii, hased gibi bu hasleti de iinden atmakla mkelleftir. Ancak, bu ve benzeri kt hasletlerden kurtulan bir toplum ideal olabilir. Burada, el-Fetvl-Hindiyyeye ait u ibareyi de nakledelim: Kadn, kendisinden daha hayrl biriyle (raculen hayran minh) evlendii zaman velisinin aralarn ayrma hakk yoktur.156 Maslahat ise hayrdadr nesebde deildir! b) Tevzi-i adlet: Nesebleri veya meslekleri farkl olan fakat ve buna ramen mutlu bir aile yuvas kuracak olan zevceynin akidlerini, kendilerine r olur, knanrlar diye zevcenin velileri tarafndan feshedilmesi adaleti tevz midir? Bir tcirin kzyla bir hacamt evleneceklerinde, hukukun yapmas gereken bunlarn denk olmadklar gerekesiyle akdi feshederek erkek tarafn evvelki iine mahkum etmek deil, sermaye sahibi olan tcirin, erkek tarafna gerek kredi aarak gerekse yanna alarak, onu iktisd adan desteklemesini salamaktr. Bylece, hem o kii daha iyi yaam artlarna kavumu olacak hem de ticaret (veya herhangi bir st meslek) desteklenmi olacaktr. Yine, ahslarn irtikab ettii fiillerin, sadece kendilerini balayacan ifade eden bir hukukun, kendisi ile yalnz babas Mslman olan bir erkein, hem babas hem de dedesi Mslman olan bir kadna denk olamayacan ve bu akdin zevcenin velileri tarafndan feshedilebileceini ifade etmesi157 gerekten dikkat ekilmesi gereken bir husustur. unu belirtelim ki, Tevzi-i adalet mekanizmas, bu gibi sebeblerle, velilere akdi fesh yetkisi vermekten ziyade insanlarn, ihtiyr iktisablar haricinde olan hususlarda (rk,renk,kabile vs.) ve toplumun olmazsa olmaz art olan meslekleri icra edenleri (p, hacamt,dokumac)158 meslekleri hususunda ayplanmasnn akdi feshe yeterli bir sebeb olamayacan, esasen bunlarn ayplanmasnn bile irkin olduunun aklanmas eklinde altrlmaldr.
156 157

el-Fetvl-Hindiyye 1/290 Ksn, age. 2/473; el-Fetvl-Hindiyye 1/290 158 Bilhassa meslek meselesinin ne kadar deiken olduu aktr. Zira zamanmzda hacamt (doktor) ve dokumac (tekstil sanyicisi) en revata mesleklerdendir.

23

24

c) Adem-i harac: slm tekliflerde insana ar gelecek bir glk ve iddet yoktur. Allah bizler iin kolaylk diler ve gl murad etmez.159nsanlar zayf olarak yaratldklar iin Allah, insanla gnderdii hkmlerde hafiflii esas almtr.160 Ayrca, dinde hibir harac/glk de yoktur.161 u Nebev ikaz ve izahlar da calib-i dikkattir: Bu din kolaylk dinidir. Dinde kim iddet gsterirse malub olur. Siz dosdoru olun, geree yaklan, mjde verip sevindirin, lde giden yolcunun scaktan korunmak iin yapt gibi siz de kendinizi yormadan akamn ve sabahn serinliinden geceden istifade ederek yolunuza devam edin.162 Allaha en sevgili olan din, msamahal ve tertemiz olan dindir.163 Kolaylk gsterin gletirmeyin, mjdeleyin nefret ettirmeyin.164 Neseb ve meslek gibi unsurlara, nikah akdinde shhat veya lzum noktasndan itibar edilmesi, her frsatta evlenmeyi tavsiye eden ve bunu kolaylatran Nebev tatbikata zd neticeler intac edebilmektedir. Mesela zevc, aristokrat mahallesinde hacamt, zevce aa mahallede attarn kz; zevc, arap fakat dokumac veya deri dalaycs165, zevce, acem fakat tcirin kz olunca zevcenin velilerinin akdi fesh yetkileri olacak mdr? Bununla alakal en arpc misal, zevcin alim fazl fakat acemi, zevcenin de cahil fask ve arap olmas halindeki hkmdr. Baz fakihler, ilmin nesebe denk166 veya ondan daha stn bir eref olduunu167 ifadeyle bu akdin feshedilemeyecei hkmne varrken bazlar da en doru olan gr ise bu adamn soylu Arab kadnna denk olmaddr demilerdir.168 lmin erefini nesebin erefinden stn ren gr, Kurey olmayan bir alimin, Kurey olan bir cahile veya fakir bir alimin zengin bir cahile denk kabul etmitir.169 Nesebin karsna durmay baaran bir ilim eer bu gc kendisindeki eref ve ulviyetten alyorsa, hadisi veya hukuku ama Arap olmayan bir hanma, Arap fakat cahil bir adamn denk olamayacan rahatlkla syleyebiliriz. mam Eb Yusuf ve mam Muhammedin,
159 160

El-Bakara 185 en-Nis 28 161 el-Hacc 78; Dinde kolaylk iin bkz. Mide 6, Al 18, el-Bakara 173,286 162 Buhr, man 29 163 Buhr man 29 164 Mslim Cihad 8 165 Him er-Rz mezkur metne, ev debb istisnasn da ekler bkz. Umde 14/34 166 Molla Husrev, ed-Drer 1/340; el-Fetvl-Hindiyye 2/327 167 bn Hmam, age. 3/297 168 el-Fetvl-Hindiyye 2/327; bn Hmam, age. 3/297 Gr Yenbiden nakledilmitir. 169 El-Fetvl-Bezzziyye, (el-Fetvl-Hindiyye kenarnda) 4/116

24

25

kadnlarda da kefet artlarnn aranmas gerektiini grnde olmalar, bu noktada bize fikir vermektedir.170 C) DER TAHLLLER Bunlar u ekilde sralayabiliriz: 1- Sebeb vrdil-hads asndan tahlili 2- Hadisin sadece Kfede maruf oluu 3- Fer delillerle tahlili 4- Zayf hadisle ihticac asndan tahlili 1-Sebeb Vrdil-Hads: Ayet-i kerimelerin sebeb-i nzullerini bilmek, ayetin hkmn tahsis edebilecei itibarla byk ehemmiyeti haiz olduu gibi hadislerde de sebeb vrdil-hads ayn ehemmiyeti haizdir. u soru akla geliyor: Varid oluunun sebebi yokken, niin bu hadis, sadece nikahla alakalandrlmtr? Esasen, bu hadisdeki hkm, tahsis vecihlerinden hibirisi vuku bulmad iin tahsis ve takyid kabul etmez ve bylece umum ifade eder ki bu da hibir hususta Arablarla acemlerin denk olmad hatta onlardan her hususta bu manay karanlara gre- stn olduu manasna gelir. Buna gre mesela, acemler Arablara imam olamazlar.171 Zira imam veya mezzin olan ahs mesela kle ise ona uyanlar r duyacaklardr ve tarihte Hz. Bilal rneinde duymulardr da.172 Binaenaleyh, gerek ahlak gerekse hukk, icra olunacak ve fazilet sralamas olan hususlarda ilk sra, meslei veya diyaneti ne olursa olsun Arabin olmaldr. 2- Hadisin Sadece Kfede Maruf Olmas: Bir hadisin sadece bir yerde maruf olup baka bir yerde ise maruf olmamas esas itibariyle o hadis iin bir illet tekil etmez. Fakat rvlerin durumu her zaman meselelere
170 171

Ksn, age. 2/474 Acemlerin Araplara imam olamayacana dair Hz. Selmandan bir haber nakledilir: L neummuhum [ey, elarab] ve L nenkihu nisehum bn Eb eybe, age. 3/466 (b.269); Heysem, age. 4/275; bn Kudme, age. 7/26 172 Suyt, Esbbn-Nzl s. 182

25

26

yeni boyutlar kazandrmtr. Zira bir hadisin, Mekke/Medine civarnda hi bilinmezken buna mukabil Badat/Kfe blgesinde 4-5 tarikle rivayet edilmesi tahkike deer bir hadisedir. stelik bilinmediini ifade ettiimiz hadis sadece tahlilini yapmaya altmz hadistir. Kefetle alakal dier rivayetler de Hicaz blgesinde pek fazla maruf deildir.173 Hicaz ve Kfe Mekteplerinin meseleye bakn ve hadis ile mnasebetlerini tahlile alalm. 1- Hicaz Mektebi: Bu hadis niin mam Malik tarafndan rivayet edilmemitir? Bunun sebebi olabilir: a) mam Malik, bu ve benzeri hadisleri duymu fakat shhatli bulmad iin kitabna almam ve rivayet etmemitir. b) Bunlar duymu shhatli saym fakat siyasi yasaa tabi tutulmutur.174 c) Hadis Kfede uydurulmutur. Zira, bn mer ve Nfi, Medinede mukimdir. stelik ikinci rv Nfi mam Malikin hocasdr. kincinin vukuu imkanszdr. Zira bu hadis, idareye sed deil destek olacak mahiyettedir. Birincisi, bizim de kabul edebileceimiz bir grtr. u kadar var ki, mam Malikin bu hadisi duyup, shhat asndan reddettiine dair bir ifadeye rastlamyoruz. Kald ki, shhatli bulmadna dair bir ifadeye rastlasak dahi bu bizi nc ihtimale sevkedecektir. nc ihtimal ise, u ana kadar naklettiimiz bilgiler nda doruya en yakn gr olarak karmza kmaktadr. Bizde hakim olan kanaat ve gnl yatknl da bu istikamettedir. Bu noktada, bu hadisin, Hicazda uydurulamayacan, zira ilk iki rvnin talebelerinin orada olduunu kaydetmeliyiz. 2-Kfe Mektebi: mam Eb Hanifenin kefette neseb ile alakal grnn ne olduu kaynaklarda kesin bir dille ifade edilmemitir. yle ki, Kudr (v.428), klasik metinleri mizden olan el-Kitbnda kefetin, nikahta muteber olduunu, kefetin gereklemedii akidlerin veliler tarafndan feshedilebileceini ifadeden sonra neseb, din, mal ve meslekte kefetin
173 174

Kr.Malik, el-Muvatta Nikah 19-22 mam Malik mesela, ikrah altndaki bir kiinin talaknn nafiz olmayaca ile alakal rivayetten, Eb Cafer elMensur idaresi tarafndan men olunmutur bkz. Yaman, Yrd. Do. Ahmet, slm Hukukunun Oluum ve Sonrasnda Siyaset-Hukuk likisi s.65-6 st. 1999; Zira Abdulmelik b. Mervan ile balayan usle gre beyat alnrken Eer ahidnameye aykr hareket edersek ........, nikahmz altndaki btn karlarmz, hibir fetva, yorum ve ak kap kalmayacak ekilde talakla bo olsun eklinde yemin ettiriliyordu.bkz. Kse, Do Dr. Saffet slm Hukuk Dncesinin Baz Problemleri slmiyt c.2 s.1 sh. 43-4 ocak-mart 1999; Hadisenin tahlili ve siyaset-hukuk noktasndan deiik formlar iin bkz. Yaman age. 47-66

26

27

arandn zikreder. Ardndan da mehr-i mislin noksan olduu durumla alakal olarak mam Eb Hanifenin, velilerin itiraz edebilecekleri grnde olduunu kaydeder. El-Kitbda Eb Hanifenin arabla mevlyi denk saymadna dair bir kayt yoktur.175 mam Serahs, kefet babnn giriinde Eb Hanifenin neseble alakal grne dair bir iddiaya yer verir ve bunu temrz sgasyla nakleder.176 Ayrca , en-Nsu ekfn illl-Hik vel-haccm hadisi(?) hakknda Eb Hanifenin azzdr, umum belv olan husularda kabul edilmez. nk kii, kh yce kh alak bir ii meslek edinir. Bu durum nesebin sfatnn hilafna deiebilir. dediini naklederek177 kefette nesebe itibar ettii izlenimi vermektedir. Ksn (v. 587) Eb Hanifeden neseb ile alakal bir gr nakletmez, buna mukabil, Serahs gibi mesleklee itibar edilmeyeceine dair deiik ifadeler nakleder.178 el-Hidye sahibi Mernn (v. 593), nesebin Eb Hanife boyutu ile alakal bir nakil yapmam ve bu balamda sadece mam Muhammedin Ehl-i Beyt-i Hilfeye dair kaydn nakletmitir.179 Kurtub, Eb Hanifenin kefette haseb/diyanet ve mala itibar ettiini nakleder.180 Mevsl (v. 683) ise nesebe de itibar ettiini kaydetmitir.181 Ebul-Berekt en-Nesef Kenzde ve arihi bn Nceym Bahrda byle bir itihaddan bahsetmemektedir.182 bn Hmam (v.861) da Eb Hanifeden Arab-Mevali karlatrmasna dair bir nakilde bulunmazken183 ada Molla Husrev (v. 885) de ona muvafakat etmektedir.184 Son olarak, brahim Haleb (v. 956) de mam Eb Hanifeye ait byle bir grten bahsetmezken, Arab-mevali ayrmn zikreder.185 Meselenin daha iyi kavranmas iin el-Cmius-Sarin ibaresine bakalm: Muhammed an Yakb an Eb Hanfe radyallahu anh- kle: Kureyun, baduhum ekf libad.Vel-arab, baduhum ekf libad. Ve men Kne leh ebevni fil- slm fesiden minel-mevl, fehum ekfn

175 176

Kudr, el-Kitb [kaytl] s. 109 irket-i Sahfiye-i Osmniye 1319 Serahs, Mebsut 5/22 [...ve kle enneh {es-Sevr} kne minel-arab fetevdaa ve rael-mevl ekfen leh ve Eb Hanifete -rahimehullah,- kne minel-mevl fetevdaa ve lemyera nefseh kfen lil-arab] Hukuk bir hkm tevzua dayanmayacandan Serahs bu iddiay temrz skasyla nakletmiir. Zira, hukukun her hkm ahlaka uygundur fakat her ahlaki hkm hukkleemez.
177 178 179

Serahsi, age. 5/22-4

Ksn, age. 2/473 Mernn, age. 1/200-1 180 Kurtub, age. 16/347 181 Mevsl, age. 3/98-9 Bu grn nakledildii eserin Muhtar deil htiyar olduuna dikkat ekmeliyiz. 182 bn Nceym, Bahrur-Rk 3/28-30 183 bn Hmam, age. 3/295-8 184 Molla Husrev, age. 1/339-40 185 Haleb, mltekl-Ebhur, bkz. Bbl-evliy vel-ekf

27

28

[Kurey, birbirine denk, Arablar da birbirlerine denktir. mevlden olup, baba ve dedesi veya daha fazla ceddi Mslman olan kimselere gelince, bunlar da denktirler.] Bu metinden iki ey anlalabilir: Birincisi, metinde Arab-mevali ayrmna gidildii ve bunlarn denk olmadklarnn ifade edildiidir. kincisi ise metinde byle bir ayrmn yaplmaddr. Buna gre, mzakere ettiimiz metnin, btn varyantlaryla Arab-Mevl ikilisinin denk olmad temeline otururken bu ifadenin, bulunduu kltrdeki insanlar ksma ayrmakta ve kefet meselesini, Arab-Mevl tabannda ele almayp yeni bir boyutla algladna dikkat ekebiliriz. Bu farkl boyut slmdr. Bu ibareden anlalan, siyasi yn ve politik gc sebebiyle Kureyin birbirine, dier Arablarn da birbirlerine denk olduklar ve mevl arasnda denkliin ise slm yani Mslman baba ve dedeye itibarla olacadr. Bu son boyut sadece Haneflerde vardr. te mam Eb Hanifenin de vurgulamak istedii, mevlnin Arablara denk olmad deil, mevlde slma itibar edildii olmaldr. Bu takdirde, bir Arab ile bir mevlnin denk olmamalar diye bir ey bahis mevzuu olamaz. Zira akdeynden biri tarafndan ileri srlen art dieri tarafndan deersiz, geersiz bir arttr. Geersiz artlar ise, zerine hkm bina edilemeyeceinden dikkate alnmaz ve bu durum akde bir zarar vermez. Zaten, Eb Hanifeden nakledilen grlere gre kefetin, din=diyanet=hasebde186 olduu noktasnda ittifak vardr, dierleri ise sabit deildir. Bunlardan anlalan o ki, dengi olmayan birisiyle evlendii zaman velilere fesh yetkisi veren Eb Hanife, Arab-acem denksizlii sebebiyle fesh yetkisi vermemektedir. Dolaysyla burada Niin Arab-Mevali denk saylmad? diye bir soru bahis mevzuu deildir. Bu noktada, iki babann Mslman olma artnn slmn yaylp gelitii blgeler iin art klnd ifade edilmektedir.187 Sebebinin de yeni Mslman olmu slalelere rabeti azaltp onlarn kendi ilerinden evlenmelerini tevik olduunu tahmin ediyoruz. Bylece, Mslman bir kz gayr-i mslimle evlenemeyeceinden Mslman olmaya tevik artacak ve slmn daha ok genilemesi bahis mevzuu olacaktr. el-Cmius-Sarin, meseleleri nakledi slbu da bu ifadenin hadis deil itihad mahsl olduu izlenimi vermektedir. yle ki, Zahirur-rivye mktesebtnn fkh edebiyt asndan umumiyetle slbu, dier mezheblere mukabil veya kendi iinde farkl reyleri serdederek kendisiyle ihticac ve istidlal edilen nasslar zikirdir. Fakat bu kitab
186

Haneflerin hasebi Mliklerin diyanetidir.Hanbelilerin hasebi ise dierlerinin nesebidir. Bkz. Serahs, age. 5/24;bn Kudme, age. 7/27 187 Ksn, age 2/471-2

28

29

tahkik ettiimiz zaman ,sadece mnakaal hususlarn zikredildiini ve -gzmze arpan bir hadis dnda-188 hadisle istidlle gidilmediini gryoruz. Daha ok mam Eb Hanifenin reylerini ceme dayal bir slbuna sahib olduu Kitab ve bb girilerinden anlalmaktadr. unlar misal olarak verebiliriz: Bbn f tekbratil-iftith: an Eb Hanife, f raclin, iftetahas-salte bil-frisiyye..189 Babn f secdetit-tilve:...f raclin karae secdeten halfel-imm...190 Kitbz-Zekat: ...f raclin, leh ala raclin elfu dirhemin fecehadeh sinne...191 Kitbl-Ariye: ...f raclin istere dbbeten...192 Buna mukabil dorudan hkm ifade eden girilerde vardr: Kitbl-Mezn:..Kle: Leyse lil-memni ve l lil-mktebeti en yukrd...193 Kald ki, mamn bunu hadis olarak alm olmas, hadisin rivayeti asndan koyduu artlar sebebebiyle pek mmkn grnmemektedir. Eb Hanifenin haber-i vahidle amel artlar, 17ye kadar saylmtr. stelik bu artlar ok serttir.194 Bu konuda bylesi titiz bir kiinin mehul bir rvden gelen hadisi kabul etmesi dnlemez. Binaenaleyh, Ebu Hanifenin kefette nesebe itibar ettigi iddiasina195 ve Eb Hanifenin Sleyman b. EblCevnden mteessiren bu hkme vard grne196 katlmyoruz. Sahih-i Mslime KitblMfhim adyla bir erh yazan Ebul-Abbas Ahmed el-Kurtub (v. 656/1258)nin u fikrini de kendisine katlmamakla beraber naklediyoruz: Baz reyci fakihler, kyas- celnin delalet ettii hkm aynen Raslullahn kavliymi gibi ona nisbetini caiz grmlerdir ve Raslullah bu konuda yle buyurmutur demilerdir. Bu yzdendir ki, onlarn kitablar bir sr mevzu hadisle dolmutur. Zira onlar fakihlerin fetvalarna benzeyen szleri, senetsiz Rasulullah yle buyurdu diyerek nakletmilerdir197
188

el-Cmius-Sar, s.99 erh, Abdulhayy Leknev Beyrut 1406/1986 rih Leknev, bunu, bn Eb eybenin Hz. mer ve bn Mesudan mevkuf olarak rivayet ettiini kaydeder. 189 el-Cmius-Sar, 94 190 age. 102 191 age. 122 192 age. 435 193 age. 463 194 nal, Dr. . Hakk, Ebu Hanifenin Hadis Anlay 172 195 M. O. Aras, Ebu Hanifenin Hocasi Hammad ve Fikhi Gorusleri s. 208 ist. 1996 196 Nevev, age. 16/183-4 197 bn Kesr, htisru Ulmil-Hads s. 85 A. M. kirin dipnotu (A.M.kirin el-Bisl-Hassiyle beraber) Beyrut Drul-Ktbil-lmiyye; Ayrca bkz. Yaman age. 76-7

29

30

mam afii de kefette haseb/diyanet ve mala itibar etmekte198 gerek mezkur hadisten gerekse nesebe itibardan bahsetmemektedir.199 Buna mukabil afii mezhebinde gr din, neseb, hrriyet ve meslek olarak yerlemitir.200

3-Fer Delillerle Tahlili: a) rf: Hanef Mezhebi, dier mezheblerden fakl olarak rfe byk bir ehemmiyet vermekte ve bunu slm Hukukunun kaynaklar arasnda zikretmektedir. rf ile Sabit olan nass ile sabit olan gibidir. kaidesi mam Muhammedden nakledilir.201 Fakat rfn delil olabilmesi iin baz artlar haiz olmas gerekmektedir. Kavl rfn huccetliinde ittifak vardr. Amel rf ise tartlm vehanefler iki art ne srmlerdir: 1- Amel rfn herkes veya ounluk tarafndan kabul ve tekrar edilir olmas 2- Amel rfn nasslara aykr olamamas202 Kefeti sadece diyanette kabul eden hukukular, neseb, meslek vs. ile tefhurun nasslara aykr olduunu, binaenaleyh her ne kadar insanlar neseb ve mal sahibleri- arasnda kabul grse de bu rfn delil olamayacan ifade etmilerdir.203 Kabul edenler ise insanlarn bununla amel ettiklerini, bu sebeble kabul edilebileceini sylerler.204 mam Eb Hanifenin, naklettiimiz itihadnda ise rf telakki esas alnm ve Kureyin mevkii ayrca belirlenmitir. Zaten ibareden de anlalan bu hususun, toplumdaki sosyal stat farkll sebebiyle, mam Muhammedin tabiriyle sadece Ehl-i Beyt-i Hilafeye mahsus olduudur. Bu gibi hkmler, blge ile alakal rf hkmler olduklarndan dier blgelerde geerli deildir. Mesela, bir
198 199

Kurtub, age. 16/347 el-mm, 5/15 200 irz, el-Mhezzeb 2/39 Msr trs. (s el-Haleb Mat.) 201 Serahs, erhus-Siyeril-Kebr 1/169dan naklen nal, Dr. smail Hakk, mam Eb Hanfenin Hadis Anlay ve Hanef Mezhebinin Hadis Metodu.s.114 Ank. 1994; Mecelle md. 45 202 Atar, Prof. Dr. Fahreddin, Fkh Usl 89 st. 1996 203 Ayn, age. 14/34 204 Bununla alakal bir rivayet mam Ahmedden temriz sgasyla ve senedsiz nakledilir: ...kle li Ahmed rahimehullah- : ve keyfe tehuzu bih [ hzel-hadis] ve ente tdafuh? Kle: el-amel aleyhi bn Kudme, age. 7/29

30

31

Kureylinin Anadoluya yerletikten sonra olunu evlendirirken nesebi ne srerek denksizliin vukuunu iddia etmesi son derece glntr. Esasen Karafden itibaren bu konuya dikkat ekilmi, ve son devir fakihlerinin, imamlardan nakledilegelen hkmlere, rfe dayal olup olmadna bakmadan balanp kalmamalar, eer rfe dayal ise ve rf de deimi ise yeni rfe gre hkmde bulunmalar tenbih edilmitir. 205 b) Umum Belv: Hanefilere gre, umum-i belvda yani umumi olarak ihtiyac duyulan hallerde varid olan haber-i vahid206 kabul edilmez. Bu, mtekaddimnden Ebul-Hasen el-Kerhnin grdr ve mteahhrn hanefi alimlerince de kabul edilen gr budur.207 Umum belv, insanlarn devaml karlaa geldikleri veya belirli aralklarla srekli yapageldikleri i ve amellerdir ki, bu gibi amellere terettb eden hkmn herkes tarafndan bilinmesi tabiidir.208 Kefette itibar edilecek unsurlara bu adan bakldnda, hadis baznda bu prensibe aykr olduu grlecektir. Zira, toplumun her zaman gndeminde olmu ve ihlal edildii zaman ise borlar hukukundan miras hukukuna kadar bir ok hukk neticeye tesir eden bylesi mhim bir unsurun neseb,meslek,hrriyet- bir ok sahabe tarafndan deil de, illetlerle dolu bn mer-Nafi kanalyla rivayet edilmesi bu prensib asndan amel edilmemesine yeterli sebebdir. mam Eb Hanifenin, mezkur hadisin nsanlar birbirlerine denktir. Fakat hacamt ve dokumac hari eklinde bir varyant iin Hadis azzdr. Umum belv olan hususlarda esas alnmaz. nk meslek, [kefette] gerekli bir ey deildir. Zira kii, nesebin sfatnn aksine, bir vakit yce bir ii, bir vakit alak bir ii meslek edinebilir. dedii nakledirlir.209 c) Medine ehlinin ameli: mam Malik ve Mlikler, Medine ehlinin amelini fer deliller iinde mtalaa etmektedir. yle ki, bir haber-i vahidle amel edilmesi iin tek art Medine ehlinin ameline aykr olmamasdr.210 mam Malik beyde meclis muhayyerlii ile alakal rivayeti naklettikten sonra: Bu muhayyerlik hakknn ne rfen bilinen bir snr vardr ne de
205 206

bn Kayym, lml-Muvakkn 3/78den naklen Erdoan, age. 237 Bu sahih olan haber-i vahid iin verilen hkmdr. 207 Kefl-Esrr 3/16dan naklen nal, age. 154 208 nal, age 154 209 Serahs, age. 5/25 210 Z. abn, age. 79

31

32

tatbktta grlen bir husustur. diyerek, bu hkmn kendi zamannda Medinede mevcut tatbikat ile badamadn ve bu yzden onunla amel etmediini belirtmi olmaktadr.211 mam Malikin Muvattanda kefete sadece dine itibar ettiinden- yer vermemesi bize, Medine ehlinin amelinin de bu istikamette olduunu anlatmaktadr. 4-Zayf Hadisle hticc tibariyle Tahlili: Tahlile altmz hadis, gerek sened itibariyle gerekse metin itibariyle tenkide maruz kalmtr.212 Bu sebeble, bir ok hukuku ve hadisi tarafndan zayf hatta uydurma kabul edilen bir metnin tariklerinin okluu sebebiyle hasen derecesine ykseltilmesinin213 tartlmas bir tarafa, bu tariklerin tahkiki neticesinde bu metne mevzu demek daha doru olacaktr. Bu metni zayf hadis saydmz zaman dahi artlarn haiz olmad iin kendisiyle ihticac mmkn olamaz. Zayf hadisle ihticac artlar unlardr: 1- Rivayet edilen hadis pek fazla zayf olmayacak 2- Kitap ve sahih snnetle sabit olan bir asla dayanacak 3- Kendinden daha kuvvetli bir delile muhalif olmayacak214 Mezkur metnin, bu arta da aykr olduu bu alma iinde ifade edilmitir. Ne var ki, ikinci artn tartlan hadis asndan ne kadar manidar olduuna da dikkat ekmeliyiz. unu ifade edelim ki,nikahta kefet/denklik, taraflarn ve ailelerin itim hayat iinde huzurluca yaamalar ve bunun idmesi asndan son derece mhim bir unsurdur. Fakat nelerde denkliin aranaca ok nemlidir. Klasik kitaplarmzn hibirinde, kefet babnda, mesela, gerek yemek gerekse eitim asndan kltre temas edilmemitir. Esasen bunlara hukk bir kisve giydirip hukuk baznda tartmak da son derece gereksizdir. Fakat siz bir Rus ile bir spanyolu veya bir sveli ile bir Japonu evlendirirseniz genellikle eler arasnda saadet ve lfeti temin edemezsiniz. nk bunlarn yemek kltrlerinden tutun iklimin karakterlerine iledii desenlere kadar bir ok anlaylar ters olacak ve anlamalar zorlaacaktr. Yine u anda lkemizde niversite mezunu bir gen kz bir kyl ile evlendirirseniz, geinmeleri
211 212

Z. abn, age. 79 Zeyla, age. 3/197-8; bn Hmam, age. 3/295 213 bn Hmam, age. 3/292 214 Subhi es-Slih, Hadis limleri ve Hadis Istlahlar (tec. Kandemir, Prof. Dr. M. Yaar) 169

32

33

hemen imkansz olduunu greceksiniz. Fakat bu byle diye bu anlay farkllklarn hukuka tayamayz. Kurnn, mminleri karde sayan; stnl takvaya balayan; rk gereinin Allahn bir kudret gstergesi ve tanp elbirlii iinde dnyay imar etme iinin katalizr olarak sunan yaklamlarna215; Mslmanca yaay dzeyi ok dk olanlara, u veya bu nesebden geliin [dnya ve ahirette] fayda vermeyeceini belirten Nebev yoruma216 ve Hz. Peygamber (sav) dnemindeki evlilik rneklerine ters den bu hkmn temelinde, yle anlalyor ki, siyasetin rk rengi bulunmaktadr.217 Bir kimse elbette ki, Arablar iki cihan serveri o rka mensub olduu ve Kurn- Kerm onlarn lisan zere nazil olduu iin stn/faziletli grebilir.218 Mslman bir Arab, Mslman bir Rustan; Mslman bir Trk de Mslman bir Arabdan ok daha fazla sevebilir ve ona hrmet edebilir. Fakat yanl olan, bu ameliyeyi hukk bir temele oturtmaktr. Mesela u anda elimize el-Etrku baduhum ekf libad vel-arab baduhum ekf libad veya el-Etrku sdtl-arab vel-acem219 gibi metinler gemi olsa, bizim yapacamz, bunlarn slmn ruhuna aykr olan szler olduunu sylemekten baka bir ey deildir. Kald ki, bu ifadede denksizliin, bir tarafn stn olmasndan kaynaklandna dair bir iaret yoktur. Bu anlay kim ortaya atmtr? nsanlarn ihtiyr iktisablar haricinde olan hususlar iin (rk, renk, millet vs.) farkl hukk dzenlemeler getirmek, ilah adalet anlayna mutabk deildir. Buna mukabil, toplum iindeki ahlaki anlay ve rfe gre farkl telakkilerin domas da gayet tabiidir. Yukarda da ifade ettiimiz gibi dikkat edilmesi gereken, toplumun, slma aykr veya sistimale msait anlaylarna hukk meyyideler koyarak, bahis mevzuu anlaylarn slmn ruhuna uygun hale getirilmesidir. Ezcmle, kan davas anlaynn yasaklanmas ve kabir ziyaretinin bir sre askya alnmasnn hikmeti de, Mslmanlara ite bu ruhu kazandrmak ve onlar cahiliye adetlerinden tamamen arndrmaktr.

215 216

er-Rm, 30/22; el-Hucurt, 49/10,13; el-Beyyine, 98/7 Eb Davud, lm 1; bn Mce, Mukaddime 17 217 Yaman, age. 87 218 Serahs, age. 5/24 219 yle bir hadis rivayet edilir: el-Arab sdtl-acem Kefl-Haf 2/54 Beyrut 1417/1997

33