TRK TAR H N N KAYNAKLARINA GENEL B R BAKI A GENERAL VIEW OF RESOURCES OF THE TURKISH HISTORY

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

zet Tarihin iyi bir ekilde ara trlmas, pek ok konunun akl a kavu mas, bugn gncelli ini koruyan konularn daha iyi bir ekilde aklanabilmesi, ancak tarihin kaynaklarna inmekle mmkndr. Trk tarihi ise zengin kaynaklara sahiptir. slamiyet ncesi dneme ait Trklerin mzelik malzeme trnde bol miktarda kaynaklarna ula lm tr. Zamanla yazl kaynaklar da artm tr. Osmanllar dneminde ise zengin kaynak trlerine geilmi tir. zellikle ar ivlerin kataloglanmas Trk tarihi ara trmalarna nemli kolaylklar getirmi tir. Anahtar Kelimeler: Trk tarihi, kaynak, ar iv, tarihi, telif. Abstract Researching history beter, unraveling many components, explaining the events which still have been had their popularities may just be possible by studying the sources of history. As for Turkish history has abundant researches. The museum materrals which belong to pre-Islamic period, supply us fertile researches, too. In time, the registered research became much more than past. There are more fertile researches which belong to the period of Otoman Empire. Especially cataloguing the archives have supplied to study Turkish history easily. Key Word: Turkish history, research, archive, historian, compilation.

Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm SAMSUN

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

472

Kaynak olmadan tarih yazmak mmkn de ildir. Kaynakta ise gerek kaynaklar aranr. Gerek kayna a dayanmayan bir tarih ara trmas, ya safsata, ya masal, ya ideolojik veya demagojiktir. Gerek kaynaklar ise, devrinde yazlm kitaplar, hatralar, seyahatnameler, mzelik malzemeler veya tarihe miras brakmak amac ile yazlmam belge ve defterlerdir. Trk tarihinin de gnmze yakla tka zengin kaynaklara dayal oldu u grlr. Ancak eski dnemlere ait mzelik malzemeler bol miktarda varsa da, yazl yerli kaynaklar azdr. Her ne kadar mzelik malzemeler ana kaynak olmas nedeniyle, de i meyen, ahsi etkilere u ramayan, gemi hayatn bakiyeleridir. Fakat bu tr Trk tarihinin nemli kaynaklarnn incelenmesi, ara trlmas, bulunmas, okunmas, de erlendirilmesi abalarnda Trk ara trclar grmek pek mmkn de ildir. Yine bu konuda da zellikle Batl bilim adamlarnn, Trkologlarnn, oryantalistlerinin, arkiyatlarnn, filologlarnn katklar byktr. I. slamiyet ncesi Orta-Asya Trk Tarihinin Kaynaklar Eski dnem Trk tarihinin phesiz kaynaklarnn en nemlileri mzelik malzemelerdir. zellikle e itli Trkologlarn yzlerce mezar veya ren yerlerinde yaptklar kazlar sonucunda yzlerce eser ortaya karlm tr. e itli silahlar, giyecek e yalar, at ko umlar, ziraatla ilgili aletler, ss e yalar, ziynetler, tapnaklar, ehir kalntlar, kaleler gibi nemli kalntlar bulunmu tur. Mumyalanm ve donmu insan cesetleri karlm tr. Bu cesetlerden bazlarnda d meler, bazlarnda ba ve vcut iindeki i organlarn karlmasndan sonra dikildi ini gsteren diki yerleri bulunmaktadr. Bulunan kale ve ehir kalntlarndan Trklerde yerle ik hayatn da yaygnla t n grmek mmkn olmaktadr. Eyer ka lar, kayalar, seramikler vs. zerine izilmi resimlerden de eski Trklerin hayat artlar hakknda bilgi edinilmektedir. Bu resimlerde avclk n plandadr. Ayrca bugn Orta-Asyada yok olan, o gn iin ya ayan hayvan trlerini de grmek mmkndr. Bu resimlerde ve bulunan di er mzelik malzemelerde Trk kyafetleri grlmektedir. Bu kyafetler tamamen sava larn kolayca hareketini sa layan giysilerdir. Yani pantolon, ceket, yelek, izme gibi. zellikle bulunan Trk mezarlarnda hayvan cesetleri vardr. l ile gmlen bu hayvanlar Gktrklerde ve Hunlarda at iken, Krgzlarda koyundur. Yine bulunan kanallar, Trklerde ziraatn da geli ti ini gsteren kaynaklardr. Baz kanallar tamamen geometrik bilgiler iinde in a edilmi tir. Orta-Asya Trk tarihinin yerli yazl kaynaklar ok ge ba lam tr. lk yerli yazl kaynak olarak Orhun Yaztlar grlmektedir. Bu yaztlarn ilki 732 ylnda yazdrlan ve dikilen Kltekin Yaztdr. 734de Bilge Ka an Yazt, daha sonra da Tonyukuk Yazt dikilmi tir. Bu yaztlarda ilk kez Trk tarihi anlatlmaktadr. Ancak yaztlarn dnya kamuoyuna tantlmas, okunmas ve

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

473

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

yaynlanmas daha sonralar, ancak XIX. Yzylda mmkn olmu tur. Bu yaztlarda ilk Trk yazs olan Gktrk alfabesi kullanlm tr 1. Gerek Orhun yaztlar bulununcaya kadar, gerekse daha sonraki dnemler iin Orta-Asya Trk tarihi ile ilgili en nemli d yazl kaynaklar in kaytlardr. inli seyyahlar ile inli tarih yazclarnn eserleri Trk tarihinin pek ok ynlerini aklamaktadr. Ayrca devletin tutturdu u resmi hanedanlk kaytlar da ok nemlidir. Bu kaytlar M.. 206 ile 1644 yllar arasndaki geni bir tarihi dnemi iine alr. Bu hanedanlk tarihi 235 ciltten olu maktadr. Kaytlardan yola karak in sinologu W. Eberhard, Trklerle ilgili pek ok ksm yaynlam tr 2. Orta-Asya Trk tarihi ile ilgili en nemli kaynaklardan biri de Trk destanlardr. Bu destanlar szl olup, daha sonra yazya geirilmi tir. En nemlileri O uz Ka an Destan, Ergenekon Destan, Bozkurt Efsanesi, Manas Destan, Alp Er Tunga Destandr. Yazya geirilemeyen destanlar gnmze ula amam tr. Gnmze ula anlarda da nemli de i iklikler olmu veya ok ksaltlm tr 3. II. slamiyet Sonras Trk Tarihinin Kaynaklar slamiyet sonras Trk tarihinin yerli kaynaklarnda nemli art lar grlmektedir. Trkler slamiyete geince, slam lkeleri ile temaslar artm , ka dn da kullanlmaya ba lamas ile tarihe k tutacak yaynlar da o alm tr. Yani Trklerin Batya, rana, Anadoluya gelmeleri, onlarn kltrel bakmdan da geli melerini sa lam , ehir hayatnn yaygnla mas ile bilimsel al malar gzle grlr derecede artm tr. A.Karahanllar Bu dnemde ilk nemli yaynlar Karahanllar devrinde grmekteyiz. Bunlardan ilki Yusuf Has Hacip tarafndan 1070 ylnda telif edilen KutadguBiligdir. Bu eserde bir devletin nasl ynetilmesi gerekti i, iyi bir idarenin zellikler, adalet, e itim, ticaret, vergiler gibi konular, yol gsterici bir tarzda dile getirilmektedir. Bu eserin nshas olup, Re it Rahmeti Arat, bu nshann tpk basm, Trkesi ve tercmesini 3 cilt halinde yaynlam tr 4. Karahanl dnemine ait ikinci eser Divn- Lugatit-Trktr. Do u Karahanl ehzadelerinden Ka garl Mahmud tarafndan 1074 ylnda telif edilmi tir. Bu eser bir Trk dili ansiklopedisidir. Trke kelimeler verimli, sonra Arapas yazlm , sonra da geni bir aklamas yaplm tr. Eserin yazl amac, Araplara ve di er milletlere Trkeyi retmek ve Trkenin gzelli ini
1 2

Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, Bo azii Yaynlar, stanbul 2003, XVII-XXII. Daha geni bilgi iin baknz: Eberhard, W., inin imal Kom ular, TTK. Y., Ankara 1996. 3 Yolalc, M.Emin, Trk Tarihinin Kaynaklar, Eser Yaynevi, Samsun 2006, 44-45. 4 Yolalc, ayn eser, 81-82.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

474

tantmaktr. Tek nshas olan bu eser de, Besim Atalay tarafndan 4 cilt halinde Trkeye evrilerek yaynlanm tr 5. Ayrca Karahanllar dneminde yazlm baz tarihi eserler daha gnmze ula m tr. Hoca Ahmed Yesev ise, Hikmet ad verilen ilahi trndeki iirlerle Trk gebelerine slamiyeti sevdirmek ve sndrmak istemi tir. Onun retileri ve etkileri daha sonralar Hac Bekta Veli, Mevlana ve Yunus Emrede devam etmi tir. B.Uygurlar Orta-Asyada nemli bir devlet kuran Trk grubu da Uygurlardr. zellikle Do u Trkistana geldikten sonra e itli adlarla devletler kuran Uygurlar, bu dnemlerinde uygarlkta ok ilerlemi lerdir. ehirle me byk oranda artm , ticaret, ziraat, sanat, kltr ve medeniyette zirveye km lardr. Ancak bu dnemde eski dinlerini terk ederek Buda ve Mani dinine girmi ler, XIII. Yzyllarda da Mslmanl kabul etmi lerdir. zellikle mabetlerde kurulan ktphanelerden ok sayda eser gnmze ula m tr. Bulduklar Uygur alfabesi ile yazlarn yazm lardr. inlilerden rendikleri ka t yapma sanatn daha da geli tirerek, ipek yerine pamuktan ka t elde etmi lerdir. Ktk basks ad ile ilk matbaay da kullanarak kitaplar basm lardr. Ancak bu kitap ve belgelerin o u dini nitelikli olup, Uygur tarihine k tutacak yerli bilgilerden uzaktr. Bu nedenle Uygurlar hakkndaki bilgileri de in elilerinden, in seyyahlarndan veya in hanedan tarihlerinden renmekteyiz. Uygurlardan gnmze gelen ve Uygurlarn pek ok ynlerini anlatan tek yerli kaynaklar hukuk vesikalardr. Bu hukuk belgelerinde 12 Hayvanl Trk Takvimine gre gn, ay ve yl, demenin ne zaman ve nasl yaplaca , mal satan, bor veren veya kiraya verenin ad, ne kar l nda bor verildi i, kefiller, ahitler gibi hususlar vardr. Hatta bu belgelerde a rlk, uzunluk, parasal de er gibi llerde yazldr ki, bu llerin bugn kar lklar nedir daha tespit edilememi tir 6. C.Gazneliler Orta-Asya Trk devletlerinden biri olan Gazneliler dneminde de nemli eserler talif edilmi tir. Bunlardan biri, Gaznelilerin en nl hkmdar Sultan Mahmudun deste i ile ran kkenli Firdevsnin yazd ehnamedir. Bu eser bir Gazne tarihi de ildir. Tamamen ran tarihi ile ilgilidir. ran tarihi de destanlara dayanarak yazlm tr. Uzmanlara gre, bir milletin tarihi ananelerini toplayan byle bir destana dnyada ba ka hibir millet sahip de ildir. Firdevs destanlara dayal olarak sadece ran tarihini yazd ndan, Sultan Mahmud tarafndan
Yolalc, ayn eser, 82. Yolalc, ayn eser, 83-85; Bkz. zgi, zkan, Uygurlarn Siyasi ve Kltrel Tarihi(Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara 1987.
6 5

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

475

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

be enilmemi ve aire istedi i para verilmemi tir. Ancak ran tarihi iinde Trklerle d manca veya dosta ili kilerde i lendi inden, bu eser Trk tarihi asndan da nemli bir kaynaktr 7. Gazneli Sultan Mahmud devrinin en nl bir bilgini de Utbdir. Gazneli Devletinin kurucusu Sebktekin ve o lu Sultan Mahmud ile a da di er hkmdarlarn saltanatlarnn anlatld bir tarih kitab yazm tr. Yine Gazneli Devleti bilginlerinden Abul-Reyhan al-Brn de e itli sahalarda eserler yazm tr. Tarih alannda, eski milletlerin kronolojik tarihlerini anlatan bir eser ile, Harezmin ve Gaznelilerin tarihlerini telif etmi tir. Gazneliler dneminde ok sayda kltr, dini veya idari yaplar yaplm sa da, zamanla e itli nedenlerle bu eserlerin hemen tamam yok olmu tur 8. D.Harzem ahlar Harzem ahlar dneminde de nemli yaplar yaplm tr. Ancak bu mzelik malzemeler zaman ierisinde yok olmu tur. Tarih alannda ise eser brakan pek ok bilgin yeti mi tir. Bunlardan en nemlisi Muhammed Nasavdir. Onun Harzem ah hkmdarlarndan Alaaddin Muhammedin zaferlerini anlatan manzum Farsa bir eseri ile Harzem ahlarn son hkmdar Celaleddin Harzem ahn dnemini anlatan Arapa bir eseri bulunmaktadr. Di er bir bilgin Ni apur olup, Arapa bir Harzem ah tarihi yazm tr. Abul-Hasan Bayhak ise, Harzem ahlarn genel tarihini anlatan bir eser telif etmi olup, Harzem ah tarihi iin en nemli bir kaynaktr 9. E.Seluklular Gerek Byk Seluklular, gerekse onlardan do an di er Seluklu devletleri ve beylikleri devrinde de nemli tarihi eserler meydana getirilmi tir. Bu kaynaklarn en nemlilerinden biri mzelik malzemelerdir. zellikle Anadoluda kurulan Seluklu devleti ile di er beyliklerden pek ok tarihi yap gnmze ula m tr. Gnmze ula an cami, medrese, kpr, kervansaray, saray, kale, hamam vs. gibi yaplardan, Seluklularn kltr ve medeniyette ne kadar ileri gittiklerini grmek mmkndr. Tarih yazcl nda da nemli eserler brakm lrdar. Bunlardan biri, Byk Seluklu Devletinde 30 yla yakn vezirlik yapan Nizml-Mlkn yazd Siyset-Nmedir. Seluklu devlet dzeni ile ilgili bir eserdir. Yusu Has Hacibin Kutadgu-Bilig adl eseri metodunda yazlm tr. Ayrca anonim Seluknmeler,

7 8

Yolalc, ayn eser, 85-86. Yolalc, ayn eser, 86. 9 Yolalc, ayn eser, 87.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

476

Urfal Mathieu ve Sryani Mihaelin eserleri ile o u gnmze ula mam ok sayda eser bulunmaktadr 10. F.Osmanllar Osmanl tarih yazcl esas itibariyle slam tarih yazcl nn bir devamdr. Ancak 600 yllk dnemde tarihili in her trnde byk geli me gsterilmi tir. nceleri ehname, gazavatname, menakpname trnde ba layan tarih yazcl , vekayiname, te kilat, tarihi co rafya, biyografi, seyahatname veya Tevrih-i l-i Osman trnde eserlerle devam etmi tir. Zaman ierisinde d yazarlarn eserlerinden ve ar iv belgelirinden yararlanma, hatta sebep ve sonulara inme gibi yeni tarih metotlar uygulanm tr. a)XV.-XVII. Yzyl Aras Tarih Yazcl Osmanllarda II.Murat devrine kadar tarih yazcl alannda nemli eserler yoktur. Sadece baz menakpname, ehname ve gazavatname gibi eserler grlmektedir. II.Murat devrinin ilk ciddi tarih eseri, Yazc-zde Ali tarafndan yazlan Tevrih-i l-i Seluktur. Ayrca bu dnemde slam tarihinin baz eserleri Trkeye evrilmi ve tarihi takvimler hazrlanm tr. Fatih devrinde krullah, Enveri ve Karaman Mehmet Pa ann yazdklar tarih eserleri vardr. Ancak bu eserler tarih yazcl asndan nemli eserler de ildir. Tarih yazcl nn altn a nn ba langc II.Bayezit ile ba lar. Bu dnemin ilk ba arl rne i A kpa azadenin kaleme ald Tevrh-i l-i Osman adl eseridir. zellikle II.Murat, Fatih ve ksmen II.Bayezit dnemlerindeki olaylar kendi gzlemlerine ve silah arkada larndan dinlediklerine dayanarak kaleme alm tr. 1482 ylna kadar gelen olaylar anlatan A kpa azade, asker olarak e itli sava lara katlm tr. Baz nshalar 1502 ylna kadar anlatlmaktadr ki, bunlar kendinden sonrakiler zeyl etmi lerdir 11. II.Bayezit devrinin bir di er eseri de Mehmed Ne rinin yazd KitbCihan-nmdr. Asl bir slam ve dnya tarihidir. Eser 8 ksmdan ibaret olup, ilk 5 ksm slam ve dnya tarihini kapsamakta ise de, bu 5 ksm gnmze ula mam tr. 6. ksm Osmanl Devletinin kurulu undan II.Bayezite kadarki olaylar, 7. ksm II.Bayezit ve 8. ksm da Yavuz devri olaylar i lenmi tir. Sadece 6. ksm 2 cilt halinde yaynlanm tr. II.Bayezit ve Yavuz devri iin ana kaynaktr. Ne ri, kendinden sonraki tarih yazarlarna byk etki yapm , Osmanl ilk dnemleri iin nemli bir kaynak brakm tr 12. Fatih ve II.Bayezit devirlerinin en nemli yazarlarndan biri de Dursun Beydir. Dursun Bey, Trh-i Ebul-feth Sultan Mehmed adn verdi i bu
10 11

Yolalc, ayn eser, 87-91. A kpa azde, k Pa ao lu Tarihi, ev. Atsz, MEB. Y., stanbul 1992, 5-7. 12 Mehmed Ne ri, Kitb- Cihan-nm, C.I-II, TTK. Y., Ankara 1987.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

477

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

eserinde, Fatih devri ile 1488 ylna kadar ki II.Bayezit devrini ele alm bir ana kaynaktr. Osmanllarda bir hkmdar tarihinin ilk rne idir 13. zellikle olgunla ma a nn ba langc saylan II.Bayezit devrinde daha geli mi tarih yazcl nn rnekleri ba lam tr. Bu dnemde Osmanl tarih yazcl eser says, e idi, dil, ierik ve slup zellikleri ile zirveye km tr. Bu dnem II.Bayezitle ba lam ve sonraki padi ahlarn te vikleri ile tarih yazcl geli mi tir. Olgunla ma dneminin ilk nemli eserlerinden biri dris-i Bitlisnin yazd He t-Behi t adl eseridir. Bu eser Osmanl Devletinin kurulu undan 1503 ylna kadarki olaylar anlatr. 1503 ylnda da bu eseri sipari veren II.Bayezite sunulmu tur. 8 Osmanl hkmdarn anlatan, Farsa manzum bir Osmanl tarihidir. Onun di er bir eseri de Selim-nmesidir. Yavuz devrini anlatan yine Farsa ve ksmen nesir, ksmen nazm trndedir. Bitlisnin bu iki eseri de pek ok yazara kaynak olmasna ra men yeterince de erlendirilmemi ve Trkeye tercme edilerek yaynlanmam tr 14. Bitlisnin o lu Ebul-Fazl Mehmet Efendi de nemli tarih eserleri kaleme alm tr. Bunlardan en nemlileri He t-Behi t Zeyli, Selim h-Nme, Tevrh-i Al-i Osman , Trh-i Osmndir 15. II.Bayezitin sipari verdi i di er bir ki i de, onun devrinde kad ve mderris olan, Kanun devrinde eyhlislaml a getirilen Kemalpa a-zdedir. Kemalpa a-zde, Tevrh-i Al-i Osman ad ile 8 defterden olu an ve Bayezit devrinin sonlarna kadar gelen bir eser kaleme alm tr. Bu eserini II.Bayezite takdim etmi tir. Daha sonra Kanunnin iste i ile Selimnme ad ile 9. defteri, Sleymannme ad ile de Kanunnin Macaristan Seferine kadarki Sleyman dnemini anlatan 10. defteri hazrlam tr. Dolaysyla 234 yllk olaylar 10 defterden olu an dev eserinde toplam tr. Trke telif edilmi bu eserden pek ok yazar yararlanm sa da gnmzde ancak 1., 2. ve 7. defterler Trkeye evrilerek yaynlanm tr 16. Kanun dneminde zellikle ok sayda Selimnme ve Sleymannmeler yazlm tr. Kanunnin emri ile yazlan Selimnmelerin miktar 20 civarndadr. Bu eserlerde Selimin do umundan veya sancak beyli inden veyahut tahta kma mcadelesinden ba layarak dnemi anlatlr. Selimnmelerden ok az gnmzde yaynlanm tr. Sleymannmeler ise, Kanun dnemi ve sonrasnda telif edilmi lerdir. Bunlardan da 30un zerinde eser vardr. Bunlarn da ok az gnmzde yaynland. Gerek Selimnme, gerekse Sleymannmelerde padi ah aleyhinde ifadeler kullanlmaz. Yaptklar her icraat do ru kabul edilir. Bu
13 14

Dursun Bey, Trh-i Ebul-feth, stanbul 1977. Bayraktar, Mehmet, Bitlisli dris, Kltr Bak. Y., Ankara 1991, 41-47. 15 Ayn eser, 12-13. 16 Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Co kun ok, Kmtr ve Turizm Bakanl Y., Ankara 1982, 68-74.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

478

blmler d nda bu eserler Selim ve Kanun devirleri iin birinci elden kaynaklar niteli ini ta r 17. II.Bayezit dneminde ba layan ve Kanun devrinde de devam eden bir tarih kayna da Tevrih-i l-i Osman yazma gelene idir. Mellifi belli olanlar Oru b. Adil, Ruhi elebi, Hadid ve Ltfi Pa ann eserleridir. Hepsi de ayn adla yazlm tr. Ancak mellifi belli olmayan, yani anonim Tevrih-i l-i Osmanlarn says fazla olup, 23 civarndadr. Bunlar da muhtasar ve mufassal olarak iki trdedir. Mufassallarda eserler 3 ba lk halinde i lenmi tir. Birinci blmde, Osmanl hkmdarlar ve ehzadelerin ba larndan geen olaylar, Osmanllarn atalar ve Anadoluya geli leri, efsanev bir tarzda anlatlm tr. kinci blmde, stanbulun fethi ile Ayasofyann efsanev tarihi izah edilmi tir. nc blmde ise, stanbulun fethinden 1490, 1549 veya 1555lere kadar Osmanl tarihi anlatlm tr. Bu tr eserler, halkn tarih dinleme ihtiyacn gidermek amac ile yazlm popler tarihili in rnleridir. Basit halk tr eserler olmakla beraber, yazarn ya ad devirleri anlatan ksmlar kaynak olma zelli ine sahiptir 18. Yavuz devrinde Ni anclk grevinde bulunan Celal-zde Mustafa elebinin Selimnme adl eseri yannda, Tabakatl-Memlik ve DerectlMeslik adl eseri vardr. Bu eseri 30 tabaka olarak planlam sa da bitirememi ve sadece 30. tabaka gnmze ula m tr. Burada Kanun devri olaylar 1555 ylna kadar anlatlmakta olup, Kanun dneminin en nemli kaynaklarndandr 19. III.Murat ve III.Mehmetin padi ah hocal n yapan Hoca Sadeddin Efendi de nemli bir tarih eseri yazm tr. Eserinin ad Tact-Tevrih olup, Osmanl Devletinin kurulu undan Yavuzun lmne kadarki olaylar telif etmi tir. Eserini yazarken tarafsz kalmaya al m , yer yer kaynak ele tirilerinde de bulunmu tur. Bu eser XVI. Yzylda Osmanl Trkesinin en parlak rne i ve Osmanl dnemi iin ba vurulacak nemli bir kaynaktr. Gnmzde 5 cilt halinde yaynlanm tr 20. XVI. Yzyln en nemli tarih yazarlarndan biri de l mahlasn kullanan Mustafa b. Ahmedtir. Onun tarihle ilgili pek ok eseri olup, en nemlisi ise, Knhl-Ahbr adndaki dnya tarihidir. Drt ksm olan bu eserin nc ksmnda Trk ve Tatarlarn tarihi, drdnc ksmnda da kurulu tan III.Mehmetin tahta k na kadarki Osmanl tarihi anlatlmaktadr 21. XVII. Yzylda da nemli tarih eserleri veren ahsiyetler yeti mi tir. Bunlardan biri Peev brahim Efendidir. Devlet hizmetinde bulunmu , e itli
Babinger, ayn eser, ilgili ksmlar; Severcan, erafettin, Sleymannmeler, Osmanl, C.8, Ankara 1999, 301317. 18 Yolalc, ayn eser, 105-106; Adalo lu, Hasan Hseyin, Osmanl Tarih Yazcl nda Anonim Tarihler, Osmanl, C.8, Ankara 1999, 286-292. 19 Babinger, ayn eser, 113-114. 20 Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevrih, 5 cilt, Kltr Bakanl Y., Ankara 1992. 21 Yolalc, ayn eser, 108.
17

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

479

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

sava lara katlm , kalelerin zaptnda grev alm tr. Peev Tarihi ad ile nl eserini yazm tr. 1520-1639 yllar arasndaki olaylar anlatm tr. zellikle 16001639 aras dnem iin bir ana kaynaktr. Ayrca ilk kez Bat kaynaklarndan yararlanan ilk Osmanl tarih yazardr. Bu eser Cumhuriyet devrinde baslm tr 22. XVII. Yzyln di er nl bir tarih yazar da Ktib elebidir. Esas ad Mustafa b. Abdullahtr. Tarihle ilgili en nemli eserleri Arapa Fezleke, Trke Fezleke, Takvimt-Tevrih ve denizcilikle ilgili bir eseridir. Ayrca Arapa bir biyografi eseri vardr. Ksaca Ke fz-Zunn denilen bibliyografya kamusu ise muhte emdir. Burada 14.500 eser ile 10.000 yazar verilmi tir. Eserlerin yazarlar, telif tarihleri, fasllar ve ierikleri belirtilmi tir. Arapa yazlan bu eser tam bir kaynak tantm eseridir. Ancak eserlerinden hi biri gnmzde evrilerek baslmam tr 23. XVII. Yzyln di er bir tarih eseri brakan ahsiyeti Mneccimba adyla tannan Ahmed Dededir. Eserinin ad Camid-Dvel olup, eski devirlerden 1672/73 yllarna kadar gelen bir dnya tarihidir. Arapa yazlan bu eserde, Osmanl tarihide kurulu tan 1672/73 yllarna kadar anlatlm tr. slam, Osmanl ve Bat kaynaklar olarak 70 kadar eserden yararlanm tr. Bu eser Lale Devrinde Nedim ba kanl nda bir heyet tarafndan tercme edilerek baslm tr. Son dnemlerde bir ksm Trke olarak da yaynlanm tr 24. XVII. Yzylda yeti en di er nemli bir tarihi de Hezarfen Hseyin Efendidir. Geni bir bilgi birikimine sahip olan Hezarfen, bir dnya tarihi ile Roma tarihini yazm tr. Dnya tarihi ile ilgili eserinde, Osmanllarn kurulu undan 1672 ylna kadar olaylar anlatm tr. slam, Osmanl ve Bat kaynaklarndan yararlanm tr 25. b)XVI.-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Te kilat Tarihili i Bu yzyllarda Osmanllarda te kilat tarihili i de geli mi tir. zellikle devlet te kilatndaki bozulmalar devrin aydnlarn, devlet grevlilerini ve tarihilerini bu tr eserler yazmaya ynlendirmi tir. Bu tr eserlerden ilki, Kanun devri vezir ve sadrazamlarndan olan Ltfi Pa ann yazd Asfnmedir. Burada yksek devlet memurlarnn grev ve sorumluluklar anlatlm tr 26. Bu tr eser yazan di er bir yazar Hasan Kfdir. Bu konuda Arapa bir eser yazm tr. Eserinde hkmet dzenlerini, devlet ynetiminde dan ma ve
Yolalc, ayn eser, 109-110; Peev brahim Efendi, Peev Tarihi, Hzr. Bekir Stk Baykal, 2 cilt, Kltr Bakanl Y., Ankara 1999. 23 Yolalc, ayn eser, 110-112; Katip elebiden Semeler, Hzr. Orhan aik Gkyay, 3 cilt, MEB. Y., stanbul 1991. 24 Mneccimba Ahmed b. Ltfullah, Camid-Dvel Osmanl Tarihi (1299-1481), Haz. Ahmet A raka, nsan Y., stanbul 1995. 25 Babinger, ayn eser, 251-255. 26 Babinger, ayn eser, 89-91.
22

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

480

hazrlanmann yararlarn, sava silahlarn renmenin lzumunu, di er devletlerle yaplacak antla malarda dikkat edilecek hususlar vs. ele alm tr 27. Te kilat tarihili i konusunda en nemli eser brakan ki i Koi Beydir. IV.Muratn m aviri ve mahremi olan Koi Bey, hem IV.Murata, hem de Sultan brahime risaleler sunmu tur. IV.Murata sundu u risalede, Osmanllarn byme ve ilerlemesi, sonra gerilemenin nedenleri, sonra da bu bozukluklarn dzeltilme yollar aklanm tr. Belki IV.Murat, m avirinin aklc gr lerini uygulamak istemi se de, erken lm buna engel olmu tur. Koi Bey, brahime de bir risale sunmu sa da, bu risale daha ok retici niteliktedir. Trklerin Monteskiys olarak Batllarca anlan Koi Beyin risaleleri gnmzde de yaynlanm tr 28. Te kilat tarihili i konusunda yazlm bir eser de yazar bilinmeyen Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminn adl eserdir. 52 bbda yazlan eserde, her bbda bir bozukluk ve dzeltilme yollar gsterilmi tir 29. Siyasi tarih alannda eserler yazan Ktip elebi, te kilat tarihili i zerine de iki nemli eser brakm tr. Bu konudaki eserlerinden ilkinde, duraklamann nedenleri ve dzeltilme yollar gsterilmi tir. kinci eserinde ise mspet bilimlerin yararlar, ho grnn gere i, taassubun zararlar, esrar, kahve, e lenme gibi mnaka a edilen konulardaki gr lerini dile getirmi tir 30. c)XVI. ve XVII. Yzyllarda Osmanllarda Tarih Co rafya ve Seyahatname Trnde Yazlm Eserler Osmanllarn bu yzyllarda bir cihan devleti olmas, bu iki trde de eserlerin ortaya kmasna neden olmu tur. Denizcilik konusunda eser yazan ve haritalaryla nl olan en nemli ki i Pir Reistir. nl bir denizci olan Pir Reis, denizcili i yannda eserler de brakm tr. En nemli eseri Kitb- Bahriyedir. Eserinde Ege ve Akdeniz kylarndaki ehirler ile adalarn haritalar ve tantmlar vardr. Bu eser ayn zamanda bir deniz klavuzudur. Eser aslen 858 sayfa ve 223 haritadan ibarettir. Eserin az bir ksm baslm tr. Onu dnyada nl yapan di er nemli eserleri ise izdi i iki dnya haritasdr. 1513te yapt dnya haritasnn o u kaybolmu olup, sadece Atlas Okyanusunun iki tarafn gsteren blm gnmze ula m tr. Bu harita bir Trk tarafndan yaplan en mkemmel ve en nemli co rafi belgedir. 1528de yapt ikinci dnya haritasnn da gnmze ula an ksm Kuzey Amerikann Do u kylar, Antil ve Grnland adalarnn bulundu u ksmdr.

p irli, Mehmet, Usll-Hikem f Nizml-lem, Tarih Enstits Dergisi, S.10-11(1981), 239-278. Yolalc, ayn eser, 114-115; Koi Bey Risalesi, Hzr. Zuhuri Dan man, MEB.Y., stanbul 1993. 29 Bkz. Kitbu Meslihil-Mslimn ve Menfiil-Mminn, Yay. Ya ar Ycel, Ankara n. Dil ve TarihCo rafya Fak. Y., C.II-III, Ankara 1980-1981. 30 Yolalc, ayn eser, 116/117.
28

27

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

481

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

Henz Amerika ktasnn yeni ke fedildi i bir zamanda yaplmasna ra men, genellikle iki haritada do ru izilmi tir 31. Gerek tarihi co rafya, gerekse seyahatname trnde eser brkan di er bir ki i de, yine nl bir denizci olan Seydi Ali Reistir. Tarihi co rafya konusundaki eserinin ad ksaca Muhittir. Burada denizcilikle ilgili bilgiler, Hindistan sahilleri, Hint Denizindeki adalar, deniz yollar, Amerika ktas gibi konularda bilgiler vardr. Seyahatname trndeki eseri ise Mirtl-Memliktir. Burada Svey Kaptan olarak Hindistana yapt sefer, sava lar, frtnalar, Hindistana var , Hindistandan kara yolu ile Osmanl lkesine dn ve geti i yerler hakknda e itli bilgiler anlatlmaktadr. Her iki eserde gnmzde evrilerek baslmam tr 32 . Katip elebi co rafya alannda da bir eser yazm tr. Cihnnum adndaki bu eserini iki kez hazrlam tr. lk tertip Cihnnumda denizlerden, nehirlerden, adalardan, karalardan, alfabetik sra ile ehirlerden ve XIII. Yzyldan sonra ke fedilen yerlerden bahsedilmektedir. Ancak Bat kaynaklarna yeterince ula amad ndan bu ilk tertibi yarda brakm tr. Baz Bat kaynaklarna ula tktan sonra ikinci tertip Cihnnumy yazmaya ba lam tr. Burada da co rafi bilgiler, Macellann ke ifleri, Japonya ve Asya lkeleri anlatldktan sonra, slam sahasndaki lkeler ve ehirler Do udan Batya do ru tantlmaktadr. Bu eserini de Osmanl lkesinin Do u snrlarna getirdikten sonra, lm nedeni ile tamamlayamam tr 33. Hi phesiz Trk tarihinin en nl seyyah Evliya elebidir. e itli lkeleri ve ehirleri gezerek, me hur seyahatnamesini hazrlam tr. 10 ciltlik bu eser, co rafya bilgisi, tarih, etnografya, folklor, binalar, yollar, kltr ve dil bakmndan en nemli kaynaktr. Son zamanlarda 10 cilt halinde yaynlanm tr 34. d)XVIII. ve XIX. Yzyllarda Osmanllarda Tarih Yazcl ve Di er Kaynaklar XVIII. Yzyldan itibaren Osmanl toplum hayatnda nemli de i me ve geli meler ya and. Bu geli meler tarihiler ve kaynaklar zerinde de grld. Bu geli melerin en nemlilerinden biri, Divn- Hmyna ba l Vekyinvislik kurumunun kurulmasdr. Bylece 1922 ylna kadar srecek olan bir kurum ortaya km tr. Bu kuruma atanan Vekyinvisler, devirlerinin olaylarn birbirinin devam olarak kaleme alm lardr. Bylece kesintisiz bir tarih kayna sunmu lardr. Vekyinvislerin saylar toplam 29 ki idir. nceleri ne i ittilerse, ne buldularsa yazm lardr. III.Selimden sonra ar ivlere inme imkann
Yolalc, ayn eser, 117-119; Ufetinan, Pir Reisin Hayat ve Eserleri, TTK.Y., Ankara 1974, 17-42; Pir Reis, Kitb- Bahriye, Hzr. Yavuz Senemo lu, Tercman 1001 Temel Eser, Basm yeri ve yl yok. 32 Yolalc, ayn eser, 119-120. 33 Katip elebiden Semeler, MEB. Y., C.1, 44-48; Babinger, ayn eser, 217 ve 219-220. 34 Yolalc, ayn eser, 120-121; Evliya elebi Seyahatnamesi, Yap Kredi Bankas Y., 10 cilt, stanbul 1996-2004.
31

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

482

da bulmu lardr. Nitekim gerek Cevdet Pa a, gerekse Abdurrahman eref bu nedenlerle mkemmel tarih eserleri kaleme alm lardr. Bu eserlerin bir ksm gnmzde baslarak yaynlanm tr 35. Bu yzyllarn di er bir kaynak tr sefaretnamelerdir. Gerek geici elilerin, gerekse daimi elilerin tuttuklar raporlar tarznda eserlerdir. Gnmze ula an sefaretname says 45 civarndadr. Bazlarnda pek yararl olmayan bilgiler varsa da, bazlar ise Osmanl devlet adamlarnn yararlanaca bilgilerle doludur. Hatta uzun yllar Osmanllar iin, Avrupa ile ilgili bilgi veren tek kaynak olma zelli ini ta m lardr. Dolaysyla sefaretnameler, d lke ve devletlerin siyasi, askeri, co rafi, nfus, ticari, zirai, sanayi ve kltrel durumlarn ve faaliyetlerini aksettiren en nemli ve orijinal tarih belgeleridir. Bir ksm gnmzde yaynlanm tr 36. XIX. Yzyldan itibaren yeni kaynak trleri ortaya km tr. Bunlardan biri Salnmelerdir. tip salnme yaynlanm tr. Devlet salnmeleri 1847 ylndan itibaren kmaya ba lam tr. Bunlarn says 68 adet olup, en son 1915 ylna aittir. Devlet salnmelerinde, Osmanl padi ahlarnn biyografileri, takvimler, meclisler, nezaretler, okullar ve vilayetler gibi konularda bilgiler vardr. 7 Nezarete karlan Nezaret Salnmelerinin toplam says 46 adettir. Bu Nezaretler Harbiye, Ticaret ve Nfa, Hariciye, Bahriye, Maarif, Maliye Nezaretleri ile eyhlislamlk makamdr. nc salnme tipi Vilayet Salnmeleridir. 1865 ylndan itibaren o u vilayetlerce karlm tr. Toplam vilayet salnmesi says 527dir. Bu salnmeleri karmak amac ile de vilayet matbaalar kurulmu tur. Vilayet salnmeleri, ait olduklar vilayetlerin idari, mahalli tarih, retimi, e itimi, nfusu vs. gibi konularda nemli bilgiler sunan vazgeilmez kaynaklardandr 37. XIX. Yzyln yeni bir kaynak tr de gazeteler ve dergilerdir. Osmanl lkesinde ilk kan gazeteler yabanc dilde yaynlanan ve yabanclarn kard gazetelerdir. Osmanl Devletinin kard ilk gazete ise Takvim-i Vekayi denilen resmi gazetedir. Tanzimat dneminde ise zel gazeteler hzla yaygnla m tr. Tercman- Ahvalle ba layan zel gazetecilik, Muhbir, Sabah, kdam, Tercman- Hakikat vs. gibi gazetelerle devam etmi tir. Bylece zamanmzn vekayinvisleri olan gazete ve dergiler, artk tarih iin nemli bir kaynak olmu tur. Hem olaylar kronolojik olarak takip etme, hem de ayn konuda de i ik gazetelerden yararlanma imkan vermesi asndan gazeteler tarih yazarlar iin nemli bir kaynak olmu tur 38 . XIX. Yzylda ortaya kan di er pek ok kaynak tr daha vardr. Bunlarn en nemlileri merkezde kurulan meclisler ile ta radaki meclislerin
35 36

Yolalc, ayn eser, 121-126; Ktko lu, Bekir, Vekayinvis-Makaleler, stanbul 1994, 103-138. Yolalc, ayn eser, 126-130; Unat, Faik Re it, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK.Y., Ankara 1992. 37 Yolalc, ayn eser, 133-135; Ertu , Hasan Refik, Osmanl Devrinde Salnmeler, Tarih Mecmuas, S.8, 15-22 ve S.9, 10-16. 38 Yolalc, ayn eser, 135-149; nu ur, M.Nuri, Basn ve Yayn Tarihi, Der Y., 3. basm, stanbul 1993.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

483

Yrd. Do. Dr. M. Emin YOLALICI

tutanaklar, Mebusan ve Ayn Meclislerinin zabtlar, merkez ve ta ra belediyelerinin tutanaklardr. Bu tr kaynaklar da tarih iin, tarihiler iin ok nemli kaynaklar olma zelliklerine sahiptirler. e) eriyye Sicilleri eriyye mahkemelerinde tutulan kaytlar da nemli kaynaklar arasndadr. Bu tr defterlere eriye Sicil Defteri ad verilmektedir. Bu defterlerde ayrca merkezden gelen yazlarda kaytldr. Sicil defterleri, mahalli kltr, idari, mali, folklor ve sosyal tarih asndan birinci derecede nemli belgelerdir. zellikle hukuk tarihi asndan nemli oldu u kadar, ekonomi ve sosyal tarih asndan da ihmal edilmeyecek kaynaklardr. Ba ka belgelerde bulamayaca mz meslekler, retilen rnler, fiyat hareketleri, geim kaynaklar gibi hususlar bu defterlerden renilmektedir. Bu defterlerin toplam miktar 30.000 civarndadr 39. f)Ar iv Belgeleri Bunlar devlet eliyle yazlm , tarihe miras brakmak amacn ta mayan, ancak bir lkenin ve devletin tapusu hkmnde olan kaytlardr. En zengin ar ivler Osmanl Ar ivi ile Cumhuriyet Ar ividir. Ayrca her Bakanlk, kurum ve dairelerin de ar ivleri vardr. Ayrca ta rada belediye, tapu, defterdarlk, milli e itim vs. gibi ynetimlerin de ar ivleri bulunmaktadr. Ar ivler olamasa, tarihteki pek ok olaylar aydnlatmak mmkn de ildir. Osmanl Ar ivinde ar iv belgeleri Defterler ve Belgeler olarak iki trdedir. Defterler, Sadrazamlk, maliye, defterhane, nezaret defterleri diye snflandrlm tr. Belgeler de Tanzimat ncesi ve sonras olarak tasnif edilmi tir. Ar ivde bulunan defterlerin ve belgelerin ancak bir ksm kataloglanm tr. Tasnif i lemleri devam etmektedir. Ar ivler, her trl ara trma ve incelemelerde ilk elden kaynak olma zelli ini ta r. Ana kaynak durumunda olan ar ivlere dayanmayan hibir ara trma eseri objektif bir eser de ildir. Her tarihi ve ara trc al malarnda mutlaka ar ivlere ba vurmak zorundadr 40. III. Sonu Trk Tarihi zengin kaynaklara sahiptir. Her ne kadar Orta-Asya Trk Tarihi ile ilgili yazl kaynaklar az olmakla beraber, mzelik malzemeler fazladr. Trk Tarihinin ilk nemli yazl kayna Orhun Kitabeleridir. Orta-Asya ile ilgili en nemli yazl kaynaklar ise in kaytlardr.

39

Yolalc, ayn eser, 130-133; eriye Sicilleri, Trk Dnyas Ara trmalar Vakf Yaynlar, C.1, stanbul 1988, 12-50. 40 Yolalc, ayn eser, 149-161; Ba bakanlk Osmanl Ar ivi Rehberi, Ba bakanlk Devlet Ar ivleri Genel Mdrl , Yayn No:5, Ankara 1992.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008

Trk Tarihinin Kaynaklarna Genel Bir Bak

484

slamiyet sonras dnemde ilk nemli yazl kaynaklar Karahanllara aittir. Daha sonra Uygurlar, Gazneliler ve Harzem ahlarla ilgili yazl kaynaklar ve mzelik malzemelere ula lmaktadr. Seluklularla ilgili ok kaynak bulunmaktaysa da, bu kaynaklarn o u gnmze ula mam tr. Trk Tarihinin hem e itlilik, hem okluk, hem yeni kaynak trleri asndan en zengin dnemi Osmanllar dnemidir. Bu dnemde nce menakpname, ehname, gazavatname trnde ba layan tarih yazcl , daha sonra vekyiname, te kilat, tarihi co rafya, biyografi, seyahatname, Tevrih-i l-i Osman trnde olarak devam etmi tir.Bu konularda ok sayda eser bulunmaktadr. zellikle XVIII. Ve XIX. Yzyllarda tarih kaynaklarnda e itlilik artm tr. Yeni kaynak trleri ortaya km tr. Bu geli melerin en nemlilerinden biri Vekyinvislik kurumunun kurulmasdr. Bylece 1922 ylna kadar srecek olan kesintisiz tarih yazcl ba lam tr. Tayin edilen 29 vekyinvis ile, pek ok eser ortaya konmu tur. zellikle bunlardan Cevdet Pa a ve Abdurrahman eref, mkemmel eserler kaleme alm lardr. Bu yzyllarda sefaretnameler, salnameler ve gazeteler yepyeni kaynak trleridir. zellikle gazete ve dergiler tarih iin nemli bir kaynak olmu tur. Ayrca kurulan meclisler, Mebusan ve Ayan Meclisleri, mahalli kurumlarn belgeleri tarih iin nemlidir. eriye sicilleri ise, idari, mali, folklor ve sosyal tarih asndan kymetlidir. Bu tr kaynaklarda, blgesel fiyat hareketleri, meslekler, giyim-ku am gibi hususlar bulunmaktadr. Trk tarihinin en nemli kaynaklar hi phesiz Ar iv belgeleridir. Osmanl Ar ivi bu konuda en zengin ar ivlerdendir. Ayrca her bakanl n ve kurumun da ar ivleri vardr. Mahalli ynetim ve kurumlarn ar ivleri de nemlidir. Sonu olarak, Trk Tarihinin kaynaklar gnmze yakla tka her bakmdan zenginle mektedir. Bu zengin kaynak trlerinin gnmz Trkesine evrilmesi en nemli zorunluluktur. Bu yerine getirilmedi i srece bu kaynaklardan yararlanmak ok snrl olacaktr.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal Of International Social Research Volume 1/3 Spring 2008