1

9/2012
shtator

Nisma pr KOMRA

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: regional@zarekom.org; Tel: +381 (0)11 3349 766; Fax: +381 (0)11 3232 460; Mob: +381 (0)63 393 048 ISBN 978-86-7932-048-3 COBISS.SR-ID 193321996
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJA HYRJE !Daliborka Uljareviq: KOMRA pr t ardhmen ..................2 AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N !Koalicioni pr KOMRA thrret pr ndrprerjen e heshtjes mbi varrezat e fshehta dhe fatin e t pagjeturve..................4 !Adriatik Kelmendi, avokues i ri pr themelimin e KOMRA-s ..................5 AKTUALE !Natasha Kandiq: Qasja e ekspertve t UNDP-s ndaj tregimit t s vrtets ka t meta serioze..................6 !Manifestimet e prbashkta n tri shtete t rajonit ..................12 DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON !FDH Kosov: Rasti Kleka - Ka fituar ligjshmria, por jo edhe drejtsia..................15 !FDH: Aktgjykimi i shkalls s par pr krime t lufts n Lovas sht rezultat i puns profesionale t trupit gjykues.................18 DREJTSIA TRANZICIONALE N BOT !Aktgjykim pr reparacione pr viktimat e regjimit t Lubangos..................21 INTERVJU !Mirsad Tokaa: !Me fakte luftojm kundr kulturs s mohimit..................22 ZRI I VIKTIMAVE !Sudbin Musiqi..................25 1

Komisioni Evropian. Ky dokument sht prodhuar me ndihmn financiare t Bashkimit Evropian. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e Fondit pr t Drejten Humanitare dhe n asnj rrethan nuk mund t konsiderohet si pasqyrim i pozicionit t Bashkimit Evropian.

Nisma pr KOMRA

HYRJE

!KOMRA

pr t

ardhmen
Daliborka Uljareviq Photo: Vijesti

Ballafaqimi me t kaluarn sht els i zhvillimit t demokracis funksionale n shtetet e Ballkanit perndimor, prkatsisht rruga e vetme q n mnyr efektive t ballafaqohemi me t ardhmen vetjake. Sistemi i Jugosllavis socialiste, duke i integruar t gjith dhe gjithka n ideologjin e partis, personalitete dhe vepra t liderve, (pa)vetdijshm ka kontribuuar q e vrteta mbi Luftn e Dyt Botrore t jet e copzuar dhe e paqasshme pr organet shkencore e, madje, edhe pr ato gjyqsore. Pasojat e ksaj kan qen brutale. Jugosllavia sht shprbr n pjes, duke glltitur viktimat, t cilat vshtir se dikush ka mundur ti marr me mend edhe vetm disa vite para fillimit t konflikteve t armatosura. Numri i atyre, t cilt e kan humbur jetn, sht m i madh se sa numri i banorve t Titogradit t dikurshm, kryeqytetit t Republiks Socialiste t Malit t Zi t athershm, kurse me miliona qytetar dhe qytetare ende jan rreth nesh me vrragt e dhembshme n shpirt dhe n trup. Vitet nntdhjet do t mbahen n mend pr t keqen e egrsis nacionaliste, t keqprdorur nga ana e strukturave politiko-kriminale, t cilat viktimat e lufts i kan shndrruar n karriera t tyre dhe n pushtet financiar. Vorbulla e lufts ka sjell elita t gjallrishme politike, biznesore dhe kriminale, t cilat, t ndrthurura n interesat e tyre, bashkjetojn edhe sot n t gjitha shoqrit tona. Integrimet evropiane deri diku do t ndriojn rrugn e errt ballkanike dhe politikant do ta ndjejn se nuk ka shum hapsir pr injorimin e ksaj teme t rndsishme, prkatsisht se detyrimisht duhet t bashkpunojn nse mendojn t mbesin n loj, q sht prcaktimi i tyre jetsor. Kjo sht, deri diku, sipas rregulls s situats, por problemet qndrojn edhe m tutje aty. Para s gjithash, politikant, ende pa vullnetin e tyre dhe m s shpeshti me sinqeritet t pamjaftueshm, flasin mbi ballafaqimin me t kaluarn. Edhe m vshtir e tregojn konsistencn, vendosmrin dhe gatishmrin pr t marr prsipr obligime konkrete, me an t t cilave do ti kontribuonin krijimit t komisionit rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut n hapsirn e ish-Jugosllavis nga viti 1991 deri n vitin 2001 (KOMRA). Karrierat e tyre politike n mas t madhe varen nga karakteri i ktij ballafaqimi, pavarsisht nse dikush n mnyr (in)direkte mund ti akuzoj pr (bashk) pjesmarrje n tmerret e viteve nntdhjet. Hullia e nacionalizmit ende sht e thell, kurse tendenca e krijimit t s vrtets dhe drejtsis selektive e fort. Me vet kt, na sht i nevojshm nj regjistr
Nisma pr KOMRA

gjithprfshirs historik mbi krimet t cilat jan kryer, mbi rolin e elitave nacionale, t institucioneve dhe t individve n kto ngjarje tragjike, regjistr t cilin e ofron KOMRA. Nacionalizmi ksenofobik dhe nevoja q gjenocidi t quhet krim i tmerrshm sht pikrisht nj pasqyr e asaj se sa larg jemi nga bashkndjesia pr viktimat, se sa nuk i njohim faktet dhe se n far mase krimet dhe viktimat keqprdoren n mnyr t vazhdueshme. Q t ballafaqohemi me t vrtetn, duhet t msohemi t ballafaqohemi me vetveten, n rrafshin personal dhe n at shoqror. Individi kt mund ta bj n mnyra t ndryshme, kurse shoqria n mnyr primare prmes procedurave gjyqsore pr krimet e kryera, arsimimit, ndrtimit t kulturs s t drejtave t njeriut dhe tolerancs. E qensishme sht q t gjith t dalim para gjyqit, n cilsi t ndryshme, si dhe q gjykimet t jen publike. T gjith duhet ta kemi shansin q me syt ton t shohim dhe t gjykojm se sa jemi, si individ dhe si shoqri, t aft t ballafaqohemi me krimet e kryera ndaj njerzve t pafajshm. Q t kujtojm se viktim ka mundur dhe mund t jet cilido prej nesh. sht n interesin publik q do krim ta ket secilin kryers t tij t trajtuar sipas ligjit pr at q ka br dhe q t dgjohet zri i viktimave. Q i njjti t mos prsritet.

Nisma pr KOMRA-n ka vn n lvizje procese t pandalshme shoqrore e politike.

Gjykimin n lidhje me deportimin n Mal t Zi e kan prcjell media t shumta, gjykim prej t cilit ka rezultuar nj pafundsi polemikash dhe, prej aktakuzs e deri te aktgjykimi, e tra sht shndrruar nj fars. Nga zhurma e turms s ortodoksve iu jan hapur plag t reja viktimave, kurse zrat e dobt q gjykimi t prgatitet pr publikun, n at mnyr q t transmetohet nprmjet t shrbimit publik, nuk jan dgjuar. Pr kt arsye duhet t angazhohemi q gjykimet pr krimet e lufts t kryera n territorin e Malit t Zi ose n emr t Malit t Zi (por edhe n t gjitha shtetet e rajonit) t zhvillohen deri n fund, ku ka nevoj t prtriten dhe q t gjitha t transmetohen n shrbimin publik n mnyr q, kshtu t fitojn mundsin e ballafaqimit t drejtprdrejt me t kaluarn dhe me nj pjesz t vuajtjeve t viktimave. N kto dhe n prpjekjet e ngjashme KOMRA mund t ndihmoj shum dhe vet Nisma pr KOMRA-n ka vn n lvizje procese t pandalshme shoqrore e politike. Pr kt arsye sht e rndsishme q KOMRA t bhet edhe e ardhmja jon e afrt dhe q, t gjith ne, individualisht, t kontribuojm q politikant ton t sjellin vendimin e drejt dhe t bjn hapin e radhs. Daliborka Uljareviq Autorja sht drejtoresh e Qendrs pr Arsimim Qytetar dhe antare e Kshillit Koordinues t Nisms pr KOMRA-n

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Koalicioni pr KOMRA thrret pr

ndrprerjen e heshtjes mbi

varrezat e fshehta dhe fatin e t

pagjeturve

Me rastin e Dits Ndrkombtare t t pagjeturve, Koalicioni pr KOMRA i thrret qeverit e vendeve t ish-Jugosllavis q ta ndrpresin heshtjen mbi varrezat e fshehta, sepse ajo m s shumti i kontribuon mbajtjes s kulturs s heshtjes publike lidhur me at se far ka ndodhur n t kaluarn.

Koalicioni e trheq vrejtjen se mosekzistimi i trupave t viktimave ka efekt shkatrrimtar n krijimin e kulturs koherente t kujtimit t viktimave. Kur nuk ka prani fizike t t vdekurve, mbetje mortore, varrim, rituale tradicionale t vdekjes dhe vende t varrezave, si mund t mbahen n mend, ather, t vdekurit? Mosekzistimi i trupit ua mohon familjeve dhe shoqrive simbolin fizik t kujtimit t viktimave. Kjo, s kndejmi, sht gurthemel pr mbajtjen e kulturs s heshtjes publike mbi trashgimin e rnd t s kaluars, prgjegjsis dhe drejtsis ndaj Koalicioni pr KOMRA i thrret qeverit e vendeve viktimave. Pr kt arsye, Koalicioni pr KOMRA-n krkon q prioritet n bashkpunimin rajonal t jet ndriimi i lokacioneve t varrezave masive, zhvarrosja, identifikimi dhe dorzimi i mbetjeve mortore familjeve t viktimave.

t ish-Jugosllavis q ta ndrpresin heshtjen mbi varrezat e fshehta

Faktet Sipas t dhnave t Komitetit Ndrkombtar t Kryqit t Kuq (KNKK), gjat luftrave n hapsirn e RSFJ jan zhdukur 34.883 persona. Ende bhen krkime pr mbetjet mortore t 12.656 personave, t cilt konsiderohen si t pagjetur. Pr 1.762 persona t pagjetur jan t njohura t dhnat mbi lokacionet e varrezs, kurse fati i 10.894 personave ende mbetet i panjohur. N Bosnj e Hercegovin, 8.603 persona ende konsiderohen si t pagjetur. Republika e Kroacis ende hulumton pr 2.282 persona, t zhdukur n periudhn 19911995. Sipas KNKK, numri i prgjithshm i t pagjeturve gjat konfliktit n Kosov sht 1.771, prkatsisht 1.842, sipas Fondit pr t Drejtn Humanitare. T dhnat e FDH-s tregojn se n mesin e t zhdukurve shqiptar jan 1.326, kurse 516 persona t tjer t pagjetur jan serb e rom dhe pjestar t bashksive t tjera etnike jo-shqiptare. Komunikat e Koalicionit pr KOMRA-n, 30.08.2012.

Nisma pr KOMRA

!Adriatik

Kelmendi,
avokues i ri
pr themelimin

e KOMRA-s

Adriatik Kelmendi Foto: Arkivi personal

Kryeredaktori dhe redaktori prgjegjs i televizionit privat Kohavision n Kosov, Adriatik Kelmendi (1978), sht antar i ri i Ekipit Rajonal t Avokuesve pr themelimin e KOMRA-s. Kelmendi n Kosov sht personalitet tejet i njohur televiziv, duke qen se sht udhheqs i emisionit televiziv politik m me ndikim, Rubikon. Ka qen n pozitn e redaktorit t lajmeve n t prditshmen Koha Ditore, n gazetn m t lexuar n Kosov, n periudhn e viteve 1998-2004. Ka punuar edhe si korrespondent i nj numri t madh t mediave rajonale dhe ndrkombtare. Ka raportuar nga Nju Jorku, Uashingtoni dhe Brukseli mbi rrjedhn e negociatave pr statusin e Kosovs. Pos karriers n media, Kelmendi n Prishtin merret edhe me punn akademike: ligjron n Fakultetin pr Komunikimin Masiv pran AAB Riinvest University (TV gazetaria dhe praktika mediale), kurse ka ligjruar edhe n Fakultetin pr Gazetari Faik Konica. Ka diplomuar n gazetari n Universitetin e Prishtins, kurse studimet master n fushn e mediave masive dhe t komunikimit i ka kryer n Goldsmiths University n Londr, Britania e Madhe. sht fitues i nj numri t madh t shprblimeve, midis t cilave jan edhe shprblimi pr gazetarin e vitit n Kosov, t cilin e ndan Asociacioni i Gazetarve t Pavarur t Kosovs, dhe i shprblimit DuPont Columbia Gold Baton Award n SHBA.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!Qasja e ekspertve t UNDP-s ndaj tregimit t s vrtets ka t meta serioze

N muajin qershor t vitit 2012, Ministria e Drejtsis dhe Ministria pr t Drejtat e Njeriut dhe Refugjat e BeH ka publikuar tekstin punues Strategjia e drejtsis tranzicionale n BeH, 2012-2016 (n tekstin e mtejm Strategjia), kurse UNDP dokumentin prcjells, raportin Shikimi n t kaluarn si rrug drejt t ardhmes: promovimi i dialogut n Beh prmes krkimit t s vrtets gjendja dhe perspektivat (n tekstin e mtejm Raporti). Strategjia sht nj dokument gjithprfshirs n pikpamje t vlersimit t procesit t ballafaqimit me t kaluarn n BeH, studim i mueshm pr institucionet shtetrore, organizatat joqeveritare pr t drejtat e njeriut, historiant dhe hulumtuesit e drejtsis tranzicionale. Propozimet e zgjidhjes n fushn e reparacioneve, memorialit dhe reformave institucionale jan harmonizuar me nevojat dhe jan orientuar drejt nga ndryshimi i praktiks negative. Institucionet shtetrore kan marr obligime dhe detyra t qarta. Konstruksioni financiar pr vendosjen e drejtsis tranzicionale n BeH, nse shprehemi n mnyrn m t but, nuk korrespondon me mundsit e BeH dhe nuk sht br n baz t vlersimit t gatishmris dhe mundsis s donatorve ndrkombtar pr t ndihmuar BeH m shum se sa shoqrit e tjera tranzicionale n bot. Me kt Strategji, pjes prbrse e s cils sht Strategjia Shtetrore pr punn n lndt e krimeve t lufts1, BeH ka br nj hap t madh politik drejt ballafaqimit me t kaluarn. Aspekti rajonal sht shmangur n Strategji, kurse n raportin e UNDP-s sht prmendur n pjesn mbi mnyrat e mundshme t inkuadrimit n iniciativat ekzistuese pr zbulimin dhe tregimin e s vrtets n BeH, dhe plotsisht sht prjashtuar n pjesn mbi propozimin e instrumenteve pr krkimin e s vrtets n BeH. Autort e raportit t UNDP-s n mnyr hipotetike shqyrtojn katr mnyra t inkuadrimit t dimensionit rajonal n nismat pr tregimin e s vrtets n BeH: e para, si segment t veant n t cilin konflikti n BeH do t vendoset n nj kontekst m t gjer historik dhe gjeografik; e dyta, nprmjet partneritetit me nismat e ngjashme n Serbi dhe n Kroaci (bashkpunimi midis FDH, QHD dhe Documenta); e treta, si zhvillim t nisms rajonale pr tregim t s vrtets (pr shkak t karakterit rajonal t konfliktit), dhe mnyrn e katrt e gjejn n inkuadrimin n nismat e BeH n marrdhniet
1

Parlamenti n BeH e ka miratuar Strategjin e puns n lndt e krimeve t lufts nga fundi i muajit dhjetor t vitit 2008. Nisma pr KOMRA

reciproke me nismat e tjera, t cilat synojn drejt vrtetimit t s vrtets s plot lidhur me at se far ka ndodhur gjat konfliktit, si pr shembull Nisma pr KOMRA. Megjithkt, autort arrijn tek prfundimi se n kt moment nuk sht mir t themelohet kurrfar komisioni zyrtar i s vrtets dhe, s kndejmi, propozojn themelimin e Forumit shtetror pr krkimin e s vrtets me karakter shoqror [n BeH], i cili, si konsiderojn autort, mund t tejkaloj kufizimet, t cilat, me gjas, do ti kishte cilido komision pr t vrtetn. Forumi duhet t ket prgjegjsin primare pr zhvillimin dhe promovimin e dialogut mbi t kaluarn, posarisht n lidhje me versionet kundrthnse ose rezultatet e krkimit t s vrtets, t cilat nuk prputhen. N prgjegjsin e tij do t ishte q t fuqizonte tregimin e s vrtets nga posht lart. N mesin e arsyeve pr t cilat e propozojn Forumin n vend se Komisionin pr t vrtetn, autort, n rend t par, theksojn politizimin dhe prarjen e shoqatave t viktimave. I referohen bashkbiseduesve, t cilt pohojn se shoqatat e t zhdukurve jan thellsisht t politizuara dhe t prara dhe se jan t prkushtuara drejt krkesave politike t bashksis s tyre etnike dhe politike lidhur me interpretimin e s kaluars, n vend se vuajtja dhe padrejtsia ti lidhin. Autort konsiderojn se Komisioni zyrtar do t nxiste ndarje etnike dhe politike. Pastaj, ata theksojn se udhheqsit e shoqatave nuk flasin n emr t viktimave, se leht futen n politikn e ndarjeve etnike. Ata referohen n bashkbiseduesit e tyre, t cilt thon:Nuk mund t jemi s teprmi naiv, rrfimet t cilat i rrfejn viktimat mund t jen nj mnyr tjetr e luftimit Kjo mund t paraqes nj revizionizm t organizuar me mjete t tjera. N mesin e arsyeve t tjera ata cekin edhe rrezikun q komisioni zyrtar n mnyr plotsuese t prforcoj narrativat e paragjykuar, duke mbshtetur perspektivn sipas s cils duhet t mbizotroj nj version i s vrtets. N kt rast, konsiderojn autort, komisioni do t heshtte dialogun mbi t kaluarn. Do t prmbahem vetm n shqyrtimin e arsyeve t prmendura, duke pasur parasysh faktin q katr arsyet e tjera, t cilat i cekin autort, i takojn m shum shtjeve teknike e m pak atyre thelbsore. Tablloja e udhheqjeve t shoqatave t viktimave, t ciln e paraqesin autort e raportit, nuk sht e pasakt kur jan n pyetje disa prej atyre t mdhave, t cilat financohen nga institucionet shtetrore ose parti t caktuara politike, dhe kjo jo vetm n BeH, por edhe n vendet e tjera post-jugosllave. Megjithkt, ndryshe nga autort e raportit, un thellsisht besoj se komisioni zyrtar pr t vrtetn, ai nacional, madje shum m shum ai rajonal, mund t ndikoj n zvoglimin dhe jo n rritjen e ndarjeve etnike dhe politike midis shoqatave t viktimave. Zri i viktimave, para komisionit zyrtar, ka potencial pr t zvogluar armiqsit midis shoqatave etnike t viktimave dhe t inkurajoj bashkndjesin dhe solidaritetin ndaj t tjerve. N mbshtetje t ksaj, n mesin e prvojave t tjera, flasin tet sesione t Zrit t viktimave , t cilat i ka organizuar Koalicioni pr KOMRA-n gjat procesit konsultativ rajonal katrvjear. Dgjimi i rrfimeve t viktimave t prkatsive t ndryshme kombtare ka zgjatur edhe m shum se tre or, pa ndrprer. Fuqin simbolike t dshmimit publik n mnyr shum t sakt e ka prshkruar antarja aktive e shoqats s viktimave serbe n Kosov, duke iu drejtuar antarve t Koalicionit pr KOMRA-n2: Ju faleminderit, kam msuar t dgjoj dhe t bashkndjej me t tjert. N ambientin rajonal, humanizimi i t tjerve bhet prioritet civilizues n marrdhniet e fqinjsis, pjes e integrimeve evropiane dhe rrug drejt t s vrtets. Prkundr ksaj, konfrontimi i drejtprdrejt i interpretimeve t ndryshme t ngjarjeve t s kaluars, ashtu si autort e shohin thelbin e Forumit pr t vrtetn, mund t rrezikoj rezultatet e mira t nismave ekzistuese civile dhe ta kthej procesin mbrapa. Frikohem se krijimi i hapsirs pr versione t ndryshme t s vrtets mbi

Takim konsultativ me shoqatat e viktimave, Beograd, 25 pril 2009. Nisma pr KOMRA

Srebrenicn mund t rrezikonte, jo vetm gjykimet e t akuzuarve pr gjenocid, por, n prgjithsi, edhe gjykimet vendore pr kimet lufts. Me referimin n bashkbiseduesit, t cilt n rrfimet personale t viktimave e shohin rrezikun nga revizionizmi i historis dhe i s kaluars, autort kan shprehur dyshimin e rnd n pikpamje t rolit t viktimave n procesin e tregimit t s vrtets. Un angazhohem q organizatat joqeveritare dhe opinioni i gjer kritik haptazi t tregoj keqprdorimet e shoqatave, t cilat jan m t dukshmet kur partit politike ose institucionet shtetrore organizojn udhheqjet e tyre q publikisht ta interpretojn historin dhe t kaluarn nga kndi i viktimave. Megjithkt, qndrimi i ekspertve t UNDP-s ndaj viktimave sht i papranueshm n pikpamje morale, politike dhe historike. Kan harruar se Tribunali i Hags na ka ln (do t na l) trashgimin e fakteve dhe t prfundimeve, t cilat e pengojn do prpjekje t revizionizmit historik, t cilin, natyrisht, e iniciojn aktort shtetror. Viktimat kan t drejt n t vrtetat e tyre personale dhe n ndjenjat n pikpamje t padrejtsis dhe dhuns q kan prjetuar, pos n gjyq, i cili i thrret t prgjigjen n pyetjet t cilat kan t bjn me prgjegjsit e t akuzuarve, dhe jo q t dshmojn mbi vuajtjet dhe ndjenjat e tyre. Vrejtja ime e dyt serioze ka t bj me qndrimin e autorve t raportit se komisioni zyrtar [n nivel t BeH] do t mund t prcaktohej pr nj version t s vrtets, me ka do t heshtej dialogu mbi t kaluarn. Sipas mendimit tim, nuk ka argumente t cilat e mbshtesin qndrimin e ekspertve t UNDP-s. Komisioni n nivel t BeH [si edhe komisioni Rajonal] do t nisej n punn e tij nga faktet, n t cilat bazohen vendimet gjyqsore t Tribunalit t Hags dhe t gjykatave vendore, por do t hulumtonte edhe qindra raste t tjera t krimeve t lufts q nuk jan t procesuara, por sht e mundur q t konstatoj edhe fakte t reja n lidhje me lndt e gjykuara. Regjistri mbi t gjitha krimet dhe t gjitha viktimat e ka potencialin q ti afroj viktimat, t cilat i takojn bashksive t ndryshme etnike, sepse e siguron kujtimin e t gjitha viktimave, q sht nevoj m e lart shoqrore se sa nj e vrtet. M s paku rrezik nga nj e vrtet bart n vete nisma, e cila e ka dimensionin rajonal. Karakteri rajonal i KOMRA-s, me zrat nga t gjitha pjest e ish RSFJ-s, sht garancia m e fort pr ndrtimin e regjistrit faktik mbi t kaluarn, i cili e respekton t drejtn e viktimave n t vrtetat e tyre personale. N lidhje me propozimin e nisms pr tregimin e s vrtets n BeH, e kam parasysh edhe faktin se dy antar t Grupit punues t ekspertve pr prpunimin e Strategjis s drejtsis tranzicionale nga organizatat joqeveritare, q nga themelimi i ktij grupi punues n janar t vitit 2010, publikisht flasin kundr themelimit t Komisionit Rajonal pr tregimin e s vrtets (KOMRA). Kjo rrethan e imponon pyetjen nse Grupi i ekspertve ka qen objektiv n shqyrtimin e nevojave shoqrore n pikpamje edhe t nisms pr tregimin e t vrtets. sht lajm i mir ai se Qeveria e Kosovs ka formuar Grupin Punues pr prpunimin e Strategjis s drejtsis tranzicionale n Kosov.3 Edhe ajo, si edhe Strategjia e drejtsis tranzicionale n BeH, ka dimension saktsisht kombtar. Pr kt arsye, procesin konsultativ, i parapar me Vendimin e prmendur, e shoh si nj rast q n mnyr t argumentuar t bisedohet mbi instrumentet, t cilat mund t japin rezultate t mira n nivel kombtar dhe pr instrumentet t cilat kan fuqi m t madhe n kontekstin rajonal. N kt drejtim, duhet t kihet parasysh se shumica e viktimave serbe, rome dhe malaziase jan jasht Kosovs, q bn me dije lidhur me kujdesin gjat ndrtimit t nismave kombtare pr tregimin e t vrtets.

Republika e Kosovs, Qeveria, mbledhje e dats 4 qershor, 2012. Nisma pr KOMRA

Po ashtu, sht fakt i njohur se lufta n BeH ka qen me karakter rajonal, gj q sht vrtetuar n nj numr t vendimeve gjyqsore t Tribunalit t Hags dhe sht prmbajtur n narrativin e prgjithshm mbi prgjegjsit pr krimet e kryera t lufts. N Serbi dhe n Kosov, nismat kombtare pr tregimin e s vrtets mund t ken vshtirsi t pakaprcyeshme gjat trajtimit t t tjerve. Po aq edhe korniza rajonale e dialogut t paslufts mbi t kaluarn dhe pajtimin do ti prgjigjej t gjitha shteteve, t cilat, n fardo mnyre, kan qen t prfshira n luftrat n hapsirn e ish RSFJ gjat viteve 19921999. Natasha Kandiq Autorja sht drejtoresh ekzekutive e Fondit pr t Drejtn Humanitare dhe antare e Ekipit Rajonal t avokuesve pr themelimin e KOMRA-s

!Struktura e strategjis s drejtsis tranzicionale Hercegovin

n Bosnj e

Ministria e Drejtsis e BeH dhe Ministria pr t Drejtat e Njeriut dhe Refugjat e BeH, me prkrahjen e UNDP-s, e kan prgatitur Dokumentin Punues t Strategjis s Drejtsis Tranzicionale n BeH, i cili n datn 19 qershor t ktij viti i sht prezantuar publikut dhe tash gjendet n fazn e diskutimit. Strategjin e ka prpunuar grupi punues i ekspertve, t cilin e ka emruar Kshilli i Ministrave i BeH. Hapi i ardhshm sht diskutimi n Parlament. N dokumentin punues t strategjis s drejtsis tranzicionale thuhet se vizioni i Strategjis s drejtsis tranzicionale sht q n t gjitha segmentet e shoqris t krijoj nj dialog t hapur, funksional dhe produktiv mbi t kaluarn e BeH, me qllim t parandalimit t manipulimeve t ardhshme, t arritjes s satisfaksionit pr viktimat dhe themelimi i institucioneve publike efikase,
Nisma pr KOMRA

profesionale, prfaqsimtare dhe kredibile. Strategjia sht strukturuar n tri trsi themelore: 1) Vrtetimi i fakteve dhe tregimi i s vrtets; 2) Reparacionet dhe memorialet dhe 3) Reformat institucionale. sht ln jasht mekanizmi i katrt i drejtsis tranzicionale, gjykimi pr krimet e lufts, me t cilin n BeH merret Strategjia Shtetrore pr procesuimin e lndve t krimeve t lufts. N fushn e Vrtetimit t fakteve dhe t tregimit t s vrtets prkufizohet vizioni, se t gjitha mekanizmat jashtgjyqsor nga kjo fush n vend veprojn si nj sistem i integruar, kshtu q prbjn platformn pr dialogun publik mbi ngjarjet nga e kaluara me qllim t shprehjes s nderimit pr viktimat, t pengimit t kulturs s mohimit dhe prforcimit t besimit midis qytetarve. Qllimi i par strategjik i ktij mekanizmi parasheh prforcimin e mekanizmave jashtgjyqsor si dhe t nismave t shoqris civile, dhe at prmes: - prparimit t procesit t krkimit t personave t zhdukur; - zhvillimit t sistemit t mbledhjes s t dhnave mbi t gjitha viktimat e shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut dhe t s drejts humanitare dhe - fuqizimit t nismave ekzistuese dhe ofrimit t prkrahjes pr nismat e reja t shoqris civile, t cilat merren me vrtetimin e fakteve dhe tregimin e s vrtets. Qllimi i dyt strategjik parasheh themelimin e mekanizmave institucional pr vrtetimin e fakteve dhe tregimin e s vrtets mbi shkeljen e t drejtave t njeriut n periudhn 1992-1995, q do t jen komplementar me mekanizmat tashm ekzistues gjyqsor dhe jashtgjyqsor. Pr kt qllim duhet: - t miratohet korniza juridike pr formimin e mekanizmit t ri institucional dhe - t sigurohet prkrahja e publikut pr themelimin dhe pr punn e ktij mekanizmi. N fushn e Reparacioneve dhe t memorialeve, vizioni sht q t sigurohet e drejta n reparacione dhe kujtimi kolektiv i ruajtur mbi ngjarjet nga periudha e viteve 1992-1995, n mnyr q t tejkaloheshin pasojat e shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut dhe t s drejts humanitare ndrkombtare, q ti kthehet dinjiteti viktimave dhe q t sigurohet risocializimi i tyre. Strategjia e ka theksin m t madh pikrisht n kt mekanizm dhe ai sht prpunuar n mnyr t hollsishme. Ajo i prmban tri trsi: zhdmtimin, rehabilitimin dhe memorialet. Secila trsi ka qllim t veant strategjik si dhe njsit e tjera m t vogla brenda ktyre qllimeve. Zhdmtimet i vn pr qllim vetes sigurimin e mbrojtjes s plot t t drejts n zhdmtimin e t gjitha viktimave, dhe at prmes: - prparimit t sistemit ekzistues pr sigurimin e t drejts n zhdmtim dhe - krijimit t nj sistemi koherent t t dhnave t t gjith prfituesve t t drejtave, pavarsisht nga kompensimi n t holla dhe lloji i zhdmtimit. Rehabilitimi prkufizon planin pr prparimin me an t mekanizmave t rehabilitimit me qllim t tejkalimit t pasojave t lufts dhe at prmes: - prparimit t standardeve institucionale pr ofrimin e mbrojtjes adekuate psiko-sociale pr viktimat e lufts; - prparimit t mekanizmave t punsimit dhe t vet-punsimit t viktimave t lufts dhe t personave me invaliditet dhe - sigurimit t qasjes sistemore t inkuadrimit t viktimave t lufts dhe t personave me invaliditet n aspekte t ndryshme t aktiviteteve kreative dhe sportive si aspekte specifike t rehabilitimit.
Nisma pr KOMRA

10

Memorialet parashohin krijimin e memorialve prkujtimore dhe fillimin e dialogut mbi t kaluarn me qllim q t ndrtohet dhe t ruhet kujtimi kolektiv dhe q t fillohet dialogu mbi t kaluarn me qllim t parandalimit t prsritjes s krimeve. Ky qllim mund t realizohet me an t: - vendosjes s standardeve dhe t kritereve pr ngritjen e memorialve dhe mbajtjen e ceremonive prkujtimore dhe - fillimit t dialogu mbi t kaluarn me an t memorializimit adekuat si dhe bashkmemorializimit e me qllim t ndrtimit t kulturs s prkujtimit. N fushn e Refoms institucionale sht prkufizuar vizioni i prparimit t profesionalizmit, t karakterit prfaqsimtar dhe t kredibilitetit t institucioneve publike n kontekstin e zhvillimit t tyre n garantues t respektimit t standardeve m t larta t t drejtave t njeriut. Qllimi i par strategjik i ksaj fushe sht krijimi i kornizs juridike pr zhvillimin e verifikimit sistematik t t punsuarve n institucionet publike n t gjitha nivelet e pushtetit dhe sigurimi i veprimit t institucioneve publike n prputhje me parimet e profesionalizmit, transparencs dhe t prgjegjsis s plot. Kjo, sipas planit t strategjis, mund t arrihet: - me sjelljen e ligjit pr kryerjen e verifikimit n institucionet publike Dokumenti punues i stratdhe me prparimin e ligjeve ekzistuese nga kjo fush dhe egjis s drejtsis tranzi- me prparimin e mekanizmave t brendshm dhe t jashtm kontrollues t funksionimit t institucioneve publike dhe kryerjes s cionale n BeH i prezantuar proceseve t kontrollit. para publikut n datn 19 Qllimi i dyt strategjik i ksaj fushe sht ngritja e nivelit t informimit dhe t kuptuarit, nga ana e qytetarve dhe e institucioneve, e rndsis s procesit t drejtsis tranzicionale dhe e reformave institucionale n shoqrit postkonfliktuale si dhe e vet puns s institucioneve. Kjo duhet t arrihet prmes: - zhvillimit t mekanizmave t informimit dhe t t kuptuarit nga ana e qytetarve dhe e institucioneve dhe - prparimit t programeve ekzistuese t edukimit t punonjsve n institucionet T cilat do t jen t prfshira n procesin e verifikimit me qllim t ngritjes s kapaciteteve t tyre profesionale, ndjeshmris ndaj grupeve t rrezikuara t qytetarve dhe prmes sigurimit t respektimit t standardeve m t larta n sjelljen e punonjsve.

qershor t ktij viti. 11

Propozimi i Strategjis Nacionale pr Drejtsin Tranzicionale i sht prezantuar publikut s bashku me raportin prcjells Shikimi n t kaluarn si rrug drejt t s ardhmes: promovimi i dialogut n BeH prmes krkimit t s vrtets , t cilin e kan prgatitur ekspertt e UNDP-s. Raporti ofron nj pasqyr t qasjeve teorike t tregimit t s vrtets dhe e shqyrton mundsit e zbatimit t modeleve t caktuara n Bosnj e Hercegovin. Autort e raportit Graeme Simpson, Edin Hoxhiq dhe Louis Bickford, si model adekuat pr BeH e propozojn formimin e Forumit pr krkimin e s vrtets, i cili do t kishte karakter kombtar (t shikohet analiza e Natasha Kandiqit).

Nisma pr KOMRA

SHNIMI I DITS S PERSONAVE T ZHDUKUR

!Manifestimet

e prbashkta

n tri shtete

t rajonit

Me rastin e Dits Ndrkombtare t personave t zhdukur komunikat ka lshuar edhe Amnesty International (AI), q iu ka br thirrje qeverive t Ballkanit Perndimor q ti hulumtojn rastet e t pagjeturve.

12

Dita ndrkombtare e personave t zhdukur, q an e knd bots shnohet n datn 30 gusht, n rajonin e ish-Jugosllavis sht shnuar pr her t par n manifestime t njkohshme qendrore, t cilat jan mbajtur n Beograd, Mostar dhe Vinkovc, n organizim t Koordinimit Rajonal t Shoqatave t familjeve t personave t zhdukur dhe me prkrahjen Komisionit Ndrkombtar pr Personat e Zhdukur (KNPZH). N Serbi, Kroaci dhe BeH, Dita e personave t zhdukur sht shnuar me sloganin e prbashkt Zhdukja nuk sht harrim! Le ti gjejm m t dashurit tan , kurse e njjta porosi sht shkruar edhe n hartn memoriale t prbashkt dhe n letrn e hapur t ktij Koalicioni t drejtuar institucioneve ndrkombtare, BE-s dhe organeve ekzekutive t vendeve t rajonit. Familjet e personave t zhdukur, me an t letrs s hapur kan krkuar nga Bashkimi Evropian q ta kushtzoj pranimin e vendeve t rajonit me kmbimin e informatave dhe t dokumentacionit mbi t zhdukurit, me kryerjen e zhvarrosjeve dhe me identifikimin e t gjitha mbetjeve mortore. Po ashtu, familjet krkojn q bashksia ndrkombtare t ushtroj trysni financiare dhe politike n t gjitha shtetet e rajonit derisa t mos prfundoj procesi i gjetjes s personave t zhdukur. Koalicioni i Shoqatave t familjeve t personave t zhdukur, i cili tubon shoqatat nga t gjitha vendet e rajonit, ka krkuar edhe nga pushteti ekzekutiv dhe partit politike t t gjitha vendeve q t zbatojn ligjet, marrveshjet dhe strategjit pr zgjidhjen e shtjeve t personave t zhdukur dhe t pranojn Deklaratn mbi Personat e Zhdukur. N manifestimin qendror n BeH, q sht mbajtur n Mostar, drejtoresha ekzekutive e Komisionit Ndrkombtar pr Personat e Zhdukur (LNPZH) Kathryne Bomberger ka prkujtuar se n hapsirn e BeH jan zhdukur rreth 30.000 persona, prej t cilve deri m sot jan gjetur dhe identifikuar mbi 70 pr qind e personave t zhdukur, q, me standardet botrore, konsiderohet si shum e suksesshme. Ajo ka thn se els i suksesit n procesin e gjetjes dhe t identifikimit t personave t zhdukur sht angazhimi i shoqris civile, para s gjithash i familjeve t personave t zhdukur. Ndihmsja e Ministrit pr t Drejtat e njeriut dhe refugjat n BeH, Salihe Xhuderija iu ka br thirrje antarve t familjeve t personave t zhdukur q t vazhdojn me synimet e tyre. N ditn e sotme nuk mund tju ofrojm kurrfar prgjigjesh t reja dhe as informata t cilat, atyre t cilt deri m sot nuk i kan gjetur m t dashurit e tyre, do ti lehtsonin n kt dit, n ditn e nesrme dhe do dit tjetr. Mbetet shpresa se kta njerz, t cilt jan n nj numr t mjaftueshm, do t msojn msimin nga e kaluara e jon dhe q e gjith ajo q gjat ktyre njzet viteve kemi punuar vazhdimisht do t rezultoj me
Nisma pr KOMRA

faktin q nj numr sa m i vogl i personave t zhdukur t mbetet i pagjetur, ka thn Xhuderija n kt tubim. Prfaqsuesit e shoqatave dhe t familjeve t personave t zhdukur nga BeH dhe rajoni, pas programit n Sheshin spanjoll n Mostar jan drejtuar n nj shtitje t paqes deri te Ura e Vjetr. N takimin n Beograd, Koordinimi i Shoqatave serbe t familjeve t personave t zhdukur nga hapsira e ish Jugosllavis iu ka br thirrje qeverive t shteteve t rajonit q t bjn gjithka n shrbim t gjetjes s personave t zhdukur dhe t procesuimit t kriminelve. N emr t t gjith atyre dhe tonin, t familjeve t tyre, t s vrtets dhe t drejtsis, apelojm kush e di pr ta satn her n t gjitha institucionet kompetente, vendore dhe ndrkombtare, t cilat mund t ndihmojn me qllim t gjetjes s m t dashurve tan dhe n realizimin e t drejtave t familjeve t tyre, sepse shtja e personave t zhdukur sht para s gjithash shtje civilizuese dhe humanitare dhe edhe ajo duhet t trajtohet n kt kontekst. ,ka thn me kt rast kryetarja e Koordinimit, Natasha Shqepanoviq. Dragan Pjeva, n t njjtin rast, ua ka prkujtuar t pranishmve Nismn KOMRA, e cila, si ka thn ai, sht vn n lvizje q t vrtetoheshin faktet dhe rrethanat mbi viktimat e viteve 90-t, duke theksuar se vrtetimi i fatit t personave t zhdukur sht nj nga qllimet kryesore. Manifestimi qendror n Kroaci sht mbajtur n Vinkovci, kurse nga funksionart shtetror kan qen t pranishm Ivan Grujiqi, shef i Drejtoris pr personat e ndaluar dhe t zhdukur, dhe ministri i veteranve, Predrag Matiq. Ljiljana Alvir, kryetare e Federats s Shoqatave t familjeve t personave t ndaluar dhe t veteranve t zhdukur kroat ka thn n takim se politika sht [...] arsyeja kryesore se prse fati i personave t zhdukur ende nuk sht zgjidhur, se politika n mnyr deklarative shpreh vullnet t mir, por zgjidhja e problemit t t zhdukurve gjithnj pengohet, dhe ka shtuar se Serbiapafund her ka penguar zgjidhjen e shtjeve t t zhdukurve, edhe pse n Serbi jan prgjigjet se ku jan t zhdukurit. Organizata Veritas ka njoftuar po at dit se n Kroaci jan t regjistruara 516 vend-varreza, t cilat

13

Emra e t pagjeturve n Kosov Foto: RFE

Nisma pr KOMRA

ende nuk jan t zhvarrosura. Sipas t dhnave t tyre, n zonn e Zars ka 59 vend-varreza n varrezat e qytetit, kurse n lokacion Donje Selishte te Gline (Bania) e pakta 80, n t cilat mund t gjendeshin edhe m shum se sa 200 viktima serbe. Dita ndrkombtare e personave t zhdukur sht shnuar edhe n Prishtin, ku familjet e qindra shqiptarve t Kosovs pas shtat e gjysm vitesh i kan hequr fotografit e personave t tyre t zhdukur, t cilat kan qen t ngjitura n rrethojn para parlamentit kosovar. Ashtu si sht paralajmruar, n kt vend do t ngrihet Qendra Memoriale pr t zhdukurit. Me dhembje t madhe i heqim fotografit e t dashurve tan, me shpresn se ato do t vendosen n ndonj vend tjetr m t mir. Dshirojm tua hapim dyert institucioneve vendore dhe t huaja pr t krkuar 1770 qytetar, midis t cilve sht edhe Albioni, djali im i vetm. Do ti vendosim fotografit n ndonj vend tjetr, ku do t trajtohen n mnyr dinjitoze. Mallkuar qofshin institucionet vendore dhe t huaja, t cilat nuk bjn aspak trysni, sepse ata nuk e meritojn q t jen n tokn serbe, por e meritojn q t jen n at kosovare, ka porositur prfaqsuesja e familjeve t personave t zhdukur, Nysrete Kumnova. Shoqata e familjeve t personave t kidnapuar dhe t zhdukur serb nga Kosova dhe Metohia e ka shnuar Ditn Ndrkombtare t personave t zhdukur me nj protest n Graanic, prej nga ka krkuar ndriim t fatit t personave t kidnapuar dhe t zhdukur serb n hapsirn e Kosovs e Metohis. Dita Ndrkombtare e pesonave t zhdukur sht shnuar edhe n Mal t Zi. Kryqi i Kuq i Malit t Zi ka prkujtuar n komunikatn e tij se familjet kan t drejt pr ta ditur fatin e m t afrmve t tyre, kurse n Mal t Zi sot jan 66 raste t personave t zhdukur, pr t cilt ende bhen krkime. Me rastin e Dits Ndrkombtare t personave t zhdukur komunikat ka lshuar edhe Amnesty International (AI), q iu ka br thirrje qeverive t Ballkanit Perndimor q ti hulumtojn rastet e t pagjeturve. Qeverit duhet t sigurojn q t gjitha viktimat dhe familjet e tyre t ken qasje ndaj drejtsis dhe q t fitojn, pa asnj shtyrje t mtejme, kompensimin prkats dhe efikas pr dmin e psuar , sht thn n komunikatn e AI. Kjo organizat ka prkujtuar se ka t zhdukur edhe n Maqedoni, dhe se qeveria e atjeshme nuk ia ka dal q n mnyr efikase t hulumtojn rastet e gjasht shqiptarve, pr zhdukjen e t cilve besohet se prgjegjs jan pjestart e Ministris s punve t brendshme maqedonase. N Novi Sad, Qendra qytetare vojvodinase me rastin e Dits s personave t zhdukur ka organizuar tribunn Prgjegjsia (nuk) zhduket , me qllim t prkrahjes pr formimin e Komisionit Rajonal pr Viktimat (KOMRA). Antarja e Shoqats s familjeve t personave t vrarve dhe t t zhdukurve gjat kohs s Stuhis nga Kroacia, Nada Bodiroga ka deklaruar se ka shpres n KOMRA-n n mnyr q t gjej prindrit e saj, t cilt jan zhdukur gjat aksionit Stuhia n fshatin Klin n Kordun n Kroaci. Nga viti 1995 e deri m sot, un kam prshtypjen se njerzit prgjegjs dshirojn ta prishin tr rrfimin mbi personat e zhdukur , ka thn Bodiroga dhe ka vlersuar se me formimin e KOMRA-s viktimave prfundimisht do tiu kthehej dinjiteti. Nuk dua ti hakmerrem askujt, por edhe nuk dua q kjo t harrohet. Do t doja t arrij q t gjej mbetjet e prindrve t mi dhe q ti varrosim n mnyr dinjitoze. Q t dihet se prindrit e mi dikur kan ecur n kt tok , ka thn Bodiroga. Jelena Grujiq
Nisma pr KOMRA

14

DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON

!Rasti Kleka:

Ka fituar

ligjshmria, por jo edhe

drejtsia

Fatmir Limaj n gjykim n Tribunalin e Hags Foto: ICTY.org

Gjykata e Qarkut n Prishtin, n prbrje t przier t trupit gjykues, me t cilin ka kryesuar gjykatsi ndrkombtar Jonathan Wilford-Carroll, n datn 02.05.2012 ka shpallur vendimin gjyqsor, me t cilin Fatmir Limaj, Naser Krasniqi, Nexhmi Krasniqi dhe Naser Shala lirohen nga t gjitha akuzat pr krime t lufts t Prokuroris Speciale t Republiks s Kosovs (PSRK) t dats 25. 07. 2011. Me kt aktakuz, Limajt dhe t bashk gjykuarve iu vihet n barr kryerja e veprave penale: krime t lufts kundr popullats civile dhe krime t lufts kundr t burgosurve t lufts, sipas shum pikave. Se n cilsin e pjestarve t UK-s ose t personave t cilt n kuadr t UK-s kan pasur rol udhheqs n qendrat e paraburgimit n fshatin Klek, komuna e Lipjanit, kan marr pjes n rrahjen, n maltretimin, n rrezikimin e integritetit fizik dhe t shndetit t nj numri t pacaktuar t t burgosurve; se kan marr pjes n vrasjen e disa t burgosurve, midis t cilve t policit Nebojsha Gjuriiq dhe civilve Veljko Markoviq, Arben Avdylit, Bojan Cvetkoviqit, Zharko Filipoviqit, Zhivota Todoroviqit dhe edhe t nj numri t paidentifikuar t civilve shqiptar dhe serb, t paraburgosurve ushtarak dhe t burgosurve. Mbetjet mortore t viktimave t caktuara jan gjetur n varrezn masive n afrsi t fshatit Klek. Gjykimi formalisht sht zhvilluar nn emrin Prokurori kundr Arben Krasniqit dhe t tjerve, por n opinionin e gjer publik ka qen m i njohur si rasti Kleka ose rasti Limaj dhe t tjert. Vendimi gjyqsor me t cilin lirohen t akuzuarit sht rrjedh logjike pas vendimit t gjykats t zhvilluar gjat seancs kryesore t dats 21.03.2012 q t shpall t papranueshme dshmit e dshmitarit bashkpunues me pseudonimin Dshmitari X4. Prokurori i EULEX-it, Mauricio Salustro n trsi e ka mbshtetur aktakuzn n deklaratat dhe n provat materiale, t cilat prokuroria i kishte siguruar nga Dshmitari X.

15

Identiteti i dshmitarit bashkpunues nj koh t gjat sht ruajtur nga publiku dhe n materialet e lnds sht paraqitur si Dshmitari X. Megjithkt, pasi q ky dshmitar nuk sht m n jet, sht zbuluar se sht fjala pr pjestarin e dikurshm t UK-s, Agim Zogajn, i cili ka vepruar n qendrn e paraburgimit n fshatin Klek. Raporti i referohet ktij dshmitari, me emrin me t cilin ai sht paraqitur n aktakuz. Nisma pr KOMRA

Qndrimi i FDH Kosov lidhur me shpalljen t papranueshme t dshmive t Dshmitarit X 1. Vendimi i gjykats pr t shpallur t papranueshme provat materiale, t cilat i ka siguruar Dshmitari X dhe dshmimi i tij sht i bazuar n ligj. Me kt vendim, paneli gjyqsor n krye me gjykatsin e EULEX-it Jonathano Welford Carrollin ka demonstruar respektimin e nj parimi kulmor t s drejts penale ndrkombtare, i cili e garanton gjykimin e drejt dhe barabarsin e palve gjat gjith procedurs, si t procesit penal, ashtu edhe gjat veprimeve t procedurs paraprake. Pikpamja e gjykats se e drejta n gjykimin fer, prkatsisht se e drejta n mbrojtjen e plot dhe t papenguar ka qen e limituar me lshimet procedurale t prokuroris gjat procedurs paraprake mund t shrbej si prvoj e mueshme pr gjykatsit kosovar n trajtimin e barabart t t gjitha palve n procedur, pa marr parasysh peshn e veprs penale. Vendimi i gjykats, vshtruar nga pikpamja juridike, ka, madje, domethnien e precedentit n Kosov ai duhet ti shrbej gjyqsorit kosovar si model pr respektimin e rregullave t barabarsis s palve dhe i gjykimit fer, pa marr parasysh se kush ndodhet n bankn e t akuzuarve e kush n bankn e prokurorit. Rndsia e ktij vendimi posarisht fiton n peshn e vet kur t kihet parasysh se ajo ka t bj me lshimet n procedurn paraprake n t ciln, tradicionalisht, ritmin kryesor e krijon prokuroi, prkatsisht n t ciln mbrojtja luan nj rol pasiv. FDH Kosov dshiron t theksoj se gjykata n asnj moment nuk sht futur n vlersimin e bazueshmris s pohimeve nga deklaratat dhe provat me shkrim t Dshmitarit X pr shkak t lshimeve procedurale me rastin e sigurimit t tyre. N kt mnyr, ato nuk kan qen t shpallura as t vrteta e as t pavrteta, por e papranueshme sht shpallur mnyra se si sht arritur deri tek ato.

16

Pas prfundimit t gjy2. Pas prfundimit t gjykimit t shkalls s par, ky rast nuk sht as edhe pr nj hap m afr vrtetimit t s vrtets mbi at se far ka ndodhur n kimit t shkalls s par, qendrn e paraburgimit n fshatin Klek gjat muajit prill t vitit 1999 si dhe ky rast nuk sht as edhe ndriimit t prgjegjsis pr kto ngjarje. Provat e tjera, posarisht ato t pr nj hap m afr vrcilat kan t bjn me zhvarrimin, t cilin n muajin shtator t vitit 2009 e ka tetimit t s vrtets mbi kryer ekipi i ekspertve i EULEX-it, e kan vrtetuar vdekjen e dhunshme t s paku 8 personave, vrasja e t cilve vihet n lidhje me qendrn e paraburgimit at se far ka ndodhur n n Klek. Pr kto arsye, FDH Kosov konsideron se n gjykimin e deritashm qendrn e paraburgimit n lndn Kleka ka fituar ligjshmria, por jo drejtsia. Q ajo t knaqet, n fshatin Klek. q familjet e viktimave ta gjejn paqen kurse gjyqsori kosovar t dshmoj se mund ta oj deri n fund prgjegjsin edhe pr krimet m t rnda t kryera gjat lufts, rasti Kleka krkon ndriim deri n fund, vrtetimin e kryersve t veprave penale dhe prgjegjsin e tyre penale n baz t ligjit.
Analiza gjithprfshirse e rastit Kleka mund t gjendet n faqen e internetit t FDH Kosov: http://www.hlc-kosovo.org/index.php?option=com_content&view=article&id=126%3Aanalyses-ofklecka-case-legality-won-but-not-the-justice&catid=36%3Ahome&Itemid=505&lang=sr Anka Kurteshi Hajdari Autorja sht koordinatore e projektit Monitorimi i gjykimeve pr krime lufte

Nisma pr KOMRA

!Friksimi i dshmitarve

n procesin

kundr

Limajt

Rastin Kleka e kan prcjell trysnit ndaj dshmitarit ky, Agim Zogajt, i cili n kt proces ka dshmuar me emrin e mbrojtur t dshmitarit X kundr ish ministrit t Kosovs, Fatmir Limajt. Agim Zogaj sht gjetur i varur n nj dru n qytetin gjerman Duisburg, ku ka qen n programin e mbrojtjes s dshmitarit. Vetvrasja ka ndodhur n rrethana t pasqaruara. Gjat gjykimit, Agim Zogaj ka qen nn trysni t jashtzakonshme madje ka qen edhe i plagosur, kurse sulmuesit kurr nuk jan gjetur. Antart e familjes s Zogajt para mediave kan dshmuar mbi trysnit, t cilat i kan konsideruar edhe si shkak t vdekjes s papritur. Pr shkak t mbrojtjes joadekuate t dshmitarit Zogaj, EULEX-i sht ndodhur n thumbin e kritiks s mediave. Vdekja e dshmitarit ky n Gjermani n gjykimin pr krime t lufts t njrit prej politikanve m t fuqishm t Kosovs, ka hedhur dyshime lidhur me efikasitetin n procesuimin e rasteve dhe krcnon q t rrezikoj prpjekjet vendore dhe ndrkombtare n vendosjen e shtetit ligjor, ka raportuar New York Times gjat ktij gjykimi. Analistt thon se friksimi, frika, lojaliteti klanor dhe kultura e t heshturit nj koh t gjat e kan penguar zhvillimin e sistemit t drejtsis n Kosov dhe, s kndejmi, vdekja (kjo) vlersohet si nj hap mbrapa. ka shkruar New York Times me rastin e vetvrasjes s Zogajt. Vllai i Agim Zogajt, Afrim Zogaj ka deklaruar se vllai i tij ka qen nn nj trysni t madhe psikologjike, kurse bashkshortja e tij, Ganimete Zogaj ka thn se pr vdekjen e Agimit prgjegjs sht EULEX-i. New York Times prkujton se edhe gjat gjykimit t ish kryeministrit t Kosovs, Ramush Haradinajt, fillimisht t liruar nga aktakuza n vitin 2008 n mnyr q procesi m von pjesrisht t prsritet, ka qen i hapur pikrisht pr shkak t vrasjes dhe t friksimit t shum dshmitarve. Madje, prej 34 deri n 100 dshmitar aso kohe e kan fituar t drejtn pr ta fshehur identitetin e vet (q sht numri m i lart i dshmitarve t mbrojtur n ndonj proces t udhhequr t TNKJ), 18 dshmitar jan dnuar, sepse nuk jan paraqitur n pr dgjim, kurse dshmitart e tjer, t cilt jan paraqitur n gjykat, kan deklaruar se nuk dshirojn t dshmojn. I. M.

17

Nisma pr KOMRA

!Aktgjykimi i

shkalls s par pr krime t lufts

n Lovas sht rezultat i puns profesionale t

trupit gjykues

Gjykata n mnyr t patmet e ka zhvilluar procedurn penale, por nuk ka mundur t shmang mungesat, t cilat jan rezultat i aktakuzs selektive.

18

Trupi gjykues i Departamentit pr Krime t Lufts t Gjykats s Lart n Beograd, me t cilin ka kryesuar gjykatsja Olivera Angjelkoviq, ka shqiptuar n datn 26.06.2012 aktgjykimin ndshkues pr katrmbdhjet t akuzuarit pr arsye se gjat tetorit dhe nntorit t vitit 1991 kan urdhruar ose kan kryer sulm mbi popullatn civile t kombsis kroate n fshatin Lovas, n territorin e Republiks s Kroacis, kan kryer sjellje njerzore, tortura dhe lndime t integritetit trupor dhe vrasje t personave civil, q ka pasur pr pasoj vrasjen e civilve kroat, kurse plagosjen m t leht ose m t rnd t 11 civilve t tjer kroat. Me dnim me burgosje jan dnuar: Ljuban Devetak, n kohn e ngjarjeve faktikisht komandant i fshatit Lovas, me dnimin me burgosje n kohzgjatje prej 20 vitesh, Milan Radojiq, n cilsin e komandantit t Mbrojtjes Territoriale n Lovas, me dnimin me burg n kohzgjatje prej 13 vitesh, Milan Deviq, n cilsin e komandantit t stacionit policor rishtazi t themeluar n Lovas, me dnimin me burgosje n kohzgjatje prej 10 vitesh, Zheljko Krnjajiq, n cilsin e komandantit t grupit t armatosur dhe t komanduesit t stacionit policor rishtazi t themeluar n Tovarnik, me burgim n kohzgjatje prej 10 vitesh, Miodrag Dimitrijeviq, nnkolonel i APJ, n cilsi t koordinatorit t veprimeve t njsis s Zons s Katrt dhe t Brigads s Dyt Proletare t t APJ-s n territorin e RK, me burgosje n kohzgjatje prej 10 vitesh, Darko Periq, kapiten rezerv, n cilsin e komandantit t detashmentit kundr-diverzantesk t MT, Valjev, me burgosje n kohzgjatje prej pes vitesh, Radovan Vlajkoviq, toger rezerv, n cilsin e komanduesit t ets kundr-diverzanteske t MT, Valjev, me burgosje n kohzgjatje prej pes vitesh, Radisav Josipoviq, toger rezerv, n cilsin e komanduesit t linjs s par t qets s njjt, me burgosje n kohzgjatje prej katr vitesh, pjestart e grupit vullnetar Dushani i dhunshm (Duan Silni) n formacion t MT Lovas, Petronije Stevanoviq me dnim me burgosje n kohzgjatje prej 14 vitesh, Zoran Kosijer me burgosje n kohzgjatje prej nnt vitesh, Sasha Stojanoviq me dnim me burgosje n kohzgjatje prej tet vitesh, Jovan Dimitrijeviq me dnim me burgosje n kohzgjatje prej tet vitesh, Dragan Baiq, me dnim me burgosje n kohzgjatje prej gjasht vitesh dhe Aleksandar Nikolaidis me dnim me burgosje n kohzgjatje prej gjasht vitesh. Gjat gjykimit katrvjear, gjykata i ka marr n pyetje 194 dshmitar, prej t cilve 76 me an t lidhjes s video konferencs nga gjykatat e qarkut n Vukovar, Osijek, Zagreb dhe Rijek, dhe jan lexuar deklaratat e 36 dshmitarve t vdekur dhe t smur. N kt procedur, pr her t par pr krime t lufts sht prgjigjur oficeri i ish APJ-s, nnkoloneli Miodrag Dimitrijeviq.
Nisma pr KOMRA

Gjetjet e FDH-s: 1. Gjykata n mnyr t patmet e ka zhvilluar procedurn penale, por nuk ka mundur t shmang mungesat, t cilat jan rezultat i aktakuzs selektive. Gjykata ka gjetur se t akuzuarit jan prgjegjs pr vrasjen e 40 civilve kroat, edhe pse n aktakuzn e par sht cekur se gjat muajit tetor dhe nntor t vitit 1991 jan vrar 69 civil. N gjykat jan dgjuar dshmit dhe emrat e oficerve t APJ-s dhe t vullnetarve nga Serbia, t cilt kan qen aktor t ngjarjeve kritike e nuk jan prfshir n aktakuz, q n mnyr vendimtare i ka kontribuuar mungess s drejtsis pr m s paku pr 30 viktima. FDH plotsisht pajtohet me vlersimin e gjykats se pr vrasjen e civilve n Lovas m e prgjegjshmja sht komanda e Brigads s Dyt Proletare t APJ-s. Me aktakuz nuk sht prfshir asnj pjestar i ksaj brigade. Shprngulja e popullats kroate nga fshati Lovas sht br me urdhrin e pushtetit t themeluar n Lovas, si dhe nga zona nn kontrollin e APJ-s (Lovas, Ilok), por kjo shtje ka mbetur jasht aktakuzs, gj q ka sjell deri tek vrtetimi i paplot i gjendjes faktike, shkalla e prgjegjsis penale e t akuzuarve dhe mbrojtja nga prgjegjsia penale e oficerve t APJ-s, t cilt kan sjell vendimin mbi shprnguljen e popullats kroate. 2. Arsyetimi me goj i aktgjykimit t shkalls s par do t mbahet n mend pr vlersimin se pozicioni komandues faktik e rrit shkalln e prgjegjsis penale dhe obligimin e mbrojtjes s civilve, q gjykata e ka vlersuar si rrethan vshtirsuese n rastin e t akuzuarve Devetak, Radojiq, Deviq, Krnjajiq dhe Miodrag Dimitrijeviqit, t cilt, sipas prfundimit t rregullt t gjykats, e kan pasur pr obligim pr t parandaluar veprat penale dhe pr t mbrojtur popullatn civile. Gjykata e ka gjykuar t akuzuarin Devetak me dnimin me burgosje maksimale, sepse e ka pasur autoritetin m t madh, pushtetin faktik dhe ndikimin n Lovas n kohn e kryerjes s krimeve e, me kt, edhe ndikimin n t akuzuarit e tjer pr t kryer vepra penale. N rastin e t akuzuarit Milan Radojiq, gjykata ka prfunduar se fakti q ka qen komandant faktik i MT e rrit shkalln e prgjegjsis s tij penale. Gjykata, si rrethan vshtirsuese e ka vlersuar faktin se i akuzuari Milan Deviq n kohn e kryerjes s veprave penale ka qen polic profesionist, komandant faktik i policis, gj q e ka obliguar pr t parandaluar veprat penale, e jo t veproj n t kundrtn. Pozicionin komandues si rrethan vshtirsuese gjykata e ka konstatuar edhe tek i akuzuari Krnjajiq, duke theksuar se ai ka qen komandues i milicis dhe komandues i grupit n sulm, se ka qen i obliguar pr t parandaluar sulmet n civilt dhe q ti mbroj ata, dhe jo q me shembullin e tij t ndikoj negativisht n pjestart e tjer t grupit t tij. Nga rrethanat vshtirsuese tek i akuzuari Dimitrijeviq, gjykata ka marr parasysh se ai n at koh ka qen nnkolonel i APJ-s, m i larti sipas shkalls dhe grads s oficerve ushtarak n Lovas, obligim i t cilit ka qen t mos lejoj shkeljen e rregullave t s drejts ndrkombtare humanitare. Sipas prfundimit t gjykimit, ai ka vepruar plotsisht n kundrshtim me kt, duke prfshir ktu edhe angazhimin e pjestarve t detashmentit kundr-diverzantesk pr kontrollimin e terrenit, me an t shfrytzimit t civilve, gj q ka uar deri te vrasja e 17 civilve dhe 11 civilve t tjer m leht ose m rnd t plagosur. 3. Gjykata ka pasur guxim t tregoj dshmin e turpshme t oficerve t APJ-s dhe edhe sjelljen e tyre edhe m t turpshme n kohn e zhvillimeve kritike, sepse ata, t cilt kan qen m t thirrurit q ktu n gjykat t shpjegojn se far ka ndodhur n Lovas dhe prse n nj koh ashtu t shkurtr ka psuar nj numr aq i madh i njerzve, kan vuajtur n kt gjykat nga amnezioni, kurse n kohn e zhvillimeve kritike madje as nuk kan marr mundin as edhe t numrojn numrin e atyre njerzve q kan psuar pr vdekje n fushn e minuar, dhe as edhe ti regjistrojn, kurse kan lejuar q t hidhen n nj grop t grmuar n varreza thuajse jan shtaz.
Nisma pr KOMRA

19

4. sht i vlershm edhe konstatimi i gjykats se Prokuroria ushtarake e APJ-s ka fshehur akuzat penale lidhur me rastin e ngjarjeve n Lovas, t paraqitur n vitin 1991. 5. Zbatimi i legjislacionit penal t RFJ-s, q prshkruan dnimin maksimal me burgosje pr krimet e lufts n kohzgjatje prej 20 vitesh kurse dnimin m t ult deri n pes vite, edhe njher tregohet si shkaktari kryesor i paknaqsis s familjeve t viktimave. Dnimet me burgim pr t akuzuarit n lndn Lovas, n kohzgjatje prej pes dhe gjasht vite, si dhe shqiptimi i dnimit nn minimumin ligjor, nuk jan n prmasa t prputhshme me peshn e veprave penale, t cilat kan pasur pr pasoj vdekjen e nj numri t madh t personave t mbrojtur. Gjykata, t akuzuarin Vlajkoviq, komandant i qets s MT, Valjev, e ka dnuar me burgosje n kohzgjatje prej pes vitesh, edhe pse n arsyetim t dnimit ceket pesha e pasojs s krijuar, vrasja e 17 civilve dhe plagosja e 11 civilve t tjer, dhe fakti se me ushtart e tij ai ka marr pjes n ekzekutimin e veprs penale edhe pse e ka par se civilt jan t lnduar, se nj civil sht i vrar n rrugn n t ciln sht zhvilluar aksioni kontrolli i terrenit dhe se ka vazhduar t marr pjes n kryerjen e veprs penale edhe n momentin kur ka qen plotsisht e qart se qllimi i drgimit t civilve n vresht ka qen minimi i fushs s minave. Gjykata ka treguar mirkuptim pr t akuzuarin Josipoviq, komandant i linjs s qets s MT t Valjevs, duke e dnuar me katr vite burgim. Arsyetimi se ka vepruar sipas urdhrit t eprorve, se me rastin e kryerjes s veprs penale ka qen ka qen i pranishm mbikqyrsi i tij, dhe se, s kndejmi, prgjegjsia e tij fare pak sht m e madhe se sa ajo e ushtarit t thjesht, sht e vshtir t vihet n lidhje me obligimin e gjykats q kryersit e krimeve t lufts ti dnoj me nj dnim i cili dekurajon ata dhe jo q ta zvogloj prgjegjsin pr kryerjen e krimeve t lufts.

20

Komunikat e Fondit pr t Drejtn Humanitare

Nisma pr KOMRA

DREJTSIA TRANZICIONALE N BOT

!Aktgjykim

pr reparacione

pr viktimat

e regjimit t

Lubangos
Gjykata Penale Ndrkombtare Foto: GPN

Gjykata Penale Ndrkombtare (GPN), n datn 7 gusht t vitit 2012 ka sjell dnimin e saj t par, historik, q Fondi pr Viktima t zhdmtoj t gjitha viktimat e kriminelit t lufts Thomas Lubanga. Ish udhheqsi i Republiks Demokratike t Kongos, udhheqsi i par i dnuar nga GJPN, sht dnuar me 14 vite burgosje pr shkak t shfrytzimit t fmijve ushtar n luftn qytetare n Republikn Demokratike t Kongos. Nj muaj pas aktgjykimit, i cili i sht shqiptuar n datn 10 korrik t ktij viti, edhe viktimat e tij e kan fituar t drejtn pr zhdmtim t garantuar me gjyq. Gjykata, n aktgjykimin e saj, ka rekomanduar n dobi t viktimave zgjedhjen e masave reparative si dhe zbatimin e tyre ia ka besuar Fondit pr Viktimat, i cili kt detyr do ta kryej n bashkpunim me shoqatat e viktimave dhe bashksit vendore. Rekomandimi i gjykats sht q reparacionet pr viktimat e terrorit t Lubagnog duhet t prfshijn restitucionin, zhdmtimet materiale, rehabilitimin, lshimin e vrtetimeve mbi dhunn e prjetuar e pastaj edhe paraqitjen para publikut t gjer t fakteve gjyqsore t procesit kundr Lubangos, posarisht paraqitjen e tyre para bashksis, nga e cila vijn viktimat. T drejtn pr zhdmtim Gjykata ua ka dhn t gjitha viktimave t terrorit, madje edhe viktimave t drejtprdrejta dhe t trthorta atyre t cilat drejtprsdrejti kan psuar dhe antarve t familjeve t tyre si dhe antarve t bashksis prej nga vijn viktimat e t cilt shpesh iu kan ndihmuar atyre dhe jan prndjekur pr t parandaluar krimet dhe viktimat. Gjykata Penale Ndrkombtare (GJPN) sht gjykata e par e prhershme pr krime t lufts dhe gjenocid dhe sht themeluar me qllim t gjykimit t krimeve t kryera pas dats 1 korrik t vitit 2002. Kuvendi i GJPN e ka formuar Fondin pr Viktimat n vitin 2005, i cili q aso kohe i prpunon krkesat pr zhdmtim t viktimave t gjenocidit dhe t krimeve t lufts. Krkesat pr reparacione do t paguhen nga fondi ndrkombtar , n t cilin mjetet i japin vendet antare dhe organizatat private. Aktgjykimi i GJPN pr reparacione pr viktimat e Lubangos prbn nj precedent historik dhe vlersohet se do t ket ndikim t madh n ndryshimin e qndrimit ndaj viktimave dhe ndaj t drejtave t tyre. Jelena Grujiq

21

Nisma pr KOMRA

INTERVJU

Mirsad Tokaa

!Me fakte

luftojm kundr

kulturs s

mohimit

Mirsad Tokaa Foto: Dani

22

Drejtori dhe themeluesi i Qendrs Hulumtuese Dokumentuese (QHD) t Sarajevs, Mirsad Tokaa, ka nisur dhe e ka krijuar regjistrin e humbjeve njerzore n Bosnj e Hercegovin, projekt pionier sipas modelit t t cilit Fondi pr t Drejtn Humanitare (FDH), Beograd, dhe Documenta nga Zagrebi kan zhvilluar projektet e tyre t regjistrave emr pr emr t viktimave n Kosov, n Serbi, n Mal t Zi dhe n Kroaci. QDH, s bashku me organizatat e cekura, ka qen forca lvizse e ides s themelimit t KOMRA-s. Tash sht n plan botimi dhe promovimi i Librit boshnjak t t vdekurve i QHD, n bashkpunim me FDH. Projekti Humbjet njerzore n Bosnj e Hercegovin praktikisht ka prfunduar. Cilat jan rezultatet prfundimtare t ktij regjistri? Kemi 96.000 emra, pr t cilt e dim se nuk do t ket kurrfar ndryshimesh dhe q jan prfundimtar. E kemi edhe nj numr t t ashtuquajturve emra t diskutueshm, q jan rreth 5.100, dhe kta jan persona pr t cilt nuk kemi element t mjaftueshm q t mund ti prfshinim n nj kategori t caktuar t humbjeve njerzore nuk e dim nse vdekja e tyre ka qen e dhunshme ose sht fjala pr viktima indirekte, pr vdekjen e natyrshme ose dika t ngjashme. Kto jan raste n lidhje me t cilat ka informacione kontradiktore dhe n procesin e mtejm do t konstatojm se pr far sht fjala. Por, me gjith at numr t rasteve t diskutueshme, edhe m tutje mund t pohojm se sht fjala pr prafrsisht 100.000 qytetar t BeH, t cilt jan vrar ose jan zhdukur gjat lufts nga viti 1992 deri n vitin 1995. N regjistr i kemi prfshir edhe viktimat e vitit 1991, duke qen se ka pasur qytetar t BeH, t cilt jan vrar n Slloveni dhe n Kroaci. Regjistri prfshin t gjitha viktimat e lufts si dhe t gjitha viktimat e krimeve t lufts, edhe civilt e edhe ushtart. Civilt, bashk me disa prjashtime t rralla, n masn m t madhe kan qen viktima t krimeve t lufts. Raporti i viktimave civile dhe i atyre ushtarake pr gjith BeH sht prafrsisht 60 me 40 pr qind. Megjithkt, kur ky raport vshtrohet sipas kombsis, ather shifrat jan plotsisht t ndryshme. Tek boshnjakt, raporti i civilve t vrar dhe i ushtarve sht 48,3 me 51,6 pr qind. Tek serbt, ky raport sht 16,3 pr qind e civilve t vrar me 83,6 pr qind ushtar. Cili ka qen motivi juaj ky q tia filloni me punn n regjistrimin e viktimave?
Nisma pr KOMRA

Ajo far kemi dashur pr t arritur sht q t ndrpriten vlersimet ashtu t vrazhda mbi numrin e t vrarve t cilt, n momentin kur e kemi filluar regjistrimin, kan lvizur nga 25.000 viktima, tek ata t cilt e kan mohuar vrasjen, kurse deri n 400.000, tek ata t cilt e kan tepruar. Kt hapsir t manipulimit me numrat e kemi zbritur n minimum. E kemi ndryshuar edhe qasjen ndaj problemit. Nuk sht numri ai q ka qen i rndsishm, por q t vrtetojm identitetin e secils viktim, rrethanat n t cilat jan vrar dhe q tua kthejm atyre karakteristikat e tyre. Me vet kt koncept t hulumtimit kemi dashur ti shmangim t gjitha keqprdorimet. Me faktin se i kemi regjistruar edhe viktimat civile e edhe viktimat ushtarake, jemi prpjekur pr t treguar se far ka prodhuar lufta. Nj regjim e ka rekrutuar nj ushtar, e ka ngritur dhe i ka thn: Shko dhe lufto pr dika atje, ia ka gjetur disa qllime mbi bazn e t cilave ai e ka ditur se far duhet t bj dhe si t sillet. Dikush i ka vrar 20.000 civil t nj prkatsie t caktuar kombtare n nj periudh t caktuar. Nuk flasim ktu pr incidentin, por pr ngjarjet me plan, mbi krimet e lufts. Por, po ashtu, flasim edhe pr viktimat e lufts. Nj gj jan viktimat e lufts, kurse nj gj tjetr jan viktimat e krimeve t lufts. E trheq nj vij tejet t sakt midis ksaj. Pra, flasim edhe pr civilt e edhe pr ushtart, t cilt, t gjith s bashku, kan qen viktima t lufts. ka mund t veonit si problemin m t madh, me t cilin jeni ballafaquar gjat puns n kt projekt? Sfid kye sht se si n nj afat t gjat t mbajm organizatn joqeveritare, posarisht at q shkon n kundrshtim me rrjedhat kryesore, si ta ruajm at institucion, t cilin e prbn nj prvoj e madhe dhe dokumentacioni i madh. Si tiu shpjegohet t gjithve se sa jan ato t dhna t rndsishme, se sa jan t nj rndsie kye pr transformimin e nj konflikti n paqe t qndrueshme. Si t bhet e qart se ajo far kemi n duart tona sht arm, me an t s cils mund t veprohet n mnyr 23 parandaluese, me t ciln mund t luftohet kundr kulturs s mohimit. Pranimi i fakteve sht nj proces shum m i komplikuar se sa mbledhja e tyre. Un kt e quaj njfar lloji t demonopolizimit t kujtess historike. Q nga Lufta e Dyt Botrore e kndej, historia ka qen pronsi e historianve, kurse faktet historike kan qen ekskluzivisht monopol i profesionistve. Qllimi yn sht q ato q jan fakte t vrtetuara deri tek t cilat kemi arritur ne, Tribunali i Hags dhe organizatat e tjera joqeveritare t bhen publike. Jo fort zyrtarisht, por, Pranimi i fakteve sht nj proces shum m i komplimegjithkt, nuk mund ta dgjoni dik q t flas mbi humbjet njerzore e q t mos i shfrytzoj t dhnat tona. Dhe deri tek kjo kemi arritur pikrisht fal kuar se sa mbledhja e tyre. haptsis son. T dhnat mbi humbjet njerzore kan qen n dispozicion t secilit, i cili e ka dshiruar kt, gjat gjith kohzgjatjes s projektit, ashtu si jan edhe tash n dispozicion. Secili ka mundur ti vrtetoj t dhnat e viktimave t regjistruara n faqen ton t internetit, t krkoj korrigjimin ose prplotsimin. Para disa ditsh, na sht paraqitur nj person nga Kragujevci, prindrit e t cilit jan vrar n Fo dhe, kshtu, e kemi korrigjuar emrin e babait t njrs prej viktimave. Cilat jan planet n lidhje me paraqitjen e rezultateve t regjistrimit t viktimave n rajon, jasht kufijve t BeH? Projekti ka kaluar n rajon n at moment kur FDH dhe Documenta kan marr prsipr q t punojn sipas metodologjis s ngjashme, pothuajse t njjt, me humbjet njerzore n Kosov, n Serbi, n Mal t Zi dhe Kroaci. E kemi nnshkruar protokollin mbi dokumentimin e krimeve t lufts qysh n vitin 2004 dhe, kshtu, kto tri qendra e kan filluar bashkpunimin, i cili nuk ka qen i bazuar n kurrfar abstraksioni, por n qllime shum t vrtetuara, n qllime t qarta. Disa nga qllimet kye jan mbledhja e fakteve mbi krimet e lufts dhe dokumentimi i humbjeve njerzore, krijimi i nj dokumentacioni t respektueshm i cili, jo vetm n ambientin tim boshnjak, por edhe n shtetet e tjera
Nisma pr KOMRA

t rajonit, do tiu mundsoj gjeneratave t ardhshme q atyre tiu shpjegohet se n far rrethanash ka ndodhur e gjith kjo, far ka prodhuar paaftsia q shoqria t transformohet dhe far tragjedie pr t gjith mund t shkaktojn idet retrograde, nacionaliste, shoviniste dhe neofashiste. Keni qen n prezantimin e projektit t strategjis nacionale t drejtsis tranzicionale n BeH. Si e vlersoni kt dokument dhe far prisni prej tij?

Nuk kam hequr dor nga ideja pr KOMRA-n, por vetm kam dal nga nj proces pr t cilin mendoj se m sfilit.

Strategjia sht br n at mnyr q n vete prmban tepr shum teori. Ka mundur t jet shum m e shkurtr, shum m efikase. Mund t japim vrejtje, t ktilla ose t atilla, por vet fakti se nj strategji e drejtsis tranzicionale n vendin ton tash sht n diskutim publik dhe se ndonj qeveri e ardhshme sht e mundshme se do ta miratoj, ky sht sukses i madh. sht e vshtir n nj ambient t komplikuar ta bsh fardo deprtimi. Mund ta krijoni nj strategji gjeniale, dhe kjo t mbetet vetm shkronj n letr e t mos keni kurrfar rezultatesh. Shtrohet pyetja edhe lidhur me at se far ne t gjith kemi br. Edhe pse nuk ka ekzistuar strategjia e drejtsis tranzicionale, kemi qen pionier t ksaj pune. Strategjia e cila tash sht propozuar injoron rezultatet e deritashme t shoqris civile. N fund t fundit, kjo nuk sht thelbsore, sepse ne t gjith nuk e kemi br gjith kt q dikush n at strategji t na lavdroj. Krahas ksaj, kemi br pun t cilat sht dashur ti bj shteti regjistrimin e viktimave, prcjelljen e gjykimeve, bashkpunimin me Tribunalin n Hag, historit gojore, atlasin e krimeve t lufts, e kshtu me radh. Mua m brengos mnyra n t ciln kjo strategji praktikisht do t realizohet. Puna praktike sht ajo q sht tejet e komplikuar, hulumtimi sht i komplikuar dhe i shtrenjt dhe pikrisht ky sht elsi i suksesit t procesit tranzicional dhe jo letra. A mund t na thoni se gjith ajo q keni arritur, posarisht kur sht fjala pr regjistrimin e humbjeve njerzore, do t ket ndikim n KOMRA-n kur nj dit ai do t themelohet? Ne tashm jemi KOMRA, nse me KOMRA-n nnkuptohet gjith ajo q deri tash kemi punuar dhe kjo nuk sht fare e diskutueshme. Mungesa e pranis sime n KOMRA nuk ka qen e motivuar me faktin se nuk pajtohem me at ide (QHD ka dal nga Nisma pr KOMRA-n n vitin 2009; vrejtje e aut.). Sepse un edhe sot e mbroj iden e bashkpunimit rajonal dhe at, madje, n kontekstin e asaj se na pret puna lidhur me pranimin e fakteve, q sht shum m e rnd se sa vrtetimi i tyre. Nisma pr KOMRA sht ide q shtetet t formojn nj trup konstituues, q do t kishte karakter rajonal. Pra, n njrn an, e keni konceptin, dhe, n ann tjetr, q kjo t realizohet, procedurn. Edhe prkundr t gjitha prpjekjeve t cilat zgjasin me vite, asnj qeveri e rajonit nuk e ka shtruar n rend t dits shtjen e KOMRA-s. N ann tjetr, Kosova sht shtet i papranuar nga Serbia dhe BeH. Si do t krijoni nj trup rajonal kur dy nga tri shtetet kye pr KOMRA-n nuk e pranojn Kosovn? E, q t themelohet KOMRA, do t jet e domosdoshme t bhet nj marrveshje ndrkombtare, t nnshkruhen marrveshjet midis shteteve. Nuk ekziston vullneti politik dhe nuk do t ket vullnet t till politik pr nj koh t gjat. A nuk e ka mohuar jo fort moti kryetari i Serbis gjenocidin n Srebrenic? A sht kjo kontribut pr KOMRA-n? Nuk mund ta marr prgjegjsin pr gjith kt, as nuk m shkon fare mendja. A mund t shkoj un n parlament dhe dikujt ti urdhroj q ta themeloj KOMRA-n? Nse nj dit shtetet vendosin pr ta br kt, ato jan t mirseardhura, un jam n dispozicion t tyre. Le ta prsris, duke qen se kjo disa her plotsisht n mnyr t gabueshme sht kuptuar dhe interpretuar nuk kam hequr dor nga ideja pr KOMRA-n, por vetm kam dal nga nj proces pr t cilin mendoj se m sfilit. E dini, organizatat t cilat e kan filluar Nismn pr KOMRA-n kan vazhduar t bashkpunojn n regjistrimin e humbjeve njerzore dhe pikrisht ktu qndron fuqia jon. Natasha (Kandiq) dhe un nuk

24

Nisma pr KOMRA

jemi pajtuar lidhur me shum shtje dhe kemi zhvilluar diskutime t nxehta, por gjithmon e kemi ditur se ku duhet t pajtohemi. Dhe kjo mund t jet shembull pr shum njerz. Ekzistojn disa pika pr t cilat e dim se pajtohemi plotsisht dhe se duhet t vazhdojm t punojm n nivel rajonal. Dhe kjo sht pikrisht kontribut i asaj se far duhet t jet KOMRA. Jelena Grujiq

ZRI I VIKTIMAVE

Sudbin Musiqi

!Pr mua
ky ka qen
fundi i bots
25

Sudbin Musiqi nga arakova e Prijedorit, n moshn 18 vjeare ka qen n kamp n Trnopolje nn kontrollin e Ushtris s Republika Srpska. Mbi prvojn e tij ka dshmuar n Forumin e Tret Rajonal mbi mekanizmat pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts n ish-Jugosllavi, t mbajtur n Beograd, 11-12.02.2008. Kam jetuar, pra, me prindrit e mi, me baban, nnn dhe vllain tim m t ri dhe me dy motrat e mia m t reja. Vetm disa dit pas prfundimit t shkolls dhe fillimit t pushimit shkollor, ka ndodhur q n Prijedor t startohet me dofar ofensivash, zjarrvnie, rrnime dhe prnjher arakova me vendin e quajtur Zecovi sht gjendur n nj rrethim dhe faktikisht n kuptimin e drejtprdrejt t fjals sht shndrruar n nj geto. Nj koh t shkurt pas ksaj kan ardhur tre ushtar dhe ai i cili ishte posarisht i pacip e kishte marr pr detyr ta kryente punn n at shtpi, t cils i kishte ardhur radha. Na e ka shar nnn balineze dhe na ka thn t dalim jasht. Un ia pata dal ti mbathja atletet. Vllai im i kishte mbathur kpuct n kmbt e tij lakuriqe. I kemi pasur disa xhemper rreth brezit, n triko t shkurta dhe n xhinse, jemi nisur ngadal drejt ports. Un, n nj moment, e kam ndjer nj goditje ashtu t tmerrshme n shpin dhe mbi kokn time sht zbrazur rafali me nj piskam: far po prisni he
Nisma pr KOMRA

Sudbin Musiqi Foto: Bonjaci.net

26

Kampi n Trnopolje ka qen kombinim i pamjes s Jasenovcit dhe asaj n Potoari, at dit, 11 korrik.

ua luajsha nnn! Ne kemi filluar t vrapojm. Kemi qen t detyruar t vrapojm 200 metra, 200 metrat m t gjata n jetn time, npr masn prej disa qindra ushtarsh. Ata na kan rrahur. Ne jemi rrzuar. Ata na kan ndjekur me qllim q t ngriheshim dhe prap na kan rrahur. Posarisht vllain tim. E dini, ai aso kohe i kishte gjashtmbdhjet vjet. Rrugs tashm e kam par se si shkisnin kufomat e fqinjve t mi, t atyre q m hert i kisha par se i kishin marr dhe kam filluar t lutem, e merrni me mend. Dhe e kam lutur Zotin q kjo shkurt... shkurt t zgjas. Pastaj kemi vrapuar drejt autobusve dhe e kam par se vozitsi Ranko Dronjiq, koleg i puns i babait tim, duke e rrezikuar jetn e tij, nuk ka mundur n at moment ti lejoj vetes t shikoj se si ne po vritemi. Ka qar dhe m ka ndihmuar duke m thn: Fmij, mos n at autobus. Hyni n kt autobus. M von kam dgjuar se t gjith njerzit, t cilt kishin shkuar me at autobusin e eprm, se at nat n salln tre, n njrin prej llogoreve m famkqija n Bosnj e Hercegovin, n Keraterm, le ta them fjal pr fjal, jan vrar. Nja pesmbdhjet minuta m von, pra n datn 23 korrik, vers temperaturat jan t tmerrshme, papritmas sht paraqitur nj kolon e grave dhe e fmijve. Vajzat kan qen t mbshtjella, jan mbuluar, kamufluar, sigurisht nga frika e dhunimit jan futur n autobusin ku ishim ne. Menjher e kam vrejtur se po m qaset kolegia ime e shkolls, Dervisha, dhe m ka thn: E po njerz, fshihuni, atje lart i kan vrar t gjith. Ato na kan fshehur tek dyert e mesme t atij autobusi. Kurse nj fatzi ka shkuar tutje m posht, n pjesn e pasme t autobusit dhe aty ka qndruar. Dhe ather njfar tipi e ka nxjerr at djal t ri, Ismet Hopovcin, dhe, fjal pr fjal, e ka marr n at mnyr q un prmes atij xhami e kam par se si ai i zbraz n te shtat plumba. Pra, s pari njrin, e pastaj edhe gjasht plumba t tjer, ashtu me ngazllim. Ather e kam ndjer pr her t par q tju pushtoj nj djers e akullt. Pos meje dhe vllait tim, aty kan qen vetm edhe dy djem katrmbdhjet vjear dhe dy pleq shtatdhjet vjear, t cilt i njoh. T gjith t tjert kan qen femra dhe fmij t vegjl. Jemi nisur. Kemi arritur diku n nj vend t caktuar, kemi dal nga autobusi dhe papritmas para jush shfaqet pamja... sht kombinim i pamjes s Jasenovcit dhe asaj n Potoari, at dit, 11 korrik. Nj mas e tr e bots, me mijra meshkuj, gra dhe fmij, t uritur, t dobsuar, t rrahur, t pist, me mjekra, n kushte t tmerrshme higjienike, t rrethuar nga erdhet e mitralozave dhe telat. Pr mua ky ka qen fundi i bots. Dikush n hyrje atje na ka evidentuar neve, kemi hyr dhe disa kemi qndruar aty, duke u bredhur vrdall pes dit nga grupi n grup. E merrni me mend, n ato kushte njerzit shndrrohen n egrsira, pa marr parasysh se aty t gjith kan qen boshnjak. Ushqim nuk ka pasur
Nisma pr KOMRA

fare. Prej dika sht shfaqur nj mike e imja, e cila m ka thn se babai im dhe t gjith ata njerz jan vrar. E kan frglluar rafalin n ata t pestit dhe pjesa e mbetur e atij grupi e ka par t arsyeshme q kufomat e tyre, t atyre t pestve, ti hedh n bunar n oborrin e asaj shtpie. Disa dit m von, prap kemi dgjuar (pr) njfar vrasje t tmerrshme t grave dhe t fmijve atje lart, prej nga mua, edhe kta tant q na njihnin, disi n mnyr t uditshme na vshtronin. Un dhe vllai kemi... ne kemi pandehur se ndoshta sht nna jon dhe motrat tona. Ia kemi dhn vetes detyr q t dalim dhe t trhiqemi npr at mas t njerzve dhe fmijve dhe q, kur t vij karvani tjetr, t ikim, sepse ne i kishim dhn detyr vetes t mbijetojm. Megjithkt, n at daljen kryesore nga kampi ka ndodhur nj situat e panikut. Prap sht egrsuar nj ushtar dhe ka filluar ta godas vllain tim. E ka ndjekur, e ka kthyer mbrapa, posht n mesin e asaj mase t kampistve meshkuj. Kurse ai dhe un, pasi q jemi marr vesh q t mos ndahemi, edhe un. Ky e ka futur plumbin e pushks n gryk dhe m ka thn: Ti kthehu mbrapa! Vllai im, n at moment, m ka dhn shenj me dor dhe ajo dor e tij n at moment, n t vrtet, ma ka ndezur dritn dhe un e kam kuptuar se krejt far po ndodh rreth meje. Nuk di pr nnn dhe motrat. Kam dgjuar se babai m sht vrar dhe ma rrmbejn at fmij gjashtmbdhjet vjear, vllain tim. N at moment un e kam prjetuar njfar shoku, sepse, merreni mend situatn q t mos keni t hani nja pes dit, tiu japin fare pak uj dhe t prjetoni nj stres t till. M ka rn t fikt. Kam ardhur n vete pas disa minutash dhe nj grua ma ka sjell mua vllain. Un nuk kam qar, vetm se jam dridhur tmerrsisht. Shat dit pas ksaj, vjen nj grua t m thot se n kamp ka ardhur nna ime. Un nuk mund tua prshkruaj at takim. Imagjinojeni nj nn t drobitur, kur, pas nj kohe aq t gjat, duke shkelur mbi kufoma, vjen deri n Prijedor, fshihet dhe pastaj ia del, megjithkt, ti gjej fmijt e saj t gjall. Un menjher i kam thn se babai sht i vrar. E merrni me mend, pastrimi etnik duket ashtu q ajo ushtri hyn n fshat, vret gjith popullatn mashkullore, prjetojeni kt, n thonjza, edhe kt fjal t

27

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri Organizata Shteti Adresa Email Web faqja Telefoni Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. Nisma pr KOMRA T vazhdojm tutje.

vrazhd, m duhet ta prdor, dm kolateral, e pastaj i dhunojn edhe nj numr t caktuar t grave, i djegin t gjitha shtpit dhe i plakitin e i mjerojn familje t tra e kshtu me radh, dhe pastaj ai fshat mbetet i zbrazt dhe quhet territor, n kt rastin tim, territor serb, territor i liruar nga dikush. Nj koh t shkurt pas ksaj, prej dika prap sht paraqitur nj karvan q duhej t shkonte diku, as vet ne nuk e dim se far po ndodh. Prap ato t njjtat pamje. Ka ndodhur rasti q at dit ka qen n kamp ndonj oficer, si t them, m i mir serb, i cili sht gjetur n nj situat t pashpres. Pra, sht krijuar nj grup m i madh i grave t cilat kan pasur fmij meshkuj prafrsisht t moshs son, t cilat kan ngulur kmb q fmijt t shkojn me ta ose q t na vrasin t gjithve. Ai ka lshuar pe, pra, i ka siguruar dy autobus edhe pr ne. Por, autobust kan qen tejet t vegjl dhe prnjher prap ka ndodhur njfar przgjedhje, ja, vllai im prap nuk ka mundur t hyj, po ai, megjithkt, e ka shfrytzuar at q ushtart nuk e kan par - ai ka shkuar bashk me nj djalosh tek dyert e pasme t autobusit dhe ata kan hyr n autobus. M von, pas dhjet orsh t caktuara udhtimi, jemi shkarkuar n nj far bjeshke. Prej aty m kmb kemi zbritur n Travnik. N Travnik kam qndruar nja dy muaj e gjysm, prap n kushte jashtzakonisht t kqija. Me an t Kryqit t Kuq dhe Gjysmhns s Kuqe ia kam dal t shkoj n ekosllovaki s bashku me nnn dhe me motrat e mia. Kur kam dal, i kam pasur gjithsejt 45 kilogram e gjysm. Nga Sllovakia pastaj kemi kaluar n Gjermani. N vitin 1998 t gjith jemi detyruar t kthehemi. Por vllai im nuk ka mundur psikikisht ta prballoj faktin q t kthehet. Ai na ka braktisur. Ka ikur nga ne. Ka kaluar n Holand. Ne kemi ardhur n Sanski Most. Nga Sanski Most un jam kthyer n Prijedor. Pra, n po at t njjtin vend prej nga jam dbuar.

28

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri Shtetit Adresa Email Numri amz Numri i letrnjoftimit Numri i pasaportit Numri i letrnjoftimit Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Nisma pr KOMRA Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. T vazhdojm tutje.

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

29

30

Nisma pr KOMRA