1

8/2012

Nisma pr KOMRA

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/ ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: regional@zarekom.org; Tel: +381 (0)11 3349 766; Fax: +381 (0)11 3232 460; Mob: +381 (0)63 393 048 Nisma pr KOMRA

HYRJE

!Srebrenica

1995-2012

Xhenana Karup-Drushko Foto: Arkivi personal

Jett e t mbijetuarve srebrenicas zhvillohen sipas kalendarit srebrenicas gjat gjith vitit, pa marr parasysh se sa larg nga atdheu i tyre i argjendt ata e imitojn jetn, thot miku im Hariz Haliloviq, srebenicas, i cili sot jeton n Australi dhe punon si profesor i asocuar n Monash University, Melbourne, Australi. Jemi njohur n Srebenic para tri vitesh. Megjithse aso kohe pr her t par jemi par dhe kurr m par absolutisht nuk kemi pasur kurrfar kontakti, ai takim ka qen thuajse pas shum vitesh jan takuar dy miq t afrt. Jemi prqafuar dhe nj koh t gjat kemi mbetur pa fjal. Vite t tra para ksaj, ai i ka lexuar tekstet e mia, kurse un tekstet e tij. Kurr nuk kam lexuar dika q ai ka shkruar mbi Srebrenicn e t mos qaja, duke pyetur veten: kush sht ai njeri? Krahas t gjitha fakteve, t cilat askush nuk mund tia mohoj, ai, n tekstet e tij, e fut shpirtin, shpirtin e popullit podrinas me t gjitha vuajtjet, t cilat i ka prjetuar n ferrin e lufts. Harizin dhe mua na lidh afrsia me t ciln nuk ka nevoj ti shpjegojm njri-tjetrit se far do t thot t numrosh gjyshrit, axhallart dhe dajallart, shokt e shkolls, fqinjt... t cilt jan vrar n luft ose vetm kan qen viktima t krimeve t lufts. Nuk ka nevoj t flasim mbi at se ka do t thot t mos kesh shtpin tnde, fmijrin, shkolln, t mos kesh ku t shkosh, kujt ti kthehesh, t mos kesh shtpi t lindjes n t ciln do t t pres nna, n t ciln fmijt tuaj do t vijn pr pushime... Nuk ka nevoj tia dshmoj se edhe pse jam boshnjake nga Foa, e cila e ka prjetuar rrethimin e Sarajevs, shkruaj n mnyr objektive duke pasur Pak ka njerz t parasysh faktet dhe provat. Nuk ka nevoj ti themi njri-tjetrit se pikrisht till, t cilt ende hebrenjt, t cilt kan prjetuar holokaustin n Luftn e Dyt Botrore, e kan mdyshje kan detyruar gjith botn q t ballafaqohet me te, se pikrisht hebraiku ka lidhur me at se qen nismtari dhe m meritori pr miratimin e Konvents mbi Gjenocidin ka ka ndodhur n n Kombet e Bashkuara n vitin 1948. Nuk ka nevoj ti citojm njri-tjetrit

Srebrenic.

Nisma pr KOMRA

prkufizimet e gjenocidit sipas t drejts ndrkombtare ose t krimeve kundr njerzimit, dhunimit si krim t lufts ose vendimet gjyqsore... q t mund t dim dhe t kuptojm se far ka ndodhur prej vitit 92 deri n vitin 95 n Podrinje. E dim, fare mir, sepse ky sht fati yn i cili do t na prcjell deri n fund t jets. Edhe Harizi e edhe un, secili n mnyrn e vet, me vite jemi duke luftuar q t njihet e vrteta mbi krimet tmerruese t kryera mbi boshnjakt. Dhe q t mos harrohet ajo. Pr fat t mir, nuk jemi vetm. Jo vetm n BeH, por edhe an e knd bots. T pakt jan ata, t cilt ende e kan mdyshjen rreth asaj se far ka ndodhur n Srebrenic. Ndarja e meshkujve nga femrat dhe fmijt, togat e ekzekutimit t cilat gjat gjith dits kan vrar, kamiont t cilt i kan transportuar kufomat, eskavatort t cilt i kan hapur varrezat masive... Kjo ka qen e vrteta tmerruese, t ciln e kan ditur boshnjakt e Srebrenics, por edhe t gjith t tjert t cilt kan dashur pr ta ditur. Por, jan nevojitur disa vite q (edhe n mnyr gjyqsore) t dshmohet se far ka ndodhur n Srebrenic, q kt me vendimet e veta gjyqsore ta vrtetoj Tribunali i Hags dhe kjo t pranohet me Rezolut t Parlamentit Evropian. Edhe pse ende ka t atill (para s gjithash n Serbi dhe n Srpska Republika) t cilt kt e kundrshtojn, vendimet gjyqsore t Gjykats Ndrkombtare n Hag dhe faktet e mbledhura gjat atyre proceseve m askush nuk mundet as ti kundrshtoj e as ti shlyej. Edhe dihet se kush dhe prse i ka kryer ato krime tmerruese. N emr t popullit serb, ashtu si sot e prsrisin n Hag edhe Radovan Karaxhiqi e edhe Ratko Mladiqi, antart e projektit t prbashkt kriminal nga Serbia dhe Republika Srpska kan vendosur ta kryejn gjenocidin. Vendimet gjyqsore jan thelbsore, sepse sht e rndsishme q me rrug gjyqsore t dshmohet se far ka ndodhur. Natyrisht se sht satisfaksion pr viktimat do dnim i shqiptuar. sht shtje tjetr nse ai sht adekuat dhe se si ta pranoj at nna e cila nuk e ka m asknd, q pr mijra t vrar t marr dnimin prej 15 vitesh, kurse pas ksaj drgohet n burg n t cilin ka kushte pr jet m t mir se sa ajo e pas ksaj i kthehet shtpis dhe familjes s vet, t ciln ajo m kur nuk do ta ket... Krimet n Srebrenic ia kan vrar m t dashurit e saj, ua kan shkatrruar shtpit, i kan detyruar t shprngulen npr gjith botn, ua kan rrnuar jett t cilat m kurr nuk do t jen t njjta. I kan vetm kujtimet dhe prkujtimet pr t vdekurit e tyre... Edhe kt 11 korrik, Harizi n Potoare i ka varrosur t afrmit e tij, miqt, shokt e shkolls... Xhenana Karup-Drushko Autorja sht gazetare e javores s BeH DANI nga Sarajeva dhe antare e Ekipit Rajonal t Avokimit pr themelimin e KOMRA-s.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Avokuesit

publik t Nisms

KOMRA n takim vendeve t BE-s

me ambasadort e

Beograd, 21.06.2012. Avokuesit e Nisms KOMRA kan informuar dje ambasadort e vendeve t BE-s n Serbi mbi rezultatet dhe sfidat n procesin e arritjes s prkrahjes s institucioneve shtetrore pr t marr prgjegjsin pr themelimin e KOMRA-s. N takim, t cilin n Beograd e ka organizuar delegacioni i Komisionit Evropian n Serbi, shefi i delegacionit, ambasadori Vincent Degert ua ka prkujtuar pjesmarrsve se institucionet e Be-s e prkrahin Nismn pr themelimin e KOMRA-s, sepse ajo i kontribuon prforcimit t bashkpunimit rajonal n ballafaqimin me t kaluarn. Avokuesit publik e kan krkuar prkrahjen e ambasadorve t vendeve antare t BE-s n komunikimin me politikant vends, me qllim q procesi i KOMRA-s t bhet projekt ndrshtetror, i cili e ofron rrugdaljen nga e kaluara dhe garancin se krimet nuk do t prsriten. Avokuesit ua kan prezantuar pjesmarrsve t takimit Librin e kujtimit t Kosovs, q i prmban emrat e viktimave t konfliktit n Kosov n vitin 1998, si dshmi t vendosmris s organizatave t t drejtave t njeriut q t ndihmojn n realizimin e detyrs m t rndsishme t KOMRA-s: emrimin e viktimave, t vrara dhe t zhdukura n luftrat e viteve nntdhjet. Ambasadort kan shprehur prkrahjen pr procesin e pajtimit n rajon prmes tregimit t s vrtets nga kndvshtrimi i viktimave, t cilin e ofron Nisma KOMRA. Ata kan Ambasadort theksuar se procesi i ballafaqimit me t kaluarn jo t largt ka nj rndsi t madhe kan shfaqur pr rajonin. N krye t Koalicionit pr KOMRA-n, n takim kan marr pjes avokuesit publik Natasha Kandiq e Dinko Gruhonjiq, dhe antarja e Koalicionit, Maja Miqiq nga Nisma e t Rinjve pr t Drejtat e Njeriut.

prkrahjen e tyre pr procesin e pajtimit n rajon.

Nisma pr KOMRA

!Ambasadori

Sorensen takohet me avokuesit e Nisms pr

KOMRA

T gjitha lvdatat pr personat nga shoqria civile, t cilt vazhdojn me prpjekjet e tyre pr pajtimin.
Sarajev, 09.07.2012.

Shefi i Delegacionit t Bashkimit Evropian dhe Prfaqsuesi Special i BE-s n Bosnj e Hercegovin, ambasadori Peter Sorensen, sht takuar dje (09.07.2012) me prfaqsuesit e Koalicionit pr themelimin e Komisionit Rajonal pr Pajtim (KOMRA). Koalicioni i Nisms pr KOMRA sht rrjet e organizatave joqeveritare, i cili e krkon krijimin e komisionit rajonal pr promovimin e pajtimit pas konflikteve n ish Jugosllavi n periudhn e viteve 1991-2001. Duke e komentuar takimin e sotm, ambasadori Sorensen ka thn: T gjitha fjalt e falnderimit pr personat e shoqris civile, t cilt vazhdoj me prpjekjet e tyre pr pajtimin. Bashkimi Evropian shpreson se kjo nism me t vrtet do ti kontribuoj zhvillimit t pajtimit dhe marrdhnieve t fqinjsis s mir n rajon. Ky ka qen nj takim me karakter informues, gjat t cilit kam pasur rastin t njihem me veprimtarit e Nisms pr KOMRA dhe konsultimet e gjera t mbajtura n muajt paraprak me shoqrin civile dhe me juristt .
Avokuesit me ambasadorin Peter Sorensen Foto: Zyrat e Delegacionit t Bashkimit Evropian

Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!Shnimi i prvjetorit t gjenocidit n

Srebrenic

Kt vit, n Potoare, sht shnuar 17 vjetori i gjenocidit n Srebrenic. N tubimin prkujtimor, si edhe n varrimin e 520 viktimave, kan qen t pranishm m shum se dyzet mij njerz. N kt varrez deri tash jan varrosur 5.137 viktima t identifikuara, nga gjithsej 8.000 burra dhe djem boshnjak, t ekzekutuar me dit pas rnies s Srebrenics nn kontrollin e ushtris s Republiks s Serbe, n datn 11 korrik t vitit 1995. N tubimin e ktij viti kan marr pjes shum politikan nga BeH dhe rajoni: kryeministri i Kroacis, Zoran Milanoviq, zvendskryeministri i Turqis, Bekir Bozdag, Prfaqsuesi i Lart i Bashksis Ndrkombtare n BeH, Valentin Incko (i cili ka marshuar deri n Srebrenic n nj pjes t rrugs Marshi i paqes ), Kryesuesi i Presidencs, Bakir Izetbegoviqi, dhe Kyesuesi i Kshillit t Ministrave, Vjekoslav Bevanda, nnkryetari i Republika Srpska Enes Suljkanoviq, ministri i punve t jashtme t BeH dhe kryetari i PSD t BeH, Zlatko Lagumdzija, deputett e Ligs s Socialdemokratve t Vojvodins (LSV) n Kuvendin e Serbis. Elena Papuga dhe Gjorgje Stojishiq dhe shum t tjer. Ambasadori i SHBA-ve n BeH, Patrick S. Moon e ka prcjell deklaratn e presidentit amerikan Barak Obams: Emri i Srebrenics gjithmon do t lidhet me ngjarjet m t errta t shekullit XX. Sa ka t bj me viktimat, drejtsia pjesrisht realizohet n gjykatat e Hags dhe t BeH, ku kryersit e atij krimi, duke prfshir Ratko Mladiqin dhe Radovan Karaxhiqin, prfundimisht jan duke u prgjigjur pr veprat e tyre. E di se e kaluara e dhembshme nuk do ta pengoj t ardhmen e Srebrenics dhe t BeH. Shtetet e Bashkuara e refuzojn synimin q t shtrembrohen prmasat e ktij krimi, q t arsyetohen motivet pr at krim, q t fajsohen viktimat dhe t mohohet fakti i pamohueshm se ai ka qen gjenocid. Shoqatat e Srebrenics, t udhhequra nga Nnat e enklavave Srebrenica dhe Zhepa, shprehimisht kan krkuar q n tubimin prkujtimor t mos ket fjalime politike. Politikant nga BeH jan prcjell me fishkllima nga pjesmarrsit e tubimit. N rajon, tre parlamente e kan shnuar kt dhembje dhe i kan br nderime viktimave t Srebrenics. Parlamenti kroat, n datn 10 korrik, n nj seanc plenare, ka shprehur nderimet
Nisma pr KOMRA

Kryeministri i Kroacis Zoran Milanoviq, n homazhe n Srebrenic Photo: Reuters

pr viktimat e Srebrenics me nj minut heshtje. Nnkryetari i Parlamentit, Josip Leko, ka thn me at rast: Srebrenica sht nj vrejtje historike dhe duhet t klithim: Le t mos prsritet! Kryeministri i Kroacis, Zoran Milanoviqi ka marr pjes pr her t par n tubimin prkujtimor dhe pas ktij tubimi ka deklaruar: Ky sht nj pikllim madhshtor dhe i tmerrshm. Shum m piklluese se sa q kam menduar kur kam ardhur ktu. Kuvendi i Malit t Zi, n bashkpunim me organizatn joqeveritare Forumi i boshnjakve dhe i myslimanve dhe me Lidhjen e lufttarve t LP dhe antifashiste, ka organizuar tubim prkujtimor pr gjenocidin srebrenicas n Parkun Prkujtimor t Podgorics, kushtuar viktimave t luftrave jugosllave. Srebrenica sht simbol i t keqes, t ciln popujt vllezr jugosllav mund tia shkaktojn njri-tjetrit dhe at kur nuk duhet harruar, ka thn me at rast kryetari i Kuvendit t Malit t Zi, Ranko Krivokapiq. Kuvendi i Vojvodins e ka filluar mbledhjen n ditn e masakrs n Srebrenic me nj minut heshtje pr viktimat e Srebrenics dhe pr t gjitha viktimat e luftrave t viteve nntdhjet n ish-Jugosllavi. Me propozimin e grupit parlamentar t Ligs s Socialdemokratve t Vojvodins (LSV), kryetari i Kuvendit t KA t Vojvodins, Ishtvan Pastor i ka ftuar deputett tiu bjn nderime viktimave. Grupi Parlamentar i Partis Demokratike t Serbis (PDS) e ka lshuar salln para minuts s heshtjes, kurse deputett e Partis Prparimtare Serbe (PPS) kan vazhduar t qndrojn gjat nderimeve. N Banja Lluk, n shenj t prkujtimit t viktimave t vuajtjes srebrenicase, prfaqsuesit e shoqats s qytetarve Banjalluka, t asociacionit Fatma dhe korit t femrave, kane hedhur
Nisma pr KOMRA

lule n lumin Vrbas n vendbanimin banjallukas Gornji Sheher. Shnimi i vuajtjes s Srebrenics n Banjalluk mbahet kto pes vitet e fundit. N Beograd, me rastin e 17 vjetorit t gjenocidit n Srebrenic sht mbajtur nj aksion n qendr t Beogradit Kurr nuk do ta harrojm Srebrenicn, t cilin do vit e organizojn Grat n t zeza . Me dhjetra veprimtare i kan theksuar emrat e 8.372 viktimave t shkruara n plhurn e bardh dhe kan transmetuar mesazhet e t afrmve t viktimave srebrenicase. E kan shfaqur edhe performansn e krijimit t nj prmendoreje t prkohshme nga kpuct e viktimave srebrenicase, me titullin Nj pal kpuc nj jet. Me qindra e qindra qytetar t Serbis kan dhuruar kpuc duke i ofruar emocionet, bashk ndjesin dhe solidaritetin e sinqeritetin ndaj grave dhe viktimave t Srebenics, kan thn lidhur me aksionin Grat n t zeza . Veprimtaret dhe qytetart e tubuar gjat gjith kohs sa ka zgjatur ky tubim n shenj t prkujtimit t viktimave t Srebrenics kan qen t rrethuar nga policia, e cila e sht kujdesur pr sigurin e tubimit. Numri m i madh i mediave n Serbi e ka injoruar shnimin e vuajtjes n Srebrenic. N ditn e 11 korrikut t vitit 2012, faqet e para t mediave t shtypura, duke prfshir edhe ditoren kombtare Politika, i kan shnuar lajmet aktuale mbi politikn dhe estradn, kurse nuk jan publikuar as edhe deklaratat mbi Srebrenicn t kryetarit t Shteteve t Bashkuara dhe t faktorve t tjer t politiks botrore dhe rajonale. N Programin e Dyt t Shrbimit Publik t Serbis sht dhn filmi Fushat srebrenicase t vdekjes, n t njjtin termin n t cilin, n programin e par, emitohet TV novela popullore Njerz t lumtur. N SHBA, kryetari i qytetit Charlotte n shtetin federal North Carolina, Anthony R. Foxx iu t ciln edhe e ka shpallur datn e 11 korrikut t vitit 2012 Dit t Prkujtimit t Srebrenics. N deklarat, kryetari Foxx iu ka br homazh boshnjakve, t cilt jetojn n Charlotte, n qytetin m t madh n shtetin North Carolina, dhe ka thn se 17 vjetori i gjenocidit e ngrit ndrgjegjen mbi vuajtjet tragjike t popullit boshnjak dhe nderon e kujton ata t cilt jan vrar si pasoj e politiks s spastrimit etnik dhe gjenocidit. Edhe kryetari i qytetit Grand Rapids n shtetin e Michiganit, George K. Heartwell e ka shpallur datn e 11 korrikut t vitit 2012 Dit t Prkujtimit t Srebrenics. N kt qytet tash e tet vite me radh publikohet shpallja pr Ditn e Prkujtimit t Srebrenics dhe Java e Nderimit t Bosnjs e Hercegovins. N qytetin Grand Rapids jeton nj numr i madh i boshnjakve, t cilt e kan prjetuar agresionin dhe gjenocidin. Jelena Grujiq ka br homazh viktimave me an t dhnies s nj deklarate mbi gjenocidin n Srebrenic, me

Tri parlamente t rajonit iu kan br homazh viktimave t Srebrenics.

Nisma pr KOMRA

!Gjykata e Strasburgut:
Sllovenia duhet
t korrigjoj padrej-

tsit e kryera ndaj personave t fshir

Me vendimin e Gjykats pr t Drejtat e Njeriut t Strazburgut, rreth tridhjet mij banor t Sllovenis, me prejardhje nga republikat e tjera t ish-Jugosllavis, t cilt, n datn 26 shkurt t vitit 1992, me nj akt t fsheht, jan fshir nga regjistri i banorve me banim t prhershm n Slloveni tash guxon t shpresoj e pakta n satisfaksionin e pjesshm pr vuajtjet e prjetuara. Gjykata ka vrtetuar se Sllovenia para m shum se dy dhjetvjetsha i ka shkelur, madje, tri nene t Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut. Kontestin kundr Sllovenis, me vendimin e Gjykats n Strasburg, e kan fituar Mustafa Kuriq, Ana Mezga, Tripun Ristanoviq, Ali Berisha, Ilfan Sadik Ademi dhe Zoran Miniq. Mustafa Kuriq, i lindur n Sarajev, sht shprngulur n vitin 1965 n Kopr, ku edhe sot jeton si person pa shtetsi, si apatrid. Ana Mezga e ka shtetsin kroate, Tripun Ristanoviq at t BeH, Ali Berisha dhe Zoran Miniq trajtohen si qytetar t Serbis, kurse Ilfan Sadik Ademi si shtetas i Maqedonis. Gjykata n Strasburg, n datn 26 qershor t vitit 2012, i ka urdhruar shtetit t Sllovenis tia paguaj asaj 30.000 euro n emr t shpenzimeve t gjyqit dhe nga 20.000 euro secilit prej gjasht paditsve. Shkurtimisht, Paneli i madh i Gjykats pr t Drejtat e Njeriut n Strasburg ka sjell vendimin gjyqsor se qeveria sllovene e ka lshuar rastin q n mnyr t ligjshme t korrigjojn kalvarin e personave t fshir, n mesin e t cilve mbi 5.000 fmij. Gjykata ka vrtetuar se Sllovenia ka shkelur nenin 8 (e drejta n jetn individuale dhe familjare), nenin 9 (e drejta n mbrojtjen ligjore efikase) dhe nenin 14 (ndalimi i diskriminimit) t Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut si dhe ekzistimin e diskriminimit, sepse, pas pavarsimit t Sllovenis, jan fshir si qytetar t dikurshm t RSFJ-s, kan qen t trajtuar m keq se sa personat, t cilt aso kohe kan pasur statutin e t huajit. Paneli gjykues i gjykats, me t cilin ka kryesuar gjykatsi Nicholas Bratz, ka vrtetuar se 25.671 persona t fshir pas shpalljes s pavarsis s Sllovenis kan vuajtur shum , se fshirja ka sjell deri tek pasojat e rnda dhe se kan qen n pozit t pabarabart n raport me t huajt
Nisma pr KOMRA

e tjer me banim n Slloveni. Gjykata, s kndejmi, i sht drejtuar pilot procedurs dhe e ka urdhruar Sllovenin q n nj afat prej nj viti duhet ta prgatis skemn e kompensimit pr t gjith personat e fshir slloven. Me kt, pr her t par, n mnyr gjyqsore sht vrtetuar se Sllovenia nuk ka vepruar n pajtim me premtimet, t cilat i ka dhn para referendumit mbi ndarjen nga RSFJ-s, saktsisht se pas pavarsimit do t respektoj t gjitha t drejtat e fituara t t gjith banorve, t cilt jetojn n tokn e Sllovenis. Vendimi gjyqsor sht nj fitore e madhe e prfaqsuesve t personave t fshir dhe i nj numri t madh t organizatave t shoqris civile, q kan luftuar pr t drejtat e viktimave t shkeljes m masive t t drejtave t njeriut n Slloveni pas vitit 1991. Shum persona t fshir, si Aleksandr Todoroviqi, themelues i Iniciativs Civile t Banorve t Fshir t Sllovenis, i cili, si dshmitar, ka marr pjes n procesin n Strasburg, n t njjtn koh jan pjesmarrs aktiv n procesin e Nisms pr KOMRA. Propozimet, t cilat i kan marr parasysh nevojat e veanta t personave t fshir, jan prfshir edhe n Propozim Statutin e KOMRA-s. Aleksandr Todoroviqi, pas zyrtarizmit t vendimit gjyqsor, ka deklaruar se shteti duhet t ballafaqohet me at q e ka br, kurse profesori italian i s drejts, Andrea Sauccuci, i cili i ka prfaqsuar personat e fshir, ka deklaruar se ky vendim gjyqsor sht vendimtar, sepse nga qeveria (sllovene) krkohet t krijoj nj mekanizm, i cili do t korrigjoj padrejtsit t shkaktuara t gjith personave t fshir. Rasti i personave t fshir ka deprtuar n publik vetm pas trheqjes s vrejtjes s veprimtarve t organizats Civic Link dhe artikullit me titullin T ndjekur, t dbuar,t fshir, t botuar 9 n javoren sllovene Mladina, t cilin n datn 22 nntor t vitit 1994 e ka shkruar autori i ktij teksti. N artikullin n fjal, pr her t par, n mnyr t hollsishme, Gjykata pr t drejtat sht prshkruar se si Sllovenia pa asnj paralajmrim, ua ka marr qndrimin e njeriut n Strazburg e prhershm qytetarve nga republikat e tjera t ish-RSFJ-s, t gjith atyre ka gjykuar qeverin t cilt gjysm viti pas pavarsimit t Sllovenis nuk e kan fituar ose nuk e sllovene q ka lshuar kan krkuar shtetsin sllovene. Banort e fshir t Sllovenis, rrjedhimisht, e rastin q n mnyr t kan humbur jo vetm t drejtn e vendbanimit, por edhe t drejtn n pun, ligjshme t korrigjojn ndihmn sociale, mbrojtjen shndetsore, shkollimin, e, madje, edhe t drejtn e lvizjes s lir, sepse zyrtart e Ministris Punve t Brendshme i kan marr kalvarin e t fshirve, t gjitha dokumentet e tyre dhe i kan shkatrruar, pa asnj arsyetim, edhe pse midis t cilve jan rreth 5.000 fmij. dokumentet kan qen t vlefshme. Shum persona t fshir jan dbuar nga Sllovenia, madje, pikrisht pr n Kroaci, edhe prkundr lufts n te. Kjo i ka ndodhur, pr shembull, Dragomir Petronjiqit nga Celja, mbetjet mortore t t cilit vetm pas 15 vitesh t krkimit i jan kthyer familjes, pasi q jan gjetur n nj varrez t prbashkt t pashnuar n BeH. Zyrtart slloven kan reaguar n mnyra t ndryshme ndaj vendimit gjyqsor t shqiptuar n Strasburg. Gjykatsi, Boshtjan M. Zupaniq, ka theksuar se kompensimet do t paraqesin nj goditje t madhe financiare pr shtetin, sepse do t mund t arrinin shumn deri n rreth pes milion euro. Me kt rast, kryeministri i tashm slloven Janez Jansha ka deklaruar se shteti nuk ka para pr t paguar kompensimin pr personat e fshir, kurse ministri i punve t brendshme Vinko Gorenak se Sllovenia s pari duhet t ushqej t uriturit (e saj). Prgjigjen e ktill
Nisma pr KOMRA

e ka kritikuar deputeti evropian, Jelko Kacin, duke ia trhequr vrejtjen qeveris n Lubjan se vendimet gjyqsore t gjykatave duhet t respektohen, e jo t komentohen . Kryetari i Sllovenis Danilo Trk e ka theksuar se prmbarimi i vendimit gjyqsor t gjykats n Strasburg sht obligim i yni, pr t cilin nuk ka kurrfar dileme , si dhe se sht i brengosur pr shkak t deklaratave t kryeministrit (Jansha) dhe ministrit t punve t brendshme (Gorenak), sepse kan dshmuar mosrespektim t parimit kushtetues t shtetit ligjor. Ai ka trhequr vrejtjen se Sllovenia sht shtet ligjor dhe, s kndejmi, duhet t prmbaroj dhe ti respektoj vendimet gjyqsore. Igor Mekina Autori sht gazetar nga Sllovenia dhe antar i Ekipit Rajonal t Avokuesve pr themelimin e KOMRA-s

10

Marshi i protests i t fshirve Foto: Igor Mekina

Nisma pr KOMRA

INTERVIST: ZDRAVKO GREBO

!Njerzit e

drejt dhe

t ndershm nuk hezitojn

ta thon t

vrtetn

Profesori Zdravko Grebo Foto: Depo portal

Profesori Zdravko Grebo sht njri nga intelektualt m t njohur nga Bosna e Hercegovina jasht kufijve t ktij vendi. sht profesor i Drejtsis n Universitetin e Sarajevs dhe ligjron n Qendrn pr Studime Interdisciplinare Postdiplomike. sht sekretar shkencor i Bordit pr shkencat juridike t Akademis s Shkencave dhe Artit t BeH. sht autor i katr librave dhe i nj numri t madh studimesh, ndrsa sht edhe fitues i shum shprblimeve pr angazhimin e tij gjat shum dhjetvjetshave dhe pr luftn pr paqe si dhe prparimin e sundimit t ligjit. sht avokues i krijimit t KOMRA-s n Bosnj e Hercegovin. Cilat jan prshtypjet tuaja si avokues pr krijimin e KOMRA-s dhe cilat argumente i prdorni n favor t themelimit t KOMRA-s n kto biseda? Qllimi yn sht q t bindim bashkbiseduesit tan se tash sht e rndsishme pr t br hapin e ardhshm prpara, drejt themelimit t KOMRA-s. Jemi takuar me prfaqsuesin e lart, Valentina Inck, me ambasadorin e USA n BeH, Patrick S. Moon, me Shefin e delegacionit t BE-s, me ambasadorin Peter Sorensen. Dhe kjo sht ajo rrug. Argumentet, t cilat i shfrytzojm n bisedime, jan t fokusuara n dy pjes: njra sht q, n qoft se mikpritsit tan nuk jan plotsisht t njohur me nism, ather ua prsrisim argumentet kryesore pr themelimin e KOMRA-s, por kryesisht i bindim pr t marr kt hap historik, kozmik, q do t thot kalimin nga nismat e shoqris civile n bashkpunim shtetrore ose ndr-shtetror. Ne prpiqemi q tua shpjegojm se t gjitha vendet n rajon, sidomos n qeverit aktuale apo t ardhshme, duhet ngritur nj grup ekspertsh, i cili do t krijoj nj konsensus mbi hapat e mtejshm, dhe pastaj, kur bien dakord pr tekstin, at tua drgojn parlamenteve t tyre. KOMRA e ardhshme para s gjithash sht e drejtuar nga t drejtat dhe pranimi i viktimave. Kritikat, megjithkt, e mohojn pikrisht kt tez. Si e komentoni kt?
Nisma pr KOMRA

11

Me rastin e avokimit pr themelimin e KOMRA-s, nj nga argumentet, t cilin e shfrytzojm, sht nevoja q viktimave tiu jepet zri i tyre, se sht fjala pr faktin q t dgjohet zri i viktimave, t cilat kan qen nga t gjitha ant dhe q ato ta fitojn hapsirn e tyre.

Ndoshta na sht prvjedhur q ta prkujtojm se n Republika Srpska jan mbledhur m s shumti nnshkrime pr KOMRA-n.

Ekziston rreziku dhe me gjas ai edhe do t kthehet m von, q sulmet n KOMRA-n t drejtohen n mnyr t vazhdueshme n kt pik m t mi t KOMRA-s, q ka t bj me marrdhnien ndaj viktimave. Imputohet se Nisma pr KOMRA i shprfill viktimat dhe se as q e ka marr prkrahjen e shoqatave t viktimave. Kjo sht nj gnjeshtr famkeqe. Disa shoqata e kan ndrprer bashkpunimin, por shumica prej tyre nuk e kan ndrprer. Por, pa qen n lidhje me at se kush e ka ndrprer ose jo bashkpunimin, n kt moment Nisma pr KOMRA duhet t bhet shtje shtetrore dhe ndrshtetrore. Pa marr parasysh faktin se kush i udhheq kto shtete, ata duhet ta kuptojn se, pavarsisht se far nismash t tjera ekzistojn,Nisma pr KOMRA sht dika q n kt moment historik duhet t ndodh, q sht n interesin e t gjitha shteteve dhe, natyrisht, n interesin e t gjitha viktimave. Si i kuptoni ju arsyet e sulmeve ndaj KOMRA-s n Bosnj e Hercegovin? Vrtet nuk di. Sulmet n KOMRA-n n BeH vazhdojn tash e nj koh t gjat, por, deri tash, n historin e respektueshme t KOMRA-s, gjra t ngjashme kemi pasur edhe n vende t tjera. Mua, njmend, sado t kthehem prapa, edhe m tutje nuk m sht i qart motivi, pos se n at maj, n at elit t organizatave joqeveritare, t cilat merren me shtje t ngjashme, ekziston konflikti i pabesueshm i sedrave dhe i pretendimeve pr liderizm, dhe n gjith kt edhe shtja e parave. Nuk mendoj, megjithkt, se qndrimi negativ ndaj KOMRA-s, i cili shprehet n tubime dhe n media sht mendim mbizotrues, por se, thjesht, lidert e atyre organizatave pr shkak t interesave m private e sjellin n pyetje edhe kredibilitetin dhe qllimet e KOMRA-s. Shembull i till i nj fushate t ndyr e t pandershme sht edhe teksti jo i kamotshm n gazetn ditore PRESS t Republika Srpska, ku thuhet se ne avokuesit marrim honorar prej 1800 eurove. Kur nuk kam marr honorar, dhe as q e kam krkuar, dhe as q do ta krkoj. Shumica e njerzve, t cilt kan qndruar pran ksaj ideje, kt nuk e bjn nga shtytjet materiale, por nga q angazhohen pr kt ide t ndershme. Ndoshta n reagimin ton n tekst na sht prvjedhur q t prkujtojm se n Republika Srpska jan mbledhur m s shumti nnshkrime pr KOMRA-n. S kndejmi, sht shtje e madhe se n far mnyre ata personazhe, t cilt n ditoren PRESS i kan shprehur qndrimet se Nisma pr KOMRA nuk ka prkrahje, prfaqsojn zdhnsat e opinionit t atjeshm publik e, madje, edhe shoqatat e viktimave, n t cilat thirren. Si e vlersoni strategjin nacionale pr drejtsin tranzicionale n BeH, e cila tash sht n fazn e diskutimit publik? Nuk kam asgj kundr nismave t ndryshme. Askush pr asknd aty nuk sht konkurrenc.
Nisma pr KOMRA

12

Besoj se pr secilin ka vend, para s gjithash pr ata t cilt din n mnyr t ndershme dhe me prgjegjsi pr ta kryer punn e tyre. Sa ka t bj me mua, nse qllimet jan t ndershme, ato jan m se t mirseardhura. Dhe, s kndejmi, nuk e kuptoj rivalitetin, ligsin dhe nervozn, t cilat, t mbledhur rreth strategjis, i kan shprehur ndaj KOMRA-s. Si do ta prshkruanit ju rndsin e prpjekjeve pr vrtetimin e fakteve mbi t kaluarn? E tr nisma do t thot prpjekje, po nj prpjekje e vrtet dhe e fuqishme, e vrtetimit t fakteve n t gjitha republikat e ish-RSFJ, thjesht ngaq sht nevoj, t ciln duhet ta plotsoni n kt moment deri sa ende ka njerz t gjall, t cilt mund t flasin mbi faktet. Prvojat e kqija nga luftrat e kaluara, manipulimi me numrin e viktimave, politizimi i t dhnave dhe i fakteve t tilla, e gjith kjo me gjas ka qen nj nga shkaqet e gjith asaj Nse jemi njerz t ndershm, ather pr q ka ndodhur para 20 e disa vitesh. Pra, vrtetimi i fakteve sht nevoj historike dhe shkencore, kurse sa ka t bj me shtjen e viktimave sht faktet nuk diskutohet, edhe nevoj morale. Kjo nism e ka pr qllim q faktet t vrtetohen dhe faktet vrtetohen. t kodifikohen dhe, n nj mnyr, t legalizohen, pa vrtetimin e shkaqeve t lufts ose t prapavijave politike ose ideologjike ose fardo t tjerash t konflikteve midis popujve tan, gj q, e tra, sht pun e instancave t tjera e, ndoshta, para s gjithash, e historianve. Nse jemi njerz t ndershm, ather pr faktet nuk diskutohet, faktet vrtetohen. Ato, nga njra an, e prfaqsojn pendn e par kundr revindikacioneve n t kaluarn dhe krijimin e kushteve pr konflikte t reja dhe, n ann tjetr, dhnien e satisfaksionit adekuat pr viktimat, sa t jet e mundur kjo. Un vrtet nuk shoh se far ktu mund t ket dika t kontestueshme pr dik. Si i trajtoni qasjet aktuale t memorizimit t s kaluars jo t largt? Nuk jam i sigurt se n kuadr t bashksis artistike ekziston konsensusi lidhur me kt shtje. Madje edhe n kt fush, edhe pse jo ashtu n mnyr drastike si n domenin e politiks, ekzistojn prarjet n kuadr t BeH, ku gjithka sht e ndar n tri pjes. Pra, se as ajo e vrteta artistike nuk sht tamam e njjta n Sarajev, Banjalluk dhe Mostar. Sado t kemi njerz t shklqyeshm, t cilt prpiqen t qndrojn mbi politikanizmat e dits dhe prdorimi i artit pr qllime t mjera nacionaliste e, do t thosha, shoviniste, ekzistojn edhe ata t tjert, t cilt e pranojn kt. Mbi t gjitha, e kemi edhe ndalimin e memorialve, le t themi n Prijedor. Kurse kemi memoriale t cilat i bjn fam Drazha Mihajloviqit, Shushks, Tugjmanit... dhe e gjith kjo futet n nj konglomerat n t cilin rolet nuk jan t ndara n mnyr qartazi t njkuptimt. Por, q t mos duket tepr pesimist, ekzistojn edhe njerzit e drejt dhe t ndershm, t cilt nuk hezitojn pr ta thn t vrtetn. Jelena Grujiq

13

Nisma pr KOMRA

ZRI I VIKTIMAVE

!As sot e

ksaj dite
Dshmi:
Sabahete Fejziqi

nuk dihet se ku ndodhen

Sabahete Fejziqi n masakrn n Srebrenics e ka humbur burrin, Shaban (43), dhe djalin, Riad (17) N Potoare kam ardhur n datn 11 korrik me djalin tim n ort e pasdites dhe aty ka pasur jashtzakonisht shum popullat refugjate. Ka qen mot tmerrsisht i nxeht dhe natn e par e kam kaluar me djalin tim n nj fabrik t rrnuar. N datn 12 korrik kemi qen t ln n mshirn dhe pamshirn e etnikve, t armats popullore jugosllave, formacioneve t ndryshme paramilitare dhe serbve vendor, fqinjve t mi. Menjher pas hyrjes s tyre, ata kan filluar pr ti ndar dhe pr ti marr djemt dhe meshkujt. Nse dikush nga familja e tyre e afrt pyeste se ku po i onin, prgjigjeshin se po i onin pr ti marr n pyetje dhe se pas ksaj do ti kthenin. Megjithkt, i kan marr ata dhe kurr m nuk jan kthyer. As sot e ksaj dite nuk dihet se ku jan ata. Un ather e kam ndjer njfar frike, jam frikuar pr sigurin e fmijs tim dhe jam larguar nga ajo hapsir e mbyllur kam dal n ambient t hapur q t jem aty midis pjess tjetr t popullit, duke menduar se n kt mnyr do ta ruaj fmijn tim. Por situata sht prkeqsuar, gjithnj e m shum kishte etnik dhe t tjer n uniforma. Kan qen t armatosur me thika, pushk, bateri... kan qen tmerrsisht t armatosur. Ather i kam par fqinjt e mi, Sreten Petroviqin dhe Milisav Gavriqin, larg nja njqind metra nga vendi ku isha duke qndruar. Q t mund t arrija deri tek ata dhe q ti lusja pr t ma shptuar fmijn, e kam ln fmijn te nj nn e cila ishte me ne, sepse tashm isha e vetdijshme pr situatn, me t ciln do t takoheshin n Potoare. Jam nisur nprmes t mass s njerzve, por t gjith ishim t ngjeshur njri pr tjetrin dhe ashtu me vshtirsi deprtoja, por n nj moment npr mend m ka shkuar mendimi se duhej t kthehesha n vendin ku e kisha ln fmijn. Kjo ishte m e fort se sa vet un. Menjher jam kthyer mbrapa dhe e kam gjetur nnn e cila qante. Dhe e kam pyetur: Nno, ku sht Rijadi?, kurse ajo n vaj m thot: E morn, jan aty afr.Oj, nna ime, ata ma kishin marr fmijn. Un kam vrapuar deri n vendin ku po qndronin dhe e gjej fmijn n nj grup t meshkujve mysliman, ndrsa prreth tyre kan qen etnik t armatosur. Prse ma keni marr fmijn, i kam pyetur. E po, t ha ty palla se prse e kemi marr, vetm duam
Nisma pr KOMRA

14

Sabahete Fejziq Foto: Arkivi i FDH

ta marrim n pyetje dhe menjher do ta kthejm. Kurse un iu them atyre: Nuk keni far ta pyesni ju at. Nse keni pr ta pyetur dik dika, ajo jam un. Fmijn tim lshojeni, kurse m merrni mua dhe m pyesni. ka din fmija? Ai nuk mund tiu thot asgj. Ata kan filluar t m shajn dhe nuk ma kan dhn fmijn. Kurse pastaj un iu krcnohem atyre: A e dini ka, tash do tiu them atyre t UNPROFOR-it se ka po bni ju, dhe aty kjo m ka ndihmuar. Ata ma kthyen mua fmijn tim. Un e kam marr fmijn dhe kam ardhur deri te nna. Kemi qen tmerrsisht t frikuar. E kam ditur se situata tash sht m e rrezikshme, e kam ndjer se asnj mashkull ose djal nuk do t shptoj nga etnikt.

15

Aty kam qen gjat

Aty kam qen gjat gjith dits, po m e rnda ka qen nata midis 12 e 13 korrikut. gjith dits, po m N datn 13 korrik kam shkuar me djalin tim drejt kamionve dhe autobusve, t e rnda ka qen cilt e kryenin deportimin nga Potoare. N fillim kam qen e detyruar ta kaloj nata midis 12 e 13 murin e gjall t krijuar nga ushtart holandez, e pastaj pran etnikve t radhitur korrikut. t cilt qndronin buz rrugs, fare deri te kamiont dhe autobust, me t cilt duhet t deportoheshim. I kam kaluar ushtart holandez, por kur kam ardhur te etnikt, ata m jan afruar dhe fmijs tim i kan thn t kthehet djathtas, kurse un t shkoj majtas. Un iu them atyre: Nse fmija im shkon djathtas, un shkoj me fmijn tim. Nuk m kan lejuar t shkoj me te. Kemi filluar pr tu shtyr. Ata e kan trhequr fmijn n drejtimin e tyre, kurse un e kam trhequr fmijn n drejtimin tim. Iu kam lutur: Ju lutem, mos ma merrni fmijn tim! Ky sht fmija im i vetm. Un nuk kam fmij t tjer. Nse dikush duhet t shkoj, un ju lutem, ather m merrni mua, por ma lshoni fmijn Asgj nuk m ndihmonte. Ma kan rrmbyer fmijn tim. Ather nuk kam mundur as t qaj. Fmija m qante. Kurr nuk do ti harroj lott e tij t mdhenj, t cilt rridhnin npr faqet e tij t bardha, nga syt e tij ngjyr ulliri t errt. Kur e kam par se m asgj nuk mund t bj, kam rn n gjunj, i kam bashkuar duart dhe iu kam
Nisma pr KOMRA

thn: Ju lutem, m vrisni. Dikush prej tyre e ka mbushur grykn e pushks. Pata menduar: Fal prej Zotit, ja, do t m vrasin, mir sht Megjithkt, nj prej tyre pat thn: E prse do ta vrisje Balinkasen. M sht afruar, m ka kapur pr gjoksi, m ka futur n kamion. N t njjtin moment sht nisur kamioni. Kam qndruar shtrir n dyshemen e atij kamioni dhe nuk m kujtohet ajo rrug prej Potoare deri n Tishqe Ja, tashm ka dhjet vite qkur gjurmoj pas fatit t burrit dhe t djalit tim. Ja, njmend, jan br dhjet vite, kurse ende nuk di pr fatin e fmijs tim. Nuk e di a do ta gjej ndonj copz t trupit t tij. Dshmi nga konferenca Srebrenica jasht dyshimit t bazuar, 11 qershor 2005, t ciln Fondi pr t Drejtn Humanitare e ka organizuar menjher pas publikimit t xhirimit t ekzekutimit t nj grupi t meshkujve nga ana e pjestarve t njsis Shkorpiont. Kjo ka qen dshmia e par e viktimave t Srebrenics n Beograd, kurse n te kan marr pjes edhe prfaqsuesit e prbrjes s athershme t qeveris s Serbis, t ambasadave t vendeve perndimore, t BE-s dhe institucioneve t tjera ndrkombtare.

16

Nisma pr KOMRA

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

17

18

Nisma pr KOMRA