1

12/2013
janar

Nisma pr KOMRA

!Glas Inicijative za REKOM. God-1, br.1 (2011) - . Beograd : Fond za humanitarno pravo, 2011-. 22 cm Dostupno i na: http://zarekom.org/ Glas-Inicijative-za-REKOM/index.sr.html. - Broj 1 (2011) na srp., od br. 1 (2012) na srp., hrv. bos. i crnogorskom jeziku. Izlazi i engl., alb. i slov. izdanje ISSN 2334-6728 = !Glas Inicijative za REKOM COBISS.SR-ID 512388023

IMPRESSUM !Zri sht botim i Nisms pr KOMRA-n, i cili botohet njher n muaj. T gjith numrat jan n dispozicion n faqen e internetit ZaREKOM.org. Lajmet mbi Nismn pr KOMRA-n mund t ndiqen edhe n profilin Facebook: http://www.facebook.com/ZaREKOM.PerKOMRA.ForRECOM, si dhe n Twitter: @ZaREKOMPerKOMRA Kontakti: email: office@hlc-kosovo.org; Tel: +381 (0)38 243 488; Fax: +381 (0)38 243 490; Mob: +377 (0)44 944 755
Nisma pr KOMRA

PRMBAJTJA

HYRJE !Proceset gjyqsore nuk jan prgjigje e mjaftueshme ndaj t kaluars s dhunshme...............2 AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N !Presidentt e Kroacis, Maqedonis dhe malit t Zi emruan t drguarit e tyre pr KOMRA ..................4 AKTUALE !Libri boshnjak i t vdekurve .................5 !Promovuesit e pajtimit n rajon..................7 DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON !Drejtsia pr viktimat sht e vetmja rrug deri te bashkjetesa paqsore ..................13 !Jasenovci para sfidave t kujtess .................15 NGA MEDIAT E TJERA !Radio Evropa e Lir: Natasha Kandiq dhe Vesna Tersheliq..................17 !Intervju: profesor Stephan Parmentier..................21 ZRI I VIKTIMAVE Obren Viktor..................24

Komisioni Evropian. Ky dokument sht publikuar me mbshtetjen financiare t Bashksis Evropiane. Prmbajtja e ktij dokumenti sht prgjegjsi e vetme e Koalicionit pr KOMRA dhe Fondit pr t drejtn Humanitare si barts t projektit dhe n asnj rrethan nuk konsiderohet reflektues i pozicionin t Bashkimit Evropian.

Nisma pr KOMRA

HYRJE

!Proceset

gjyqsore nuk

jan prgjigje e

ndaj t kaluars

mjaftueshme
s dhunshme

Mario Mai Foto:

N nj diskutim t kohve t fundit me koleg t cilt merren me ballafaqimin me t kaluarn npr pjes t ndryshme t bots, historiani Elazar Barkan ka thn se si qllimi i dialogut mbi historin sht q t arrihet situata n t ciln ai dialog sht i hapur dhe n t cilin mendimet e ndryshme bazohen n argumente dhe shqyrtime t ndryshme racionale, e jo n prkatsin e grupeve t ndryshme (etnike, nacionale, fetare,...) Vetm disa dit para atij diskutimi, Gjykata Ndrkombtare Penale pr Ish-Jugosllavin (GJNPJ) solli aktgjykimin pr rastin Stuhia. Disa dit pas tij, u soll edhe aktgjykimi pr rastin Haradinaj dhe t tjert.. Reagimet ndaj aktgjykimit, me nj numr jashtzakonisht t vogl prjashtimesh, kan qen qartazi t ndara n vija etnike. Njra pal festonin, t tjert piklloheshin, e t trett prap festonin. Kemi hyr n vitin 2013; vit n t cilin edhe nj shtet pasardhs i Jugosllavis Kroacia - do t bhet vend antar i Bashkimit Evropian dhe ktu jemi: t ndar n vija etnike. Edhe pse bhet fjal pr procese t pakrahasueshme gjyqsore, modeli i reagimeve sht i njjti dhe sht e qart se prej nga vjen. Ajo q ndoshta edhe m tepr godet e q, gjithashtu, sht model i njjt n t gjitha palt, sht pothuajse mungesa e plot e bashkndjesis me viktimat. Jo vetm kaq, jo vetm q nuk ka pasur keqardhje pr viktimat, por vshtir q ka pasur kujtime pr to. E atje ku ka pasur, ka pasur edhe shfrytzim t qart politik. Ather m sht br m e qart se kurr m par se sa, nga njra an, jan t rndsishme gjykimet pr krime t lufts, kurse, nga ana tjetr, se sa, ato vet, jan t pamjaftueshme. Vetm tash disa vende n rajon n nivel institucional i shestojn strategjit pr drejtsin transicionale. Kt nuk e kan br m hert. Strategji pr drejtsin transicionale n rajon nuk ka pasur as bashksia ndrkombtare, kurse Kroacia tash hyn n BE, ndrsa kurr nuk e ka pasur. Krahas gjykimeve pr krimet e lufts para GJNPJ dhe gjykatave vendore, shum pak sht br. Gjykimet nuk i nxisin debatet publike, t cilat kan qen t pritura, sepse publiku nuk fokusohet n faktet e vrtetuara, por vetm n rezultatet prfundimtare n formn e fajsis ose t pafajsis s individve t gjykuar si dhe n numrin e viteve t dnimit me burgosje, mbi t cilat m s shpeshti diskutohet mbi bazn e perceptimit mbi fajsin e dikujt n ndonj bashksi.
Nisma pr KOMRA

Ajo q, s kndejmi, fare qartazi na sht e nevojshme, pavarsisht nga ajo se kush sht shpallur fajtor ose i pafajshm dhe kush hyn n BE e kush jo, sht ndryshimi n diskursin publik. Ndryshimi i cili, n raport me t kaluarn e dhunshme, theksin do ta vendos n viktimat. Tash, si shoqri, do t kemi mundsi t prgjigjemi ndaj dhuns nga e kaluara e afrt n mnyr t matur. Dhe vetm ather, do t mund t ndrtojm shoqri t duhura mbi bazn e bashkndjesis dhe t zhvillojm kulturn n t ciln nuk ka arsyetim pr krime, pavarsisht nga rrethanat.

Na sht i nevojshm ndryshimi, i cili, n raport me t kaluarn e dhunshme, theksin do ta vendos n viktimat.

Njerzit e rinj t rajonit, njerzit e gjenerats sime, jan rritur ose jan lindur n kohn e konfliktit. Si pasoj, pr ne, yjet m t mdha t estrads nuk kan qen rokert rebelues, por kngtart inflamator. Idhuj nuk na kan qen shkrimtart dhe mendimtart me ide t reja, por ata me uniforma t prgjakura. Ne, n stadiume nuk i trimrojm reprezentacionet tona, por iu krcnohemi atyre n ann tjetr t kufirit. Mos m keqkuptoni, t rinjt edhe e kan bartur fushatn e mbledhjes s nnshkrimeve pr KOMRA-n. T rinjt dhe pllakatet e bukura pr partit qytetare n rajon. Por, po shihet, megjithkt, se nn far ndikimesh jemi rritur. S kndejmi, secili nnshkrim i mbledhur dhe secili pllakat i ngjitur sht tregues i asaj se pr ka edhe sot duhet t luftojm pr shkak t prcaktimeve q i bjn ata t pushtetit. Kurse nuk kan t drejt ta bjn at. Ata na e kan borxh neve ndihmn dhe prkrahjen pr ndrtimin e s ardhmes, e cila n mas t madhe duhet t jet e ndryshme nga e kaluara jon. KOMRA do t prqendrohet n viktimat. Me publikimin e regjistrit t humbjeve njerzore dhe me organizimin e dshmive publike e, m von, edhe me rekomandimet pr shtetet, KOMRA do ta vendos theksin n viktimat. KOMRA do t mund t ndrtonte kt kultur tjetr. N kt vit, m e pakta q ata t pushtetit mund ta bjn sht q t na e kthejn at borxh. Mario Mazhiq Autori sht drejtor i Nisms s t Rinjve pr t Drejtat e Njeriut, Kroaci

Nisma pr KOMRA

AKTUALE T REJA MBI KOMRA-N

!Presidentt

e Kroacis,

Maqedonis dhe
Malit t Zi emruan

t drguarit e tyre

pr KOMRA

25-28 janar 2013. Presidenti i Kroacis Ivo Josipoviq, presidenti i Maqedonis Gjorgje Ivanov dhe presidenti i Malit t Zi Filip Vujanoviq emruan t drguarit e tyre personal pr KOMRA, t cilt do t marrin pjes n punn e Grupit rajonal t ekspertve pr shqyrtimin e Propozimit t Statutit t cilin e ka mbshtetur koalicioni pr KOMRA, dhe t mundsive ligjore kushtetuese pr themelimin e KOMRA-s. Takimi i t drguarve personal t presidentve t shteteve, me pjesmarrjen edhe t prfaqsuese t koalicionit pr KOMRA, do t mbahet nn prkujdesjen e njrit prej presidentve t shteteve, pa pjesmarrjen e mediave. Presidenti Josipoviq ka emruar Zllata Gjurgjeviqin, profesoreshn e rregullt n Fakultetit Juridik n Universitetin e Zagrebit, si t drguar personale pr KOMRA. Presidenti Ivanov ka emruar Luben Arnaudoskun, zvendsin e sekretarit t prgjithshm pr pun juridike dhe organizative n kabinetin e tij, ndrsa presidenti Vujanoviq ka emruar dekanin e fakultetit t shkencave politike n Podgoric, profesoreshn Sonja Tomoviq Shundiq, prndryshe kshilltare e presidentit pr pakica dhe t drejta t njeriut, si t drguar personale pr KOMRA. Koalicioni pr KOMRA n dhjetor 2012, ka ftuar presidentt e shteteve n rajon q t sjellin vendime pr themelin e KOMRA-s, pr t ciln angazhohet koalicioni rajonal dhe 543.000 qytetar nga t gjitha shtetet post-jugosllave. N letrn drejtuar presidentve t shteteve, koalicioni pr KOMRA ka treguar n rezultatet e rndsishme t organizatave joqeveritare pr t drejtat e njeriut n dokumentimin e viktimave t luftrave t viteve t nntdhjeta, q do t ndihmoj KOMRA-n q n mnyr t shpejt dhe efikase t plotsoj detyrat themelore q ka t bj me personalizimin dhe pranimin publik t njerzve q kan humbur jetn apo jan zhdukur gjat luftrave t viteve 1991-2001.

Nisma pr KOMRA

AKTUALE

!Libri

boshnjak

i t vdekurve

Sarajev, 21 janar 2013. N prani t m shum se 200 njerzve dhe t shum mediave, n datn 21 janar t vitit 2013, n Sarajev sht prezantuar Libri boshnjak i t vdekurve, t cilin e ka botuar Qendra hulumtuesedokumentuese n bashk-botim me Fondin pr t Drejtn Humanitare nga Serbia. Pr librin kan folur Mirsad Tokaa n cilsi t autorit t Librit boshnjak t t vdekurve, profesori Osman Ibrahimagiq, Zdravko Grebo dhe Ivan Sharqeviq, gjenerali i pensionuar Jovan Divjak dhe Natasha Kandiq, themeluese e Fondit pr t Drejtn Humanitare. Promovuesit e librit, midis t tjerash, kan thn edhe sa vijon: Mirsad Tokaa: Regjistri emr pr emr i viktimave sht i rndsishm, sepse m nuk do t ket lojra me numrat. Po zbatojm standarde, n t cilat, ata t cilt dshirojn t flasin pr viktimat, duhet ti ofrojn emrat. Po ashtu, me kt e ruajm kujtimin pr bashkqytetart tan dhe prpiqemi pr ta liruar rrfimin ton ditor nga rrfimet mitike, ideologjia, interesat politike dhe kombtare dhe ti quajm gjrat me emrin e tyre t vrtet, e ky sht emri dhe mbiemri i viktims., thot Tokaa dhe shton se nuk sht fjala pr numrin prfundimtar t t vrarve dhe t t zhdukurve. Ky sht numri, deri te i cili kemi arritur ne. N librin e katrt jan prafrsisht 5.000 emra, pr t cilt nuk kemi mundur me siguri t plot pr t vrtetuar rrethanat e vdekjes, dhe, s kndejmi, libri mbetet i hapur jo vetm pr futjen e viktimave t reja, n ndrkoh t identifikuara, por edhe pr hulumtime t mtejme. Libri boshnjak i t vdekurve sht bazuar n t dhnat nga burimet e ndryshme, duke prfshir 7.725 deklarata t dshmitarve, n t dhnat nga 5.500 tekste t gazetave ditore dhe periodike, 750 audio dhe video incizime si dhe 1.500 faqe t dokumenteve t ndryshme, duke prfshir t dhnat e Komisionit Shtetror pr Personat e Zhdukur t BdheH dhe arkivat e 725 organizatave, duke prfshir ktu edhe institucionet e gjyqsorit. Natasha Kandiq: Duke iu falnderuar trashgimis s Tribunalit t Hags, nuk mund ta harrojm t kaluarn dhe veprat e kqija, t cilat jan kryer n luftrat e viteve nntdhjet. Ky libr dhe t gjith regjistrat e tjer emr pr emr t njerzve, t cilt e kan humbur jetn n luftra, e thyejn heshtjen publike mbi viktimat dhe reduktimin e tyre n t dhna statistikore. N emr t t vdekurve, ky libr e krkon pranimin publik t t gjitha viktimave, pa t cilin nuk ka pajtim dhe ndrtim t kulturs s re t kujtimit.
Nisma pr KOMRA

Libri boshnjak i t vdekurve sht deri tash burimi m i besueshm mbi njerzit t cilt e kan humbur jetn n luft n BdheH. Baza e t dhnave, mbi t ciln bazohet ky libr, i ka prfshir t dhnat nga t gjitha burimet e shumta publike dhe private, si dhe t dhnat t cilat n mnyr plotsuese i ka mbledhur QHD. Pr her t par e kemi dokumentin, n t cilin emrat e njerzve jan cekur pavarsisht nga kombsia, qyteti, profesioni, prejardhja sociale, por n lidhje me vdekjen e tyre, qoft nse jetn e kan humbur n veprimet luftarake, qoft si civil, ose jan zhdukur n rrethana t lufts, kurse fati i tyre deri m sot nuk sht qartsuar.

Pesha tjetr e madhe e ktij libri sht se ai ka nxitur q n rajon t vazhdohet me projektin e emrimit t viktimave t lufts. N baz t Nisms pr KOMRA qndron e njjta ide, q procesi i pajtimit t filloj me emrimin dhe me identifikimin e viktimave. Emrat jan t vrtetuar, kurse shifrat jan burim i keqprdorimit pr qllime politike. Kultura ballkanike, Lufta e Par dhe e Dyt Botrore, pastaj luftrat e viteve 90-t, e tregon prirjen ton politike, shoqrore, profesionale dhe njerzore ndaj shifrave dhe kujtimit t shifrave. Tash, kur i kemi emrat, sht fundi i keqprdorimeve dhe i manipulimeve me viktimat. Ky sht fillimi i pajtimit. Mbetet q shtetet e rajonit t fillojn me pranimin publik t viktimave, q duhet t jet i hapur me vuln shtetrore. Fakti se nga gjithsejt 95.000 t vrar, 62.000 jan boshnjak dhe m shum se 30.000 boshnjak civil, n mnyr t padyshimt na on te prfundimi se lufta n BdheH n thelb ka qen luft kundr civilve.

Libri boshnjak i t vdekurve, me prgjegjsin metafizike ndaj t vdekurve dhe t gjallve, sht nj kontribut i jashtzakonshm pr kulturn e re t kujtimit dhe solidaritetit ndretnik.

Prof. dr Zdravko Grebo ka vlersuar se sht fjala pr nj ndrmarrje heroike. I ka shprehur disa sugjerime miqsore : q libri, n ndonj botim t ardhshm, t rititullohet si Libri boshnjako-hercegovinas i t vdekurve; q n vend t emri i babait t qndroj emri i babait dhe i nns; q n mnyr metodologjike t korrigjohet termi i pasigurt n pjesn e prkatsive kombtare, boshnjak, serb, kroat dhe i pasigurt; t mendohet pr nocionin e ri, q n vend t vendit t rnies t futet vendi i vdekjes. Profesori Grebo ka thn edhe se lufta ka filluar n at moment kur n at vitin 1992 e kemi dgjuar lajmin se jan vrar 30 njerz, kurse nuk sht cekur emri i burrit, i gruas ose i fmijs. N fund, ai ka br thirrje q t kihet parasysh fakti se t gjith kta njerz e kan emruesin e prbashkt vdekjen. Gjenerali i Armats s BdheH Jovan Divjak veprn e ka vlersuar si nj prmendore kapitale pr njerzit, edhe civilt e edhe ushtart. Profesori Omer Ibrahimagiq ka vlersuar se Libri boshnjak i t vdekurve e ndrpren kulturn, e cila t vdekurit i konsideron vetm si shifra statistikore. Ky libr ndihmon q ta sistematizojm kujtesn dhe q t mos e harrojm t kaluarn. Ai sigurisht se n mnyr thelbsore do ti kontribuoj pajtimit midis njerzve n BdheH dhe humanizmit t shoqris s saj. Hulumtimi i ktill, jo vetm n BdheH, por edhe n rajon dhe gjithkund n bot n vendet n t cilat jan zhvilluar luftrat, do ti kontribuonte humanizimit m t madh t njerzimit dhe secils shoqrishtet kombtar, etiks s prgjegjsis pr krimin e kryer, kulturs s bashkjetess midis popujve dhe mjediseve prreth, prgjegjsis s njerzve pr njri-tjetrin, pavarsisht nga prkatsia e tyre etnike, fetare dhe ideologjike t ndrgjegjshm se pas t gjithave ia vlen t jetohet jeta e prbashkt n paqen e s ardhmes.
Nisma pr KOMRA

Fra Ivan Shareviq, profesor i teologjis, ka thn se para nesh jan katr libra t rnda si histori: Libri boshnjak i t vdekurve, me prgjegjsin metafizike ndaj t vdekurve dhe t gjallve, sht nj kontribut i jashtzakonshm pr kulturn e re t kujtimit dhe solidaritetit ndretnik. Me kt libr prfundon mohimi i t tjerve dhe me kt ngrihemi kundr kulturs s harrimit t t tjerve si dhe te solidariteti pr vuajtje me t tjert . Krahas prezantimit t librit, n Unitic-in sarajevas, sht organizuar edhe ekspozita n t ciln jan prezantuar 51 punime t dhjetra artistve t BdheH, t cilt kan punuar n ilustrimin e librit. Artistt, n mesin e t cilve Elena Monaco, dr Goran V. Jankoviq, Mehmed Slezoviq dhe Vedran Babiq, punimet e tyre ia kan dhuruar Qendrs hulumtuese -dokumentuese. Nj numr i madh i portaleve, i radiove dhe i mediave t shtypura n mnyr shum pozitive kan raportuar pr prezantimin e librit, duke i transmetuar pjest e fjals s promovuesit t librit. Asnj televizion, edhe pse disa kan qen n promovim t librit, nuk e ka publikuar lajmin, megjithse gazetart e tyre kan marr deklarata nga t gjith promotort e librit.

!Promovuesit

e pajtimit

n rajon

Shekulli 21 qartazi m nuk sht koha e ndonj gjesti t Vili Brandit dhe ai nuk sht as n horizont kur sht fjala pr politikant tan.

Debatet mbi pajtimin, t mbajtura koht e fundit n Sarajev dhe n Beograd, kan treguar se fuqin m t madhe n prcjelljen e mesazhit t pajtimit e kan artistt, kurse bashksia akademike m s paku merr pjes n kt proces. Dy debate, n Sarajev (7.12.2012) dhe n Beograd (13.12.2012), n organizim t Koalicionit pr KOMRA, jan mbajtur n temn qendrore si t shkohet tutje deri tek pajimi n rajon dhe kush jan ata t cilt duhet t jen promovuesit kryesor t tij, t cilt do ti nxisin ato pjes t shoqris q deti tash kan qen t pa interesuara pr tu inkuadruar n at proces. Debatet jan organizuar me antart e shquar t bashksis artistike dhe akademike, t cilt kan diskutuar se si duhet t shkohet tutje n procesin e pajtimit, cilat kan qen pikat e dobta t angazhimit t deritashm dhe si mundet gjith ksaj ti kontribuoj edhe procesi KOMRA. Pjesmarrsit dhe pjesmarrset kan arritur deri te prfundimet e njjta: q n procesin e pajtimit rol ky ka arti, i cili ka kapacitetin m t madh pr bashkndjesi, mirkuptim dhe pranim
Nisma pr KOMRA

Ftilluesit e debatit n Beograd

t vuajtjeve t t tjerve, q jan instrumente t pazvendsueshme dhe m t forta n pranimin e s kaluars s rnd dhe n nevojn pr pajtim. Mbi fuqin e artit

Foto: Arkivi i FDH-s

Dshmit publike t viktimave kan kuptim, e kan at forc vetm nse i organizojn institucionet shtetrore.

Duke e hapur takimin n Sarajev, regjisori Dino Mustafiq ka thn se politikat mbizotruese t rajonit ende manipulojn me fakte, i lavdrojn kriminelt si heronj dhe e kultivojn harrimin, sepse ashtu e vazhdojn pushtetin e tyre dhe e mbajn pozicionin politik, por edhe se ekzistojn shum vepra letrare, filmike, teatrore, muzikore dhe figurative, t cilat e kultivojn nj lloj t kujtimit kreativ, me ka, n t njjtn koh, edhe e pushton hapsirn e liris nga e kaluara si ankth, nga e kaluara si e keqe dhe si gjak. Mustafiqi ka konstatuar se n ndonj platform t ardhme t pajtimit duhet t ket kultivim t bashkndjesi, dhe se sht i domosdoshm reformimi i sistemit arsimor, i cili tash prfaqson nj lloj t harrimit institucional. Aktori Ermin Bravo ka thn se bashkndjesia sht thelbsore pr procesin e pajtimit. Q t arrijm deri te paqja, nnkuptohet drejtsia, kurse kur vendoset drejtsia sht i mundur pajtimi, kurse q t arrihet deri te pajtimi sht i nevojshm besimi, kurse duket se nn gjith kt thellsisht qndron bashkndjesia. Dhe si ta prkufizojm, n t vrtet, si ta institucionalizojm? Q individi t besoj n prfundimet e tij, t arrij deri te paqja vetjake me vetveten si viktim, q t paqsohet shpirti vetjak, dhe q, kshtu, t arrihet deri te nj lloj i katarzs, q t mund t arrihet deri te bashkndjesia, q ta kuptoj kt nga pozita e tjetrit, krejt at q e ka prjetuar vet, q t mund t ndjehet n lkurn e tjetrit, jo vetm pr t kuptuar, por pr ta pranuar kt edhe emocionalisht. Duket se kjo sht qllimi i gjith ksaj dhe qllimi i KOMRA-s, si dhe qllim i t gjitha ktyre nismave. N kt kuptim, duket se bashksia etnike arrin te bashkndjesia jo nprmjet krejt ktij zinxhiri, por n mnyrn m t drejtprdrejt. Thelbsore sht se kjo sht e vetmja gj, e cila sht e vshtir t institucionalizohet. Kurse mendoj se ekzistojn institucione pr kt dhe un mendoj se ky sht arti dhe, ja, un do t flas nga pozicioni im: teatri, se ai sht bashkndjesi e institucionalizuar , ka thn ai n fund t fjals s tij.
Nisma pr KOMRA

Andrej Nosov, student, regjisor, dhe drejtor i fondacionit Hartefakt ka thn se katr pes vitet e fundit ekziston nj varg i tr i punimeve artistike t cilat e trajtojn t kaluarn, por shtja kryesore sht se si t bhen ato t dukshme n shoqri. Aktori Branko Cvejiq n Beograd ka theksuar se rrethet artistike pothuajse kurr nuk kan pasur probleme n prhapjen e misionit t pajtimit brenda bashksis teatrore dhe bashksive t tjera artistike, por se sfida kryesore artistike sht t zbritet nga skena dhe t vazhdohet me informimin mbi t kaluarn . Regjisori Stevan Bodrozha sht pajtuar se fuqia e ndikimit t artit n ngritjen e ndrgjegjes sht e madhe, por se teatri n lidhje me masivitetin e njerzve deri tek t cilt do t arrij nuk mund t matet me televizionin, me estradn, dhe me Internetin. Megjithkt, ai mund ta ndryshoj at person i cili e konsumon teatrin, q ta prek, t shkaktoj katarz. Pjesmarrsit e t dyja takimeve kan ardhur deri te prfundimi se edhe m tutje duhet t mendohet mbi format e artit, t cilat mund t arrijn deri te nj numr sa m i madh i njerzve, kurse sht propozuar q debatet e ardhshme mbi pajtimin t fillojn n kuadr t festivaleve, si sht pr shembull, festivali beogradas Zona e lir. Natasha Kandiqi, themeluese e Fondit pr t Drejtn Humanitare Pajtimi i dy kryetarve ka qen ka thn se bashksia artistike n kt moment sht e veant me shtje e tyre personale. at se mundet, m shum se sa bashksit e tjera, grupet e tjera t shoqris civile, grupet e tjera profesionale, t bj n lidhje me ballafaqimin, pajtimin dhe me afrimin e pikpamjeve t ndryshme t asaj se far ka ndodhur n t kaluarn ndaj minimumit, t cilin t gjith do t themi ky sht ai minimumi ndaj t cilit kemi qndrim t kristalizuar. Pengesat objektive: mosbesimi N t dyja takimet, pjesmarrsit kan ardhur te prfundimi se penges e madhe drejt pajtimit sht fakti se t gjitha shoqrit e rajonit kryesisht i glorifikojn kriminelt e lufts si heronj dhe i mohojn krimet, t cilat jan kryer ndaj popujve t tjer, edhe pse pr ato krime tash ka prova t pakundrshtueshme. Ksaj i ka kontribuuar, konsiderojn pjesmarrsit, edhe nj varg i aktgjykimeve me t cilat lirohen nga prgjegjsia penale t akuzuarit para Gjykats Ndrkombtare Penale t ish Jugosllavis (GJNPJ). Derisa pjesmarrs t caktuar konsiderojn se kjo i ka shkaktuar nj goditje t pakthyeshme procesit t pajtimit, shumica, megjithkt, sht pajtuar se proceset gjyqsore e kan logjikn e vet e cila bazohet n procedurn e provave, por se rrjedha e tyre n asnj rast nuk do t thot se krime, s kndejmi edhe viktima, nuk ka pasur. Ky sht mesazhi i cili duhet t arrij deri te opinioni i gjer publik si dhe faktet, t cilat jan paraqitur dhe provuar para GJNPJ (dhe para gjykatave kombtare), e t cilat flasin pr krime dhe psime, me vet kt mund ti kontribuojn t kuptuarit m t mir t vuajtjeve t t tjerve e, me kt, edhe procesit t pajtimit. Millosh Sholaja, filozof nga Fakulteti i Shkencave Politike n Banja Lluk ka thn se nuk ka pajtim n nivel t shoqris dhe as q mund t ket, sepse nuk ka m besim midis popujve. Deri te humbja e plot e besimit ka rezultuar pas aktgjykimeve t Hags t shqiptuara pr Gotovinn dhe Haradinajn. Besimi n nivel individual ekziston, por Sholaja nuk sheh kurrfar kuptimi q t ngulet kmb n pajtimin, sepse pajtimi n nivel t kolektivitetit m nuk sht i mundur. Ai ka shtuar se kjo posarisht sht e shprehur n viset rurale. Politologu Vlada Simoviq ka theksuar se problemi i partikularitetit sht problem i cili ekziston n BdheH n t gjitha fushat e jets dhe n t gjitha bashksit profesionale dhe etnike dhe se ky
Nisma pr KOMRA

debatit n Sarajev Foto: Arkivi i FDH-s

10

problem as q mund t mohohet dhe as q mund t ndryshohet nga lart, por se duhet nisur nga niveli i bashksive t vogla, t cilat jan t indoktrinuara me sistemin arsimor dhe diskurset publike politike. Ndryshimi i teksteve shkollore dhe formimi i komisioneve pr t vrtetn jan t vetmet q do t mund ti nxisnin ndryshimet, ka prfunduar ai. Filozofi Vlada Milutinoviq konsideron se problemi kryesor sht ai se viktimat e lufts, n nj mnyr, lidhen me fajin kolektiv. Pasi q njerzit e zakonshm e shohin se ndonj krim lidhet me fajin kolektiv e, me vet kt, me ndonj dnim kolektiv, ather, ata, dshirojn ta refuzojn at fajsi, e cila, n t vrtet, nuk ekziston, si dhe at dnim pr t cilin mendojn se sht i padrejt. Ai konsideron se sht e domosdoshme t shmanget shtja e fajit kolektiv. Nevoja pr aktert e ri t pajtimit Vesna Peshiq n Beograd ka thn se sht e domosdoshme t gjendet ato thellsi e shoqris, ku ndoshta qndron motivacioni m i thell q proceset e pajtimit t vazhdohen. Mustafiqi ka shtuar se sht e vrtet se atje ekziston interesimi m i lart pr pajtim dhe pr ballafaqim me t kaluarn. Zlatiborka Popov Momiloviq, nga Fakulteti Filozofik n Sarajevn Lindore ka paraqitur rezultatet mbi ndrtimin e pajtimit n BdheH n bashkpunim me Universitetin n Edinburg. N pyetjen kush jan aktort e rndsishm pr ndrtimin e pajtimit dhe t besimit n nivel t t gjith vendit, qytetart dhe qytetaret an e knd BdheH m s shumti i besojn institucioneve arsimore, arsimtarve dhe arsimtareve dhe at njerzve q nuk jan nacionalist, kurse m s shumti mosbesim sht treguar ndaj organizatave t cilat i prfaqsojn viktimat. Kurse n fund jan gazetart dhe gazetaret, politikant dhe politikanet, ka cekur Popov Momiloviq. Politikant, po ose jo Avokati Dragan Pjeva sht shprehur se ekziston pak besim n politikant, edhe pse disa politikan prpiqen pr t lar mkatet e tyre t s kaluars dhe kjo sht n rregull dhe ua japim
Nisma pr KOMRA

prkrahjen dhe fjala sht para s gjithash mbi menurin e leht. sht me rndsi se Serbia m nuk sht duke luftuar dhe kjo sht detyr e elitave serbe. Na duhet paqja me fqinjt, paqja me botn dhe me vetveten. Sipas meje, kjo sht mas e patriotizmit dhe e dashuris ndaj atdheut dhe vendit, ka prfunduar ai. Dramaturge dhe letrarja Ljubica Ostojiq ka folur n Sarajev se prpjekjet e deritashme t politikanve n kuptimin e pajtimit kan ndikuar n mnyr abstrakte. Un, me gjith vullnetin m t mir, kurrsesi nuk mund ta imagjinoj kt Josipoviqin ose Tadiqin se si gjuajn n njerzit, i vrasin dhe i mundojn e pastaj rrfehen n emr t shtetit dhe t popullit dhe ngjashm. Kurse ai i cili sht vrass, torturues etj., nuk do ta gjej viktimn e tij ose viktimat dhe t rrfehet, ka thn ajo dhe ka shtuar se sht e domosdoshme t shihet se far mendojn t rinjt mbi pajtimin dhe si tiu drejtohemi atyre dhe si ti animojm pr kt proces. Vincent Degert, ambasador, Delegacioni i Komisionit Evropian n Serbi, ka thn se prpjekjet tona duhet t jen t orientuara drejt bashkpunimit me politikant, dhe se n kt kuptim ka pasur prpjekje t rndsishme, t cilat kan drguar mesazhe t fuqishme dhe simbolike, si sht pr shembull takimi i Josipoviqit me Tadiqin n Vukovar. Profesoresha Vesna Rakiq Vodineiq ka qen e nj mendimi t kundrt dhe ka thn se pajtimi i dy kryetarve ka qen shtje e tyre personale n t ciln n asnj mnyr nuk kan qen t futur kurrfar institucionesh t tjera as t Republiks s Kroacis e as t Republiks s Serbis, dhe se sht fjala pr politikn estradeske, e cila nuk ka realizuar gjurm t rndsishme. Edhe pjesmarrsit e shumt t tjer po ashtu e kan shprehur dyshimin n pikpamje t asaj nse nga politikant duhet pritur q t jen barts t proceseve t pajtimit. Shekulli 21 qartazi m nuk sht koha e ndonj gjesti t Vili Brandit dhe ai nuk sht as n horizont kur sht fjala pr politikant tan., ka thn Mustafiqi dhe ka shtuar se n arsimin dhe n punn me t rinj sht elsi i t gjithave, se kjo sipas t gjitha gjasave sht grupi i cili synohet, po desht ta quajm kshtu, dikush t cilit ne duhet ti drejtohemi. Rndsia e arsimit dhe zgjimi i bashksis akademike N t dyja debatet sht arritur deri te prfundimi se nj pjes e madhe e bashksis akademike sht shum pasive lidhur me shtjen e pajtimit. Sasha Madacki, drejtor i Qendrs pr t Drejtat e Njeriut n Sarajev ka thn se problemi i bashksis akademike sht se ajo si totalitet nuk ekziston, se sht fjala pr grupet e izoluara jo m sipas elsit etnik, por t izoluara n habitatet e veta n kuptimin e komunitetit t juristve, t komunitetit t historianve, midis t cilve nuk ka kurrfar kmbimi dhe dialogu. Ne nuk e dim se si kush ligjron, se far sht prmbajtja t ciln ne ua prcjellim atyre gjeneratave. Ky sht shembull i apartheidit n shkolla , ka thn Medacki dhe ka theksuar se vet bashksia akademike ka nevoj pr hapje dhe pr hulumtimin kritik n mnyr q t mund t fillohet me hulumtimin e prmbajtjeve, t cilat prcillen tek njerzit e ri. Natasha Kandiqi ka thn se mundsit e organizatave joqeveritare jan t kufizuara n procesin e pajtimit, dhe se regjistri emr pr emr i viktimave sht kontributi m i madh, t cilin ato mund tia japin ktij procesi. Ndryshimi i teksteve shkollore duhet t vij si nism nga vet institucionet, prndryshe nuk do t ket kurrfar efekti. Bashksit akademike munden edhe m shum se kaq dhe obligim i tyre sht q t vrtetojn faktet shkencore. Problemi qndron aty se n kto hapsira kurr nuk ka pasur fakte shkencore dhe gjithmon ka pasur fakte politike. Nse ne [organizatat joqeveritare] i vrtetojm faktet mjekoligjore, ather ka shanse edhe pr faktet shkencore, t cilat, sipas radhs, pra, jan mbi faktet gjyqsore. Faktet mjekoligjore ose forenzike e zvoglojn
Nisma pr KOMRA

11

hapsirn pr gnjeshtra, manipulime dhe falsifikate dhe kjo, n t njjtn koh, sht minimumi dhe maksimumi nga i cili mund t nisemi q pastaj mund t na oj drejt njfar besimi. Epo, un ktu e shoh rolin e bashksis akademike. Bashksia akademike mund t jap prgjigje shum m t sakta se sa shoqria civile, ka thn Kandiqi. Tanja Shljivar ka thn se problemi ky sht n familje, n media dhe n sistemin e shkollimit. Kta tre mekanizma, ashtu n mnyr t fuqishme dhe disi n mnyr solidare funksionoj n secilin entitet n BdheH dhe n gjith rajonin, sa q kurrfar pajtimi nuk do t vij parasysh nse nuk fillohet nga ato tri nivele themelore. Kandiqi n Beograd n fjaln e saj n fund ka thn: Ne, organizatat joqeveritare, as edhe si bashksit artistike, nuk mund t jemi barts t aktit t pranimit publik t viktimave. Ne nuk mundemi, sepse nuk mund t zvendsojm institucionet shtetrore n pranimin e viktimave. Dshmit publike t viktimave kan kuptim, e kan at forc vetm nse i organizojn institucionet shtetrore. Ne duhet t jemi t ndrgjegjshm pr kt, po ashtu duhet t jemi t ndrgjegjshm se mund t msojm q ta nxisim kt, q prher t nxisim t tjert q t jen promovues. Rndsia e drejtsis gjyqsore N debatin n Beograd, krahas artistve dhe shkenctarve dhe profesorve kan marr pjes edhe disa ambasador. Kan folur pr rndsin e drejtsis gjyqsore dhe se realiteti flet se ajo nuk sht e mjaftueshme pr procesin e pajtimit, sepse, si ka thn ambasadori i Zvicrs Jean Daniel Ruch, e drejta n drejtsi sht vetm nj aspekt kur flitet pr nevojat e viktimave. Ambasadori Vincent Degert ka theksuar se shteti ligjor pr Bashkimin Evropian sht vler mbi t ciln nuk negociohet dhe se ne mbshtetemi n te, edhe prkundr aktgjykimeve befasuese t cilat i kemi dgjuar nga gjykata ndrkombtare. Ai ka thn se hapi i radhs sht investimi n shkolla dhe programet arsimore, ku edhe tashm punohet. Profesor i s drejts Zoran Pajiq n Sarajev dhe Beograd ka folur mbi shprputhjen q n mnyr evidente ekziston midis aktgjykimeve gjyqsore dhe t pritmeve t viktimave, por ka theksuar se drejtsia dhe satisfaksioni i viktimave (para s gjithash nprmjet qasjes s t drejtave n reparacione) e hapin rrugn drejt pajtimit. Profesori Milan Podunavac sht pajtuar me profesorin Pajiq se rajoni sht i ngarkuar me trashgimi negative dhe me munges t refleksionit kritik dhe ka shtuar se n Serbi sht fjala pr nj problem edhe m kompleks. Shoqria serbe, sipas tij, sht e ngarkuar n mnyr plotsuese edhe me faktin se sht shoqri postdiktatoriale e edhe shoqri e mundur. Shoqrit e mundura kan nj problem t madh se si ta formsojn nj lloj t konsensusit themelor politik brenda t cilit nuk ka luft politike, garime politike, brenda t cilit formsohet pajtimi mbi vlerat themelore t asaj shoqrie, ka thn Podunavac, duke i arsyetuar pengesat kye q qndrojn para prparimit t procesit t pajtimit me fqinjt. Shum pjesmarrs t t dyja takimeve kan arritur n prfundimin se ekziston shum pak besim edhe n shoqatat e viktimave. Pajiqi dhe Kandiqi kan theksuar se politikant i keqprdorin shoqatat dhe se ato, s kndejmi, nuk mundt jen bartse t procesit t pajtimit. Tanja Shljivar e ka cekur si nj shembull dshprues at kur kryetarja e Shoqats s Nnave t Srebrenics, e ka uruar Kroacin pr aktgjykimet me t cilat lirohen nga prgjegjsia penale gjeneralt Gotovina dhe Markai. Dikush, i cili sht simbol i viktims civile e q nuk i pranon viktimat e tjera civile dhe, pastaj, si t mos mendoj se arritja deri te ai pajtim sht vrtet larg, tmerrsisht larg, tmerrsisht larg . Jelena Grujiq
Nisma pr KOMRA

12

DEJTSIA TRANZICIONALE N RAJON

!Drejtsia pr viktimat

sht e vetmja

rrug deri te
bashkjetesa

E vrteta duhet t bazohet n faktet mbi at se far saktsisht ka ndodhur n t kaluarn, dhe kt do t mund ta vrtetonte KOMRA.

paqsore

Gjykata Ndrkombtare Penale pr ish-Jugosllavin (GJNPJ), n datn 20 nntor t vitit 2012 e ka liruar Ramush Haradinajn, Idriz Baln dhe Lahi Brahimajn nga akuzat, n t cilat kan prfshir vrasje, tortura, dhunime, sjellje njerzore me t burgosurit dhe dbim t dhunshm t serbve nga shtpit e tyre. Me aktgjykimin e Trupit Gjykues, pas prsritjes s pjesshme t gjykimit, ata jan liruar nga t gjitha akuzat. Sipas ksaj aktakuze, n periudhn prej dats 1 mars t vitit 1998 e deri n dat 30 shtator t vitit 1998, n Zonn Operative t Dukagjinit, konkretisht n fshatin Jabllanic t komuns s Gjakovs, ka ekzistuar kampi n t cilin kan ndodhur sjellje t vrazhda dhe tortura t personave t paraburgosur, pr t cilat t akuzuarit Haradinaj, Bala dhe Brahimaj kan qen t informuar. Megjithkt, Prokuroria nuk ka paraqitur prova t cilat i lidhin t akuzuarit me krimet e kryera, edhe pse gjat gjykimit sht vrtetuar prania e tyre n zonn ku besohet se jan kryer krimet, nga muaji mars deri n muajin shtator t vitit 1998. Mbrojtja e t akuzuarve leht i ka diskretituar dshmitart e Prokuroris, pjestar t shrbimeve t sigurimit t Serbis. Mbrojtja, kta dshmitar i ka akuzuar se kan qen hallka t rndsishme n zinxhirin e vrasjeve dhe t zhdukjeve t shqiptarve. Thelbsore sht se Prokuroria ia ka dal t provoj se n periudhn, t cils i referohet aktakuza, n territorin e cekur jan kryer krime t lufts dhe se viktimat ekzistojn. Gjykimi i t dnuarve sht prcjell me interesim t madh, si n Kosov, ashtu edhe n Serbi. Derisa n Kosov Haradinaj dhe bashklufttart e tij pozitivisht jan lavdruar, kurse aktiviteti i tyre n luft i cili ka pasur karakter lirimtar konsiderohet i pastr, n Serbi ai shikohet si kriminel i lufts, i cili ka qen i udhhequr nga ideja e spastrimit t territorit nga jo-shqiptart dhe nga kundrshtart politik. N Kosov, pra, ajo luft interpretohet si luft pr krijimin e Kosovs s lir dhe t pavarur, derisa n Serbi shihet si luft pr albanizimin e Kosovs dhe dbimin e jo-shqiptarve. I tr ky debat n media i ka prjashtuar pjest m t mir t tregimit viktimat. Qllimi i GJNPJ nuk ka qen q t prcaktoj karakterin e lufts s tyre dhe as t prcaktoj nse lufta ka qen e drejt ose e padrejt, por qllimi i saj gjithnj ka qen dhe sht pr t prcaktuar prgjegjsin penale individuale (qoft kjo nga pozicioni i urdhrdhnsit, i kryersit ose prkrahsit) n rastet e kryerjes s krimeve t lufts dhe t shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut, ose pr t vrtetuar ekzistimin e ndrmarrjes s bashkuar kriminale n raste t caktuara. Me prjashtim t organizatave joqeveritare, t cilat gjat t gjitha procedurave gjyqsore e krkojn drejtsin pr viktimat, institucionet n Kosov dhe n Serbi, mediat, intelektualt... jan marr me karakterin e lufts, kurse GJNPJ, varsisht nga diskursi dhe rrethanat, sht karakterizuar si gjykat e drejt
Nisma pr KOMRA

13

Ramush Haradinaj Photo: www.lbnelert.com

ose politike. shtjet t cilat kan t bjn me nevojat elementare t viktimave, e drejta pr t ditur pr fatin e antarve t familjeve t tyre, e drejta n drejtsi dhe n reparacione nuk kan qen tem as n shoqrin kosovare e as n at serbe. Pas kthimit nga Haga, Haradinaj nuk ka folur pr viktimat. Ai kryesisht ka folur mbi nevojn e kthimit t personave t shprngulur nga t gjitha grupet etnike n Kosov, nevojn pr bashkjetesn e t gjith popujve dhe pr rrugn e prbashkt drejt Bashkimit Evropian, e cila mund t ndrtohet vetm nprmjet marrdhnieve t mira ndretnike dhe ndrshtetrore. N asnj moment nuk e ka qartsuar se si e mendon ndrtimin e besimit dhe se si do t duhej t arrihej pajtimi. Haradinaj nuk ka folur mbi nevojn e procesimit t kryersve t vrasjeve t m shum se 40 jo-shqiptarve (kryesisht serb) n zonn n t ciln ai ka qen kompetent i komandimit. Po ashtu, Haradinaj nuk ka folur mbi nevojn e rehabilitimit t familjeve t viktimave dhe as pr reparacionet. Qndrimi i till i publikut ndaj viktimave n t gjitha shtetet e krijuara nga shprbrja e ish RSFJs, si dhe fakti se drejtsia pr viktimat nuk sht arritur me an t gjykimeve pr krimet e lufts, vetm sa e ka prforcuar m shum nevojn e pavarsimit t Komisionit Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut (KOMRA). E vrteta duhet t bazohet n faktet mbi at se far saktsisht ka ndodhur n t kaluarn, dhe kt do t mund ta vrtetonte KOMRA. Kshtu, faktet e vrtetuara n mnyr t pakundrshtueshme do ta prfundonin ciklin e manipulimit me viktimat, dhe do t duhej t bheshin pjes e politikave zyrtare shtetrore t t gjitha vendeve t rajonit. Procesimi i krimeve t lufts dhe i shkeljeve t tjera t t drejtave t njeriut nga ana e gjykatave vendore do t jet edhe m tutje me nj pesh t posame. E drejta penale ka forc pr ta fuqizuar besimin n shtetin ligjor, me ka n mnyr t fuqishme mund t kontribuoj dhe tua mundsoj viktimave pr ta realizuar t drejtat e tyre n reparacione. Kjo sht mnyra q ideja mbi jetn e prbashkt t bashksive t ndryshme etnike t fitoj n pesh dhe n kuptim. Kreshnik Sylejmani Autori sht koordinator i projektit Arsimimi joformal n Fondin pr t Drejtn Humanitare Kosov
Nisma pr KOMRA

14

!Jasenovci para sfidave

t kujtess

Jasenovci ka qen kampi m i madh i vdekjes, i burgosjes dhe i puns s dhunshme n Shtetin e Pavarur Kroat gjat Lufts s Dyt Botrore.

Muzet e holokaustit merren me reprezentimin e elementit t vetm, n t cilin sht reduktuar dinjiteti i miliona njerzve n kujtesn. Roli i muzeve holokauste, pr kt arsye, gjithmon do t duhej t ishte i orientuar drejt t jetuarit m t plot t s ardhmes. Muzet do t duhej t na nxisnin t mendojm jo vetm mbi at Se si kan jetuar disa?, por edhe n shqyrtimin e shtjes Kush jemi ne?, Kush sht i ngjashm me mua?, Si mund ta realizoj prbashksin? Porse, n fushn e ballafaqimit me t kaluarn, historia shum her na ka treguar se rruga drejt nj t ardhmeje m t plot sht e bazuar n solidaritetin, n pajtimin dhe ndrtimin e kujtess s prbashkt, jo rrall t mbushur me rrug qorre t shtigjeve t shumfishta t kujtess, t interpretimeve dhe t reprezentimeve t s kaluars. N rrjetat e ndrliqshme t rindrtimit t ngjarjeve t kaluara, n rrjetin e kujtess dhe t harress, e kaluara sht nj konstruksion shoqror, q n mnyra t ndryshme mund t paraqitet dhe t rrfehet prej asaj se mund t shtrembrohet, heshtet, zmadhohet, harrohet shprfillet, keqprdoret, instrumentalizohet, banalizohet, manipulohet. Muzeu Memorial i Hapsirs s Prkujtimit t Jasenovcit ka nj status dhe nj mision t posam n mesin e prmendoreve muzeore n Republikn e Kroacis, por edhe n nj hapsir m t gjer gjeografike. Konteksti i saj specifik historik e bn vend t rekontekstualizimit t prhershm. Tragjedia gjithnjerzore, e cila sht e shkruar n at vend dhe e prezantuar me ekspozit muzeore duhet t prfaqsoj sfid t pandrprer ndaj do forme t mbylljes, urrejtjes dhe intolerancs. Porse, a prfaqson Muzeu Memorial n Jasenovc n masn e mjaftueshme sfid pr urrejtjen dhe mosdurimin? Jasenovci sht, si vend historik, por edhe meditativ, ka qen dhe ka mbetur nj vend shum i kontestuar i kujtimeve dhe pr shum vite ka qen sken e konflikteve dhe e atribuimeve kombtare. Pr shembull, materialet nga gjykimet n Den Haag kan treguar se si pikrisht Jasenovci ka qen nxitje pr nj varg krimesh, t cilat kan ndodhur. N kampin e Jasenovcit i cili ka qen kampi m i madh i vdekjes, i burgosjes dhe i puns s prdhunshme n Shtetin e Pavarur Kroat gjat Lufts s Dyt Botrore ustasht n mnyr brutale kan vrar n pjesn m t madhe serbt, romt, hebrenjt dhe kroatt (kundrshtart e regjimit ustash). Vrasja e nj numri t madh t viktimave, t cilat i kan takuar grupeve t ndryshme etnike dhe kombtare si dhe pamundsia e sotme e ktyre grupeve pr t ndrtuar nj kujtes t
Nisma pr KOMRA

15

Zona prkujtimore Jasenovc Foto: en.wikipedia.org

16

prbashkt prbn nj pjes t madhe t problemit t traums jasenovciane. Ndrtimi i kujtimit duhet t bazohet n t vrtetn si dhe n angazhimin e madh n gjetjen e rrugve pr dialog t prbashkt si n rrafshin politik-shtetror, ashtu edhe rrafshin po aq t rndsishm shoqrorkulturor. Duke u nisur nga mospajtimi lidhur me numrin e t vrarve, rekonstruksioni i ngjarjeve historike, e krejt deri te mnyra e komemorimit, kujtesa e paprputhshme e popullit serb, kroat, hebraik dhe rom jan pengesa pr gjetjen e dialogut t prbashkt. Muzeu Memorial n Jasenovc, n kt kuptim, ka rndsi t thell historike. Ai muze, si nj hapsir e veant e kujtess, funksionon si vend i takimit me periudhat m t tmerrshme n historin kombtare. Ato jan periudha, t pandashme nga ideologjit e veta dhe, n dritn e regjimit t vet totalitar, kan ln mbresa t thella dhe t ndryshme shoqrore dhe kulturore n kujtesn kolektive t popullit kroat, por edhe prshtypje n jetn e prditshme t qytetarve duke ndikuar, n kt mnyr, n raportin e tyre ndaj grupeve t tjera kombtare dhe etnike. Historia e krimit jasenovcian dhe vrasjet, n kujtesn kolektive, por edhe n at individuale e kan kaluar rrugn prej shtypjes dhe heshtjes deri te zmadhimi dhe banalizimi, gj q edhe sht baz e keqprdorimit t historis dhe t kujtimit pr Jasenovcin. S kndejmi duhet t vshtrojm pyetjen, se n far mnyre Jasenovci mund t bhet vend i pajtimit, prkatsisht i ndrtimit t kujtess n vuajtjen e kaluar, e cila do t jet nxitje pr zgjerimin e solidaritetit dhe t bashkndjesis? Ekspozita e tashme muzeore, q udhhiqet me motivin viktima sht emr prbn nj lvizje jashtzakonisht t rndsishme n t kuptuarit e traums, duke e vn, kshtu, viktimn n qendr. Po ashtu njsoj insistohet n situimin e tyre historik, duke ikur nga abstraksioni i numrave. Krahas ndarjes s njohjes ndaj ekspozits muzeore dhe krahas respektit ndaj puns s pasur dhe shteruese historike-shkencore t br n hulumtimet mbi Jasenovcin, duhet ta trheqim vrejtjen edhe se Jasenovci, si vend i kontestuar i kujtimit, krkon mbikqyrje t prhershme si dhe hulumtim dhe vzhgim plotsues. Trauma e Jasenovcit, n mnyrn se si sht reprezentuar deri m sot, nuk mundson krijimin e kornizave t prbashkta pr ndarje t prbashkt t kujtimeve dhe t barrs s vuajtjes dhe, rrjedhimisht, nuk ka ndikime pozitive n marrdhniet ndretnike. N krkim t nj solidariteti m njerzor t t gjitha aksioneve t t gjitha kombeve dhe etnive t
Nisma pr KOMRA

prfshira n traumn e Jasenovcit, sfida e vn para muzeut jasenovcian sht (re)prezentimi: si t realizohet takimi, i cili do t mundsoj (re)konstruktimin e kujtess n at mnyr q ajo t bhet prfshirse pr Tjetrin? A sht fare e mundshme t realizohet n at mnyr, me ekspozit muzeore? Ideja udhheqse gjat themelimit t muzeut t holokaustit npr gjith botn ka qen e njjta realizimi i nj t ardhmeje m paqsore me an t pajtimit me t kaluarn. Vetm me ballafaqimin e prhershm me t kaluarn, me pranimin e prgjegjsis, me faljen dhe kmbimin e kujtimit n nj dialog aktiv, kritik t t gjitha grupeve t prfshira n tragjedin dhe traumn e Jasenovcit, sht e mundshme pr tu nisur rrugs drejt ndrtimit t nj paqeje m t qet. Andriana Beniq Autorja sht n studimet post-diplomike doktorale t sociologjis (tema e disertacionit t doktorats - sociologjia e kujtimit dhe e kujtess, sociologjia e traums kulturave);Ekspoze n Trajnimin e Drejtsis Transicionale, t cilin n Zagreb e ka organizuar Nisma e t Rinjve pr t Drejtat e Njeriut, Kroaci

NGA MEDIAT E TJERA !Radio Evropa e Lir: Natasha Kandiq dhe Vesna Tersheliq

!T vrar

17

m shum se tridhjet mij,

t dbuar dy
milion njerz

Omer Karabeg: Bashkbiseduese tonat jan Natasha Kandiq nga Fondi pr t Drejtn Humanitare dhe Vesna Tersheliq nga organizata joqeveritare Documenta Qendra pr ballafaqim me t kaluarn. N muajin shtator t vitit t kaluar, aktivistt e Nisms pr KOMRA i kan drguar kryetarve t t gjitha shteteve n hapsirn e ish-Jugosllavis kartolina, n t cilat iu luten q ta fillojn procedurn zyrtare pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts. Si kan reaguar kryetart? Natasha Kandiq: Ne e kemi bt nj anket t vogl. I kemi thirrur kabinetet e kryetarve t shteteve t rajonit q t shohim se far jan reaksionet. Ka reaguar kryetari maqedonas Ivanov,
Nisma pr KOMRA

i cili menjher e ka thirrur profesoreshn Biljana Vankovska, prfaqsuesen e Nisms pr KOMRA n Maqedoni. N Beograd na kan thn se kryetari Nikoliq se kartolinat i kuptuar dhe i ka marr si dhurata. Nga Zagrebi e kemi marr informatn se kryetari Josipoviq e ka lexuar kartolinn. Kjo sht e tra q e kemi kuptuar. Nuk ka pasur reagime ndaj prmbajtjes s kartolins. Krejt kjo tregon se politikant tan t lart nuk jan msuar me komunikimin me njerzit e zakonshm, ata kryesisht nuk reagojn ndaj mesazheve t cilat ua drgojn qytetart. Omer Karabeg: Si e shikon qeveria n Kroaci KOMRA-n? Vesna Tersheliq: Qeveria sht e prmbajtur. Pyetjet, me t cilat i drejtohemi asaj, mbesin pa prgjigje. Megjithkt, sht jashtzakonisht e rndsishme prkrahja, t ciln na e ofron kryetari Josipoviq, i cili disa her e ka mbshtetur nismn pr themelimin e KOMRA-s. Omer Karabeg: Zonja Tersheliq, ju, n nj intervist, keni deklaruar se KOMRA duhet ta krijoj librin e madh t t vdekurve, n t cilin me emr e me mbiemr do t shkruheshin t gjith ata t cilt nga viti 1991 jan vrar, si dhe ata, t cilt llogariten si t zhdukur. Keni thn se duhet t vrtetohen edhe rrethanat e vrasjes s tyre. A sht kjo e mundur? Vesna Tersheliq: Kjo sht e mundur, sepse tashm jan br hulumtime t rndsishme. I kan br organizatat e shoqris civile, si jan Qendra Hulumtuese-Dokumentuese nga Sarajeva, Fondi pr t Drejtn Humanitare nga Beogradi dhe Prishtina dhe Qendra jon pr ballafaqimin me t kaluarn - Documenta, q punon n dokumentimin e psimeve n Kroaci. Shum t dhna i kan mbledhur edhe shrbimet qeveritare dhe institucionet studimore. Mendoj se sht obligim i t gjitha qeverive n rajon q prmes KOMRA-s ti botojn emrat dhe mbiemrat e njerzve t vrar dhe t zhdukur si dhe rrethanat e psimit t tyre. Kt ia kan borxh, para s gjithash, viktimave, por edhe secilit prej nesh. do shtetas i vendeve postjugosllave ka t drejt ti shoh ato t dhna. Kur sht fjala pr numrat, fatkeqsisht ende flasim pr vlersimet, por m duket se me nj siguri goxha t madhe mund t pohojm se jan vrar dhe jan zhdukur m shum se 130.000 njerz. Natasha Kandiq: Si kemi ardhur deri te kjo shifr prej rreth 130.000 njerzish t vrar dhe t zhdukur? N luft n Bosnj e Hercegovin jetn e kan humbur 96.000 njerz, kurse n Kroaci rreth 11.000 kroat dhe midis 6.000 dhe 7.000 serb. Sa ka t bj me Serbin, e cila, si ka thn kryetari i saj i ndjer, nuk ka qen n luft rreth 1.600 shtetas t Serbis dhe t Malit t Zi e kan humbur jetn n territorin e Kroacis dhe t Bosnjs dhe Hercegovins. Kur sht fjala pr Kosovn, atje, nga muaji janar i vitit 1998 e deri n muajin dhjetor t vitit 2000 gjat konfliktit t armatosur dhe menjher pas tij jan vrar 13.500. Rreth 250 njerz jan vrar n luft n Maqedoni n vitin 2001, kurse rreh 50 pjestar t ish APJ-s dhe t Mbrojtjes Territoriale t Sllovenis kan humbur jetn n territorin e Sllovenis. Omer Karabeg: A ekziston e dhna e prafrt pr numrin e t dbuarve dhe t t zhvendosurve? Natasha Kandiq: sht e sigurt se s paku dy milion njerz nuk jetojn m n adresat e tyre t prparme. Ka aty lvizje lokale, ka aty edhe lvizje prej fshati n fshat. Kur e gjith kjo prllogaritet, sht vlersimi im se jan rreth dy milion t zhvendosur, krahas faktit q m shum se 600.000 njerz prfundimisht e kan braktisur territorin e ish Jugosllavis dhe q sot jetojn npr bot - n Evrop, Amerik, Australi, n kontinente t ndryshme. Omer Karabeg: Arkivin m t madh mbi krimet e lufts n hapsirn e ish-Jugosllavis e ka
Nisma pr KOMRA

18

Tribunali i Hags. Pas mbylljes s Tribunalit, a do ta merrte at arkiv KOMRA? Natasha Kandiq: T gjitha provat, mbi t cilat bazohen aktgjykimet e Tribunalit t Hags jan n dispozicion n Internet. Mund ti shfrytzojn hulumtuesit, historiant, politologt, sociologt. Edhe ne n Fondin pr t Drejtn Humanitare e shfrytzojm arkivin e Hags , i cila ndodhet n internet. Kjo sht jashtzakonisht e rndsishme, sepse kto dokumente kurr nuk do ti merrnim nga shtetet tona. Fondi pr t Drejtn Humanitare me vite ka krkuar nga institucionet shtetrore t Serbis dokumente mbi prbrjen, lvizjen dhe pranin e njsive t caktuara ushtarake dhe policore n Kosov, n Bosnj dhe n Kroaci dhe kurr nuk na i kan dhn. Gjithmon arsyetimi ka qen se n kohn e bombardimeve t NATO-s gjithka sht shkatrruar, e pastaj t gjitha ato dokumente i kemi gjetur n faqen e Internetit t Tribunalit t Hags. Ekziston nj pjes e arkivit, ky sht arkivi i prokuroris s Hags, q nuk sht shfrytzuar n proceset gjyqsore dhe q prmban t dhna jashtzakonisht t rndsishme, t cilat, nse arrijn n duar t kqija, mund t keqprdoren. Para s gjithash, mendoj pr dokumentet dhe t dhnat, t cilat jan dhn nga disa individ t cilt kan dashur ti ndihmojn prokuroris s Tribunalit t Hags, por kan krkuar q kjo kurr t mos zbulohet, posarisht t mos arrij n dor t shteteve prej t cilve ata e kan vijn. Tash pr tash nuk ka vendim se far do t ndodh me arkivin e prokuroris, por n do rast, ajo nuk do t guxonte t kthehej n vendet prej nga vijn njerzit , t cilt i kan dhn ato t dhna dhe dokumente, sepse shrbimet e caktuara mund t viheshin para sprovs q ti keqprdorin ato pr qllime politike. Omer Karabeg: Do t thosha se ju, pjesn m t madhe t puns e keni kryer dhe tash jan n radh shtetet, por ato nuk po deklarohen. A mendoni se do t ket ndonj hap n vitin

19

Antarsimi n Koalicionin pr KOMRA

Emri dhe mbiemri Organizata Shteti Adresa Email Web faqja Telefoni Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. Nisma pr KOMRA T vazhdojm tutje.

2013 e q, t themi, n vitin 2014 t filloj zyrtarisht t punoj KOMRA? Natasha Kandiq: Ne nuk presim. Ne edhe m tutje po punojm n regjistrin e emrave t t vrarve dhe t personave t zhdukur n luftrat e viteve nntdhjet. Shoqria civile ka kapacitete q ta bj at q shtetet ballkanike kurr nuk e kan br. Pr her t par n historin e Ballkanit do t krijohet regjistri emr pr emr i viktimave t lufts, i cili do ta ndrpres praktikn ballkanike t manipulimit me shifrat e t vrarve, t cilat gjithmon ose kan qen m t mdha ose m t vogla, varsisht na interesat politike t atij i cili i paraqet ato. Me emra nuk mund t manipulohet. Nuk duhet t harrohet se prkrahja publike pr themelimin e KOMRA-s e sht e padiskutueshme dhe se gjithnj rritet. Kam qen e bindur se kjo prkrahje do t ndikoj n prkrahjen politike t nisms son, por kam prjetuar nj dshprim t madh kur e kam kuptuar se ato dy prkrahje nuk korrespondojn, q ajo pr ka nnshkruhen qytetart, q ua n drgojn kartolinat kryetarve t shteteve, ajo pr t ciln prher pyesin nuk ka kurrfar ndikimi n politikant. Vesna Tershliq: Do t ishte me rndsi q KOMRA sa m par t themelohet, sepse ka kaluar mjaft koh nga krimi. Nj numr i madh i njerzve nuk e kan arritur kurrfar pranimi t vuajtjes s tyre. Themelimi i KOMRA-s nuk guxon t zvarritet edhe ngaq shum shpesh e shohim se si politikant nga vendet e ish Jugosllavis e akuzojn dhe e fajsojn njri-tjetrin. Pr shembull, politikant nga Kroacia ende e akuzojn Serbin pr ndjekjen e kroatve n vitin 1991, kurse nga Serbia dgjojm akuza pr ekzodusin serb t vitit 1995. Me at rast prmendin shifra t ndryshme, ashtu si i prgjigjet njrs apo pals tjetr. KOMRA do t vrtetoj faktet dhe do t krijoj themelin pr pranimin e vuajtjeve t t gjitha viktimave. Ka shum prej atyre q nuk e kan arritur t shohin kurrfar drejtsie me an t rrugve penale, kurse t gjith e presin pranimin e

20

Nnshkrimi i prkrahjes pr themelimin e KOMRA-s

Emri dhe mbiemri Shtetit Adresa Email Numri amz Numri i letrnjoftimit Numri i pasaportit Numri i lejes s vozitjes Nnshkruaj. Pr vehten tuaj. Q t dihet. Nisma pr KOMRA Q t mos harrohet. Q t mos prsritet. T vazhdojm tutje.

dhembjes, e pakta vrtetimin e fakteve. Pr kt arsye mendoj se qeverit e shteteve postjugosllave na kan borxh KOMRA-n t gjith neve, para s gjithash, viktimave. Se a do t themelohet n kt vit ose n ndonj vit tjetr kjo sht n dor t politikanve dhe sht radhe tyre. Nj histori, shum histori Vesna Tersheliq: Kur para disa ditsh e kemi bt publikimin Nj histori, shum histori m s shumti debate ka shkaktuar ajo faqe n t ciln njra pran tjetrs jan botuar fotografit e veteranve, t cilt kthehen n Zagreb pas operacionit Stuhia dhe menjher pran tyre fotografit e refugjatve, t cilt e braktisin Kroacin. Sipas t dhnave t Komisariatit t Lart pr Refugjat, n Kroaci jan kthyer pak m shum se 132.000 njerz, por vetm 48 pr qind prher. Pra, kthimi ende sht nj sfid e tmerrshme, ai ka qen i ndalur nga ana e autoriteteve kroate, kurse krimet jan mbuluar. T gjitha kto jan barr t rnda t ballafaqimit me t kaluarn, me t cilat ne n Kroaci ende prballemi. Interpretimet e asaj se far ka ndodhur n operacionin Stuhia jan t ndryshme dhe ne nga organizatat joqeveritare prpiqemi ti afrojm ato. Faktet mbi t vrart, mbi personat e zhdukur, mbi fshatrat e djegura duhet t vrtetohen dhe lidhur me to nuk do t duhej t bnim debate, do t duhej t ishte e pahijshme t kundrshtohemi lidhur me faktet. Pr kt arsye na duhet KOMRA si nj mekanizm i prbashkt pr vrtetimin e fakteve. Pa kt vshtir se mund ta ndrtojm themelin pr godinn e besimit dhe t normalizimit t marrdhnieve. Librat e t vdekurve dhe t kujtimit Natasha Kandiq: Qendra Hulumtuese-Dokumentuese nga Sarajeva, n bashkpunim me Fondin pr t Drejtn Humanitare nga Beogradi do t prezantojn n datn 21 janar t ktij viti Librin boshnjak t t vdekurve. Jan katr vllime, t cilat i prmbajn emrat e 96.000 njerzve t vrar ose t zhdukur n luft n Bosnj e Hercegovin n periudhn prej vitit 1991 deri n vitin 1995. Ky do t jet nj prmendore pr t gjith ata njerz t cilt e kan humbur jetn. Aty jan t gjith, nuk ka dallime midis atyre q kan qen n njrn an, n ann tjetr ose n t tretn. Prndryshe, n muajin shtator t vitit 2011, Fondi pr t Drejtn Humanitare i Serbis dhe i Kosovs kan dal me vllimin e par t Librit t Kujtimit t Kosovs , n t cilin jan 2.050 emra. Krahas secilit emr, jan prezantuar rrethanat e vdekjes t atij njeriu, gruaje ose fmije. N kt moment, Qendra pr ballafaqim me t kaluarn - Documenta dhe Fondi pr t Drejtn Humanitare jan duke e prgatitur regjistrin e njerzve, t cilt kan humbur jetn n luftn n Kroaci nga viti 1991 deri te operacioni Stuhia dhe pas tij. Ne, pra, do ta bjm pjesn m t madhe t puns, kurse shteteve t ish Jugosllavis iu mbetet ta themelojn KOMRA-n, q do t verifikonte faktet t cilat i kemi mbledhur ne dhe q ta bj at q sht m e rndsishmja e q ne nuk mund ta bjm e kjo sht pranimi publik i viktimave. Kt fuqi e kan vetm shtetet. Kta emra do t jen ur q lidh gjithka. Emrat jan t besueshm dhe kjo sht dika q t gjith do ta nderojn. Nuk shoh q ktu mund t kishte ndonj problem. Ajo q sht problem, sht t kuptuarit e ktyre fakteve. Ne nuk mendojm se KOMRA sht ai q do t duhej ta vrtetonte t vrtetn e prbashkt. Secila viktim si dhe secila familje ka t drejt n t vrtet e vet dhe askush nuk mund ta ndryshoj kt. Ajo far ne duam, sht t kuptuarit e pikpamjes s atij tjetrit, prpjekja q gjrat t shikohen edhe nga kndi i tij ashtu si ai, njmend, e sheh se far i ka ndodhur atij e q ne nuk e shohim. Ky sht afrimi i t vrtetave t ndryshme , e kjo mund t arrihet vetm me an t empatis. Kur t arrihet tek kjo, kur t filloj t kuptuarit nga kndi i tjetrit, ather edhe ballafaqimi me t kaluarn sht n rrug t mbar. Kurse ne nuk mund t arrijm deri te kjo pa shtetin, pa politikant, pa vuln shtetrore n at q kan br organizatat joqeveritare, t cilat angazhohen pr themelimin e KOMRA-s. Ribotuan nga gazeta ditore Sot
Nisma pr KOMRA

21

INTERVJU Intervist: profesor Stephan Parmentier

!Dialogu rajonal

sht ky pr

pajtimin n
ish-Jugosllavi

Profesori Stephan Parmentier Foto: Universiteti mbretror n Leuven

22

Profesori Stephan Parmentier e ligjron sociologjin e krimit, t ligjit dhe t t drejtave njerzore n Fakultetin e Drejtsis t Universitetit Mbretror n Leuven, Belgjik. Midis pozicioneve t tjera t rndsishme, t cilat i mban an e knd bots n fush t kriminologjis, sht edhe ai se sht antar i Bordit Kshilldhns t Qendrs s Oksfordit pr Kriminologji, n t ciln po ashtu edhe ligjron, por sht edhe profesor mysafir edhe n institutet dhe universitetet n Spanj, Kostarik, Australi, Holand, Afrikn e Jugut etj. Ka punuar si kshilltar i Komitetit Evropian pr parandalimin e torturs, kurse ka qen edhe nnkryetar i seksionit flamand t Amnesty International. Profesori Parmentier pr momentin sht redaktor i biblioteks ndrkombtare Series on Transitional Justice. Ka botuar nj numr t madh artikujsh dhe librash mbi pajtimin n ish-Jugosllavi. N bashkpunim me ekipin tuaj, e keni kryer hulumtimin mbi ballafaqimin me traumat nga e kaluara, q ka prfshir edhe Bosnjn dhe Serbin. A mund t na thoni se far jan gjetjet dhe prfundimet tuaja? Po, gjat dy hulumtimeve tona n Bosnj (qershor 2006) dhe Serbi (qershor 2007) kemi shtruar pyetjet mbi llojet e lndimeve, t cilat iu jan shkaktuar njerzve gjat lufts (tip i viktimizimit) dhe pr mendimet e tyre n lidhje me ballafaqimin me t kaluarn (strategjit dhe mekanizmat e drejtsis konfliktuale). Hulumtimi sht financuar nga Universiteti i Leuvenit dhe gjat tij ngushtsisht kemi bashkpunuar me partnert lokal t t dyja vendeve. Natyrisht, sht shum e vshtir t prmblidhen t gjitha gjetjet tona, por do t prpiqem q n vija t shkurta t prshkruaj disa prej m t rndsishmeve. E para, sht e qart se shum njerz jan br viktima t konflikteve t lufts. N Bosnj, jan shnjuar tipat e mposhtm t lndimeve gjat konfliktit (shifrat e mposhtme kan t bjn vetm me ata t cilt kan thn se kan qen shum t goditur): rreth 37% e kan paraqitur dmin fizik (lndimet, zhdukjen e antarve t familjes, vdekjen e antarve t familjes), 73% e kan paraqitur dmin material (zhvendosje e dhunshme, humbje e prons, humbje e t ardhurave), kurse 85% e t hulumtuarve e kan paraqitur dmin emocional (n fushn e ndjenjave), q sht m e prfaqsuara nga t gjitha kategorit. Edhe n Serbi njerzit kan prjetuar t njjtat lloje t dmeve dhe sipas t njjtit rend, por n prqindje pr 10% deri 20% m pak. Kjo do t thot se shum njerz kan prjetuar
Nisma pr KOMRA

trauma t rnda gjat lufts dhe pas saj dhe sht shum e paqart nse ia kan dal n krye me traumat e veta dhe cilat shrbime iu kan ndihmuar n at drejtim. Analiza e mtejme statistikore e ktyre t dhnave, e pakta n hapsirn e Bosnjs, ka zbuluar se trauma ka ndikuar negativisht n qndrimet e njerzve ndaj drejtsis post-konfliktuale e posarisht ndaj pajtimit. Kur sht fjala pr ballafaqimin me krimet nga e kaluara, sht e qart se edhe boshnjakt dhe serbt e ndjejn nevojn e fuqishme pr ti ndar prvojat e veta dhe pr ti rrfyer rrfimet e tyre lidhur me at se far iu ka ndodhur n luft. T dyja grupet e hulumtuesve mendojn se rrfimet e tilla duhet t rrfehen n kontekste t ndryshme, (si jan komisioni pr t vrtetn, ngjarjet publike, tryezat e rrumbullakta dhe puntorit), e madje edhe n grupet e vogla shoqrore, posarisht kur jan t pranishm antart e grupeve t tjera etnike. Nj numr i madh i t anketuarve n t dyja grupet po ashtu mendon se rrfimet nga lufta duhet t rrfehen n gjykata, edhe pse prqindja e t tillve sht paksa m e madhe n Bosnj (83%) sesa n Serbi (74%). Aspekti tjetr ka t bj me reparacionet e viktimave. Posarisht n rastin Edhe boshnjakt e edhe e Bosnjs, por po ashtu edhe n Serbi, t anketuarit e kan br fare t qart serbt e ndjejn nevojn e se mnyra m e mir pr tu korrigjuar padrejtsia e cila iu sht br sht vrtet q prjetimet veta q kryersit t marrin prgjegjsin aktive pr sjelljen e tyre t gabuar n ti ndajn me t tjert dhe t kaluarn. Kjo do t thot se shkelsit duhet ta njohin fajin e tyre n at ti rrfejn tregimet e tyre. mnyr q edhe do ta pranojn dhe do t krkojn falje (sipas m shum se 80% t t anketuarve). Aksionet, t cilat, po ashtu, jan t rndsishme pr kthimin e prons ose, nse kjo tashm sht e pamundur t kryhet, jan pagesa e kompensimit t viktimave (mbi 65%). Forma thelbsore (simbolike) t reparacioneve konsiderohen edhe prmendoret pr viktimat, por n kt m shum ngulin kmb boshnjakt (mbi 60%) se sa serbt (rreth 40%). 23 Kjo sht vetm nj prmbledhje shum e shkurtr e hulumtimit. Fare qart, gjithnj duhet t jemi t kujdesshm me interpretimet e ktyre rezultateve, pasi q ky tip i hulumtimit kuantitativ po ashtu i ka dobsit e caktuara, kurse shifrat asnjher nuk e tregojn realitetin e plot t qndrimeve njerzore mbi shum tema t komplikuara t drejtsis konfliktuale. Si do ta vlersonit sot procesin e drejtsis transicionale n ish-Jugosllavi? Sipas juve, cilat jan pengesat kye drejt progresit t ardhshm? Kjo sht nj pyetje e vshtir, nga arsyeja e thjesht q qllimi yn nuk ka qen q n trsi t vlersojm dhe t gjykojm tr procesin e drejtsis transicionale n ish-Jugosllavi. N themel, kemi dashur q t hapim deprtime t reja n strategjit dhe mekanizmat e drejtsis transicionale, q do t mund t ishin t dobishm pr politikant, organizatat joqeveritare, t huajt t cilt veprojn n rajon, si dhe n pikpamjen e gjithmbarshme. Megjithkt, disa nga aspektet na kan goditur si hulumtues dhe kjo sht e nevojshme pr tu shpjeguar. Pr shembull, statistika qartazi e ka treguar at se ende ekziston nj nivel shum i lart i traums n vendet n t cilat e kemi kryer hulumtimin dhe na duket se n shikim t par pak vmendje i kushtohet ktij problemi. N njrn nga pyetjet e pyetsorit, kemi dshiruar pr t ditur se cilt aktor kan ndihmuar, kurse cilt e kan penguar riprtritjen e besimit midis grupimeve etnike. N Serbi, m shum se gjysma e t anketuarve mendojn se kalimi i kohs nga lufta, kujtimet pozitive pr periudhn para lufts, pranimi reciprok i vuajtjeve dhe roli i organizatave joqeveritare kan pasur ndikim pozitiv n besimin ndretnik. Sa ka t bj me faktort negativ pr ndrtimin e besimit, t anketuarit nga Serbia qartazi kan vn n spikam politikant, shkollimin, mediat... dhe nivelin e lart t traums n shoqri. Edhe n Bosnj edhe proporcionet midis kategorive kan qen shum t ngjashme.
Nisma pr KOMRA

Edhe pse i analizoni t gjith mekanizmat e drejtsis transicionale n rajon, duket sikur i keni kushtuar nj vmendje t veant gjykimeve pr krimet e lufts. A mund t na thoni prse? E po, natyrisht se nuk kemi mundur ti shmangim shtjet e gjykimeve penale, pasi q ky lloj i strategjis dominon n secilin debat mbi krimet e lufts t kryera n Ballkan. N t vrtet, diskursi zyrtar i bashksis ndrkombtare e v nj theks shum t fort n gjykimet penale, n krye me Tribunalin Penal Ndrkombtar pr ish-Jugosllavin (TNPJ). T anketuarit n hulumtimin ton sigurisht se e kan pasur qndrimin m t nuancuar sa ka t bj me gjykimet. S pari, na e kan br me dije se m shum iu besojn gjykimeve penale n njrin prej vendeve t ish-Jugosllavis se sa gjykimeve n ndonjrin prej vendeve jasht ish-Jugosllavis (edhe serbt e edhe boshnjakt e mendojn t njjtn lidhur me kt shtje, edhe pse nj numr m i madh i boshnjakve i miraton gjykimet interne 70% se sa serbt 63%). Pr m shum, roli i TNPJ qartazi sht penges midis ktyre dy grupeve: derisa gjysma e t anketuarve nga Serbia konsideron se TNPJ nuk ka ndihmuar n riprtritjen e besimit midis grupeve etnike, gjysma e t anketuarve nga Bosnja e mendon t kundrtn dhe pohon se TNPJ i ka ndihmuar nxitjes s pajtimit. sht interesant t vrehet se mungesa e prgjigjes n kt pyetje ka qen shum m e shpesht n mesin e t anketuarve nga Serbia (pothuajse 20%) n raport me t anketuarit nga Bosnja (12%), gj q sugjeron se shum njerz jan t pavendosur lidhur me kt shtje dhe q do t donin q lidhur me kt t mendonin edhe m tutje. A sht procesi i pajtimit i njjt pr secilin konflikt dhe pr secilin vend? Pyetjet mbi pajtimin gjithnj jan ndr m t rndat n debatet mbi drejtsin post-konfliktuale, thjesht ngaq nuk ka konsensus mbi at se far do t thot njmend pajtimi. Disa thon se vet procesi i afrimit t armiqve t dikurshm paraqet pajtimin, kurse t tjert pohojn se jan t nevojshme disa rezultate t prekshme midis individit dhe grupit. Komisioni pr t vrtetn n Afrikn e Jugut ka cekur katr nivele t pajtimit (intrapersonal, midis individve, midis shoqrive dhe n kuadr t shtetit kombtar), kurse Komisioni pr t vrtetn n Peru e ka lidhur pajtimin me tri fusha t jets (interpersonale, shoqrore dhe politike). E njjta larmi n koncepte sht par edhe n hulumtimin ton, pasi q kemi shtruar pyetjen e hapur: ka do t thot pr ju pajtimi? edhe pse prgjigjet jan shum t ndryshme, habit fakti se tri konceptet themelore dalin n krye t lists nga pes t parat edhe n rastin e Bosnjs e edhe n rastin e Serbis: i pari n list n t dyja vendet sht bashkjetesa paqsore (22% dhe 24%), t cilin n norm e prcjell falja (12% n Serbi, por 21% n Bosnj). Po ashtu, edhe respekti ka hyr n pes t parat n t dyja vendet (12% dhe 9%). Duke gjykuar sipas ktyre gjetjeve, kemi qen t prir nga vrtetimi se koncepti i qndrueshm i pajtimit nnkupton q ish armiqt mund t jetojn bashk n mnyr paqsore pa dhun gjat nj periudhe t gjat kohore as m shum e as m pak se sa kjo. Por e njjta pyetje n t njjtat shtete mund t marr prgjigje t ndryshme. ka jan rekomandimet tuaja kur sht fjala pr prparimin e mtejm far do t duhej t ishin hapat e mtejm? Nga analiza e hollsishme statistikore e t dhnave n Bosnj kemi ardhur n prfundim se dialogu sht parashikuesi m i sakt i besimit dhe i pajtimit n shoqri. Kjo do t thot se proceset, t cilat jan t bazuara n format e dialogut midis individve dhe midis grupeve, me gjas do t sjellin deri te bashkjetesa paqsore, le ta prdorim terminologjin t ciln tashm e kemi prdorur. Na sht e nevojshme analiza e mtejme n mnyr q t kuptojm plotsisht se cilat forma t dialogut jan m t prshtatshmet pr krijimin e besimit dhe t pajtimit, por pr momentin supozojm se t gjitha format jan t dobishme, si n grupet e vogla, ashtu edhe
Nisma pr KOMRA

24

n grupet e mdha, madje edhe n shoqrit n trsi, derisa njerzit mund t komunikojn n mnyr reciproke (n mnyr q t shmangim monologt). Kt diku tjetr e kemi quajtur qasje procesuale t ballafaqimit me t kaluarn. N kt moment, nuk mund t vrtetojm se gjetjet e hulumtimeve n Bosnj do t jen plotsisht t njjta si edhe t hulumtimit n Serbi, por interpretimi i t dhnave vazhdon dhe shpresojm se n t ardhmen e afrt do t mund tju informojm mbi rezultatet. ka mendoni mbi procesin KOMRA deri tash dhe si e shihni t ardhmen e tij? Edhe pse nuk e kemi studiuar n mnyr t hollsishme Nismn pr KOMRA, mendojm se ajo shum mir prputhet n domethnien dhe nevojn pr dialog n vendet e ish-Jugosllavis. Debatet n kuadr t grupeve t viktimave dhe t lufttarve, si dhe midis atyre grupeve, duken shum t dobishme pr njerzit n mnyr q ata m mir t kuptojn se far iu ka ndodhur e, po ashtu, edhe at se far iu ka ndodhur edhe individve t tjer dhe grupimeve t tjera. Megjithkt, forca e vrtet e KOMRA-s sht, sipas mendimit tim, n mundsin e tij pr ti tejkaluar kufijt, sepse kshtu diskutimet dhe konsultimet mund t mbahen n m shum se sa nj fush dhe n m shum vende se sa nj vend i vetm i ish-Jugosllavis. N kt mnyr, ai prfundimisht ofron nj vshtrim m gjithprfshirs dhe m t drejtpeshuar ndaj qndrimeve dhe propozimeve t njerzve lidhur me at se si ti dilet n krye t s kaluars dhe si t ndrtohet e ardhmja m e mir. Jelena Grujiq

25

ZRI I VIKTIMAVE

Zri i viktimave: Obren Viktor

!Etja, uria

dhe rrahjet e gjata dy vite

Obren Viktor i ka kaluar 44 muaj n kampet Silos, Krupa, Hrasnica dhe Viktor Bubanj. Ka dshmuar pr vuajtjet e tij n Forumin e Tret Rajonal mbi mekanizmat pr vrtetimin e fakteve mbi krimet e lufts n ish-Jugosllavi, t mbajtur n Beograd, 11-12.02.2008. Viktori dshmon se, kur sht drguar n kamp, i ka pasur 78 kilogram, kurse pas 35 ditsh t
Nisma pr KOMRA

qndrimit n Silos nuk i kam pasur as 40. N at kamp, dy ditt e para nuk kam ngrn asgj, n mnyr q m von, jo vetm mua, por edhe t tjerve brenda 24 orsh tiu jepet nj fet e vogl [] na e kan dhn dhe edhe at e kan kaprcyer. E po, pr kt arsye edhe e kam kt pesh pr nj koh t shkurtr. Jam marr n do far dgjimesh. Cilin do q e kan thirrur nga fshati im ose nga zona e Tarinit, gjithher sht dashur t shkoj un, nuk e di se prse. Menjher mund t them se nuk kam qen kurrfar aktivisti, se nuk e kam br at q nuk sht dashur ta bj. Pas secils dalje t ktill [nga dgjimet] normalisht se kan pasuar rrahjet. [] jan zvarritur ashtu, ato keqtrajtime deri n muajin tetor, kur na kan lejuar q nga shtpia t merret paksa ushqim. Kurse para ksaj, bashkshortja disi kt e ka...kemi qen n gjendje t mir materiale dhe, t themi, nse sht dashur t prgatitet nj sanduiq, q un ta marr at sanduiq, sht dashur q dikujt prej atyre gardianve, fqinjve t mi, 10 ose 20 marka tua jap q ai t ma dorzoj at mua. Ose ka ndodhur q ndonjher t m prgatis edhe para. Nse mi ka br gati 20 marka, un e kam marr nj paketim prej 10 pako cigaresh , Opatia q kushtonte katr marka. sht dashur q do dit t marrim pakot e dreks, q drejtoria e burgut t na i ndaj, por i kemi marr [] at dit kur ka ardhur Kryqi i Kuq [26. 11.1992. ]. Pastaj na i kan dhn do t tretn ose t katrtn dit, pra, jo do dit. Delegacioni i Kryqit t Kuq na ka thn neve se do dit do t na e jap at pako t dreks. Megjithkt, asgj nga kjo. Paksa gjendja ka qen prmirsuar, le t them, ngase e kan lejuar paksa ushqim nga shtpia. E merrni nj buk [ dhe] s pari duhet ta ndani me ata t cilve nuk ka kush tua bj gati. Kurse at q ju ka mbetur, e ndani n 15 dit dhe nuk iu mbetet pr ta ngrn pr t nesrmen, sepse nuk do t keni pr pasnesr.

26

N Krup gjendja ka qen paksa m e mir. Ushqimi ka mbetur i njjti ose m i dobt, por n qelit tona ka pasur dyer me rrjet. Do t thot, kan mundur t hapen dhe e pakta e kemi pasur kontaktin me sy me botn e jashtme, derisa kt n Silos nuk e kemi pasur. Silos ka qen nj hambar. Pes metra i gjer, pes i lart dhe dhjet i gjat. Pa drit, pa asgj, beton. A e dini se far do t thot hambar i drithit. Duhet t jet i punuar n at mnyr q t mos mund t prishet drithi. E po, mendoj se as ne nuk jemi prishur. E kemi pasur mir [n kampin Krupa]. Dhe kemi mundur t dalim pr t kryer nevojat fiziologjike n do moment, derisa n Silos kt nuk kemi mundur. N Silos kur hapen dyert, thuhet: Dilni katr. Ne jemi 45, katr mund t dalin, t tjert jo. Prap e them, kemi qen nga 45, diku ka pasur edhe nga 35. Madje n nj qeli kan qen 57. Nj litr e gjysm uj e na e kan dhn pr 24 or. Ata gardian i kemi njohur mir. Kan qen fqinjt tan dhe ku e di un ka m shum. N mnyr q, ashtu, t dytn ose t tretn dit, t filloj keqtrajtimi. Ka pasur mjaft gardian nga fqinjt dhe njerz t cilt kan qen me mua. Me datn gjasht t muajit t par [1993] n Badnje nj dit n mbrmje sht marr Milomir Saviqi, i quajtur Lako, Stevo Viktor dhe Vojin Milanoviq. I kan rrahur deri sa i kan ln pa ndjenja. Kur i kan hedhur n qeli, kemi menduar se nuk do t mbijetojn. Por, ja. Disa dit i kemi ushqyer n kasht. Viktori me nj grup t t burgosurve t kampit sht transferuar n Hrasnica, ku jan pritur me ato thniet Kta jan etnik , edhe pse un nuk kam qen etnik, un kam qen person civil . Kurse me rastin e burgosjes, 30. 5. [1992.] kan ardhur dhe mi kan marr armt e mia personale dhe ato t gjahut. Asgj nuk kam pasur n shtpi, pos uniforms ushtarake t APJ-s, t cils ia kemi pasur borxh t gjith t shtpis. Kur e kan gjetur at, i kan shkatrruar t gjitha objektet prcjellse n ditn e pest, t shtpis. Gjithka. Ma kan ln vetm shtpin , e cila ka qen e banueshme deri n muajin janar t vitit 1996 deri sa un nuk kam dal. Kur kam dal, edhe at e kan rrnuar [].
Nisma pr KOMRA

Obren Viktor (v sredini) Foto: FHP arhiv

Kam grmuar n daljet dhe n hyrje n shtpin prej nga sht nisur, podrum [tuneli nn aeroportin e Butmirit] at e kemi prgatitur,duke mos ditur se far po bj. Por kur sht kthyer ky grupi pas meje dhe duke biseduar me togun e puns s Armats s BeH, e kam kuptuar se ne e kemi filluar kt dhe m von m kan thn shokt e mi t kampit se ata kan grmuar nga njra an, kurse t burgosurit nga Sarajeva nga ana tjetr, jo vetm t burgosurit. Kan grmuar edhe ushtart edhe togjet e puns dhe t gjith, n mnyr q kjo t grmohej. Do t thot, aty kam qndruar, n Hrasnica duke br pun t tilla dhe t ngjashme. M ka ndodhur q n hendek, n Butmir tek ferma, i prkulur me nj lopat dhe me grykn t kthyer nga brinjt, t krcej mbi ushtari serb dhe m falni q po them mysliman, aso kohe boshnjakt deklaroheshin si mysliman, edhe njri e edhe tjetri ushtar krcenin mbi mua dhe mbi at gardianin. []Ka qen ndrtesa me dy hyrje, njra ishte serbe , tjetra ishte myslimane. Mund ta merrni me mend kur ushtart, pas lufts e cila zgjat dy, tri or, vijn [] dhe far trbimi zbrazin mbi ne []. Nuk ka ka skam punuar. [] Kam bart dru, e dini, sikur e ngarkoni kalin me samar, vetm se ne nuk kishim samar. Duhet t barten ato drut e ara. Thot [gardiani]: Mund ti bartni dy ose katr, t mos e shoh q dikush i bart tri, n mnyr q t mos prmendet trinia e shenjt. [] Por thot: M mir ti bartni nga katr. Dhe i kam bartur nga katr copa dru t ara, q ta dini. Jan t rnda ato. Kur jemi sjell n Viktor Bubanj, i kemi punuar t gjitha dhe gjithka. E kemi zvendsuar nj grup prej 30 njerzish. Edhe ne kemi qen 30 q kemi ardhur. Prej atyre 30, vetm tre nuk kan qen t plagosur. T tjert kan ardhur pa dor, pa kmb, t plagosur. Disa jan mjekuar n ish spitalin ushtarak, tash n at shtetror n Sarajev. Disa kurr nuk jan shruar. Ka pasur gjithka. Paraardhsit e mi dhe un e kemi grmuar hendekun n Ceneks. [] nn pllakn e
Nisma pr KOMRA

27

betonit t gjat 50 metra, prangat, litari, jo q jan t lidhura, por t shtrnguara, un nuk kam me far ta pres,t trhequra npr pranga, do t thot se ai gardiani i ka pasur t dyja skajet e litarit. Dhe ai m lshon e m kthen. Grmoj qese reklamuese toks, kthehem, ia jap atij dikujt pas meje, t burgosurit. Vazhdoj tutje t grmoj. E kemi grmuar tunelin. Ende ka pasur aty, do far...drejt kemi shkuar n nj bunker dhe edhe nga anash dika grmohej, por gjithka nn beton. Pa fund, pa fund granata dhe mina kan rn n beton mbi ne. Do t thot, kemi qen mjaft thell. Aty ku ka qen cekt, e kemi prcjell pllakn t qndrueshme ndaj ujit. Dhe deri ather nuk kam besuar se asnj deg nuk mund ta deprtoj, nse nuk sht e mbshtetur n dika. Nse sht n at kanalin lart, ka do q t bie, kurrgj nuk do tju ndodh, e pakta nga armatimi i asokohshm i kmbsoris dhe i artileris. Kur kemi grmuar deri n... tashm njra an kishte, si t them, ata para nesh kishin grmuar deri te bunkert serb. Besoni se na e kan lidhur kanistrn e eksplozivit plastik n shpin q t mund t gjuante n at kanistr nse un nuk veproj ashtu si m thot. Dhe ma ka dhn edhe tjetrin q ta vendos n t njjtin hendek. Por s pari atje sht dashur t prleshem me serbin, ne atyre ua kemi shqyer njrn an t thesit, ata q kan marr pjes n luft e din se si. Tash kemi ardhur tek t tjert dhe menjher pas atij thesi ushtari. Jemi prleshur, do ai pr vete, un pr vete dhe them: Ore serb, do t t vras. E po m vrit. Jaran, pr mua sht krejt njsoj. Ose m vrit ti ose ai. Mua m vjen keq kaq e kaq her q gjith kt e kam... edhe sot m vjen keq, m besoni, q n prgjithsi e kam mbijetuar. Kan braktisur ata gjithka, ajo ushtria serbe sht trhequr. Nuk e di me ka dhe si, t gjithve na kan futur aty. Megjithkt, ne t burgosurit ia kemi dal disi, disa t mit q kan qen pas shpins sime. Ather jan dgjuar rnkimet e ushtarve, t cilt na udhhiqnin dhe na ruanin. Madje i kan krkuar edhe thikat q t theren. Megjithkt, t burgosurit e kan gjetur njfar dalje,kan kaluar, aty jemi trhequr dhe kemi shptuar.

28

N fund t muajit tetor ende kam qen n kazermn Viktor Bubanj kur n datn 21. 10 sht nnshkruar Dejtoni [Konferenca e Dejtonit ka zgjatur nga data 1 deri n datn 21 nntor t vitit 1995.]. M kan kthyer n Silos, n mnyr q, ather, ku e di un, q t jen m t vrazhd se sa gjithka q ka ndodhur m par. [] Deri n datn 21. 01. 1996 ka pasur rrahje dhe keqtrajtime n mnyr jonormale. [] ne kemi mbetur 43. Kemi menduar e edhe na sht thn se do t vritemi pr do far myslimansh t cilt jan zhdukur n vitin 1992. Dhe ne kemi qen t bindur n kt. Por prej dats 19 deri n datn 27, do dit na kan vizituar delegatt e Kryqit t Kuq Ndrkombtar dhe ata na kan mbajtur n njfar gjendje t qndrueshme fizike, nse fare kemi qen t qndrueshm, sepse, ja, ua them un, na kan thn se do t jemi t vrar. Personalisht konsideroj se na ka shptuar vetm i dashuri Zot dhe Kryqi i Kuq Ndrkombtar. N fillim ua kam thn se kam pasur gjithka. Jet t rehatshme, familje t shndosh, shtpi. Gjithka q i sht dashur nj njeriu dhe nj t zoti t shtpis. Kam harruar vetm tua them nj gj. Me datn pes t muajit 07 m sht plagosur djali i vogl n banes. sht plagosur prmes dritares s banjs, ders, n korridor sht plagosur fmija pes vjear. Edhe sot sht invalid i prhershm n shkalln 70 pr qind. Nuk e ka ijn e majt fare dhe gjysmn e zorrve n stomak. Kujt i ka penguar ai? Secili plumb, i cili sht shtn nga pozitat e Armats s BeH [madje edhe] nga revolja 6.35 q e ka largsin m t vogl, ka rn n mes t civilve, midis fmijve n Haxhiqi. Granatat nuk jan t panumrta. [] Kurse sot, pas ktij rrfimi, po shkoj n tempullin e Savs s Shenjt ta ndez nj qiri pr t gjith t vdekurit dhe t rnt e shokve t mi dhe pr shndetin e atyre t cilt e kan kaluar golgotn, npr t ciln kam kaluar un. Dhe askujt le t mos i prsritet kjo.

Nisma pr KOMRA

PROCESI KOMRA Debati mbi instrumentet pr zbulimin dhe paraqitjen e fakteve mbi t kaluarn ka filluar n muajin maj t vitit 2006 n Forumin e Par Rajonal pr drejtsin transicionale, t cilin e kan organizuar Fondi pr t Drejtn Humanitare (Serbi), Qendra Hulumtuese Dokumentuese (BeH) dhe Documenta (Kroaci). Pjesmarrsit, prfaqsuesit e organizatave joqeveritare dhe t shoqatave t familjeve t t zhdukurve dhe t viktimave nga vendet post-jugosllave, jan zotuar pr nj qasje n nivel rajonal ndaj fakteve t krimeve t lufts, me arsyetimin se lufta sht zhvilluar n hapsirn e shum shteteve dhe se viktimat dhe kryersit e krimeve, n shumicn e rasteve, nuk jetojn n t njjtin shtet. Koalicioni pr themelimin e Komisionit Rajonal pr vrtetimin fakteve mbi krimet e lufts dhe shkeljet e tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n ish Jugosllavi (KOMRA) sht themeluar n Forumin e Katrt Rajonal pr drejtsin transicionale, n datn 28.10.2008 n Prishtin. Nisma KOMRA, gjat m shum se tri viteve t kshillimit intensiv n tr rajonin e RSFJ-s s dikurshme, me mbi 6000 pjesmarrs t ndryshm, e ka nxitur debatin m t madh shoqror q sht organizuar ndonjher n kto hapsira. N baz t propozimit, krkesave, nevojave dhe qndrimeve t pjesmarrsve t ktij procesi kshillimor t KOMRA-s, sht shkruar dhe i sht ofruar publikut n datn 26.03.2011 Propozim Statuti i KOMRA-s , i cili, s bashku me m shum se gjysm milioni nnshkrime t prkrahjes, i sht drguar institucioneve m t larta t shteteve t rajonit. N muajin tetor t vitit 2011 sht formuar ekipi rajonal i avokuesve t KOMRA-s, t cilt zhvillojn fazn finale t procesit KOMRA. Nga shtetet e rajonit krkohet themelimi i Komisionit t Pavarur Ndrshtetror Rajonal pr vrtetimin e fakteve mbi t gjitha viktimat e krimeve t lufts dhe t shkeljeve t tjera t rnda t t drejtave t njeriut t kryera n territorin e ish Jugosllavis n periudhn 1991-2001. Qndrimi i Koalicionit pr KOMRA-n sht se detyr themelore e KOMRA-s duhet t jet vrtetimi i fakteve mbi krimet e lufts dhe emrtimi i viktimave, i t vrarve dhe i t zhdukurve, kurse pr qllimet dhe detyrat e tjera, vendimin prfundimtar do t duhej ta sillnin qeverit, t cilat bashkrisht do t themelojn KOMRA-n. !Zri sht botim, qllimi kryesor i t cilit sht q t informoj antart dhe antaret e Koalicionit pr KOMRA-n, prkrahsit e shumt t Nisms dhe t gjith opinionin e interesuar publik mbi procesin e KOMRA-s. Botimi merret edhe me progresin e drejtsis transicionale n rajon. Botimet bhen n gjuhn boshnjake, kroate, serbe, malaziase si dhe n gjuhn shqipe, angleze, maqedonase dhe sllovene.
Nisma pr KOMRA

29

30

Nisma pr KOMRA