Revista NJOHJA

NJOHJA
Numri i par i revistes s Institutit pr Studime Sociale dhe Humanistike
Bekim BALIQI Emanuela CEVA Hasnije ILAZI Kadri METAJ Sibel HALIMI Blerim LATIFI Michael D. KENNEDY Muhamedin KULLASHI Vjollca KRASNIQI Astrit SALIHU Nita LUCI Valon GRMIZAJ
Prishtin, Qershor 2012
Universiteti i Prishtins, Fakulteti Filozofik
INSTITUTI PR STUDIME SOCIALE DHE HUMANISTIKE

Prkrahur nga: Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis, www.rrota.com Bordi redaktues i ISSH: Hasnije Ilazi Anton Berishaj Jahja Dranqolli Naser Zabeli Nita Luci Bekim Baliqi Aliriza Arenliu Astrit Salihu Lektore: Hanmshah Ilazi
NJOHJA
Numri i par i revistes s Institutit pr Studime Sociale dhe Humanistike
Prmbajtja
Dy fjal pr revistn ................................................................................................................................................... 6
Meditime mbi Shoqerin Moderne................................................................................. 9

Bekim BALIQI - NJOHJA DHE IDENTITETI............................................................................................................ 11 Emanuela CEVA - ON THE RECONCILIATION OF MINORITY ISSUES IN CONTEMPORARY DEMOCRACIES ............................................................................................................................................................ 19 Hasnije ILAZI - MODERNITETI N MES T LIRIS DHE KOMUNITETIT .................................................... 33 Kadri METAJ - KULTURA POLITIKE SI DESIDERAT HUMANE (KULTURA POLITIKE DHE DEMOKRACIA)................................................................................................................................................... 43 Sibel HALIMI - ONTOLOGJIA E SUBJEKTIT GRUA ............................................................................................ 55
Qeverisja Globale dhe Politikat e Tjera ................................................................. 65

Blerim LATIFI - KRIZA E KAPITALIZMIT DHE RIKTHIMI I T MAJTS FILOZOFIKE.................................67 Michael D. KENNEDY - GLOBAL SOLIDARITY AND THE OCCUPY MOVEMENT ........................................ 73 Muhamedin KULLASHI - ANARKIA NDRKOMBTARE N SHQYRTIMET BASHKKOHORE........... 83 Vjollca KRASNIQI - COSMOPOLITAN DEMOCRACY AND THE POLITICS OF STATE BUILDING IN KOSOVA................................................................................................................................................................... 95
Arkitekstura.............................................................................................................................................. 105
Astrit SALIHU - DREJT NJE ARKITEKTURE INKLUZIVE .............................................................................. 107 Nita Luci - VENDET DHE NGJARJET E PRKATSIS..................................................................................... 123 Valon GRMIZAJ - PRJETIMI I HAPSIRAVE PRKUJTUESE...................................................................... 131
Recenzione..................................................................................................................................................... 141
Besnik DOMI - SFIDA BASHKKOHORE ............................................................................................................ 143
Dy fjal pr revistn.
Numri i par i revists shkencore NJOHJA, doli si rezultat i prpjekjeve t stafit t fakultetit Filozofik q, prve misionit msimor, t pranoj edhe sfidn e artikulimit, transparencs dhe publikimit t puns shkencore, tryezave, debatave, hulumtimeve, fryteve t bashkpunimit me qendra universitare dhe intelektual gjithandej bots, prmes kembimit dhe ballafaqimit t ideve, prvojave, mendimit kritik dhe metodologjis s puns s stafit arsimor, bashkpuntorve dhe studentve. Kjo prpjekje jona serioze, prbn komponentn e dyt qensore t ktij institucioni t arsimimit t lart. Shkencat humanistike dhe sociale, si brtham universitare n themelimin e tij para katr dekadash, shnuan prpjekje t kohpaskohshme q nprmjet revistave shkencore qoft krejt t profilizuara, qoft m t hapura, t artikuloj fuqishm t arriturat shkencore t kohs, t shtrojn, debatoj dhe zbardhin tema, q e kaluara jon komplekse i ka imponuar. Mirpo, lexues t nderuar, revista Njohja, nuk sht vazhdimsi besnike e tradits s asnj reviste t caktuar, sepse edhe koceptualisht dhe prmbajtsisht do t jet ndryshe, por as nuk mton t zbej prpjekjet e gjeneratave t kaluara n stilin tani m t njohur gjithka fillon me ne. Revista sht fryt i puns s prbashkt t t gjitha departamenteve t
Fakultetit filozofik dhe prkrahjes s stafit menaxhues t tij, q t themeloj Institutin e Shkencave Humanistike dhe Sociale e n kuadr t tij, numri i par del pikrisht si fryt i angazhimit t prbashkt t Bordit, q prbhet nga prfaqsues t t gjitha departamenteve. Revista Njohja, do t jet e hapur pr bashkpunim me asociacione dhe individ t fushave t ndryshme, mirpo parsisht sht konceptuar si shesh i artikulimit t problemeve filozofike, historike, pedagogjike, sociologjike, psikologjike, etnologjike, politike dhe antropologjike. Pse Njohja?
Bordi i Institutit t Shkencave Huamnistike e Sociale dhe Kshilli msimoro-shkencor i Fakultetit Filozofik, kan debatuar rreth emrit t ksaj reviste. Megjithat, propozimi i Bordit t Institutit q t emrtohet me NJOHJA, ka dominuar karshi disa propozimeve, prej t cilve veohet emri Thema (emr ky i revists s mirnjohur q viteve t 80/90-ta t shekullit t kaluar doli n disa numra, por si organ i Shoqats s filozofve dhe sociologve t Kosovs. Emri i revists Njohja, asesi nuk rrezikon t vuaj konsumin e ktij koncepti nga aktualiteti i politiks ditore q lidhet me njohjen e pavarsis s Republiks
Pra, jo njohja si akt politik, por NJOHJA si veprimtaria m e lart mendore e bots, si konceptualizim i realitetit q bazohet n prvojn dhe mendimin njerzor. Me njohje prfshihen proceset e marrjes s dijes dhe prmbajtjes s saj, njohuria dhe e njohura. Duke dalluar mnyrat dhe karakterin e vet t njohurit, flasim mbi njohjen shkencore, arstistike, religjioze, filozofikembi t njohurit intuitiv, diskurziv dhe racional; n filozofi ku m gjersisht interpretohet nocioni i njohjes, ajo m s shpeshti spjegohet si aktivitet subjektiv (teorik), si struktur e arsyeshme e raportit t subjektit dhe objektit dhe si prmbajtje objektive e realitetit. Cshtja e njohjes sht njra ndr shtjet themelore q prfshin vet rrnjn e njeriut dhe mundsit e tij. Njohja apo kognitio, sht konceptualizim i njmendsis q bazohet n t menduarit dhe prvojn e njeriut. Teoria e njohjes, prkatsisht neotika, epistemologjia si disciplin filozofike, objekt studimi e ka vrtetsin e njohjes dhe debaton mbi burimet e t njohurit, si dhe mundsit, vllimin, presypozimet, kufijt dhe vlern objektive t njohjes.
s Kosovs. Konicidenca terminologjike zbardhet dhe sqarohet q nga numri i par, kur ofrohen prmbajtje nga m t ndryshmet nga fushat humanistike dhe sociale.
Shumica e filozofve (sidomos pas Baumgartenit), e njjtson teorin e njohjes me gnoseologjin, ndrsa Baldvini dhe Hartmani konsiderojn se gnoseologjia sht vetm pjesa metafizike e teoris s njohjes, prbri pjess s saj logjike dhe psikologjike.
Sidoqoft, revista jon Njohja, q nga numri i par ofron mundsi t publikimit t prmbajtjeve q prmes njohjes si proces, synojn dijen, por edhe qasje q dijen dhe prvojn e shfrytzojn pr t definuar vet njohjen.
Pr Bordin e ISHHS-n: Anton K. Berishaj
Prishtin, Prill 2012
Meditime mbi Shoqerin Moderne
KDU 165:17.035.1
316.37
11
Bekim BALIQI
NJOHJA DHE IDENTITETI

Abstract
Today in a globalised world borders are becoming more fluid and invisible, and the individuality is represendet through diversity, issue of knowlwdge and identity are becoming crucial. Based on Charles Taylor assumptin on politics of recognition, as an universalist and differential approach, article suggest that recognition and identity are interlinked, and even interdependent. Developments in the information technology, increasing importance of social networks, wolrdwide migrations and advances in science have a great impact on selfrecognition and therefore in individal and collective identity. It could raise the question; what identity should have the citizens of mega-cities, who come there from different part of the world and with a variety of cultures and languages?After examining different theoritical approaches on identity and its building, articles comes to conclusions that identity can not anymore be singular and, that Taylors politics of recognition could be seen also as a acceptable approach on shifting identities.
Ndrsa njohja kalon kto kufinj t vendosur arbitrarisht, tejkalon barrierat e mendimit trivial dhe rutins s prditshme. Njohja bashkdyzohet me shkencn dhe artin, me vlerat shoqrore dhe kulturn. Ajo paraqet shtjen m qensore n filozofi e shkenca shoqrore, por natyrisht edhe n disiplinat tjera shkencore. Ajo sht piknisja e do krkimi shkencor dhe prpjekja e secilit shtjellim teorik dhe qllimi esencial i shkencs. Por, ka na duhet njohja nse nuk e njohim vetn dhe tjetrin, nse kjo nuk sht n funksion t identitetit ton dhe tjetrit. Nj ndr filozoft m me nam i gjall, Charles Taylor n artikullin e shquar Politika e Njohjes (1994), flet pr kto eshtje dhe kritikon qasjen e zakonshme t liberalizmit e t egalitarizmit duke prkrahur tezn se njohja dhe identiteti ndrveprojn m shum se q mendohet nga kto t fundit dhe se kjo ka ndikim edhe n vet konceptin e drejtsis. Ai n fakt dallon dy qasje n politikn e njohjes: at universaliste, q prcaktohet nga respektimi i t drejtave dhe dinjitetit qytetar, si dhe nga politika e njohjes s dallimit ku secilit i pranohet identiteti i tij i veant dhe politikat e njohjes s ndrsjell t dallimeve duhet t jet n funksion t tolerancs dhe multikulturalizmit e kurrsesi asimilimit ose diskriminimit.
Kufijt dhe pengesat q na rrethojn brenda nj territori e hapsire mund t shndrrohen edhe n geto e burgje. Dhe kto shpesh jan t justifikuara prtej arsyes s shndosh dhe nevojs reale pr ekzistim. Debatet e viteve t fundit dhe legjislacioni n Evrop rreth migrimit si dhe regjimit t vizave na e sjellin n mendje kt shtje jo rrallher. Gjithashtu presionet, procedurat dhe banalitetet e prditshmeris mund t bhen penges t jetsimit ton.
1. Hyrje
12
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Sot kur jetojm n nj bot ku kufijt po bhen gjithnj e m fluid e t padukshme, dhe ku individi sht m shum se kurr gjat historis s njerzimit, faktor dhe aktor i zhvillimeve t gjithmbarshme. Revista prestigjioze Time n ballinn e dats 01.01.2007 kishte nj lloj materiali q ishte sikur pasqyre e improvizuar dhe ku m posht ishte sqarimi: TI, po ti. Ti kontrollon epokn e informatave, mir se vjen n botn tnde. (Whitman, 2009:3). Pra revista Time e cila zakonisht ballinn e fundvitit ia kushton personave me ndikim n bot, kishte vendosur q ksaj here tia kushtoj individit, pra secilit qytetar, i cili kontribuon n forma t ndryshme n prmirsimin e bots. Me kt vendim t revists Time, me siguri q edhe vet Charles Taylor do t pajtohej, sigurisht me kusht q ky individualizm t mos kuptohet ose keqkuptohet si ndonj variant m i pranueshm i mvetsimit egocentrik. Kuptimi i sentencs domethnse nga Greqia e lasht, njihe veten , vshtir se mund t ket afat skadence, por ksaj n koht aktuale lirisht mund t i shtohet edhe pjesa njihe tjetrin. Pasi q identiteti krijohet e formsohet si proces njohs, sht e pashmangshme q kjo t ndodh vetm n nj drejtim, por njkohsisht n trajta e drejtime t shumta.
2. Identiteti
Mirpo, n ann tjetr shtrohet edhe shtja se ka nnkuptojm vrtt me identitet? N kuptimin etimologjik fjala identitet e ka prejardhjen nga termi latin Idem q do t thot = i njjt ose identik me dika ose dik, dhe n kt form shfaqet n shumicn e gjuhve moderne t bots perndimore. Ky term sht atraktiv si pr shkencat shoqrore ashtu edhe pr gjuhn e prditshme. N prgjithsi, n diskursin shkencor prceptohet si nj shtje q duhet sqaruar dhe si nj kategori sociale q ofron sqarime pr shtje t caktuara.
Duke iu referuar disa autorve, nocioni i identitetit n aspektin historik sht huazuar n shekullin e XIX-t. dhe kah fillimi i shek. XX-t nga psikologjia sociale, gj e cila qoj te nj ndryshim semantik dhe transformim n diskurs t tij. Kshtu q, nga prshkrimi i thjesht i nj raporti me objekte (identik) u kalua n raportin me subjekte (identifikim me) dhe ky konceptim sht prfshir n terminologjin, si sociologjike ashtu edhe ne at juridike (Walkenhorts, 1999:19). Nocioni i identitetit ka hyr n prdorimin e gjer n shkencat shoqrore dhe sht popullarizuar dukshm me veprat e psiko-analistit amerikan Erik H. Erikson kah mesi i viteve 50-ta t shekullit t kaluar dhe kishte arritur buj m pas n kontekstin e ndryshimeve radikale n shoqrin e ShBA-s dhe ato t Evrops si p.sh lvizjet qytetare t afro-amerikanve, revoltimi i rinis e studentve me luftn n Vietnam e gjkundi, lvizjet pr emancipimin e gruas etj. (Brubaker/Cooper, 2000: 2-4). Prgjithsisht identiteti ndahet n identitetin individual dhe n at kolektiv. Derisa forma e par i prgjigjet m shum pyetjes; Kush jam un? dhe me kt merret n rend t par psikologjia, filozofia apo deri diku edhe sociologjia. Forma e dyt prfshin disa kategori si identitetin lokal, regjional por edhe etnik, racor, religjioz, kulturor, politik etj. Dhe pr
Njohja dhe identiteti
Bekim BALIQI
13
kt form do t vlente pyetja; Kush jemi ne? q paraqet nj fush studimi pr nj varg disciplinash shkencore, prej antropologjis e deri te shkenca politike. 2.1 Identiteti individual
Identiteti personal apo individual merr kuptim t plot vetm ather kur sht n prputhje me nj identitet t caktuar social. Sepse individi nuk mund t formoj nj identitet t vetin, q do t ishte i pavarur plotsisht prej rrethit dhe rrethanave shoqrore. Individi n fakt mund t ndikoj dukshm n formimin e identitetit t vet, mirpo jo edhe aq sa t jet kjo produkt final i zgjedhjeve vetjake. Kjo i prafrohet ides s Hannah Arend kur pohon se as liria nuk mund t jet produkt i nj veprimtarie njerzore n kuptimin n t cilin tavolina sht prodhim final i veprimtaris s zdrukthtarit (Arendt, 1998:73). N ann tjetr dhe n lidhje me kt sociologu britanik Stuart Hall, pohon se; identitetet jan emra q ne u japim shtjeve t ndryshme pr t cilat marrim nj qndrim dhe qndrimi yn vjen si pasoj e narracionit t s kaluars (Hall, 1990: 225). Kjo bn t nnkuptojm se identiteti yn personal sht n mas t konsiderueshme i determinuar nga rrethi shoqror e kulturor n t cilin ne jetojm si dhe nga e kaluara e tij. Karakteri dialektik i identitetit qndron n faktin se sikurse individi ashtu edhe nj grup i caktuar shoqror apo kolektiv, formohet vetm ather kur prballet dhe sht i dalluar nga individi apo kolektivi tjetr. Apo me fjalt e Richard Jenkins-it identiteti i referohet mnyrs n t ciln individt sikurse dhe kolektivet jan t diferencuara n marrdhniet shoqrore me individt dhe kolektivet tjera (Jenkins, 1996 :4). N prgjithsi, identiteti kolektiv karakterizohet si nj lidhshmri dhe homogjenitet i nj grupi social, q ka ndjenja t prbashksis (si e quan Max Weber Zusammengehrigkeitsgefhl). Dallimet q ekzistojn ndrmjet formave t ndryshme t identitetit kolektiv ( si p.sh kombtar, etnik, rasor, gjinor, religjioz etj) manifestohen dhe kan efekte politike e shoqrore t shumanshme dhe varen prve tjerash edhe prej faktorit koh (rrethanave historike) dhe hapsir (shtrirjes gjeografike). Le t marrim ktu nj shembull paksa ekstrem, deri para disa dekadash jan shkruar nj mori librash dhe shkrimesh mbi rasat njerzore dhe veoheshin diku tet rasa t ndryshme n bot (du Bois, cituar n Alcoff/Mendetia, 2003:43-49). N kto raste dallimet nuk bheshin vetm n baz t ngjyrs s lkurs, por edhe prmes vetive tjera biologjike e gjenetike si gjaku, kafka, gjenet etj. Kto pikpamje t pabaza dhe trsisht pseudoshkencore u instrumentalizuan nga disa ideologji politike si nazizmi dhe fashizmi pr indoktrinim, pr mobilizim politik dhe pr krime ndaj njerzimit (gjenocid) kundr atyre q kishin gjoja gjak t papastr. Por edhe Aparteidi n Afrikn e Jugut dhe Segregimi (ndarja rasore) n ShBA ndiqnin kso llojesh konceptesh raciste. 2.2 Identiteti kolektiv
14
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Identiteti sht reflektim dhe derivat i faktorve t shumt t lidhura dhe komplementare ndrmjet veti, si kushtet ekonomike, rrethanat socio-politike, kulturore, historike etj. Dikush mund tì jap njrit element prioritet m t madh sesa tjetrit, pr dik mund prnjmend ndonjra prej tyre t jet e nj rndsie m t veant. Por sht e vrteta ato vetm si trsi dhe t ndrvarura i japin nj kuptim identitetit, fardo qoft ai. Aspekti ekonomik, bie fjala, bhet mjaft influencues e n disa raste edhe prcaktues pasi do shoqri prmban disa shtresa shoqrore dhe prkatsia n nj status ose klas t caktuar shoqrore bhet e mundshme dhe e realizueshme vetm n baz t predispozitave materiale- ekonomike. N ann tjetr kultura si nj simbioz e t mirave shpirtrore me ato materiale, i trason marrdhniet ndrmjet individve dhe shoqris, kshtu q n kt kontekst mund t supozohet se identiteti sht edhe shprehje e veuar kulturore. Identiteti kulturor mirpo sdo t thot se sht domosdo kongruent me at shtetror ose madje edhe kombtar. Prkundr ndikimit t tyre n identitetin kombtar, aspektet kulturore dhe gjuhsore mund t jen nganjher t kufizuara brenda suazave lokale ose regjionale dhe me kt prbejn vetm nj pjes t identitetit t trsishm kombtar. Aspekti global dhe roli i saj n kultur nuk duhet t harrohet, pasi brezat e rinj gjithnj e m shum po tregojn shenja t nj prafrimi kulturor q i tejkalon prmasat nacionale dhe lokale dhe rrjedhimisht ndikojn edhe n identitetin e tyre. Anthony D. Smith sht nj studiues i rndsishm i nacionalizmit dhe autor i librit Identiteti kombtar ku shqyrton shtjen e identitetit n nj rrafsh t gjer dhe na ofron nj kategorizim mjaft ndihmues t tij. Ai thekson se identitetet, qoft individuale ose kolektive jan gjithmon rezultate t ndryshueshmris dhe dallueshmris kundrejt tjerve. Pr Smith-in jan n esenc tri kategori, q identitetin e nj personi apo grupi e formojn apo edhe e determinojn.
3. Qasjet teorike
Pr t parn kategori mund t thuhet se identifikimi apo edhe diferencimi jan n shumicn e rasteve t dhna, si pr nga natyra biologjike ashtu edhe pr nga rrethanat shoqrore.
S pari e veon kategorin gjinore- kriteri biologjik. Pastaj, sipas tij vjen kategoria territoriale, respektivisht hapsinore si p.sh. identiteti regjional, lokal etj.- kriteri gjeografik. Kategoria klasore apo e shtress shoqrore- kriteri social (Smith, 1991:4).
N rastin e dyt konstaton ai se, identiteti lokal, regjional ose n prgjithsi territorial sht mjaft i prhapur, kufijt e t cilve identitete nuk jan qart t prcaktuara porse jan fluide dhe me kalimin e kohs t ndryshueshme, gjra t cilat ndikojn dukshm edhe n karakterin e vet identitetit. S treti Smith-i e klasifikon identitetin n shtresa shoqrore dhe sqaron se me kt ai nuk nnkupton klasn n kuptimin klasik t Marx-it apo t Weber-it. Ai thekson
Bekim BALIQI
15
se prve aspektit ekonomik q n fakt sht mjaft i rndsishm, n kt kategori hyjn edhe elementet tjera si p.sh vendi, tradita etj. Pr t klasa apo shtresa shoqrore shnon marrdhniet brenda shoqrore, andaj brenda nj shoqrie mund t ekzistojn disa shtresa, q zakonisht jan n konkurrenc ndrmjet veti. Ai nuk harron t sqaroj edhe faktin se n t kaluarn edhe identiteti religjioz edhe ai etnik ishin t prfshira n identitete t ndryshme klasore. Pr ilustrim, Smith shtjellon rastin e kishs mesjetare n Evrop, pjestart e s cils i prkisnin nj shtrese t caktuar dhe predikonin pr nj klas t veant (n gjuhn latine si gjuh zyrtare e kishs) pr klasn e lart apo at t mesme. Deri n kohn e lindjes s nacionalizmit (shek. XVIII-t dhe ai XIX-t) identiteti religjioz dhe ai etnik (shpesh edhe n lidhje kauzale) patn nj rendsi t veant dhe ishin faktor ky n prcaktimin dhe formimin e identitetit kolektiv (Smith, 1991:5-8). Mirpo identiteti m i prhapur kolektiv dhe n kohn moderne ndoshta edhe m i rndsishmi sht identiteti kombtar.
Edhe politologu amerikan James D. Fearon bri nj hulumtim mjaft interesant mbi domethnien dhe kuptimin e shtjes s identitetit, n disertacionet dhe punimet e ndryshme shkencore, q fokusohen pikrisht n kt tematik. Duke br nj analiz t qasjeve dhe autorve t ndryshm, Fearon konstaton se identiteti n prgjithsi ka domethnie t dyanshme, n njrn an do t thot kategori sociale dhe n ann tjetr identiteti bhet burim i vet-prshkrimit dhe vet-respektimit individual. (Fearon, 1999: 2) N nj vepr tjetr studiuesit Rogers Brubaker dhe Frederick Cooper shtjellojn shtjen e identitetit n diskursin dhe punimet e shumta t shkencave shoqrore. Sipas tyre pr shpjegimin e identitetit prdoren kryesisht dy qasje teorike; teoria esencialiste dhe ajo konstruktiviste. Derisa e para thekson se identiteti ose identitetet jan t dhna, e dyta qasje argumenton se identitet(-etet) sht (jan) t konstruktuara, pra t shpikura. N shumicn e diskutimeve akademike kritikohet qasja esencialiste dhe mbizotron ajo konstruktiviste (Braubaker/Cooper, 2000:1-6). Prdorimi i nocionit identitet bhet sipas tyre n disa forma q japin edhe kuptime dhe koncepte t ndryshme: 1. Identiteti nnkupton bazn dhe themelin e veprimeve shoqrore dhe politike, ku theks t veant i vihet diferencimit ndrmjet partikularizmit (t prbashkt) dhe universalizmit (t gjithmbarshm). Identiteti nnkupton nj fenomen specifik shoqror, q shnon bazamentin e prbashksis-unitetit (sameness) ndrmjet antarve t nj grupi ose kategorie shoqrore t caktuar. Ky lloj identiteti prdoret zakonisht n letrsi, pastaj pr studime gjinore, rasore, etnike apo nacionale. Identiteti nnkupton brthamn (individuale ose kolektive) t mvetsis (selfhood) ose bhet kusht fondamental i qenieve shoqrore, q zgjon tek pjestart e tij edhe dika t thell, bazike dhe themeluese. Kjo form prdoret zakonisht n literaturn psikologjike.
2. 3.
16
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
4. 5.
Sikurse edhe shum studiues t tjer edhe kta autor konstatojn se identiteti ka nj karakter t dyanshm. Kshtu ata pohojn se ndarja kryesore qndron midis modelit relacional dhe atij kategorial. Derisa n disa raste identiteti shquhet prej raportit ose raporteve t nj personi apo grupi me t tjert dhe varet nga marrdhniet ndrmjet tyre (p.sh: lidhjet farefisnore, martesore, shoqrore, etj.) N ann tjetr, dikush mund t identifikoj veten (ose t identifikoj dik tjetr) prmes pjesmarrjes n nj grup t caktuar, q ndajn disa atribute kategoriale t prbashkta si p.sh gjinia, gjuha, rasa, nnshtetsia, etniciteti, nacionaliteti. Por identiteti nuk prmban kurr vetm nj atribut, prkundrazi identiteti sht grshetim i nj mori komponentsh dhe ssht dika rigjide por nj fenomen permanent dinamik me karakter ndryshues. Pikrisht ashtu si sht bota dhe do dukuri tjetr shoqrore.
Identiteti si prodhim i veprimeve shoqrore dhe politike, prmban dhe shquan zhvillimet procesuale dhe interaktive t nj lloj vet-perceptimit kolektiv, solidaritetit grupor q bjn t mundshm veprimet kolektive. Aplikimi i ktij lloj konceptimi vlen zakonisht n hulumtimin e lvizjeve t reja sociale. Identiteti nnkuptohet si rezultat i diskurseve t shumfishta dhe konkurruese. Sidomos te poststrukuralizmi i Michel Foucault dhe postmodernizmi gjen kjo form nj prdorim t gjer. (Braubaker/Cooper, 2000:6-8).
Sot, kur jetojm n epokn digjitale t rrethuar nga rrjetet sociale, prshpejtimi i hatashm i jets e lehtsimi i punve t prditshme, identiteti me t gjitha variacionet e tij, duket se po merr trajta t reja dhe t ndryshueshme. Sepse, bota po ndryshon dhe konceptimi pr jetn e veten ton po merr dimensione t reja. Njohurit shkencore e zhvillimet teknologjike po formsojn identitetin ton t shumfisht. Prndryshe, si mund t jemi indiferent ndaj globalizimit, ndaj integrimeve e migrimeve dhe ndaj t gjitha ndryshimeve q po na rrethojn. far identiteti kan banort e metropoleve t mdha, t ardhur aty nga katr ant e bots dhe me lloj-lloj kulturash e gjuhsh? A mos frika nga humbja e identitetit sht vtm mosnjohje e vets dhe tjetrit? Njohja, n kuptimin e gjr te fjals, doemos do t na shpie aty ku identiteti nuk sht m njjs dhe ku individi nuk sht ishull. Ne jemi n at rrugtim, n t cilin shekuj m par jan nisur dijetar e humanist t ndryshm t Evrops. N kthimin nga vetja dhe respektimin e tjetrit. Duke e njohur e kuptuar m mir vetn dhe kshtu prkufizuar identitetin ton, individual e kolektiv. Dhe natyrisht, na duhet prher nj pasqyr q na dshmon se kush jam e kush jemi, e kjo sht bota q na rrethon.
4. Prfundim
Bekim BALIQI
17
BIBLIOGRAFIA
Alcoff, Linda.M/Mendetia, Eduardo (ed.) (2003): Identities. Race, Class, Gender and Nationality. Blackwell Arendt, Hannah (1998): Ndrmjet t shkuars dhe t ardhms. Onufri, Tiran
Brubaker, Rogers/ Cooper, Frederick (2000): Beyond Identity. Theory and Society. Vol.29/1 Fearon, James D. (1999): What is Identity (As we now use the word)? Stanford University Gellner, Ernest (1983): Nations and Nationalism. Oxford, Blackwell Publishers Poole, Ross (1999): Nation and Identity. London (u.a), Routledge Smith, Anthony D. (1991): National Identity. London, Penguin Jenkins, Richard. (1996): Social Identity. London, Routledge Eriksen, Thomas Hylland (1993): Ethnicity and Nationalism. Anthropological Perspectives, London, Pluto Press Guibernau, Montserrat (2004): Anthony D. Smith on nations and national identity; A critical assessment. in: Nations and Nationalism 10 (1/2), S.125-141
Hall, Stuart (1990): Cultural identity and Diaspora. N; Identity. J. Rutherford (ed.), New Times, Lawrence and Wishart Taylor, Charles (1994): The Politics of Recognition. N; Gutman, Amy (ed.): Multiculturalism. Examining the of Politics of Recognition, Princeton, Princeton University Press Weber, Max (2004): Studime sociologjike. Tiran, Plejad Walkenhorts, Heiko (1999): Europischer Integrationsproze und europische Identitt: Zur politikissenschaftlichen Bedeutung eines sozialissenschaftlichen Konzepts. BadenBaden, Nomos Verlag Whitman, Jim (2009): Global Governance, Palgrave Macmillan, Basingstoke
KDU 316.334.3
321.1
19
Emanuela CEVA
ON THE RECONCILIATION OF MINORITY ISSUES IN CONTEMPORARY DEMOCRACIES*

Abstract
The reconciliation of minority issues is one of the most pressing challenges with which contemporary democracies are confronted. It has been addressed in at least two distinct ways. The first, ex ante legem, focuses on the deliberative phase and establishes criteria for the distribution of rights to participate in the public debate. The second, ex post legem, looks at the post-law-enactment phase and finds the key to reconciling minority issues in the possibility of repealing or amending a controversial law. This paper will critically consider the former approach and defend the latter. In so doing it aims at answering the following question: how should a liberal democratic polity reconcile minority claims whilst preserving the autonomy of all of its citizens?
To circumscribe the area of concern, I shall concentrate on what I see as a particularly challenging sub-set of minority claims: those raised by citizens holding minority convictions against compliance with a democratically chosen law, voted in by the majority, on the grounds of incongruence between conformity to that law and some other moral commitment of theirs concerning either justice or ethics. As should become clear, such issues pose extreme challenges to some crucial features of liberal democratic theory (including the binding capacity of democratically reached outcomes). They thus represent a test of the cogency of democratic institutional arrangements.
* Large part of this article reproduces material originally published in E. Ceva, An ex post legem approach to the reconciliation of minority issues in contemporary democracies, in M. Mookherjee (ed.), Democracy, Religious Pluralism and the Liberal Dilemma of Accommodation, Springer, Dordrecht, 2010, pp. 161-182, Springer Science+Business Media B.V 2011. The material is republished with kind permission from Springer Science+Business Media B.V.
The reconciliation of minority issues is one of the most pressing challenges with which contemporary democracies are confronted. It has been addressed in at least two distinct ways. The first, call it ex ante legem, focuses on the deliberative phase and establishes criteria for the distribution of rights to participate in the public debate. The second, which I call ex post legem, looks at the post-law-enactment phase and looks at requests for legal change as an instrument for minorities to enlist their claims in the political agendas of their society. This article critically considers the former approach and defends the latter as showing a creditable concern for the difficulties that minorities may experience in making their voices heard on an equal footing with those of the majority.
1. Introduction
20
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
In posing my question, I am not claiming that there is something intrinsically unjust in majority rule or in the consequences of its application. To borrow from Jeremy Waldron, within a democracy, a person must expect (unless he is very lucky) to find himself from time to time bound by social arrangements he regards as unjust. That is almost bound to happen, seeing that it is the function of law to lay down rules in circumstances where people disagree about justice [and the good] (Waldron 1999: 246).
Before addressing the diverse forms which the ex ante legem approach has taken in the literature, I should like better to qualify (i) the focus of my intended study and (ii) the working conception of autonomy I shall employ throughout the article. (i) My focus is not on how a democratic and liberal polity should respond to cultural diversity or, more specifically, to culture-based claims. Rather, I am interested in investigating how a liberal democratic polity should reconcile minority issues. The focus is accordingly on neither culture nor the role it may be thought to play either in politics or in the processes of formation of someones identity.1 My focus is, rather, on the risk that citizens happening 1.1 Preliminaries
However, the acknowledgement of this normal predicament of democracy cannot be taken to mean that the decisions of the majority should never be contested, whether on the grounds of justice or on the basis of values informing someones conception of the good. In particular, I shall maintain that democratically achieved outcomes should be open to revision (subject to certain conditions and in ways to be specified) when their coercive application would jeopardise the moral integrity of some citizens and their autonomy.
to hold minority views, however defined, will be doomed to heteronomy, having to comply with norms they find morally wrong. As I shall try to show, they may well hold their minority views for cultural reasons, but it is not important to establish this. Moreover, as religion and culture are often hard to distinguish, I shall not attribute for my current purposes to religious beliefs and sensibilities any specific status in shaping someones views about justice and the good, but consider them by the same yardstick as any other ethical conviction.
(ii) I shall employ an admittedly simplified conception of autonomy, conceiving of an autonomous agent as one who should not be coerced into complying with a norm she finds morally wrong: a norm she would have never chosen to abide by were she left to act in her capacity of self-legislator, compliance with which risks jeopardising her moral integrity. Relatedly, I postulate that someones moral integrity is respected when that person can act in accordance with her conscience. The idea of autonomy on which I shall draw is thus much weaker than that upheld in liberal thought from Mill to Rawls, according to which autonomy is intrinsically connected with the capacity of an agent rationally to choose,
I shall address in due course the multiculturalist contrasting view according to which culture (including religion) could be the source of absolute morality that renders (the prohibition of) certain acts the source of personal shame or loss of identity.
On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies
Emanuela CEVA
21
pursue and revise her ends. To limit the contentiousness of my starting stipulation, I shall make no assumptions regarding the rationality of agents, nor shall I design my arguments so as to presuppose that a rationally examined and chosen life is qualitatively superior to any other. The only assumption I shall make is that, in a liberal democracy, citizens should be allowed to act in accordance with their conscience, within certain limits, as this is a fundamental condition for them to exercise their autonomy (however rationally that is conducted).
One last but necessary specification is as follows. When I say that it is a basic tenet of any (liberal) democratic theory to grant citizens autonomy, I do not mean it in any liberal perfectionist sense. Specifically, unlike Joseph Raz (see Raz 1986 and 1994), I do not mean to suggest that it is the states duty to promote and sustain autonomy and those value systems consistent with it. My take on the matter is, again, rather weaker. My assumption boils down to claiming that, whatever account of democracy one might favour, whether procedural or epistemic or deliberative, for its very idea to make sense, citizens must be conceived as self-legislating agents. Accordingly, it should be a priority for liberal democracies to concern themselves with those among their citizens who cannot regard themselves as self-legislators as, since they hold minority convictions, they are coerced into following norms that may be at odds with their moral beliefs.
2. Ex Ante Legem Approaches: A Critique of Liberal Egalitarianism and the Politics of Recognition
It is one of the main tenets of liberal democracy that citizens should regard themselves as both authors and addressees of those norms binding their conduct. Collective selfgovernment and individual self-legislation have usually been combined by granting citizens equal rights to political participation. Borrowing from David Held, this basic democratic commitment to autonomy may be translated into the following principle: Individuals should be free and equal in the determination of the conditions of their own lives; that is they should enjoy equal rights (and, accordingly, equal obligations) in the specification of the framework which generates and limits the opportunities available to them so long as they do not deploy this framework to negate the rights of others (Held 1987: 290). On these grounds, rights to political participation should be distributed equally among citizens so as to provide them with an equal share of opportunities to act in public life. On the same note, Jeremy Waldron defines the right to participation as the right of rights, an essential guarantee that citizens can act as self-rulers (Waldron 1999).
Although this position has attracted an unsurprisingly wide consensus among theorists committed to democracy, a wide spectrum of positions have been developed in response to what makes for an equal distribution of rights to participation. On the one hand, liberal egalitarians have proposed to assign difference-blind political participation rights to all citizens. On the other hand, supporters of the so-called politics of recognition have argued in favour of granting special rights to participation to minorities. After touching briefly on their
22
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
relative merits and limits, I shall argue that no ex ante legem strategy can be devised to give a full and convincing solution to the problem of reconciliation of minority issues in a liberal democracy. More specifically, no theory of deliberation can possibly be sufficiently nuanced to prevent all (or even a large number of) possible sources of minority-issue-based contestation, and reasonably to foresee what sort of bearings any given law or policy could have on the capacity of self-legislation of a heterogeneous and ever changing population. 2.1 Liberal Egalitarianism: Universal Participation and Difference-Blind Institutions According to universalistic declinations of liberal egalitarianism, democratic institutions should concern themselves primarily with ensuring impartial social and political institutions and an equal distribution of participation rights to all citizens, regardless of their ethical commitments. Once such basic rights are secured, the states role is accomplished and citizens should conform to the laws or policies democratically selected.
Brian Barry (2001) offered one of the most prominent accounts of liberal egalitarianism thus conceived. According to Barry, it is not intrinsically unjust if compliance with a democratically deliberated norm is more demanding for some citizens than others, by virtue of their cultural commitments. Quite the opposite: laws, by their very nature, protect some interests against others, and the fact that the bearers of these latter pay some costs as a consequence is inherent in the way social life works (Barry 2001: 34). In other words, the impact that any given decision has on diverse citizens is not a matter of injustice, but a contingent upshot of a just and impartial deliberative game governed by the majority rule. Rather than being addressed through the concession of specific rights, minorities claims should be confronted with a shoulder-shrugging this is the way we do things around here (Barry 2001: 279291).
Positions like Barrys have been extensively criticised as they seem to under estimate the impact of cultural and religious belonging and personal ethical convictions on someones capacity to conform with a democratically deliberated norm and with the standard model of citizenship underlying it (see Kelly 2002 and, specifically, Squires 2002). To my mind, Barry may be right in maintaining that there is nothing intrinsically unjust in the idea that a law has a different impact on different people, and that, as a result, some may be burdened more heavily than others. However, I submit that this is acceptable only to a certain extent. More specifically, if my starting claim regarding the democratic commitment to citizens autonomy holds, liberal democratic institutions should make sure that such a diverse impact is accepted only insofar as it does not undermine the moral integrity of some citizens, that is their capacity to act in accordance with their conscientious convictions on justice or personal morality, without being coerced into doing something they regard as morally wrong. If this were not the case, citizens autonomy would be jeopardised, in open contrast with the spirit of a democracy.
Emanuela CEVA
23
More precisely, Kymlickas ex ante legem strategy consists in assigning (permanent) minorities (with a distinctive societal culture) veto power on certain issues crucial to their culture, or granting them rights to territorial and linguistic autonomy, so as to legislate in accordance with their cultural identity on issues on which they would be inescapably outvoted by the majority were they to discuss them in the state-wide legislature. A different sort of treatment is proposed for another set of minorities: those constituted by voluntary immigrants.2 Their situation is considered dissimilar to that of national minorities in that their claims, Kymlicka argues, should not be read as requests to preserve the distinctiveness of their culture, but rather as calls for a differentiated form of integration. This is made possible through the concession of a class of polyethnic rights, including rights to exemptions from the law (see Kymlicka 1995, 2001).
A different version of liberal egalitarianism, generally thought of as better equipped than Barrys to address minority-related issues, is proposed by Will Kymlicka. His position qualifies as liberal egalitarian by virtue of three of its basic tenets: (i) it cherishes autonomy, defined as the capacity rationally to form and revise ones own conception of the good; (ii) it requires the state to be neutral between different conceptions of the good; and (iii) it specifies that morally arbitrary inequalities should be rectified and be the object of egalitarian policies of redistribution (see Kymlicka 2002). However, Kymlickas argument parts company with Barrys once we consider that he includes among the resources that a state should redistribute in an egalitarian way those necessary to secure ones own cultural identity, without access to which it would be impossible for an individual to form, pursue and revise her conception of the good. Culture (or rather societal culture: a territorially concentrated national group) provides the context of choice for any individual action. Accordingly, morally arbitrary inequalities in accessing ones own culture translate into unjustified differences in the actual capacity to choose of different individuals and thus require rectification (see Kymlicka 1989, 1995, 2001).
Despite its inherent merits and limits, which I am not interested in assessing here, Kymlickas account seems to fare better than Barrys as regards acknowledgement of the political relevance of citizens ethical commitments. However, the tenability of his approach seems to be affected by his favoured account of minorities. More specifically, Kymlickas account appears to be capable of accommodating only permanent minorities to which special political and civil rights should be granted. Moreover, on Kymlickas view, not all cultural groups could be the addressees of state policies: only those characterised by a shared societal culture. This approach seems, therefore, incapable of responding to the claims and requests of those minorities that (i) do not share a societal culture and (ii) do not have a permanent character. Consider for example parents objecting to the legal provision that children should be vaccinated against some common contagious disease. In most countries, they constitute
2
For a criticism of the hard and fast distinction between national minorities and communities of immigrants see Festenstein (2005: 7677).
24
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
a minority contesting a majority-voted legal provision, but they do not count as a cultural group sharing a societal culture (some of them would oppose vaccination on the ground of libertarian claims against states coercion in matters of health, while others might adhere to a naturalistic ethics). Moreover, they do not form a permanent minority: one isolated from the rest of the social community by virtue of its beliefs. Limiting the states response to minority claims to the ex ante legem phase and granting special rights to political participation to identifiable and permanent cultural groups risks overlooking a significant set of issues. As a result such an approach falls short of providing institutional responses to the calls for autonomy coming from citizens who find themselves in a minority position following the outcome of the decision making process. 2.2 The Politics of Recognition: Group-Based Participation and Differential Treatment In line with Kymlickas reformulation of liberal egalitarianism, a number of scholars have rejected the difference-blind approach to minority issues as incapable of going beyond mere formal equality. This would not be enough to avoid discriminatory dynamics of substantial inequality to the detriment of minorities. This reduces, so it is argued, equality to a mere formal value which, to acquire meaning, must allow for inequalities taking the form of special, culturally derived rights or exemptions from generally valid obligations. On this basis, theorists of multiculturalism have highlighted the need to guarantee special (group-based) participation rights to (permanent) minorities, so as to give their views political visibility and free them from oppression. This kind of claim is the centrepiece of Iris Marion Youngs Justice and the Politics of Difference. According to Young, groups should be granted special rights, including rights to formulate policy proposals, veto powers and access to funding to exercise their freedom of association. Such provisions substantiate what Young calls differentiated citizenship, according to which a democratic public should provide mechanisms for the effective recognition and representation of the distinct voices and perspectives of those of its constituent groups that are oppressed or disadvantaged (Young 1990: 184). Group-based representation may seem a way publicly to recognise cultural belonging as a milestone of someones identity and an essential condition for interpreting the social and moral world and so making truly autonomous choices. An influential account of this position can be found in Charles Taylors formulation of the politics of recognition. Democratic institutions should grant public visibility to individual identities, which are not monologically defined but the product of culturally situated, dialogical interactions with significant others (Taylor 1992: 25). From this perspective, difference-blind liberalism would risk forcing people into a homogeneous mould that is untrue to them and so preventing them from discovering their authentic self (Taylor 1992: 43). What is more, so Taylor argues, the mould into which people would be forced
Emanuela CEVA
25
in fact embodies the values of the dominant culture, thus having discriminatory effects on those who do not conform to the mainstream way of life.
Against this backdrop, Taylor develops a model of democracy in terms of participatory selfrule. Citizens must share the basic same commitment to a conception of the common good (which must be in turn welcoming enough to accommodate cultural difference without discriminating any citizen, or forcing her to assimilation) on the grounds of which they can join public deliberation and exercise their rights to political participation. The main complaint one might have against this account, from the perspective adopted in this article, is its lack of concern with minority issues as they emerge following deliberation. Taylors account seems to suggest that, if deliberation is actually carried out in the name of the common good, the problem of dissenting minorities should not emerge in the first place or, at any rate, should it emerge during deliberation it should be reconciled in a way consistent with the good for the whole community. In other words, as in Kymlickas case, democracy is theorised here only as far as the ex ante legem phase is concerned.
Efforts have been made, on many sides, to reform the way participatory rights are distributed. This is certainly commendable but I argue that it is not enough to instantiate adequately the typical liberal democratic commitment to treat citizens as self-legislators, thus respecting their moral integrity. This is for three main reasons, which I shall discuss in the following section. 3. Three Shortcomings of Ex Ante Legem Approaches to the Reconciliation of Minority Issues
First, ex ante legem strategies have an inbuilt pro-majority bias as they risk condemning minorities to be repeatedly outvoted, no matter how impartial deliberative procedures and rules of participation are, and regardless of quotas. This concern has animated the writing of the supporters of the conception of public deliberation as public dialogue, according to whom an appropriate model of deliberative decision making is the key to reconciling diversities in a democracy. An inclusive, rational and legitimate deliberative mechanism, requiring all participants freely to give and accept reasons in support of their claims, would be the best way to ensure the actual participation of minorities and their readiness to accept any outcome that would thus emerge.3 Deliberation is viewed, on this account, as an ongoing process through which disagreements must be articulated and along which political and legal outcomes are viewed as temporary stops on the way to consensus. This approach displays a creditable concern for the revision of democratically deliberated outcomes. However, it seems to rely too heavily on the capacity of citizens to participate directly in public discourse and make use of public reasons with a view to reaching a unanimous consensus. Once the prospects of direct participation and unanimous
3
For an influential account of deliberative democracy see Gutmann and Thompson (1996).
26
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
agreement lose credibility (and this is bound to happen, given the conditions under which deliberation is carried out including moral disagreement), and, as a consequence, representative democracy is implemented and majority voting is used, the gap between laws authors and addressees will grow, making it more difficult for all citizens to regard themselves as self-legislators.4 Supporters of deliberative democracy may protest here that they are well aware of this and that they regard deliberation as an ongoing process, through which contested outcomes may be re-discussed. This reply is fair enough, but two other difficulties arise. Firstly, re-opened deliberation would be exposed to the same pro-majority bias affecting the first round of consultation. For there to be any real possibility of overturning the outcome, there would have to be a change of opinion by some of the other parties involved in the deliberation. But this may never happen in practice, especially if the claim is based on minority views. Moreover, reopening deliberation may be a very costly and time-consuming operation that the majority in power may regard as unjustified.
A second reason why ex ante legem approaches to minority issues are unsatisfactory is that no theory of deliberation can possibly be sufficiently nuanced to prevent all (or even a large number of) possible sources of minority-issue-based contestation, and reasonably to foresee what sort of bearing any given law or policy could have in terms of the autonomy and moral integrity of a heterogeneous and ever changing population. If we acknowledge, with H. L. A. Hart, that there are a number of variables that cannot be accommodated and taken into account when deliberating on a law or a policy (as they cannot be foreseen see Hart 1994), there seems to be no hope of coming up with a deliberative process sufficiently well engineered to prevent ex post legem contestation from arising, no matter how equally rights to political participation had originally been distributed. It is also worth stressing the openness of contemporary liberal societies, which are exposed to significant migration flows both inwards and outwards. These make constituencies quite changeable in their composition. Compelling recent migrants to abide by a law on the grounds that all voices were aired in public on an equal footing during the ex ante legem phase would hardly qualify as respectful of their autonomy and moral integrity. On the other hand, re-opening a law for a further round of deliberation, as it were, and exposing
4
The other, related, concern regards the sort of behaviour expected of the minority while the re-opened deliberation is carried out. Should the minority conform to the contested law until it is repealed or amended, or should the law be frozen until a decision is made? The first solution would risk undermining the minoritys autonomy, by coercing it to comply with a law its members find morally wrong; the second scenario would risk limiting the majoritys autonomy, by preventing its members from abiding by the law for which they had voted. Thus we come back to my initial question: how can a liberal democracy respond to minority issues while preserving the autonomy of all of its citizens?
For a multi-voiced criticism of Gutmann and Thompsons account of deliberative democracy see Macedo (1999).
Emanuela CEVA
27
it to repeal or reformulation, might appear disrespectful of the autonomy of those who had voted for it. Thus, once again, we return to the following question: how could a liberal democracy reconcile minority issues in a way respectful of the autonomy of all of its citizens?
A third reason why ex ante legem approaches to minority issues look defective regards those inspired, in diverse degrees, by the politics of recognition. These consider membership of some (permanent or, at any rate, publicly recognised) cultural group as a precondition for being entitled to some form of differential treatment. This strategy, however, is affected by two main problems. In the first place, it tends to crystallize people as belonging to a certain group (or groups), thus risking entrapping them in suffocating categories potentially the victims of stigmatization. Multicultural policies thus devised risk violating the autonomy of group members holding minority positions within their groups.5 This is a frequent claim in regard to women within cultural groups. The recognition of spheres of political and social independence to such groups may reinforce the position of conservative men within them, thus worsening womens conditions and furthering their oppression (see Okin et al. 1999). Associated with this problem is the idea that multiculturalists tend to see cultural groups as much more homogeneous than they (i) are and (ii) one would want them to be.6 As a result, to borrow from Anne Phillips, multiculturalism then appears not as a cultural liberator but as a cultural straitjacket, forcing those described as members of a minority cultural group into a regime of authenticity, denying them the chance to cross cultural borders, borrow cultural influences, define and redefine themselves (Phillips 2007: 14). Secondly, approaches based on the politics of recognition seem to assign normative priority to cultural belonging over any other ethical commitments a citizen may have. But, what is so special about culture? I have no argument to offer on this point which cannot be reduced to ideas outlined by such scholars as Matthew Festenstein and Anne Phillips regarding the exaggerated primacy that has been attributed to culture by theorists of multiculturalism. Cultural (including religious) commitments are certainly important components of someones identity and worldview, but this does not imply that they are all-inclusive determinants of someones conduct. I believe this criticism holds also facing the recent deliberative accounts of multiculturalism, recognizing the importance of multi-level dialogue between and within groups (see Parekh 2006). Undoubtedly, these accounts have amended importantly, in more dynamic terms, the (descriptive) view of culture as embodying enduring and deterministic features. However, this would do little to solve the normative problem of whether it is morally justifiable and politically cogent to propose that cultural (including religious) membership constitute the primary basis on which democratic institutions should establish how to treat their citizens. If one of the
The billiard-ball conception of culture has been attacked also in Tully (2002). This raises the issue of the possibility of granting a right to exit as a means to preserve the autonomy of dissenting group members and protect them against cultural oppression. I shall leave this important issue aside for the purposes of the present chapter and treat it separately in another work. For a discussion see Barry (2001), Kukathas (2003) and Phillips (2007).
28
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
main tenets of liberal democratic theory is that citizens should be respected individually qua self-legislators, this cannot go hand in hand with a culture-based theory, according to which the qualifying property entitling citizens to certain rights is their being members of certain groups. In the previous section, I tried to show that ex ante legem approaches to the reconciliation of minority issues suffer three main shortfalls: (A) they are affected by a pro-majority bias; (B) they are too static and unable to be responsive to the varied declinations minority issues may take; and (C) when employing the language of cultural membership, they tend to exaggerate the influence of culture on peoples behaviour and so end up entrapping them in pre-constituted identities. To overcome such limitations, I shall argue in favour of ex post legem strategies, as capable of capturing the specificity of minorities requests and adaptable to their inherent diversity.
4. Ex Post Legem Approaches and the Specificity of Minorities Claims
Although some minority issues may be foreseen during the decision-making process, in order for them to emerge fully, it is necessary to wait for the law to be enacted and respond to minority-related issues as they emerge. This is the main reason why I think ex post legem approaches are more apt to capture the specificity of minority claims than their ex ante legem counterparts. An additional reason has to do with the capacity of ex post legem approaches to grant consideration to individuals claims as they emerge, independently of their being made as part of a group with institutionally approved legal status. In other words, being responsive to law contestation, this approach does not presume that the minorities pre-exist deliberation on a certain law or policy decision, and so allows greater flexibility in taking into consideration a number of instances that the traditional ex ante legem approach seem to overlook.
The idea on which I build my case is that democracies basic commitment to protecting citizens capacity for self-legislation is not exhausted by granting them equal participatory rights. An equally important component is the responses institutions may give to requests arising in the post-law-enactment phase, when citizens are expected to comply with whatever has been deliberated through the process in which they took part.
So my suggestion is that democracies secure spaces for citizens who find themselves in a minority position with respect to a controversial law or a policy to express their dissent both through official decision-making procedures and through acts of ex post legem contestation (e.g. street rallies or acts of civil disobedience) provided that their disagreement is principled and based on their ideas of justice or of personal morality. To be justifiable within the democratic framework such acts of protest should be public and with a communicative dimension. They should be viewed, that is to say, not as instruments to destabilize the democratic order granted by the rule of law but as an extension of citizens political participation. Ex post legem acts of protest performed by dissenting minorities
Emanuela CEVA
29
should therefore be made visible and with a view to seeking to establish some kind of communication with the majority which was not possible during ex ante decision-making.
I should specify that my claim does not amount to arguing that justice for dissenting minorities demands that all contested laws be amended or repealed: this would risk undermining the stability of the rule of law and be disrespectful to the majority. Justice requires, to my mind, that such protests be allowed and minorities requests be heard so as to enhance the extent to which the right to political participation of minorities is realized and extending their chances to regard themselves as the co-authors of social and political order in which they lead their lives. Minorities requests should be heard, both during and after decision-making, and responses to their requests must be given so as to offer them better justifications for the constraints imposed on their conduct (see Ceva 2011). So characterised, my proposal is distinct from those put forward by cultural liberals such as Kymlicka and democratic cultural pluralists such as Young in that it does not need to place any specific emphasis on culture (or religion) as a component of an individuals identity. What is crucial to my proposal is the intention not to condemn citizens holding minority convictions to heteronomy and to grant them a morally justified and contextsensitive instrument to preserve their moral integrity without hindering the overall cogency of the democratic system.
It may be protested that my argument is undermined by circularity: the ex post legem approach to the reconciliation of minority issues I offer seems to be better suited than its ex ante legem counterparts as the sort of minority issues with which I engage are those emerging once a law has been approved and compliance with it proves problematic. However, this is no more vicious a form of circularity than that into which one may run while setting out to build an aeroplane and ending up with something that flies.
30
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Barry, Brian. 2001. Culture and Equality. Cambridge: Polity.
BIBLIOGRAPHY
Ceva, E. 2011. Self-legislation, Respect and the Reconciliation of Minority Claims, Journal of Applied Philosophy, 28 (1): 14-28. Festenstein, Matthew. 2005. Negotiating Diversity. Cambridge: Polity Press. Gutmann, Amy and Dennis Thompson. 1996. Democracy and Disagreement. Cambridge, MA: Harvard University Press. Hart, H.L.A. 1994. The Concept of Law. Oxford: Clarendon Press. Held, David. 1987. Models of Democracy. Oxford: Polity Press. Kelly, Paul (ed.). 2002. Multiculturalism Reconsidered. Cambridge: Polity Press. Kymlicka, Will. 1995. Multicultural Citizenship. Oxford: Clarendon Press.
Kukathas, Chandran. 2003. The Liberal Archipelago. Oxford: Oxford University Press. Kymlicka, Will. 1989. Liberalism, Community and Culture. Oxford: Clarendon Press. Kymlicka, Will. 2001. Politics in the Vernacular: Nationalism, Multiculturalism and Citizenship. Oxford: Oxford University Press. Macedo, Stephen (ed.). 1999. Deliberative Politics. Essays on Democracy and Disagreement. Oxford: Oxford University Press. Moller Okin, Susan, Joshua Cohen, Matthew Howard and Martha C. Nussbaum (eds.). 1999. Is multiculturalism Bad for Women? Princeton, NJ: Princeton University Press. Parekh, Bhikhu. 2006. Rethinking Multiculturalism. Cultural Diversity and Political Theory. Basingstoke: Palgrave. Raz, Joseph. 1986. The Morality of Freedom. Oxford: Clarendon Press. Raz, Joseph. 1994. Ethics in the Public Domain. Oxford: Oxford University Press. Kymlicka,Will. 2002. Contemporary Political Philosophy, 2nd edition. Oxford: Oxford University Press.
Phillips, Anne. 2007. Multiculturalism without culture. Princeton, NJ: Princeton University Press. Squires, Judith. 2002. Culture, Equality and Diversity. In Paul Kelly (ed.), Multiculturalism Reconsidered. Cambridge: Polity Press, pp. 114132.
Emanuela CEVA
31
Taylor, C. 1992. The Politics of Recognition. In Amy Gutmann (ed.), Multiculturalism and the Politics of Recognition. Princeton, NJ: Princeton University Press, pp. 2573. Waldron, Jeremy. 1999. Law and Disagreement. Oxford: Clarendon Press.
Tully, James. 2002. Strange Multiplicity: Constitutionalism in an Age of Diversity. Cambridge: Cambridge University Press. Young, Iris Marion. 1990. Justice and the Politics of Difference. Princeton, NJ: Princeton University Press.
KDU 316.32
33
Hasnije ILAZI
MODERNITETI N MES T LIRIS DHE KOMUNITETIT

Abstract
The paper examines the relation between the individual freedom and social determination in modern society. The antagonism liberalism vs. comunitarism which consists in, from one side conception of individual self and free will, and from the other side, relevance of social context for individual moral and political judgments, is still the open debate in theoretical and practical manner. The paper (i) reflects on the positive and negative impact of each of this two theoretical and methodological orientations on practical life of individuals (ii) examines a relationship between individual rights and social goods (iii) analyses the (re)making of modern self and modern identity in regard to the politics of recognition (iv) proposes a medium solution for unresolved issue of individual and collective rights. The analyses are based primarily on Taylor, Raws, Berlin, Nozick.
Debati n mes dy poleve t kundrta mbi rolin e bashksis (shoqris) n jetn e individve autonom, shtrohet kryesisht n tri rrafshe: 1. pohimin metodologjik mbi relevancn e tradits dhe kontekstit social pr nj gjykim moral dhe politik, 2. argumentimet ontologjike dhe metafizike mbi natyrn autonome, respektivisht shoqrore t unit (self) dhe 3. pohimet normative mbi vlern e komunitetit (politika e komunitetit).8 Argumenti i liberalizmit konsiston n parimin e individualizmit, ndrsa korelati i komunitarizmit sht bashksia njerzore.
Liria nuk sht zbulim i shoqris moderne7*, ashtu si as jeta n bashksi nuk sht ekskluzivitet i modernitetit. Por, shoqria moderne i jep nj dimension plotsisht t ri raportit n mes t liris, n rend t par asaj individuale, dhe determinizmit shoqror. Polarizimi i ktij raporti n terminologji ideologjike-politike paraqitet si antagonizm n mes t liberalizmit dhe komunitarizmit, ndrsa pr nga qasja metodologjike-analitike kuptohet si dallim n mes t individualizmit dhe holizmit.
Q nga liberalizmi klasik i John Stuart Mill-it deri te pohimi i Rawls-it se interesi suprem i individit qndron n formimin, mirmbajtjen dhe revizionin e planeve t tij jetsore, liberalizmi bazohet n konceptimin individual t unit dhe vullnetin e emancipuar t njeriut. Si i till, ky botkuptim presupozon ekzistencn e individve racional, t lir ta przgjedhin mnyrn e vet t t jetuarit. Nj botkuptim i till mbi lirin individuale i prshtatet t kuptuarit e rolit t kufizuar t shtetit, i cili reduktohet n mbrojtjen e liris qytetare dhe politike, dhe n garancn pr ndarjen e drejt t t mirave ekonomike. N t njjtn koh
7 * 8
Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/
N kt punim shoqria moderne kuptohet si shoqri e sotme.
34
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
N kuptimin e tij ideal, liberalizmi shpesh her definohet edhe si atomizm identitar i cili nuk merr parasysh rndsin e komunitetit pr identitetin personal, mendimin moral dhe politik, dhe gjykime mbi mirqenien ton n botn bashkkohore.10 Liberalizmi filozofik potencon qart se individt krijojn t gjitha format e entiteteve kolektive, dhe kundrshton ashpr reifikimin holistik t atyre. Nga kjo perspektiv, po ashtu potencohet se mendimet politike duhet t mnjanojn debatin ontologjik mbi t mirn, s pari, sepse ne asnjher nuk duhet t tentojm q t eliminojm faktin e pluralizmit, dhe s dyti sepse debati publik mbi shtje t tilla edhe m tepr forcon mosmarrveshjet dhe zvoglon aftsin ton pr t arritur zgjidhje politike ose ndonj zgjidhje tjetr.
shteti duhet t prmbahet nga roli i imponuesit t fryms s bashksis dhe konservimit t identitetit tradicional.9
Komunitarizmi, n ann tjetr, si pikpamje metodologjike thekson prparsin e trsis ndaj pjesve, ndrsa si filozofi sociale dhe teori sociologjike niset nga supozimi themelor se ekziston definicioni shoqror i s mirs dhe se njerzit kuptimin e tyre shoqror dhe identitetin e tyre e derivojn nga prkatsia e grupeve shoqrore.11N shnjestr t komunitarizmit sht, n rend t par, teoria e drejtsis s Rawls-it, e cila drejtsin e konsideron si t vrtet universale. Komunitaristt si Michael Sandel, Charles Taylor, Michael Walzer, Alasdair MacIntyre mohojn nj mundsi t till, duke pretenduar se drejtsia dhe standardet q e prcaktojn at jan t vendosura thell n brendin e formave t jets dhe traditave t shoqrive konkrete, dhe n kt mnyr variojn nga konteksti n kontekst. Taylori potencon se qndrimet morale dhe politike jan t varura nga gjuha e shkakut dhe nga korniza interpretative brenda s cils individt shikojn botn e tyre. Taylori mtutje thekson se bindjet e thella ontologjike ndikojn domosdoshmrisht n debatet tona politike, pa marr parasysh se a i pranojm si t tilla apo jo. Madje, sipas Taylor-it artikulimi i nj ontologjie t till do t ndihmoj n zgjidhjen e fragmentimit politik dhe moral, i cili atakon shoqrin moderne. Sipas shkrimeve t Ruth Abbey Taylor sht i bindur se uni (self) sht gjithmon i instaluar n korniza morale. Shikuar nga aspekti ontologjik, individi sht gjithmon i bazuar n shoqri, dhe i jep kuptim vets prmes qenies s tij shoqrore. Taylor insiston edhe n faktin se liberalizmi procedural nuk mund t injoroj n praktik rndsin dhe fuqin e burimit moral. Kritika q i bn Tylor-i Rawsit n kt dimension sht mjaft bindse. Megjithat, edhe pse Taylori potencon rndsin e ontologjis pr t menduarit politik, mbetet mjaft e paqart nga argumenti i tij se far roli duhet t ket ajo. Gjat viteve t nntdhjeta t shekullit t kaluar dialogu n mes t universalistve dhe partikularistve ka qen i drejtuar n rend t par n fushn e t drejtave universale t njeriut, respektivisht n tendencn q lista ekzistuese e t drejtave universale t njeriut t zgjerohet, n kuptimin e inkorporimit brenda saj edhe disa nga t drejtat e kontestuara.
9 10 11
Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/ Ibid, str. 348.
Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika Kultura, Zagreb 2008, str.335.
Moderniteti n mes t liris dhe komunitetit
Hasnije ILAZI
35
Si pjes e ktij dialogu Taylor ka mohuar universalitetin e qndrimeve, duke kmbngulur n dialogun ndrkulturor n mes t prfaqsuesve t traditave t ndryshme, si prioritet n raport me vrtetimin e vlers universale t pikpamjeve t tyre. Taylor pranon se grupe t ndryshme, shtete, komunitete religjioze, civilizime mund tì prmbahen qndrimeve inkompatibile fundamentale mbi teknologjin, metafizikn dhe natyrn njerzore, mirpo afirmon mendimin se nj koncenzus, i paimponuar, mbi normat e t drejtave t njeriut sht, megjithat, i mundshm. N vend t qndrimit kmbnguls mbi vlera bazike t diskutueshme, n momentin kur haset n pika t rezistencs, duhet abstrahuar nga nj pozit e till, n mnyr q tì ofrohet mundsia e koncenzusit mbi normat e t drejtave t njeriut. Ne do t pajtohemi mbi normat, derisa njkohsisht do t kemi mospajtim mbi at pse mu ato norma kan qen t duhura; pr neve mjafton t jetojm n nj koncenzus t till, t papenguar nga dallime t cilat qndrojn n themele t bindjeve tona, thot Taylor.12 Mirpo, esenca e njeriut nuk mund t pajtohet me marrveshje t tilla formale. Prandaj lvizja e Taylor-it brenda debatit mbi t drejtat universale t njeriut e orienton argumentimin drejt pyetjes se sa sht reale t pritet q njerzit vullnetarisht t abstenojn nga vlerat q kan kuptim t thell pr ata? Prfundimi i pritshm mund t jet zmbrapsja n nj mbretri t prgjithsuar, abstrakte, t marrveshjeve, e cila nuk arrin t zgjidh konfliktet aktuale, pikrisht pr shkak t t drejtave t mohuara.13 Nj shtje tjetr, q ndan pikvshtrime t liberalistve dhe komunitaristve sht shtja e formimit t unit. Liberalizmi bazohet n iden mbi unin parashoqror, individin e vetmuar dhe ndonjher heroik t ballafaquar me shoqrin, individin i cili sht i formuar trsisht edhe para vet ballafaqimit. Kritikt komunitarist, n ann tjetr mendojn se t arriturat e tilla karakterizohen me paqndrueshmrin dhe ndarjen, dhe se n realitet, nuk ekzistojn individt t ktij lloji. 14
Definimi i unit brenda debatit modern liberal dominohet nga dallimi n mes t liris pozitive dhe negative. Nj nga teoreticientt m kmbnguls n kt tem sht Isaiah Berlin. Sipas tij nocioni i liris negative definon individin si t lir n masn n t ciln ai sht i lir nga interferenca dhe imponimi nga jasht. Praktikimi i liris negative nnkupton mosmundsin e t vepruarit me individt kundr dshirs s tyre, edhe pse shoqria sht e lir t kufizoj veprime individuale n ato raste kur jan t dmshme pr t tjert.15 Kuptimi pozitiv i liris fokusohet n krijimin e mundsive dhe fuqizimin e individve n arritjen e qllimeve t tyre dhe realizimin e atyre qllimeve n drejtim t vetrealizimit. Kto dy koncepte t liris nuk jan domosdoshmrisht n pajtueshmri me njra tjetrn: liria negative nuk garanton lirin pozitive, ndrsa, n ann tjetr krkesa pr lirin pozitive mund tì krijoj kushte pr shkatrrimin e liris negative.
12 13 14 15
Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/ Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/
Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika Kultura, Zagreb 2008, str.352. Berlin, Isaiah, Four Essays on Liberty, Oxford University Press, Oxford, 1990.
36
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Duke mohuar konceptin liberal t liris Taylor potencon se pa marr parasysh formn e liris, qndrimet tona n esenc jan t supozuara nga horizonti i caktuar shoqror. Ai mtutje thekson se ajo q mendimi liberal quan uni individual nuk mund t ekstrapolirohet nga trsia e elementeve t prbashkta, t cilat jan t shkruara brenda konstituimit dhe variacioneve t vet unit.16 Taylori mohon pikpamjen liberaliste sipas t cils njerzit jan t vetmjaftueshm jasht shoqris. Duke e prfaqsuar pozicionimin e Aristotel-it q njeriu sht kafsh shoqrore, respektivisht politike, dhe nuk vetmjaftohet jasht polisit, Taylor paralajmron se t kuptuarit atomistik t unit dhe vets, mund t shkatrroj dhe vet shoqrin liberale. Pr fat t mir, sipas tij, shumica e njerzve brenda shoqrive liberale nuk e kupton vetn si nj un t till.
Nj kritik tjetr Taylor ia adreson konceptualizimit liberal t liris s paraqitur n teorin e Robert Nozick-ut. Nozick pohon se t drejtat individuale duhet t jen parim themelor politik, por njkohsisht mohon statusin e njjt pr parime t prkatsis ose obligimit. Derisa t drejtat individuale i obligojn t gjith, cilido obligim i prkrahjes, nnshtrimit ose konservimit t shoqris sht i kushtzuar ose i varur nga vullneti individual, respektivisht nga kalkulimi i interesave individuale dhe prparsive.17
Taylor argumenton se edhe pse t gjitha qeniet njerzore kan t drejt pr jet, liri, bindje profesionale dhe t ngjashme, t drejtat e tilla reflektojn n t njjtn koh kapacitete t prfshira n zbatimin e t njjtve. Pa nj mundsi t till, potenciali tipik njerzor do t ishte i dmtuar ose do t qndronte i fjetur.
Kur sht fjala pr qndrimin liberal far sht ai i Nozick-ut, kapaciteti, (mundsia) t cilit i atribuohet rndsia m e lart sht pikrisht autonomia, respektivisht liria pr t przgjedhur mnyrn vetanake t jets. Taylor, n ann tjetr, beson se pr njeriun sht e pamundur t zhvilloj bindjet e veta morale, personale, dhe t pavarura jasht kulturs politike prkatse, e cila mbijeton n njrn an, prmes institucioneve t pjesmarrjes politike dhe garancs s pavarsis individuale n ann tjetr. Bindjet morale mbi t cilat themelohen t drejtat tona, n t njjtn koh na obligojn n do lloj veprimi t domosdoshm pr prezervimin e shoqris e cila garanton t drejtat. Kjo do t thot se cilido lloj i individualizmit liberal q t mendohet, duhet t marr parasysh rndsin e komunitetit. Duke polemizuar me Taylor-in duhet theksuar se sht iluzore t mendohet se liberalizmi n trsi abstrahon nga ndikimi i kontekstit social ndaj individit. Madje edhe vet prfaqsuesit e liberalizmit mohojn se teoria e tyre individualiste qndron mbi nj koncept metafizik t natyrs njerzore, dhe potencojn lidhshmrin e saj me institucione politike, sociale dhe ekonomike. Por, liberalistt nuk heqin dor nga vullnetit i lir dhe planet personale t cilat
16 17
Nusbaum, Marta, Feministika kritika liberalizma, asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja, Re no.71/17, septembar 2003.
Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika Kultura, Zagreb 2008, str.352.
Hasnije ILAZI
37
individt mund tìa kundrvjn bots shoqrore n t ciln jetojn. Komunitaristt, n ann tjetr, individin e shikojn brenda fushave t ndryshme t jets shoqrore, t drejtuar m tepr nga rutina dhe shprehit t cilat nuk jan przgjedhja personale e vet individit, ndrsa m pak si rezultat i veprimit t vet individit n kuptimin e realizimit t planeve t tij jetsore. Sipas tyre, vetm dhe vetm ather kur gjrat nisen n drejtim t kundrt, ather kur konfrontohet me ekzistencn e thjesht, prditshmrin e paprzgjedhur, individi mendon mbi veten si subjekt, i cili konfrontohet me botn e jashtme, posedon prvojn e krijimit t mnyrave t shumta pr arritjen e qllimeve, vet przgjedh n mes mnyrave t tilla dhe pranon prgjegjsin pr rezultatet e veprimit t tij.18 Si prgjigje n theksimin e varshmris s individit nga moali i jets s prditshme, disa liberalist potencojn, se esenca qndron mu n mundsin e zgjedhjes. Kjo do t thot se sigurimi i kushteve pr nj jet individuale autonome duhet t bazohet n mundsin dhe dshirn e vetprcaktimit normativ, respektivisht n rndsin e marrjes s vendimeve t bazuara n gjra t cilat individi i vlerson si t tilla. Ndrsa ajo pr far liberalistt brengosen dhe njkohsisht e vlersojn n mas m t madhe sht prcaktimi i rregullave, fuqive dhe mundsive mbi t cilat individt do t zhvillojn dhe zbatojn konceptet e tyre personale pr nj jet t mir. Prfundimisht, kjo do t thot se edhe qndrimet morale jan produkt i zgjedhjes individuale. Dhe, n ann tjetr, kjo sht pikrisht ajo vij e kuqe, t ciln komunitaristt nuk mund ta kalojn asnjher. Ne nuk mund tì japim kuptim prvojs son morale, potencojn ata, nse nuk e vendosim veten brenda hapsirs s gjetur morale, brenda kornizs prkatse morale.
Prandaj, kur Taylor flet mbi t mirat m t larta, ai mendon se ato gjenerojn nga obligimet tona morale pa marr parasysh prirjet tona aktuale. T mirat e tilla nuk jan produkt i kreativitetit individual n kuptimin e krijimit t tyre, por jan t lokuara brenda bots shoqrore, e cila ofron korniz kriteresh pr at se ka sht vlera m e lart dhe ka vlera m pak e lart. N fund t fundit, cilado korniz si e till e pa przgjedhshme, dhe cilido parim moral, i cili prodhon nj korniz t till sht m i vlefshm se sa ai individual, pr nj arsye t thjesht: sepse sht przgjedhur me marrveshje n mesin e alternativave t shumta t subjekteve individuale.
Megjith qndrimin e tij komunitarist Taylor, udhhiqet drejt balancs n mes t t drejtave individuale dhe t mirave shoqrore. Ai sht i vetdijshm se liberalizmi bashkkohor nuk mund t injoroj nevojn pr sjelljen e vendimit m t mir t mundshm mbi kt shtje. Vet demokracia liberale bn prpjekje t vazhdueshme pr t balancuar raportin n mes t t drejtave individuale dhe t mirave shoqrore. sht pr t besuar se Taylor nuk prfaqson qndrimin se t mirat shoqrore duhet t ken primat mbi t drejtat njerzore me do kusht dhe me do mim. Ai sjell n siprfaqe rrezikun potencial nga prioritarizimi apriori i t drejtave individuale, n favor t ikjes nga gabimet e mundshme t pushtetit. Prandaj ai krkon vmendje pr t shtruar pyetje mbi t mirat shoqrore do her kur merren parasysh t drejtat e individve.
18
Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/
38
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Tanim sht shum e qart se qasja e Taylor-it ndaj debatit n mes t komunitarizmit dhe liberalizmit sht m komplekse se sa mendohet. Arsyeja kryesore pr konfuzion, sipas Stephen Mulhall, qndron n faktin se interpretuesit e ksaj shtjeje nuk kan br dallim n mes t asaj q Taylor nominon si shtje ontologjike dhe shtjet e propagimit.19 Grupi i par i pyetjeve ka t bj me at se ka individt njohin si faktor n t cilt mund t mbshteten brenda jets s tyre sociale. Ktu del n siprfaqe ndarja n mes t atomistve dhe holistve, ku t part potencojn, e t dytt gjykojn mendimin se veprimi social dhe struktura duhet t jen nn ndikimin e rrethanave t cilsive individuale, derisa t mirat sociale duhet tì nnshtrohen kushteve t zinxhirimit t t mirave individuale. N ann tjetr, shtja e propagimit ka t bj me moralin specifik dhe me politikat, prandaj spektri i llojllojshm i pozicionimit rreth tyre shkon ose n drejtim t dhnies s prioritetit t drejtave dhe lirive individuale, ose jets s prbashkt dhe t mirave t prbashkta.
Ri-artikulimi i ksaj shtjeje potencon katr pozicionime t mundshme komplekse: individualizmin atomistik (Nozick), individualizmin holistik (Humboldt), kolektivizmin atomistik (B.F.Skinner) dhe kolektivizmin holistik (Marx). Taylor e vendos vetn pran Humboldt-it, si pjes e t kuptuarit t afrt me liberalizmin i cili sht i vetdijshm trsisht mbi murosjen sociale t qenieve njerzore, liria individuale e t cilve sht shum lart e vlersuar. N kundrshtim me shoqrin liberale procedurale, e cila i vendos t drejtat mbi t mirat, Taylori thekson traditn e humanizmit njerzor, sipas s cils shoqria e vrtet e lir duhet tìu infuzionoj qytetarve t saj identifikimin vullnetar me polisin, n kuptimin q institucionet politike brenda t cilave jetojn qytetart tì reflektojn vet qytetart, ligjet e ksaj shoqrie t reflektojn dinjitetin e qytetarve, duke e bashkuar t mirn e vrtet e cila sht qllim i veprimit t caktuar t prbashkt, dhe e cila e themelon bazn e solidaritetit. Sipas Taylor-it ideja republikane mbi t mirn e prbashkt sht shum m e fuqishme se sa liberalizmi atomik apo procedural sht n gjendje ta akomodoj.
19 20
Duke reflektuar n mnyr t pavarur mbi qndrimet komunitariste dhe liberaliste, duhet theksuar se tejkalimi i vakuumit n mes t pyetjes mbi lirin individuale dhe ndikimin e komunitetit, ende nuk ka arritur zgjidhjen e duhur. N njrn an, brenda shoqrive liberalo-demokratike, ku format e ndryshme t moralit, prcaktimet religjioze dhe dallimet e potencuara mbi kt baz gjenden t dekurajuara n emr t tolerancs, brenda nj atmosfere intelektuale e cila dobson mundsin e besimit n cilndo doktrin pr shkak t angazhimit primar n drejtim t hapjes ndaj t gjitha besimeve botrore dhe sisteme t vlerave, nuk sht pr tu befasuar, pse fuqia e jets n komunitet sht dobsuar.20 Fuqizimi i komunitetit n kt kuptim, sht i lidhur paradoksalisht me bartjen e lir t nj pjese t t drejtave individuale n grupe t caktuara, gj q n kuptimin historik do t thot kthim n format e mparshme t jo tolerancs. Me fjal tjera, sistemi i bazuar n rend t par n t drejtat individuale, pr t mbijetuar, duhet ose t krkoj nga antart e vet
Edited by Abbey, Ruth, Charles Taylor, Cambridge University Press, Cambridge 2004, str.113. Fukuyama, Francis, The End of History and the Last Men, An Avon Book, New York, 1992, str.341.
Hasnije ILAZI
39
bartjen vullnetare t nj pjese t t drejtave t tyre n shoqri (gj q sht n kundrshtim me parimet e liberalizmit), ose t bazoj jetn shoqrore brenda demokracis liberale n nj themel t ndryshm nga vet liberalizmi. N ann tjetr, krkesa e komunitarizmit pr fuqizimin e grupeve (t caktuara) shoqrore, po ashtu nga nevoja pr toleranc, mund t krijoj konflikte si pasoj e jotolerancs s krijuar n momentin kur t drejtat individuale t njeriut jan t afektuara n emr t kolektivit.
Nj shtje tjetr q domosdosshmrisht shtrohet n diskutimin teorik mbi lirin dhe komunitetin dhe njkohsisht n praktik determinon jetn politike dhe sociale t individve dhe grupeve shoqrore sht shtja e pranimit. T kuptuarit e tendencave t dominimit si n rrafshin individual, ashtu edhe n rrafshin shoqror, sht i lidhur ngusht me politikat e (mos) pranimit. Kto politika n t njjtn koh ndikojn n evoluimin e identitetit modern. Taylor n teorin e tij mbi shoqrin moderne n rend t par potencon nevojn pr pranimin dhe afirmimin e diversitetit kulturor. Mirpo, plotsimi i ksaj nevoje varet fillimisht nga orientimi ideologjik, i cili duhet t siguroj me mjete politike n njrn an, plotsimin e nevojs s individit pr t qen i pranuar, dhe n ann tjetr plotsimin e s drejts s individit pr t qen i pranuar publikisht. Taylor argumenton mbi dy strategjit politike n lidhje me politikn e pranimit. E para sht politika e universalizmit e cila potencon dinjitetin e barabart pr t gjith qytetart, dhe me kt edhe barazimin e t drejtave. Sipas ksaj politike t gjitha qeniet njerzore n t njjtn mnyr meritojn respekt, sepse secila prej tyre manifeston potencial njerzor universal, dhe mundsin pr vetrealizimin racional. E dyta sht politika e dallimit, sipas s cils prej nesh krkohet q ta pranojm identitetin autentik t cilitdo individ apo grupi shoqror dhe dallimin n mes ktyre identiteteve autentike. Mnyra e till e t kuptuarit mundson artikulimin politik t percepcionit se t gjitha qeniet njerzore posedojn kapacitet ose potencial t caktuar, i cili formon dhe definon identitetin e tyre. Mirpo, ajo q ky lloj i politiks krkon si kusht pr respekt dhe pranim t barabart, sht vlera e potencialit posedues.21Taylori pranon arsyeshmrin e kritiks s drejtuar politiks universaliste e cila n esenc sht e verbr pr dallime. Kjo verbri nuk sht vetvetiu neutrale, por sht shprehje e kulturs specifike, hegjemoniste, e cila shpreh partikularizm nn maskn e universalizmit. Institucionet publike t shoqrive perndimore sot jan n shnjestr t kritiks pr shkak t pamundsis s gjetjes s zgjidhjes afatgjate n fushn e pranimit dhe respektimit t identiteteve specifike kulturore. Sfida e multikulturalizmit dhe politiks s pranimit, me t ciln ballafaqohen shoqrit demokratike, si dhe shtja e moralit dhe t drejtave t njeriut, n rend t par prfshijn shoqrit liberale demokratike dhe parimin e tyre t prfaqsimit t barabart. N kt drejtim kritika e prfaqsuesve t multikulturalizmit sht e drejtuar kryesisht nga neutraliteti etik i t drejtave qytetare, respektivisht prqndrimin liberal n t drejtat individuale dhe lirin e zgjedhjes individuale, e cila sht, sipas tyre e varur nga qndrimi implicit vlersues.
Taylor, Charles, Politika priznavanja, Mala biblioteka , Sarajevo, 1995.
21
40
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
N kundrshtim me universalizmin liberal Taylor potencon se t drejtat e individve jan t varura drejtprdrejt nga t drejtat e komuniteteve n vetrndsin kulturore.22 N t kundrtn, deprivimi nga pranimi i vetrndsis kulturore do t thot nnshtrimin e pakicave. Vet politika e dinjitetit universal, sipas Taylor-it, ka qen baza e domosdoshme pr lindjen e politiks s dallimeve. Hapi i par n kt drejtim sht pohimi se t gjith njerzit meritojn respekt. Hapi i dyt pranon faktin se individt krijojn identitete t tyre brenda kulturave t caktuara dhe n dialog me individt e tjer. Prandaj kulturat duhet t respektohen si burime t individve. N rast se pranojm se individt, q respektohen n mnyr t barabart pr shkak t dinjitetit t tyre, jetojn brenda kulturave t ndryshme, paralelizmi krkon respektin e t gjitha kulturave brenda t cilave ekzistojn individt n fjal.
Tayor me t drejt potencon se t kuptuarit e kulturave t ndryshme bazohet gjithmon n horizontin ton t t kuptuarit. Ne gjithmon gjykojm t tjert duke u bazuar n standardet tona.23 sht shtje tjetr se si formohen standardet sipas t cilave ne gjykojm. Sidoqoft, liberalizmi nga i cili gjykohen kulturat tjera, vetvetiu sht i pandjeshm nga aspekti kulturor, nga arsyeja e thjesht, sepse edhe vet liberalizmi sht shprehje e nj kulture t caktuar. Prandaj Taylor, si zvendsim alternativ pr liberalizmin klasik ofron nj rend tjetr, i cili do t konservoj disa t drejta universale, por n t njjtn koh do t siguroj arritjen e qllimeve t prbashkta. Kjo do t thot se prve t drejtave fundamentale individuale, t gjitha t drejtat tjera mund t kufizohen me ligj, me qllim t ruajtjes s identiteteve kolektive. N kt mnyr liberalizmi nuk do t jet m vetm nj procedur e thjesht, por n vete do t prfshij supozime etike, t rndsishme pr t kuptuarit e njeriut dhe pr funksionimin e grupeve t ndryshme brenda shoqris moderne. Mirpo, ktu imponohet dilema e dyfisht: s pari, a sht me t vrtet e mundshme arritja e pajtimit n mes t drejtave individuale dhe kolektive, dhe n t njejtn koh t mos cenohen parimet universale t t drejtave individuale. S dyti, spiritualizimi i liberalizmit procedural mund t komplikoj raportet edhe mtutje, duke pasur parasysh krkesn e Taylor-it pr koncenzus rreth vlerave m t larta brenda shoqrive t caktuara. Shtrohet pyetja: si t arrihet nj koncenzus i till n mes t kulturave t ndryshme, e n veanti n mes t kulturave dominante dhe kulturave minoritare brenda shoqris? N praktik sht vshtir t arrihet nj gj e till, n mes tjerash edhe pr shkak t paragjykimeve morale t mundshme, t cilat ndonjher mund tì mbajn nn kontroll mu ato procedura t fhohta legjislative. Pikpamjes s Taylor-it sipas s cils interesat e komunitetit minoritar n raste t veanta mund t ken prparsi mbi t drejtat individuale brenda shoqris, Kymlicka i prgjigjet duke potencuar se pranimi i t drejtave specifike grupore nuk nnkupton automatikisht
Taylor, Charles, The Politics of Recognition u Taylor, Charles/Gutmann, Amy, Multiculturalism: Examining the Politics of Recognition, Princeton University Press, Princeton New Jersey, 1994, str.64.
22 23
Kureli, Zoran, Imperij uzvraa udarac. Barryjeva obrana liberalnog univerzalizma, Politika misao, Vol XLI, br 3, Zagreb, 2004, str. 107.
Hasnije ILAZI
41
Rrugdaljen nga vakuumi i raportit individi-komuniteti me sa duket duhet krkuar n nj zgjidhje t mesme sikur ajo e propozuar nga Kenneth Strike: ne duhet t arrijm balancn e cila multikulturalizmin e kupton m tepr si politik t mundsive se sa si politik t pranimit. Duhet t punojm n drejtim q tì shikojm t tjert dhe tì vlersojm kulturat tjera s bashku me kulturn ton, m tepr si mundsi pr t msuar dhe pr tù rritur, se si krcnim ndaj vlers s identitetit ton.24N t kundrtn do t mbisundojn argumente t atyre q kan droj nga multikulturalizmi, si sht Hantington, i cili multikulturalizmin e sheh si, n thelb civilizim antievropian, dhe potencon se ky lloj ideologjie tenton t delegjitimizoj elemente t mbetura t rndsishme t identitetit dhe t palcs kulturore.25Dhe po ashtu nuk do t mund t shmanget as pyetja e Nietzsche-s, se sa ka vler pranimi i prgjithshm, respektivisht a nuk sht kualiteti i pranimit shum m i rndsishm se sa universalizmi i tij.
primatin e komunitetit mbi individin. Sipas tij drejtsia n mesin e grupeve t ndryshme shoqrore mund t sigurohet me afirmimin e t drejtave prkatse, t cilat jan t domosdoshme pr t respektuar dallimet e prhershme kulturore.
24 25
Strike, Kenneth, Taylor, Equality, and the Metaphysics of Persons, http://www.ed.uiuc.edu/eps/PES-Yearbook/96_ docs/strike.html Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika kultura, Zagreb 2008, str.367.
42
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Abbey, Ruth, Charles Taylor: Conterprorary philosophy in focus, Cambridge University Press, UK, 2004
BIBLIOGRAFIA
Beck, Ulrich, The Reinvention of Politics. Rethinking Modernity in the Global Social Order. Polity Press, Cambridge, 1996 Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/ Berlin, Isaiah, Four Essays on Liberty, Oxford University Press, Oxford, 1990 Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika Kultura, Zagreb 2008 Fukuyama, Francis, The End of History and the Last Men, An Avon Book, Ne York, 1992
Gutmann, Amy, Multiculturalism: examining the politics of recognation/Charles Taylor, Princeton University Press, Princeton, Ne Jersey, 1994 Kureli, Zoran, Imperij uzvraa udarac. Barryjeva obrana liberalnog univerzalizma, Politika misao, Vol XLI, br 3, Zagreb, 2004 Nusbaum, Marta, Feministika kritika liberalizma, asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja, Re no.71/17, septembar 2003
Sandel, Michael, Liberalism and the Limits of Justice, Cambridge University Press, Cambridge, 1982. Sldeek, Michal, Politika zajednica: Koncepcija politike zajednice u liberalnokomunitarnom sporu, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju, Beograd, 2008 Strike, Kenneth, Taylor, Equality, and the Metaphysics of Persons, http://www.ed.uiuc.edu/eps/PES-Yearbook/96_docs/strike.html Taylor, Charles, Politika priznavanja, Mala biblioteka , Sarajevo, 1995 Tully, James, Philosophy in an age of pluralism: The philosophy of Charles Taylor in question, Cambridge University Press, Melbourne, 1994
KDU 316.722:327
43
Kadri METAJ
KULTURA POLITIKE SI DESIDERAT HUMANE (KULTURA POLITIKE DHE DEMOKRACIA)

Abstract
In the study entitled Political culture as human desideration, I discuss the importance of political culture for liberal democracy, in the context of the democratic deficits of societies in transition, by looking at four countries in South-East Europe. While widely adhering to discourses for Euro-Atlantic integrations, they lag behind in fullfiling the necessary criteria for integrations. In this text, I explore reasons for such delay and identify some of them in reference to the Balkans way of cultural perceptions and political culture. I argue that although these societies have undergone profound changes, as the explaining paradigm itself: of the political behavior and culture of the political elites, as well as the populations that hasnt brought significant positive changes. A serious obstacle in building liberal-democratic system and democracy in this region, I consider the un-democratic tradition of societies taken into consideration in this study, with inertia as the key feature, followed with persisting traditional culture, lack of sensitivity to human rights, gender equality, freedom of speach, rule of law, etc. In addition, I elaborate on political culture in its pluralist character and of the following subjective and objective elements: a) Political culture consisting of subjective orientations of individuals in the society; b) Cognitive, affective and evaluation elements for members of the society; c) Context of political culture derived from socialisation, education, media influence and social experience; and d) Political culture producing results in the structure and the quality of governance, etc. Taking into consideration political culture as a part of general culture, I analyze the importance, but also difficulties of defining culture, where I explain, in particular, the constitutive aspects of culture and virtues such as: a) courage (active citizenship, respect of law); b) social virtues (independence, transparency, the open mind); c) economic virtues (work ethics, adjustment to economic, social and technological changes); and d) political virtues (participation, dialogue, responsibility). Finally, regarding the political-cultural relations, I conclude that there are two basic concepts competing today: a) Universalism that I consider the political-cultural foundation of democracy, from which universal values such as human rights, and other basic values of democracy are derived b) Representatives of the concept of cultural and political relativism argue that rational consensus is impossible for some universal values. Moreover, I bring forth many examples and arguments, for my position in favor of universalism, as an understanding that a consensus for human values common in all human societies, is possible.
44
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Fillimisht dshiroj t shpjegoj titullin e ksaj kumtese: kam prshtypjen se kultura politike m shum korrespondon me dshirn sesa me realitetin. Ajo prfaqson njfar synimi, i cili n varsi t situatave kulturore apo epistemologjike rritet apo zvoglohet dhe bhet faktor i rndsishm pr qeverisjen, komunikimin politik dhe pr demokracin, si nj mundsi e shmangies s diktaturs. Po t shikojm pak historin politike t shqiptarve, ne njohim figura politike dhe intelektuale me nj nivel t admirueshm t kulturs politike qe ata kan poseduar, por mundsit e tyre pr t quar prpara proceset demokratike kan rezultuar shum t kufizuara, pr shkak t nivelit t kulturs politike dhe prgjithsisht t kontekstit kulturor ku kan vepruar. Nuk jam shum i sigurt se a e krijon demokracia kulturn politike, apo kultura politike demokracin. E shtruar kshtu pyetja m rezulton tautologjike dhe prandaj them, kultura politike si desiderat (dshir) humane apo si synim i prhershm njerzor, q mundson nj debat produktiv n rrafshin e ideve, nj epistemologji politike mbi rndsin e komunikimit politik dhe human, si instrument i vetem njerzor pr adresimin dhe zgjidhjen e problemeve shoqrore, prandaj kulturn politike e shoh t lidhur ngusht me kulturn n prgjithsi. Vet koncepti kultur mbetet mjaft i prgjithsuar dhe i kuptuar n mnyra te ndryshme; Dikush kulturn e kupton si mnyr jetese t determinuar nga rrethi shoqror; dikush si trsi komplekse q prfshin at q mendojm, q punojm e q kemi si antar t shoqris, dikush kulturn e mendon si sistem vlerash e dikush si proces t socializmit e t sjelljes s tipizuar tek individi, dikush kulturn e sheh si struktur t komunikimit simbolik, e t tjert si proces dhe rezultat t humanizmit t njeriut. Ajo sht n lidhmri me raportin q njerzit dhe shoqria kan me pluralitetin si kondit humane, prandaj ka nj relacion prmbajtjesor me komunikimin si fush multidisciplinare, n kuptimin e comunis nga gjuha latine, q nnkuptonte aftsin pr ta gjetur dhe adresuar at q sht e prbashkt midis njerzve. Sidoqoft kultura politike prfaqson nj pjes kruciale, n mos kryesoren t nj individi dhe nj shoqrie, sepse ajo rezulton n lidhmri me jetn n komunitet, organizimin dhe qeverisjen, komunikimin, madje edhe shtet formimin dhe patriotizmin konstitucionalist, qe nnkupton dashurin ndaj atdheut, respektin pr ligjin, drejtsin si pa anshmri, barazin e shanseve dhe konkurrencn e lir.
Pra, ekzistojn disa kufinj t brendshm t kulturs, prmes t cilve ajo na bhet e prdorshme n jetn shoqrore, apo edhe e krahasueshme dhe e valorizuar (kriteret etike, estetike, scientiste, politike, juridike dhe humaniste) dhe n kt rrafsh relacioni kultura dhe politika (kultura politike) vjen dhe bhet nj desiderat shoqrore, q merr kuptimin e nj procesi dhe jo t nj gjendjeje momentale dhe as t ngurtsuar, por edhe nj ndr shtjet m me interes n procesin e demokratizimit t nj shoqrie te shtet ndrtimit dhe integrimit, si procese politike dhe emancipuese, t cilat nnkuptojn plotsimin e disa kritereve baz, si respekti pr t drejtat e njeriut, pr lirit njerzore dhe politike, vlera kto t cilat rriten dhe kultivohen n tabanin e kulturs politike, n rritje e zgjerim, t
Kultura politike si desiderat humane (kultura politike dhe demokracia)
Kadri METAJ
45
kundruar si realitet politik e kulturor, por edhe si desiderat, sepse nuk ka nj gjendje q mund t konsiderohet si e vetmjaftueshme dhe kulminante.
Jo rrall kultura konsiderohet edhe si shtje e tradits dhe ky kndvshtrim sjell mjaft vshtirsi pr trajtimin e tems s kulturs politike, sidomos n kontekstin ballkanik, sepse nga nj an tradita i mbahet fort nj koncepti tradicional t shikimit te vlerave, ku konceptet si liria, barazia gjinore, mendimi kritik, individualizmi, racionalizmi, prgjegjsia personale dhe qytetare, drejtsia si pa anshmri (Rawls), prgjithsisht nuk kan njohur ndonj zhvillim t brendshm apo nuk prfaqsojn ndonj tradit kulturore, pr ndryshim prej historis shum shekullore t Evrops, q njihet si histori e ktyre vlerave dhe synimeve, q jan komplementare me vet konceptin politik t demokracis dhe n ann tjetr, secili vend ballkanik, prfshi edhe Kosovn deklaron se po ndrton shoqri demokratike dhe se po punon n projektin e integrimeve euroatlantike, ndrkoh q te klasa politike manifestohet nj deficit i theksuar i kulturs politike, ku gabimet dhe shkarjet nuk jan t asaj natyre njerzore, n at kuptimin q si thot Poperi, ne jemi njerz, prandaj edhe mund t gabojm (pra nuk jemi profet) por ama mund t msojm shum nga gabimet tona.26 Po tì bjm nj vshtrim sado siprfaqsor tranzicionit t mundimshm ballkanik, mund t thuhet se te popullsit e pothuaj secilit vend sht manifestuar nj vullnet pr ndryshime, me gjith trashgimin e gjat t monizmit politik dhe ngulitjen e tij qoft edhe t pa vetdijshme n mendsit shoqrore, dhe kjo mund t ilustrohet me pjesmarrje masive n zgjedhje, me deklarime plebishitare pr prkatsi Evrops dhe integrimeve evropiane, me prqafimin e ekonomis s tregut dhe konkurrencs s lir, si vlera t shoqrive liberal - demokratike dhe prgjithsisht me ambicien q te Evropa dhe SHBA-t t shikohet modeli i mir i qeverisjes, pra edhe i kulturs politike. Natyrisht n kt rrafsh mungojn hulumtimet, sepse n Kosov asnjher nuk sht br nj debat pr trashgimin e komunizmit dhe nuk sht br asnj evidenc pr ant eventualisht pozitive dhe negative dhe prandaj me gjith deklarimet pro vlerave t pluralizmit dhe ekonomis s tregut, paradoksalisht pati ngecje dhe vonim apo tejzgjatje t tranzicionit dhe ky fenomen ska si shpjegohet ndryshe, vese me nj konstatim q pati br Xhejmi Shi, pak dit pas lufts n nj Konferenc n Prishtin, kur deklaroi se ju keni nj popull t mrekullueshm, por lider t kqinj, ndonse ky konstatim mund t duket problematik nga pikpamja e filozofis s historis (Hegeli) ku rndom thuhet se do popull ka udhheqsin qe e meriton. Por natyrisht autori i ktij shkrimi nuk ndjek analizn e modelit hegelian t filozofis s historis, te e cila ka nj determinizm pothuaj fatalist ku historia i ngjan nj kompozicioni t trenit i cili do na qoj n destinacionin e duhur, pavarsisht asaj se ka bjm apo si veprojm. Rrjedhimisht jo m kot thuhet se kultura politike i prket atij korpusi specifik nocionesh n t cilin kryqzohen dhe harmanizohen ndikimet e strategjive t ndryshme edukative, por edhe diskurzive n teorit politike bashkkohore.
Karl Popper, The open society and its enemies, Vol.1, f. 45, Princeton UP., New Jersey, 1971
26
46
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
John Rawls n librin e tij Liberalizmi politik (Political liberalism) i ka dhn nj drejtim t ri problematiks s kulturs politike, duke e shkputur nga idet tradicionale t filozofis politike dhe duke e lidh me fushn empirike t politiks dhe manifestimeve t saj n kulturn politike.
Duke e ndrtuar idealin politik t shoqris s mir organizuarrreth principit t drejtsis politike, t konsensusit t palosur dhe t kulturs politike, Rawls zhvilloj pledoajen pr ndrtimin e statusit normativ t qytetaris, pr t sugjeruar se stabiliteti dhe cilsia e shoqrive demokratike nuk varen vetem nga principi i drejtsis s strukturave bazike t shoqris dhe nga preferencat politike, qndrimet dhe kualiteti i qytetarve. Virtytet civile dhe identiteti qytetar prbjn brthamn e principit t qytetaris, q prap prfaqson nj shprehje tjetr pr kulturn politike publike t nj shoqrie. Kultura politike identifikohet si faktor kryesor i unifikimit dhe legjitimimit t nj rendi politik, prandaj Habermasi konstatonte me shum t drejt se themeltat (institucionet) e lirive konstitucionale vlejn pr aq sa i bjn apo i konsiderojn t tilla qytetart e atij vendi.
N nj seri shkrimesh te Koha ditore, z. Veton Surroi , pati shkruar se partit politike kosovare n pushtet jan n thelb anti evropiane, duke i qortuar ato pr munges kulture politike, qeverisje t keqe, paprgjegjshmri etj. Un mendoj se te ky konstatim kemi t bjm jo me nj qndrim anti evropian si bindje, dhe qllim, por me nj ngatrres q lidhet me kulturn politike, q vie si rezultat i shum faktorve, si ai i lufts, i trashgimis kulturore, t nj profili t ndryshm me demokracin, i tranzicionit marramends si n Kosov, po ashtu n Shqipri dhe si ilustrim po prmend faktin se ngatrresa dhe keqkuptime n lidhje me kapacitetet demokratike dhe t prkatsis apo jo prkatsis ton n Evrop ka edhe n rrafshin teorik, pra n shkrimet pr marrdhniet e tradits son me korpusin e vlerave t shoqrive evropiane dhe si ilustrim po prmend nj shkrim tjetr te Koha ditore, t nj apo dy vitesh m par, nga nj autor tjetr kosovar: Shkrimi mbante titullin far ka t prbashkt midis Tomas Hobsit dhe Lek Dukagjinit? Pr t mos u zgjatur n analizn q autori dshironte t bnte, me dashamirsi po prmend, duke e parafrazuar se Konkluzioni ishte se far prfaqson Hobsi pr anglezt, po at prfaqson Lek Dukagjini pr shqiptart, q do t thot se sipas autorit ndrmjet tyre nuk ka shum dallime sa i takon rolit t drejtsis, rregullimit t jets shoqrore dhe origjins s shtetit apo Leviatanit t shoqris. Kjo lloj lajthitjeje sigurisht jo e qllimshme mund t shrbej si ilustrim lapidar pr mos kuptimin e rolit qe ka modeli i kulturs politike pr demokracin. Kt n pamundsi t zgjatem po e ilustroj me dy shembuj. Hobsi sht ndr themeluesit e teoris s t drejts natyrore, prej ku derivohet e drejta pr jet si e patjetrsueshme, pra askush, me asnj pretekst nuk ka t drejt tia marr jetn tjetrit. Ndrkaq sipas Kanunit t Lek Dukagjinit, njeriu jo vetm se ka t drejt, por ka edhe obligim t kryej hakmarrje, madje, nese ajo shpi nuk ka meshkuj, kt duhet br femra dhe kjo e drejt zakonore rndom prezantohet si nj lloj rregullatori i jets sociale dhe duke krkuar ndjes nga autori q po e parafrazoj, nga se ai nuk sht prezent, m duhet t konstatoj se
Kadri METAJ
47
nuk jan t pakt intelektualt shqiptar t cilt edhe njqind vjet pas themelimit t shtetit shqiptar i referohen kanunit si nj mundsi pr adresimin e problemeve dhe zgjidhjen e mosmarrveshjeve t llojllojshme, qofshin ato civile, si prona, legalizimi, uzurpimi, eksproprijimi, urbanizimi, qofshin ato politike si bashkpunimi, konflikti, koalicionet dhe prgjithsisht marrdhniet tjera t politiks me qytetart.
Shembulli i dyt lidhet me pronn: autori te Koha ditore shkruante se sipas Lek Dukagjinit nse ti mbjell nj pem n tokn e prbashkt, n sheshin n mes t fshatit, ti ke t drejt t shfrytzosh frytet e saj rregullisht, ndrkoh q Hobsi dhe tradita evropiane pas tij angazhohen pr qartsin dhe patjetrsueshmrin e prons, si dika t shenjt dhe un mendoj se ky konfuzion i ksaj natyre, pothuaj ka paralizuar zgjidhjen dhe adresimin e problemeve me pronn n Shqipri prgjat gjith tranzicionit, duke shtuar ktu normalisht edhe ndikimin fatal t komunizmit shqiptar pr m shum se gjysm shekulli. Me nj fjal kur flasim pr kulturn politike duhet patur parasysh se ajo prfaqson nj fush kufitare, ku grshetohen ndikimet produktive t teoris apo teorive politike, antropologjis, psikologjis dhe sidomos n rastin e shqiptarve do t thosha se ka ndikim t fuqishm memoria politike e nj gjeografie apo regjioni si sht Ballkani, t cilin, n nj analiz antropologjike studiuesi slloven Bazhidar Jezernik e karakterizon se Evropa e egr, jo vetm pr meritn qe ka vet Ballkani n at kontekst, por edhe vet Evropa e cila me gjas, si konstaton Jezernik, dshironte q n kufijt e saj t ruante nj realitet ballkanik, pr tu dukur vet nj realitet aq i kulturuar, karshi nj apo disa fqinjve aq barbar. Rrjedhimisht un konsideroj se bhet fjal pr nj inercion, prkatsisht pr ndikimin e nj ser fushash tradicionale, t cilat te klasa politike n Ballkan prodhojn nj vet refleksion t kulturs politike mjaft konfuz dhe kontradiktor, dhe prandaj karakteri kontradiktor vjen si inercion i perceptimit t kulturs politike si shtje e tradits, e cila mandej tregohet e paprputhshme dhe jo funksionale pr ambiciet demokratike t shoqris. Kjo pr arsye se ideja e dinjitetit t brendshm, t qensishm te nj kulture sht po aq e pa dobishme sa edhe ideja abstrakte e dinjitetit t qenieve njerzore, sepse e qensishmja, e brendshmja n t dy rastet sht vija ndarse, fundi i bashkbisedimit, prandaj sht pothuajse e rendom q popujt ballkanik n historin dhe kulturat e tyre gjith kohs jan t preokupuar n krkimin e dallimeve, ekskluziviteteve, t asaj q i bn t ndryshm dhe jo t asaj q kan t prbashkt, ndonse e prbashkta e tyre bestiale sht ballkanizimi i politiks dhe i kulturs, prandaj edhe i kulturs politike n kuptimin m negativ t ktyre shprehjeve. Me nj automatizm, kultura politike te shqiptart lidhet me kombin dhe jo aq me shtetin, me rast kombi vazhdon t jet nj nocion mjaft abstrakt i proveniencs romantike dhe ky fakt ilustrohet me shembujt se si festojm, far qndrimi mbajm ndaj simboleve, pse jemi t suksesshm brenda pragut t shtpis, por jo edhe n hapsirn publike, si dhe sa e respektojm ligjin, sa dhe si i paguajm taksat dhe tatimet dhe sa marrim prgjegjsi pr shtet-ndrtimin, i cili ndonjher vie n pikpyetje pr shkak t kokfortsis, inateve dhe smirs s tejskajshme, t liderve politik, qe e pamundson dialogimin dhe konsensusin
48
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
e interesave dhe q rezulton si deficit i kulturs politike, e cila ndonjher duket vetm si dshir abstrakte, ndrkoh q sht jetike pr demokracin dhe shtet-ndrtimin.
Meqense kultura politike ka t bj me qytetarin, sht epistemologjikisht problem bazik i shoqris, do t thosha se kultura politike prcaktohet si dimension subjektiv i sistemit politik, kurse fusha ku mund t hulumtohet ajo, determinohet me faktort si dija, vlerat, ndjenjat dhe mendimet n lidhje me sjelljen politike, me qytetarin aktive dhe ndodhit n nj bashksi politike (Almond). Sipas Almond statusi teorik i kulturs politike mund t shkoqitet n kto elemente: 1. 2. 3. 4. Kultura politike ka t bj me orientimet subjektive politike n kuadr t nj shoqrie; Pjes prbrse t kulturs politike jan elementet kognitive, afektive dhe vlersuese; Prmbajtja e kulturs politike sht rezultat i socializimit n fmijri, i edukimit, ndikimit t medias, prjetimit nga jeta e t rriturve dhe faktorve q prbjn pushtetin, ekonomin dhe shoqrin. Kultura politike ndikon n strukturn e pushtetit dhe politiks dhe n rezultatet e saj
Pr ndryshim prej teorive klasike mbi kulturn politike, e cila sht patjetr e rrnjosur n kujtesn historike t popujve, dhe prej shkolls s elitizmit demokratik, Teoria bashkkohore e qytetaris dhe kulturs politike thekson qart se fuqia e mekanizmave procedural- institucional nuk sht e mjaftuar pr tì ndal agresivitetet e interesave partikulare, prandaj nj shkall vlerash publike dhe menuris publike (t prodhuar nga kultura publike, sht e domosdoshme pr funksionimin e nj rendi politik demokratik). Duke u prgjigjur n pyetjen se cilat jan virtytet q i prgjigjen idealit t qytetarit t mir, prkatsisht virtytet e kulturs politike apo veorit e kulturs politike liberaldemokratike, Glaston prmend katr grupe virtytesh: 1. 2. 3. 4.
27
Montesquieu (Monteskiu) shkroi te Fryma e ligjeve se kapitulli mbi kulturn politike i kishte rezultuar si m i koklavituri dhe ksaj teme ju kishte qasur si njfar tendence universale q i tregonte se sipas analizs s tij zakonet sundonin Kinn, Ligjet tiranizojn n Japoni, Morali kishte dominuar jetn politike t Sparts, pr t prfunduar se mores(adetet politike) jan dika me t cilat duhet qasur teknologjis s sundimit politik.27
Montesquieu, De Lesprit des Lois, kap. 19, f. 279, Garnier Freres, Paris 1973
Virtyte t prgjithshme (guximin, respektin ndaj ligjit, lojalitetin) Virtyte sociale: (pavarsia, transparenca, apo t qenit i hapur) Virtyte ekonomike: (etika n pun, adaptimi n ndryshime ekonomike dhe teknologjike) Virtyte politike (aftsia pr t respektuar t drejtat e njerzve tjer; aftsia pr t vlersuar dhe notuar ata qe drejtojn shtetin ; gatishmria pr pjesmarrje n
Kadri METAJ
49
Duke u mbshtetur n analizn e sipr prshkruar, m rezulton se n rastin e shqiptarve sht i nevojshem nj distinkcion: Meqense kultura politike perceptohet si produkt i nj historie kolektive, i sistemeve politike dhe historive jetsore t antarve t sistemit, ambiciet pr nj kultur t re politike t prputhshme me synimin pr demokraci, duhet ri-definuar dhe duhet br nj prerje apo prerjen duhet orientuar kah manifestimi i dimensionit subjektiv dhe psikologjik t politiks, duke e br kshtu kulturn politike tem t edukimit, por si thot Richard Rorty, pjes te edukimit emocional, t ndjeshmris dhe jo kalkulimit.28 Premisa ime ktu sht se vlera e diskutimit t lir, mbi ndryshimet e mundshme q mund tì bhen nj perceptimi t kulturs politike, nga pjestart e saj, gjithmon duhet t ket prparsi ndaj vlers s asaj q e perceptojm si identitet kulturor, veanrisht kur ky identitet perceptohet si identitet vertikal, me t cilin ne u ngjajm gjyshrve ton, por harrojm edhe nj identitet tjetr q po e quajm horizontal, i cili m bn q un kur eci rrugve t Parisit apo Vjens, m shum u ngjaj qytetarve q ecin n nj rrug me mua apo jan n nj shesh me mua, sesa gjyshrve t mi.
debate publike t bashksis dhe prgjithsisht kapaciteti pr dialogimin e punve t prbashkta.
Pa nj diskutim t ksaj natyre ne nuk do t kuptojm kurr se cilat tradita jan shfajsim i t fortve (Rarty) pr t shtypur t dobtit dhe cilat jan traditat q do t ruheshin edhe nga t dobtit (n rastin e shqiptarve, nga grat apo fmijt), po tu jepej mundsia pr t vendosur. Ajo q ka rndsi t kuptojm sht se do kultur, prandaj edhe kultur politike ka brenda nj tradit, nprmjet s cils themeluesit apo t fortt e saj rrnjosen historikisht moralin e skllavit dhe po ashtu t kuptohet se n do kultur gjendet ndonj msues apo msuese me fam qe i shtynte dishepujt tì rezistojn apo t punojn pr ta br m t vshtir pr t fuqishmit q tù shkaktojn vuajtje t pafuqishmve dhe t pa mbrojturve. Kshtu, nj segment i rndsishm dhe njkohsisht nj shembull i mir pr t par relacionin e kulturs me politikn apo pr t konkretizuar togfjalshin kultur politike, pr t realizuar nj prerje me trashgimin jo demokratike t ksaj teme sht edukimi dhe pr ta konkretizuar n funksion t liris dhe drejtsis, sht shembulli i t drejtave t njeriut, apo edhe ai i drejtsis, i qndrimit qytetar ndaj ligjit dhe kushtetuts. Veprimi i kulturs s t drejtave t njeriut provohet nga se ajo u ka br ca m t vshtir t fortve jo vetm pr t masakruar t dobtit, por edhe pr t rrit pasurin dhe pushtetin, duke abuzuar me punn dhe taksat e m t dobtve. Ky shembull mund t shtrihet sot edhe n mnyrn se si e bjm ekonomin, drejtsin, shkollimin, punsimin. Nqoft se t fortt dhe t dobtit nuk ekzistojn m n kuptimin e diktatorve dhe t atyre qe jan viktimat e tyre, jemi m se t sigurt se ata ekzistojn edhe m tutje, n kuptimin e arbitraritetit t sjelljes, t punsimit nepotik, t mosrespektimit t ligjit apo ligjeve, t ndrhyrjes arbitrare
28
***
Rorty Richard, (1993) Human Rights, Rationality, and Sentimentality, n Surley S, Basic Books.
50
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
n punn e gjykatave dhe shkollave e universiteteve, duke u br kshtu pengues t nj edukimi, i cili do t ishte ndryshe nga modeli monist dhe q do ishte faktori jo vetm epistemologjik, por edhe qytetar i demokracis liberal - demokratike. N lidhje me relacionet politika- kultura, sot konkurrojn dy koncepte themelore:
a.) Universalizmi, i cili prfaqson platformn kulturore t konceptit politik t demokracis, sipas t cilit ka disa tema dhe probleme themelore rreth t cilave duhet t ket nj konsensus politik n lidhje me dinjitetin njerzor, lirin dhe t drejtat themelore dhe mbi kt koncept kulturor- politik sot po ndrtohet globalizmi, si koncept edhe politik edhe kulturor, i cili me gjith kundrshtimet, po bhet koncept dominues dhe i cili problemin e kulturs politike e sheh si problem t edukimit. Richard Rorthy Rationality and sentimentality sipas t cilit problem themelor (lidhur me t drejtat e njeriut) prbn fakti se nj bashksi, pjestart e bashksis tjetr nuk i konsideron njerz, dmth. t barabart dhe prandaj konsideron se nuk po shkelen t drejtat e tyre dhe prmend shembullin e Bosnjs, ku kriminelt serb nuk i kishin trajtuar myslimanet si qenie njerzore t denja pr respekt, sepse nuk i konsideronin qenie njerzore si veten e tyre. Po ky shembull shpjegon edhe sjelljen e serbve ndaj shqiptarve, sidomos nga vitet 90 e deri n ndrhyrjen nderkombtare n Kosov, ku fatbardhsisht baza pr kt ndrhyrje legjitime ka qen pikrisht mbrojtja e t drejtave t njeriut, e cila paraqet nj risi t kulturs politike universale, krahasuar me sovranitetin n emer t t cilit jan shkelur dhe abuzuar t drejtat e popujve jo sllav n Jugosllavi dhe ne po shohim sesi ende po prplasen kto dy doktrina: ajo e sovranitetit t shteteve dhe ajo e t drejtave t njeriut, ku s fundmi edhe Gjykata Ndrkombtare e Drejtsis ishte shprehur decidivisht n favor t pavarsis s Kosovs, pikrisht duke pas parasysh rndsin e t drejtave t njeriut. Historia njerzore sht, thot Rorty, e mbushur me shembuj t till dhe dalja nga ky rreth vicioz sht kultura politike si kultur e respektit pr t drejta njerzore dhe me at rast Rorty duke e trajtuar konceptin e kulturs s t drejtave t njeriut, nuk thirret n Kantin, i cili donte ta mbshtes moralin universal n mendje, por n empiristin D. Hume, i cili moralin universal e mbshteste n ndjenja( arsimim sentimental i cili na zgjon hidhrim dhe frustrim kur shohim se diku po shkelen t drejtat e njeriut) .Kjo sht nj qasje e mire me e trajtuar sot edhe terrorizmin dhe krcnimet tjera pr dinjitetin njerzor. b.) Koncepti tjetr sht ai i relativizmit kulturor dhe post - modernizmit, i cili argumenton se sht e pa mundur t arrihet konsensusi racional pr disa t drejta themelore, nga bashksit aq t nduarndurshme kulturore, prandaj koncepcioni i minimalit angazhohet q pr tema t tilla t flasim konkretisht dhe jo prgjithsisht, ose pse dikush duhet msuar pikpamjet e Millit apo Kantit, nse t tjert nuk duam tì msojm porosit e Kuranit apo Konfuit? Argumentet e tilla dhe t ngjashme me ato t David Litle, ndonjher duken trheqs, por problemi konsiston n faktin se argumenti minimalist dhe relativizmi kulturor flasin pr gjra t ndryshme. Ata, psh. i mundon shtja, t ciln fatkeqsisht argumenti minimalist nuk mund ta zgjidh : si t pajtohen bashksit, t cilat themelohen mbi vlera plotsisht t ndryshme? Psh. A sht prerja (syneti) i gjenitaleve femrore tortur
Kadri METAJ
51
dhe shkelje e dinjitetit t tyre? Pr qytetarin dhe mendimtarin perndimor, prgjigja sht po. Por nga perspektiva e fisit Kenian Kamba, gruaja, q nuk e bn kt e humbe dinjitetin dhe me gjas kurr nuk do martohet. Argumenti i relativizmit kulturor, pr shkak t ndershmris intelektuale, `sht e vrteta nuk sht pa prkrahje n qarqet akademike, por duket se qon n qorrsokak sa i takon raportit politika - kultura dhe nuk mund t adresoj problemet e t drejtave t njeriut, si liria, dinjiteti, etj. n mnyr universale dhe parimore.
Prve Rort-it, nj prgjigje inspirative n lidhje me kulturn politike dhe edukimin, ka dhn edhe nj nga mendimtart prijs t proveniencs islame, Abdullah Ahmed An Naim i cili theksonte se shkeljet e t drejtave t njeriut m s shpeshti ndodhin atje ku t drejtat e njeriut nuk jan legjitimuar prmes kulturs dhe tradits s nj bashksie29 dhe ky argument mendoj se vlen dhe pr Ballkanin.
Rrjedhimisht na rezulton se nj shtje kye e kulturs politike sht edukimi dhe nj dimension i tij i veant, edukimi pr t gjykuar politikisht, prkatsisht pr t debatuar apo negociuar. Gjykimi politik sht i rrnjosur n formn e caktuar t senzibilitetit, i cili edhe vet ndryshon dhe zhvillohet pa ndrprer. Prandaj shtja shtrohet: si tì prijm senzibilitetit pr t elaboruar at q nuk sht trashgimi dhe kjo ka t bj me bashksin, e cila ende nuk sht realitet (demokratik, te themi). Duhet prir, pra apo shoqruar senzibilitetin deri atje q t arrij t formuloj at q bashksia e konsideron parim universal, t pranueshm pr secilin. Kjo sht arsyeja pse sht aq i nevojshm edukimi pr diskutim, kur senzibiliteti i till ka qen i munguar, ose edhe i mbshtetur n arbitraritet dhe dhun. (parantez pr traditn: t flasim sa m pak, i menuri hesht, budallai flet shum dhe si justifikohet kjo para tezs s Hannah Arendt: njeriu sht qenie q flet, vita aktiva sht diskutimi. Pra po t shohim traditn ton, n t ciln thirren apo t cils i referohen politikant ton, do t kujtohemi leht se si na kan edukuar prindrit ton (me dashamirsi natyrisht, q t flasim sa m pak, q t bhemi t dgjueshm, sepse thoshin ata, qengji i but i thith dy nna dhe t gjitha kto elemente t edukimit duke qen pjes e nj praktike totalitariste, na rezultojn jo vetm t dmshme, por edhe pengesa pr kulturn demokratike dhe vet demokracin. Ska asnj dyshim se kultura luan rol n edukimin e gjykimit politik, sepse ajo i mson qytetart t dialogojn, prkatsisht t diskutojn. Ushtrimi i gjykimit politik nnkupton natyrisht nj dije minimale. Fillimisht krkohet njohja e trsis s institucioneve, t strukturs dhe t funksionimit t tyre. Prve dijs elementare, nse duam q debati politik t mos zhvillohet vetm n shprehjen e interesave personale, sht i supozuar informimi pr at se cilat jan problemet parsore t shoqris, me far mimi dhe n ciln rrug duhet t zgjidhen ato? Kjo situat rezulton me nj gjykim politik q sht nj gjykim i prbashkt i bazuar n participimin n nj preokupim t prbashkt, duke e ngulitur
An- Naim Abdullahi Ahmed (1992) Human Rights in Cross- Cultural Perspective, Univ. OF Pensylvania Press
29
52
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
ndjenjn e bashksis, pr ka Aristoteli e konsideronte njeriun zoon politikon. Vetdija pr lidhjen komunitare sht n njfar mase vetdije pr participim n problemet e prbashkta dhe ajo sht realizuar si face- a face n antik, si pedagogji e ndjenjave nacionale dhe civile t lidhura me rregullimin e hapsirs dhe kohs dhe toponimis, te praktikat e revolucionit francez, ose prmes nj pedagogjie politike t medias, n shoqrit bashkkohore, e cila u ep gazetarve nj prgjegjsi t jashtzakonshme, pr t ciln jo t gjith dhe jo gjithnj jan t vetdijshm. Kjo pedagogji politike dhe mediatike krijon te qytetart sensin e problemit t prbashkt (si ai i pa punsis, bie fjala), me bindjen se zgjidhja e ktij problemi varet nga politika q do t thot nga nj aksion i mbshtetur nga popullata. Gjithashtu pedagogjia e informacionit e ka plotsuar apo kompletuar pedagogjin e shprehive dhe t simboleve, sepse informacioni sht br repetitiv dhe i prditshm, m i shpesht sesa kostumet dhe frekuentimi i hapsirave publike.
Pr shumicn e popujve historia mbjell sentimentin e komunitetit n memorien e prbashkt dhe n prarjen e vlerave fundamentale. Por ktu edhe fillojn debatet dhe keqkuptimet. Ky fakt ka impakt n kulturn politike, frytet e t cils po i jetojm: Nuk shkruhet historia njsoj sikur kur jemi marksist, sikur kur jemi liberal, sikur kur mojm faktort ekonomik si barts t ngjarjeve, ose sikur i japim nj rndsi aksionit t ideve. Rrjedhimisht historia nuk sht nj monument, ku elementet e s shkuars integrohen n nj konfiguracion definitiv, por ajo sht nj proces i ripunimit konstant , ku tregimet e ndryshme jan n diskutim permanent. N traditn ballkanike mund t thuhet se ka pak gjeografi dhe shum histori, prandaj nse ka patur nj gabim n shkrimin e saj nn ndikimin e sistemeve despotike, ky gabim prsritet kur krkohet t rishkruhet ajo n emr t demokracis. Historia, ashtu si edhe kultura sht nj aren plurale ku marrin pjes t gjith aktort me dijn dhe padijn e tyre, me kulturn e ktill apo t atill dhe ashtu ajo bhet nj aren pluraliste e t gjith protagonistve q ln gjurm aty. Nj problem tjetr i madh sht ai i edukimit dhe i shkolls publike: puna sht t kuptohet se n far kushtesh mund t edukohet individi pa e humbur autonomin e tij dhe mundsin pr t gjykuar vet. Mbetet t kuptojm n mnyr autonomia dhe dispozita pr t menduar jan kompatibile me adaptimin n jetn e nj komuniteti t caktuar politik.
Nuk sht njsoj sikur t votosh pr nj pushtetar pr shkak t karizms s personalitetit t tij, apo pr shkak se t duket interesant pr arsye t zhvillimit ekonomik. Po ashtu nuk sht njsoj sikur t votosh nj qeveri pr arsye morale, apo t zgjedhsh projektet politike t nj partie.
Shkencat shoqrore, sociologjia, historia, etnografia, ndonse direkt nuk kan t bjn me kulturn politike, duhet t jen elemente kryesore t arsimimit qytetar, sepse ato favorizojn si pavarsin, po ashtu edhe koekzistencn paqsore t individve.
Kadri METAJ
53
Kultura politike, nnkupton nj togfjalsh kompleks, por e thjeshtzuar ajo sht senzibilitet pr lirin, dinjitetin njerzor, participimin qytetar dhe qeverisjen e prgjegjshme. N brendin e konceptit t kulturs politike qndron debati. Me debat nuk nnkuptojm vetm diskutimin n Parlament dhe institucione, por ai e prcakton jetn publike prgjithsisht dhe bhet njsoj mir si n kafiteri, ashtu edhe n klube, po ashtu edhe n media t shkruara dhe elektronike. Debati i ep nj qeverisjeje autoritet politik, sepse bashksia politike mund t mbshtetet vetm n debat dhe jo n dhun, prandaj autoriteti politik dallohet nga prdorimi despotik dhe brutal i pushtetit. Henri Maldiney, Ppenser lhomme et la folie , J. Milon 1977 Grenoble
BIBLIOGRAFIA
Montesquieu, De lesprit des lois, Garnier freres Paris 1973
Poper K. The open society... Princeton UP, New Jersey, 1971
Rorty R. Human rights, Rationality and sentimentalit (surles, Basic Books)
KDU 141.12 305_055.2
55
Sibel HALIMI
ONTOLOGJIA E SUBJEKTIT GRUA

Burrat duhet t paguajn pr mkatet e civilizimit patriarkal dhe tiranis s tij; grat duhet t jen t lira q t mund ta prcaktojn vet jetn e tyre, jo si bashkshorte, jo si nna, jo si shtpiake, jo si mike, por si qenie individuale njerzore. Kjo do t ishte nj luft prplot me konflikte t hidhura, mundime dhe vuajtje. lirimi i gruas do t jet nj proces i dhimbshm, por i pashmangshm, hap i vendosur kah nj shoqri m e mir pr burrat dhe grat. Herbert Marcuse
Abstract
The paper regarding the Ontology of the Subject of Woman tries to answer what is the subject woman and how she is defined in a particular social and philosophical context. Thus, referring to a variety of philosophical and sociological sources, this paper aims to dissolve the recurrent question What is the subject of woman? This is a question that leads to all feminist theories and as well as the various philosophical subjects, so based on some essential concepts of the gender equality, emancipation and the concept of the other, this paper is trying to decode the subject woman not just inside its concept. The modern era, besides giving the opportunity for selecting between the internal and external freedom, it also changed the woman into a tool of capitalism, therefore she returned to her body and is mythicized through the myth of beauty. In this way, what brings the traditional and modern together is the attempt for consolidating the society through the control of its sexuality by idealizing itself as an aesthetic seduction by which its power is achieved. Therefore, in this context, the subject woman remains as the second sex, regarding which the existential philosophy brought up being as a request and reflection of the society for determining its role. The liberation of woman no matter how pejorative might be in the concept of its use as a power, it made an attempt to get emancipated only through its representation in relation to her body and toward her husband. This tendency did not give her the opportunity of a crucial development, she failed to free herself from the effort and mens desired power strength for seeing her as a body or beyond that, in this way, the contemporary debate for womans body became a moral imperative and her fate determiner.
N kontekstin e zhvillimit, ndajfolja sot sht sinonim i nj rrugtimi paraprak, por edhe i mundsis pr t ndryshuar. Sot, vazhdon t mbetet nj fillim i ri i ktij rrugtimi t paprfunduar n prpjekje pr ta ridefinuar subjektin grua. Ajo asnjher nuk pati mundsin e zhvillimit ontologjik t saj, si e pati seksi i kundrt n epokn e rrethanave t ndryshme t zhvillimeve m t mdha shoqrore. Kontrolli mbi gruan si subjekt ndrroi trajtn varsisht nga rrethanat shoqrore dhe politike.
56
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Tradita dhe modernia u ndodhen prher n krkim t nj ridemensionimi t figurs s subjektit grua. N fakt, ky nuk sht nj ndryshim q do t ndikoj n zhvillimin ontologjik t saj. Derisa, n t parn, tradita ofron nj konfiguracion t qart t prcaktimit t subjektit statik t gruas n shoqri, modernia sht mundsia e vetme q i ofrohet gruas si nj prparsi pr t zgjedhur ndrmjet liris s brendshme dhe asaj t jashtme. Ksisoj, modernia si faz e zhvillimit shoqror, ofron mnyra t reja t kontrollit, madje duke filluar nga industria e mods, nga e cila u krijua miti i s bukurs jo si kategori estetike, por si nj mikrokozmos i rezervuar decidivisht pr gruan. Ksisoj, shoqria bashkkohore vazhdon prpjekjen e saj pr tìa rikthyer pozitn e subjektit t gruas nprmjet mitizimit t konceptit t s bukurs. Andaj, subjekti i gruas mbetet kundrthns dhe nj nga dramat m tragjike t modernes dhe tradicionales. E prbashkta e tyre qndron n kmbnguljen pr prcaktimin e saj si seksi i dyt. Tradicionalja dhe modernia si koncepte fundamentale dhe me substrat t kundrt t krijimit t kushteve t zhvillimit dhe qasjes, tek subjekti i gruas kan dika t prbashkt. Ato i lidh prpjekja pr ta konsoliduar shoqrin nprmjet kontrollit t seksualitetit t saj duke ia idealizuar asaj vetveten si nj joshje estetike nprmjet s cils arrihet pushteti i saj.
lirimi i gruas sado pezhorativ n kuptimin e prdorimit t konceptit, si fuqi bri prpjekje t emancipohet vetm nprmjet paraqitjes s saj n relacion me trupin dhe paraqitjen e saj kundrejt mashkullit. Kjo tendenc nuk i ka mundsuar nj zhvillim autentik dhe thelbsor t saj, ngase ajo nuk arriti t lirohet nga prpjekja dhe fuqia e dshirs s pushtetit t burrave pr ta par at si trup apo prtej saj. Subjekti grua kundruar nga aspekti tradicional identifikohet me t kaluarn - me gruan n margjina, ndrkaq nga kndi modern, ajo vihet n qendr si nj aks i rndsishm shoqror. Megjithat, prkundr fuqis s dshiruar q subjekti grua t shihet vetm n konceptimin e dukjes, ajo sot sht m shum sesa nj vlersim empirik, ajo sht dhe si e till mbetet pjes e pakontestueshme e zhvillimit shoqror qoft si rezultat i ktij zhvillimi apo si bartse e tij.
N kt kontekst, Herebert Marcuse, mendon se kapitalizmi e vlerson bukurin e gruas, duke e shndrruar n mall. Grat t cilat nuk e konsolidojn ose nuk e pranojn kt figur, dmtohen dhe nnmohen, derisa sensualiteti i gruas do t mund t minoj ration represive dhe etikn punuese t kapitalizmit. Standardi i bukuris n fuqi do t prjetonte nj rivlersim t themelt, i cili i prgjigjet zhvillimit t gruas prej objektit seksual n at erotik. Emancipimi i gruas do t lironte kualitete individuale, autentike erotike, t kundrvna normave n fuqi30.
Njra prej prjetimeve m t rndsishme t projektit modernist sht shptimi i gruas nga pozita dytsore n t ciln ajo ka jetuar n botn e marrdhnieve tradicionale dhe ngritja e saj n pozit t barabart me burrin. N kuadrin e ktij premtimi thuhet se gruaja do t prfshihet n arsim, shndetsi, n sigurime sociale, se asaj do tì jepen mundsi punsimi dhe do t zgjerohet spektri i t drejtave. Edhe prkundr mbshtetjes ligjore
30
Bauman, Zygmunt, Liquid Modernity, Kapitulli Emancipation, faqe 18.
Ontologjia e subjektit grua
Sibel HALIMI
57
t ktyre synimeve, n shum vende t bots problemet vazhdojn t ekzistojn edhe m tutje31. Ajo far e definon m s miri ontologjin e subjektit grua sht trajtimi q mund tì bhet vetm nocionit subjekt femror. far dim ne dhe si duhet definuar subjektin?!
Subjekti grua ndrmjet dallimit dhe ndryshimit
Sulmi m kmbnguls vjen nga poststrukturalistt majtist. Sipas tyre, t flassh pr subjektin e gruas presupozon besimin te kategoria unike e gruas, si dhe ekzistencn e nj subjekti femror unik dhe monolit. Sipas disa strukturalistve, subjekti nuk sht m nj person, por pozicion; kur sht fjala te grat, femrorja do t thot margjinalitet. Sipas t tjerve, pozicioni i subjektit sht thjesht nj konstrukt linguistik. Kshtu, t flassh pr grat ose t presupozosh se gjinia (gender) sht nj emrues i prbashkt q i bashkon njerzit e seksit femror, do t thot t bsh nj shkelje t pshtir teorike32. Ndrsa, ideja e fajit (fatit) vazhdon t prcjell historin e zhvillimit t saj. Konceptet si solidariteti ndr gra dhe ideja e prarjes e jo bashkpunimit brenda gjinis s tyre sht tentim pr t par problemin tek vet lloji duke e abstrahuar ikjen nga prgjegjsia e sistemit t vlerave pr nj pozit t till. Madje, vetm duke e par problemin brenda kategoris s gjinis, krahasimi si nj stad i zhvillimit nuk u arrit asnjher t bhet me gjinin e kundrt, ngaq vetm n kt mnyr u legjitimua ideja e stratifikimit gjinor dhe n kt kontekst ndarja sociale e roleve. Prandaj, kritika postsrukturaliste e subjektit unik femror u shfaq pikrisht n kohn kur grat pohonin se e kan t drejtn pr subjektivitetin e tyre. Sipas pohimeve t feministve materialist dhe kritikve t tjer subjektiviteti dhe identiteti grupor jan aspekte fondamentale t aksionit politik, t vnies n pikpyetje t dominantes. Sipas Henry Louis Gates dimensioni i veprimit sht i nj rndsie kye pr ithtart e lvizjeve margjinale.33 Nse nga prvoja kemi dekonstruktuar gruan, duket sikur jan zhdukur vet themelet e lufts feministe, pohon Toril Moi.34 Biddy Martin sht njra ndr t paktat kritike feministe q besojn se sht e mundshme, madje e domosdoshme, t ruhet nocioni i subjektit femror.
31 32 33 34 35
Puna q lviz n drejtim t nj analize specifike historike mund ta konceptualizoj srish subjektin, pushtetin dhe dijen, pa humbur (t paktn vetm n vija strategjike), besimin te veprimi i subjektit, mundsia e ndryshimit, dhe rndsia (gjithsesi e pjesshme) e narracioneve dhe prfaqsimi i jets s grave.35
Nikir, Keddie Debating Gender, Debating Sexuality Feminism and the Spirit of Capitalism, fq. 25 Henry Lois Gates, The Subject Position, 1988, fq. 1 Moi, Toril Sexual/Textual Politics, fq. 12 Biddy Martin, A Study in Contrasts, Womens Review of Books, fq. 22. Ann Rosalind Jones, Writing the Body, The New Feminist Criticism, fq. 362.
58
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Por, cili sht roli i subjektit grua brenda konceptit t barazis gjinore. Si pohonte historiania Joan W. Scott, opozicioni binar i barazis dhe dallimit sht krijuar pr tua kufizuar feministeve zgjedhjet e mundshme. Por, n t vrtet, vetm antiteza e fsheh ndrvarsin e dy termave, sepse barazia nuk sht fshirje e dallimeve, dhe dallimet nuk e pamundsojn barazin.36 Prandaj, diskursi filozofik dhe politik pr dallimin nuk sht shprehje e nj bindjeje esencialiste, dallimet duhet t definohen gjithmon brenda nj konteksti t caktuar. Kshtu, krkesa pr barazin e grave nuk do t thot q grat jan identike me burrat, dhe as q t gjitha grat jan t njjta. Po ashtu, hulumtimi i dallimeve nuk do t thot kmbngulje te fakti q t gjitha grat dallohen n t njjtn mnyr nga burrat, as q celebrohet amsia ose ndonj karakteristik tjetr si kusht themelor i feminitetit37. Scott konkludon se duhet t refuzojm q barazin tia kundrvm dallimit dhe q vazhdimisht t kmbngulim te dallimet, por jo pr ti braktisur termat ky t identitetit q na e mundsojn veprimin38. Ndrsa, Judi Butler e arsyeton refuzimin n lidhje me ontologjin e gjinis n kuptimin e t qenit grua apo burr. Ajo shpjegon se pr ta par t till duhet pretenduar, ndaj gjinia duhet trajtuar si kategori natyrore. Pr Butler ontologjia sht e natyralizuar dhe pr kt arsye historia sht jasht saj. Sipas saj do fenomen q nuk sht shoqror sht domosdoshmrisht i natyrshm. N kontekstin politik, sipas Scott, barazia do t thot anashkalim i qllimshm i dallimeve n nj kontekst specifik, si sht fjala vjen vendi i puns.
Ndrsa, n kuadr t trajtimit t konceptit t tjetrit, t ciln e aktualizoj filozofia ekzistencialiste e specifikisht Simone De Beauvoir. Relacionin n mes Unit dhe Ti, filozofja ekzistencialiste e prshkruan me nocionin e Tjetrit dhe me interaksionin e krijuar me subjekt objekt sipas t cilit subjekti sht gjithmon i prirur q Tjetrin ta konsideroj
36 37 38 39 40
Megjithat, shtja m e trajtuar pr sa i prket subjektit t gruas prpos konceptit t barazis gjinore sht ai i konceptit t tjetrit dhe emancipimit. Emancipim do t thot fjal pr fjal pr t vendosur pa ndonj lloj prange q pengon lvizjen. T ndjehesh i lir do t thot t mos prjetosh asnj penges39. Prandaj, emancipimi pr Zygmunt Bauman nnkupton lirimin nga shoqria. Pak njerz dshirojn t jen t liruar, dhe jan m pak t gatshm pr t vepruar sipas dshirs, praktikisht askush nuk sht mse i sigurt n at mnyr sa t mendoj q t lirohet nga lirimi nga shoqria dhe ky lirim mund t ndryshoj nga shteti n shtet.40
Po aty, fq 38
Joan W. Scott, Deconstructing Equality-versus-Difference: Or, the Uses of Poststructuralist Theory for Feminism, Feminist Studies, fq. 38. Joan W. Scott, Deconstructing Equality-versus-Difference: Or, the Uses of Poststructuralist Theory for Feminism, Feminist Studies, fq. 38.
Bauman, Zygmunt, Liquid Modernity, Kapitulli Emancipation, faqe 17. Po aty, fq 17.
Sibel HALIMI
59
objekt, pr tù ndjer vet subjekti pushtuesi. Subjekti qndron vetm duke u kundrvn: ai synon t afirmohet si thelbsor dhe ta kthej tjetrin n jothelbsor- n objekt41.
Ne nuk jemi gra, ne bhemi t tilla, sht shprehja m e njohur jo vetm e Simone De Beauvoir, por edhe e tr feminizmit. Filozofja dhe shkrimtarja franceze ndrton filozofin e saj duke u mbshtetur n konceptet qendrore ekzistencialiste. Prandaj, shprehja antologjike e saj u prdor nga shum teoricien. Ajo sht rrjedhoj e konceptit qendror t filozofis ekzistencialiste, sipas t cilit ekzistenca i paraprin esencs q nnkupton se njeriu ekziston fillimisht dhe m pastaj prkufizohet, varsisht nga konstrukti social. N kt mnyr pr tìu kundrvn ekzistimit apriori t njeriut, kjo rrym i v barr atij gjith tragjizmin e ekzistencs. Sipas ksaj rryme filozofike, njeriu sht i till si do t jet br, formuar dhe ekzistuar n saje t shoqrores. Prandaj, nocioni bhemi n shikim t par t asocon n nj zgjedhje apo veprim t lir. Por, De Beauvoir e prdor prkufizimin bhemi si ndikim i konstelacioneve shoqrore n formimin e gjinive duke e zhveshur nga tendenca e pushtetit pr ta rimargjinalizuar at brenda llojit t vet.
Prandaj, t gjitha kto veori e bjn q gruaja t perceptohet si mister, ngaq kto veori jan trsisht jasht trupit ontologjik t burrit, t cilat jan mjete lufte t krijimit t pabarazis n prgjithsi ndrmjet burrit dhe gruas.
Judith Butler, ka potencuar se De Beauvoir nuk niset nga ndonj predispozit natyrore e gjinis, por ajo m pas formohet nga shoqria. Prandaj, n prmbledhjen e Butler Variacionet me temn e shtjeve gjinore; Beauvoir, Wittig dhe Focault thekson se t qenurit tek De Beauvoir sht konkretizim i qndrimit t Jan Pol Sartrit. Gjinia nuk sht konstelacion i trashguar, por vetm mnyr aktuale e organizimit dhe integrimit t modeleve t ndryshme kulturore.42 N kuadr t ktij organizimi dhe modeli kulturor, Beauvoir shtron dilemn se n ciln mas konstrukti fizik i gruas prbn nj cen n vetvete. Ksisoj, ajo nxjerr prfundimin se kur grat kan menstruacione, nuk jan fajtore pr far ndodh me trupin e tyre. Prkundrazi, trupi sht i varur nga situata. Veorit e gjendjes se tyre sociale vendosin kryesisht se sa e leht ose sa e vshtir, do t jet jeta sociale n ditt pas shprbrjes s vezs43.
Sido q t jet, veorit fiziologjike, i ndajn plotsisht gjinit nga njra-tjetra dhe fiziologjia i prcakton grat pr nj sr detyrash dhe mundsish t kufizuara, prandaj ajo vendos se far u shkon dhe far nuk u shkon grave shkruan De Beauvoir
Prve trajtimit t pabarazis si koncept filozofik, Allison Kilkenny n librin God Hates Women - Feminism and religion do not mix(Perndia i urren grat), zanafilln e pabarazis ndrmjet burrit dhe gruas e sheh si rezultat i qasjes s vet feve ndaj trupit t
41 42 43
De Beauvoir, Simone Sexi i dyt, faqe 32 Po aty, fq 32. Po aty, fq 32.
60
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Nj ndr problemet kye t mendimit feminist sht emrimi q i bhet subjektit femror, si dhe ontologjia e filozofis femrore. Rosi Braidotti thot se T gjitha tekstet nga tradita e gjat filozofike jan mashkullore45. Por sipas Lorensit kjo nuk duket aq tragjike, sepse gjinia nuk sht plag...! dhe nuk duhet nnkuptuar si t till. Por, kjo plag bhet e pashruar pr Simone De Beauvoir, prandaj edhe grat bhen gra, jo nga mungesa e disa cilsive, si do ta prshkruante filozofi antik Aristoteli, por ngaq ajo akceptohet dhe jeton n role t ndara gjinore, t cilat ia skalit shoqria me normat dhe vlerat e saj. Asaj, i vishen cilsi t tjera, t perceptuara nga burrat si nj munges dhe q n mnyr apriori kategorizohen n tjetrin. E, Jean-Paul Sartre, njri ndr ekzistencialistt m t njohur pr kt qasje do t kishte thn se nuk sht nj besim i keq. Por, Beauvoir shkon prtej prcaktimit ekzistencialist t qasjes s saj ndaj natyrs njerzore, ndonse ndjek rrugtimin ekzistencialist q nnkupton krkimin e integritetit njerzor dhe personalitetit t lir q arrihet me shpjegimin e vetdijes si nj rajon i pakontestueshm i liris personale.
gruas. Madje, Kilkenny shkruan se sipas feve krijimi i njeriut sht prpjekur q t bhet jasht trupit femror. Shumica e profetve jan materializuar nga qiejt dhe fanatikt nuk paraplqejn q shptimtart e vrtet t tyre t bien t lir nga mitra. Prandaj, edhe fanatikt ideologjik kan br gjithka q fuqin e tyre ta shpjegojn larg vagins44. Megjithat, prkundr ktyre ideologjive fetare, nuk mund t thuhet se n realitetin e sotm krijimi i nj kulture pr barazi ndrmjet burrit dhe gruas nuk ka arritur t tejkaloj mkatin e trashguar q n ontologji.
Pse gruaja mbeti grua
N kt relacion t brisht, socialja sht prcaktuesi i fatit t t dy gjinive. Filozofja vuri n fokus vetm gruan kundrejt burrit, duke prdor burrin si kategori krahasuese me t si dhe me rrugn n t ciln formohen dhe edukohen n fazat e jets s tyre. Mirpo, qasja moderne ndaj gjinis si konstrukt socio-kulturor ka filluar t rikonceptohet. Lvizjet feministe kan br prpjekje pr t trajtuar shtjen gender vetm n kuadr t konceptit t subjektit t gruas, por si kurr m par sht shtruar nevoja pr t par pabarazin sociale n mes burrit dhe gruas si problem i prbashkt e jo i ndar m dysh. Derisa, liria pr filozofin ekzistencialiste z vendin qendror, ajo sht edhe shkputje e lidhjeve me turmn dhe prishje e pseudosolidaritetit. Vlerat universale i krijojn vetm ata q jetojn me vetveten dhe q nuk ndikohen nga t tjert46. Si mund tì shptoj ksaj vlere universale gruaja, e cila edukohet q kjo lidhje t jet sa m e fuqishme, ndonse edhe si e till sht grua e but, e ndjeshme, si shkak i absorbimit gradual dhe i lidhjes me kto vlera.
44 45 46
Allison Kilkenny,God Hates Women - Feminism and religion do not mix, fq.45 an Bofre Uvod u Filozofije Egzistencije, faqe 15.
Nomadic Subjects: Embodiment and Difference in Contemporary Feminist Theory, fq 32
Sibel HALIMI
61
Qasja ekzistencialiste mbi njeriun shtrihet deri aty, saq n lidhjet me t tjert dhe n veprimtarin shoqrore njeriu humb veten, personalitetin e tij - varfrohet. Por, sipas Beauvoir kjo gj nuk ndodh tek grat, prkundrazi n kt lidhje me pavetdijshmri me socialen ato pasurohen... Gabriel Marsel mendon se personaliteti rritet duke e prsosur vetveten dhe jo duke imituar dhe duke u lidhur me t tjert. Solidariteti i vrtet jan Un dhe Ti, q i drejtohen Zotit. Pr Beauvoir, kjo formul teologjike ekzistencialiste zvendsohet duke vshtruar nga perceptimi maskulinist. Pr t, Uni sht sinonim i mashkullit, prderisa Ti sht femra. Pr t dy gjinit besimi sht dhe duhet t jet i orientuar tek zoti dhe feja, por pr femrn besimi dhe feja jan dashuria, e cila sipas Sartrit edhe nse ngadhnjen sht robrim i unit. N kt kontekst, sipas sistemit filozofik t Beauvoir e robruara sht gruaja.
N prgjithsi, Beauvoir mendonte q ekzistenca njerzore sht n nj ambiguitet ndrmjet transcendencs dhe imanentes. N njrn an kemi burrin, i cili sht i privilegjuar q nprmjet projekteve t tij t shpreh transcendencn, derisa gruaja ka nj forc riprtritse dhe jet jokrijuese e jokreative prej imanenteje pr t ciln Beauvoir prpiqet t prgjigjet nprmjet fuqis apo pushtetit shoqror. Ajo ishte e acaruar dhe e zhgnjyer me qasjen e shoqris ndaj subjektivitetit femror. Pr m tepr duket t jet lodhur edhe nga prkufizimi stereotip maskulinist Ju mendoni kshtu, sepse jeni grua. E vetmja mbrojtje, n kt relacion, asaj i kishte mbetur me antitezn Un mendoj kshtu, sepse vrtet sht kshtu47, duke e shmangur subjektivitetin e saj.
Maksimalizimin e veorive fiziologjike t gruas si penges shoqrore e vshtirson edhe m tej pyetja fundamentale e shtruar nga feminizmi far sht gruaja?. Kjo bhet pjes e gabimit m t madh filozofik t br ndonjher. Kjo trajt pyetse e shtroi nevojn pr tù prgjigjur apriori n prdorimin e veorive fiziologjike si Gruaja sht nj mitr (Tota mulier in atero), apo gruaja ka vezore. Kjo pikpamje sht br tez fundamentale pr nj pjes t madhe t mendimeve feministe, duke krijuar nj qark t mbyllur dhe duke eliminuar prfundimisht pyetjen logjike far sht burri, apo n trajtn eufemiste far sht njeriu?. Ndodh kshtu, ngaq pyetjet e shtruara vijn vetm nga mendja- aktivja dhe jo nga e bukura-pasivja, ndaj kjo bri q pyetja ekzistenciale far sht burri?, t mos shtrohet asnjher. Debati pr trupin e gruas si imperativ moral si dhe prcaktimi i fatit t saj na l t nnkuptojm prodhimin e miteve t tjera. Shoqrit moderne srish po e rikthejn debatin pr krijimin e kuptimit t ri t trupit femror, duke shtruar pyetjen esenciale, nse trupi sht vetja jon apo e ka pavarsin autonome dhe mbetet i pa kontrolluar nga shoqria. Pikrisht ktu shohim prarjen ndrmjet vetes dhe trupit, ndrhyrjes s shoqris n thellimin e krizs ndrmjet trupit dhe vetes. Vetja, pr shkak t pozits sociale i sht ln n duar trupit dhe n kt rast
De Beauvoir, Simone Sexi i dyt, faqe 32
47
62
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
trupi, veanrisht ai femror po bhet mjet i prdorimit pr qllime t caktuara nga formacione t ndryshme shoqrore.
Ky individ sht n pozitn, t ciln Vincent Descombes e prshkruan si subjekt i zhytur n ekzistenc, i prekur prej nj dallimi t brendshm. Sipas Descombes, ky jozotrim i vetes sht nj Cogito i rrem, sht ndrgjegje absolute ku subjekti njihet i njjt me at q mendon. Nse dikush mund t thoshte se sht i njjt me veten, ather ai do t ishte jasht, mbase edhe kjo mund t prodhoj vullnetin pr sadizm (mbisundim) dhe at pr mazohizm- nnshtrim. N parim q t dyja si rregullime irracionale patologjike.48
Simone De Beauvoir kishte t drejt t hezitonte t shkruante pr gruan, ngaq ajo ishte e rrethuar me misteret m t errta, duke filluar nga sistemi shoqror, q prfshin n vete religjionin, artin, letrsin e deri tek liria e saj q sht e drejta fundamentale e saj. Pikpamje kto q e radhitn kt qenie prtej aparencave t pasigurta dhe bllokuan rrugn drejt transcendencs!
48
Descombes, Vincent Vetja dhe Tjetri, fq.23.
Sibel HALIMI
63
Bauman, Zygmunt (2000). Liquid Modernity. Polity Press in association with Blackwell Publishing Ltd.
BIBLIOGRAFIA
Biddy, Martin (1986). A Study in Contrasts, Womens Review of Books.
Bofre, an (1977). Uvod u Filozofije Egzistencije. Beogradski Isdavako Grafiki Zavod.
Braidotti, Rosi (1994). Nomadic Subjects: Embodiment and Difference in Contemporary Feminist Theory. De Beauvoir Simone. (2002) Seksi i Dyt I & II. Prkthyer nga Shtpia e Librit dhe Komunikimit abej. Descombes, Vincent. (2000) Vetja dhe Tjetri. Prkthyer nga Shtpia Botuese Dita, Tiran.
Giddens, Anthony (1991). The Consenquences of Modernity. Originating publisher, Stanford University Press, Stanford, CA. Heaphy, Brian (2007). Late Modernity and Social Change. Reconstructing social and personal life. Routledge. London and New York. Henry Lois Gates (1988) The Subject Position. Polity Press in association with Blackwell Publishing Ltd.
Kilkenny, Allison (2007) God Hates Women - Feminism and religion do not mix.
Moi, Toril. (2002). Sexual/Textual Politics - Feminist Literary Theory. Routledge, Taylor & Francis Group. Nikir, Keddie (1996). Debating Gender, Debating Sexuality. New York University Press.
Joan W. Scott. Deconstructing Equality-versus-Difference: Or, the Uses of Poststructuralist Theory for Feminism, Feminist Studies.
Rosalind, J. Ann, Writing the Body, - The New Feminist Criticism. The New Feminist Criticism: Essays on Women. Literature and Theory. Ed. Elaine Showalter. New York: Pantheon, 1985.361-77.
Qeverisja Globale dhe Politikat e Tjera
KDU 32:141
67
Blerim LATIFI
KRIZA E KAPITALIZMIT DHE RIKTHIMI I T MAJTS FILOZOFIKE

Revista e njohur amerikane Time, si personalitet t vitit 2011 ka zgjedhur figurn e The well-known american magazine Time, as protestuesit. Duket se nuk kishte zgjedhje m a personality of the year 2011 has choosen t qlluar se sa kjo! Ky vit do t mbahet mend si figure of protestant. It seems that there was no vit i protestave t mdha q prfshin t gjitha better solution than this! This year is going to kontinentet, me nj forc t atill q t kujton be remembered as year of great demonstrations which includes all continents, manifested protestat e famshme t vitit 1968. Ndonse with such force that reminds the very known n dukje t nxitura nga shkaqe t ndryshme, 1968 demonstrations. Whereas apperantly kto protesta i bashkon nj motiv i vetm: caused by different causes, these protests are reagimi ndaj krizs s kapitalizmit global, n unified by a single factor: reaction against format e tij t ndryshme. Edhe kryengritjet n global capitalism, in its different variations. botn arabe, q rndom shihen si revolucione Rebelations in Arab World that randomly are percived as revolutionary tendencies inspired t frymzuara nga ideale demokratike, n by democratic ideals are, in fact, totally fakt para s gjiithash jan brenda motivit t anticapitalist reactions. Difference consists only njjt antikapitalist. Dallimi qndron vetm in specific form of capitalism wich they react. n formn e caktuar t kapitalizmit ndaj While demonstrations in American continent s cils reagohet. Kshtu derisa protestat are reactions against crises caused by financial n kontinentin amerikan jan reagime speculations in private sector of great banks, in Europe they are reactions against crises of what ndaj krizs s shkaktuar nga spekulimet is called democratic capitalism. Arabic revolts financiare n sektorin privat t bankave t are reaction against wild political capitalism, mdha, ato n Europ si reagim ndaj krizs which according to Max Weber, consists in a s atij q po quhet kapitalizm demokratik economical system where political power is used i bazuar n modelin e babadimrit t shtetit to create ownership for capitalist elite. social, kryengritjet arabe jan reagim ndaj kapitalizmit t vrazhd politik, i cili sipas Maks Veberit, konsiston n nj sistem ekonomik ku pushteti politik prdoret pr t krijuar pasuri dhe elitn kapitaliste. Mubarak, Ben Ali dhe Gadafi ishin kampion t ktij lloj kapitalizmi. Ata ishin br miliarder duke prdorur pushtetin politik t uzurpuar me metoda t ndyra. Slavoj Zhizhek sjell nj shembull t ktij lloj kapitalizmi : Nj vend si Arabia Saudite sht literalisht pa korrupsion : ktu nuk ka nevoj pr korrupsion, sepse banda sunduese (familja mbretrore) tashm ka n posedim t gjith pasurin e vendit dhe e shprndan at lirisht sipas qejfit49.
Abstract
49
Slavoj Zizek , Living in the End Times, Verso, London, 2010, p.x.
68
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
N tr kt situat nj pyetje q shtrohet vetvetiu sht : ku sht e majta? Kjo pyetje rezulton nga fakti se e majta sht esencialisht e lidhur me kritikn ndaj kapitalizmit dhe sa her q kapitalizmi i ka punt keq ajo prjeton renesanc ideologjike. A sht duke ndodhur kjo gj ksaj radhe? Mendimtart majtist duket t jen optimist n identifikimin e shenjave t ksaj renesance. N hyrjen pr librin Ideja e Komunizmit, botuar n Londr vitin q shkoi, nj nga mendimtart m t rndsishm aktual, Slavoj Zhizhek shkruan se nats s gjat t s majts po i vjen fundi50. Kjo metafor prshkruan periudhn gati dyzetvjeare t hegjemonis ideologjike t kapitalizmit liberal, gjat s cils t gjitha alternativat e tjera ideologjike iu nnshtruan nj diskreditimi radikal. Goditjen m t madhe nga ky diskreditim padyshim e morn idet pr rendin socialist dhe komunist. Kto ide u futn brenda nj skeme t madhe manikeiste (bota si luft mes forcave t s mirs dhe t s keqes), ku humanizmi liberal triumfon fillimisht mbi barbarin raciste t nazizmit, e pastaj edhe mbi barbarin me fytyr njerzore t quajtur komunizm, pr tia br t mundur n fund njerzimit q t hyj n rendin e natyrshm t kapitalizmit liberal. Fundi i Historis i Fukujams shnon paradhomn e hyrjes n kt rend.
Edhe protestat e fundit n Mosk jan homologe me ato n botn arabe, ngase prbjn reagim ndaj pushtetit q do katr vjet e rigjeneron veten prmes nj sistemi t korruptuar elektoral, sistem i cili prbn nj nga elementet qensore t kapitalizmit politik.
Por entuziazmi i madh i ksaj skeme ideologjike nuk ishte e thn t zgjaste shum. Dekada e par e shekullit t ri shnon plasaritjet e para n dekorin e saj, plasaritje q morn formn e arjeve serioze n krizn financiare t tre viteve t fundit. Rezultati i par i ksaj krize, sht ai q Zhizhek e quan fundi i shantazhit ideologjik liberal-demokratik, shantazh i cili i detyronte njerzit t zgjedhin n mes t qenit ideologjikisht liberal, ose t qenit npuns t Gulagut apo Aushvicit. Nj rezultat i till hap mundsi t reja t rimendimit politik dhe ideologjik. Aktualizimi i ktyre mundsive prbn ringjalljen ose rikthimin e t majts si alternativ ideologjike. Por ajo ka jemi duke par n kt situat sht m shum nj rikthim i s majts si mendimi filozofik, e q dikush e quan e majta spekulative, e pak, pr t mos thn aspak, rikthim t t majts n formn e organizimit politiko-partiak. Partit e majta gjithandej jan n heshtje, e n rastin tjetr edhe aty ku e kan pushtetin jan duke e humbur at, si n Greqi dhe Spanj. Heshtja e tyre sht shenj e miratimit t qasjes postpolitike e cila dominon politikat aktuale q krkojn zgjidhje pr krizn e kapitalizmit. Qasja post-politike sht qasja q krkon shptimin jo tek rimendimi i bazave ideologjike t sistemit, por tek mendjet e ekspertve t ekonomis, tek teknokratt. Qeverit e reja n Athin dhe n Rom, si dhe debatet e fundit n Bashkimin Europian, jan shembuj t shquar t ksaj qasje. Si rezultat protestat antikapitaliste jan duke u manifestuar si lvizje politike pa parti, q n shum elemente ngjasojn me lvizjet e para antikapitaliste t kohs para marksiste. Lvizje t tilla ose prfundojn n anarki, ose me kalimin e kohs e humbin vrullin dhe shuhen. Me gjas kjo e dyta do t jet edhe fati i protestave aktuale. Po t parafrazojm Kantin ather mund t thuhet se sensibiliteti ideologjik pa organizim
50
Slavoj Zizek and Costas Douzinas ( ed ) , The Idea of Communism, Verso, London and New York, 2010, p.vii.
Kriza e kapitalizmit dhe rikthimi i t majts filozofike
Blerim LATIFI
69
Por n ka konsiston ky program i s majts s sotme filozofike? Nga analiza e veprave t autorve si Slavoj Zhizhek, Alain Badiou, Terry Eagleton, Eric Hobsbaum, Alex Callinicos, e t tjer, rezulton se jan tri preokupime themelore t mendimit aktual majtist. Preokupimi i par sht kritika e ideologjis s kapitalizmit liberal, e dyta sht mbrojtja e ideve t politiks emancipuese dhe e treta, demargjinalizimi i tradits s filozofis marksiste.
partiak sht i verbr, ashtu si organizimi partiak pa sensibilitet ideologjik sht bosh. N ann tjetr e majta spekulative nuk mund t bj punn e t majts s organizuar partiake. Programi i saj sht program teorik, q zhvillohet n linjn tradicionale t marksizmit perndimor, i cili sht karakterizuar nga pasuria e teoris dhe varfria e praktiks51.
Ta nisim nga e para. Kritika e kapitalizmit sht esenca e mendimit majtist. Motivi themelor i marksizmit ka qen kritika e asaj ideologjie e cila e paraqet kapitalizmin si sistemin prfundimtar t marrdhnieve ekonomike njerzore, kritik e asaj ideologjie q na rrfen se kapitalizmi sht rendi natyror i gjrave. Kjo ideologji pr Marksin sht ekonomia politike, kritiks s t cils ai ia kushtoj gjith jetn e tij. Rezultat i ksaj kritike sht ideja se rendi kapitalist nuk sht nj rend natyror i gjrave, por nj produkt historik, as nj rend q vet-ekuilibrohet, por nj rend q prodhon kriza t her pas hershme q mund edhe ta rrnojn krejtsisht, as nj rend q prmes dors s padukshme t tregut u sjell lumturin t gjith njerzve, por nj rend q krahas pasuris krijon edhe mjerim e pabarazi ekstreme dhe ksisoj edhe bazat e konflikteve t reja politike e sociale. Kriza aktuale financiare ishte nj rikonfirmim i kritiks s Marksit, prandaj kohve t fundit kemi par shum ekonomist, madje edhe nga tabori i ortodoksis neoliberale, t citojn Marksin n artikujt e tyre. Njri prej tyre u shpreh se na duhet Marksi pr t mos harruar se jetojm n nj rend t paprsosur, me plot gabime dhe t meta. sht pikrisht ky fakt t cilin hegjemonia neoliberale prpiqej ta fshihte ose ta shpallte t mosqen. Ky sht konteksti n t cilin zhvillohet kritika aktuale ndaj kapitalizmit. Pikpamjet e mendimtarve t till si Zhizhek apo Badiou, thn me termat e tyre, mund t karakterizohen si prpjekje pr destabilizimin e hegjemonis neoliberale. Madje Badiou kt prpjekje e paraqet si funksion bazik t filozofis : filozofia sht ose e rrept ( n kuptimin e t qenit nj fuqi e destabilizimit t opinioneve dominuese) ose sht asgj52. N kt mnyr destabilizimit financiar t kapitalizimit i sht shtuar destabilizimi filozofik i dogmave t tij. Zhizhek e prmbledh n kt mnyr etosin e ktij destabilizimi : lufta jon nuk sht kundr individve t korruptuar, por kundr atyre n pushtet n prgjithsi, kundr autoritetit t tyre, kundr rendit global dhe mistifikimit ideologjik i cili e mbshtet at53. Preokupimi i dyt i s majts aktuale filozofike sht mbrojtja e ideve t politiks emancipuese. E majta n esenc sht ideologji e emancipimit kolektiv njerzor, emancipim q mund t marr forma t ndryshme dhe kjo e bn t majtn nj ideologji esencialisht t lidhur me frymn e modernitetit. Por pse duhet mbrojtur nj politik e till dhe nga kush?
shih: Perry Anderson, Considerations on Western Marxsim, Verso, London, 1989. Alain Badiou, Second Manifesto for Philosophy, Polity Press, 2011, p.71. Slavoj Zizek , Living in the End Times, Verso, London, 2010, p. XV.
51 52 53
70
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Arsyeja qndron n faktin se hegjemonia neoliberale, nj nga sukseset e saj ideologjike e ka pasur pikrisht diskreditimin e ksaj politike duke e ndrlidhur at me pasojat e terrorit stalinist apo maoist. Kjo ndrlidhje sht paraqitur prmes nj formule t thjesht: ideali komunist shpie n praktikn e kampeve t prqendrimit t Siberis sovjetike, madje n mnyr logjike, t domosdoshme dhe t pashmangshme. Kshtu Emancipimi kolektiv sht i barabart me Totalitarizimin dhe ky barazim paraqitet me fuqin e nj ligji pothuajse natyror. Konstestimi dhe prgnjeshtrimi i ksaj formule prbn esencn e mbrojtjes s ideve t emancipimit nga ana e t majts aktuale filozofike, n kuptimin se nuk ekziston nj lidhje e till e domosdoshme shkaksore. Pr m tepr kjo lidhje sht vetm nj mit ideologjik i neoliberalizmit dhe konservativizmit, i cili pas vitit 1989 sht pranuar edhe nga partit e majta dhe ky pranim e shpjegon pasivitetin e tyre ideologjik n situatn e krizs aktuale t kapitalizmit. N kontekst t dekonstruktimit t ktij miti, Zhizhek edhe vet termin totalitarizm e sheh m shum si nj koncept ideologjik, funksioni i t cilit sht tu shrbej pretendimeve ideologjike t neoliberalizmit n luftn e tij kundr t majts. Debati rreth lidhjes n mes idealeve iluministe t emancipimit dhe praktiks totalitare (terrori, katastrofat e luftrave botrore) prbn nj nga debatet m t rndsishme q jan zhvilluar n kuadrin e marksizmit perndimor. N librin e tij Parallax View, Zhizhek thot se n kt debat jan diferencuar tri qasje. E para sht qasja e zhvilluar nga Maks Horkheimer dhe Teodor Adorno n veprn e tyre Dialektika e Iluminizmit. Ideja baz n kt qasje sht se ekziston nj potencial inherent n vet Iluminizmin drejt kampeve t prqendrimit, gjenocidit dhe shkatrrimit totalitar t liris njerzore; Iluminizmi sht totalitar. Dialektika e Iluminizmit shpreh pikrisht procesin gjat t cilit idealet e mdha n mnyr dialektike shndrrohen n krime t mdha; shpresat e mdha t emancipimit prfundojn n ankthin totalitar, ndrsa revolucionart e djeshm shndrrohen n armiqt e sotm t liris. Qasja tjetr sht e lidhur me filozofin e Jurgen Habermasit, pr t cilin Iluminizmi n vetvete sht nj proces pozitiv emancipues, pa potencial inherent totalitar dhe se katastrofat njerzore t shekullit njzet jan vetm nj indikator se ky proces emancipues sht nj projekt i pakryer t cilin duhet vazhduar. Qasjen e tret Zhizhek e identifikon me pikpamjet e filozofit francez Etienne Balibar, sipas t cilit moderniteti, pra Iluminizmi, sht nj fush e hapur e lirive t reja, por n t njjtn koh edhe e rreziqeve t reja, dhe se nuk ka nj garantues prfundimtar teleologjik se kush do t triumfoj. Si rrjedhoj, beteja n mes liris dhe rreziqeve krcnuese ndaj saj mbetet nj betej e hapur, me finale t panjohur 54. Qasja e tret prbn nj filozofi probabiliste t historis: nuk ka fatalitet apo pashmangsi t keqe apo t mir n histori; ka shum rrug nga mund t shkoj historia dhe ksisoj gjendja njerzore mund edhe t prkeqsohet, por edhe t prmirsohet. Efekti filozofik i qasjes s Habermasit dhe asaj t Balibarit sht demonizimi i ides s emancipimit
Slavoj Zizek, The Parallax View, The MIT Press, London, 2006, p.337.
54
Kriza e kapitalizmit dhe rikthimi i t majts filozofike
Blerim LATIFI
71
Preokupimi i tret i mendimit majtist sht prpjekja pr demargjinalizimin e filozofis marksiste. N kt rrafsh ky mendim procedon sipas metods gjenealogjike t Foucault, e cila ka pr qllim tua rikthej t drejtat diskursive atyre q Foucault i quan dije t nnshtruara e q prfshijn nj sasi dijesh, t cilat zakonisht jan t prjashtuara apo t skualifikuara si dije jokonceptuale nga ana e diskursit dominant, i cili identifikohet me instancn e shkencs55. Gjat hegjemonis neoliberale dijet marksiste i ishin nnshtruar nj prjashtimi dhe skualifikimi t till, duke u reduktuar vetm n vlera muzeale brenda muzeut t madh t quajtur histori e ideve. Filozofia e sotme majtiste synon t bj t kundrtn duke potencuar aktualitetin e dijeve marksiste n debatet m t rndsishme t politiks dhe shoqris bashkkohore. Nj shembull i ksaj sht leximi i sotm i faqeve t para t t famshmit Manifesti i Partis Komuniste, si nj teori e globalizimit dhe mekanizmave t zhvillimit t tij, ose shembulli tjetr q lidhet me filozofin e Slavoj Zhizhek, nj pjes e rndsishme e s cils sht rikthimi tek autort e njohur marksist si Lenini, Trocki, Mao etj. rikthim q nga perspektiva diskursive neoliberale duket ose marrzi, ose thirrje pr ringjalljen e fantazmave totalitare. Kjo prpjekje pr ta nxjerr dijen marksiste nga statusi i dijes s nnshtruar dhe t margjinalizuar, status i dhn nga hegjemonia neoliberale, ndoshta n mnyrn m koncize sht artikuluar nga Etienne Balibar: Marksi n shekullin 21 duhet lexuar jo vetm si nj monument i t kaluars, por edhe si nj autor bashkkohor56.
universal, heqja e statusit t ides s mallkuar, me ka i hapet rrug aktivizimit t majt politik, jo aktivizimit fragmentar dhe sporadik, por aktivizimit t organizuar radikal.
55 56
Etienne Balibar, The Philosophy of Marx, Verso, London and New York, 2007, p.1.
Michel Foucault, Society Must Be Defended, Lectures at The College De France, 1975-76, Picador, New York, 2003, p.7.
72
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
BIBLIOGRAFIA
Slavoj Zizek , Living in the End Times, Verso, London, 2010.
Slavoj Zizek and Costas Douzinas ( ed ) , The Idea of Communism, Verso, London and New York, 2010. Alain Badiou, Second Manifesto for Philosophy, Polity Press, 2011. Slavoj Zizek, The Parallax View, The MIT Press, London, 2006. Michel Foucault, Society Must Be Defended, Lectures at The College De France, 1975-76, Picador, New York, 2003. Etienne Balibar, The Philosophy of Marx, Verso, London and New York, 2007.
KDU 323.1
73
Michael D. KENNEDY
GLOBAL SOLIDARITY AND THE OCCUPY MOVEMENT1

Abstract
The Occupy Movement developed in a particular site in downtown Manhattan, but its aim to engage Wall Street was global in reference. This scale of solidarity was evident in both websites and in the number of activists from across the world who visited the movements home in Zuccotti Park. Protests in Tahrir Square, and across Egypt in 2011, were among the clearest inspirations, and resonances, for the Occupy movement, as were the mobilizations associated with the Spanish Indignados movement. Vetvendosje also expressed its solidarity with Occupy, and in fact crystallized the challenge for global solidarity. Solidarity is simple when struggles are non-violent and resemble one another in ambition if not also method. But when struggles are critically different, global solidaritys affinities can be realized better by recognizing different locations in common chains of injustice and inequality. This is not only theory, but practice too, as Egyptian activists asked kindrid spirits in the USA to shut down exports of American manufactured tear gas used by Egyptian forces against demonstrators. With this example, one can appreciate the difference between symbolic solidarity evident on websites and statements of support, and consequential solidarity whose actions in remote places might have an effect on struggles elsewhere. Consequential solidarity depends, however, on deeper analysis of the qualities of that system that bind injustices to one another, even as they invite more creative repertoires of action to make those linkages practically apparent and objects of movement engagement.
74
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Wearing a Guy Fawkes Mask in Zuccotti Park, November 12, 2011, Photo: Michael D. Kennedy
On December 1, 2011, twenty-four people joined together in a small Pennsylvania town to show their solidarity with the protesters of Tahrir by targeting a company that makes tear gas used in the suppression of crowds in Tahrir Square. Their numbers were not great, but their example anticipates the kind of consequential solidarity that could develop globally. More than a message gone viral or a day of simultaneous protest about inequalitys injustice, focused actions that publicize the chains of injustice linking distant sites can transform the ways in which we think not only about solidarity, but the conditions movements seek to change.
In one of the more literary efforts early on to explain Occupy Wall Street, the novelist and Times Literary Supplement columnist Michael Greenberg explained in The New York Review
Occupy Wall Streets Genealogies and Affinities
Global solidarity and the occupy movement1
Michael D. KENNEDY
75
of Books2 that Adbusters out of Vancouver hatched the idea for OWS in 2011s midsummer, and took off when combined with anarchism, the hactivism of the WikiLeaks phenomenon, and the arcane theories of Guy Debord and the so called Situationists on [sic] the May 1968 student demonstrations in Paris.3Later that summer, he writes, Anonymous joined the movement, the hackers whose association with V for Vendetta iconography is most apparent in the Guy Fawkes masks they wear. Tahrir Square in Cairo also was a major inspiration for OWS, which leads Greenberg to conclude with more global resonance than I would imagine: The protesters in Zuccotti Park seem to have heralded the membership of a significant portion of our population in a new form of Third World, a development that our media and government appear to have been the last to absorb (p.14). That worldly reference of OWS is echoed in many places and is substantial in many ways, but it is also made to look much simpler by the ways in which global solidarity appears on Facebook pages or twitter feeds.4To the extent those across the Occupy world articulate the same goals, diagnoses, methods, and lineages of OWS, the cultural politics of global solidarity are simple. But they are also less dynamic than they might be otherwise. Each of these struggles has its own powerful and particular history. Their recognition can extend solidarity in a deeper fashion, in a way that acknowledges and embraces the challenge of difference. With that embrace, we can have a richer understanding of the 99% and a world made with it, rather than the 1%, in mind. The ongoing mobilization in Cairos Tahrir Square and its extensions across Egypt are the most recognizable global precedents for OWS. Even beyond resemblance, Egyptian activists in particular have connected with Occupy Wall Street physically and symbolically.5 Reflecting an increasingly common practice, activists from the Egyptian movement sent a letter of solidarity to Occupy Wall Street. It began this way: To all those in the United States currently occupying parks, squares and other spaces, your comrades in Cairo are watching you in solidarity. Having received so much advice from you about transitioning to democracy, we thought its our turn to pass on some advice. Tahrir, Los Indignados and Vetvendosje
We are not told who these activists are, but in fact, this is one of the common qualities of this part of the Arab Uprising and the Occupy movement: while there are many ideas, there are no leaders. For the Egyptian Revolution in particular, the multivocality of the movement was striking.7 The Egyptian revolution and Occupy are not alone in this range and relative anonymity.
Indeed, we are now in many ways involved in the same struggle. What most pundits call The Arab Spring has its roots in the demonstrations, riots, strikes and occupations taking place all around the world, its foundations lie in years-long struggles by people and popular movements.6
76
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
The Spanish Indignados movement, also known as 15M, is frequently identified as a kindred spirit preceding and occurring with Occupy. Although identified with May 15, 2011 for its founding moment, that movement built on preceding mobilizations and planning three months earlier, organized around a vision of politics that opposed politicians of all sorts for their distance from everyday life. Like the Egyptian mobilization, it has had a decidedly democratic aspiration, if notably non-partisan, with distinctively multivocal expression.8 The manifesto issued before the May 15 demonstration has subsequently taken off, reproduced across Europe. It begins this way: We are ordinary people. We are like you: people, who get up every morning to study, work or find a job, people who have family and friends. People, who work hard every day to provide a better future for those around us Some of us consider ourselves progressive, others conservative. Some of us are believers, some not. Some of us have clearly defined ideologies, others are apolitical, but we are all concerned and angry about the political, economic, and social outlook which we see around us: corruption among politicians, businessmen, bankers, leaving us helpless, without a voice. The text goes on to identify a range of priorities and truths that do indeed signal a broad and compelling vision of an alternative society. The same list could appear on the placards of Occupy Wall Street or any other site of the Occupy movement across the world. The text concludes with a call for an ethical revolution emphasizing, We are people, not products. I am not a product of what I buy, why I buy and who I buy from. With Occupys global takeoff, 15M has become more self-consciously identified with the global occupy movement.10 This situation has become normal, a daily suffering, without hope. But if we join forces, we can change it. Its time to change things, time to build a better society together. 9
Kosovas Vetvendosje shares many of the same critiques offered by 15M and Occupy, even if it does not enjoy the same kind of recognition among most in the North American Occupy network. Like the trans-European and North American based movements, it is deliberately broad in its political currents and pointed in its identification of the alienation of publics from political and corporate elites. Vetvendosje also offered a letter of solidarity with OWS, but with it, goes beyond many expressions of global solidarity in an important way. I found this passage particularly significant for extending solidarity beyond resemblance, and toward focus on how Occupy movements might link more consequentially: Your fight at the core of global financial power marks a crucial moment of resistance in the long chain of demonstrations and actions carried out by people in different countries; people that are facing oppression from the same repressive system of illegitimate power.11 Although European, Vetvendosje differs from 15M and the Occupy movements. First, Vetvendosje is hardly leaderless. Their leader Albin Kurtis message, in fact, is growing in global recognition, for while his critique is grounded in the particularities of Kosovas
Michael D. KENNEDY
77
struggle, its themes have much broader global resonance.12 Indeed, these resonances travel even more readily than the arguments of Vetvendosje might because of the movements striking visual cultural politics, from the everyday graffiti across Pristina in particular, to the striking graphics of Fisnik Ismaili.13 Vetvendosjes different organizational culture should not matter to the cultural politics of global solidarity if a second difference is taken seriously.
In Pristina: No Negotiation above the name of the movement, behind the statue erected in monument to Bill Clinton. April 2010 Photo: Michael D. Kennedy
Vetvendosjes emphasis on self-determination (the Albanian name in fact means selfdetermination) invokes clear anti-colonial and anti-imperialist traditions, which for the dominant tones of Occupy and 15M are relatively muted. By itself, critiques of global power do not complicate solidaritys extension, but the forms of struggle that occur with selfdetermination, and not only self-expression, can challenge the global identifications of the
78
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Occupy movement. The history of Kosovas liberation struggle, and Polands Solidarno, illuminate. Poland, Kosova, and the Geopolitics of Solidarity
The power of Solidarno rested first on its embrace of solidarity as ethic, strategy, and tactic. Communist authorities typically ended protests, even occupations of factories, by negotiating deals with local protesters. That system of repressive tolerance began its obvious end when those in the best position notably those occupying the Lenin shipyard in Gdansk refused to go back to work when their local demands were met. The significance of that resistance grew dramatically when demands moved from redress to restructuring, toward systemic changes that empowered the whole of the labor force and civil society. Among the demands that accompanied the formation of Solidarno were rights to independent trade unions and free expression.xv
Solidarno, Polands 1980-81 mobilization of more than 9 million men and women, is arguably modernitys largest and most consequential movement.14Two of its qualities are of particular importance for thinking about the Occupy movement.
Although the relevance of solidarity is evident in its name, the self-limiting strategy of Solidarno is not. The movement knew that it could not press for change as far as it might to call for free elections, for example, would have not only invited the repression of Polish communist authorities but the potential invasion by the Warsaw Pact led by the Soviet Union. Thus, the movement constantly worked to figure how far it could press without evoking full repression, always on the edge. Activists and analysts wondered during those days of an independent trade union in communist ruled Poland how long it could last; finally, on December 13, 1981, nearly 30 years ago, the Polish authorities imposed martial law and arrested most of its leadership, putting an end to that experiment in selforganization."xvi Although rarely stated explicitly, this self-limitation was not only about demands, but also strategy and tactics. During martial law and the near decade of repression following, the underground resistance to the Polish authorities deliberately avoided any kinds of provocations that would have appeared to legitimate the states violent reaction. The Polish opposition knew from their own history as well as that of their neighbors, that violent confrontations too readily reproduced Soviet domination.
Of course this commitment to non-violence worked within a global framework defined by Cold War. Some of those who supported the rights of free trade unions in Poland did not support them in their own countries, for example. At the same time, solidarity clearly extended beyond the conventions of geopolitical alliance, and in fact, helped to develop a sense of solidarity across civil societies and their movements regardless of Cold War divisions.
Michael D. KENNEDY
79
The cultural politics of global solidarity are relatively easy when the movement mobilizing support is non-violent. War especially challenges simple identifications.
Just a little over a decade ago, debates over what some called humanitarian intervention in the Wars of Yugoslav Succession prompted a profound realignment of politics in Europe and America. It was relatively easy for those not ensnared in Cold War and nationalist logics to identify with the non-violent resistance of the Kosovar democratic movement associated with Ibrahim Rugova. But as that movement failed to generate the consequential solidarity and transformation most Kosovars sought, and as the Kosova Liberation Army emerged as a viable alternative enhanced with support from the USA and NATO, the challenge of a solidarity based on simple recognition and identification grew even as the prospects for Kosovar self-determination were changed.
Solidarity is easiest to realize when principles, practices, and aims are identical. It becomes more challenging when the object of solidarity shares an affinity with, or enjoys active support by, an opponent or enemy. That difficulty is magnified when violent resistance is part of the struggle. For that complex of reasons, non-violence is generally the best method to generate and maintain global solidarity among movements and publics. But of course that commitment is not always realistic, nor is it always a reflection of how resistance works. Indeed, the opposition between a peacefully changing Egypt vs. the rest of the Middle East is wrong, as activists from Cairo suggested in their letter of support to Occupy on October 25, 2011:
Violence and Consequential Solidarity Around Egypt and Beyond
Those who said that the Egyptian revolution was peaceful did not see the horrors that police visited upon us, nor did they see the resistance and even force that revolutionaries used against the police to defend their tentative occupations and spaces: by the governments own admission; 99 police stations were put to the torch, thousands of police cars were destroyed, and all of the ruling partys offices around Egypt were burned down. Barricades were erected, officers were beaten back and pelted with rocks even as they fired tear gas and live ammunition on us. But at the end of the day on the 28th of January they retreated, and we had won our cities. It is not our desire to participate in violence, but it is even less our desire to lose. If we do not resist, actively, when they come to take what we have won back, then we will surely lose. Do not confuse the tactics that we used when we shouted peaceful with fetishizing nonviolence; if the state had given up immediately we would have been overjoyed, but as they sought to abuse us, beat us, kill us, we knew that there was no other option than to fight back. Had we laid down and allowed ourselves to be arrested, tortured, and martyred to make a point, we would be no less bloodied, beaten and dead. Be prepared to defend these things you have occupied, that you are building, because, after everything else has been taken from us, these reclaimed spaces are so very precious.
80
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
This letter, published on October 25, precedes these recent days of contest and violence. Many today struggle to maintain the solidarity developed last spring through and despite the injuries, imprisonments and killings out of Tahrir Square. It is, therefore, critical to consider how solidarity works in the face of violence not only among those targeted, but among those who could be its supporters across the world. Atef Said, a sociologist and human rights lawyer from Egypt, is among those mediating and mobilizing around solidarity with Tahrir Square. His November 21 Facebook posting identified explicitly how solidarity might be developed. He writes, A bloodbath is taking place now in Egypt in Tahrir Square, the icon of all justice seekers and activists of the occupy movement worldwide and the symbol of liberation from all oppression and exploitation of capital and dictatorship (Tahrir in Arabic literally means liberation). Most of the weaponry used against protesters, especially tear gas containers, is U.S.-made. Egyptian military is dependent on the U.S. military aid, as 1.3 $ billion goes yearly to the Egyptian military. On November 22, those who occupy Tahrir Square asked the world for the following actions of support: Occupy/shut-down Egyptian embassies worldwide. Now they represent the junta; reclaim them for the Egyptian people. Shut down the arms dealers. Do not let them make it, ship it. Shut down the part of your government dealing with the Egyptian junta.
Actions have become even more specific and targeted. For example, in those same postings about calls for solidarity with Tahrir, activists proposed to assemble on December 1 outside the gates of the Combined Systems International plant in Jamestown, Pennsylvania to protest sales of those tear gas canisters used by the Egyptian military to repress protesters in Tahrir. Such actions are more difficult given the relatively isolated location and the dependence of the local community on the plants employment, making the 24-person turnout not altogether surprising. But rather than focus on numbers, one should consider the objects example for consequential solidarity This CSI protest was not a simple affirmation of support for Tahrir by Americans, but a direct protest by Americans against the Egyptian governments violence. It focused attention on the ways in which US government policy and US corporate practice facilitate that violence. It is an expression of solidarity that, with sufficient mobilization, public recognition, and policy response, could alter the geopolitics that connects Egypt with the USA. That is, perhaps, what Tahrirs call for solidarity is about, and why its call extends beyond its immediate importance.
To the extent direct actions are non-violent, to the extent they highlight the violence rained on those who occupy Tahrir Squares across the world, to the extent they begin to highlight
Michael D. KENNEDY
81
not only the negative consequences of the 1%s disproportionate influence within nations, but also the global flows of weapons across nations that reinforce injustices, we see not only a new expression of solidarity. We see a new meaning of solidarity too. This solidarity is not only about recognition and affirmation of those most like the Occupy movement. This solidarity recognizes the difference in struggles across the world, imagines the connections that make those struggles both similar and different, and shows how solidarity can be consequential. This could be consequential solidarity in the short run, and a different geopolitics in the long run. *
The multivocal qualities of the Occupy movement alongside the possibilities made by social media invite opportunities for a new kind of solidarity, one based less on resemblance, and one based more on recognition and exchange, inviting not only mutual support but mutual transformations. This is true across the sites of the Occupy movement within the USA and other places across the world with the most similar conditions; but is especially important as solidarity extends beyond relatively privileged and globally dominant sites in the world. For example, exchanges among globally privileged regions, between, for example, 15M and the Occupy movements North American expressions, are easiest. In these, the challenge of gross inequality and its consequences can focus relatively coherently on what happens within places where the 1% are within political reach, in a space where laws and a plausibly independent judiciary can matter. That kind of global solidarity is relatively easy, even if its consequence is mostly symbolic. It also reproduces the movements common sense of the problem. But solidarity could be even more consequential when not similarity but implication in a chain of injustice can be recognized. And that is why Vetvendosjes articulation of solidarity, and even more the developing solidarity movement with Tahrir Square, matter so much.
Inequality and the dangers of austerity are clearly central to the message of the Occupy movement, and deservedly so. But the injustices made by violence, especially those actions facilitated by global flows of weapons, are not secondary. At least they are not secondary if the global solidarity of the Occupy movement is to be made with variable implications in injustice, and not only ideological resemblances, at its heart
1
First published in the Possible Futures series organized by the Social Science Research Council http://www.possiblefutures.org/2011/12/05/global-solidarity-occupy-movement/ In appreciation of comments and suggested texts offered by many leading up to this paper, including Gay Seidman, Lucas Kennedy, Besnik Pula, Linda Gusia, Cameron MacDonald, Rahul Mahajan, Mathew Kearney, Elizabeth Wrigley-Field, and Chien Wen-Kao. I also appreciate so much the thoughtful readings of this paper offered by Naoko Shibusawa, Atef Said, Nita Luci, Alex Hanna, Gianpaolo Baiocchi, and Shiva Balaghi. Max Strassers probing questions, resulting in his piece with Mohamed Elmeshad on October 28, 2011 From Bringing Down Ben Ali to Fixing Up Wall Street AlMasry AlYoum, moved much of my subsequent thinking. The advice of Jonathan Van Antwerpen and Paul Price made this paper much better. Thanks to all, but of course I am finally responsible for what appears here. Michael Greenberg (November 10, 2011) In Zuccotti Park New York Review of Books LVIII, 17:12-14.
82
NJOHJA
3
Nr.1
Qershor 2012
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
The Wisconsin mobilization in the winter of 2011 is another precursor to Occupy Wall Street, but Occupy analysts and activists have curiously under attended its example until recently. With the recent police violence against protesters at the University of California, Davis, the Wisconsin movements mobilization of police officers in its support has become especially important to consider as Ed Schultz, host of MSNBCs The Ed Show, recently declared . For activists accounts of the movement, see Erica Sagrans, ed., We Are Wisconsin: The Wisconsin Uprising in the Words of the Activists, Writers, and Everyday Wisconsinites Who Made It Happen (Minneapolis: Tasora, 2011). For sociological reflections, see Taylan Acar, Robert Chiles, Garrett Grainger, Aliza Luft, Rahul Mahajan, Joo Peschanski, Chelsea Schelly, Jason Turowetz, and Ian F. Wall. Inside the Wisconsin Occupation, Contexts. Facebook has many pages devoted to the global resonance of OWS. On a recent day, I could read about developments in Berkeley, Barcelona, Bologna, Budapest, Nova Friburgo, Brazil and Safi, Morocco at http://takethesquare.net/. From that same site, I could also learn how to occupy (http://howtocamp.takethesquare.net/) and read the organizers reflections on 10/15/11s mobilization across the world, where they reported that 951 cities in 82 countries had some kind of mobilization. Twitter also does its work. Its # provides a neat prefix: #occupy or #ows will help get any message in the right tweetstream. Affixing the hashtag to GlobalOccupy or globalchange signals the transnational reference of Occupy. The list can go on, but the point is apparent: Occupy is the keyword modified by its association. And if Occupy is about challenging how the 1% dominate not just the USA but the world, one can readily appreciate why Occupy can travel so easily. E.g., Russell Keating. From Tahrir Square to Wall Street: What can Occupy Wall Street Learn from the Activists Who Took Down Hosni Mubarak? Foreign Policy, October 5, 2011. Solidarity Statement from Cairo, Occupy Wall Street, October 25, 2011. Mohammed Bamyeh, Anarchist, Liberal, and Authoritarian Enlightenments: Notes from the Arab Spring Jadaliyya, July 30, 2011. For sharp elaboration, see Gianpaolo Baiocchi and Ernesto Ganuza (forthcoming), Politics without Banners: The Spanish Indignados experiment in direct democracy Boston Review. Democracia Real Ya Manifesto, Toma la Calle: 15.10.11. Aaron Lam, Spanish Indignados a Force in Global Movements, October 29, 2011, Epoch Times; also available at http://www.commondreams.org/headline/2011/10/29-5. Vetvendosje, October 17, 2011, A Message of Solidarity. Albin Kurti, International Protectorate, TEDx talks,Vienna, YouTube, 2011. Nate Tabak, From Newborn to the Pimpsons: How Fismail Ismaili went from Hope to Anger Balkan Insight, May 23, 2011. Jan Kubik, Solidarno in Immanuel Ness (ed.), International Encyclopedia of Revolution and Protest 1500-Present (London: Blackwell, 2009), pp. 3072-80. See Michael D. Kennedy, Professionals, Power and Solidarity in Poland: A Critical Sociology of Soviet-type Society (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), pp. 52-57. Jadwiga Staniszkis, Polands Self Limiting Revolution: Solidarity (Princeton: Princeton University Press, 1986) captures this part of the movement. Michael D. Kennedy, Cultural Formations of Postcommunism: Emancipation, Transition, Nation and War (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2002), pp. 288-95. See for example Paul Berman, Power and the Idealists, or the Passion of Joschka Fischer and Its Aftermath (New York: Norton, 2005) and Brian Rathbun, Partisan Interventions: European Party Politics and Peace Enforcement in the Balkans (Ithaca: Cornell, 2004). See Kennedy 2002: 226-69. Lessons from those times might also be instructive for analyzing the politics of solidarity with liberation armies today: see Michael D. Kennedy Kosova, Libya, and the Question of Intervention Jadaliyya, April 1, 2011. Solidarity Statement from Cairo, Occupy Wall Street, October 25, 2011. For his account of the first wave of Egyptian revolution, see Atef Said, at The Immanent Frame. Atef Said, Save the Egyptian Revolution from Military Rule - Your Solidarity is Needed with the Egyptian Revolution, Facebook, Nov. 21, 2011. http://occupywallst.org/article/answering-egypts-call-solidarity/ Dan Majors, 24 peacefully protest against Mercer-based tear gas maker, Pittsburgh Post-Gazette, December 2, 2011.
KDU 327:1
83
Muhamedin KULLASHI
ANARKIA NDRKOMBTARE N SHQYRTIMET BASHKKOHORE

1234567891011121314151617181920212223242526272829303132333435363738394041424344454647484950515253545556
Rsum
Cet article est une partie de notre livre Politique, guerre et diplomatie qui doit paratre chez lAcadmie des Sciences et des Arts du Kosovo. Nous y avons suivi les transformations du systme de Westphalie, travers les guerres et les les traits de paix (Utrecht, 1713, le Congrs de Vienne 1814-1815, le Congrs de Versailles, 1871). Cette analyse nous a emmen prendre en considration galement les transformations qua subie la gopolitique moderne, notamment celles qui ont marqu les trois systmes dominants qui visent rguler les rapports de forces entre les Etats modernes : lhgmonie impriale, lquilibre des puissances et la scurit collective. Les liens entre les conceptions des penseurs politiques modernes avec les vnements de leur temps, ainsi quavec ceux ultrieurs, savrent ne pas tre extrieures et contingents. De la mme faon, les penseurs contemporains du politique se voient obligs de remonter aux thories et aux vnements qui ont marqu non seulement la modernit mais galement la priode contemporaine. Une partie considrable des recherches contemporaines sur les relations internationales ont postul une diffrence de nature entre les relations internes un Etat et les relations extrieures. Nous avons abord divers problmes des dbats contemporains sur les relations internationales travers lhistoire politique de lEurope, marque galement par la conception de lanarchie internationale comme tat de guerre entre les Etats. Dans les dbats contemporains sur les relations internationales nous avons tent de montrer les mutations des pradaigmes et des modles (raliste,idaliste, librale etc.), qui ont marqu la pense politique moderne et contemporaine. Ainsi, nous avons suivi la substitution la problmatique westphalienne des concepts de mondialisation et de globalisation, une perspective transnationaliste, qui oppose au ralisme stato-centr une analyse des types de groupes trs divers : nations, Etats, gouvernements, peuples, rgions, alliances, confdrations, organisations internationales (politiques et culturelles).
84
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Teorit mbi marrdhniet ndrkombtare, si dihet, jan formsuar mjaft von, pas Lufts s Par botrore. Madje termin ndrkombtar (international) pr her t par e prdori Jeremy Bentham, n mbarim t shekullit t XVIII. Domethnien e ktij termi t ri ai e shpjegon prmes nj shembulli konkret q ka t bj me nj problem t natyrs diplomatike : N kohn e James-it t I t Anglis (1566-1625) dhe t Filip-it te III t Spanjs (1578-1621), disa tregtar londinez i kishin dhn hua Filip-it. Ambasadori i mbretit t Spanjs, Gondemar, refuzoi tua paguaj borgjin tregtarve anglez. Kta iu drejtuan Gjyqit [] dhe Gondemar m n fund u detyrua t paguaj borgjin. Ktu kemi t bjm me nj jurisprudenc t brendshme; sikur kontesti t kishte kundrvr Filip-in dhe James-in, jurisprudenca do t kishte qen ndrkombtare57. Bentham mendonte se termi i cili prdorej deri ather (jus gentium) pr t emrtuar raportet midis sovranve apo shteteve, nuk ishte i prshtatshm ngase ai prdorej n periudhn e perandoris romake pr t cilsuar marrdhniet e brendshme. Politologu francez Dario Batistella n librin e tij Teorit mbi marrdhniet ndrkombtare58,duke trajtuar shtjen e paraqitjes s termit t ri ndrkombtar (international), prkujton se marrdhniet midis njsive t ndryshme politike kan ekzistuar qmoti n qytetrimet antike sumeriane, egjiptase e persiane, si edhe n antikitetin grek. Negociatat dhe marrveshjet midis tyre jan arritur prmes delegacionave diplomatike. Mirpo, m shum t dhna ka pr lindjen e diplomacis moderne evropiane, n kohn e Renesancs italiane kur sajohet sistemi i ambasadave t prhershme e njherit kur funksionon edhe nj politik ndrshtetrore q synon t ruaj nj lloj t drejtpeshimit midis qyteteve-shtete t Italis. Megjithat, marrdhniet ndrkombtare dhe marrdhniet diplomatike midis shteteve evropiane marrin trajtn e marrdhnieve t rregullta e intensive vetm duke filluar nga shekulli i XVII, m konkretisht pas Lufts tridhjet vjeare dhe pas negociatave e lidhjes s traktateve t Westphalies midis shteteve sovrane t Evrops.
(Pjes nga libri Politika, lufta dhe diplomacia, q do t botohet kt vit n ASHAK, Prishtin)
Mendimtart e politiks n shekullin XVII, si Thomas Hobbes, si pam, i cilsonin marrdhniet midis shteteve asokohe me termin gjendje e natyrs, gjendje e lufts latente apo efektive, n munges t nj pushteti t prbashkt mbishtetror, i cili do t zgjidhte kontestet midis tyre. Autort bashkkohor t marrdhnieve ndrkombtare, ndrkaq, qysh nga gjysma e par e shekullit XX, nisin t prdorin termin anarki pr t cilsuar marrdhniet ndrmjet shteteve : fjala vjen, G.Lowes Dickinson n librat Anarkia evropiane (The European Anarchy1916) dhe Anarkia ndrkombtare (The international Anarchy,1926).
Jeremy Bentham, Introduction to the Principles of Morals and Legislation, London, The Athlone Press, 1970, f.297.
57 58
Dario Batistella, Thories des relations internationales, Paris, Presses de la Fondation Nationale des Sciences politiques, 209, fq.19.
Anarkia ndrkombtare n shqyrtimet bashkkohore
Muhamedin KULLASHI
85
Battistela thekson se derisa n shekullin XIX termi ndrkombtar emrton kryesisht raportet midis shteteve apo madje midis qeverive, n shekullin e XX, e vemas n periudhn midis dy Luftrave botrore, kur lind disiplina e marrdhnieve ndrkombtare, ai term shenon problematikn e marrdhnieve t fuqis, e n veanti at t shtjes s lufts dhe paqs59. Pas Lufts s Par botrore, me 1919 u themelua katedra e par pr marrdhniet ndrkombtare e quajtur Politika ndrkombtare n University College t Wales-it n Aberystwyth. Evoluimi i marrdhnieve ndrkombtare, i cilsuar me rritjen e kompleksitetit t tyre, bri q sot me kt term t emrtohen jo vetm marrdhniet ndrshtetrore, por edhe marrdhniet e strukturave t tjera ndrkombtare q nuk jan vetm t natyrs politike.
Battistella v n pah se n kt qasje ndaj t dhnave shquhen sidomos dy koncepcione: koncepcioni shpjegues i teoris s marrdhnieve ndrkombtare dhe koncepcioni i t kuptuarit. Koncepcioni i pare sht i ndikuar nga tradita e Iluminizmit dhe nga sukseset e racionalizmit n fushn e shkencave t natyrs, por edhe t biheviorizmit n shkencat shoqrore, pas Lufts s Dyt botrore. S kndejmi, prfaqsuesit e ktij koncepcioni i shikojn marrdhniet ndrkombtare t prcaktuara nga shkaqe objektive, t pavarura nga njohja q mund t ken pr to aktort e atyre marrdhnieve. Koncepcioni i dyt i teoris s marrdhnieve ndrkombtare, ai i t kuptuarit, si nnvizon Battistella, sht ndikuar nga historicizmi dhe relativizmi q vejn n dyshim
59
Pr disa hulumtues, si N. Angell n librin Iluzioni i madh (Great Illusion1909, Londr), politika ndrkombtare duhet t merret me paraqitjen e t dhnave pr marrdhniet ndrkombtare q mund t kapen empirikisht apo t hetohen n nj mnyre indirekte, apo ashtu si jan. Ndryshe nga kjo qasje pozitiviste, disa t tjer, si Hans Morgenthau, prfaqsues i realizmit, n librin Politika midis kombeve (Politics among Nations, New York, 1948) mendon se studimi i marrdhnieve ndrkombtare duhet t ofroj shpjegime pertinente pr shumsin e t dhnave dhe tu jap atyre nj domethnie.
Megjithkt, pr nj numr t madh t hulumtuesve t marrdhnieve ndrkombtare, objekti i studimit t tyre vazhdon t jet karakteri anarkik i ktyre marrdhnieve. Dallimi midis tyre i takon kritereve metodologjike dhe atyre epistemologjike n studimin e marrdhnieve ndrkombtare. Disa prej tyre mendojn se studimi i marrdhnieve ndrkombtare, n kuptimin shkencor t fjals, ka filluar vetm n shekullin e XX. Disa t tjer, theksojn se kto marrdhnie kan qen t tematizuara edhe n periudha m t hershme, duke filluar nga shqyrtimet e Thucydidit n Historin e lufts s Peloponezit, e m von te Machiaveli, n periudhn e Rilindjes italiane, pr tu br edhe m e dendur duke filluar nga shekulli i XVII me teorit e Grotius-it, Hobbes-it, Rousseaus-s dhe Kantit. Kta mendojn se hulumtimet e ktyre mendimtarve, n veanti pr aspektin politik t marrdhnieve ndrkombtare, jan t pazvendsueshme, ngase problematika bashkkohore doemos ndeshet me premisat e atyre teorive.
Battistella, f. 25.
86
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Hans Morgentau, njri nga autort m me ndikim t rryms realiste i v pr detyr teoris s vet shpjeguese q t zbuloj forcat e brendshme t fenomeneve shoqrore, t zbuloj forcat q prcaktojn marrdhniet midis aktorve q veprojn n skenn ndrkombtare, duke u mbshtetur edhe n njohurin mbi ligjet objektive t natyrs s njeriut. Supozimi i tij sht se aktort e politiks ndrkombtare udhhiqen me interesin kombtar, i kuptuar si rrit e fuqis s tij n raport me shtete t tjera61. Morgenthau dhe Waltz n librin Realizmi dhe politika ndrkombtare62 mendojn se kjo teori shpjeguese i kupton m mir mendimet dhe veprimet e nj aktori n skenn ndrkombtare se ai vet. Perfaqsuesit e t dy koncepcioneve t teoris mbi marrdhniet ndrkombtare, prvetsojn qoft qasjen empiriko-deduktive qoft at hipotetiko-deduktive n hulumtimin e fenomeve t politiks ndrkombtare. Pr K. Waltz shtja qndrore e studimeve t politiks ndrkombtare mund t formulohet ksisoj: N mnyr struktura e nj sistemi t politiks ndrkombtare mund t dallohet nga njsit e veta prbrse?. Sipas tij, struktura e sistemit ndrkombtar sht e prcaktuar n njrn an me parimin e rendit anarkia-, e n ann tjetr, me aftsin e njsive kryesore t sistemit, do t thot me konfiguracionin e raporteve t forcave midis poleve t mdha t fuqive botrore. Objektivi kryesor i donjrit nga shtetet q prbjn sistemin ndrkombtar pr Waltz sht siguria, kurse pr Morgenthau rrita e vazhdueshme e fuqis. Me kt qasje Waltz shpjegon sistemin ndrkombtar t lufts s ftoht n Evrop dhe raportet midis dy blloqeve, amerikanoevropiane dhe sovjetike63.
univerzalizmin racionalist t Iluminizmit, dhe i kundrojn objektet e shkencave shoqrore, ngaq jan t ngrthyera brenda konteksteve specifike, si krejt t ndryshme nga objektet e shkencave t natyrs. Prfaqsuesit e ktij koncepcioni mendojn se, rrjedhimisht, objektete e marrdhnieve ndrkombtare duhet t interpretohen duke u nisur nga domethnia q u japin atyre vet aktort. Ve tjerve, M. Hollis dhe S. Smith n Shpjegimi dhe t kuptuarit e marrdhnieve ndrkombtare (Explaining and Understanding International Relations, Oxford, Clarendon, 1990) n hulumtimin e marrdhnieve ndrkombtare zbatojn kundrshtin midis shpjegimit dhe t kuptuarit60.
Njra nga trajtat m t zhvilluara t teoris s t kuptuarit apo teoris interpretuese t marrdhnieve ndrkombtare sht ajo e Raymond Aron, ve tjerash n veprn e tij Paqja dhe lufta midis kombeve64, ose n artikullin Csht teoria e marrdhnieve ndrkombtare. Aron, n dallim nga prfaqsuesit e teoris shpjeguese mendon se aktort e politiks ndrkombtare nuk kan nj qllim t vetm, e njherit se variablat endogjene t sistemit ndrkombtar, si konfiguracioni n pole t fuqis, nuk mund t veohet nga variablat
60 61 62 63 64
Po aty, f. 29.
Po aty, 30-31.
Realism and International Politics, London, Routledge, 2008 Battistella, f.33.
Raymond Aron, Paix et guerre entre les nations, Calman-Lvy, Paris, 2004.
Muhamedin KULLASHI
87
egzogjene, si fjala vjen raportet e forcave ekonomike t shteteve, apo regjimet e tyre t brendshme.
Raymond Aroni sht i prirur q studimin e marrdhnieve ndrkombrae ta drejtoj me nj kndvshtrim sociologjik. Por ky kndvshtrim sociologjik shoqrohet edhe me nj vizion historik, ngase ai orvatet t kuptoj dhe t interpretoj llojshmrin e sistemeve ndrkombtare, me domethnie t ndryshme n epoka t ndryshme. Aron merr parasysh vazhdimisht edhe pikpamjen e aktorve t politiks ndrkombtare pr aksionet e tyre, pr objektivat e synimet politike q ndjekin. Ndonse vazhdimisht orvatet t nxjerrr n shesh specifikat e sistemeve ndrkombtare dhe t aktorve q e prbjn at, ai njherit pranon ekzistimin e disa t dhnave konstante q lidhen edhe me natyrn e njeriut dhe t shoqris (synimi pr fuqi) e q mund t shpjegojn prsritjen e trajtave t ndryshme t dhuns n marrdhniet ndrshtetrore65.
Disa autor vejn theksin n hulumtimet e tyre te niveli sistemik (sistemi ndrkombtar), kurse t tjert, te niveli i analizs q kap veprimet e aktorit, individual apo kolektiv. Kta t fundit, shpesh merren edhe me shqyrtimin e shkaqeve objektive t jashme q ndikojn n sjelljet e aktorit ndrkombtar, por edhe me shqyrtimin e faktorve psikologjik q mund t ndikojn n marrjen e vendimeve t aktorve n politikn e jashtme67.
Disa hulumtues mendojn se R. Aron, edhe nn ndikim t metods s Weber-it, orvatet t ndrtoj nj teori e cila kkon t kuptoj fenomenet ndrkombtare n saje t interpretimit t aktivitetit social t aktorve dhe shpjegimit t lidhjeve kauzale t rrjedhs s ngjarjeve dhe rrjedhojave t prodhuara. N kt vazhd, C. Wight i shikon t kuptuarit dhe shpjegimin si parime metodologjike q e plotsojn njri tjetrin, e jo si qasje t kundrta66.
65 66 67 68 69
Battistella v n spikam lidhmrin midis ktyre shtjeve metodologjike e epistemologjike me ato substanciale q kan t bjn me prkufizimin e objektit t mirfillt t studimeve ndrkombtare: fjala vjen, shtja e anarkis n marrdhniet ndrkombtare, pastaj pyetja se a duhet t studiohen marrdhniet midis shteteve apo ato transnacionale, apo politika botrore; si aktor kryesor t shikohen shteti, individt apo klasat, t vehet theksi te raportet e forcs, te raportet e prodhimit apo te shtja e normave; ti ipet eprsi konceptit t fuqis, atij t sundimit, t hegjemonis, t paqs apo atij t rendit e stabilitetit etj68. Lidhmria midis shtjeve metodologjike dhe atyre substanciale, pastaj, operacionalizohet me trajtimin e shtjeve specifike si Lufta tridhjetvjeare dhe traktatet e Westphalis, apo, n periudhn bashkkohore, mnyra e funksionimit t BE-s, apo e OKB-s69.
Battistella, f. 39. Po aty Po aty Po aty, f. 41. Po aty, f. 42.
88
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Dy qasje ndaj tradits
N literaturn e teorive politike ndrkombtare, njra nga temat e vazhdueshme t debatit sht edhe ajo e tipologjis s rrymave kryesore n kt fush. Kto rryma nuk kan qasje t njllojt ndaj tradits. Klasifikimi mbshtetet n nj kriter kryesor q bn t mundur shpjegimin e sjelljeve dhe veprimeve ndrkombtare t shteteve. Njra nga tipologjit karakteristike i ndan teorit n realiste dhe idealiste (apo utopike). Kt tipologji t dyfisht e zbatojn, fjala vjen, John Herz n librin Realizmi politik dhe idealizmi politik71, Hans Mongentau, Edward Carr n librin Kriza e viteve njzet72. Dallimet midis prfaqsuesve t ktyre dy rrymave shfaqen n trajtimin e shumics s shtjeve politike, n t kuptuarit e natyrs s njeriut, t shoqris dhe historis.
70 71 72
Ndrkaq, prfaqsuesit e qasjes s dyt mendojn se refleksionet dhe analizat filozofike e politike mbi dimensionin ndrshtetror t politiks jan jo vetm t dobishme pr studimet e sotme ndrkombtare por edhe t domosdoshme, ngase prmbajn n vete elemente thelbsore pr t menduar shtetin dhe raportet ndrshtetrore, mnyrat e qeverisjes, trajtat e regjimeve politike dhe mnyrat e formsimit dhe transformimit t tyre. Autor t ndryshm q kan adoptuar kt qasje vejn n pah aspekte t rndsishme t mendimit t filozofve e historianve, t frytshme pr analizat e sotme mbi marrdhniet ndrkombtare. Madje R.N. Lebow n librin Nj teori kulturore mbi marrdhniet ndrkombtare (A cultural Theory of International Relations), e themelon teorin e vet kulturore mbi marrdhniet ndrkombtare te mendimi politik grek. N veanti ai nnvizon refleksionet e Thucydidit n Historia e Lufts s Peloponezit si gurr frymzues pr shqyrtimet teorike t politiks ndrkombtare. Edhe Hans Morgenthau mendon se vlera e nj teorie t sotme t marrdhnieve ndrkombtare varet nga fakti se n mas ajo ka qen n gjendje t prvetsoj njohuri nga teorit e mdha politike t tradits filozofike. shtje tjetr, pastaj, sht se ka dhe cilat kritere prvetsohen nga teorit klasike politike dhe n mnyr ato integrohen n hulumtimet e sotme t marrdhnieve ndrkombtare. Nj aspekt i ksaj tradite sht edhe historia e marrdhnieve diplomatike, teorit antike dhe moderne mbi diplomacin dhe rolin e saj n periudha t ndryshme t historis.
Brenda teorive bashkkohore t marrdhnieve ndrkombtare hetohen s paku dy qasje ndaj tradits s mendimit politik dhe filozofis politike: sipas njrs, meq disiplina e politiks ndrkombtare lind n gjysmn e par t shekullit XX, referencat n t kaluarn e mendimit politik nuk jan t rdsishme. Kushtet historike dhe epistemologjike q e kan br t mundur lindjen e ksaj disipline t re jan kushte t mjaftueshme pr t prcaktur nj ndarje epistemologjike nga e kaluara. Nj qasje t till e zhvillon,fjala vjen, A. Wolfers, n librin Mospajtimi dhe bashkpunimi70.
Discord and Collaboration, Baltimore, The John Hopkins University Press, 1962. Political Realism and Political Idealism, Chicago University Press, 1951. The Twenty Years Crisis, 1919-1939, Basingstoke, 1946.
Muhamedin KULLASHI
89
Ndrkaq D. Boucher n librin Teorit politike mbi marrdhniet ndrkombtare 76, bn nj dallim tjetr t trefisht: tradita e realizmit empirik (Prej Thucydidit, te Maciaveli e Hobbes) e cila e shikon shtetin t cilsuar me tiparet e njeriut n gjendjen natyrore (egoist e agresiv); pastaj, tradita e rendit moral universal (prej Ciceronit, Toma Akuinit te Locke e Kant), q supozon ekzistimin e nj kodi moral ndrkombtar me t cilin mund t shpjegohen e vlersohen veprimet n rrafshin ndrkombtar t shteteve; dhe tradita e arsyes historike (Rousseau, Burke, Hegel, Marx), e cila shpjegon politikn e jashtme t nj shteti me vendin q ai z brenda nj rrjedhe historike si dhe historin e marrdhnieve t tij me shtete t tjera77. Brenda teorive bashkkohore t politiks ndrkombtare hetohen dallime t dukshme q sajohen nga pikpamje t ndryshme, t ndikuara nga tradita politike, lidhur me natyrn e njeriut dhe historin politike, me shpjegimin e lufts, me relacionet midis politiks s brendshme dhe asaj t jashtme, me rolin e t drejts ndrkombtare ose me nocionin e interesit kombtar.
73 74 75 76 77
Tradits s tret, asaj revolucionare, i takojn autort e frymzuar me Reformn protestane, pastaj Rousseau, Kant, Marx etj. Kta autor jan t prirur ti shikojn marrdhniet ndrkombtare, megjith mungesn e nj autoriteti mbishtetror, t vendosura brenda nj trsie morale e kulturore e cila u imponon shteteve disa obligime etike e politike. Kta cekin synimin pr konstituimin e nj bashksie univerzale politike, me struktura mbishtetrore75.
Disa hulumtues t tjer, duke menduar se tipologjia e dyfisht sht, me disa aspekte, e pamjaftueshme dhe ndonjher siprfaqsore, ngase nuk arrin t prfshij llojshmrin dhe specifikat e disa teorive t politiks ndrkombtare, kan zhvilluar nj tipologji t trefisht. Kshtu, Martin Wright n veprn Teoria ndrkombtare.Tri traditat 73 bn dallimin midis tri traditave: tradits realiste, tradits racionaliste dhe tradits revolucionare. N traditn realiste ai vendos mendimtart si Thucydit, Machiaveli, Bodin, Hobbes, Hume e Hegel. Kta i kundrojn marrdhniet ndrkombtare t cilsuara me anarki, si anarki ndrkombtare , e shkaktuar me faktin se shtetet e pavarura dhe sovrane ballafaqohen drejtprsdrejti mes veti n zgjidhjen e kontesteve dhe mosmarrveshjeve, n munges t nj autoriteti politik mbishtetror. N instanc t fundit, shtetet i zgjedhin kontestet mes veti prmes lufts. N traditn racionaliste, Wright fut Grotiusin, Locke, Montestquieu, Mill, Bentham e Woudrow Wilson. Kta mendimtar i shikojn marrdhniet ndrkombtare kryesisht si kmbime ndrkombtare, diplomatike e tregtare74.
International Theory.The Three Traditions, Leicester University Press, 1991. Battistella, f. 53. Po aty, f.54. Battistella, f. 55. Political Theories of International Relations, Oxford University Press, 1998.
90
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Pr traditn realiste (Hobbesi dhe Rousseau, ve tjerash) anarkia del si nj e dhn e prhershme, si struktur q prcakton objektivisht sjelljen e shteteve, si aktor kryesor n marrdhniet ndrkombtare 79. Ndrkaq pr traditn liberale, anarkia sht faktor pesha e t cilit ndryshon npr periudha historike dhe varet nga zgjedhjet subjektive t shoqrive civile, q prbhen nga individ, t shikuar si njsi baz e skens ndrkombtare . Kurse tradita globaliste kundron anarkin si nj moment dialektik, si nj etap historike n procesin e lindjes s nj bashksie botrore q mbshtetet mbi iden e unitetit t njerzimit80.
Dario Battistella, ndrkaq, bn klasifikimin e autorve t tradits sipas nj kriteri t vetm: koncepcioni q ata zhvillojn pr specifikn e marrdhnieve ndrkombtare t prcaktuar me strukturn anarkike. N saje t ktij kriteri, ai bn dallimin midis tradits realiste, tradits liberale dhe tradits globaliste78.
Battistella vijzon karakterin evolutiv t anarkis ndrkombtare edhe te tradita globaliste (Kanti, Marxi), e cila paralajmron lindjen e nj shoqrie botrore dhe t nj bashksie ndrkombtare. Kjo tradit prshkruan marrdhniet ndrkombtare me terma etike e preskriptive, n dallim nga prshkrimet sociologjike dhe teleologjike , q cilsojn realizmin e racionalizmin (Wight). Pikrisht debati intenziv rreth shtjeve metodologjike e epistemologjike si dhe atyre substanciale brenda teorive bashkkohore t politiks ndrkombtare, e ka br t dukshme nevojn pr t gjetur mbshtetje e frymzim n hulumtimet e problemeve t bashkkohsis. Pas Lufts s Par botrore, si v n pah Battistella, persiatjet pr format e skajshme q mori lufta, dhe shpjegimet e autorve realist u pan t dshtuara kundrejt ksaj katrahure. Ata nuk hetuan se diplomacia e drejtpeshimit multipolar t fuqive, jo vetm q nuk arrijti ta pengoj luftn, por u transformua n nj konfrontim bipolar midis aleancave. N kt
78 79 80
Dario Battistella ka zhvilluar edhe nj analiz t thukt t evoluimit t ndikimit t rryms realiste dhe asaj idealiste (apo liberale) n periudhn bashkkohore: midis dy luftrave botrore, pas Lufts s Dyt botrore, n kohn e lufts s ftoht dhe pas lufts s ftoht. Ai v n pah se her parimet e njrs e her ato t tjetrs do t duken m t rndsishme pr politikn ndrkombtare, t prcaktuar, nj koh, me antagonizmin midis dy blloqeve t mdha, e m von me shembjen e bllokut sovjetik dhe lindjen e fuqive t reja. Skena bashkkohore sot del e cilsuar me nj konfiguracion t ri multipolar, me raporte t reja midis SHBA-ve, Evrops, Rusise, Kins, Indis, Turqis, Afriks e Brazilit.
Prej ktyre tipologjive t teorive tradicionale q ushtrojn ndikimin n formsimin e mendimit t politiks ndrkombtare, pjes e s cils sht edhe historia e diplomacis, dy t fundit na duken m mir t artikuluara.
Po aty, f. 57.
Po aty, f.56.
Po aty, f. 56
Muhamedin KULLASHI
91
Pas Lufts s Dyt botrore, rryma realiste do t bhet srish mbisunduese me krkesn pr ta kuptuar e shpjeguar realitetin e politiks ndrkombtare, duke ln anash aspiratn pr ndryshimin dhe transformimin e tij. Rryma idealiste (apo liberale) do t kritikohet gjithnj e m shum si e shkptur nga realiteti i politiks ndrkombtare i prcaktuar me kategorin e fuqis, si synim i donjrit shtet. Battistella thekson megjithat, se idealistt nuk mirreshin aq me utopi t parealizueshme por me prpjekjet q t afirmojn rolin e t drejts, t opinionit publik t lir dhe t demokracis me qllim t rregullimit t raporteve t forcs midis shteteve. Ai prkujton madje se pikrisht njri nga autort e shquar idealist, anglezi G. Lowes Dickinson, i pari e prdori termin anarki, n kuptimin e nj gjendje t lufts, pr t emrtuar marrdhniet ndrkombtare moderne, n veprat Anarkia evropiane (European Anarchy) dhe Anarkia ndrkombtare (International Anarchy). N librin e par ai konstaton : N historin e madhe tragjike t Evrops, sht nj kthes nga e cila doli mbarimi i idealit t nj rendi botror dhe pranimi prfundimtar i gjendjes s anarkis. Kjo kthes sht lindja e nj shteti sovran nga fundi i shekullit XV.[] Lufta ndrkombtare sht nj prplasje midis shteteve t pavarura e t armatosura, rrjedhoj e anarkis ndrkombtare82. Ngjashm, n librin Anarkia ndrkombtare ai zhvillon nj pikpamje mbi anarkin si gjendje e lufts q vshtir se mund t quhet idealiste: gjendje ku do shtet do t orvatet t realizoj mbisundimin pr shkaqe t siguris e dominimit, me rast shtetet tjera do t bashkohen kundr tij, e kjo do t ket
81 82
Mirpo, qysh n mbarim t viteve tridhjet u hetua dshtimi i rolit t Shoqats s Kombeve n realizimin e politiks s siguris kolektive. Shkenca e re e marrdhnieve ndrkombtare, q lindi pas Lufts s Par botrore, me synimin q ta bj t pamundur riparaqitjen e nj katrahure t till, gjithnj e m shum do t largohet nga analiza e realitetit politik, pr tu ln hapsir dshirave pr nj rend botror krejt t ndryshm, me nj wishful thinking.
periudh, s kndejmi, do t ngritet ndikimi i rryms idealiste apo liberale; katedra e par e Politiks ndrkombtare, e themeluar n Aberrytwyth, n Britanin e Madhe, me 1922, mori emrin e presidentit amerikan Woodrow Wilson, si homazh pr rolin q pati ky n krijimin e Shoqats (Ligs) s Kombeve. Hulumtuesit e marrdhnieve ndrkombtare nga kjo periudh, pikrisht n saje t prvojave t Lufts s Par botrore, do t zhvillojn nj shpjegim t kundrt me at t teoris realiste : lufta nuk sht e shkaktuar nga instikti agresiv i njerzve por duhet t shpjegohet si realizim shtetror i nj programi politik, t shpjegohet nga t metat e dobsit e institucioneve shtetrore. N kt koh hetohet edhe ndryshimi i nocionit t fuqis: ky nuk definohet m me forcn ushtarake t nj shteti por me pasurin e tij, q del nga prodhimi dhe kmbimi. Tani prhapet bindja se luftrat dhe shkaqet e tyre mund t shmangen me ndrtimin e institucioneve demokratike, me prhapjen e arsimit dhe edukimit pacifik, me afirmimin e rolit t Shoqats s Kombeve, nga e cila m von doli OKB-ja, me luftimin e paragjykimeve midis kombeve, me identifikimin e interesave t ngjashme t shteteve81.
Battistella, f.82-83. Po aty, f. 87.
92
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
pr rrjedhoj nj histori t formsuar rreth dy poleve t perandoris dhe me drejpeshimin e fuqive.83 . Edhe ky shembull v n pah vshtirsit e paraqitjes skematike t rrymave t teorive mbi marrdhniet ndrkombtare.
N marrdhniet ndrkombtare dhe n studimet mbi to, shteti ka figuruar, gjat shekujve si aktori kryesor, vemas me zhvillimin e modelit apo rendit vestfalian. Kjo eprsi sht vr n dyshim n shekullin e XX, pasiq n kt koh ishin t pranishme dy tendenca t thella: n njrn an, zhvillimi i aktorve mbishtetror (kompanit multinacionale n fushn e ekonomis, shum organizma ndrkombtaree transnacionale n fushn e politiks dhe kulturs), e n ann tjetr procesi i krijmit t shum shteteve t vogla, t dala nga strukturat shtetrore m t mdha. Megjithat, po t shikohet prvoja e BE-s, roli i shtetit dhe sovranitetit t tij sikur riafirmohet brenda tensioneve q prodhohen rreth ndarjes s kompetencave t prbashkta mbishtetrore- dhe atyre sovrane t shteteve antare84. [...] Megjithat, hulumtimet bashkkohore mbi politikn e jashtme nuk ndalen m te analzia e relacioneve midis shteteve, si aktor t vetm politik por marrin parasysh shumsin e aktorve, ndrlidhjet gjithnj e m t mdha midis marrdhnieve t brendshme dhe atyre t jashtme t shteteve. Autort e ktyre krkimeve prshkruajn ato relacione si relacione q prfshijn lidhjet e raportet gjithnj e m intenzive midis organizmave ekonomike, kmbimet dhe flukset komerciale, rrjetet migruese, kmbimet kulturore, rrjetet komunikuese transnacionale, q prthekojn t tr globin brenda rrjeteve t relacioneve, si nj rrjet marimange85.
Natyrisht, kompleksifikimi i bots politike, brenda politiks botrore, nuk e ka hequr rolin e shtetit dhe t marrdhnieve ndrshtetrore. Por, kto analiza e hulumtime kan nxjerr n shesh pamundsin q politika ndrkombtare t jet e frytshme nse l anash kt kompleksitet t aktorve dhe relacioneve midis tyre. Ajo q i bn m komplekse kto raporte sht edhe fakti se midis ktyre aktorve t shumfisht nuk ka raporte kierarkike. Ksisoj, n politikn e jashtme t nj vendi mund t ken rol t veant organizma t shoqris civile ose organizma t fuqishme ekonomike. Ndikimi i aktorve t tjer (organizmat joshtetror,
83 84
Po aty, f. 87.
85
Ksisoji, Pierre Renouvin dhe Jean-Baptiste Duroselle n veprat e prbashkta Historia e marrdhnieve ndrkombtare dhe Hyrje n historin e marrdhnieve ndrkombtarebn nj kthes epistemologjike, n fillim t vieteve 50 t shekullit XX, duke e zvendsuar nocionin histori diplomatike me at histori e marrdhnieve ndrkombtare . Kta e arsyetuan kt ndryshim me bindjen se emrtimi i par ka parasysh marrdhniet ndrshetrore e ndrqeveritare, s kndejmi nj horizont shum t ngusht . N hulumtimet e tyre, duke u mbshtetur edhe n studimet e historianve t Shkolls s Analeve (Georges Duby, Jacques Le Goff), Renouvin dhe Durousselle, nuk mjafotohen me shqyrtimin e raportit t forcave midis shteteve, por i kushtohen edhe forcave t thella , si fjala vjen faktorve gjeografik, rrjedhave demografike, procesit t migrimeve, forcave ekonomike t nj vendi, si edhe prfytyrimeve kulturore, psikologjis kolektive dhe peshs ssubjektiviteteve kolektive n marrdhniet ndrkombtare. N vitet 60, shtja e opinionit publik do t veohet si shtje me ndikim sa n politikn e brendshme aq edhe n at t jashme. Po aty.
Muhamedin KULLASHI
93
N vitet 70 e 80, tematizohen nga aspekti historik m shum forcat dhe ndrveprimet transnacionale , organizmat ndrkombtare me karakter shtetror dhe ato me karakter shoqror. Bhet tem e veant studimi i ndrtimit t BE-s, specificiteti i mardhniveve ndrevropiane dhe roli i Evrops pr marrdhniet ndrkombtare.
si bie fjala ato ekologjike), te opinioni publik dhe te vendimet politike t qeverive tani jan m t mdha86.
N kt mnyr, historia e marrdhnieve ndrkombtare bhet m e thell, m komplekse ngase ngrthen n vedi shum aspekte t reja t realitetit ndrkombtar. Ksisoj, ajo bhet socio-histori e marrdhnieve ndrkombtare. Tani historia e diplomacis, bhet pjes e nj suaze m t gjer t marrdhnieve ndrkombtare. Qasja historike i shtyn kta hulumtues t kundrojn rrjedhn edhe evoluimin e shtjes s drejtpeshimit t fuqive duke filluar nga Traktatet e Westfalis, prmes Kongresit t Vjens (1815), Traktatit t Versailles-it (1919), marrveshjes s Locarno-s (1925), atyre t Postdam-it (1945) dhe Marrveshjeve t Helsinkit (1975). Zaten, kriza e fundit financiare q goditi SHBA-t dhe BE-en, nxorri n shesh pamundsin q kto probleme t zgjidhen n rrafshin e nj politike shtet-qndrore, dhe e bri m t theksuar nevojn q zgjidhjet t krkohen n nivele m t gjera ndrshtetrore, transnacionale e globale : shtjet ekologjike, ato t financave, apo problemi i furnizimit me uj.
86
Po aty, f. 223.
94
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Jeremy Bentham, Introduction to the Principles of Morals and Legislation, London, The Athlone Press, 1970.
BIBLIOGRAFIA
Dario Batistella, Thories des relations internationales, Paris,
Presses de la Fondation Nationale des Sciences politiques, 2099.
Raymond Aron, Paix et guerre entre les nations, Calman-Lvy, Paris, 2004. Arnold Wolfers, Discord and Collaboration, Baltimore, The John Hopkins University Press, 1962. John Hertz, Political Realism and Political Idealism, Chicago University Press, 1951. The Twenty Years Crisis, 1919-1939, (grup autorsh) Basingstoke, 1946.
Martin Wright, International Theory. The Three Traditions, Leicester University Press, 1991. David Boucher, Political Theories of International Relations, Oxford University Press, 1998. Stanley Hoffmann, The State of War.Essays on the theory and Practice of International Politics, London, Preager, 1965. Armelle Le Bras-Choppard, La Guerre : thories et idologies, Paris, Montchrestien, 1994. Robert Keohane and Joseph Nye, Power and interdependance, New Yor, Addison-Wesley, 1977.
KDU 327 (496.51)
95
Vjollca KRASNIQI
COSMOPOLITAN DEMOCRACY AND THE POLITICS OF STATE BUILDING IN KOSOVA

Abstract
In this text, I will discuss some key questions raised by Helds theory. Its unstated, if underlying premise, is to reduce the global hegemony of the few. At the same time, it is heavily influenced by the European project of democratic norms and standards. Even if the European Union (EU) itself is suffering from a democratic deficit, the theorys empancipatory potential should not be dismissed; after all, Held is concerned with not only changing the structure of global bodies, such as the UN, but also with empowering what has been termed global civil society (Kaldor, 2003). Nonetheless, I will argue that Held underestimates the still important role of the nation-state and undertheorizes the immense power disparities within the world system. Using David Millers critique of Held, I will contend that the theory also runs the risks of devaluing the local through its faith in universal global norms, whose definition will always be open to debate and which are not necessarily practiced by those who preach them. As long as the nation-state remains the nominal source of legitimacy in the international system, political, economic, and military interventions by the international community, indeed an imagined community (Anderson, 1983) dominated by the West, reveal the limitations of the democratic comspolitanism discourse. It remains an aspiration and, paradoxically, fraught with counter-democratic dangers. As a case study, I will focus here on the rule of international organizations under the tutelage of the United Nations and it successor EU/EULEX over Kosovo since the end of NATOs military intervention in 1999.
Even if the term globalisation whether used in academic, political or everyday language is becoming increasingly problematic because of its diverse and ambiguous meanings, it may be argued that it still has a generic function in describing the intensification of political, economic, and cultural cross-border flows. True, it is highly debatable whether the compression of time and space has fundamentally changed the ways in which human beings relate to each other and to their social networks (Scholte, 2000). But states and nations are being bound by a web of interstate organisations and regulations into what has been, euphemistically, called an international community. As Ulrich Beck has pointed out, such transnational integration and national integraton take place simultaneously with each other. Thus, deterritorialisation and reterritorialisation, are complementary processes two sides of the same worldwide globalisation process of retribution of wealth, sovereignty, power, and freedom of action within the international capitalist system (Beck, 2000). Ronald Robertsons conceptual hybrid of globalisation is perhaps the best way to account for this schizophrenic phenomenon (Robertson, 1992).
96
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
One side-effect of what Anthony Giddens has termed the transformation of time and space (Giddens, 1990) has been the pressure on democratic politics. The global/local dichotomy has resulted in a situation whereby the practices and decisions of international institutions or large states have not only increasingly influenced states. Those of local communities have also had significant global reverberations (Held, D, McGrew, A., Goldblatt, D., and Perraton, J., 1999; Boham, 1999). In other words, globalisation cannot, simply, be reduced to the binary logic of the The West and the Rest (Hutton and Giddens, 2000). Such concepts as cultural hybridity and creolisation draw attention to increased scholarly emphasis on the multiple and fluid characteristics of identity and identities (Appadurai, 2001). But there is no denying that deep-seated hierarchies characterize the capitalist world system, with the West setting the agenda. As Joseph Stiglitz has stressed, globalisation often seems to replace the old dictatorships of national elites with new dictatorships of international finance (Stiglitz, 2002). Helds theory on cosmopolitan democracy is an important contribution to the current theoretical debate on globalisation. He is suspicious of great powers and nation-states, arguing that national democracies require an international cosmopolitan democracy if they are to be able to develop and sustain themselves (Held, 1995).. What is needed is to set standards (normativity) that could potentially lead to greater democratic praxis at the local level (Held, 1995). As a political project, the theory seeks to redress the balance in the world system by a recourse to neo-Kantian notions of universality. In that sense, its purpose is do something about what has been termed the democratic deficit. Held wants the territorial boundaries of systems of accountability to be recast so that those issues which escape the control of a nation-state aspects of monetary management, environmental questions, elements of security, new form of communication can be brought under democratic control (Held, 1995). In short, there should be no distinction between democracy practiced at the global level from that at the local level. In this text, I will discuss some key questions raised by Helds theory. Its unstated, if underlying premise, is to reduce the global hegemony of the few. At the same time, it is heavily influenced by the European project of democratic norms and standards. Even if the EU itself is suffering from a democratic deficit, the theorys empancipatory potential should not be dismissed; after all, Held is concerned with not only changing the structure of global bodies, such as the UN, but also with empowering what has been termed global civil society (Kaldor, 2003). Nonetheless, I will argue that Held underestimates the still important role of the nation-state and undertheorizes the immense power disparities within the world system. Using David Millers critique of Held, I will contend that the theory also runs the risks of devaluing the local through its faith in universal global norms, whose definition will always be open to debate and which are not necessarily practiced by those who preach them. As long as the nation-state remains the nominal source of legitimacy in the international system, political, economic, and military interventions by the international community,
Cosmopolitan Democracy and the Politics of State Building in Kosova
Vjollca KRASNIQI
97
indeed an imagined community (Anderson, 1983) dominated by the West, reveal the limitations of the democratic comspolitanism discourse. It remains an aspiration and, paradoxically, fraught with counter-democratic dangers.
As a case study, I will focus here on the rule of international organizations under the tutelage of the United Nations and it successor EU-- EULEX over Kosovo since the end of NATOs military intervention in 1999. A cursory glance at Kosovo would seem to confirm Helds faith in universal democratic norms. The purpose of the United Nations Interim Mission in Kosovo (UNMIK) was to ensure a democratic transition through accepted standards such as representative democracy, human rights, and minority rights. But, as I will make clear here, the democratization process has, in practice, been tainted by what it has been described a thinly veiled neo-colonial discourse, masking geopolitical agendas and anti-democratic practices (Ingimundarson, 2004).
Cosmopolitan democrats, such as Held, Falk and Strauss, are concerned with the lack of citizen participation in global institutions and thus, by implication, with stemming the rising disaffection with globalisation (Held, 1995, Falk and Strauss, 2001; see also Cohen, 1999). Helds theory is based on the notion that the scope for cosmopolitan democracy arises out of varied networks, out of a multidimensional balance of power among nations, organizations, and people. This pattern of what is permitted and forbidden must be tied together in fundamental principles of cosmopolitan democratic law. These legal principles would be legitimised and guaranteed by transnationality and locally articulated parliaments and courts the model here being the European parliament which would also have to be established in the transnational spaces of South America, Asia, and Africa (Held, 1993; 1995). Thus national states cede parts of their power and sovereignty to transnational institutions and organisations, develop a new understanding of themselves as nodal points and coordinators of transnational dependence. Individuals may come to belong to different national and transnational power areas and excerize rights to participation and selfdetermination from the local up to the global level (Held, 1995). Thus, polity and civil society are two inseparable strands in Helds theory. More practically, it stresses the need for the reform of the UN Security Council by giving developing countries more power. In line with Helds belief in enhanced political regionalisation, its envisions the use of transnational referenda coupled with the separation of political and economic interests (public funding of electoral processes). In a swipe at the IMF and the World Bank, Held favors the foundation of a democratically accountable coordinating economic agency at regional and global levels. This is also linked to his call for a transnational compulsory jurisdiction before the International Court, the International Criminal Court and a new Human Rights court. And to do away with the military industrial complex, Held wants a permanent shift of a growing proportion of a nation-states coercive capability to regional and global institutions, with the ultimate aim of the demilitarization and the transcendance of the war system.
98
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
This democratization at the institutional level is tightly tied to Helds involvement and development of civil society. His aims in this area include the enhancement of non-state, non-market solutions in the organisation of civil society and the introduction of limits to private ownership of key public-shaping institutions such as the media and information industry. Furthermore, he specifically foresees a provision of resources to those in the most vulnerable social positions to defend and articulate their interests. Finally, he pushes for a systematic experimentation with different democratic organisational forms of civil society, with multi-sectoral economy and pluralisation of patterns of ownership and possession (Held, 1995).
Despite its visionary democratic intentions, Helds theory may be criticised for jumbling up ethics and power. A case in point is the current difficulty in making limited reform of the UN Security Council. That the debate centers almost exclusively on giving big regional powers such as Germany, Japan, and India, and Brazil, and perhaps one large African nation-state, permanent seats is an indication of how much the international system is dominated by realistic thinking. David Miller has also argued that Held overestimates the importance of developing a cosmpolitan democratic citizenship at the global level. For one thing, Miller notes, that international courts need not be better than local ones, if judicial independence is guaranteed at the local level like in most Western European states. What is more, EU citizens have a global recourse, if they think that they are being treated unfairly before the law (for example, the European Court of Justice). Another problematic point is how democratic transnational referenda should be and how they should be implemented. Should, for example, the citizens of states that have big or marginal stakes in the outcome of an issue have voting rights? (Miller, 1997; see also Caney, 2001; 2002). The danger is that such methods are susceptible to producing a counter-democratic imposition of the global over the local. As Miller contends, conflict prevention measurse have far less to do with citizenship but far more with international relations.
One need not to agree with Millers defense of nationalism/nationality and what comes close to being a romantic attachment to the nation as a source of common history, memory, and language (Miller, 1997; 2000; in Held, 1993; see also Smith, 1995; Kaldor, 2004). But it may be argued that his point about the salience of the nation-state in todays globalised world is valid: it remains the cornerstone in the international system despite the spread of regional blocs like the EU. The reliance of Helds theory on normativity is also problematic on another score, for it involves a top-down approach to the institutionalisation of cosmopolitan democracy (Chandler, 1999; 2003; Cochran, 2002). As Nadia Urbinati has pointed out, the cosmopolis is a project of centralisation and unification of power, not decentralisation or mere cooperation. (Urbinati, 2003). A good case in point is the UN international civilian administration in Kosovo (UNMIK), whose stated purpose is very much akin to what Held is promoting as part of his global governance vision: universal democratization norms (Corrin, 2000). UNMIK was an unprecedented undertaking in both its scope and structural complexity. Even if the UN
Vjollca KRASNIQI
99
had taken over temporary administrations in such places as East Timor and Bosnia, no other mission had ever been designed in a way that other multilateral organizations (The EU and OSCE plus NATO outside its structure) were full partners under United Nations leadership (unmikonline.org). UNSC resolution 1244, which legitimised UN control in Kosovo, was not only to assure a democratic transition but also to provide for extensive local government.
There was, however, one dilemma: Kosovo was to become democratic before its own stateidentity was determined. The Federal Republic of Yugoslavia was still the formal sovereign of Kosovo even if the Serbian government had no say over its government and even if the Kosovo Albanians (90% of the population) demanded full independence. To be sure, democratic institutional structures were set up in Kosovo: it received its own president, government, and parliament dominated by the majority Albanians. And, yet they had practically no power. For many years, UNMIK has, in fact, has had all the trappings of a neocolonial structure, with the Special Representative of the United Nations Secretary General (SRSG), at the helm (Ingimundarson, 2004). Despite local elections and administration, the SRSG maintained the sole authority over all key areas, including security, judicial affairs, minority communities, and foreign affairs. This raises important questions of democratic accountability. The UN is immune to what it is demanding of the stateless citizens of Kosovo: accountability, transparency, and, to a large extent, competence. The internationals are far less likely to be prosecuted for human rights abuses than locals. As Urbinati has pointed out, theorists of cosmopolitan democracy should take Robert Dahls admonishment seriously about the obstacles of democratic accountability and the risks of an unchecked delegated politics that a global extension of the political space necessarily engenders (Urbinati, 2003).
Another source of tension in this approach between the global and the local involves the institutions set up to enforce universal norms and institutions such as the International War Crimes Tribunal for the former Yugoslavia. On the one hand, there is an effort to legitimise the legacy of the Kosovo Liberation Army (UK), which fought against the Miloevi government, by turning the organisation into a civil emergency response unit and by allowing its two leaders (one is the current Prime Minister), to take active part in politics. This only highlights the hypocrisy of the international community: on the one hand, it legitimises their activities at the local level, where it reigns supreme; on the other, it holds open the possibility of punishing them at the global. Helds concept of cosmopolitan law does not really solve this contradictory practice. It is, of course, nothing new to argue that nation states or non-state entities, lacking the cultural values needed to safeguard democracy, have to go through fundamental political and social changes as a prerequisite for a successful democratic transition. Held has contended that a will to democracy and a democratic culture are indispensable supporting conditions (Held, 1993; 1995). But this line of reasoning raises the question of whether
100
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
it is justifiable to impose political systems and values on a society without any significant input of those who constitute it. Claus Offe, for example, has made the point that copied and transplanted institutions that lack the moral and cultural infrastructure on which the original can rely are likely to yield different and counter-intentional results (Offe, 1996). True, the majority Albanians certainly preferred UN rule to Serbian repression. But that did not legitimise the refusal of the international community to address the democratic demand for self-determination as a people because of the geopolitical fear of a political backlash in the Balkans.
Such meta-concepts as globalisation and democracy are loaded with inherent tensions and conflicting meanings. The question of whether globalisation is compatible with democracy, is therefore, always contingent on how these concepts are defined. Helds cosmopolitan theory is a worthy project as a strategy to democratise the global domain; in this sense, globalisation is not inimical to democracy. Helds criticisms of the UN is, in many ways, persuasive, especially the lack of democratic accountability, even if he seriously underestimates power realities. But even if the Kosovo case shows the need for deepseated reforms at the global level, it also reveals the inherent epistemological weakness in Helds theory. By giving the global more power, it threatens to undermine local legitimacy and superimpose universal (read: Western) values. As I have made clear here, the idea runs the risk of short rifting local democratic practices and potentials by moving decisions to global bodies. As Ingimundarson points out, on the surface, the presence of international organizations in Kosovo is about instrumentalising universal norms and values. It involves establishing democratic structures and behavior, such as attitudes toward human/minority rights. It involves sharing responsibilities and no less important risks in local settings by using troops and police forces from various UN-member countries, international and local NGOs and locals. To this end, international organisations rely heavily on the discourse of democratisation and rights such as transparency, accountability, sustainability and minority rights. What is noticeably absent is any real discussion of real democratic empowerment. Indeed, the concentration of powers in one institution is impossible to reconcile with the principles of good governance, democracy, and the rule of law, even if it is justified as a temporary political arrangement.
It remains to be seen what will come out of the current dependencies in the former Yugoslavia: Kosovo and Bosnia. They are ruled in theory by a benign supranational bodies in the name of democracy, but in practice by Western states in an anti-democratic, if nonviolent, fashion. Whatever one thinks of the world order as an Empire (Hardt and Negri) or the discourse on international community whether it offers possibilities for democratic consolidation or whether it is just a political means to achieve Western imperial ends one thing is clear: it does violence to the universalistic visionary language so basic to the cosmopolitan democratic discourse. Held recognises, of course, that state sovereignty is not on the edge of collapse, even if the practical nature of this entitlement, the capacity
Vjollca KRASNIQI
101
of states to rule, is changing its shape (Held, 2002). But he is probably exaggerating the weakness of the nation-state and the fact remains that sovereign statehood either as a national state or as a union state of two or more nations is the only way to achieve international recognition. The interdependence of nation states, the establishment of supranational bodies, and the importance of transnational issues, such as environmental protection (Kyoto Treaty), international crime (International War Crimes Tribunal), terrorism, and weapons of mass destruction do not change that. These factors may, as William Alonso has observed, blur the distinctions between domestic and international responsibilities, but at the same time, they reinforce the need for institutional symmetry among national units (Alonso, 1995). If a non-contextualised cosmopolitical democracy means, in practice, the mechanistic empowerment of the global and the simultaneous disempowerment of the local, this exercise in reconciling globalisation and democracy is doomed to failure.
102
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
BIBLIOGRAPHY
Alonso, W. (1995) Citizenship, Nationality, and Other Identities, Journal of International Affairs, 48, 2 (Winter): 588-599. Anderson, B. (1983) Imagined Communities. New York: Verso.
Appadurai, A. (ed.) (2001) Globalization: A Special Isssue of Public Culture. Durham: Duke University Press. Beck, U. (2000) What is Globalizatation. Cambridge: Polity Press Boham, J. (1999) International Regimes and democratic governance: political equality and influence in global institutions, International Affairs, Vol. 75, No. 3: 499-513. Caney, S. ( 2001) International Distributive Justice, Political Studies, Vol. 49: 947-997. Caney, S. ( 2002) A Reply to Miller, Political Studies, Vol. 50: 978 983. Chandler, D. (1999) Bosnia: Faking Democracy after Dayton. London: Pluto Press.
Chandler, D. (2003) New Rights for Old? Cosmopolitan Citizenship and the Critique of State Sovereignty, Political Studies, Vol. 51: 332-349. Cochran, M. (2002) A Democratic Critique of Cosmopolitan Democracy: Pragmatism from the Bottom Up, European Journal of International Relations, Vol. 8, No. 4: 517-548. Cohen, J. L. (1999) Changing Paradigms of Citizenship and the Exclusiveness of the Demos, International Sociology, Vol. 14, No. 3: 254-268.
Constitutional Framework for Provisional Self Government in Kosovo at www.unmikonline.org
Corrin, C. ( 2000) Gender Audit of Reconstruction Programmes in South Eastern Europe, The Urgent Action Fund and The Womens Commission for Refugee Women and Children. Giddens, A. (1990) The Consequences of Modernity. Stanford: Stanford University Press. Hardt, M. and Negri, A (2000) Empire. Boston: Harvard University Press.
Falk, R. and Strauss, A. (2001) Toward Global Parliament, Foreign Affairs, Vol. 80, No. 1: 212-220.
Held, D, McGrew, A., Goldblatt, D., and Perraton, J. (1999) Global Transformations: Politics, Economics and Culture. Cambridge: Polity Press.
Held, D. (1995) Democracy and the Global Order: From the Modern State to Cosmopolitan Democracy. Cambridge: Polity Press. Held, D. (1993) (ed.) Prospects for Democracy: North, South, East, West. Cambridge: Polity Press.
Vjollca KRASNIQI
103
Held, D. Globalization, Corporate Practice, and Cosmopolitan Social Standards, Contemporary Political Theory, 1, 1 (March 2002): 59-79.
Hutton, W. and Giddens, A. (2000) On the Edge: Living With Global Capitalism. London: Jonathan Cape, 2000. Kaldor, M, (2003) Global Civil Society. Cambridge: Polity Press.
Ingimundarson, V. (2004) The Last Colony in Europe: The New Empire, Democratization and Nation-Building in Kosovo, in Ingimundarson (eds), Topographies of Globalization: Politics, Culture, Language Reykjavik: University of Iceland. Kaldor, M. (2004) Nationalism and Globalisation, Nations and Nationalism, Vol. 10, No. 1/2: 161177. Miller, D. (1993) (ed.) Deliberative Democracy and Social Choice, in Held, D, Prospects for Democracy: North, South, East, West. Cambridge: Polity Press. Scholte, J. A. (2000) Globalization: A Critical Introduction. Houndsmill, Basingstoke: Macmillan Press. Smith, A .D. (1995) Nations and Nationalism in A Global Era. Cambridge: Polity Press. Stiglitz, J. (2002) Globalization and Its Discontents. London: Penguin Books. United Nations Security Council Resolution 1244 at www.unmikonline.org Miller, D. (2000) Citizenship and National Identity. Cambridge: Polity Press. Miller, D. (1997) On Nationality. Oxford: Clarendon Press.
Urbinati, N. (2003) Can Cosmopolitical Democacy Be Democratic? in Daniel Archibugi (ed) Debating Cosmopolitics. London: Verso.
Vjollca KRASNIQI
105
Arkitekstura
KDU 72.01
107
Astrit SALIHU
DREJT NJ ARKITEKTURE INKLUZIVE

(Robert Venturi dhe revidimi i modernizmit) Ne tashm jemi familjarizuar me emrtimet q i hasim n prdorimin e shpesht pr prshkrimin e praktikave arkitektoniThis article deals with the great implications of ke dhe identifikimin e stileve si arkitekRobert Venturis Complexity and Contradiction in Architecture on architectural discourse. If tura moderne ose arkitektura postmodwe unfold Venturis theoretical background we erne. Sado q emrtimet e ktilla na would understand the differentiation of discursive duken t thjeshtzuara dhe skematike, paradigms which has oriented architectonic pr t prfshir nj llojllojshmri dhe gjalprojections of the last decade. The differentiation lri stilesh q i hasim n praktikat arkibetween modern and postmodern architecture tektonike t modernizmit, megjithat, is mainly based on the argumentation for the necessity of architectonic inclusivity in Venturi, prapa ktyre emrtimeve fshehet nj mothrough which the whole paradigm of modern ment esencial diskursiv q reflekton architectural exclusivity has been revised. pastaj n paradigmat e formave, jo vetm Venturis concept of complexity signifies an important programore, por edhe vizuele arkitektonelement even in the postmodern philosophical discourse ike. Ajo q n arkitekturn moderne ishte of Lyotard. Incommensurability of language games e vetkuptueshme si hudhja e tradits, which Lyotard considers as an argument for the immposibility of their reduction in a single universal projektimi i s res absolute n format judgement, in this case is incommensurability of universale dhe t pastrta gjeometrike si architectural elements, which should not be exluded in a purizmi, minimalizmi, homogjenizimi dhe universal architetural premise. funksionalizmi, n at q sot e njohim si This expresses a complex situation which imposes, arkitektur postmoderne, bhet objekt i according to Lyotard, a new kind of sensibility which shqyrtimit t domosdoshm. N kt is neccesery to experience their incommensurability, meanwhile, in Venturi this situation expresses the mnyr fillon t zhbhet nj paradigm e complexity which has to be realized in the difficult madhe arkitektonike pr t ln vend pr unity of inclusion and possible avoidance of the shprehje ndryshe dhe m komplekse arkiabusive unity of exclusion. tektonike. Kjo shprehje q gjendet jasht The schemata by which Lyotard describes the skemave t unifikuara moderniste, edhe tranformation in liberation of many lingusitic pse ende jasht prkufizimit t vetes n contents is generally appliable in the liberation of architectural contents in Venturi. ndonj identitet t ri, sht quajtur si postmoderne. Ky riorientim n arkitektur sht i shprehur qart edhe n rrafshin diskursiv te arkitektt q kan reflektuar pr praktikat e tyre arkitektonike. Njri prej tyre sht edhe Robert Venturi i cili pr her t
Abstract
108
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
par n mnyr eksplicite shtron nevojen e rimendimit t srishm t premisave t arkitektures moderne.
Edhe pse Venturi asnjher nuk e ka identifikuar veten me kategorizimin e arkitektit postmodern (ai m shum ka preferuar ta sheh veten si arkitekt t tradits Klasike t Arkitektures Perndimore), megjithat, n t gjitha premisat e tija ai zhvendos krejtsisht praktikn arkitektonike nga kornizat e imponuara t modernizmit n arkitektur; sidomos prpjekjet moderniste t projektimit johistorik dhe shprfilljes s kontekstit. Premisat dalluese arkitektonike t Venturit n njfar mnyre prkojn me t gjitha premisat e diskursit postmodern jo vetm n arkitektur. Pavarsisht asaj q kategorizimet e ktilla duken rigjide, megjithat, trajtimi i prqndruar i pikpamjeve t Venturit na shpie kah konstatimet pr nj diskurs paradigmatik n arkitektur q prmbys shumka nga praktikat e modernizmit me qasjen ndryshe dhe t re n t menduarit dhe projektuarit arkitektonik. N diskursin e tij, Venturi promovon konceptet e shprfillura n praktikn e modernizmit dhe t rikthyera krejtsisht n praktikn e postmodernizmit. Konceptet si konteksti, kompleksiteti, kontradikta, ambiguiteti, hibridja, vernakularja, historikja etj. krijojn tensione t reja n projektimin arkitektonik dhe njherit mundsojn daljen n siprfaqe t prmbajtjeve t shtypura dhunshm nga projektimi johistorik dhe universal modernist.
Natyrisht q arritjet e Venturit jan pjes e nj krkimi dhe formimi t gjat t diskursit t tij. Robert Venturi sht i pari q n diskursin arkitektonik ka trajtuar relevancen e kontekstit qysh n tezn e tij t M.F.A. n Princeton n vitin 1950 Context in Architectural Composition.87 Rikthimi i kontekstit sot sht pun e kryer dhe e vetkuptuar n praktikat e avansuara arkitektonike, nse prjashtojm ktu insistimet ende kmbngulse n funksionalizmin vulgar. Pr kt mund t pohojm se n kt vij t zhvillimit t diskursit t tij rezulton edhe vepra e tij e njohur Contradiction and Complexity in Architecture (1966), e cila fillimisht ka qen e shprfillur nga arkitektt e proviniencs moderniste, pr t arritur pastaj q t bhet pjes e pandashme e nj debati t madh q ka filluar n rimendimin e praktiks arkitektonike dekadave t fundit. Jo pa arsye kjo vepr ka zgjeruar dhe thelluar debatin. Me shfaqjen e saj jan trazuar skemat e ngurta t mendimit arkitektonik dhe sht sajuar nj diskurs m tolerant dhe m i hapur n trajtimimin e shtjeve relevante arkitektonike q ka rezultuar me prfshirje t prmbajtjeve t shumta t mnjanuara n programin modernist. Kto konstatime t prgjithsuara pr pikpamjen e Venturit mund t mbshteten me shtjellimin e koncepteve bazike t diskursit t tij, q ka rezultuar me implikimin e elementeve kontekstuale kulturore n projektimin arkitektonik, si dhe n afirmimin e modeleve komplekse strukturore t praktikave arkitektonike. Njri prej ktyre modeleve do t jet ai i Las Vegasit, q n veprn Learning from Las Vegas s bashku me Denise Scot Brown dhe Stiven Izenour, do ta trajtojn si tip t ri t forms urbane q sht duke
Shih pr kt Sam Rodell, Influence of Robert Venturi on Louis Kahn, Washington State University, School of Architecture, 2008, fq. 8
87
Drejt nj arkitekture inkluzive
Astrit SALIHU
109
u shfaqur n Evrop dhe Amerik. Kjo pr arsye se, si pohon Vinegar ky libr, thjesht, rikonfiguron disa gjenealogji t dhna t arkitektures moderne dhe bashkkohore88.
N shtegun e hapur t ktij diskursi prvijohen m von krkimet e shumta n t cilat gjendet aktualisht krkimi arkitektonik, n prpjekjen e korrigjimit t premisave t saja t shekullit t fundit. Nse do t shpalosnim sfondin teorik dhe diskursiv t pikpamjeve t Venturit mund t arrijm n gjetjen e prerjeve paradigmatike diskursive q kan orientuar projektimin arkitektonik decenieve t fundit, e q mund t thuhet, se jan shprehje e nisms s tij. N t shumtn ato shpesh jan vetm variacione t themeluara n tezat e vendosura te Venturi. Cilat aspekte diskursive t Venturit formsojn nj mendim ta quajm paradigmatik? N ka konsistojn ato? Cilat jan argumentimet mbi t cilat ndrthurret diskursi q mund ta identifikojm si postmodern?
Duket q prgjegjet n pyetjet e shtruara gjenden nse identifikojm ndrthurrjen e mendimeve t Venturit npr trajtimet e tija t kontekstit, kontradikts dhe kompleksitetit n njrn an, si dhe rrafshit komunikativ t arkitekturs n simbolizmin e afirmuar t tipit t ri urban q e gjejm n Las Vegas. Ktu sht fjala pr dy rrafshe t identifikimit t problemeve n t cilat sht shqitur arkitektura moderne. N njrn an sht agresiviteti i prerjes kohore me t kaluaren dhe traditn dhe n ann tjetr sht, po ashtu, edhe prerja e thjesht q i bhet diskursit arkitektonik me paradigmn e gjuhs, q njihet sot n debatet aktuale si kthesa linguistike, n t ciln sht hequr dor nga qendrzimi subjektiv n t ciln kishte rn edhe arkitektura moderne dhe arkitektt modern si subjektcentrikt t cilt synonin formsimin hapsinor t shoqris. Prej ksaj do t shohim se si nisma e Venturit n revidimin e arkitektures moderne sht m e thell se sa q mund t duket n shikim t par. Pavarsisht vlersimeve t ndryshme pr at se a i takon Venturi dhe diskursi i tij modernizmit apo postmodernizmit n arkitektur, konstatimi pr zhbrjen e nj paradigme diskursive, si ishte ajo moderniste, mbetet kontribut i tiji i drejtprdrejt. Vincent Scully konstaton t njjtn pr arkitekturn moderne kur bn nj paralele interesante mes Venturit dhe Rooseveltit duke shkruar se Roosevelti ka shptuar kapitalizmin n Amerik pr m shum nga ai vet dhe ka qen i urryer pr kt nga t gjith kapitalistt; Venturi ka shptuar arkitekturn moderne nga vetja dhe ka qen i urryer pr kt gadi se nga t gjith arkitektt modern. Mendoj se arsyeja sht kjo: arkitekura moderne, thjesht, nuk mundet ose nuk do, t ballafaqohet me kompleksitetet e qytetit. Urbanizmi i saj, sikurse edhe arkitektura e saj, ishte abstrakte. Kshtu kan shkatrruar qytetin, duke hedhur do gj q ka qen e zhvilluar me shekuj pune q qyteti tia vlej pr t jetuar.89 Te Scully ne gjejm konstatimin qensor pr ndryshimin e kahjes s vetme t mundshme n revidimin e modernizmit n arkitektur. Scully drejtpdrejt diagnostifikon
88 89
Aron Vinegar, I am the monument, on Learning from Las Vegas, The MIT Press Cambridge, Massachusetts, London,England/2008, pg 3 Vincent Scully, Modern Architecture and Other Essays, Selected and with Introduction of Neil Levine, Princeton University Press 2003, fq. 260
110
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
procesin vetshkatrrues t modernes t cilin mund ta shptoj vetm prvetsimi i prmbajtjeve t saja t domosdoshme n nj trajt t re t artikulimit arkitektonik t cilin mund ta konsiderojm si postmodernist. Nga kjo e shohim se nuk sht e rastit q autor t shumt si Jameson, Huyssen e t tjer e shohin diskursin, por edhe praktikn arkirtektonike t Venturit si postmoderne.
Zbrthimi i pikpamjeve t Venturit, s kndejmi, mund t na shpie kah konstatimi se, nse do t konsideronim librin e Le Corbusier Vers une Architecture (1923), si libr paradigmatik pr diskursin modernist n arkitektur, ather, librin e Robert Venturit Contradiction and Complexity in Architecture, mund ta konsiderojm si libr paradigmatik pr diskursin postmodernist n arkitektur. Pr kt arsye, ka t drejt Vincent Scully kur n parathnien e ktij libri pohon se ky sht libri m i rndsishm pas atij t Le Corbusier. Scully ktu ka t drejt edhe pr at q i trajton kto dy libra si komplementare, si ato q plotsojn njra tjetrn n koh90 sepse avansojn praktikn arkitektonike duke e pasuruar at me prmbajtjet dhe prvojat e shoqris s re e cila po merr trajt t nj fragmentimi n rritje n procesin e kompleksifikimit.
Robert Venturi lehtsisht pranon sfidat e krkesave n rritje t aktualitetit, me gjetjet e buta t kompromisit dhe shmangie nga programi i ngurt modernist. Venturi fillon librin e tij me nj ironizim t referencs moderniste si manifest, por t emrtuar si Manifest i but ose i leht (Gentle manifesto), me ka, pothuajse hapt shpreh distancimin nga retorika absolutiste e manifesteve moderniste q kishte betonuar gjuhn mbi struktura t elikta t diskursit prjashtues. Venturi qysh n fillim tregon pr kahjen e ndryshme n t ciln sht nis, n rrugn e kompromisit dhe t prfshirjes s prgjithshme pr t evituar skemat rigjide dhe kufizuese t projektimit arkitektonik. Ky ironizim shpreh nj konsekuenc t natyrshme e cila duhet t zhbj gjithka nga heroizmi iluzor i arkitektve modern q kan marr mbi supet e veta barrn pr t formsuar shoqrin n saje t formsimit arbitrar t hapsirs. Scully i cili e konstaton ngjyrimin ironik t veprs s tij dhe qndrimin joheroik shkruan se edhe Le Corbusier e ka prdor ironin, por ajo ka qen e ashpr sikurse buzqeshja e dhmbve t elikt. Venturi, pohon Scully krrusur mbledh kraht dhe shkon tutje91. Scully ktu e kap figurativisht nj element t rndsishm te Venturi i cili na ofrohet me zgjidhjet jopretencioze, por mjaft t pasura arkitektonike. Ajo q e veon Venturin dhe q e bn t jet krijues emblematik n arkitektur sht pikrisht gjetja e ktyre zgjidhjeve t cilat jan reflektuar edhe n projektimet e tija t lehta dhe t kontekstualizuara leht n arealin kulturor n t cilin ka ndrtuar. Pr m shum, pr kt shprehje autentike arkitektonike, Scully pohon se, ndrtesat e tij jan t gatshme t qndrojn me ndrtesat tjera n qytet, q t marin rolin e tyre m shum n nj komedi
1. Manifesti i but pr vshtirsin e prfshirjes
90 91
Robert Venturi, po aty, Introduction, Vincent Scully, fq.10
Vincent Scully, Modern Architecture and Other Essays, fq. 262
Astrit SALIHU
111
t but qytetarie se sa n nj melodram t agresionit pseudoheroik.92 N shumicn e veprave t Venturit afirmohet modeli i veantis participuese n grshetimin me prvojat autentike t konteksitit arkitektonik. Pr kt ato nuk jan spektakolare dhe nuk hyjn n radhn e veprave q karakterizohen me ndonje monumentalitet dramatik.
Veprat si ajo Vanna Venturi House si dhe Sainsbury Wing of the National Art Gallery n Londr jan shprehje e drejtprdrejt e rikthimit kah konteksti, historikja dhe gjetja e kompromiseve t pranueshme pr t ruajtur kontinuitetin prmes elementeve asociative kulturore .
Photo: Rollin La France. Vanna Venturi House, Philadelphia, 1959-64. Fotografi e marr nga http://www. arcspace.com
Edhe pse jopretencioze qasja e Venturit t themi paimponueshm v n pyetje korrespondimin e programit t arkitekturs moderne me kontekstin aktual jetsor. Gjetja e zgjidhjeve dhe pergjigjjeve pr nevojat e kohs konsiston n at q bn Venturi: rikthimi kah konteksti, prfshirja e prmbajtjeve t flakura t tradits dhe favorizimi i kompleksitetit dhe kontradiktave q i japin jet arkitektures. Kjo sht konsekuenc e drejtprdrejt e qasjes gjithprfshirse q hap perspektivn pr trajtime ndryshe dhe pr riorientimin, freskimin dhe pasurimin e diskursit arkitektonik me t cilin do t identifikohet edhe praktika postmoderne arkitektonike.
Arrtitja e ktyre gjetjeve fillimisht lidhet me lirimin e diskursit nga gjuha prjashtuese e modernizmit dhe ridefinimin e tij, sepse ai sht rrafshi ku mendohen prcaktimet arkitektonike dhe frkohen praktikat arkitektonike.
92
Robert Venturi, po aty, fq.31
112
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Pr kt Venturi shkruan se arkitektt nuk mund m t lejojn q ti friksojn me gjuhn morale puritanike t arkitektures ortodokse Moderne.93 Venturi n nism hap nj kapitull t ri t trajtimit t problemit n arkitektur; me shprehjen e guximshme kontestuese t diskursit dominues n arkitektur, por edhe n identifikimin e formave komplekse dhe kontradiktave q bartin tendosjen e nevojshme t gjallris arkitektonike t ngulfatur nga puritanizmi modernist. Shprehja e ktill diskursive, pashmangshm reflektohet edhe n prvetsimin e parimeve t reja dhe t ndryshme m fleksibile n praktikn personale t projektimit t Venturit.
Premisat gjithprfshirse, prej nga niset Venturi, i hapin atij horizonte t reja t pasurimit t praktiks arkitektonike. Venturi shkruan: i dua m shum elementet q jan m par hibride se sa t pastrta, q jan m par me kompromise se sa t paprlyer, q jan m par t shtrembruar se sa rigoroz, q jan m par t dyanshm se sa qartsisht t theksuar, q jan barabart t pazakonshm sikurse edhe t shfytyruar, monoton sa edhe interesant, m par konvencional se sa t dizajnuar, q m shum pranojn se sa prjashtojn, q jan m par shumshtresor se sa t thjesht, n gjurmt e s kaluares aq sa edhe novatorik, m shum jokonsekuent dhe enigmatik se sa t drejtprdrejt dhe t qart.94 Ky diskurs i themeluar mbi papastrtin e shprehjes s shumkuptimt arkitektonike, qartazi konteston praktikn e themeluar n entuziazmin e shfrenuar modernist q ka reduktuar projektimin arkitektonik n nj narracion t thjeshtzuar racionalist dhe funksionalist. Ky diskurs, s kndejmi, drejtprdrejt konteston vizionin epokal t Le Corbusier, ndikimi i t cilit ka qen jashtzakonisht i madh, por n ann tjetr ai lkund edhe vizionin e radikalizuar t Mies van der Rohe, tek i cili sht theksuar gjithher nevoja pr gjetjen e formave t pastrta q qojn kah zgjidhjet ideale dhe prfundimtare n at q, sipas Jencksit, do t reflektonte prsosmrin e bots ideale platonike. N qndrimin e Venturit nuk gjejm kurrfar entuziazmi me t ren q shprfill traditn, as me pastrtin, as me zgjidhjet ideale t periudhs heroike t modernizmit. Thjesht kemi vetm nj gjetje joheroike n raporte konvencionale dhe kompromisi q arkitektt modern i kishin prjashtuar krejtsisht nga praktikat e tyre.
93 94
Robert Venturi, po aty, fq.31 Robert Venturi, po aty, fq. 32
Astrit SALIHU
113
Tendenca e pakompromis e modernizmit jokonvencional, e fuqizuar n doktrinn e van der Rohes m pak sht m shum, pr Venturin mbetet, thjesht, prmbysje e tezs s nevojshme pr shprehjen arkitektonike se m shum nuk sht m pak. Kjo, natyrisht, nuk mbetet vetm pjes e lojs retorike n diskursin arkitektonik, por edhe prcaktim pr kahet e gjetjes s zgjidhjeve t rndsishme n arkitektur. Kto jan zgjidhjet e kompromisit q sht i fondamentuar n kompleksitet dhe kontradikta shpeshher t paevitueshme n projektimin arkitektonik. Pr kt pohon Venturi se arkitektura e kompleksitetit dhe kontradikts ka nj obligim t veant ndaj trsis: e vrteta e saj duhet t jet n trsin ose n t nnkuptuarit e trsis. Ajo duhet m par t mishroj nj unitet vshtir t realizueshm t prfshirjes se sa nj unitet leht t realizueshm t prjashtimit (kursivi yn).95 Ktu Venturi artikulon gjestin e ri arkitektonik, t dekontaminuar nga premisa moderniste e prjashtimit n t ciln sht reduktuar praktika arkitektonike e modernizmit ortodoks. N kt thnie t Venturit, n ann tjetr, sht prfshir nj prvoj dhe nj sensibilitet i ri i domosdoshm pr kohn. Nj mundsi e re e trajtimit t matur t llojllojshmris s prvojave dhe konteksteve t pareduktueshme n ndonj formul kufizuese dhe t dhunshme. Trajtimi i matur nuk nnkupton zgjidhjet prfundimtare, sepse si jopretencioz dhe prfshirs ky diskurs, n t vrtet, lejon shfaqjen e tendosjeve dhe kontradiktave pa barren e zgjidhjes s domosdoshme. Kjo pr arsye se zgjidhja prfundimtare sht imponuese dhe prjashtuese. Andaj shkruan Venturi edhe nse disa probleme tregohen t pazgjidhshme ai (arkitekti vr. e jona) edhe ato mund ti shpreh: n arkitekturn e cila m shum prfshin se sa prjashton, ka vend pr fragment, pr kundrthnie, pr improvizim dhe tensione q n at mnyr krijohen.96 Nivelet e kompleksitetit dhe kundrthnieve shfaqen paralelisht me procesin e vshtirsuar t prfshirjes s elementeve t fragmentuara
95 96
National Gallery, Sainsbury Wing, Robert Venturi, 1988-90.
Robert Venturi, po aty, fq. 17 Robert Venturi, po aty, fq. 16
114
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Kjo vij e trajtimit rezulton me t njjtn n trajtimin e rendit, ku ai m nuk sht synim n vete, prpjekje e arritjes prfundimtare t zgjidhjeve arkitektonike n formsimin e prgjithshm t shoqris. Edhe pse e imponuar nga krkesa e vendosjes s nj rendi stabil racional pas shkatrrimeve iracionale n shekullin e fundit, atituda heorike e modernistve si shprehje e synimit t palkundur q t gjej shptimin n rendin e qet, formal dhe racional, ka devalvuar n modele t thjeshtzuara t formave arkitektonike. Racionalizmi nuk sht gjetje e rastsishme n arkitektur, por shprehje desparate e kulturs europiane. Sepse arkitektura moderniste nuk ishte racionale vetm, nga kualitetet e proceseve t saja teknike dhe formale, por pr arsye se paraqet vetmbrojtjen e vetdijes kundr agresionit iracional.98 Rendi racional dhe logjik jan konstruksione t vetdijes e cila si instanc unitare orienton procesin social e me kt edhe arkitekturn premis kjo iluministe e presupozuar n modernitet si trashgimi e drejtprdrejt karteziane q sht reflektuar n sistemet rigoroze gjeometrike t formave moderniste.99 S kndejmi kemi kt synimin e vendosjes s rendit ideal dhe formal n arkitekturn moderniste. Mirpo, t Venturi gjejm largesn evidente nga ky trajtim i shtjes s rendit dhe nj ballafaqim t ndryshm me te.
t jets n shoqrit bashkkohore. Arkitektura inkluzive te Venturi nuk sht n funksion t diagnostifikimit t kompleksitetit dhe kundrthnieve, por njherit edhe t aplikimit t balansuar t praktikave arkitektonike q formsohen n vshtirsit e prfshirjes. Pr kt sht i vetdijshm edhe Venturi kur pohon se dimensionet dhe shkallt n rritje t arkitekturs n planifikimin urban dhe regjional i rrisin vshtirsit.97 sht m se e qart se Venturi nuk operon me nocionin e kompleksitetit dhe kundrthnies vetm n aspektin e ngushte teknik t realizimeve arkitektonike, por ato i shtrin n dimension m t gjer social ngase ato pasqyrojn kompleksitetet dhe kundrthniet e t jetuarit. Shprehja dhe pasqyrimi i gjendjes n arkitektur n kt rast diferencon krejtsisht diskursin arkitektonik t Venturit nga diskursi unitar modernist. Impulset e shumta q krijojn mozaikun kompleks jetsor dhe arkitektonik, njherit imponojn ndryshimet n kahje t arkitektures, sepse ajo nuk sht m n misionin madhor q t ndrhyj n hapsir nga lart, ta modeloj me shprfillje, por q t ndrhyj butsisht dhe me prfillje n elementet e trashguara q krijojn kontekstet unike arkitektonike.
2. Thyerja e Rendit
97 98
Venturi pohon se rendi valid i prshtat kundrthniet e rrethit t nj realiteti kompleks. N kt pik Venturi konteston krejtsisht konstatimin dhe krkesn e Mies vand der Rohes q nga konfuzioni i mjerueshm i kohs son t krijohet rendi, duke iu referuar Kahn-it
Giulio Carlo Argan, Studije o modernoj umetnosti, Nolit/Beograd 1982, fq. 163
99
sht interesante teoria e Arganit i cili bn diferencimin e arkitekturs moderne n at evropiane e cila n baz sht racionaliste dhe asaj amerikane e cila n baz sht organiciste. Ai levizjen racionaliste n arkitektur e sheh si shprehje evropiane pr shkak t prvojave t saja t dy luftrave. Pr kt ai shkruan; Lvizja racionaliste sht shqyrtuar kryesisht vetm n aspektin e riprtirjes stilistike dhe teknike. N realitet, ajo paraqet maksimumin e prpjekjeve q i investon kultura evropiane pr t ruajtur ose pr t prfituar srish mundsin q t udhheq me jetn shoqrore, G.C. Argan, po aty, fq. 167 Robert Venturi, po aty, fq. 41
Astrit SALIHU
115
i cili kishte pohuar se un me rend nuk nnkuptoj rregullsi (orderliness).100 Diskursi i but dhe ironik i Venturit nuk sht pjes e misionit madhor t imponuar nga krkesa moderniste pr t ndryshuar shoqrin, q kishte lindur nga vetdija e hidhur (Argan) e prvojave t dy luftrave botrore, e q jan reflektuar krejtsisht n krkimin e rendit n arkitekturn evropiane. Pr kt arsye Venturi shtron me lehtsi pyetjen: pse nuk e krkojm domethnien n kompleksitete dhe kontradikta t kohs son dhe t pranojm kufizimet e sistemit? pr t pohuar se pr mendimin tim kto jan, dy arsyetime pr t thyer rendin dhe pr t pranuar llojllojshmrit dhe konfuzionet brenda dhe jasht, n program dhe n mjedis, respektivisht, n t gjitha nivelet e prvojave, dhe s fundi, n kufizimet e t gjitha rendeve q i ka vendos njeriu.101 Ky qndrim sht konsekuent n zhvillimin e nj premise t qart t Venturit q e njohim si mess vitality (rrmuj vitale). Afirmimi i rrmujs prkundr rendit ka rndsi domethense n prcaktimin diskursiv t Venturit, me konsekuenca evidente n trajtimin e praktikave arkitektonike. Afirmimi dhe vendosja e rendit sht synimi i prhershm n t cilin kemi t themeluar t gjitha vlerat e modernitetit. Rendi sht nj kategori shumdimensionale n t vetkuptuarit e modernitetit. Ajo sht kategori n t ciln reflektohen t gjitha synimet etike, politike dhe sociale t modernitetit. S kndejmi edhe arkitektura moderniste sht vetm reflektim i prsosmris s synuar n modernitet, n vendosjen dhe gjetjen e rendit. Jeremy Till, i cili arkitekturn moderniste e sheh si shprehje t modernitetit shkruan se Le Corbusier dhe t tjert nuk jan shkaktar t modernizmit; ata jan simptom e modernitetit, pr arsye se brja e rendit n hapsir mund t shihet si pjes e nj brjeje m t gjer t rendit n shoqri.102 Vetm n kt kontekst m t gjer mund t kuptohet qndrimi i Mies van der Rohes apo edhe ai i Le Corbusier pr rendin. Karaketri etik, politik dhe social i rendit n modernitet imponohet si imperativ i kohes duke flakur kshtu t rastsishmen dhe dykuptimsin (kontingjenten dhe ambivalenten nse prdorim shprehjet e shpeshta n teorit aktuale) si alternativa krcnuese pr shoqrin n prgjithsi. Kt ndrlidhje t synimeve arkitektonike moderniste pr rendin me presupozimin e tij t domosdoshm n modernitet, Till e bn evidente dhe t qart, kur shkruan se: Pastrtia merr dimensione tjera; ajo shnon at q sht e pastrt, heqjen e mbeturinave, bardhsin. Nuk sht e rastit q bukuria e arkitekturs moderniste sht aq shpesh e asociuar me format e pastrta, eliminimin e dekorimit dhe muret e bardha. Dhe po ashtu nuk sht e rastit q pastrtia sht aq shpesh e asociuar me njfar rendi moral... .103 Kshtu n traditn e triades vitruviane mbindrtohet koncepti i ri i modernitetit me konsekuencn e drejpdrejt n arkitekturn moderniste. Njherit perfeksioni formal i imponuar nga ky synim n arkitekturn moderniste do t kushtzoj prjashtimin e elementeve t padshiruara ose ndrhyrjen e dhunshme n kontekste arkitektonike. Tri termet si bukuria, pastrtia dhe rendi formojn trekndshin; n fakt trekndshin e Bermudeve q eleminon gjith ka mund t krcnoj prfeksionin formal (dhe shoqror). S kndejmi objektet e
100 101 102 103
Robert Venturi, po aty, fq. 41 Jeremy Till, po aty, fq. 30 Jeremy Till, po aty, fq. 30
Jeremy Till, Architecture Depends, MIT Press, Cambridge, Massachusetts/ London, England, 2009, pg. 33-34
116
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
huaja, t prlyera, t ulta, q supozohen t pamoralshme jan ln anash n ndjekje t pastrtis.104 Venturi me qasjen e tij vetm se ka dal nga mbyllja nga ky trekndsh, dhe me insistimin e tij pr thyerjen e rendit, njherit ka liruar praktikn arkitektonike nga kufizimet e imponuara joadekuate pr tu ballafaquar me kompleksitetin e shoqris sot. Diskursi i ri i ndryshm sht m se i qart n qasjen e Venturit. Si prgjegje e mundshme ndaj qasjes prjashtuese mbeten zgjidhjet konvencionale. Pr kt ai shtron nevojn e rimendimit t elementeve konvencionale105 t cilat edhe n banalitetin e tyre mund t jen inspiruese, pr arsye t mundsis tjetr t prdorimit dhe integrimit t tyre n projektimin arkitektonik. Prceptimi ndryshe i elementeve konvencionale t kontekstit arkitektonik sht synim i Venturit, sepse, sipas tij, arkitektt e sotm, n shtrngimin e tyre vizionar pr t gjetur teknikat e reja e kan ln anash obligimin q t jen ekspert pr konvencat ekzistuese.106 Venturi, n frymn jopretencioze t diskursit t tij, e konsideron qasjen ose vshtrimin e tij si t kufizuar, por, mendon se kjo sht po aq e rndsishme sa edhe vshtrimi vizionar i cili nuk ka arrit t realizohet. Ktu Venturi nuk predikon ndonj gjetje arbitrare, por, thjesht, i referohet edhe nj prvoje t njohur artistike t Pop-artit i cili kishte kontekstualizuar mir elementet banale t prditshmris, duke nxjerr nga to domethnie tjera inspiruese artistike. Kontekstualizimi i elementeve banale t prditshmris prbn njherit edhe nj kthes tjetr t rndsishme prej orientimeve elitare t artit kah orientimet masovike. Kjo n ann tjetr sht shprehje e drejtprdrejt e tendosjes mes platonizimit elitar dhe idealizmit demokratik, si do t shprehej Jencksi n mnyr t thjeshtzuar pr t emrtuar skemat konceptuale t tendencave n t cilat sht themeluar orientimi unitar modernist ose orientimi pluralist postmodernist. Vetdija e krijuar mbi kt opozit e artikuluar fillimisht n nj shprehje artistike, si sht ajo e Pop-artit, do t prshkoj dhe influencoj edhe diskursin arkitektonik t Venturit. Nj shprehje adekuate artistike mundet q elementet konvencionale ti rikontekstualizoj dhe ti zhvesh nga banaliteti dhe vulgariteti. Ato mbesin t tilla vetm n saje t trajtimit joadekuat arkitektonik. Venturi pohon se: Pop-arti ka dshmuar q kto elemente t zakonshme jan burim kryesor i llojllojshmris dhe vitalitetit rastsor t qyteteve tona, sikurse edhe at q nuk sht banaliteti dhe vulgariteti i ktyre elementeve prgjegjs pr banalitetin dhe vulgaritetin e skens s prgjithshme, por m par jan raportet kontekstuale t hapsirs dhe prmasave.107 Venturi ktu e mendon implikimin q mund t ket Pop-arti edhe n metoden e planifikimit t qytetit n mnyrn konvencionale ose n prdorimin e elementeve konvencionale. sht m se e qart q Venturi nuk krkon modelimin arbitrar t kontekstit, por thjesht rikthimin e tij me t gjitha elementet e banalitetit dhe ndrhyrjen e matur n trajtimin e tyre. Pr kt ai shtron nj pyetje:a nuk munden arkitekti dhe planeri t arrijn efekte domethnnse me nj prshtatje t leht t
104 105 106 107
Venturi shkruan se arkitektura duhet t shfrytzoj konvencionin dhe kt ta bj n mnyr t bindshme. Me konvencionin nnkuptoj elementet dhe metodat e ndrtimit. Elementet konvencionale jan ata q jan t zakonshm n prodhimin, formn dhe prdorimin e tyre. Robert Venturi, po aty, fq.42 Robert Venturi, po aty, fq. 43 Robert Venturi, po aty, fq. 44 Robert Venturi, po aty fq. 44
Astrit SALIHU
117
Me Venturin, dhe me disa nga qndrimet q jan artikuluar n arkitektur n t njjtn koh dhe n vende t ndryshme, si sht vepra e Aldo Rossit Larchitettura della citt (1966), ka filluar t shpaloset nj tregues vetdijsimi pr nevojn e lirimit t praktiks arkitektonike nga rndesa moderniste, pr tu lshuar n krkimin e natyrshm t shprehjes n llojllojshmrin postmoderniste. Prkufizimi i qasjes s Venturit si postmoderne nuk sht vetm nj sajes e thjesht arbitrare pr t ndar stilet sikurse djathin me thik dhe pr t gjetur pikpamjen e Venturit si postmoderniste. Nse do ti referoheshim edhe aspekteve tjera esenciale t artikulimit t diskursit postmodernist n filozofi do t gjejm paralele t shumta q mbshtesin tezn pr ndryshimin paradigmatik diskursiv t arkitekturs n veprn e Venturit. Kshtu Jean-Franoise Lyotard i cili disa vjet m von shkruan veprn e tij t njohur La Condition Postmoderne: Rapport sur le Savoir (1979), n zhvillimin e mvonshm t argumentimit t konceptit t postmodernes do ti referohet shpesh edhe arkitekturs dhe ndryshimeve t shprehura n specifikat e stilit n arkitekturen postmoderne. Duke konstatuar se arkitektura postmoderne ngarkohet pr modifikimet e vogla n hapsir dhe pr heqje dor nga rekonstruksioni global i hapsirs n t ciln jeton njerzimi, Lyotard-i arkitekturn postmoderne e prshkruan si nj lloj gjithfarsie, pasuri citatesh, elementesh t huazuara nga stilet ose periudhat e mhershme, klasike ose moderne, pak kujdes pr rrethin etj.109 Prkufizimi i arkitekturs postmoderne te Lyotard-it nuk ndryshon aspak nga ajo q e gjejm te Venturi; arkitektura postmoderne prkufizohet si gjetje e ekuilibreve t reja me prfshirjen e elementeve t shumta. Jo vetm kaq, ne shohim se si kjo gjetje e ekuilibreve nuk sht rrjedhoj e thjesht e prcaktimit eklektik n zgjedhjen e elementeve, si do t mund t dukej n shikim t par. Ngase ky ekuilibr sht shprehje e domosdoshme e kompleksitetit n rritje dhe prpjekjes q ti hapen shtigjet shprehjes s formave t disperzuara t jets q reflektojn n format arkitektonike. Kshtu shohim se si nocioni i kompleksitetit n diskursin e Venturit nuk sht i rastit. Te Lyotardi kompleksifikimi sht pjes e paevitueshme e gjendjes q ai e identifikon si postmoderne. Lyotardi pr kt shkruan: Do t thoja q ekziston dika sikurse fati, si orientim i padashur kah nj gjendje komplekse, gjithnj m komplekse.110 Lyotardi kt e quan dekor t ri dhe konsideron se para nesh sht detyra q t aftsojm njerzimin q
elementeve konvencionale t peizazhit t qytetit? Me ndryshimin ose shtimin e elementeve konvencionale, elementeve tjera konvencionale ato munden, me nj prmirsim t vogl t kontekstit t arrijn nj efekt maksimal me mjete minimale. Ata mund t arrijn q gjrat e njjta ti shohim n mnyr tjetr.108 Vetm me kt qasje prfillse ne mund t evitojm ndrhyrjet brutale n kontekst, dhe t lm q t frymojn elementet e shumta q prbjn laryshin dhe pasurin arkitektonike t nj vendi n t cilin jan shtreszuar n koh prvojat dhe qasjet e ndryshme.
3. Dekori i ri i kompleksitetit
108 109 110
Jean-Franoise Lyotard, Postmoderna protumacena djeci, AC/Naprijed/Zagreb, 1990, fq. 104 Jean-Franoise Lyotard, po aty, fq.107
Robert Venturi, Complexity and Contradiction in Architecture, fq. 16
118
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Njohja e pamjaftueshme e kompleksitetit rezulton me tendenca vulgarizuese t trajtimit t hapsirs pr t arritur thjeshtsin e reduktuar t formave t synuara. Thjeshtsia e imponuar, n ann tjetr, shpie kah nj thjeshtzim i dhunshm. Pr kt arsye sht i rndsishm prcaktimi pr arkitekturn prfshirse (inkluzive), pr qasjen edhe-edhe t ciln logjika e ose-ose e ka mnjanuar nga praktika arkitektonike e moderns. Dalja nga skema prjashtuese e tradits ose-ose vshtir se mund t konsiderohet vetm si nj zgjatim diskursiv i modernizmit. Prkundrazi ktu kemi nj ndrprerje t plot diskursive mes dy, si i quan Venturi, traditave t mendimit arkitektonik. Ai pr kt shkruan: Ne jemi t disciplinuar n traditn ose-ose dhe neve na mungon nj shkathtsi mendore e mos te flasim per pjekurin e qndrimit q do t na mundsonte q t lshohemi n dallimet m fine dhe prcaktimet m subtile q i lejon tradita edhe-edhe.112 Logjika ose-ose mbi t ciln sht projektuar nga arkitektt modern ka varfruar praktikn arkitektonike, e ka thjeshtzuar dhe e ka njtrajtsuar duke e kurorzuar gjith traditn moderniste n nj monotoni. Kundrshtimi i ktyre traditave, asaj ose-ose me at edhe-edhe, sht evident n formulimet e tyre t famshme t shprehura te Mies van der Rohe si Less is more (M pak sht m shum) dhe te ajo e Venturit si Less is a bore (M pak sht e mrzitshme). Shkathtsia mendore e prfshirjes nuk sht ktu e drejtuar vetm n diferencimin e trajtave arkitektonike mes dy traditave. Pr m shum ajo duhet t jet nj
111 112
ti prshtatet mjeteve shum komplekse t ndjenjave, kuptimeve dhe puns.... Ne shohim se Venturi, jo rastesisht, e prdor konceptin e kompleksitetit, duke e trajtuar arkitekturen si pjes t ktij procesi kompleksifikimi q duhet t kurorzohet me dekorin e ri. Venturi n mnyr eksplicite shpreh qndrimin e ktill kur shkruan se arkitektt ortodoks Modern kan qen t prirur kah njohja e pamjaftueshme ose jokonsekuente e kompleksitetit. N prpjekjen q t ndrpresin me traditn dhe q t fillojn t gjitha nga fillimi, ata kan idealizuar primitiven dhe elementaren n llogari t shumllojshmes dhe t rafinuares. Si pjesmarrs n nj lvizje revolucionare e kan theksuar risin e funksioneve moderne duke heshtur komplikimet e tyre. N rolin e tyre t reformatorve ata m shum kan prfaqsuar n mnyr puritane ndarjen dhe prjashtimin e elementeve se sa prfshirjen e krkesave t shumta dhe vendosjen e tyre njrn pran tjetres.111 Aplikimi i logjikes prjashtuese t modernizmit, n t vrtet, vetm sa ka krijuar hendekun e panevojshm mes krkesave t kohs dhe zgjidhjeve reduktuese t arkitektures. Vija e argumentimit t Venturit, prek n parimin baz t modernitetit, sepse, si pohon Lyotardi, vet ideja e modernitetit sht n korelacion t ngusht me parimin se sht e mundshme dhe e domosdoshme t ndrpritet tradita dhe t futet nj mnyr absolutisht e re e t jetuarit dhe t menduarit. Pr kt arsye vetm me prvetsimin e logjiks s hapur, prfshirse mundet q t tejkalohet hendeku n mes arkitekturs dhe jets, n mes arkitekturs dhe nevojave aktuale t shoqris sot. Ky sht nj impuls i ri i arkitekturs prfshirse (inkluzive) tek e cila ka vend pr fragment, kontradikta, pr improvizime dhe tendosje q n kt mnyr krijohen.
Jean Franoise-Lyotard, Postmoderna protumacena djeci, fq. 104-105 Robert Venturi, Complexity and Contradiction in architecture, fq. 23.
Astrit SALIHU
119
lloj rivendosjeje e lidhjeve t humbura mes arkitekturs dhe shoqris. Sepse arkitektura e prfshirjes n fakt eviton rrezikun q t ndaj arkitekturn nga prvoja jetsore dhe nevojat e shoqris. Radikalizimi i qndrimit t tradits moderniste n arkitektur, n njfar mnyre, deformon premisat e veta t synuara n nj estetik t pranueshme t t thjeshts q ishin premisa t vetkuptueshme t projektimit arkitektonik te Mies van der Rohe. Radikalizimi rezulton me at q e thjeshta t shqitet n thjeshtzimin e skajshm. Thjeshtzimi nuk mundet dhe nuk duhet t jet synim arkitektonik, aq m pak synim i shoqris sot. Pr kt shkruan edhe Lyotard kur pohon se krkimi i t thjeshts sot duket, kryesisht, sikurse premtim i barbaris.113 Pavarsisht se ky qndrim tingllon ashpr pr nj vlersim t modernitetit, megjithat, kt pohim duhet menduar n kontekstin n t cilin Lyotard e vendos kt pohim. Lyotardi mendon se duhet lejuar heterogjenitetin e lojrave gjuhsore, regjimeve diskursive, lirimin e partikulariteteve dhe q kto t mos i nnshtrohen ndonj reduktimi t dhunshm n ndonj gjykim universal i cili sht realisht i paaplikueshm n pamatshmrin e lojrave gjuhsore. Kjo shpreh situatn komplekse e cila imponon, sipas Lyotard-it, nj sensibilitet t ri, t strholluar dhe t nevojshm pr t jetuar pamatshmrin e tyre, ndrkaq, te Venturi kjo situat shpreh kompleksitetin q duhet t realizohet n unitetin e vshtir t prfshirjes dhe evitimin e mundshm t unitetit t dhunshm t prjashtimit.
N ann tjetr, mendimi i Venturit, sado i dhembshm pr arkitekturn moderne, bn pjes n prpjekjen q t rishqyrtohet roli q arkitektt kan menduar se e kan n relacionet e hapsirs, fuqis dhe politiks, pr t cilat Michel Foucault kishte pohuar se ata nuk jan zotruesit e hapsirs dhe se nuk jan pjes e relacioneve n t cilat kapilarizohet fuqia. Pavarsisht synimeve t mira t tyre arkitektt nuk mund t jen barts t ndryshimeve
113 114
Pamatshmria e lojrave gjuhsore, q Lyotard e merr si argument pr pamundsin e reduktimit t tyre n nj gjykim universal, n kt rast sht ekuivalente me pamatshmrin e elementeve arkitektonike, t cilat nuk duhet prjashtuar ose nnshtruar n nj premis universaliste arkitektonike. Skema me t ciln Lyotard e prshkruan ndryshimin n lirimin e prmbajtjeve t shumta gjuhsore gjen aplikimin e prgjithshm n lirimin e prmbajtjeve arkitektonike te Venturi. Kjo skem nuk mbetet e aplikueshme vetm n afirmimin e kontekstit kompleks arkitektonik me referenca historiciste, por edhe n gjetjet afirmative t prvojave jokontekstuale t tipit t ri t Las Vegasit. Dhe ktu shohim nj zhvillim konsekuent t diskursit t Venturit q t prfshij edhe tipin e ri urban q po zhvillohet n Las Vegas, nga pozicioni linguistik i trajtimit t arkitekturs.114
Jean-Franoise Lyotard, Postmoderna protumacena djeci, fq. 108 Ne ktu nuk shtjellojm aspektet e rndsishme t pikpamjeve t Venturit t zhvilluara n veprn e tij Learning from Las Vegas, ku bhet analiza e arkitektures prmes shenjave dhe komunikimit t ciln Venturi, Scott Brown dhe Isenour e prcaktojn si arkitektur kundrhapsinore sepse ajo sht arkitektur e komunikimit prmes hapsirs; komunikimi dominon n hapsir si element n arkitektur dhe peizazh (Po aty, fq. 9). Pavarsisht rndsis s ksaj vepre t ciln e potencuam m lart, konsiderojm se vepra Complexity and Contradiction in Architecture mbetet vepra kryesore dhe me ndikimin m t madh n rimendimin e premisave t modernizmit n arkitektur.
120
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
rrnjsore n shoqri prmes riformsimit t hapsirs, sepse nuk mund t ket suksese me renditjen e thjesht t objekteve n hapsir, porosit prafrsisht Foucault.115
N veprn Learning from Las Vegas Venturi shkruan: n parim bota nuk mundet t pres q arkitekti t ndrtoj utopin e vet, dhe n fakt breng e arkitektit nuk duhet t jet ajo q do duhej t ekzistonte, por ajo q sht dhe se si t kontribuohet n prmirsimin e asaj q sht. Ky sht nj rol m modest pr arkitektt se sa ka dshiruar t pranoj lvizja Moderne: mirpo, n aspektin artistik ky rol m shum premton116 . Edhe pse te Venturi prmendet nje koncept m i thjeshtzuar, si sht ai i botes, ne kt mund ta kuptojm edhe si zvendsim konceptual pr t shpreh relatat m t thella n t cilat ndrthurren strategjit komplekse t fuqis q i mungon arkitektve. Arkitektt nuk e kan fuqin e ndryshimit t shoqris dhe nuk duhet ta synojn at prpjekje t parealizueshme.117 Fundja kjo sht pjes e ndryshimit jo t vogl n diskursin arkitektonik si dhe n trajtimin arkitektonik t hapsirs e cila tashm sht qartazi duke korrigjuar synimet e saj. Njherit kjo ofron mundsin q t bhet trajtimi adekuat i hapsirs, trajtimi kontekstual dhe i dobishm, prfshirs dhe jo prjashtues. A nuk mund kjo t cilsohet edhe si ridefinim i plot i synimeve t arkitekturs? Cka sht dhe cila arkitektur sht, ajo q n diskursin e saj nuk lejon m friksimin me gjuhn morale puritanike t arkitekturs ortdokse Moderne? Cila sht perspektiva e arkitekturs s privuar nga krkesa absolutiste pr t ren? Arkitektura duhet t gjej veten n nj perspektiv m komplekse dhe m t pasur e cila vazhdon pandalshm krkimin n format m t pasura dhe m t pranueshme. Sepse kjo perspektiv tanim na shfaqet e prmbushur me llojllojshmri prmbajtjesh t trashguara, t cilat racionalizmi dhe universalizmi modernist i kishte hudhur diku prapa, pr t zbrazur hapsirn t ciln e modelonin n mnyr arbitrare dhe t dhunshme. Pr kt edhe kthimi dhe prvetsimi i atyre prmbajtjeve nuk nnkupton kthimin mbrapa t praktikes arkitektonike, por, vendosjen e t sotshmes n nj kontekst m t gjer n t cilin kemi grshetimin e prvojave q e pasurojn projektimin arkitektonik.
115 116 117
Shih pr kt, Paul Rabinow, Foucault Reader, Pantheon books/New York 1984, Space, Knowledge and Power, fq. 239 - 256 Robert Venturi, Pouke Las Vegasa, botoi GK/ Beograd, 1988, fq.128 sht interesant q t analizohet edhe relacioni mes arkitekturs dhe revolucionit q e kishte vendosur Le Corbusier n thnien e tij t njohur Arkitektur ose revolucion ku ai konsideronte se arkitektura sht ajo q prmes riformsimit t hapsirs mund t revolucionoj shoqrin, gj q ka mbet si nj synim i parealizuar i lvizjes Moderne n arkitektur. Natyrisht, q n diskursin e Venturit kjo ndrlidhje e arkitekturs me revolucionin nuk presupozohet fare. Kt raport e analizon edhe Neil Leach n veprn e edituar nga ai Architecture and Revolution Contemporary Perspectives on Central and Eastern Europe, Routledge/London and New York, 1999
Astrit SALIHU
121
Robert Venturi, Complexity and Contradiction in Architecture, Museum of Modern Art/New York, 1992, Introduction of Vincent Scully
BIBLIOGRAFIA
Robert Venturi, Pouke Las Vegasa, GK/ Beograd, 1988
Vincent Scully, Modern Architecture and Other Essays, Selected and with Introduction of Neil Levine, Princeton University Press 2003 Jean-Franoise Lyotard, Postmoderna protumacena djeci, AC/Naprijed/Zagreb, 1990 Jeremy Till, Architecture Depends, MIT Press, London, 2009
Aron Vinegar, I am the monument, on Learning from Las Vegas, The MIT Press, London,2008 Giulio Carlo Argan, Studije o modernoj umetnosti, Nolit/Beograd 1982
Paul Rabinow, Foucault Reader, Pantheon books/New York 1984
Neil Leach Architecture and Revolution, Contemporary Perspectives on Central and Eastern Europe, Routledge/London and New York, 1999
KDU 321.01 (496.51)
123
Nita Luci
Ndodhit, si pohon Valentine Daniels, prbhen nga lidhjet dialektike ndrmjet t This is a brief reflextion on the politics kaluars dhe t tashmes (1996). Ndodsorounding sites and events of belonging in hit mund t shihen si ngjarje nga e kaluara, post-war Kosovo. In particular, I draw examples q rizbulohen nga kujtesa, ose q rrfehen from the yearly event of Epopeja e UK-s, a si tregime apo historia. Ato jan njkohremembrance event for the Kosovo Liberation Army and the Legendary Commander Adem sisht konstrukte t imagjinats son dhe Jashari; the renovation of the Kosovo Assembly; t t filtruarit e fakteve q ka ngjar me and the recomposition of Prishtinas city-scape prsritjen e tyre, me dokumentimin n through monuments and artistic practice. I form t shkruar dhe forma tjera, me prkusugest a focus on three particular, interconnected, jtime n vendet publike, ose t fshehura apo cultural-political articulations: 1) gender, ekspozuara npr knde, vrima, sirtar dhe and specifically the construction of manhood; 2) body politics; and 3) historic-national arka shtpish (Bachelard 1964). Ajo q ne representations in the citys landscape. I argue kujtojm sht dika q ka ndodhur n kt that contradictions between the different visions apo at vend dhe koh, si prvoj trupore for Kosovas future, between a nation-state and a dhe sensuale e t kujtuarit ose e pjesmarmultiethnic state, become evident in this process rjes - me forc apo me dshir - n ribashof constructing a linear progress of history, a kimet familjare, luftrat, martesat, ditlindcityscape that unites a homogenized past and present, and dispels alternative politics. jet, marshet, etj.; si aspekte q u japin ngjarjeve domethnie. Pra, ngjarjet nuk jan vetm konstrukte t prkohshme, por ato po ashtu lidhen n mnyr t kuptimplot me vendet e ngjarjeve dhe kujtimet pr ato. Domethniet e tyre shpeshher jan t kontestuara, si jan edhe vet vendet ku kan ndodhur. Qytetet, rrugt, shtpit dhe peizazhet e ndryshme, po ashtu, mund t shrbejn si ndihmes e kujtimeve, duke siguruar strukturat prmes t cilave njerzit perceptojn dhe merren me t kaluarn, me t tashmen dhe me t ardhmen (Halbwachs [1950] 1992; Bohlin 2001).
VENDET DHE NGJARJET E PRKATSIS

Abstract
Pjesmarrja n ngjarje, n kornizat e saj t njmendta siguron kontekstin e fuqishm e t rrethuarit me identitet. Ngjarjet mund t shrbejn pokshtu si mjete pr konstruktimin e identiteteve, krijimin e ndrvarshmris mes njerzve, si dhe t ndjenjave dhe nocioneve t prkatsis. N fillim t muajit mars t vitit 2004, prej dats 5 deri 7, n stadiumin e futbollit t Prishtins pr her t pare n form massive dhe publike u prkujtuar Lufta lirimtare e udhhequr nga Ushtria lirimtare e Kosovs (UK). Me kt organizim u prkujtua 5 vjetori i vrasjes s Adem Jasharit, i cili u b hero dhe martir, ngase u vra s
124
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
bashku me 55 antar t familjes s gjer dhe fqinj gjat ofensivs serbe n Prekaz. At vit Epopeja e UK-s ishte nj zingjir i gjat tre ditor i ngjarjeve q prfshinte ceremonin e prkujtimit, me fjalime dhe performansa t ndryshme q kujtonin luftn e fundit n Kosov. Kulminacioni u arrit m 7 mars me natn e zjarreve. Zjarrt, filluar nga Prekazi dhe vazhduar anemban Kosovs, u ndezn n shenj t kujtimit t atyre q ran pr lirin e popullit shqiptar. N kt manifestim morn pjes shum personalitete udhheqse t politiks, aktor performues dhe njerz t zakonshm. Politikant foln mbi vlerat e lufts lirimtare dhe integrimin europian, nj trup aktorsh q doli nga lufta e ri-luajti kushtrimin e komandantit legjendar, u lexuan poezi dhe u knduan kng kombtare ndrkaq q stacionet televizive transmetonin drejtprsdrejti manifestimin.
Fotografi e marr nga faqja http://www.dardania.de, 2004.
Fotografi e marr nga faqja http://www.ademjashari.com, 2012.
Q nga ai vit, Epopeja e UK-s si kremtim dhe prkujtim u shndrua n ngjarje tradicionale qe mundson afirmimin e pushteteve politike dhe kulturore n Kosov. Me nj ndrthurje
Vendet dhe ngjarjet e prkatsis
Nita Luci
125
komplekse t diskursve ishte krijuar rrfimi unik mbi lirimin kombtar dhe identitetin, dhe ky pastaj shfrytzohej si ajo hapsir e legjitimitetit politik dhe kulturor q shrben si prov e lojalitetit. Dhe derisa prkatsia kombtare paraqitej si nj naracion i madh dhe i patrazuar, aty jan shfaqur edhe kundrthniet dhe vshtirsit e ndryshme, veanrisht lidhur me faktin se aktert e ndryshm politik kan ide t ndryshme mbi t ardhmen e Kosovs. Ktu do t doja t fokusohesha n tri artikulime t veanta kulturoro-politike, q jan t ndrlidhura mes veti: 1) shtjen e gjinis dhe veanrisht konstruktimin e burrris; 2) trupin politik; dhe 3) reprezentimet historiko-kombtare n hapsirat publike t qyteteve.
Ngjarja e prmendur nxorri imazhe t zakonshme dhe mjaft konvencionale mbi prfytyrimin e burrit dhe gruas, t rrnjosura n histori. Gjat kohs s konstruktit t kombit dhe konflikteve etnike, naturalizimi i identitetit gjinor kushtzohet nga mobilizimi i trupave burrror apo femror. Burrat kan qen t mobilizuar si ushtar dhe mbrojts t territorit kombtar ndrsa femrat, krejt konvencionalisht, u bn trupa pr reprodukimin e kombit. Tubimet religjioze, protestat, konferencat e OJQ-ve, funeralet, si dhe martesat q mbaheshin n fshatra, qyteza dhe qytete, u bn vende ku njerzit ndanin ndjenjen e prkatsis kombtare, dhe ku identitetet e tyre t veanta transformoheshin pr tu prshtatur konteksteve t reja. Ngjarjet e ktilla synonin formimin e komuniteteve t sentimentit, si i quan Appadurai (1996), kur nj grup fillon t imagjinoj dhe ti ndiej gjrat bashkrisht. Relevanca e ktyre ngjarjeve n sforcimin e tipeve t reja t identitetit gjinor dhe etnik, sht br veanrisht e rndsishme gjat dhe pas lufts. Pos theksimit t rndsis s raportit mes vendeve dhe ngjarjeve, kta shembuj po ashtu nxjerrin n pah edhe nevojn e t kuptuarit t relevancs s nocionit t trupit dhe t mishrimit ashtu si i krijojn dhe shfrytzojn njerzit gjat ndrtimit t identiteteve dhe memorieve t tyre personale dhe kolektive (si nocione t prkatsis dhe t afrsis). Dhuna seksuale dhe fizike n prgjithsi jan mbase shembujt q m s shumti tregojn rndsin e veant t trupit, duke simbolizuar n mnyr m eksplicite pabarazin e prvojs njerzore. Kur dhuna, n veanti prdhunimi, u prdorn si mjet pr t minuar kohezionin e familjes dhe t grupit, duke i transformuar hapsirat shtpiake dhe t vatrs nga vendi i sigurt i praktikave t rndomta dhe t prditshme n at t dhuns s prditshme, burrat dhe grat u shndrruan n mblema t sistemit t gjr politik, t nj formacioni kombtar-shtetror (shih Bahloul 1996). Ktu un e prdor nocionin e mishrimit n kuptimin e burimit t prvojs, t asaj q bashkon aspektet e prvojs s prjetuar personalisht me ato t trupit politik (e cila ka t bj me rregullimin dhe kontrollimin e trupave), ku trupat jan njkohsisht burime t prfaqsimit dhe arsyeja pr t qen n kt bot.
Ndrlidhja mes proceseve gjenerative t trupit (rrjedhja e gjakut, lindja, vdekja etj.), politikat emocionale t lidhura me sakrificn dhe dashurin ndaj vendlindjes (atdheut) prmes prvojs s dhembjes, krijojn nj matric t rndomt e t jetuarit t prditshm dhe t ndar (FeeleyHarnik 2001). sht kjo nj matric e ndrlidhjeve t domeneve t jets, t prkatsis dhe t zhvendosjes t njerzve dhe vendeve nga mnyrat n t cilat prvojat dhe identitetet
126
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
mishrohen dhe praktikohen. Kjo aktualisht siguron nyjen kryesore analitike n diskutimin e proceseve prmes t cilve njerzit krijojn afrsi mes vete, konstruktojn kategorit e diferencave dhe ndrveprojn me dhe n institucionet dhe kontratat politike, ekonomike dhe shoqrore si dhe n praktikat diskurzive t trupave m t mdhenj politik.
Prkujtimi i t vdekurve dhe i dhmbjes sht ndoshta aspekti m fascionues i politiks s tashme shoqrore. Politika e trupave t vdekur, term q Katherine Verdery e ka prdorur n analizat e trupit politik n Europn Lindore postsocialiste, sht shndrruar n nj ndr formacionet m t fuqishme kulturore dhe politike n Kosovn post-socialiste. Kudo n Europn Lindore trupat dhe eshtrat jan rivarrosur, statujat jan rrnuar dhe jan ngritur t reja, emrat e rrugve jan ndryshuar, trupat jan gjymtuar dhe dhunuar, jan organizuar ceremonit e rilindjes. Nuk sht aspak befasuese pse kjo ngjau edhe n Kosov. Me qllim q t konstruktohet legjitimiteti dhe autoriteti politik i partive politike t reja dhe t atyre m t vjetra, n rrugn kryesore t Prishtins Nn Tereza jan vendosur statujat e Skenderbeut dhe t Nn Terezs. Organizimi i protestave nga ana e OJQ-ve t grave nga Gjakova pr kthimin e bijve t tyre nga vendi i huaj, rivarrosja e heronjve dhe martirve t lufts, ngritja e statujave, busteve dhe pllakave jan br ngjarje t prditshm. Kto praktika t prkujtimit, si dhe praktikat e krijuara nga institucionet shtetrore dhe civile, kan pr qllim q nprmjet ngritjes dhe dekorimit t monumenteve dhe ndrtesave t krijojn lidhjet mes narracionit, peizazhit dhe memories dhe t riparojn kshtu konceptin historik t kombit (shih Bernard Cohn and Teri Silvio 2002). Rinovimi i salls s Kuvendit t Kosovs n vitin 2004 ishte nj lloj tjetr i prkujtimit. Insitucioneve t Kosovs u jepej nj hapsir e re legjitime, ku do t praktikonin fuqit e tyre t fituara rishtas, ndonse t kufizuara. Pikturat e vendosura n muret e korridoreve t Kuvendit pasqyronin imazhet q konsideroheshin si ngjarje kryesore historike t shqiptarve, duke i dhn nj kuptim kulmor prfytyrimeve popullore t trimris kombtare. Synohej krijimi i lidhjes ndrmjet antarve t tanishm t Kuvendit dhe kuvendeve dhe betejave t s kaluars. Po ashtu ishte i qart edhe qllimi i konstruktimit t tradits s vetqeverisjes sikur ajo ka ekzistuar gjithmon n Kosov. Harry Holkeri, kryeadministratori i UNMIK-ut n at koh, nuk mori pjes n prurimin duke u arsyetuar se pikturat n Kuvend paraqesin nj histori monoetnike. Prfaqsuesit serb n Kuvend po ashtu e bojkotuan hapjen. Kundrthniet ndrmjet vizioneve t ndryshme t t ardhmes s Kosovs, midis shtetit etnik dhe atij multietnik, u bn t qarta n kt proces t konstruktimit t nj progresi linear t historis, n nj vizion q bashkonte dhe homogjenizonte t kaluarn dhe t tashmen permes prjashtimit t politikave alternative.
Edhe organizimi dhe ruajtja e hapsirave, posarisht n qytet, mund t shihen n kt drit, se kan qen dhe srish bhen n funksion t qeverisjes s shoqris. Foucault pohonte se, n fillim t shekullit t XVIII, qytetet nuk ishin m ishuj matan t s drejts zakonore. Prkundrazi, [ato] shrbyen si modele t racionalitetit qeveritar q do t aplikohej n gjith territorin e shtetit (1994: 351). Prpjekjet pr t rindrtuar Prishtinn, q demografi Hivzi Islami i ka quajtur sociologji t kaosit urban shrbejn si shembuj t prkryer t asaj se
Nita Luci
127
far lloj qeverisjeje po konstruktohet pr qytetin. Qytetet, si thon disa autor, shrbejn si vende ku identititet, shtetsia, dhuna dhe formacionet tjera shoqrore konstituohen n mnyr m kuptimplote (Holston 1999; Breckenridge et al 2002; Low 1996, 1999). S fundi n Prishtin, me rastin e edicionit t nnt t Ekspozits Ndrkombtare mimi Muslim Mulliqi, u bm ta rikujtojm hapsirn publike t pa/shfrytzuar nga qytetart dhe rrnimin e vazhdueshm t ngjarjeve dhe vendeve n qytetet e Kosovs.
Albert Heta. Revelution, 2012. Revelution ka pr qllim restaurimin dh aktivizimin e ndriimit publik n sheshin Vllaznim-Bashkim me Prmendoren e Revolucionit. Intervenimi synon tI jape drit shikimit n arkitekturn e shoqnis Kosovare dhe teprics s dukshme t politikave shtet-ndrtuese, t prdorura pr t prodhu nji shtet t ri n Kosov. Revelution, poashtu ka t baj me at se si mund ta zgjanojm hapsinn pr mendim, prtej stigmatizimit t ideve unifikuese shoqnore t s kalumes, dhe eklipsimit t shnjuesve t lufts antifashiste t popullit t Kosovs. Pr ma tepr, Revelution sht hapsina publike pr me u ndal. Dikur thonim, Prishtina duket bukur natn. (Instalimi shihet pas perndimit t diellit). Ekspozita Ndrkombtare mimi Muslim Mulliqi 2012/ Edicioni i nnt. Katalogu i GAK.
128
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Ktu nuk synoj nj analiz t ksaj pune, por pr tani vlen t thuhet se dhuna e vazhdueshme ndaj njerze dhe hapsirave t kryeqytetit n Kosov ka patur pr qllim dhe ka rezultuar edhe n eliminimin e vendeve emblematike t ndodhive dhe t prkatsis q pengojn prfytyrimet e homogjenizuara t peizazheve, t kujtimeve dhe t identitetit. Tek kjo instanc nuk mund t thuhet se prpjekjet e Qeveris s Kosovs jan unike n historin europiane, veanrisht prpjekjet pr ndrtimin e hapsirave simbolike t shtetit-komb. Heronjt kombtar q kalrojn kuajt e tyre n beteja zbukurojn bulevardet dhe rrugt kryesore t t gjitha kryeqyteteve europiane, pikrisht ashtu si bjn statujat e Sknderbuet n Prishtin dhe Tiran. Mirpo, eliminimi i mundsive pr ta kujtuar dhe diskutuar historin anti-fashiste t Kosovs na shpaloset edhe nj her me synimin qeveritar politik dhe kulturor pr nj historicizm problematik.
Sidoqoft, praktika e prditshme e njerzve po ashtu mund t krijoj akte t vogla t rezistencs. Puna e artistit Sislej Xhafa, me bustin e Garibaldit (2003) sht nj shembull tjetr i mir. Xhafa e paraqet Garibaldin duke e mbajtur nj thes me sheqer derisa kali i tij mungon. Qendrat e mdha si duket po humbin fuqin q e kan pasur dikur n botn ku kolonit e mhershme dhe margjinat tash jan shndrruar n metropola dhe krijojn praktika t reja estetike dhe politike. Puna e Xhafs dhe Hets sinjifikojn mundsit e dala nga ristrukturimet qeverisse globale pr politika kritike dhe refleksive. Pyetja e rradhs duhet t na qoj drejt mundsive pr t imagjinuar nj angazhim publik me ngjarjet dhe vendet e s kaluars t cilat i rezistojn legjitimitetin politik t ndrtuar mbi eliminimin dhe rrnimin e prvojave dhe hapsirave t shumllojshme t kaluars ton.
2003 - coll. Tullio Leggeri
Sislej Xhafa - Giuseppe -
Nita Luci
129
Appadurai, Arjun. Modernity at Large. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996.
Bibliografia
Bachelard, Gaston. The poetics of space. Translated from the French by Maria Jolas. Foreword by tienne Gilson. New York: Orion Press, 1964. Bahloul, Jolle. The Architecture of Memory: A Jewish-Muslim Household in Colonial Algeria, 1937-1962. Cambridge: Cambridge University Press, 1996 Bohlin, Anna. Places of Longing and Belonging: Memories of the Group Area Proclamation of a South African Fishing Village. In Contested Landscapes: Movement, Exile and Place, edited by Barbara Bender ad Margot Winer. Oxford: Berg, 2001. Breckenridge, A. Carol, Sheldon Pollock, Homi K. Bhaba, and Dipesh Chakrabarty, eds. Cosmopolitanism. Durham: Duke University Press, 2002. Cohn, S. Bernard and Teri Silvio. Race, Gender, and Historical Narrative in the reconstruction of a Nation: Remembering and Forgetting the American Civil War. In From the Margins: Historical Anthropology and Its Futures, edited by Brian Ketih Axel. Durham: Duke University Press, 2002. Foucault, Michel. Space, Knowledge, Power. In Foucault: Power. Edited by James D. Holston, James. Cities and Citizenship. Durham N.C.: Duke University Press, 1999.
Feeley-Harnik, Gillian. The Ethnography of Creation: Lewis Henry Morgan and the American Beaver. In Relative Values: Reconfiguring Kinship Studies. S. Franklin and S. McKinnon, eds. Durham: Duke University Press, 2001. Faubion. Essential Works of Foucault 1954-1984. Paul Rabinow, series Editor, Volume 3. (1982) 1994 Halbwachs. Maurice. On Collective Memory. Chicago: The University of Chicago Press,1992.
Low, Setha, ed. Theorizing the City: The New Urban Anthropology Reader. New Brunswick: Rutgers University Press, 1999. Verdery, Katherine. The Political Lives of Dead Bodies: Reburial and Post-Socialist Change. New York: Columbia University Press, 1998.
Low, Setha. The Anthropology of Cities: Imagining and Theorizing the City. Annual Review of Anthropology 25: 383-409 (1996).
KDU 323.1 (496.51):316
131
Valon GRMIZAJ
PRJETIMI I HAPSIRAVE PRKUJTUESE*

Abstract
Dealing with the past or the spiritual ruins of a society that has survived a war continues to be shadowed by various interpretations of memories that have been inherited. The accomplishment of a shared past and the honouring of victims and martyrs through memorials represents a sensitive act for a society. Therefore, this research examines the role of monuments and memorials, its basic attributes and their intent and messages in contemporary Kosovo society. It focuses on memorials of civilian victims of war, as well as memorial monuments of the fighters who were killed. It does not in any way try to explain the lives, beliefs and actions of the people who sacrificed themselves during the war. Instead, it concentrates on the specific issues relating to manners of commemoration by the people who create the monuments, statues, plaques and the common memorial cemeteries marking their sacrifice.
Qysh prej se hapsira prkujtuese pr lufttart q shrbyen n Vietnam sht jetsuar n Washington D.C., pas shum kundrthnieve, prkujtimoret e fundit n SHBA dshtuan t arrijn pranimin e gjer t popullats. (Nelson & Olin 2003: 2)
Shtjellimet e zhvilluara me farefisin e t mbijetuarve t t masakruarve t lufts qesin n siprfaqe pikpamje t reja mbi prmendoret. Dukuria q m s teprmi del ne siprfaqe gjat shtjellimeve rreth prmendoreve t prbashkta, ishte ankthi i prsritur i varrimit pr t dytn her, prkatsisht rivarrimit t antarve t familjes q humbn jetn gjat lufts.
2. Krijimi i prodhimit shoqror
Andaj krkimet e ksaj nisme jan prqendruar n prmendoret e prbashkta t viktimave civile t lufts, sikurse edhe t atyre t kushtuara dshmorve. Ky shkrim n asnj mnyr nuk synon t shtjelloj jetn, besimet apo qasjen e njerzve q u flijuan n luft. Por, synon t thellohet n mnyrn e prkujtimit t tyre nga njerzit q jan prfshir n krijimin e shtatoreve, pllakave prkujtimore e varrezave t prbashkta q shnojn flijimin e tyre.
Ballafaqimi me rrnojat dhe plagt shpirtrore t shkaktuara nga lufta, vazhdojn t prcillen me prkujtime t trajtave t ndryshme. Duke marr parasysh q trajtimi i njerzve t veuar prmes prmendoreve paraqet nj veprimtari t prhershme, sajimi i tyre sht shum i ndjeshm pr nj shoqri.
1. Hyrje
132
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Fillimisht, jeta e nj antari t familjes merret nga gjiri familjar dhe vritet nga forcat ushtarake, policore apo paramilitare jugosllave gjat lufts n Kosov. Pas trheqjes s forcave, t cilat i kane kryer vrasjet, pjestart e farefisit apo bashkfshatart e mbijetuar varrosn viktimn n rrethana njerzore. Pas prfundimit t lufts, trupi i viktims, srish trhiqet nga gjiri familjar dhe varroset n varrezat e prbashkta t fshatit. Ndonse nj ecuri e till n siprfaqe duket e rndomt, familjart shpeshher tregojn dhembjen e tyre q viktimat e lufts nuk u varrosn n varrezat e familjes, prkatsisht n afrsi t familjarve t tjer, pran gruas, nns, babait e kshtu me radh. Nj femr 32 vjeare, e cila humbi gjyshin e saj gjat lufts, thekson se pr t sht e rndsishme ajo q gjyshi i saj sht i varrosur n varrezat e fshatit (afr familjarve t tjer) dhe jo n varrezat e prbashkta sepse kt as gjyshi i saj nuk do ta dshironte. Gjat shtjellimit t prjetimeve t saj, ajo thekson se familjart e dshmorve duhet t gzojn t drejtn e varrimit t pjestarit t familjes aty ku dshiron vet familja. Ajo po ashtu theksoi se ndjenja e vizits te nj prmendore, nuk sht e njjt me ndjenjn e vizits te varri i pjestarit t familjes. Ndjenja dhe afrsia familjare ndaj gjyshit t saj tretet n prkujtim t prbashkt dhe disi t largt me prfshirjen e gjyshit t saj n varrezat e prbashkta. Ajo m tej dshmon se prmendoret e dshmoreve mund t bhen n forma t ndryshme dhe jo domosdoshmrisht me varreza t prbashkta, t cilat ringjallin dhembjet, vuajtjet dhe lot tek pjestart e familjes t cilt vazhdimisht kalojn npr rrugn kryesore ku gjenden kto prmendore.
Nj burr 67 vjear, i cili humbi 13 antar t familjes s gjer, rrfen se, pas lufts, bashksia e fshatit vendosi t ndrtoje nj prmendore t prbashkt pr t ndjert q u vran n at rrethin, n ditn e kobshme t vitit 1999. Prderisa ngjarja n fshatin e tij ishte e nxitur nga ngjarjet anemban Kosovs, ndrtimi i prmendores n fshatin e tij ishte nj nism e jetsuar nga bashkfshatart n baza vullnetare, pa ndihmn e qeveris qendrore apo lokale t asaj kohe. N ann tjetr, sajimi dhe ndrtimi i prmendoreve n Kosov nuk sht prcjell me konkurse pr zgjidhje ideore arkitektonike/ artistike. Kjo mohon t drejtn e antarve t familjes t zgjedhin mnyrn m t prshtatshme pr t prkujtuar viktimat. Ndonse edhe kur n raste t rralla sht shpallur ndonj konkurs ai ka qen shum i kufizuar dhe i mbyllur pr shqyrtim publik dhe nuk ka ln hapsir pr forma t shprehjes q mund t ishin edhe m t fuqishme pr pasqyrimin e porosis. Andaj, sa i prket ndjenjs s prqafimit t prmendoreve nga antart e familjeve t dshmorve, kjo lejon nj largsi t ciln t tjert nuk e prjetojn. N nj mnyr, prmendorja (varreza e prbashkt) nuk i prfill antart e familjes dhe i shndrron n shikues thuaja indiferent ndaj kujtimit t m t dashurve t tyre, kshtu q familjart nuk gzojn ndjenjn e njjt sikurse kur vizitojn t afrmit e tyre n varrezat familjare.
Prjetimi i hapsirave prkujtuese*
Valon GRMIZAJ
133
N t kaluarn, sht debatuar shum rreth ndikimit t prmendoreve n shoqrit prkatse. Ato prher paraqesin ngadhnjimin, humbjen apo prfundimin e lufts, t padrejtsis apo t lavdis ndaj prkushtimit flijues t nj apo m shum njerzve. Ndrkaq, pr shoqrit e ndryshme, ngritja e prmendoreve sht shenj q duke u prqendruar n t kaluarn, njkohsisht paralajmron t ardhmen. N hyrjen e librit Monuments and Memory, Made and Unmade, autort Robert S. Nelson dhe Margaret Olin, zbrthejn synimin e monumenteve n rast se ato burojn nga:
3. Roli i dyfisht i prkujtimoreve
...dshira pr t prkujtuar, pr t prcaktuar nj vend, pr t prezantuar t kaluarn para brezave t pranishm dhe t ardhshm, pr t theksuar nj rrfim nga e kaluara pr t ciln paguajn t tjert, apo thjesht pr t lshuar t kaluarn n t kaluar. (Nelson & Olin: 2)
Nelson dhe Olin thon se prmendoret shrbejn pr qllimet si: prkujtimi, prcaktimi, prfaqsimi, shpagimi apo lshimi i t kaluars s prbashkt t nj shoqrie. Ndonse qasjet e parashtruara nga shkruesit e siprprmendur paraqesin kndvshtrime t vlefshme drejt prcaktimit t rolit t monumentit, thelbsore sht t merret parasysh arsyeshmria q shtyn nj njeri apo grupe t njerzve pr tu flijuar.
Pr ka nj njeri flijon veten, nse nuk sht pr t mposhtur nj gjendje t rnd shoqrore n mnyr q t krijohet hapsir dhe mundsi pr zhvillimin e nj t ardhme t re, t zhveshur nga e kaluara. Flijuesi lufton pr t prfunduar nj mnyr t caktuar t zhvillimit t jets, n nj periudh t caktuar kohe, n mnyr q t hap ecuri t re drejt nj fryme t re. Duke marr parasysh q lufttari lufton pr ndryshime, ather roli i prmendores sht pikrisht ajo q theksojn Nelson dhe Olin, pr t lshuar t kaluarn n t kaluarn, dhe pr t prqafuar ndryshimin dhe jetuar n rrethana t reja. Ky pohim, n veanti, dshmohet n rast se merret parasysh dukuria q shpeshher shoqron nj prmendore: ajo e ndrtimit apo e vendosjes s saj dhe ajo e rrnimit apo e largimit t saj. Ky jetsim i dyfisht sht prjetuar n Kumrovec ku m 27 dhjetor 1994 shtatorja e Titos sht shkatrruar, pastaj n Bagdad m 9 prill 2003 shtatorja e Sadam Huseinit sht rrnuar dhe rishtazi n Gori t Gjeorgjis ku shtatorja e Stalinit u largua m 28 qershor 2010.
Ndonse prmendoret n trajt t shtatores jan shum autoritative dhe i prkasin nj njeriu apo grupi t veuar, rrnimet e krijimeve t tilla ndodhin me qllim pr t fundosur besimet e tyre, t cilat shrbenin q t frymzojn nj shoqri, n mnyr q tu hapet rruga besimeve t reja shoqrore t kohs q vijon. Ndonse prmendorja e sajuar n vitin 1926 nga arkitekti Ludwig Mies van der Rohe, kushtuar Rosa Luxemburg-ut dhe bashkshortit t saj Karl Liebknecht-it nuk mbshtetej n tipare fizike t iftit, n vitin 1933 ajo u rrnua nga nazistt. (Werner 2000: 20).
134
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
N vend t paraqitjes fizike t iftit Luxemburg Liebknecht, Mies krijoi nj prmendore nga shum kuti, q paraqitnin arkivolet e t vdekurve, t ndrtuara me tulla t shfrytzuara, t cilat ishin t ngjashme me murin para t cilit ishte vrar ifti. (Sudjic 2005: 25)
Andaj, duke marr parasysh se kjo prmendore n sajimin e saj ishte e paanshme dhe thellohej n besimet shoqrore t iftit Luxemburg Liebknecht, cilsia e saj prkujtuese, s bashku me veprimtarin, ishte penges pr regjimin pasardhs t nazistve dhe pr t ardhmen q ata synonin t ndrtonin n Evrop dhe anemban bots. Prfundimisht, prmendoret, n jetsin e tyre t dyfisht at t ndrtimit dhe pastaj t rrnimit, m shum se pr t kujtuar apo kthyer t kaluarn shrbejn pr t paralajmruar apo frymzuar shoqrin pr ndryshimet q ndrlidhen me ndrtimin e nj t ardhme pr shoqrin prkatse. Andaj, prmendoret n nj prmas t madhe jan vegl e besimeve shoqrore q shrbejn pr synimet politike t kohs dhe t grupeve t caktuara partiake pr tu pranuar nga shoqria prkatse.
Prderisa prkujtimet vjetore t ndryshme paraqesin nj ngadhnjim apo nj humbje, ato njkohsisht gjallrojn ndjenjat e flijimeve t prbashkta q nj shoqri ka prjetuar. Prmendoret pr shoqri t ndryshme shrbejn pr t shnuar mungesn, krijimin e nj vendi q shnon humbjen apo fitoren e nj kohe t caktuar, pr t paralajmruar brezat e ardhshm pr flijimet e prjetuara n t kaluarn. Pr ka nj lufttar sht n gjendje t flijoj veten, nse nuk sht pr t krijuar hapsir pr lindjen e nj t ardhme t re t pastruar dhe t zhveshur nga e kaluara njerzore dhe poshtruese pr nj shtres shoqrore. Lufttari vendos t luftoj pr t mposhtur nj mnyr t nnshtruar t jets, n nj periudh kohore, n mnyr q t hapet nj der e re drejt nj jete t re.
4. Besnikria ndaj rrethanave t flijimit
Duke marr parasysh q nj lufttar vdes n luft pr tu hapur rrug ndryshimeve n nj shoqri, ather roli i prmendores sht pikrisht pr t ln t kaluarn pas dhe pr t prqafuar rrethanat e reja. Nse nj shoqri ka prjetuar urrejtje, nnmim dhe kufizime n zhvillimin e jets dhe nj pjes e guximshme e saj merr armt dhe vendos t luftoj pr ti ndryshuar ato rrethana, ather prmendorja shrben si paralajmruese se libri i s kaluars sht mbyllur dhe libri i ardhmris duhet t lexohet. N t kundrtn, flijimet gjat lufts do t kishin dshtuar n arritjen e qllimeve t tyre. Mendimtari dhe politikani Francez, Henry Lefebvre n librin e tij The Production of Space, thekson pranin e ndjeshmris, prkatsisht prjetimin si pjes thelbsore t cilsis s nj hapsire. Lefebvre prqendrohet n cilsit e prjetimit t hapsirs prmes shqisave, si ato t prekjes, dgjimit, nuhatjes dhe kshtu me radh. N vshtrimin e tij t kuptueshmris s monumenteve, Lefebvre thekson q burimi i vullnetit pr t krijuar monument sht synimi pr t mund dhe tejkaluar aktin e vdekjes.
Valon GRMIZAJ
135
Rrjedhimisht prfshirja e astit t vdekjes (flijimit) prjashtohet n sajimin e hapsirs prkujtuese. (Lefebvre 1991: 222)
Ndoshta, shtjellimi gjuhsor i mendimtarit gjerman Martin Heidegger q do prkthim n zbatueshmrin e saj paraqet nj shpjegim (interpretim) (Heidegger 1968: 174), paraqet nj udhrrfyes t mundshm n prcaktimin e arsyes s dshtimit n prvetsimin gjithprfshirs t shoqris t prkujtimoreve, duke marr parasysh q hapsira prkujtuese paraqet nj shpjegim (interpretim) t nj ngjarjeje t prcjellur me flijim/e. Mirpo, prderisa n prkthime gjuhsore, shpjeguesit (interpretuesit) qndrojn besnik ndaj kuptimit t shkrimit, kuptueshmria e arsyes pr t krijuar nj hapsir prkujtuese tretet dhe nuk sht e pranishme n sajimin e saj. Andaj, kjo paraqet nj kundrthnie prderisa prkujtimoret vendosen pikrisht pr shkak t kujtimit t flijimit vetmohues pr nj njeri t cilit nj prkujtimore i prkushtohet, n ann tjetr rrethanat e flijimit plotsisht anashkalohen. Por, prderisa flijimi sht nj tipar i veant, Lefebvre pohon se prfshirja e asteve t prjetimit n monumente nuk sht e domosdoshme n krijimin e hapsirave prkujtuese.
N mnyr q t jetsohet ngritja e nj prkujtimoreje n nj vend t caktuar sht e domosdoshme pr t tjetrsuar rrethanat e zhvillimeve shoqrore. Pa ndryshime rrnjsore pr nj shoqri sht e pamundur q t pranohet prania dhe vendosja e nj prkujtimoreje. Kshtu q prkujtimoret vendosen dhe rrnohen pr t kujtuar prfundimin dhe ngadhnjimin e nj t kaluare si dhe pr t lajmruar ndryshimet n shoqri. Flijimi vetanak i nj njeriu apo dshmori nuk mjafton pr t krijuar prfundimin e nj kohe t caktuar dhe fillimin e rrethanave t reja pr nj shoqri, por i domosdoshm sht flijimi gjithprfshirs. Mirpo n flijim gjithprfshirs rrethanat jan t veanta pr secilin pjesmarrs dhe kto duhet t jen t pranishme dhe t theksuara n hapsirat prkujtuese, n mnyr q t gzojn prjetimin dhe kujtimin e shoqris. Natyrisht q dyshimet dhe shtjellimet q vazhdimisht rrethojn prkujtimoren jan t pafundme dhe shtrihen n shum rrafshe, mirpo i kryqi i Krishtit veohet si prkujtimorja m e suksesshme n historin e njerzimit, e cila n vetvete paraqet shembullin e prkryer t sajimit t prkujtimores.
Sikurse shum dshmor dhe qytetar q jan flijuar pr nj t ardhme m t mir npr luftra t ndryshme, edhe Jezus Krishti gjithashtu flijoi veten pr t filluar ndryshimet shoqrore. Andaj kryqi i Krishtit nnkupton nj prkujtimore pr t shnuar dhe prkujtuar flijim e tij, prkundr faktit q kryqi si shenj e prvetsuar nga krishtert, ishte mjet ngujimi dhe dnimi i zbatuar nga romakt, t cilt ishin kundrshtar t denj t krishtrimit. Duke u bazuar n kt qasje, ku nj mjet vrasjeje pr krishtert dhe kundrshtart e tjer t Perandoris Romake prvetsohet dhe shndrrohet n prkujtimoren m me ndikim n bot, pse ather n prkujtimoret e mvonshme rrethanat e flijimit t dshmorve jan shpeshher t mohuara?
136
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
Kryqi vazhdimisht sht i pranishm dhe i pandryshueshm dhe si i till qndron besnik ndaj vuajtjeve t fundit t Krishtit pavarsisht shtatlartsis, ngjyrs s flokve, ngjyrs s lkurs apo veorive tjera fizike t pamjes s tij. N fund t gjith njerzit jan t ngjashm n dukje fizike, mirpo ajo ka i veon njerzit t cilve iu prkushtohen prkujtimoret jan rrethanat e momentit t flijimit dhe guximit t tyre pr tu ballafaquar me to.
Veprimi i ktill me rastin e ngritjes s prmendoreve, sidomos i atyre t prbashkta, sht i domosdoshm. I till ishte rasti me konkursin pr t rindrtuar prmendoren Ground Zero n New York, pas shkatrrimit t Kullave Binjake nga sulmet terroriste t 11 Shtatorit 2001. Me gjith pjesmarrjen e t arkitektve t njohur ndrkombtar si Zaha Hadid, Richard Meier, Rem Koolhaas dhe t tjer nismat e sugjeruara pr zhvillimin e Ground Zero u cilsuan si t dobta nga Njujorkasit dhe projektet n konkurrenc u refuzuan. Kjo goditje e rnd, t ciln e psuan organizuesit dhe pjesmarrsit n kt konkurs, ndodhi pasi q njri nga vlersuesit e propozimeve para salls s mbushur me qytetar dhe autoritete prkatse ngriti pyetjen: Ishin fjalt e siprme t arkitektit t Jewish Museum n Berlin Daniel Libeskind, i cili, n cilsin e vlersuesit, pushtoi hapsirn me heshtje dhe dyshime pr synimet e parashtruara zhvillimit n Ground Zero. Ishte gushti 2002 kur pr her t par u paraqitn synimet pr t rindrtuar siprfaqen kur Libeskindi ngriti shtjen e kujtimit. Ai, n vijim, shtoi se sht e nevojshme q prmendorja t ngjall: ...thellim prqendrimi shpirtror dramatik t papritshm t ndjeshmris, t tragjedis dhe t humbjes son. Dhe kemi nevoj pr dika q sht shpresdhnse. (Libeskind: 31) Kshtu, n baz t krkess s gjithmbarshme, nga konkurruesit u krkua q ti prpunojn propozimet e tyre dhe t njjtn koh Studio Libeskind u ftua q po ashtu t konkurroj me propozimin e vet pr t ardhmen e Ground Zero. Mirpo prderisa, sugjerimi nga Studio Libeskind pr t zhvilluar vendin e prcaktuar mbshtetej n t kaluarn, synimi nuk ishte q t rindrtoheshin ndrtesa me cilsi t ngjajshme me Kullat Binjake. Prkundrazi, propozimi prdori perimetrin e Kullave Binjake pr t krijuar ujvara t rrethuara me gjelbrim t cilat n vend se t nxisin kujtimet e hidhura t vdekjes s mijra njerzve n Shtatorin e kobshm, ato paraqesin burim t jets.
ka duhet t jet qllimi ktu? sht t shlyhet kujtesa e asaj q ka ndodhur? sht pr t treguar se do gj sht n rregull?... Njeriu ka nevoj pr theksim m t madh t kujtess. (Libeskind 2005: 30).
Pasi propozimi nga Studio Libeskind ishte thellsisht i ndrlidhur me t kaluarn dhe me tragjedin e 11 Shtatorit, ishte i paraplqyer nga przgjedhsit dhe Njujorkasit dhe fitoi t drejtn t prcaktoj t ardhmen zhvillimore pr New Yorks Memorial Site.
Traumat e shkaktuara pr Njujorkasit dalin n siprfaqe gjat do prkujtimi vjetor pr t vdekurit e fatkeqsis 11/9 n New York. Propozimi i Libeskind-it shndrron rrethinn
Valon GRMIZAJ
137
n nj pik gravituese ku e kaluara sht e pranishme vizuelisht. Mirpo, mjedisi i Ground Zero sht i shoqruar me shenja dhe burime t jets n mnyr q shoqria t mos kthehet n t kaluarn, por ti gzohet s ardhmes, ku vendi i prcaktuar n vend t tmerrit t prjetuar, n t ardhmen, do t proj jet dhe qetsi. Arkitekti amerikan Lebbeus Woods, gjat krkimeve dhe propozimeve t tij pr Sarajevn e paslufts, sugjeron shmangien e rindrtimit dhe riprtritjes s ndrtesave t shkatrruara nga lufta, n gjendjen e mparshme. Ai thekson q: Nse riprpunimi i lkurs urbane t shkatrruar nga lufta sht br n mnyr q t rivendoset ajo q sht dmtuar ose shkatrruar kjo do t prfundonte n nj parodi trheqse vetm pr adhurim nga turistt. (Woods 1993: 10)
Woods thrret pr prqafimin e ngjarjeve nga e kaluara dhe prmes qasjes s tij t dalluar, n sugjerimet q u drejtohen mnyrave t sajimit t dmeve materiale n ndrtesat e shkatrruara gjat lufts. N vend t rindrtimit t trsishm t dmeve n ndrtesa, Woods ka sugjeruar mbulimin e tyre me materiale ndrtimore shtes t ndryshme nga ato ekzistuese pr t mbuluar pjest e dmtuara. Woods kto sajime i quan plag, varr apo prerje. (Woods: 19) Ndrtesat mund ti mbajn plagt e lufts, pasi ato nuk kan ndjenja gjersa n nj shoqri, ku plagt e lufts s kaluar ende jan t njoma, ballafaqimi me t kaluarn sht m i fuqishm se ballafaqimi me t ardhmen. Ekziston nj thnie popullore se njeriu sht m i fort se guri, q mbshtetet n natyrn dhe n fuqin e kthyeshme t ktyre dy materieve n trajtat e tyre t mparshme. Por, prderisa guri, kur ahet apo thyhet, asnjher nuk sht m n gjendje t rikthehet n trajtn e tij t mparshme, njeriu, n ann tjetr, gzon nj fuqi vetshruese q ti largoj plagt nga trupi apo shpirti i tij, q veprimet `njerzore i kan shkaktuar gjat lufts.
Mirpo, n rast se ndrtesa prej guri (si n rastin e Sarajevs, pr shembull) nuk zotron nj fuqi vetshruese t natyrshme pr ta kthyer veten n trajtn e vet t mparshme, ather pse njerzimi vazhdimisht synon t zbatoj at q nuk sht e natyrshme. N pjes t ndryshme t bots, pas lufts, shoqria, prkatsisht njerzit e caktuar vazhdimisht mohojn t kaluarn q rrfejn ndrtesat duke i kthyer ato n dukjet e tyre t mparshme t para lufts. Woods propozon q kto ndrtesa t mbulohen me plagt e lufts dhe t theksohen kto plag n shenj t prkujtimit t lufts, andaj, n nj mnyr, populli i Sarajevs nuk ka nevoj tì mbaj plagt e lufts. Arkitekti Woods, n ann tjetr, pr her t par, ngrit nj qasje t re n arkitektur t paslufts. Veprimet e arkitektit Woods, n nj mnyr apo tjetr, kan rrfyer nj formul t re t ballafaqimit me t kaluarn, ku e kaluara nuk kthehet (rindrtohet) por shnohet (plotsohet pjesrisht).
138
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
5. Prkujtimi i flijimit n Kosovn e viteve 2000
Krkimet e zhvilluara n Kosovn e paslufts rrfejn pikrisht kt. Kujdesi i treguar n ecurit e sajimit t prmendoreve, prfshirjes s familjarve, organizimit t inaugurimit t prmendoreve, etj. sht shum i mangt. Euforia e paslufts prodhoi shum prmendore q dshtuan t frymzojn, t projn cilsi t veanta t njerzve, t cilve u kushtoheshin ato, t nxisin ndjenja pr t ardhmen dhe t gzojn prkujdesje t vazhdueshme pr mirmbajtje. N mnyrn m t thjesht, ato plotsojn nevojat politike t grupacioneve t caktuara, pr t theksuar animin e tyre dhe pr t vendosur pranin e tyre n shoqri. Vlen t theksohet se prpos prkujtimit t ngurt, pas lufts n Kosov, shum dshmor u prkujtuan n trajta t ndryshme: prmes librave, kngve apo xhirimeve filmike. Prderisa librat, kngt apo filmat dokumentar nxisin ndjenja n shoqri, prmendoret e ngurta paraqiten shum sterile, pa ndenja, dhe pa cilsi t veanta pr flijimin, jetn dhe veprimtarin fisnike t dshmorve.
Sajimi i prmendoreve t ngurta, prpos cilsive fizike t gjatsis, t gjersis, t dejve t gjakut, etj. ato nuk projn cilsi ansore t dshmorit, dhe nuk paralajmron ndryshim shoqror. Kjo pakujdesi e mosprfshirjes s cilsive t veanta dhe e mungess s paralajmrimit t ndryshimeve vrehet n sajimin e prmendoreve, si sht rasti i prmendoreve pr dshmort Agim Ramadani dhe Zahir Pajaziti.
Pr vshtruesin e rastit q nuk ka dijeni t mjaftueshme rreth kohs, veprimtaris, synimeve dhe flijimeve t tre njerzve, t cilve u sht kushtuar prmendorja, sajimi i
Fig. 1 Agim Ramadani
Fig. 2 Josip Broz Tito
Fig. 3 Zahir Pajaziti
Valon GRMIZAJ
139
tyre sugjeron dhe nxit besimin se Ramadani, Tito dhe Pajaziti ishin bashklufttar me nj armik t prbashkt. Gjersa, qasja n trajtsim, przgjedhjen e materialeve, mnyra e vendosjes dshmojn ngjashmri dhe prfaqsim t prbashkt t cilsive njerzore t ktyre njerzve edhe pse e vrteta qndron se dshmort Ramadani dhe Pajaziti flijuan veten pr tu liruar nga padrejtsit dhe gabimet q brezi i Tito-s lejoi t zbatohen n shtetndrtimin dhe udhheqjen e ish-Jugosllavis. Pr shkak se sajimi i prmendoreve pas lufts n Kosov, prcjell vazhdimsin e cilsive t sajimit t prmendoreve nga ditt e ish-Jugosllavis, trajtimi i prmendoreve pr dshmort Agim Ramadani dhe Zahir Pajazit nuk nxit, nuk pron dhe nuk paralajmron ndjenjn e ndryshimit n jetn dhe n mjedisin e shoqris e Kosovs s paslufts, pr t cilin ndryshim dshmort Pajaziti dhe Ramadani dhan jetn e tyre.
T tilla si jan sajuar prmendoret e paslufts n Kosov nuk paralajmrojn fillimin e nj t ardhme t re. Prkundrazi, prania e tyre fizike m shum prkujton kohn e formimit t shtetit t ish-Jugosllavis, n vend t shtetit t Kosovs, pr t cilin dshmort Ramadani dhe Pajaziti flijuan veten. Prkujtimoret e paslufts n Kosov nuk reflektojn mundimet, vuajtjet, dhembjet dhe tmerrin npr t cilat kan kaluar dshmort. Duke marr parasysh q ushtart fisnik t UCK-s flijuan veten pr lirin e prbashkt t popullit t Kosovs , nuk sht e drejt q rrethanat e tmerrshme t flijimit t mbeten prjetime vetm t antarve t familjes, bashklufttarve dhe miqve t afrt, prderisa pjesa tjetr e shoqris t kursehet nga kjo.
Rrethanat dhe asti i flijimit t udhheqsve legjendar t Ushtris lirimtare t Kosovs, Hamz dhe Adem Jashari jan t veanta n bot, pr arsye se pr lirin u flijuan edhe 20 antar t ngusht t familjes. Baca Hamz dhe Adem me t gjith familjart e pranishm, n rrethana t tmerrshme t pjess s par t marsit98 vendosn t qndrojn bashkrisht deri n vdekje. Kur n ato aste trishtuese ata nuk u ndan, ather pse ky vullnet vetmohues i t qndruarit bashk nuk sht i pranishm n sajimin e prkujtimoreve kushtuar dshmorve Adem dhe Hamz Jashari? N ann tjetr ajo q e dallon flijimin e familjes Jashari n Prekaz te marsit98 sht q, sulmi i forcave serbe n kulln e familjes Jashari sht paraqitur n lajmet qendrore t qendrave televizive n mbar botn. M 7 mars kameramani i pavarur Vaughan Smith prmes xhirimeve t tij nga largsia, e njoftoi botn me vrazhdsin e luftimit t terrorizmitshqiptar n Prekaz nga ana e forcave serbe. Ndonse shnjestr e forcave serbe n kt dit ishte po ashtu kameramani, fatmirsisht ai shptoi dhe fal ktij xhirimi, shqiptart n Kosov u zhveshn nga cilsimi terrorist dhe prfundimisht u vrtetua dhe u kuptua se cila pal ushtronte terror. Andaj asti i flijimit t familjes Jashari prmban nj veanti pr arsye se sht masakra e vetme e kryer n Kosovn e viteve 98/99, e cila ishte xhiruar dhe transmetuar gjat ekzekutimit t saj. Andaj prfundimisht, theksimi i ngjarjes dhe rrethanave t flijimit n hapsirat prkujtuese sht i domosdoshm pasi q pikrisht jan kto veori q nxisin dhe mbesin n kujtimin e brezave t ardhshm.
140
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
BIBLIOGRAFIA Heidegger, Martin (1968). What is called thinking (F. D. Wieck, & J. G. Gray, Trans.). New York: Harper & Row.
Lefebvre, Henri (1991): The Production of Space, Blackwell: Oxford.
Libeskind, Daniel (2005): Breaking Ground, London: Penguin Books LTD. Nelson, Robert S. & Olin, Margaret (Ed.) (2003): Monuments and Memory, Chicago and London: The University of Chicago Press.
Sudjic, Deyan (2005): The Edifice Complex: How the Rich and Powerful Shape the World, London: Penguin Press HC.
Werner, Blaser (1997): Mies van der Rohe, Berlin: Birkhauser.
Woods, Lebbeus (1993): War and Architecture, New York: Princeton.
Recenzione
Sfida bashkkohore
Besnik DOMI
143
Besnik DOMI
SFIDA BASHKKOHORE
Recension: T edukohet qytetari nga Patrice Canivez Thelbi i ngjashm dhe fati i prbashkt njerzor bn q nj libr i shkruar nga nj autor francez para 20 viteve dhe i prkushtuar mbi realitetin e ri evropian- t krijuar n at koh, t duket se ishte porositur pr tu shkruar mu mbi sfidat q e sprovojn sot vendin ton . Ndonse t buruara nga nj histori tjetr, nga nj realitet ndryshe, ky libr ngjason n nj prgjigje t prpunuar teorike mbi sfidat tona aktuale. Rnia e sistemeve moniste t Evrops Lindore dhe riprkufizimi i realitetit ton bashkkohor, para kontinentit ton si trsi shtroi ballafaqime t reja. N kohn e mungess s koncenzuseve t ngurta dogmatike, n nj gjendje kur konceptet e mbyllura ideologjike u dshmuan si shum t varfra prball realitetit shum m t pasur, tani kur barrikadimi prapa bunkerve t vetdijeve kolektive po ngjason n nj atavizm regresiv, t prpiqesh q ti japsh nj kuptim ksaj shumsie turbulluese paraqet me t vrtet nj guxim dhe nj fuqi t veant personale dhe intelektuale . Patris Kanivez n librin e tij T edukohet qytetari do t dshmoj virtyte t ktilla . Ai n kt vepr do t ket guximin q ta kundrshtoj nihilizmin ekstrem dhe ikjen n nj filozofem-akuz apo strehimin n frazeologjin hipokrizike t nj relativizmi epistemologjik dhe etik. Mendimtari francez ktu nuk do ta ndrtoj identitetin e tij filozofik duke u prpjekur q vetm t mohoj apo njollos punn e t tjerve . Identiteti i tij etik dhe teorik nuk sht identitet i nj negacioni, identitet i t qenit vetm kundr . Prkundrazi Patris Kanivez ndrton idet dhe prsiatjet e tij duke ju thn gjrave po, duke ndrtuar dhe duke propozuar modele dinamike pr zgjidhjen e problemeve. Me nj frymzim gati platonik, Kanivez njeh vshtirsit e pashmangshme q ekzistojn madje edhe n demokracit m t prparuara. Mirpo prkundr ksaj (apo ndoshta mu pr kt!) ky autor do t afirmoj fuqimisht domosdoshmrin pr t reflektuar thell mbi kt gj dhe pr t propozuar nj lloj zgjidhjeje :
Kto fakte [ probleme - plotsim nga Besnik Domi] nuk mund t mohohen por asgj nuk i heqin definicionit t demokracis. Njsoj sht n gjeometri: n realitet nuk ekziston asnj rreth i prsosur, por gjeometri i cili prpiqet ta definoj rrethin, nuk ka faj prse sht kshtu . Madje, pikrisht ngase kemi konceptin e rrethit, mund ta trheqim vrejtjen pr kto ose ato paprsosmri t rrathve n realitet. Pa kt ide t pastr apo definicion do t ishte e pamundur t shihen paprsosmrit. Prandaj, t krkosh definicion ideal t
144
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
demokracis nuk do t thot q t braktissh realitetin n llogari t bots s ideve t pastra. Ngase pa ide, fardo gjykimi , madje edhe ai kritik, do t ishte i pamundur
Mirpo, pavarsisht nga ky prkufizim, autori q n fillim shpalos qndrimet e tij se ideja e demokracis nuk paraqet nj koncept tanim t qartsuar i cili ka arritur prsosjen e tij dhe q pret vetm prqafimin e zjarrt nga njerzit. Ideja e demokracis nuk prmban ndonj natyr esencialiste, nj objektivitet i cili do ta impononte veten si e vrteta e pakontestueshme. Po, njmend ekziston koncepcioni mbi demokracin, por madje edhe si nj koncepcion i thjesht ai nuk do t vlente shum poqese nuk do t nxirrej nga ndrthurja e interaksionit social dhe antropologjik. Pr m tepr edhe vet fryma me t ciln sht shkruar kjo vepr l t kuptosh se Kanivez nuk ka rn n kurthin e ndonj himnizimi jokritik t nj modeli t caktuar rregullimi shoqror, madje edhe poqese ky model quhet demokraci moderne. Ai prpiqet q t ruaj distancn e domosdoshme filozofike nga fardo apologjizmi, duket se sht i vetdijshm se po t parashtrohej pa argumentim ndonj qndrim mbi superioritetin e demokracive perndimore kjo vetm se do ta komprometonte diskutimin.
Prkundrazi, libri sht i ndrtuar mbi prpjekjet pr t dhn prgjigje lidhur me pyetjet e prhershme filozofike, t cilat kan paraqitur fondamentin shekullor pr t prsiatur mbi natyrn e shoqris dhe shtetit : A sht e mundshme q nj qenie individuale t mund t gjej nj pajtim me grupin shoqror dhe me rregullat e tij ? A sht i dnuar individi q pr t jetsuar vetveten t detyrohet gjithmon t asgjsoj individualitetin e t tjerve ? A sht e mundshme ndonjher q t knaqen t dyja shtysat e mdha njerzore : Liria individuale, por edhe solidariteti shoqror? Kjo sht njra prej shtjeve m thelbsore q mund t shtrohet ndonjher. Duket se e tr etika, politika, psikologjia, sociologjia, pedagogjia mund t ken kuptim varsisht nga prgjigjja q mund t ipet mbi kt. Ky duket t jet kuptimi i prkufizimit q autori francez i jep koncepcionit mbi drejtsin: Me drejtsi duhet kuptuar nj koncepcion t caktuar t jets s prbashkt, prkatsisht t organizimit t bashksis q secilit individ i mundson t zr vendin q i takon n pajtim me natyrn e tij (me dshirat dhe aftsit e tij) dhe n t njjtn koh siguron mirqenien e shoqris si trsi.
Dhe do t jet pikrisht kjo shtje shpata e Damokle-ut t ciln Kanivez pranon ta v prmbi kok. Por cila do t jet arma me t ciln ky mendimtar do t prpiqet t ndeshet me kt sfid monumentale?
Pikrisht nprmjet nj koncepti esencialist, nprmjet kuptimit t qytetarit .Qytetari jo banori i rndomt apo shtetasi duhet t jet ai tek i cili do t mund t pajtoheshin edhe dimensioni i veant personal edhe dimensioni i prgjithshm i qenies shoqrore. Sepse personaliteti me t vrtet mund t bashkohet me t tjert, por vetm duke pranuar frymn e qytetrimit dhe subjektivitetin e tij si qytetar. Pra lidhja me t tjert mund t bhet vetm
Sfida bashkkohore
Besnik DOMI
145
poqese, paraprakisht, mund t arrihet thellimi, por edhe lartsimi drejt asaj q sht m e mira tek njeriu. Vetm duke u qytetruar ne mund t arrijm nj bashksi vrtet t mir njerzore, ku Un dhe Ne do t mund ta gjenim t folmen e harmonis dialektike. Porse cili sht ky qytetrim, cili do t ishte ky mjedis ku pajtimi dhe mirqenia midis individit dhe shoqris do t mund t ishin krejt t mundshme? Patris Kanivez vendosmrisht na drejton drejt dyerve t qytetrimit evropian. Burimet t cilat ushqejn mendjen dhe zemrn e tij jan: civilizimi antik helen, iluminizmi i madh evropian i shekujve 17, 18 dhe 19, por edhe moderniteti Perndimor i krijuar dhe ndrtuar tash 60 vitet e fundit pas Lufts s dyt Botrore. Jan mu kto thesare nga ku mund t nxirren edhe aksiomat edhe teleologjia e t qenit qytetar i ktij qytetrimi.
Ndrsa ura lidhse drejt ktij qytetrimi mund t mbrrihet m s miri dhe m fatlumnisht prmes edukimit modernist qytetar. Do t jet pikrisht edukimi ylli ndriues i ngadhnjimit t personalitetit dhe i ndrtimit t bots shoqrore. Vetm duke u kultivuar nprmjet edukimit qenia njerzore do t mund ta zotroj shum m lumturisht fatin e tij jetsor dhe ti mbarsoj fatet e t tjerve. Vetm prmes edukimit personaliteti ngjitet - nga teket arbitrare t ndijimeve apo emocionalitetit t tij t rregullt- lart drejt rendit t vlerave t vrteta.
Ti pranosh tjetrit cilsin e subjektit racional do t thot ipso facto t pranosh t drejtn e tij pr arsimim. Kjo ndodh pikrisht pr faktin se arsimimi i mundson t jet ai q sht: qenie q mendon, q flet dhe komunikon. Nj nga t drejtat bazike t secilit njeri, prve liris, sht edhe e drejta pr t pasur mundsi intelektuale pr ta fituar at liri. T gjith duhet pasur mundsi t nxjerrin dobi nga arsimimi, i cili secilit i mundson t zhvilloj aftsi vetjake, t arrij dije dhe arsimim dhe kshtu ta z statusin e vet prej subjekti dhe t sjell vendime t arsyeshme N shtjet se cilat jan ato vlera njerzore q duhen t arrihen filozofi francez sht mjaft konkret. Ai vendosmrisht parashtron vlerat moderne t qytetrimit perndimor : liri, barazi, racionalitet si udhrrfyes pr individin. Por, gjithashtu edhe ndjesi pr drejtsin dhe pr punn e zellshme si mjetet kryesore pr ndrtimin e nj shoqrie m t vrtet t organizuar si duhet. E gjitha kjo n nj mjedis ku dhuna refuzohet si nj mjet pr t arritur qllime. Si zvendsim i dhuns krkohet dialogu dhe diskutimi si burime t vetme pr krijimin shoqror: Por nj komunitet politik definohet prmes refuzimit t dhuns si metod e zgjedhjes s konflikteve: apo pr ta thn pozitivisht nga zgjedhja e diskutimit publik si mjet pr zgjidhjen e konflikteve prmes t cilit arrihet deri te vendimet e prbashkta .
Ne ua kemi borxh grekve t vjetr kt invencion (zbulim) t politiks, i cili ka konstituar njrn nga veorit themelore t kulturs perndimore. Nga kjo rezulton se identiteti i nj kombi sht identitet polemik, uniteti i t cilit konsiston n debatin ku ballafaqohen, kundrshtohen, por edhe pajtohen preferencat ideologjike, fetare dhe morale, t cilat
146
NJOHJA
Nr.1
Qershor 2012
bashkrisht i japin nj vendi fizionomin e tij. sht diskutimi ai q prbn unitetin dhe jetn e shtetit ; sht stili apo forma e debatit ai q krijon imazhin
Pra n filozofin e Kanivez-it dialogu dhe debati sht i kudo pranishm. Mirpo po aq t rndsishme jan edhe koncepcionet e aksionit dhe t puns. Ashtu si u tha n pjesn e par t ktij punimi, filozofia e ktij autori sht konstruktiviste. Nprmes aksionit ky mendimtar dshiron q t kombinoj spiritualen dhe materialen ,ann refleksive dhe at praktike t jets. Ai dshiron q t bashkoj si madhshtin e filozofis klasike ashtu edhe zgjuarsin dhe efikasitetin e qeverisjes moderne teknokratike . Shum qart ky autor ju shmanget animeve n njrn apo ann tjetr, n mnyr shum sintetike integron shum elemente brenda paradigmave t tij. Vrehet fare leht se ky libr afirmon nj pluralizm vlerash t synuara e jo nj monizm filozofik me thekse dogmatike. Mirpo , si vler madhore e ktij libri (ashtu si tanim prmenda) sht fakti se pluralizmi aksiologjik i tij nuk prfundon n grumbull qndrimesh, t cilat as nuk duan t pohojn e as t mohojn kadoqoft. Patris Kanivez do t jet i aft q t hedh posht secilin nihilizm radikal apo komoditetin e nj relativizmi etik apo epistemologjik. Si nj themel kryesor mbi t cilin gjithka do t ndrtohet, si nj kulm t synuar t etiks s tij filozofike Patris Kanivez do t vendos: humanizmin. Boshti i secils etik aftsia pr universalizimin e koncepteve dhe postulimin e parimeve do t ishte plotsisht i pamundur t ndrtohet n rast se nj grumbull vlerash siprore nuk jan vendosur paraprakisht. Kurse pr t pasur nj shtrirje t prgjithshme, etika duhet t jet universale. Ky do t jet caku prfundimtar i ktij libri: ndrtimi i nj etike universale humaniste. Domethn, nj gjakim pr virtytin nprmes nj shtegtimi prmasash globale: Themeli i t drejtave t njeriut ka t bj me respektimin e pakusht t personit. Sa m precize t jen deklaratat, aq m t prirura ato jan t definojn n mnyr pozitiviste se far do t duhej t ishte rregullimi shoqror duke bartur kshtu nj mori kontroversash. Pr shembull shtetet liberale kan mosmarrveshje me shtetet marksiste n shtjet e prons. Por kjo nuk pengon q parimet e prgjithshme pr t drejtat e njeriut t prcaktojn parimet e nj etike universale q do t aplikohej n mnyr kritike, q t trheqim vmendjen mbi dika q nuk do t duhet t lejohet, edhe n rastet kur nuk pajtohemi n lidhje me organizimin e ekonomis apo t prons. Prfundimisht, Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut e vitit 1948 sht adoptuar pothuajse unanimisht.
Ndrsa ka mund ta msoj ky libr kosovarin apo kosovart ? T gjitha kto q u than deri m tash, por edhe akoma m shum. Ky libr do t duhej t ndihmonte q edhe ne, si Patris Kanivez n librin e tij, t frymzohemi pakthyeshm me fisnikrin e madhe t dhn nprmjet veprs epokale t gjeniut humanist Imanuel Kant. Duke u nisur nga ai edhe ne kosovart, si gjith t tjert, duhet t praktikojm q shumka mund ti prdorim si vegla, por se humanizmi duhet t mbetet prgjithmon qllim final i veprimtaris son jetsore.
Numri i revists
KDU 316.74:001

Revista NJOHJA

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Revista NJOHJA

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NJOHJA

Numri i par i revistes s Institutit pr Studime Sociale dhe Humanistike

Universiteti i Prishtins, Fakulteti Filozofik

INSTITUTI PR STUDIME SOCIALE DHE HUMANISTIKE

Numri i par i revistes s Institutit pr Studime Sociale dhe Humanistike

Meditime mbi Shoqerin Moderne................................................................................. 9

Qeverisja Globale dhe Politikat e Tjera ................................................................. 65

Pr Bordin e ISHHS-n: Anton K. Berishaj

Prishtin, Prill 2012

Meditime mbi Shoqerin Moderne

NJOHJA DHE IDENTITETI

Njohja dhe identiteti

Njohja dhe identiteti

Njohja dhe identiteti

ON THE RECONCILIATION OF MINORITY ISSUES IN CONTEMPORARY DEMOCRACIES*

On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies

On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies

On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies

On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies

4. Ex Post Legem Approaches and the Specificity of Minorities Claims

On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies

Barry, Brian. 2001. Culture and Equality. Cambridge: Polity.

On the Reconciliation of Minority Issues in Contemporary Democracies

MODERNITETI N MES T LIRIS DHE KOMUNITETIT

Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/

N kt punim shoqria moderne kuptohet si shoqri e sotme.

Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/ Ibid, str. 348.

Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika Kultura, Zagreb 2008, str.335.

Moderniteti n mes t liris dhe komunitetit

Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/ Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/

Kalanj, Rade, Modernizacija i identitet, Politika Kultura, Zagreb 2008, str.352.

Moderniteti n mes t liris dhe komunitetit

Bell, Daniel, http://plato.stanford.edu/entries/communitarianism/

Moderniteti n mes t liris dhe komunitetit

Moderniteti n mes t liris dhe komunitetit

KULTURA POLITIKE SI DESIDERAT HUMANE (KULTURA POLITIKE DHE DEMOKRACIA)

Kultura politike si desiderat humane (kultura politike dhe demokracia)

Kultura politike si desiderat humane (kultura politike dhe demokracia)

Kultura politike si desiderat humane (kultura politike dhe demokracia)

debate publike t bashksis dhe prgjithsisht kapaciteti pr dialogimin e punve t prbashkta.

Kultura politike si desiderat humane (kultura politike dhe demokracia)

Kultura politike si desiderat humane (kultura politike dhe demokracia)

Montesquieu, De lesprit des lois, Garnier freres Paris 1973

Poper K. The open society... Princeton UP, New Jersey, 1971

Rorty R. Human rights, Rationality and sentimentalit (surles, Basic Books)

KDU 141.12 305_055.2

ONTOLOGJIA E SUBJEKTIT GRUA

Bauman, Zygmunt, Liquid Modernity, Kapitulli Emancipation, faqe 18.

Ontologjia e subjektit grua

Subjekti grua ndrmjet dallimit dhe ndryshimit

Ontologjia e subjektit grua

De Beauvoir, Simone Sexi i dyt, faqe 32 Po aty, fq 32. Po aty, fq 32.

Pse gruaja mbeti grua

Nomadic Subjects: Embodiment and Difference in Contemporary Feminist Theory, fq 32

Ontologjia e subjektit grua

Descombes, Vincent Vetja dhe Tjetri, fq.23.

Ontologjia e subjektit grua

Biddy, Martin (1986). A Study in Contrasts, Womens Review of Books.

Bofre, an (1977). Uvod u Filozofije Egzistencije. Beogradski Isdavako Grafiki Zavod.

Qeverisja Globale dhe Politikat e Tjera

KRIZA E KAPITALIZMIT DHE RIKTHIMI I T MAJTS FILOZOFIKE

Kriza e kapitalizmit dhe rikthimi i t majts filozofike

Kriza e kapitalizmit dhe rikthimi i t majts filozofike

Slavoj Zizek , Living in the End Times, Verso, London, 2010.