Ahmet Refik Osmanl Saraylarnda Kadnlar Saltanat Cilt 1 OSMANLI SARAYLARINDA Kadnlar Saltanat Birinci Kitab Ahmed REFK

Tarih Dizisi : 1 Sadeletiren : Dursun GRLEK Dizgi ve Bask DLEK Matbaas Tel.526 63 78 Kapak Bask AJANS Matbaaclk Kapak Sleyman ZKONUK Bask Tarihi 1984 Datm amil Datm Klodfarer Cad. No: 8/10 Tel :52818 66 Caalolu STANBUL erdem yaynlar Nuruosmaniye Cad, Atay Apt. Kat: 2 Caalolu STANBUL Tel : 526 77 22

TAKDM Osmanl Tarihi'ni sklmadan, bir roman havas iinde okumak isteyeceklerin bavuracaklar kaynaklarn says olduka azdr. Eski tarihlerimizi okumak ve yararlanmak bir ihtisas gerektirmektedir. Okullarda okutulan tarihler ise belli kalplarn ve mfredatn iine skp kalmtr. Oysa dnyann en zengin ve engin tarihine sahibiz. Yeni nesillerin kendi tarihlerini iyi ve kt yanlaryla, usanmadan okuyabilecekleri eserlere ihtiyac vardr. te bu tr tarihlerin yazarlarndan biri de Ahmed Refik'tir. Ahmet Refik, muhteem tarihimizi romanlatran kalemlerin banda gelmektedir. Onun yazm olduu tarih kitaplarn okurken, gemi zaman tnelinde zevkle seyahat etme imknn kazanrsnz. Maziye yaplan bu tarihi yolculuk ne kadar uzarsa uzasn, usanmak nedir bilmezsiniz. nk klavuzunuz yetenekli bir tarihidir. Tarihi iyi bilmek phesiz bir meziyettir, iyi bilinen bu tarihi beenilen ve sevilen bir slpla yazya dkmek de daha byk bir meziyettir. Ahmed Refik bu bahtiyarla erimi ender tarihilerimizdendir. Eski deyimle onun tarih slbu nevi ahsna mnhasrdr. Yani kendine mahsus bir tarih slbu vardr. Edebi eserlerde olduu gibi, tarihi eserlerde de slp byk rol oynar. Hatta daha da ileri giderek diyebiliriz k, slp eserin can damardr. Byk seyyahmz Evliya elebi'yi dnelim. Seyahat ederek geen bir mrn rn olan Seyahatname deki gzellik ve zellik nereden kaynaklanyor dersiniz? Hi phesiz slptan. elebimiz gezdii, grd, mahede ettii yerleri anlatrken o kadar etkileyici bir ifde kullanr ki, sanki siz de onunla beraber geziyor, onunla beraber gryor, onunla beraber hayret ediyor, onunla beraber heyecanlanyorsunuzdur. Seyahatnme'yi lmez eserler arasna sokan, ite Evliya'daki bu anlatm gzelliidir.Ayn eyi Ahmed Refik de tarihi eserlerinde yapmtr. Szn ksas, Ahmed Refik, tarihimizi iyi ve kt taraflaryla, hametiyle, evketiyle, elemiyle, kederiyle gzel anlatmtr. Ondaki btn sr bu gzel anlatmda gizlidir. Bylece tarihi kuruluktan ve skclktan karmtr. Baka bir ifadeyle, tarihi sevdirmitir. Yani ona, tarihi sevdiren adam diyebiliriz. Bunun isbat ise, eserlerinin grm olduu rabettir. Yaynland yllarda byk bir kitle tarafndan zevkle ve merakla okunmutur. unu da hemen ilve etmeliyiz ki, O bir tarihi roman yazar deildir. Tarihi romanlatran adamdr. Bu ii yaparken hi bir zaman gereklerden ayrlmam, belgelerin ve vesikalarn nda yrmtr. Yani tarihin karanlklarnda dolarken vesikalarn n kendine rehber edinmitir. O, batl ve doulu tarihilerin yazm olduklar eserleri hakkyla bilen ve yararlanan bir kimsedir. Eserlerinde yer yer verdii dipnotlarla bunu tebellr ettirmitir. Ahmed Refik vesikalara ve belgelere dayanan tarihe roman slbunu vermek gibi g bir ii baarm adamdr.Ahmed Refik'i nl tarihimiz Mkrimin Halil man yle anlatr; Beikta'da Valdeemesi'nde dodu. Babas Sultan Abdlaziz'in vekilharc rgpl Ahmed Aa'dr. Memleketlerinde Grlkoullar diye anlrlard. lkrenimini stanbul'da, Beikta'da Vinezade Okulunda yapt. Sonra Beikta Askeri Rtiyesini bitirdi. Oradan Kuleli Asker ddisi'ne gitti. Harbiye Mektebi'ne

geti. Bu okulu da 1898'de henz 18 yanda iken birincilikle bitirerek piyade temeni rtbesiyle Trk Silahl Kuvvetlerine katld. Ya kkt, o tarihlerde temen rtbesiyle grevde bulunan, ok yal subaylar vard. Ahmed Refik'in idd okulunda ve Harp Okulu'ndaki alkanl stlerinin de dikkatini ekmiti. Topta Asker Rtiyesi ile Soukeme Asker Rtiyesi corafya retmenliine tayin edildi. Drt yl sre ile ilk nce Topta'nda, bilhere Soukeme Rtiyesinde derslerine devam eden gen temen, 1902 ylnda Harp Okulu Franszca retmenliine nakledildi. 1903'de stemen, 1907 ylnda da yzba oldu.Harp Okulu'nda greve balamasyla beraber gittike oalan ve genileyen kk yazlar yaynlamaya balad. Bu yllar iinde gnlk ve haftalk gazete ve dergilerde ilk yazlarn grdmz Ahmed Refik, bir sre Tercman- Hakikat bayazarln da zerine ald. Devrinin bata gelen dergilerinden; rtik, Malumat, Hazine-i Fnun ve Mecmua-i Ebzziya'da devaml makaleleri grlyordu.1908'de Merutiyet'in iln ile beraber, o zamana kadar yapt yaynlarn, evresinde uyandrd ilginin ilk takdirini toplad. Harp Okulu tarih retmenliine tayin edildi. Ayn yl iinde yeniden tesis edilmi olan Millet Gazetesi bayazarln da yapt. Bir sre kdam Gazetesi'ne geerek burada fkra ve tarihi romanlar yaynlamaya balad. 1325 (1909)'de Erkn- Harbiye-i Umumiye Ceride ubesine memur oldu. Ve burada Asker Mecmuann yaynlanmasn gzledi. Ve bir yandan da askeri makaleler yaynlamaya balad. Ayn yl iinde kurulan Tarih Encmeni'ne ye tayin edildi. 1328'de (1912) Balkan Sava srasnda Erkn- Harbiye-i Umumiye tarafndan sansr mfettiliine tayin edilen Ahmed Refik Bey, savan bitiminde emekliye sevkedilmitir.1325 ylnda Fransa edebiyat, sanayi kurulularn incelemek zere giden heyete katlan Ahmed Refik Bey, seyahat sresinde Fransa'nn eitli ilim adamlar ve politikaclaryla tant. Balkan Sava'ndan sonra Peyam Gazetesinin edebi nshalarnda tarihi yazlar yazan Ahmed Refik Bey, 1329 (1913)'da medreselere tarih retmeni tayin edilmi, ve Medrese-t-lvzn ile dier bir medresede hocalk yapmtr. 1914'de Birinci Dnya Sava esnasnda yeniden yzba rtbesiyle silah altna alnm ve bu kere Sansr Genel Mfettilii emrine verilmitir. Hoca, bu grevi esnasnda Erkn Harbiye Riyaseti'nin emirleriyle Trkiye ve Rusya ilikilerine dair yazd yazlarn birinde, Kavalal Mehmed Ali'nin Trkiye'ye ihanetinden szetmesi hayli tepki uyandrm ve o vakit sadrazam bulunan Said Halim Paa'nn emriyle Ulukla'ya Arpa-saman memurluuna gnderilmi ve alayl bir yzbann maiyetine verilmitir.Ahmed Refik Bey, bir nevi srgn yeri olan bu yeni grevini de deerlendirmesini bilmi, rgp ve Nevehir dolaylarn dolaarak Nevehirli Damat brahim Paa hakknda; yerinde, ilk kaynaklardan aratrma yapmak imknn bulabilmitir. 1915 ylnda Eskiehir Sevk Komisyonu Bakanlna tayin edilen Hoca, burada bulunduu srece; Karahisar ve Osmanl Devleti'nin ilk kuruluuna sahne olan yerler hakknda bilgilerini, ilk Osmanl Hkmdarlaryla lgili notlarn oaltmtr. Birka yldan beri stanbul'dan ve dost muhitinden 8

uzak kalan Ahmed Refik Bey, Eskiehir'de iddetli bir souklama ile yataa dm ora doktorlarnn gsterdii kesin lzum zerine stanbul'a nakledilmi ve tedavisi srasnda Harbiye Nzr askerlik arkadal dolaysyla Enver Paa'nn, Refik Bey hakknda Said Halim Paa'nn kzgnln yumuatmas ile stanbul'da oturmas salanmtr. Ahmed Refik Bey imdi dnyaya yeniden gelmi gibidir. rgp, Nevehir, Eskiehir, Bilecik gibi burcu burcu Osmanl kokan bu yerlerden toplayp getirdii bilgi ve belgelerin artk tezghlanma zaman gelmitir. Bir yandan da Enver Paa tarafndan Harp Mecmuas'na yaz yazmaya ve eski savalara ait Hazine-i Evrak belgelerini toplamaya ve incelemeye memur edilmitir. Ayn zamanda Ordu'ya datlmak zere Erkn Harbiye-i Umumiyye'nin emriyle Tarihte Osmanl Neferi, Yirmibe Sene Siper Kavgas benzeri askerlere mahsus kitapklar yazm, bu kitapklar Erkn Harbiye hesabna baslarak orduya datlmtr.1917'de yaynlanan (Yeni Mecmua) da Kprlzde Fuad, Ziya Gkalp, Necmeddin Sadk (Sadak) Beylerle birlikte alm ve tarihi makaleler yazmtr. Birinci Dnya Savann sonlarnda Dou Anadolu'nun geri alnmas zerine Ermenilerin Trklere kar yaptklar mezalimi incelemek zere yabanc gazete muhabirlerinden kurulmu olan heyete bakanlk etmi, Batum, Trabzon, Erzurum, Erzincan, Kars, Ardahan ve Artvin blgelerini dolaarak Ermeni mezalimi hakknda incelemelerde bulunmu ve Ahmed Refik Bey'in grg ve aratrmaya dayanan bu notlar, telgraflarla Avrupa'ya duyurulmutur. Bu notlar bir sre sonra, (ki komite - ki ktal) ve (Kafkas Yollarnda) ad altnda iki inceleme dizisi, iki kitap olacak ve tarih kitaplnda yerini alacaktr.Refik Bey; 1334 (1918) ylnda Mehmed Arif Bey'in yerine Osmanl tarihi Krssne tayin olundu, ve bir yl sonra mderrislie ykseldi. (1) Ahmed Refik tarihin her dalnda yzlerce eser yazmtr. Burada eserlerinin listesini vermek konuyu uzatacaktr. Ancak Onun Gemi Asrlarda Osmanl Hayat serlevhas altnda yazd eserlerden bazlarnn ismini yazmakla yetinelim : limler ve Sanatkrlar Sultan Cem Kprller Tesaviri Rical Bizans Karsnda Trkler Felket Seneleri Samur Devri Lle Devri Kabak Mustafa Sokollu Kadnlar Saltanat Tarihi Simalar

Sadeletirmesini yaptmz Kadnlar Saltanat drt kitaptan meydana gelmitir. Birinci Kitabn konular unlardr. Osmanl Saraynda Bizans prensesleri Trk Kzlar Hurrem Sultan Nurban Sultan Safiye Sultan'n Siyaseti Handan Sultan I. Ahmed'in Hasekileri. kinci Kitap: Mhfirz Valide Sultan kile Hanm (1)Tarihi Sevdiren Adam Ahmed Refik, Muzaffer Gkman, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, st. 1978, s.15 -18 10 Orta Camiinde Sultan Mustafa'nn annesi Gen Osman Facias Ksem Valide Sultan ve Drdnc Murad Sipahilerin syan. nc Kitap: Ksem Sultan Sultan brahim ve Olnci Hoca Samur Amber Devri Telli Haseki ekerpare Hubyar Kadn Sultan brahim'in zulmleri Ocan syan Sultan brahim'in ldrlmesi. Drdnc Kitap: Ksem Sultan ve Aalar Saltanat stanbul ve Anadolu Saraya Ba Kaldran bir Toplum Ksem Sultan'n ldrlmesi Kzlaraas ile Turhan Sultan'n idaresi nar Vak'as Turhan Sultan'n vefat. Ahmed Refik 10 Ekim 1937 ylnda ld. Vasiyeti gerei cenazesi Bykada'ya defnedildi. Dursun GRLEK 11

BRNC KTABIN ANA BLMLER 1 Osmanl Saray'nda Bizans prensesleri 2 Trk Kzlar 3 Hurrem Sultan 4 Nurbn Sultan 5 Safiye Sultan'n siyaseti 6 Handan Sultan 7 Sultan Birinci Ahmed'in Hasekileri 8 Mfiruz Valide Sultan 9 kile Hanm 10 Orta Camiinde Sultan Mustafa'nn Annesi 11 Gen Osman Facias 12Ksem Valide Sultan ve Drdnc Murad 13 Sipahilerin syan

13 MALHATUN VE NLFER HATUN Osman Gazi sknt ve endie iindeydi. Hi bir zafer ruhunun ihtiyacn gideremiyordu. Sakarya'nn verimli sahillerini, tekfurlarn salam hisarlarn zapt ediyor, Seluklu saltanatnn dmanlarna kar muzaffer oluyordu; fakat yalnz bir emeline, meru' bir isteine kavuamyordu. Osman Bey'in siys ilerinden baka, erefli bir emeli vard. Gen kahraman. eyh Edebli'nin kz Mal hatun'la evlenmek istiyor, bu istek onun iin temiz bir gaye tekil ediyordu.

Osman Gazi on yedi yandayd. Siyah salarnn zerindeki krmz serpuu, Horasan tacn andran beyaz sar, kara ve parlak gzleri, tatl esmer rengi Osman Bey'e Irkna has bir asalet veriyordu.Osman Bey bilginlerin meclislerinden zevk alyor, zellikle eyh Edebli'nin dini sohbetlerinden holanyordu. Edebli'nin dilber kzna olan tutkunluu bu zevke baka bir nee veriyordu.Osman Gazi Mlhatun'un sevgisine dayanamyordu. Akn Edebli'ye acyor, ald red cevab btn mitlerini kryordu. Eskiehir hkiminin oluna duygularndan sz etmesi ki gen arasnda rekabet uyandryordu. Osman Bey Mlhatun'un akyla kendini her trl tehlikeye atyordu. 15 Ak cesaretini oaltyor, onu zaferden zafere koturuyordu. Bir akam, ok yorgun dmt. Mahrumiyet ruhunu eziyor, Mlhatun'un hayli gznn nnden bir trl gitmiyordu. O akam kalbi akn elemleriyle dolu olduu halde Allah'a du etmi, gece gzel bir rya grmt: Mehtbl bir gkyz. Edebli'nln vcudundan ay kadar parlak bir nur kyor, Osman Gazi'nin gsne doru uzanyordu. Oradan, birdenbire, taptaze bir aa ykseliyordu. Aalarn ucu bulutlara karyor. Dallarndan lezzetli meyveler sarkyor. Sk ve zarif yapraklar btn dnyay kaplyor. Yalnz bir dal, yeil ve irin bir dal, kiline gibi erilmi, Batya, Bizans'a doru sarkyor. Aacn ruhu okayan dallarnn altndan tatl, billur bir rlt ile rmaklar akyor, baheleri balar suluyor. Zmrt gibi yeil ovalarn ortasnda, parlak kubbeli, narin minareli ehirler ykseliyordu. Sokaklara toplanan binlerce insan bu gzel ve cezbedici manzara karsnda akn ve hayran bakyordu. (1) Osman Bey evk ve sevin iinde uyanm, Edebliye komutu. Ryasn anlatm, saltanat mjdesiyle beraber, Mlhatun'a da sahip olmutu. Artk Osman Bey iin yeni bir hayat balyordu. Gen kahraman, Mlhatun'la mutlu bir aile oluturuyordu. Alaaddin ile Orhan Bey'in doumu neesini artryordu. Be yl sonra, babas Erturul'un lm Osman Gazi'nin savala ilgili vazifelerini bsbtn oaltmt. Osman Gazi Bizansllarn btn hilelerine kar koyuyordu. Kendisini ldrmek iin dne davet eden Bilecik tekfurundan parlak bir intikam alyor, dn evinden Yrhisar tekfurununun kzn, gzel Nilfer'i kaldrmas olu (1)Solakzde, s.5 16 Orhan Bey'i gzel ve vefal bir kadna, bir ee sahip ediyordu.Osman Gazi,Seluklu Devletinin ykl zerine, padiah olarak seildii zaman (699),saltanatn gnden gne byltyordu. Akakoca, Konuralp, Gazi Abdurrahman kllaryla ve gzellikleriyle kaleler ve gnller fethediyorlard.Aydos Kalesi bir ak neticesinde alnyordu. Hemen her zaferin banda, her galibiyetin neticesinde dilber bir kadn simasnn gnlleri sinirledii grlyordu. Ak ve zaferle kurulan bu asl aile, ksa bir zaman sonra byk kayplara uruyordu. Osman Bey'in kaynpederi eyh Edebli'nin, bir ay sonra Mlhatun'un, ay sonra

da Osman Gazi'nin lm gen Orhan' byk bir zntye sokuyordu. (726) Btn aile, Alaeddin Bey'le Orhan Bey, ve kars gzel Nilfer'den ibaret kalyordu. Bursa fethinin gerekletii yl, Osman Bey ailesi iin felket oluturuyordu. Osmanl azmi bu felket karsnda da krlmyordu. Alaeddin Bey milletini kanunla, adaletle ykseltmeyi dnyor, Orhan Gazi babasnn nasihatlerini gznn nnden ayrmyordu. Kurt olup girme srye Arslan ol bakma geriye r edip haydi eriye Dil geidini hisar yap znik ehrine hor bakma Sakarya suyu gibi akma znikmdi al bakma Her burcunda bir hisar yap 17 Osman Erturul olusun Ouz Karahan neslisin Hakk'n bir kemter kulusun slmbol'u al glzr yap ihtarn cesur hkmdar daima dnyor. Ksa bir zaman iinde, Bursa ovasnda, kk ve zarf bir bakent meydana geliyordu. znik ve zmid bu bakent etrafnda, sakin ve bahtiyar bir belde tekil ediyordu. Nilfer Hatun kprler yaptrryor. glgelik aalar, sarn iekler altndan aheste ve kokular saarak akan sulara gzel adn yadigr brakyordu. Osmancn kahraman olu kaleleri dolayor, genellikle dilber kars Nilfer'i znik'e gnderiyordu. Nilfer, kocasnn btn misafirlerini kabul ediyor, o srada Osmanl yurduna gelen ibn'i Batuta da bu erefe nail oluyordu. Nilfer Hatun erkekden ka-myordu. Kocas siyasi greviyle megul olurken o da en nemli adamlar kabul ediyor, onlara izzet ve ikramda kusur etmiyordu.(2) Orhan Gazi'nin ailesi 'emiz ve saf bir Trk hayat geiriyordu. Seluklularn cesur varisleri Bursa'y camilerle ve imaretlerle dolduruyorlard. Orhan Gazi'nin Nilfer Sultan'dan ehzadesi dnyaya gelmiti. Murad, Sleyman ve Kasm elebi. Btn bu aile iinde zekalaryla, mertlikleriyle temayz ediyorlard. Orhan Gazi Aspora Hatun'la da evlenmi, ehzade Halil dnyaya gelmiti.Orhan Gazi'nin ailesine Bizans unsuru da karyor, Trklerle Bizansllar arasnda balar kuruluyordu. det ve ananelerde, aile hayatnda, saf, merdane bir Trklk hkm sryordu. Orhan Gazi'nin adaleti btn rumlar cezb etmiti. Alay alay Mslman olanlar, at yarlaryla ve parlak oyunlarla karlanyorlard. (2)Aleddin Es Sultani ki benimle beraber mezkr hatunun yanna gitti. Mariinileyha kram etti. Ziyafet ekti. hsan etti. bn- BatutaSeyahatnamesi Orhan Gazi'nin adamlarna Nilfer Hatun da amirlik ediyordu.(3)Osmanl hkimiyetine girenler derhal Trklk detleriyle kaynayorlard. Orhan Bey'in namuslu tebeas tarlalarnda alyorlar, ciddi ve kanaatkar bir hayat geiriyorlard. Yourt, bal, peynir, zm, meyve ve sebze, bu yiit milletin balca gdasn tekil ediyordu. Btn tebea, arazi sahipleriyle, onlarn yannda alan hazar iftilerden, seferi askerlerden oluuyordu. Her fert hakanna itaat ediyor, klla ald yerleri ekiyor, hkmete rn veriyor, seferde malnn derecesine gre asker karyordu. Kei dann yeil eteklerinde oturan Trk hanedan adaleti

ve necabetiyle komularndan ayrlyordu.Bata Orhan Gazi, gzel smas, atk kalar, geni omuzlar, merdane vakar, gnl ekici burma sar ile beyaz klhl, gen ve din tebeas arasnda kendini gsteriyordu. Gen hakan, kardeinin ve bilginlerinin yardmyla ordular tekil ediyor, kyafetler tayin eyliyor, sikkeler bastryordu. Osmanl bakenti nizamyla, kanunuyla, adaletiyle gnden gne kuvvetleniyordu. tede, mavilikler iinde, denizin ortasnda, ivekr Teodora'larnn, kanl htilllerinin hatralarn saklayan ihtiyar Bizans, facialarla dolu bir gemiin gnah ykleri altnda eziliyor, yklyordu. Beride Bursa'nn beyaz minareleri, mavi kubbeleri, iekli aalar altnda, ruh okayc zemzemelerle akan sular, yaldzl adrvanlar gnllerde ferahlk ve rahatlk meydana getiriyordu. Gzel Nilfer'in adn alan skit nehir, srmeli gzler gibi glen gelincikler, mavi ve sarn, pembe renk ieklerle dalgalanan ayrlarn ortasndan akyor, kylarnda ykselen aa dallarna sarlan asmalarn tazelii baklar sinirliyordu. iekli da (3)bn- Batuta Seyahatnamesi 18 19 eteklerinden billur sular fkryor, Renk ve k nazarlar zevk ve msiki kulaklar okuyordu. Bu mavi ve yeil nmtenahilikler ortasnda, gen yiitlerin, dilber Trk kzlarnn dolatklar, her tarafta misafirperverlik ve fazilet duygularnn hkm srd grlyordu. Hakann bile, imaretlerde, halknn fakir ve kimsesiz olanlarna, kendi eliyle orba datt iitiliyordu. Kanun ve adalet Osmanl Devleti'nin kuvvetini arttryordu. Bizans'n zalim ve diktatr memurlarndan ylan halk kendi istekleriyle Orhan Gazi'ye tabi oluyorlard. Bizans bu taze ve asil hkmete kar, on yzyllk kt idarenin uursuz neticelerini gsteriyordu. Orhan Gazi'nin kuvveti Bizans imparatorlarn da emrine boyun ediriyordu. BZANS'TA ENTRKALAR Bu srada Bizans imparatoru II. Andronitos lmt. Olu, on yandaki Yuannis Paleologos'a saray nazr Yuannis Kantakuzinos vasi tayin edilmiti, Fakat patrikle saray nazrlarndan Apukavikos btn nfuzu, ellerine almak istiyorlar, Kantakuzinos'u vatan haini olmakla suluyorlar, neticede isyan etmesine sebep oluyorlard. (4) Kantakuzinos bu sulama zerine kendisini Yuannis Paleologos'a saltanat orta iln etmi, o zaman, dmanlaryla Kantakuzinos arasnda kanl bir sava meydana gelmiti. Bizans tacn giymek isteyen iki rakip, khne imparatorluun hkimiyetini elde etmek iin kuvvetli hkmdarlara paralarn ve kzlarn peke ekmekten geri durmamlard. Gen imparatorun annesi, Andosavo ile nazr Kantakuzinos saltanattan bir dierini mahrum etmek iin her trl fedakrla katlanmaktan ekinmiyorlard. (4) Tarihi Devlet-i Osmaniye, s.108 20

Anna, Srbistan kralna bavuruyor, Kantakuzinos'u teslim ettii takdirde, kzn oluna, Hristopolis'e kadar btn Makedonya'y kendisine vereceini vaad ediyor, Anadolu'daki Bey'lerin de yardmn elde etmekten geri durmuyordu. O zaman Trkler kafile kafile Trakya'ya geiyorlar, dost dman btn Bizans teb'asn, boyunlarnda ipler, Kostantiniyye surlarna kadar srlmyorlard. Anna, tebasm mahveden mttefiklerini, memnun ve mesrur, kabul ediyor, saltanat hrs urunda milletini feda etmekten ekinmiyordu. Bizans halknn ikyetine kulaklarn tkyor, surlar nnde sefil ve perian inleyen ahaliye zerre kadar merhamet gstermiyordu. Binlerce tebann esareti, Anna'nn ecnebi ve haris kalbinde merhamet hissi uyandrmyordu. Anna gzdelerine vcudunu teslim ediyor, nihayet Apukavikos'un zulmleri halk isyan etmeye mecbur ediyordu. Apukavikos sokaa muhafzlarla kyor, ihanetinin cezasndan korkuyordu. Fakat bir gn, zulm ve istibdat iin yaptrd hapisaneleri gezerken, pr galeyan bir hcum ortasnda para para ediliyordu. Anna bu cinayetin intikamn teb'asndan alyordu. Apukavikos'un parayla, arapla sarho olmu adamlar, sokaklara frlyorlar, ellerine geen mazlumlar ldryorlar, kestikleri elleri ve kanl balar karglar zerinde, sokak sokak gezdiriyorlard.(5) Bizansta bu zulmler yaplrken Kantakuzinos Srp'lar, Bulgar'lar, Aydn Bey'i, Umur Bey'i imdadna aryordu. Anna'nn efl-i salib'i Aydn taraflarna hcum ettirmesi Umur Bey'in cesaretini krmyordu. Kantakuzinos'un kars rini, Umur Bey'i Dimetoka'da kabul ederken, Anna'nn zulmlerinden nefret eden Bizans halk da Kantakuzinos'un tarafn tutuyordu.Trk kuvveti imparatorlarn, saltanat iddiaclarnn heveslerini kursaklarnda brakyordu. (5) ardil, Bizans Tasvirleri c.2 s.262 21 Trkler artk stanbul'da nfuz sahibi olmulard.stedikleri zaman geliyorlar, saraya girip kyorlar, Bizansllara kar hkim sfatn taknyorlard. Kantakuzinos, Paleologos'a saltanat orta olur olmaz, onunla da baryor, gen imparatora kzlarndan birini veriyordu. Bizans'ta iki hkmdarn ayn zamanda saltanat srmesi usl, artk dahili fitnenin uzamasna meydan vermiyordu. Orhan Gazi bu siys mcadelelere yabanc kalmak istemiyordu.Onun iin iki yol vard: Ya Yuannis Paleologos'un annesi Anna'nn, yahut Kantakuzinos'un tarafn tutmak.Orhan Gazi Anna'nn rkn, Ltinlere olan eilimini biliyor, Kantakuzinos'Ia ittifaktan daha ziyade fayda gryordu. Bu arzuya Kanta!kuzinos da uymu, kz gzel Teodora'y vermek artyla Trklerin gcnden istifade aresine bakmt. Fakat,iki millet arasnda ok nemli farklar vard. htiyar Orhan'n gen hkmeti ile dilber Teodora'nn yllanm saltanat, birbirinden det ve ananeler, itima ve iktisad hayat bakmndan ok ayrlyorlard. Osmanllarn sade, daima stn maietleri karsnda, Bizans'n zaruret iindeki gururu, sefalet iindeki debdebesi byk bir tezat tekil ediyordu: Ayasofyann, Hora kilisesinin, yaldzl tavanlar ve kubbeleri, Hipodrum'un fersude stunlar, saraylarn parlak ve gz kamatrc mozayikleri muhteem bir mazinin hazin eserleri eklinde temaa ediliyordu. Marmara

sahillerinin mavi durgun sular zerinde beyaz akisler brakan bideler ehrin azametini artryor, berrak ve gneli bir sema altnda khne mazgallaryla ykselen surlar Bizans'n grnte marur, gerekte zayf halknda refah ve emniyet hisleri uyandryordu. Bizans devlet adamlar bu bozuk muhit ortasnda bo ve kof debdebesini aa vurmaktan geri durmuyordu. 22 Bizans saraylarnn facialar gren, aklara sahne olan salonlarnda harem dairelerinin renkli, nakl ve yaldzl odalarnda, uzun srmal etekler, ipekli ar elbiseler, yaldzl serpular grlyordu. Fakat bu parlak, ba dndrc merasim ortasnda, eski mcevherlerin parldad, eski altnlarn gzler kamatrd grlmyordu. mparatorun talarnn ve elbiselerinin zerinde halis altnlarla mcevherler yerine, imdi yaldzlara batrlm levhalar, yalanc talar fark ediliyor, eski altn ve gm kaplara karlk toprak ve maden kaplar saray salonlarn dolduruyordu.(6)Teodora, Bursa saraynn sde odalarna bu yklmaya meyletmi muhit iinden ayrlp geliyordu. Orhan Gazi'nin evlilii siyas bir maksada dayanmaktayd. Teodora gayet gen, Orhan Gazi altm yedi yandayd. Trkler muzaffer hakann bu hareketini siyaseten tasvip ediyor, gen kars iin parlak dnler yapmaktan geri durmuyorlard. Gelini almak iin otuz gemiden meydana gelen bir donanma gnderiyor, yzlerce Trk svarileri, Bizans'n gen dilberlerini Silivri'ye getiriyorlard. Dn merasimi, Silivri'de, Trk usulnce, yaplyordu. Dnde Teodora'nn babas Kantakuzinos, annesi irini, sarayn en nemli adamlar hazr bulunuyordu. Teodora srmalar ve ipekler iinde, yksek bir taht zerine oturmutu. Tahtn etrafnda, altnlarla ve ipeklerle sslenmi bir perde grlyordu. Teodora'nn babas at zerindeydi. Kantakuzinos'un iareti zerine perde indiriliyor, Teodora'nn yumuak ve nazik smas, parlak srmalar iinde, bir iek gibi, meydana kyordu. Etrafta, hadmaalarnn ellerinde mealeler yanyor, saray algclarnn sesleri ortal nlatyordu. zellikle dn iin bestelenen arklar ak ve evkle syleniyor, mutluluklar dileniliyordu. Daha sonra ziyafetler veriliyor, Trk bykleri hallar (6)ardil, Bizans Tetkikat, s.226 23 zerine oturmular, zevkle yemek yiyorlard. Nihayet merasim bitiyor, Teodora ailesine veda ediyor, birka dakika sonra Osmanl gemilerinin mavi sular yararak Marmara sahillerinin krmz ufuklarna doru uzaklat grlyordu. (7)Trklerle Bizansllar arasnda ilk akrabalk bylece meydana gelmiti, Orhan Gazi yabanc hkmdarlarn kzlaryla siyas evlilikler yapyor, hkimiyetinden komularn faydalandryor, ayn zamanda siyasetini belli ve kesin dsturlara gre idare ediyordu. Bu evlilii mteakip kaynpederinin tahta kn tebrike gidiyordu. Orhan Gazi skdar'a geldii zaman, Kantakuzinos bir kadrga'ya binmi, damadn parlak bir ekilde karlamt. ki hkmdarn bir araya gelmesi ok samimi olmutu: Orhan Gazi skdar'da gnlerce kalyor, kayn-pederiyle birlikte ava

gidiyordu. Hemen her gn ziyafetler veriliyordu. Orhan Gazi ile imparator bir sofrada, Orhan'n Nilfer ile Aspora Hatun'dan olan drt olu dier bir sofrada yemek yiyorlar. Ziyafete Trklerle Bizans bykleri de katlyor, hepsi birden yerlere serilen hallar zerinde zevk ve samimiyetle yemek yiyorlard. mparator, kz Teodora ile Orhan'n ehzadelerini alyor, mparoterie rini ile dier kzlarnn yanna, ehre gtryor, birka gn sonra kymetli hediyelerle uurluyordu.Alt yl sonra (757) ehzade Halil'in maceras Orhan Gazi'yle dier imparator Yuannis Paleologos arasnda da akrabalk meydana getiriyordu. ehzade Halil kendisine has olarak verilen Gemlik sahillerinde bir balk kay ile gezintiye km, Foa korsanlarna yakalanmt. Bu felket ihtiyar Orhan' ok zmt. Nihayet ehzade Halil'in yeri haber alnm, korsanlara kar karadan ve denizden intikam alnamayaca anlalm, Bizans imparotoruna bavurmaktan baka are kalmamt. (7) Kantakuzinos,c. 2.s.588 24 Yuannis Pleologos, Orhan Gazi'ye yaranmak iin, bu teklifi derhaf kabul ediyordu. Donanmalar hazrlyor, mzakerelere giriiyor, gen ehzadeyi bin trl zorluktan sonra, kurtarmay baaryordu. ehzade Halil'in Bizans'a girii ok parlak olmutu: mparatordan bin trl iltifatlara nail olan ehzade Halil, Bizans halkndan da samimi alklar gryordu. Kendisini seyre gelen halk arasnda, imparatorla yan yana, at zerinde geiyor, saraya imparatorun oullaryla biraderlerinden bakasnn atla girmesi det deilken, imparator ehzadeyi at zerinde saraya sokuyor, harem dairesinin en gzel salonunda istirahat ettiriyordu. Salonda, Yuannis Paleologos'un kars, ehzade Halil'in vey teyzesi Eleni bulunuyordu. ehzade Halil Eleni'ye teekkrler ediyor, kocasnn ltufkrlna kar minnettarlk gsteriyordu. Yuannis Paleologos, ehzadeye dairesinin yannda bir kk ayrttrmt. ehzade bu ssl kkte mreffeh bir ekilde yayor, daima yeni bir elbise ile gezmeye kyordu. Her gnn hamamlarda, ziyafetlerde, elencelerde geiriyor, imparatorla imparatorienin kymetli hediyelerine nail oluyordu. mparator damadna olaanst bir efkatle bakyordu. O srada iki yanda bir ocuu lm, imparator damadnn neesini karmamak iin bir gnden ok matem tutturmamt. Ertesi gn elencelere, zevklere eskisi gibi devam edilmiti. ki gn sonra da, ehzade Halil'e nianls rini'yi takdim etmiti. mparator bu nezaketlerden sonra damadn parlak bir alayla vatanna gtryor, zmir'de gsterili dnler yaplyordu. (8) alglar alnyor, Trk kyllerinin, ehzadelerine hrmeten, srlar ve davarlar, getirdikleri grlyordu. (8)Korguras,c.2.s.290 25 Orhan Gazi bu ekilde Bizans hanedann hakimiyeti altna alyor, Bursa saraynda adaletli bir saltanat sryordu. Sarayda kadn gzelliinin iradeyi ortadan kaldran tesirleri grlmyordu. Bizansl prensesler Osmanl saraylarnda dinlerini muhafaza

ediyorlar, ailece dp kalkyorlar, iffet ve ahlka halel getirmiyorlard.Bursa saraylarnda kadn desisesi, kan lekesi grlmyordu. Bizans'n kumral gzelleri, Bursann prhenk sular, rengrenk iekleri arasnda bsbtn rahatlyorlard. 26 Murad Hdavendigr zamannda Bursa saray sadeliini ve temizliini yine muhafaza ediyordu. Komu hkmdarlardan kz almak deti yine devam ediyordu. Sultan Murad'n kars Gliek Hatun, bilhassa gzelliiyle, ahlk ile kendimi gsteriyor, olu Bayezid'e Gerrniyanzde Yakup Bey'in kz Devleth Hatun'un alnmasn uygun gryordu. (9) ki hkmdar ailesi akrabalklarn kuvvetlendirmek iin parlak bir dn yapyorlard. (778) Sultan Murad, tabiiyetinde bulunan btn emirleri ve sipahileri davet ediyor, Bursa'da, baharn tatl bir gnnde, dn merasimi yaplyordu. Mslman hkmdarlarn hemen hepsi Bayezid Bey'in dnne elciler, hediyeler gnderiyorlard.. Osmanl kahraman Evrenos Bey'in hediyeleri, gsteri ve kymet bakmndan, hepsine stn geliyordu. Evrenos Bey gayet gzel yz kle ile, yz cariye hediye ediyor, en nde giden on kle ellerinde altn tabaklar dolusu gmler, seksen kle de gm amdanlar, marabalar, parlak leenler ve ibrikler tayorlard. Osmanl Trklerinin servetine bu hediyeler parlak bir misal tekil ediyordu. Hkmdarlardan gelen eliler bu debdebe ve servete hayran oluyorlard. Murad Gazi dn hediyelerinden hi birini kendine ayrmyordu: Evrenos Bey'in hediyelerini Msr Sultanna, Msr Sultannnkini Evrenos Bey'e veriyor, geri (9)Devlet Hatun, Bursa'da Yeil Cami civarnda gmldr. 27 kalann da alimlere ve emirlere taksim ediyordu. Yine o gn kz Nefise Hatun'u Karaman olu Ali Bey'e nikahlyordu, Bu evlilikler neticesinde Ktahya, Simav, Erigz ve Tavanl kaleleri Osmanllara cihaz olarak intikal ediyor, gelini almak iin kadnlar ve erkekler gnderiliyor, kadnlar gelini, erkekler de kaleyi teslim alyordu. Bu ekilde, Germiyan Eyleti de Osmanl memleketine katlyordu. Murad Gazi Mslman hkmdarlarla akrabalk kurduu gibi, Bizans imparatoruyla da mnasebet tesisinden geri durmuyordu. On bir yl sonra (789) Bizans imparatorunun birer kzn kendisine ve olu Bayezid Bey'le Yakup Bey'e almak istiyor, bu srada Timurta Paa'nn Bosna ilerinde urad hezimet neesini karyordu. Bulgar kral iman'n despot Kostantin Draa'tan dul kalan hemiresi prenses Tamara ile evlenmesi Murad Gazi'nin bu husustaki tavrn gsteriyordu. Yldrm Bayezid zamannda saray ahlkszlklar btn fecaatiyle balyordu. Yldrm, kardei Yakup elebi'yi ta ve taht urunda Kosova ovasnda ldryor, saltanatn zevk ve sefahetle lekeliyordu. Srbistan kralnn kz kardeiyle evlenmesi (10) zevke eilimli olan ahlkn bsbtn bozuyordu. (790) Melia, gzellii ve dayanlmaz iveleriyle Yldrm'n iradesini elinden alyordu. mrn savalarda geiren cesur padiah, Melia'nn etkisiyle ikiye alyor, sarayn i olanlaryla dolduruyordu. Bursa saray, Yldrm zamannda gzellerle dolu iki meclisi halini

alyordu. Yldrm, Rumlardan, Srplardan, Bulgarlardan, Macarlardan alnma gen ocuklar ortasnda, ikinin tesiriyle sermest, hkmet ilerine bakamyor: (10)Peev,c.1.s.14 28 Yari rind-i zamanedir sandm Bahs-i vasl teranedir sandm Ehl-i hicrne fitne-i ayar Ortada bir bahanedir sandm Gz ucuyla kyn kyn bak Dil alp kasd- cnedir sandm teranesiyle demsaz oluyordu. Yldrm bu zevk ve sefa lemlerinde de servet ve debdebesini gsteriyor, kadife elbiseler ve srmalar iinde, ecdadnn zaferlerde kazand ganimetleri israf ediyordu. Osmanl saray sse pse Yldrm zamannda bouluyordu. Bayezid'in sefihane yaayna veziri Ali Paa'nn da byk etkisi olmutu. Ali Paa, Yldrm' tevik ediyor, arabn tevbe ile tesirsiz hale getirileceini anlatyor, dier taraftan halk kadlarn, memurlarn istibdad altnda inliyordu. Sonunda halkn blk blk ikyete gelmesi Yldrm' ve zevkperest vezirini uyandryordu. Yldrm'n ikiye olan dknl devrinin limlerini de zmt. Emir Sultan Ulu Camii ziyarete gidiyor, orada padiaha rast geliyor, camiin her kesine birer meyhane yaplmasn tavsiye ediyordu. Yldrm'n hayret ve taacb zerine: Allah'n evi olan kalbinizi niin haramlarla ve yasaklarla doldurursunuz? diyordu. Yldrm o gnden itibaren ikiye tvbe ediyordu. Yldrmn oullar, saray hayatna giren bu dete ister istemez devam ediyorlard. Timur'un elinde, esaret altnda len babalarnn taht etrafnda arpan ehzadeler, Edirne saraylarnn hamamlarndan kmak istemiyorlar, ihtar ve nasihatten etkilenmiyorlard. ehzade Musa elebi, Edirne'ye kardei Sleyman elebi zerine yrd zaman, Sleyman elebi hamamda iki ve safa ile megul, 29 gzleri dnm, kendisine felketin yaklatn hatrlatan emektar adamlarn azarlyor, en gvenilir adamlarnn sakaln tra ettirerek rezil ediyordu. Ydrm'n Osmanl saraylarna soktuu ahlki bozukluk, kendisinden sonra gelenlerin karakterine gre reva buluyordu. 30 Celebi Sultan Mehmed zamannda, Bursa saraynda, skn ve skunet meydana gelmiti. Timur tehlikesi kimsenin aklndan kmyordu. Dahili slahatn lzumu, harici meguliyetlerin artmas saray hayatnda ciddiyet hasl ediyordu. Sultan Mehmed Zlkadiroullarnn kzyla evleniyor, kz Seluk Sultan iffet ve faziletiyle kendini gsteriyordu. Bursa saray Orhan Gazi zamanndaki mill ve sade eklini yeniden kazanyordu.

Olu II. Murad da babasnn eserine tabi oluyor, sfendiyerolunun kz Hatice Alime Sultan'la evleniyor, (11) Seluk Sultan' Karaca Paa'ya dier hemirelerini Mahmud Celebi ile sfendiyerzde Kasm Bey'e nikahlyordu. (828) Fatih Sultan Mehmed, sfendiyarolunun kz Hatice Mime Sultan'dan dnyaya gelmi, Hovand Hatun Fatih'e st nine tayin edilmiti. kinci Murad Srp prensesi Mars'a ile de evlenmi (12) ahlk ve adetlerinde byk bir iti-ial gstermiti. (13) kinci Murad faziletli ve bilgili, zarif ve rind merep biriydi.Genellikle iirle megul olurdu: (11) Evliya elebi Cild 1, s. 106 (12)Peev,c.1,s.14 (13)Peev,c.1,s.354 31 Saki getir, getir yine dnk arabm Sylet dile, getir yine cenk ve rbabm Ben var iken gerek bana zevk ve bu safa Birgn gele ki grmeye kimse trabm Kt'asyla merebini tasvir eden padiah ; Uykuda dn gece canm gibi canan grdm Ten-i efserde de kalm eser-i can grdm Leblerin hasta iken azma aldm billah Ey tabib dil ve can derdime derman grdm Ngehan ben bu gece kadre erip kaplcada Bir gmten yapl serv-i hraman grdm gazeliyle ne kadar duygulu ve gzellie dkn olduunu gsteriyordu. kinci Murad'n kz kardei Seluk Hatun Sultan, Karaca Paa'yla yirmi yl yaam, Paa'nn Varna savanda ehid olmas zerine bu evlilik sona ermiti. Seluk Hatun btn vaktini hayr eserlerine ayrmt: Bursa civarnda Mihrapl Kpr'y yaptrm, (870) kardei Fatih Sultan'n parlak zaferlerini grmek mutluluuna erimiti.(14) Fatih, yirmi iki yanda, stanbul'u alarak hayatnn en parlak devrini yaam, btn hkmdarlarn kendisine ba ediini grmt. Fakat: Saltanat tacna ba emez, kabul itmez serr Sana bin cane kuldur, zge sultandr gnl (14)Peevi, c.1.s.14 32 gibi ince fikirler, derin duygularla manevi meziyetler arayan gen padiah nceki validesi Mariya'nn ocuunu bodurmak gibi bir eliki gstermitir.(15) Mariya, Sultan kinci Murad'n lm zerine, elli yanda, babasnn Srbistan kral Corc Brankovi'in yanna gelmiti, ikinci Murad'la 847 ylnda evlenen gen Srp dilberi Kmen hanedanndand. Validesi, Trabzon imparatoru Kaluyan'n hemiresinin kzyd. Fatih Mariya'y vatanna gnderdikten sonra, Bizans imparatoru

onunla evlenmeye karar vermiti. Geri daha iki prenses, Trabzon Kralnn kz dilber Katerin ile Grcistan kiralnn kz da vard; fakat imparatorun vekili Franez, Mariya'y tercih etmiti. Nihayet gerek Mariya'nn red cevab, gerek Bizans saray erknndan bazlarnn engel olmas bu teebbs sonusuz brakmt.(16) Bunun zerine Franez, askerler, doktorlar, ve muzikaclardan mrekkep bir topluluk ile Anadolu'ya gelmi, Trabzon Kralnn kzyla Grcistan Kralnn kzlarndan ikincisini tercih etmiti.Trabzon kralnn kz dilber Katerm de Uzun Hasan ile evlenmiti. Franez gze! grc kzn almak iin ok fazla zorluklarla karlamt. Babas, evvela kzma hi cihaz vermemi, cihaz erkekten istemiti. Fakat imparatorun talip olmas houna gittii iin nihayet kzna, Kostantiniyeye gidecei srada, avular dolusu para, gm ve altn kaplar, inci gerdanlklar, altn kakmal evani, srma ilemeli kumalar hediye etmi, stanbul kuatmas zerine, kzn Kostantini-ye'ye gelmesi mmkn olmamt.mparator, Fatih'in nceki validesini almadan Fatih imparatorun bakentini alm, kudret ve nfuzu ile alara hkim olmutu.(17)Fatih sarayn gzel kadnlarla, en zarif sanat eserleriyle (15)Cem Sultan, s. 3 (16)Schlumberger,stanbul'un Muhasaras ve zapt s.17 (17)arldil, Bizans Tasvirleri, c.2.s.288 33 dolduruyordu. iir ve sanata olan dknl gzele kar meylini artryordu. Fakat memleketin selmetini muhafaza iin akna daima hkim oluyordu. Rum gzelleri Osmanl Saray'nn zarif odalarna renk veriyorlard. Fatih Venedik'ten ressam Bellini'yi getiriyor,(18) kendi resmi ile beraber birok kadnlarn' resmini yaptryor, sarayn duvarlarn bunlarla dolduruyordu. Fatih zamannda kadnlar yzlerini rtmyorlard. Yalnz balarn rtyorlar, yzlerini ve zilletlerini gsteriyorlard. Hanmlar arasnda da airler yetiiyordu. Kastamonu'lu Zeynep bu devirde iirle kendini gsteriyordu. Zeynep ilim ve fen grm, musikiyle de megul olmutu. eh bu sureti zba sana Hak'tan inayettir Sanrsn Sre-i Ysuf cemalinden bir yettir Senin hsnn, benm akm, senin evrin, benim sabrm Demadem artar eksilmez, tkenmez bnihayettir kt'asyla duygularndaki incelii isbat eden Zeynep hanm; Kefet nikbn yeri g mnevver et Bu lemi onasr firdevsi enver et Depret lebini ca getir havz- kevseri Anber san cz bu cihan muattar et diyordu. Fatih Sultan Mehmed'in kars, Glbahar Sultan'd, Amasya'da Enderun Camisinin idaresi iin birok vakflar kurmutu.(879) Fatih'in Glbahar Hatun'dan ikisi byk, biri kk kz olmutu. Olu Bayezid, Emir Bey'in kz Sultan Hatun'la, daha sonra o da baka bir Glbahar (18)Ahmed Refik, Fatih Sultan Mehmed ve Ressam Bellini.

34 Suiton'ia evlenmiti. Sultan Hatun, Amasya'da mkemmel bir Dr'l Kurra yaptrmt. Bayezid'in bir kz, Hatice Sultan dnyaya gelmi, ina ettirdii camie sultan hamamn gelir kayna yapmt. Fatih'in lm iki Glbahar' da elem ve keder iinde brakmt. Bayezid'le Cem'in saltanat kavgalar saray daima megul etmiti.Sultan Cem kardeinin saltanatn ekemiyor; Sen bister-i glde yatasn evk ile handan Ben kl denem klhan- mihnette sebep ne? diye isyan ediyor, Anadolu sahalarnda karde mcadeleleri grlyordu. Nihayet Cem Sultan, yaa en bykleri, Seluk Sultan Hatun'a mracaat etmi, Anadolu'nun kendisine braklmasn sylemi, Seluk Hatun'u Mevlna yas ve Ahmed Celebi ile birlikte kardeine gndermi Seluk Sultan'n yalvarmalar hi bir fayda vermemiti. Sultan Bayezid blnmenin zararlarn anlatm, bu red cevab Cem'in felketiyle sonulanmt. Cem'in annesi, olunun bedbaht hayat karsnda ok zlmt. Fransa'nn cra kelerinde, Sava atolarnda, Roroa'nn Sentani kulesinde, kalbi ak ve tahassrle yanan olundan ili mektuplar alyor, Bedbaht elemleriyle Cem'in: Senin hicrin beni zr etti, Sdk ile hell eyle Bu hasret hore kald, idelim sabr ve ekb ancak kalbi yaralanyordu. Sultan Cem'in duygular, Avrupa saraylarnn arasnda haberlemelere sebep oluyor, paralar gnderiliyor, zehirlerden sz ediliyor. Nihayet bare Cem' in gurbet kelerinde lm bu ihtiraslara da son veriyordu.(900)Cem'in kz kardeiyle beraber Msr'da yaayan talihsiz annesi de bu scak iklimlerde son nefesini veriyordu. kinci Bayezid'in bir kars da Blbl Hatun'du. Bu hatun'dan ehzade Ahmed dnyaya gelmiti. 35 Blbl Hatun Amasya'da Hatuniye Mektebi'ni yaptrm, bir cami, bir de marethane kurmutu (910)Olu ehzade Ahmed de Gliek Hatun'la evlenmiti. Gliek Hatun da Amasya'da nemli hayr eserleri yaptrm, orada lm, Gliek Trbesi'ne gmlmt.(19) Bayezid zamannda eski devirlerin parlak zaferlerinden eser grlmyordu. Fakat iir ve edebiyat durmadan ilerliyor, Mihr Hatun gibi airler Trk kadnlar arasnda yksek bir mevki alyordu. Amasya'nn bu ili airesi; Ben umardm ki, seni yr-i vedar olasn Kim bilirdi ki, seni byle cefakr olasn Bed dua etmezem amma ki, Hda'dan dilerim Bir senin gibi cefakra havadar olasn ikayetiyle aknn talihsizliklerini anlatyor, devrinin iir stad Necati'ye nazireler ind ediyordu. Hbtan atm gzm ngh kaldrdm seri Karma grdm durur bir mhehre dilberi

Talihim saad oldu yahut kadre irdim galiba Kim mahallem ire grdm gece domu mteri Gzm ap yumunca oldu emimden nihn yle tehis eylerim, kim ya melektir, ya peri gazeli Divannn en gzel paralarndan birini oluturuyordu. kinci Bayezid iirden holanr, ehzadelerini de ayn hisle terbiye ederdi. Oullarndan Korkud ile Selim iirde cidden ilerlemilerdi. Kahraman Selim, genlik zamanlarn Trabzon'da geirmiti. Burada, olu Sleyman',Beikta'da gml Yahya Efendi'nin annesi emzirmi, bu ekilde aralarnda st kardelik meydana gelmiti.(20) Fakat Selim, saltanat da, siyaseti de, alt-st edecek, Osmanl Devleti'ne baka trl cereyan verecek bir kabiliyetin sahibiydi. ttihat etmezse millet d- dar eyler beni Ke-i kabrimde hatta bkarar eyler beni beyti ile btn siyasetini zetleyen gen Selim, saltanat babasnn elinden alm, kardelerinin cesetleri zerinden Osmanl tahtna kmt. Nilfer Sultan'n zarif odalar, boyunlar boulmu ehzade cesetleriyle dolmutu. Sultan Selim evvela kardei Ahmed Sultan' Anadolu'dan pskrtyor, kendisine snan be ehzadenin nizam alem iin kavaid-i li Osman zere (21) boulmalarn emrediyordu. O zaman Bursa saraylarnn odalarnda mthi cinayetler ileniyordu. ehzade Mahmud'un yedi yanda olu, celladn ayaklarna sarlyor, mr olduka amcasna hizmet edeceini sylyor, gzlerinden yalar dkyordu. Dier ehzade yirmi yalarnda Osman Sultan, Celladlarn zerine atlyor, birinin kolunu kryor, tekini haneriyle paralyordu. Bu manzaray gren Sultan Selim tekrar celladlar gnderiyor, ehzadenin kollar balanyor, boynuna kemendler atlarak bouluyordu. Sultan Selim, kardei Korkud'u da, Ahmed Sultan' da ayn cezaya arptrmt. Osmanl hanedannn hayatta olan dier fertleri de Acem ellerinde, Msr llerinde telef olmutu.Birinci Selim'in iire olan dknlyle bu teebbs byk bir eliki meydana getiriyordu. Birinci Selim, bu hareketi zararl bir gelenek, dinen meru bir sknet vasta(19)Hseyin Efendi, Amasya Tarihi, c. 1. s. 134 36 (20)Peev c.1.s.455 (21)Solakzde,s.353 37 s olarak kabul ediyor, dklen kanlardan uhrev bir ceza, dini bir gnah dnmyordu. Bu kanl faciadan sonra, Kahraman Selim sessizce siyasetini takip ediyor, yeil serpuu, Selim destan, ipekli kaftan, mcevher haneriyle, sava meydanlarnda at oynatyor, ayaklanmalar bastryor, bakentler zapt ediyordu. Birinci Selim zamannda saray hayatnda byk bir deiiklik grlmemiti. Annesi Glbahar Sultan, tahta kndan yedi yl nce (911)Trabzonda lmt.(22) Kars Hafsa Sultan sarayn yegne hkimesi idi. Padiah, sarayda ok az grnyordu. Sava, Birinci Selim'in btn hayatn dolduruyordu. Bazan Edirne'ye

gidiyor, dedelerinin gzel bakentini derin bir hazla temaa ediyordu. Edirne ehri yksek minareleri, sratli akan nehirleri, sk serviler orasnda beyaz saraylar, etrafn kuatan nihayetsiz ve yeil ovalar ile Birinci Selim'in airane yaratln okuyordu. Bazan ; ki gzm Meri ve Tunca gibi her yne akma Kolunu boynuma arda yeter salndk ellerle beytini sylyor, bn-i Kemal'den nazireler istiyordu. Bu devirde Edirne Saray, Tunca kenarnda zarif bir manzara gsteriyordu. Saray ilk defa kinci Murad yaptrm, daireler ve koular ina ettirmiti.(787) Birinci Bayezid, daha sonra Edirne'nin en yksek noktasna bir saray yaptrm, Tunca sahilindeki saray metruk kalmt. Fatih Sultan Mehmed ise tepedeki saray klaya dntrm, Tunca sahilleri tekrar saltanat cmbleriyle renklenmiti.Osmanl Saltanat gnden gne bymt. Kuzeyde Tuna sahillerine dayanan Osmanl Trkleri Msr'a kadar ilerliyorlar, ksa zaman iinde hilfete de sahip oluyorlard. Ouz'un cesur torunlar Turan rknn cengverane zelliklerinden istifade ediyorlar, dnya siyasetine hkmediyorlard. Msr'n zapt Hindistan yolunu Avrupa'llara kapyor, keifler devrinin almasna sebep oluyordu. Osmanl saraylarnda iir ve sanat reva buluyor, sarayn has bahelerinde dilber cariyelerin dolatklar, kadn sultanlarn elmaslar iinde saltanat srdkleri grlyordu. (22) maret ? ceura'rcin bahesindeki trbesinde bir kitabe vardr. 38 39 KANUN SULTAN SLEYMAN Kanuni Sultan Sleyman devri saray hayatnda byk bir deiiklik meydana geliyordu. Bu devirde Trk rk evket ve azametinin son noktasna ulamt. Batda, uyan devri, dahiyane eserleriyle ilerliyor, Luter'in dini dnceleri toplumsal inklplar douruyordu. Batnn iki byk hkmdar arlken ile Birinci Fransuva rekabetler ve ihtiraslarla birbirleriyle arpyorlard. Douda ise, Bizans imparatorluunun muazzam beldesinde, Kanuni Sultan Sleyman kuvvetli ordusuyla dnya siyasetine hkim oluyordu. Ouz neslinin saltanat ran'a, Msr'a, Afrika'nn kuzey sahillerine. Tuna vadilerine, Hind ve hatta Almanya'nn ilerine doru geniliyordu. Sultan Sleyman Rodos' ta Bizans fatihinin intikamn alyor, Belgrad Osmanl memleketlerine katlyordu. Btn Avrupa bu kudret ve heybet karsnda titriyordu. Osmanl aknclar ksa bir zaman iinde, levendane tavrlar, parlak kllaryla Viyana surlarnn nnde grlyordu. Almanya'da Trkler aleyhine arklar tertipleniyor. Halka cesaret verilip birlik olmas isteniyordu.Kanuni Sultan Sleyman'n muzaffer ordusunu hi bir birlik, hi bir kuvvet durduramyordu. Moha ovas Macarlara mezar oluyor, II.Lui, ordusunun kanl cesetleri arasnda bataklara gmlyordu. 40 Kanuni Sultan Sleyman'n saltanatnn snr izilemiyordu. Fransa Kral Birinci Fransuva ile anlamalar imzalanyor, kinci Lui'nin damad Ferdinand'a tehdit

mektuplar gnderiliyordu. Sultan Sleyman, Zapolay Yano'u himayesine Birinci Fransuva'y ittifakna alm, imparator arlken ise Ferdinand'n karsnda, muzaffer ordusuyla meydan okuyordu. Viyana baarszl da Sultan Sleyman'n azmini krmamt. Ordunun ekilii bile zaferle sonulanmt. Kasm Bey'in aknclar son nefere varncaya kadar canlarn feda ediyorlar, ordularnn hareketini bylece kolaylatryorlard. Bir mddet sonra, Osmanl askerlerinin Tunus'ta, arlken ordusuyla arpt grlyordu. Akdeniz Barbaros'un cesur korsanlarna teslim oluyor, Osmanl Saltanat debdebeli ve muzaffer bir ekilde ykseliyordu. Bakentin her tarafnda, azamet ve ihtiam, debdebe ve tantana hkm sryordu. Mimar Sinan'n dehas Bizans tepelerini heybetli ve yksek camilerle sslyordu. Ksa bir zaman iinde, Sultan Selim ve Sleymaniye camileri zarif kubbeleri, yaldzl alemleriyle parlyor, Rstem Paa camii renkli inileri, parlak camlaryla Osmanl saltanatna rnek tekil ediyordu. Zaferlerden alman ganimetler mabedlere harcanyordu. Her zaferin ganimetleri stanbul'da dini bir abide eklinde ykseliyordu. Sleymaniye Camii'nin inas Osmanl sanatnn da tekamln gsteriyordu. Sekiz ylda iki bin iki yz krk yk ake ile ina edilen bu muhteem mabed, Ouz'un saltanatl torununu Bizans imparatorlarna da stn getiriyordu. (23) Ayasofya'nn parlak ve renkli mozayklaryla parlayan kubbesinin karsnda, Sleymaniye narin ve rakik, muazzam, gzelletirilmi bir sanat eseri halinde ykseliyordu. Jstinyanus Ayasofya'y yap(23)Peev, c.1,s.424 41 t zaman Sleyman Mabedi'nden daha yksek ve byk bir mabed yaptrdn grm; Ey Sleyman! Seni getim, demiti. imdi Trklerin vakur Sleyman' da, Jstinyanus'a nazre yapyor, bakentin her kesini medreseler ve tabhaneler, emeler ve su kemerleriyle sslyordu. Saray, Kanuni Sultan Sleyman devrinde, basit bir ekildeydi. Kaln kemerler zerinde mavi kubbelerle ykselen binalar Osmanl sanatnn zarafetine rnek oluyordu. Uzun ve siyah serviler altnda, geni avlulardan geiliyor, harem bahelerinde asmalar kafeslerden sarkyordu. Renk renk iekler pencerelere kadar ykseliyor, deste deste, batan baa renkli zemine uzanyordu. Sar ve pembe gllerin yapraklar saray mermerlerinin stne renkli ve kokulu bir ekilde serpiliyordu.(24) Saray odalar zinet ve ssle dopdoluydu. Bizans tantanas Osmanl Saraynda da grlyordu. Fatih'in limne ve sanatkrane mizac sarayda parlak merasimin, zinet ve sanatn reva bulmasna hizmet etmiti. Sarayn gzelliine Boazii sahilleri de nazire tekil ediyordu. Denizin mavi sular stne aa dallar ssl elenkler gibi sarkyor, bahelerde zekkum aalarnn ak ll, narlarn atei, krmz iekleri parlak ve tire yapraklar arasnda grlyordu. Duvarlardan glmser gibi sarkan gller, kayalara trmanan sarmaklar gzel bir manzara meydana getiriyordu.

Asl hayat stanbul'dayd. Camilerin geni avlularnda, pembe erguvanlarn glgeleri altnda krmz sarklar, sarkk brkleri, muhteem rfleriyle erkn ve ulemnn, yenierilerin dolatklar grlyor, adrvanlarn zemzemesi, kitabelerin altn yazlar kalblerde dini bir huu ve huzur uyandryordu. Her tarafta renk ve azamet hissediliyordu. (24) Sefaretnme 42 Osmanl zihniyeti dnyaya dini ile, kuvveti ile, ordusu ile hkim olduunu biliyordu. -Btn kinat Osmanlla rm zannediyor, Osmanllktan baka saltanat, Osmanllktan baka kuvvet bilmiyor, ve bu gurur ile mbahi, yksek aln, cesur kalbi, marur nazarlar, ile zafer bideleri ortasnda dolayordu. Btn iirlerde, galibiyetten, gzelliklerin tasvirinde bile askerlikten belirtiler grlyordu. Bak, azametli beyan ile bahan tasvir ediyor; Rh-i bah oldu mesiha sfat- enfas- bahar Atlar ddelerin hb-i ademden ezhar Cmle can buldu cihan erdi nebatata hayat Ellerinde harekt eyleseler serv ve nar Deydi yine emen nut zmrd-i famn Sim-i hm olmuiken fer-i harim-i glzar szleri mesut ve muzaffer bir zmrenin duygularna tercman oluyordu. Bahar tabiat, zafer gnlleri canlandryordu. Budin'de, vakur paalarn idaresinde, din ve heybetle bekleyen ordudan devaml olarak zafer haberleri geliyordu. Yal Kk nnden, amirallerle ve esirlerle dolu kalyonlarn direkleri krlm kadrgalarn mavi sular yararak getii grlyordu. Fransa ve Avusturya'da, Venedik doclarndan gelen sefirler Osmanl bakentinde kuvvet ve himaye aryorlard.Bu debdebe ve azamet ortasnda, yalnz bir nfuzun etkisi grlyor, yalnz bir kuvvetin hkim olduu hissediyordu: Sultan Sleyman'n zaman Osmanl saltanatnn zirvesini oluturuyordu. Sultan Sleyman uzun yz, dzgn endam, yksek serpuu altnda, zafer ve azametle sermesi el gzleriyle donanmasnn zafer ganimetlerini temaa etmek iin saraynn bahesine kt zaman, etrafndan ipekli cbbeleri, elmasl sorgularyla brahim Paalar, Ebussuudlar, grnyor, Osmanl saltanatn idare 43 eden yksek simalar arasnda Fuzliler ve bn-i Kemaller, skender elebiler ve Yahya Beyler en mtefekkir zmreyi oluturuyorlard.Kanuni Sultan Sleyman'n adamlar arasnda brahim Paa'nin nfuzu hepsinden fazlayd. Sultan Sleyman'la Vezir-i Azam'n samimiyeti ok kkken balamt. Gen brahim Prag'da dnyaya gelmi,(25) genliinde kemana heves etmiti. Bir rum gemicinin bu cesur olu nihayet i Trk korsanlarnn eline dyor, Manisa'l dul bir kadna satlyordu. Kadn, gen brahim'in taze gzelliini zinetlerle sslyor, zeki diman terbiye ile ykseltiyordu. Sultan Sleyman, ehzadelii zamannda, bir gn Manisa civarnda dolarken, uzaktan gzel bir keman sesi iitiyordu. Ak ve iirle yaayan hassas

kalbi bu tatl namelerden etkileniyor, nden itibaren gzel brahim'le mnasebet kuruyor, dncelerine ve hareketlerine hayran oluyordu. Sarayda nemli bir greve tayin edilen brahim Aa, hi bir dakika Sultan Sleyman'n yanndan ayrlmyordu. Gen ehzade babasnn yerine geince, brahim Aa'y Has Odaba'lna geiriyor, kendisine son derece gveniyordu.brahim Aa az bir zaman iinde, vezirlik rtbesine sahip oluyordu.Paann nfuzu zeksyla doru orantl olarak artyor, siyasi dnceleri Sultan Sleymann da vazifelerini kolaylatryordu. Sultan Sleyman ayn zamanda, Veziri Azam Pr Paa'y da takdir ediyordu.htiyar vezir arz'a girdike deta utanyor, .kendisine saygda kusur etmiyordu.Birgn yine Pr Paa ile grrlerken : Hizmetinden kemali mertebe kran zere olduum bir kulum tara karmak isterin. Bilmem ne mansp ile karsam, demi. htiyar vezir derhal padiahn fikrini anlam; yle mukarreb ve makbul olan kullarna benden(25)Hammer, c.3 - Tarihi- Ata c.2. s.15 zin yeri tevcih olunmak gerekir, diye sadareti brahim Paaya brakmt. brahim Paa artk btn iktidar eline almt. Sadaret mevkiinde devletin siyasetini idare ediyor, savalarda cesaretini gsteriyordu. Paann hr dnceleri karsnda btn sefirler boyun eiyordu. brahim Paa zevk ve sanata kar byk bir ilgi duyuyordu. Budin'den ald heykelleri at meydanna dizdiriyor, air Figani'nin sylemi olduu hicviyelerine idamla karlk veriyordu. (26) brahim Paa'nn sadrazaml Sultan Sleyman'n en parlak devrini tekil ediyordu. bn-i Kemaller ve Ebus suudlar ilimleri ve faziletleriyle Trk dehasn temsil ediyorlard. air Bak; Hep seninndr benim dnya cefasn ektiim Yoksa mrmvar sensiz neylerim dnyay ben tarznda ak ve tevekkl dolu iirler yazyor, Fuzli'nin Leyl ve Mecnn'u aka mptel olanlar sermest ediyordu. Irak'n ili airi, etkileyici feryatlarla, ride dillerde sryordu. Ak bir em' ilhidir, benim pervanesi evk bir zincirdir, gnlm onun divanesi diyen Hayli, bu devirde rikkatli iirleriyle kendini gsteriyordu. Yahya Bey Yusuf ile Zleyha'sn yazyor; Dr- dnya dil-i gnlm gibi viran olsa Ne cihan olsa, ne can olsa, ne hicran olsa Keki sevdiimi sevse kamu halk- cihan Szmz cmle heman kssa-i canan olsa temenniieriyle duygularn dile getiriyordu. (26)Solakzde, s.459 44 45 stanbul byk limleri,rbahi airleri, saltanat ve servetiyle ikbal devirlerini yayordu.Vezirlerin saraylar debdebe ve servetin numunesini tekil ediyordu.

Devlet erkn ktphanelerinde, deerli talarla ssl binlerce mushaflar, renk renk cildlerle mzeyyen, Osmanl cildcilik sanatn gsteren yaldzl kitaplar, silahhanede yzlerce altn skfler, cbbeler ve cevenler, ssl kllar, gm eperler, altn ve gm eerler, elmaslar ve yakutlarla aadar, gzleri kamatryordu. Saray bahelerinde yzlerce iolanlarnn, odalarda dilber ve sarn cariyelerin vakur ve mtebessim dolatklar grlyordu. brahim Paa'nn, Rstem Paa'nn Defterdar skender elebi'nin saraylar bakentte servet ve ihtiama rnek tekil ediyordu. Vezirlerin gcn kuvvetini anlatmak mmkn deildi. Yalnz skender Celebi'nin cariyelerinden baka, alt binden ziyade maiyyeti vard. Her sene Trabzon'dan gemilerle gelen kumalar adamlarna yetmiyor,fazla olarak stanbul pazarlarndan da satn alnyordu.(27) Btn saraylar hasen ve mstesna sar sal gzel kzlar ve mevzun ve mergub periler, civanlar la doluyor,(28) slav ve Cermen gzelleri Osmanl saraylarn enlendiriyordu. Sultan Sleyman yaratltan hassast. Devrinin airleri tefekkr tarz zerine byk bir tesirde bulunmutu.Zamannn tahasss tarzndan Sultan Sleyman da kendini tecrid edemiyordu.(29) Her hubab eskime bir aks salm peykerim ah- meiik-i muhteem tutmu cihan lekerim Ak sergerdansym, gsmde yeryer dalar Bir sipihr-i sairim sabit cemii ahterim (27)Peev c. 1. s. 41 (28)Peev c. 1. s. 96 (29) Read Bey, Tarih Edebiyat Osmaniye c.1 46 diye feryad ederken, Sultan Sleyman da, askerlik duygusuyla comu; Allah Allah diyelim ryet-i h- ekelim Gzne srme dey dd- siyah-i ekelim Pymal eyliyelim kiverini srh ser'in Yryp her yemeden ark'a sipahi ekelim diyordu. Sultan Sleyman Mhibb mahlasyla gazeller sylemi, byk olu ehzade Mustafa'y mkemmel bir ekilde yetitirmiti. Padiah sava ve zaferi her eyin stnde grmt. Sultan Sleyman seferden baka bir ey tanmyor, yenilgiden byk ac bilmiyordu: Rivayete gre bir gn hamama girmek iin soyunur. Kolundaki elmasl pazubend'i gmleinin zerine kor. Kendisi ieride ykanrken, darda elbisesini toplayan hademelerden biri kazaen pazubendi yere drr. Elmas paralanr. Hizmeti hayatndan midini kesmi olarak Dr's-Saade Aa'sna koar.Odada ikisi de ne yapacaklarn arrlar. mitsiz ve zgn rpnrlarken Sultan Sleyman dar kar. Yzlerindeki znty grr. Hi bir sebep dnemez.Yalnz u soruyu sorar: Niin zgnsnz? Yoksa dman tarada bir kaleyi mi ald? Yahut kt bir haber mi geldi? (30) HRREM SULTAN

Sultan Sleyman devrinde saray binlerce esirlerle ve cariyelerle dolmutu. Btn cariyeler, memleketlerini grmekten mitlerini kesmi, verilen emirlere titiz bir ekilde uyuyorlar, sarayn krgir duvarlar arasnda elemli ve hznl bir hayat geiriyorlard. Yalnz biri, aknlar (30)Solakzde, s.585 47 sonucunda saraya getirilen bir Rus kz btn cariyeler iinde asabilik gsteriyordu. On yedi yanda, sarayn snrl sahasnda yaayan bir gen kz artk bu yeknesak ve skntl hayatndan bkm, her frsatta isyan ediyor, hrnlk gsteriyordu.(926)Bir gn asabiyeti bsbtn artm,dayanlamyacak bir hale gelmiti. Sonunda bu huysuzluklardan Sultan Sleyman da haberdar edilmiti. Padiah Rokzelan'n asabiyetine hayret ediyor, gen kz huzuruna aryordu. Rokzelan, gzelliinden ve gzlerinden, tatl sesinden baka kuvveti olmadn dnemiyordu.Kadnlk gururuyla isyan etmi, lkeler fetheden Kanuni Sultan Sleyman'n karsnda hrnlayor, tatl ve ruh okayc bir sesle ikyet ediyordu.Sultan Sleyman akn bir ekilde bakyordu. Rokzelan'n hiddetine, gzlerinin asabiyyet iinde parlamasna, tavrlarndaki cr'ete meftun oluyordu. nden itibaren Rokzelan sarayn en sekin, en sevimli simasn tekil ediyor, Hurrem Sultan cazibesiyle, tavrlaryla Sultan Sleyman'n gnlne ebediyyen hkim oluyordu. Hurrem Sultan gzel deildi. Mtenasip, biraz kalkk burnu, beyaz ve cazip teni, manal baklar, gaml glmseyileri, dzgn endamyla Osmanl hakann sihirlemiti. Sultan Sleyman Hurrem Sultan' btn ruhuyla seviyordu. Yirmi alt yanda, genliin en heyecanl bir devrinde, zaferden zafere koan padiah Hurrem Sultan'da kalbinin en hassas noktasna tesir eden bir gzellik, bir cazibe bulmutu. Sultan Sleyman'n ball oaldka Hurrem Sultan'n nfuzu artyor, gen Rus dilberi Osmanl Saray'nda gsterisiyle saltanat sryordu. Kskanlk ve asabiyet her gn karakterini baka bir ekilde tecelli ettiriyordu. Bazan ehzade Mustafa'nn validesini ekemiyor, sarayn lo odalarnda iki sultann birbirini ezmek, mahvetmek iin hrnlklar gsterdii vaki oluyordu. Haseki Sul48 tan, Hurremi kskanyor, sarayda gerek sultanla sahip olan Hurrem'e gzelliinin galip geldiini anlatmak istiyordu. Bir gn, iki sultan aktan aa mcadeleye balamt. Haseki Sultan Hurrem'in izzet-i nefsini krmak, hakaret etmek istiyor; Hain kadn? Bana rekabet edecek sen mi kaldn? diyordu. Fakat sinirlerini zapt edemiyor, kadnlk asabiyeti ile zerine atlyor, salarn yoluyor, Hurrem Sultan'n gzel yzn trmalyordu. Bu srada Sultan Sleyman Hurrem Sultan' armt. Hurrem, zgn ve yardma muhta bir ekilde padiaha nazlanyor, yanna girmek istemiyordu. Huzurlarna kacak yzm yok. Ne yapacak benim gibi haini? Salarm yoluk, yzm gzm trmk iinde. Baklarn rahatsz etmeyeyim, diyordu. Nihayet Ka-

nuni'nin srar zerine gsz ve kuvvetsiz gidiyor, fettan baklarn padiaha dikiyor, gzlerinden yalar dkyor, ikyetler, feryadlar ediyordu.ehzade Mustafa'nn annesi Hurrem'in bu ikyetlerinden hi mteessir olmuyordu.Kabahati rtmek aklna bile gelmiyordu. Rakibesinden hrsn alamayan kskan haseki; Bu daha az, ona daha beteri lazm. Bu kz btn haremi kendine esir etmek dncesinde, diyor. Kanuni'yi sinirlendirmek istiyordu. Fakat Hurrem Sultan, yalnz haremde bulunanlar rm etmeyi kurmamt Padiah da, erkn da, devleti de nfuzuyla idare etmeye karar vermiti. Hurrem Sultan'n tek bir dncesi vard. Hkimiyet O, nfuzun blnmesini istemiyordu. Padiah gzelliiyle sihirlemek, sarayn ve devletin yegne sultan olmak istiyordu. Bu arzusunu yerine getirmek iin desiseyi, ihaneti, cinayeti, hereyi gzne alyordu.ehzade Selim dnyaya geldii zaman(930)Hurrem 49 Sultan nemli bir mevki igal etmiti.Sarayda doum enlikleri dzenlenirken, Sultanahmed Meydan'nda brahim Paa Saray'nda da padiahn kz kardei Hatice Sultan'la Vezir-i Azamn dnleri yaplyordu,(31)O gn, btn stanbul ayaa kalkmt. Her tarafa taklar kuruluyor, caddelere altnla dokunmu kymetli kumalar, pahal hallar, atlaslar, kadifeler ve ipekler deniyor, Sultan Sleyman'n ssl ve gosteriLi bir alayla dn yerine geldii grlyordu. Yksek kavuklar, eitli serpular, renk renk elbiseler arasnda, mfti'l Enam Kemal Paazade ile aalar ve elebiler fark ediliyor, btn simalarda vakarla birlikte bir sevin hkm sryordu. Dnde sofralara ok dikkat edilmiti.Hazine-i mire'nin en kymetli takmlar, altn ve gm btn kaplar" tehir edilmiti. Saray halknca Nrevan Yadigr diye bilinen kse-i pruzeyi Ba Defterdar Mustafa elebi alm,Saadetl Padiaha erbetler sunuyor,misafirlere helvalar ve hoaflar ikram ediliyor, bilginlerin evlerine tabla tabla helva gnderiliyordu.(930)O gece, gsterili bir donanma bu samimi merasime son veriyordu. Bu tarihten itibaren Hurrem Sultan'n ihtiras hedefleri arama brahim Paa da dahil olmutu. brahim Paa aslnda devletin temel direiydi. Btn siyasi iler brahim Paa'nn elindeydi. Sultan Sleyman vezirinden bir gn olsun ayrlmak istemiyordu.Msr valisinin saltanat davasn yattrmaya brahim Paa'y memur ettii zaman,vezirine olan tutkunluunu fiilen de gstermiti. Sultan Sleyman brahim Paa'y zgn bir ekilde uurluyor, enitesinin frtnadan ilerleyemediini haber alr almaz hassa kayklarndan birine biniyor, Kzl Adalar (Byk ada) nnde vezirine yetiiyordu. (31)Dier hemirelerinden Fatma Sultan Sadnazam Ahmed Paa ile, Hafise Sultan da I.Selim zamannda skender Paazade Mustafa Paa ile evlenmiti. 50 rini'nin ssl ve gzel kokulu srgn yeri, zamann Sleymam ile vezirine buluma yeri oluyordu.

Sultan Sleyman'n veziri zarafeti ve hassasiyeti ite kendini gstermiti. brahim Paa'nn dzgn endam, asl tavrlar, nazikne muameleleriyle dier vezirlerden ayrlyordu. Top sakal, manl baklar, ku gagas eklindeki burnu, yuvarlak ve beyaz kavuu, elmaslar ve ipeklerle parlayan elbisesi ile batanbaa ssl ve ihtiaml, stanbul caddelerinden getii zaman, herkeste hrmet duygusu uyandryordu. brahim Paa sarayda mutlak nfuzun sahibiydi. Hareme istedii zaman girip kyor, kahraman Selim'in idareli ve tedbirli karsyla gryor, Sultan Sleyman'n vazifesini kolaylatrmak iin annesinin grn elde ediyordu. Bazan padiah ve annesi, dilber kadnlar, sarayn mavi sulara nazr odalarnda zevk iinde eleniyorlard. O zaman, zarf brahim'in keman pest ve hazin sesler ar ve vakur nameler arasnda inliyor, zamann vezirinde sanatkr bir ruhun titredii hissediliyordu. Sultan Sleyman enitesine ballnn arttn anlyor, onu hi bir gece sarayndan ayrmyordu. brahim Paa siyasette de benzersiz olduunu gstermiti. Arapa ve farsadaki iktidar, ince ve cevval zeks, kendisine btn sarayn itimadn kazandrmt. Sultan Sleyman saltanat sryor, memleketi brahim Paa idare ediyordu. brahim Paa'nn tarih bilgisi de vard. Avrupa siyasetine kar tedbirli bulunmak, Birinci Fransuva ile arlken'in adamlarnn dncelerini en ince noktalarna varncaya kadar anlamak iin ona bu malumat yetiyordu. Herkes brahim Paa'nn siyasetinin nnde ban eiyordu. Vezir-i Azam Osmanlln haricen satvetini temin ediyor, bununla beraber anlamalar memleketimize ilk tatbik etmek gibi hatalardan da kendini alamyordu. 51 Genellikle, sefirleri parlak elbiselerle ssl tahtlar zerinde kabul ediyor, gzlerini gururlu bir ekilde szerek iktidar ve saltanatn gsterecek szler sylyordu: Bu geni memleketleri hep ben idare ediyorum. Benim yaptklarm kanun demektir. Vezir-i Azamn yalnz tahsisat milyon akeye ulayor, atnn koumu yz eili bin altn kymetini buluyordu. Hurrem Sultan bu tantanay ekemiyordu. Mihrimah Sultan, Hurrem'e saltanat orta olarak dnyaya geliyor, o zaman Hurrem Sultan da kalbinde baka emellerin canlandn gryor, brahim Paa'y kendisine rakb sayyordu. Yalnz kendisini dnecek, yalnz kendi arzularna tabi olacak bir kalbin brahim Paa'ya da tabi olduunu istemiyordu. Paa'nn altn sorgucuyla daima padiahla beraber bulunmas Hurrem Sultan' dndryordu. Bu sralarda Macaristan'da bakentler alnyor, stanbul'a akn akn ganimetler geliyor, kiliselerin buhurlar ve ilhileri arasnda Trk istilsndan kurtulmak iin duaya gelenlerin soluk, mitsiz ehrelerini aydnlatan amdanlar Ayasofya mihraplarna konuyor (32) zerlerine mutantan iirler yazlyordu: Cihan sahip kran han Sleyman Ki durmaz hamlesine gvvepgen u denl krd cey- engrsi Grnmez oldu sahra ketelerden Helak etti kral- nbekr

(32)Tarih-i Ata,c.3.s.16 52 Yerin od eyledi takk bilsen Kilisesin ykup yakt budunu kard bu iki mikt ahsen Getrp Ayasofya'ya ra Advnen cism ve cann kld revgan eklindeki kasideler Mslmanlkla iftihar eden, zaferle vnen Osmanllarn gslerini kabartyordu.(33) Hurrem Sultan btn bu zaferleri kaytsz bir ekilde takip ediyordu. brahim Paa'nn parlamasna gnl bir trl raz olmuyordu. Paa hatal bir harekette bulunmadka bu tevecchn kalkmayacan biliyordu.Hurrem Sultan sarayda, turuncu ve lcivert inilerle ssl odalarda, bu dncelerle megul olurken, stanbul sokaklarndan zafer alaylar geiyor, halk sokaklara doluyordu. airler kasidelerinde zamann hakanna kar duygularn dile getiriyorlard. Bakentte snnet toplantlar yaplyor,(936) At Meydannda brahim Paa Saray devletin en nemli erknyla doluyordu. Komu hkmetlerden eliler geliyor, ziyafetler veriliyordu. Elenceler gnlerce devam ediyordu. Hokkabazlar, at canbazlar bin trl marifetler gsteriyorlard.Bu dnde Sultan Sleyman btn debdebesini gsteriyor, saraynn penceresinden halka gm tepsilerle altnlar, akeler serpiyordu, ieride krmz kavuklaryla ve beyaz sarklaryla alimler ve paalar, uzun sakallaryla vakarl bir ekilde oturuyorlard. Padiah misafirlerini ilm mzakerelerle megul ediyor, sorusuna cevap veremeyenlerin ekindikleri grlyordu.Sultan Sleyman mutluluun en yksek noktasnda bulunuyordu. (33) Sultan Sleyman'n dyesi de bu devirde (Dye Hatun Camii)ni ina ettirmi, zerine;Sultan Sleyman bin Selimin dayesiyim, Ya Selim 948 msran yazdrmt. 53 Nee saan yzyle bazan brahim Paa'ya dnyor; Senin dnnle benim dnm nicedir? Hangisi mkelleftir? Nice anlarsn? diye soruyordu. brahim Paa sratli kavrayyla ; -Benim dnm kadar devri adem'den bu dem'e gelinceye dein grlm deildir, cevabn veriyordu. O zaman Padiah, aknlkla sebebini soruyor, zeki vezir ; nk benim dnm halife-i blend-i sitan terif buyurdular. Fakat sizin dnnze bu mertebede bir zatn geldii grlmedi, cevabn veriyordu. Sultan Sleyman bu cevaba ok memnun oluyordu. brahim, sana hezar tahsin ve aferin ki, bizi bu te'vilin ile ilzam ettin, diyor, sevgili enitesine iltifat ediyordu. Valide Sultan'n lmnden sonra (940), Sultan Sleyman ile Veziri Azam arasndaki samimiyet de ok srmemiti.brahim Paa grd itimad, kazand nfuzu gittike ktye kullanyor,kendisini Serasker Sultan diye artyordu. brahim Paa'nn bu hallerine Hurrem Sultan'n da dmanl eklenmiti. Vezirini byk bir muhabbetle seven padiah, imdi gzden dmesi iin vesile aryordu. brahim Paa'nn Defterdar skender elebi'yi ldrtmesi, sofralarda padiah gibi

hareket etmesi gzden dmesine nemli bir sebep tekil ediyordu. brahim Paa'nn israf, hatta bir rivayete gre,Kur'an- Kerme sayg gstermemesi, padiahla veziri arasnda nefret husule getiriyordu. Sultan Sleyman zeksn takdir ettii vezirini saltanata ortak grmek istemiyordu. Btn bu sebepler, nihayet, Sultan Sleyman'n dimanda kanl bir idam dncesini kuvvetlendiriyordu. Padiah vezirini idama karar verdikten sonra uygun bir frsat bekliyordu.brahim Paa genellikle saraya gelir, geceyi burada geirirdi. Veziri Azam bir ramazan gecesi yine saraya davet 54 edilmi, gece yarlarna kadar elenilmiti. brahim Paa her zaman yatt odaya ekilmi, sarayn dar koridorlarnda bir lm sessizlii meydana gelmiti. Geceyars bir cellad, karanlk odalardan geerek, brahim Paa'nn odasna girmi, Paa'y uykuda, btab yatarken bomutu.(942) Sabaha doru cesedi sarayn arka kapsndan karlm, Galata'ya geirilmi alelacele gmlmt. Ertesi gn stanbul'da hi bir deiiklik meydana gelmemiti. Bu esrarengiz cinayet kimseyi enterese etmemiti.Saray yine zevk ve safa iinde yayor, halk yine saraya kar olan ballklarn tazeliyorlard. brahim Paa'nn mezarnn uundaki erguvann pembe yapraklar alrken, Hurrem Sultan saray bahesindeki glleri seyrediyor, kz Mihrimah Sultan'n mutluluunu, olu Bayezid'in saltanatn dnyordu. ibrahim Paa'nn boulmas nemsiz bir olay gibi gemiti. Karsn, Yavuz'un talihsiz kz Hatice Sultan' kimse dnmyordu. Padiah zevk ve safasyla megul oluyor, dokuz yl iinde sadrazamlk mevkiini vezir, yas Paa, Ltfi Paa, Hadm Sleyman Paa igal ediyordu. yas Paa kadnlara dkn, hayatn yzlerce cariyelerin arasnda rtyor, Ltfi Paa padiahn kz kardei ah Sultan'la evleniyordu.(34)Fakat paann kadnlara zulm sultan rahatsz ediyor, aralarnda kavga ve ekime eksik olmuyordu. Bir gn Ltfi Paa, kars ah Sultan'n hassasiyetine kar isyan ediyor, zerine yryor, dmek istiyor, aalarn harem aalarnn hcumuyla, kap dar atlyordu. Sultan Sleyman Ltfi Paa'dan nefret ediyordu. Kz kardeini ayryor, kendisini sadaretten azlediyor, yerine Hadm Sleyman Paa'y atyordu. (34)ah Sultan bir cami yaptrmtr. 55 Sleyman Paa Yemen havalisini yapt hayr eserleriyle ihya ediyor, byk bir servet iinde yayordu. vezirin sadareti zamannda, Hrvat Rstem Paa zek ve maharetiyle Sultan Sleyman'n dikkatni ekiyordu.(35)Sultan Sleyman kz Mihrimah Sultan' Rstem Paa'ya vermek istiyor, fakat saray erkn paay ekemiyordu.Padiah, Rstem Paa'nn meziyetlerinden, kendisine damat etmek istediinden sz ettike, czzam hastalna yakalandn sylyorlar, padiah dncesinden vazgeirmek istiyorlard. Sultan Sleyman saray doktorlarndan czzam hastalnn belirtilerini soruyor, bu filete tutulanlarn vcudlarnda kehle

bulunmadn reniyor, Saray doktorlarndan Mahmud Aa'y Diyarbakr'a, Rstem Paa'nn yanna gnderiyordu. Mahmud Aa bir gn Rstem Paa'nn zerinde bir bit gryor, memnun ve sevinli stanbul'a kouyor, mesele zmleniyor, Rstem Paa'ya Hurrem Sultan'n kz Mihrimah Sultan nikhlanyordu.(946). Rstem Paa'nn mutluluunu ekemeyenler, aleyhinde sylenmekten geri durmuyorlar; Olacak bir kiinin baht kav, talii yr Kehlesi dah mahallinde ann ie yarar gibi beyitlerle intikam alyorlard.Hurrem Sultan artk btn varlyla kalbini damadna balyordu. Kanuni'nin Rstem Paa'ya tevecchn artttryor, daima stnlklerinden sz ediyordu. Kocas hayatta kaldka, damadnn nfuzuyla saltanat srmek, vefat halinde Osmanl tahtna kk olu Bayezid'i geirmek istiyordu.(36) (35)Tarih Ata c.s.21 (36)Sahaifl Ahbar,c.3.s.502 58 Hurrem Sultan bu ahs dncelerle megulken, Moha'tan Budin'e kadar parlak ve anl bir zafer levhas devamlln koruyordu: Budin, sessiz, sedasz igal ediliyor, kiliselerde ezan sesleri iitiliyordu. Matiya Kurve'nin bakentinde Ouz'un kahraman torunu, Ebussuudlar ve gazileriyle Trk rknn kemalini gsteriyordu. Parlak sorgulu, murassa kll kahramanlarn gler yzl ve mutlu, Budin sokaklarnda, kme kme ibadethanelere gittikleri grlyor, yaln kl minberlere kan hatiplerin sesi kubbelerde tatl akisler brakyordu. Sultan Sleyman, heybetli bir yalvar sesinin ortasnda, ellerini kemali huu ile kaldrm, Allah'tan yardm temenni ediyordu. yl sonra Hurrem Sultan'n emellerinden biri daha gereklemiti. Hadm Sleyman Paa sarayda Kubbe vezirlerinden Divane Hsrev Paa'ya haner ekiyor, Hurrem Sultan Veziri Azam derhal azlettiriyor, yerine damad Rstem Paa'y geiriyordu. Hurrem Sultan, brahim Paa'nn katlinden sonra ikinci defa olarak baar hazz ile sermest oluyordu. Hrsn tatmin etmek onun iin yegne gaye tekil ediyordu. imdi bir mesele kalyordu: O da saltanat kk oluna, ehzade Bayezid'e temin eylemekti. Hurrem Sultan'n drt ocuu vard: Selim, Bayezid, Cihangir, Mihrimah. Selim ikiye dkn, Cihangir hasta ve kanburdu. Hurrem en ok Bayezid'i seviyordu; nk kendisine en ok o benziyor, hrs, gsterii, dessasl annesinin sfatlarna benziyordu. Fakat Bayezid'i saltanat tahtna oturtmak ok zordu. Daha nce byk ehzade Mustafa ile Mehmed vard, bunlarn annesi Sultan Sleyman'n ilk hasekisi idi. Hurrem Sultan rakibesine gzelliiyle ve iveleriyle galip gelmiti. imdi olunu da saltanattan drmek, talihsiz anneyi evladndan mahrum etmek istiyordu. 57

ehzade Mehmed bir sene nce, Haleb'de lmt. Asl mesele, Sultan Mustafa'y ortadan kaldrmakt.(37) Hurrem Sltan'n nazarnda ehzade Mustafa saltanat ve saadetin en byk dmanyd. ehzade krk yanda, akll ve dirayetli bir kimseydi. Bilginleri ve edebiyatlar sever, cesaretiyle askerleri kendisine balard. Devrin dnrler topluluu ehzade Mustafa'da Osmanl hanedannn necip ve mmtaz simasn gryordu. Sultan Sleyman'n ihtiyarln grenler, ehzadenin faziletlerini dnerek teselli buluyorlard. Yldrm'n ehzadelerinin kanl kavgalarn, ikiye ve zevke dknlklerini dnenler ehzade Mustafa'y Kanuni'ye hayrl bir halef sayyorlar, memleketin selametini ehzadenin zeksndan mit ediyorlard. Hurrem Sltan'n byk olu, onlarn nazarnda, sarholuun, zevk ve sefahatin timsali idi. Sultan Sar Selim, otuz yana gelmi, devaml iiyor, zevk ve safa iinde btab, dnme gcn kaybediyordu. Hurrem'in cariyelerinden Nevbahar Hatun'un terbiyesini gren iki ehzade, kimsenin saygsn kazanamyordu. Btn yenieri ve limler ehzade Mustafa'y istiyordu. Hurrem Sultan btn bunlar karsnda aresizliini hissediyor, kz Mihrimah Sultan, damad Rstem Paa ile bu engelin ortadan Kaldrlma aresini dnyordu. Hurrem Sultan, istediini elde etmek iin, en ok Kanuni'ye gveniyordu. Sultan Sleyman ihtiyarlamt. mrnn krk yln sava meydanlarnda geiren padiah (37) ehzade Bayezid'in ebeveyn hemiresi olan Mihrimah Sultan Rstem Paa'nn zevcesi idi. Felacerim mezbure ve validesi, Sultan Bayezid'de velayet ahd tahsili daiyesine dtler. Mlahazalarndan bu hususa Selim hann rekabeti olmayup hemen ancak Sultan Mustafa'nn define mevkuf olmala... Sahafl Ahbar. c.3. s.2 58 kalbinde ve bedeninde byk bir zaafiyet hissediyordu. Hurrem Sultan da ellisindeydi. Cazip gzleri Sultan Sleyman' hl sihirliyordu. htiyar padiah btn mevcudiyeti ile Hurrem Sltan'n dediklerini yerine getiriyordu. Moha galibi, Hurrem Sltan'n arzularna maluptu. Kanuni eski genlik metanetini hissedemiyor, genellikle; Ne umarsn ey gnl ol gzleri celladdan Gnde bin kez kan ide, haz ide ol feryaddan Yazlan baa gelirmi, ey gnl h eyleme Damna dtn ann rahm umma ol sayyetd'dan gibi ikyetlerle gnlnn zaafn tasvir ediyordu. Sultan Sleyman bu duygularyla Hurrem Sltan'n karakterine tercman oluyordu. Gerekte Hurrem Sultan kan istiyor, feryaddan da holanyordu. Kanuni Sultan Sleyman sarn Rus dilberinin elinde oyuncak olduunu anlyordu. Daima taze, daima hassas gnlnn aka tutkunluunu kendi de hissediyordu; Sre-i velleyl okurdum dn namaz- mda Zlfn andm dilberin, neyinim, ne kldm, bilmedim diye dimann sihirli ve btab olduunu itiraf ediyordu.

Hurrem Sultan Padiahn zaafndan faydalanmak istiyordu.Bazan kz ve damadyla ba baa kalyorlar, necip ve sekin bir simay ortadan kaldrmak in vesileler aryorlard. Nihayet ehzadenin idam iin bir are buluyorlar, de sevinli ve mteselli, servet ve saltanat iin cinayetler ilemeyi mubah gryorlard. Bu esnada ehzade Mustafa, Anadolu'da, vazifesiyle megul bulunuyordu. ran seferinin almas Hurrem Sultan iin mutluluun balangcn oluturuyordu. Snrlar acem istilasyla alkalanyordu. Sultan Sleyman ihtiyarlam, sefere gitmek istemiyordu. Esasen ordu kendi olmadan zafer kazanmaya almt. Avusturya'da Ta59 mavar, Solenk, Lipa hep kumandanlar vastasyla zaptedilmit,Zaten Sultan Sleymann orduda bulunuu srf manevi bir etki meydana getiriyordu. Ordunun tertibat, taarruzu hep kumandanlar tarafndan idare ediliyordu. Tensikatta, azamet ve tantanada dirayet gsteren Sultan Sleyman, kumandanlkta byk bir istidat gsteremiyordu.Bunun iin ran seferine sadrazamn gndermek, kendisi saraynda huzur ve skunet iinde dinlenmek istiyordu. Padiahn bu teebbsnden Rstem Paa da memnundu. Avusturya snrlar temin edilir edilmez stanbul'dan kyor, bir sre sonra Rstem Paa'nn mthi haberi Sultan Sleyman' heyecan iinde brakyordu: Rstem Paa sipahilerden emsi Aay saraya gndermi, ehzade Mustafa'nn yenierilerle birlikte saltanat davasna kalktn yazyor, Hurrem Sultanla beraber kararlatrd pln uyguluyordu. Sultan Sleyman ihtiyarlk hrs ile saltanata ve hayata balln dnyor, bu ona ve felketli szleriyle padiahn en hassas damarna dokunuyordu. Yazd uzun bir mektupta isyann tehlikelerini anlatyor ehzadeyi ; Valid macidiniz ameli mande olmutur. Vemin ba'd yerinden kmldamaa derman ve ol mertebe tb ve tvani yoktur ki, bir canibe kelevvel sefer edebile, bizzarure Veziri Azam kendi yerine kaim-i makam eklinde ihti-nam- tam ile islm askerine babu tayin ve her umrune emin eyledi. Paay marnileyh ise sana bedhahtr, indi bu frsatta neman asker iine dp ban kesersin, husul muradna gevatdr. Ummen siyah ise seni istedikleri b iti'bahdr. (37) diye kandrdklarn haber veriyordu.Sultan Sleyman bu habere ok zlmt. Hurrem (37)Solakzde,s.525 60 Sultan'n teden beri ehzade Mustafa'nn aleyhinde bulunmas olayn doruluk derecesini kuvvetlendiriyordu. Padiah, meselenin zm iin yenierileri oyalamak istiyor, olu ehzade Mustafa'y kesinlikle idam etmeye karar veriyordu. Hurrem Sultan'n yalanlaryla, damadnn hileleriyle olunu ldrmekten ekinmiyor, Rstem Paa'dan gelen aaya hi bir ey sezdirmek istemiyordu. emsi Aa huzura kabuln u ekilde anlatyordu:

n huzur-u hmayn-u saadet-i makrna vasl ve halvet-i haslarna dahil ve hki izzetlerine yz srp telhis sunduumuzda ehryr-i li menzilet kanki ap kraat buyurdular. Bu gne havadis-i zehrlud ve r engiz malumlar oldukta ehzadeyi ifal in, H ki Mustafa hanm saltanat sevdas ile bunun gibi kstahlk etmeye cret ede, ve bu makule hareket andan sadr ola. Nihayet baz mfsid ve gaddarlar byle nmerbud ve nhemvar szleri ortaya atup durma lup satarlar. Halk ise birine be katarlar. Zinhar bir dahi bunun gibi beyhude ve nmerbud ve n hem var szleri ve bunun emsali kl ve kafi lisana getrp gnaha girmek ve bu cins efsaneye vcud vermen dey muhkem tenbih ettiler. (38) Sultan Sleyman bununla kalmyordu; meseleyi Hurrem Sultan'a da am, hrsl kadnn gzlerinde mutluluk imei parlamt.Hurrem Sultan Kanuni'yi bsbtn tevik ediyor, ehzadenin ldrlmesinden baka are olmadn sylyordu. Sultan Sleyman bu cinayeti ilemek, hedefini karmamak iin ihtiyatl davranyordu. Rstem Paa'ya askerini datmamas iin emir veriyor, bylece ehzade Mustafa'y kuvvetinden yoksun etmek istiyordu. ilkbaharda kendisinin sefere kacan sylyor, Rstem Paann acele olarak istanbul'a dnmesini emrediyordu. Rstem Paa cinayetlerini kolaylatran bu emirleri srat(38)Solakzde. 61 le yerine getiriyordu. O zaman askerler dalyor, kumandanlar ekiliyor, sarayda Hurrem Sultan, Rstem Paa ihtiyar padiah, mthi bir cinayetin tertibiyle megul oluyorlard.Hurrem Sultan ehzadenin ldrlmesi iin zeksnn olanca gcn kullanyordu. Kanuni, iki sevgi arasnda iradesiz, Hurremin ve Rstemin btn isteklerini yerine getiriyordu. Padiah sevgili kansyla kznn zorlamalarna dayanamyor. Hurrem Sultan, mesut ve muzaffer, padiah ikna ediyordu. Nihayet ilkbaharda Kanuninin sefere kmasna, ehzade Mustafa'y adrna davet ederek anszn ldrtmesine karar veriliyordu. Bu srada ran'dan anlama haberleri gelmiti. ran ah,geen sene esir ettiklerinden birka kiiyi stanbul'a gndermi, Osmanllarla anlama yapmay istiyordu.Hurrem Sultan bu teklifi iittii zaman, sapsar kesilmiti. ran ile anlama meselesi onu ok zyordu. Hrsl Rokselan bu seferde dklecek kanlar, harcanacak paralar, harap olacak ev barklar dnmyor, padiaha olunu ldrtmek, saltanat srmek istiyor, bu isteini elde ediyordu. Sultan Sleyman Hurrem'in emirlerine tabi, ran elilerini geri yolluyor, o sene ran seferi parlak bir ekilde hazrlanyordu. Kanuni Sultan Sleyman, vezirler, cihangir ehzade, gsterili bir alayla stanbul'dan kyorlard. Padiah Anadolu ilerine doru ilerledike, ehzadeler birer birer karlamaya geliyorlard. ehzade Bayezid samimi bir ekilde kabul ediliyor,zaten btn sefer onun erefine yaplyordu. Sultan Sleyman Bayezid'i Edirne muhafazasna gnderiyor, Selimi yanna alyor, ehzade Mustafa da, bir yl nce otan kurmu, babasnn emrini bekliyordu. Bedbaht Mustafa aleyhinde dnen entrikalardan, hayatnn son anlarn yaadndan haberdar olmuyor, saf ve temiz

aklyla byle eyleri dnemiyordu. Krk yanda, oluk ocuk sahibi olmu, Anadolu'da grev yapmaktan ba62 ka bir ey dnmemiti.Sultan Sleyman'dan gelen devlet erkn alelusul kendisini de davet ettikleri zaman, memnuniyetle komutu.Ogn Konya Ereli'si matemli bir gn yayordu. ehzade Mustafa, atna binmi, memnun bir ehreyle, alklar arasnda ilerliyor, babasnn yanna geliyordu. Padiahn adrna yaklat zaman, devlet erkn atdan iniyorlar, ehzadeyi yalnz bana adra gtryorlard. ehzade Mustafa adra girer girmez etrafna bakmyor, celladlardan baka insan gremiyordu. Her taraf vahi bir sessizlik kaplamt. Yedi cellad adrn bir kesine saklanmlar, ehzadeyi bekliyorlard. ehzade Mustafa bu korkun, gvenilmez manzara karsnda sapsar kesilmiti. Celladlar birdenbire zerine atlyorlar, kahraman ehzadeyi bomak istiyorlard.ehzade Mustafa kuvvetli pazularyla celladlar deviriyor, babasna komak, onu bu cinayetten vaz geirmek, karsnda gzyalar dkmek istiyordu; fakat Mahmud Aa talihsiz ehzadeyi bir elmede deviriyor, birka dakika kadar adr korkun iniltilerle yrekler paralayc feryadlarla doluyordu.Celladlar ehzadenin zerine atlmlar, Osmanl saltanatnn sekin bir ferdini bouyorlar, azgn bir kadnn arzusunu yerine getiriyorlard. Sultan Sleyman ipekli bir perdenin arkasna saklanm, olunun bouluunu grmek istemiyor, dessas bir kadnn akyla ezilen kalbi ona btn faziletleri unutturuyordu. eride ehzade Mustafa'nn sararm cesedi, ebediyete doru kapanm gzleriyle yerlerde srklenirken, darda aalaryla beraber mrahorlarnn da kafalar vuruluyordu. Birka dakika iinde, padiahn adrnn etrafnda evlad naalar, kanl balar grlyordu. Moha galibi, bu kesik balar, bu yerlerde uzanan boulmu cesedler ortasnda, btn saltanat, btn hametiyle skt ediyordu. Olunun katiline Zal 63 ismini veren, cinayetini tasvip eden padiah kalbinden olsun, ac duymuyordu. ehzade Mustafa'nn tabutu Bursa yollarn tutuyor, masum ehzadesi, anasnn kucanda bouluyor, talihsiz bir anne gzyalaryla rpnyordu. (39)Fakat bu cinayetler orduda, namuslu kalblerde isyan duygularnn uyanmasna sebep oluyordu. ehzade Mustafa'nn ldrlmesi, btn midini onun dirayetinde gren orduyu galeyana getiriyordu. Sultan Sleyman byk bir isyandan ekiniyor, saltanatna vezirini feda ediyor, Rstem Paa btn cinayetlerine ceza olarak geici bir sre iin azlediliyordu. Sultan Sleyman askeri yattrmak, en sekin bir kimseyi, Ahmed Paa'y sadarete geirmek istiyor, Paa'nn meziyet ve fetanetiyle orduda byk bir mevki sahibi olduunu biliyordu. Sonunda Ahmed Paa'nn sadareti ihtilli bastrmaya sebep oluyordu. Fakat herkes bu cinayetten nefret ediyor, znt ve keder iinde rpnyorlard. Osmanl muhiti bu haksz cinayeti bir fazilet olarak kabul etmiyordu. Halkta padiaha, cinayete sebep olanlara kar dinmesi mmkn olmayan bir kin ve

dmanlk meydana geliyordu. Hurrem Sultan ile Rstem Paa cinayetin menfur faillerinden saylyordu. veli Rus kz Osmanl hanedannn en mert ve en saf bir temsilcisini boduruyordu. Saltanat hrsn kanla, hile ile tatmin, ediyor, Osmanl Devleti'ni dessas ve hilekr oluna hasretmek istiyordu. Hurrem Sultan bu cinayeti ise Ouz hanedanna mthi bir darbe indiriyordu. Ordu, bilhassa bilginler zmresi, bu cinayete kar isyan ediyordu. Btn airler talihsiz ve fedakr ehzadeyi gz yalaryla tebcil ediyordu. Bu zntler iinde yalnz bir airin ili ve ac feryadlar ebedi bir intikam sayhas sknde iitiliyordu. (39) Salaberiri, Devlet-i Osmaniye Tarihi,c.2.s.17 64 ehzade Mustafa'nn kayb Yahya Bey'in mert ve asker kalbini coturuyor, akn en derin hislerini terennm eden fedakr air sevgili ehzadenin katliyle yaral, feryadlaryla btn adalarn alatyordu; Meded meded bu cihann ykld bir yan Ecel cellleri ald Mustafa Hn Tolundu mihri cemli, bozuldu erkn Vebale koydular l ile li osman Geerler idi geende o merd-i meydan Felek o canibe dndrd ah' devran Yalancnn kuru bhtan, buzi pinhan Aktt yamz, yakt nar- hicran Cinayet etmedi cani ki ann can Bouldu seyl-i belya dald erkn Nolayd grmeyeydi bu maceray gzm Yazklar na reva grmedi bu re'yi gzm Getirdi arkasn yene Zal- devr-i zaman Vcuduna setm-i Rstem ile erdi ziyan Dkld gzya yldzlar oald fign Dem-i memat kyamet gnnden oldu nian Girv ve nale ve zr ile doldu kevn mekn Akar su gibi alamakta mdam pr civan Vcud iline akn sald akt ek-I revan Ey serir-i saadette padiah- zaman 65 O can- demiyan oldu hk ile yeksan Diri kala ne revadr fesad eden eytan Nesim-i subh gibi yerde koyma nmz Hakaret eylediler nesl-i padiahmz Sultan Sleyman bu cinayetiyle milletin kalbinde onulmaz bir yara ayordu. Btn halk, zgn ve kederli, alyordu. Yahya Bey'in feryad her kalbde yanklanyordu.

Rstem Paa'nn desisesini, Hurrem Sultan'n hilesini herkes anlyordu. Yahya Bey'in dedii gibi Bedbaht Mustafa'nn ; Hatas gayr-i muayyen, gnah nmalum olduunu herkes biliyordu. ehzade Mustafa'nn ldrlmesi manevi cinayetlere de sebep olmutu. Bu cinayet, yirmi yanda ehzade Cihangir'in hassas kalbini de zedeliyordu. Cihangir'in hasta vcudu bu kanl darbeye kar koyamyordu. Kardeinin sararm cesedi gzlerinin nne geliyor, babasna kar btn ruhuyla isyan ediyordu. Bir zamanlar gln tavrlar, tatl szleriyle babasn kahkahalarla gldren Cihangir, imdi kederli ve mitsiz dnyor, elem ve keder iinde eriyordu. Sultan Sleyman, byk olunu ldrdkten sonra, Hurrem'in ehzadesini kurtarmak istiyor, fakat bir gn iinde, zayflyor snp gidiyordu. Sultan Sleyman bu aclarla yaral, olunun namm diriltmek iin Fndkl zerine bir cami yaptryordu; fakat gerekte cinayetlerinin hatrasn kendinden sonra gelenlere nakletmek iin payidar bir abide dikiyordu.Hurrem Sultan, halkn durumundan faydalanarak yeni bir oyun daha oynuyordu. Sultan Sleyman veziri Ahmed Paa ile beraber ran snrlarnda dolarken, o, olu Bayezid'in adamlar iinde ehzade Mustafa'ya benzeyen birini bulduruyor, 66 Rumelinde ikinci bir dzme Mustafa olay hazrlyordu.Hurrem Sultan'n amac, ehzade Mustafa'nn kendi tarafndan bodurtulmadn, ehzadeye benzeyen birinin ldrldn, Mustafa Sultan'n Rumeliye kap orada ihtill kardn anlatmakt. Bu isyanda baarl olduu takdirde, hem kendi halka kar masumiyetini isbat edecek, hem de Sultan Sleyman'n aczini askere kar hissettirecek, saltanatn biran nce Bayezid'e temin eyleyecekti. Bayezid bu hileden ok memnundu; dzme Mustafa'y parayla tevik ediyor, Eflak ve Bodan'a kadar btn halk ayaklandryordu. zerine sureta asker gnderiyor, babasna mektuplar yolluyor, fakat aslnda ciddi hi bir teebbsde bulunmuyordu. Nihayet Sultan Sleymamn sratle stanbul'a gelmesi bu hileyi de sonusuz brakyordu. Kanuni, dzme Mustafa'ya kar kuvvetli bir ordu gnderiyor, siyi para kuvvetiyle ele geiriyordu. te o zaman Hurrem'le Bayezid'in tuzaklar meydana kyor, dzme Mustafa btn gerekleri aklyordu. Hurrem Sultan, Sadrazam Paa'ya meseleyi derinlemesine renmesi iin 'haberler gnderiyor, tedbirli vezir dzme Mustafa'y idam ettirerek Hurrem Sultan'a itaatsizlik ediyordu. (40) O andan itibaren. Sultan Sleyman, Bayezid'den nefret ediyor, Hurrem Sultan Ahmed Paa'y ldrtmek iin hile dnyordu.Hurrem Sultan ok iyi biliyordu ki, olunu ldrecek kadar kendisine tutkun olan padiah iin, Ahmed Paa'y ortadan 'kaldrmak g bir ey deildi. Sultan Sleyman Hurrem Suitan'n elinde her eyi yapmaya yetkili, her emre uyan bir aletti. Padiah hayatnda en ok sevdii ibrahim'i ldrtecei zaman, uzun bir nefis mcadelesinde bulunmu, paann ldrlmesine kalbi szlayarak raz olmutu. (40)Saleberiri, Devlet- Osmaniye Tarihi c. 2. s.20

67 Ahmed Paa'nn katlini tabii ki, byk bir zdrapla emredecekti. Ahmed Paa deersiz bir vezir deildi: Tamavar' alm, btn vezirler arasnda mertlii ve namusluluu ile tannm. ehzade Mustafa'nn boulmu cesedi yaral ve btab yatarken, padiahn Rstem Paa'dan ald mhr kabul etmek istememiti. Ahmed Paa sarayn srlarna, Hurrem Sultan'n zararl ve fesad zerine kurulu nfuzuna vakft. Sultan Sleyman'n Hurrem Sultan'n elinde oyuncak olduunu biliyordu.Bir gn, Hurrem yine hrnlaacak, mhr damadna verdirmek isteyecek, o zaman belki byk bir felket vukua gelecekti. Ahmed Paa bunlar dnd iin sadrazaml kabul etmek istememiti. Hatta bu dncesini Kanuni'ye aka sylemi,Halife-i Ryi Zemin kendisini azletmeyeceini yeminlerle temin ettikten sonra kabul ettirmiti. Fakat halk bu olaylardan habersiz, cinayetlerden nefret ediyor, Ahmed Paa'y da bu ilerde ortak zannetmiler, Paa'nn sadarete gemesini ho karlamamlar-d. Herkeste ehzadenin katilleri aleyhinde bir galeyan, bir nefret meydana gelmiti. Hurrem Sultan btn bunlar inceden inceye biliyordu. Damadn sadarete geirmek iin padiah zorluyor, Sultan Sleyman azletmeyeceine yemin ettiini sylyordu. O zaman Hurrem parlak gzlerini ihtiyar Sleyman'a dikmi: Peki! Azletme, fakat katlet (ldr) diyordu. Bir gn Ahmed Paa Arz Odas'ndan karken boynu vuruluyor, bu nemli mesele de basit bir ekilde zmleniyordu. Rstem Paann sadre gelmesi husus nisvan iffet niann maksudi olduu iin Sultan Sleyman bu cinayete de raz oluyordu. Artrk Kanuni eski erefini kaybediyordu. Ahmed Paa'nn ldrl sebebine, Msr'da valiyi ldrtmek iin tuzak hazrladna kimse inanmyordu. Memleketin ze68 rinde uursuz, ldrc bir kuvvet, dessas ve gaddar bir kadn nfuzu hkm sryordu. Devletin an ve evketinin zerine dklen masum kanlar silinmez bir leke tekil ediyordu. Masumlar bouluyor, yeminler bozuluyor, hassas ehzadeler kederlerinden lyor, Arz Odas nlerinde namuslu vezirlerin masum balar kesiliyordu. Bu srada Hurrem Sultan, camiinde alan acemi olanlara ppu akeler balatyor (41), Sultan Sleyman btn bu istekleri byk bir memnuniyet iinde yerine getiriyordu. Cihan'n en byk imparatorluunu idare eden zamann hakan, Hurrem Sultan'a kar acizlik ve malubiyet iinde baeiyordu. Padiahn nfuzu kanlar iinde kaybolduka, Hurrem Sultann saltanat byyordu. Btn Osmanl mlk, asi! Orhan'n fedakr hanedan, imdi bir rus kznn akyla sndrlyor, cinayetlere alet oluyordu. Hurrem Sultan elli be yandayd. Hayatnda her istediini elde etmi, kadnlk gururunun en yksek noktasna kadar ykselmiti. Artk cinayet iin, desise iin hi bir emeli kalmamt. Bayezid'i tahta karmak dncesi sonu vermemi, damad Rstem Paa tekrar sadaret makamn igal etmiti. Hurrem Sultan btn cinayetlerini unutuyor, elmaslarla parlayan bir ta altnda, aarm salaryla

kalbinde genlik kuvvetini hissediyordu. ehzadelerin ve vezirlerin boulmu cesedleri, kesilmi balar, meziyetli gzlerin ac yalar onu asla rahatsz etmiyordu. Rstem Paa milletin lanetleri arasnda sadarete geiyor, ilk ii kendisine hcum edenlerden intikam almak oluyordu. Rstem Paa'nn en byk dman, air Yahya Bey'di. Bir zamanlar brahim Paa air Figni'yi idamla tehdit etmiti; (41) Risale-i Ayn Ali Efendi s. 89 69 imdi Rstem Paa, Yahya Bey'i ldrtecek kadar nfuz gsteremiyordu. Sultan Sleyman da olunu ldryor, fakat lmne alayan airlere kymyordu. Rstem Paa Yahya Bey'e kar kinini bir trl saklayamyordu. Bir gn airi huzuruna aryor; Senin ne haddindir, Pdih iicah nizam- lem iin er'an iktiza eden bir vaz' irtikap ederler. Sen bizzat saadetl padiaha ve vkelasna ta'n ve teni eder, bulduun trrehat nazm idp avama verir, fesada say edersin, diye baryordu. Yahya Bey ise pervasz; Biz merhumu katledenlerle bile katlettik. Alayanlar ile bile dahi alarz. Ancak padiahmz hata etti demekten adaba riayet edp ehli garez ilkay fesat etti demekten evla grdm, cevabn veriyordu. Rstem Paa intikam almak iin airi derhal mtevellilikten azlediyordu. Yahya Bey bir mddet sonra, bu olay tarihi Ali'ye u ekilde naklediyordu: ehzadenin ldrlmesi beni mecnn ve mecbur etmiti. B ihtiyar kaleme lyh olan nazmettim. Amma maksudun asrmda ia'a etmeyp mevtime talik idi, ittifak bir yr- kadm haneme gelmi, ve beni uyur bulmu. Teklifimimiz olmamala czdanm kartrp msveddesin grm, ve fi iha l suretin yazp gitmi. Ertesi orduy hmayun seyrine vardm. Ke ke okunur, kimi alar, kimi Yahya Bey'in sebeb-i marifetidir deyup h eyler grdm. Her end inkr ettim. Mfid olmad. Rstem Paa ki, mcerred air olduuma binaen adaveti var idi. Mazl olmala nevlise gerek deyu itiraf ettim. Amma iki yldan sonraki sadaret uzma makamna tekrar geldi; katlime temrsak etmi Bir iki defa nizm- lem iin bu maklenin vcudu nabud olmak gerektir dey irkb- hmyna arz etmi. Amma saadetl padiah nik hisal- nefsl-emr'de hakka kafi ve uaraya ve kelm- mevzne mail ve muhibbi mahlas bir iri kmil olmala ruhsat vermeyp bu 70 makleiere kulak tutma ve intikam kastn itme buyurmular. (42) Rstem Paa Hurrem Sultan'la beraber devletin dahili siyasetini de idare ediyordu. Veziri Azam ile kaynvalidesi Sultan Sleyman devrinin debdebe ve an ortasnda mutlu bir ekilde yayorlar, hrslarndan baka emel beslemiyorlard. Hurrem Sultan, cinayetlerinden sonra, camiler ve Darifalar yaptryor, avrat pazarnda hayrathane kuruyordu. Sultan Sleyman bu inata servetler feda etmekten ekinmiyordu. Hurrem Sultan iin camiler yaptrld gibi kz Mihrimah Sultan iin de skdar'da

 Edirnekap'snda kervansaraylar, camiler, mektepler, medreseler ve 'hamamlar yaplyordu. (43) stanbul'un itimai hayatnda byk bir deiiklik meydana gelmiti. Mimar Sinan'n zarif bideleri her tarafta ykselirken, sefer dnleri grlyor, kfirlerle yaplan savalara dair hikyeler iitiliyordu. am'dan, Halep'ten gelme iki kii ilk defa olarak byk bir kahvehane ayorlar (962), Osmanl itimai hayatnda yenilik gsteriyorlard. Artk byk zarif adamlar buralara toplanyor, meclisler kuruluyordu. lk kahvehane Osmanllarda edebi ve ilmi sohbetlerin yapld yerleri oluturuyordu. Azledilmi kadlar, ve mderrisler vakarl bir ekilde arkalarna dayanmlar, beyaz kavuklarnn altnda parlayan gzleri eski savalarn parlak levhalaryla megul, dedelerine hrmet hissini terbiye ediyorlar, cesareti ve kahramanl Osmanlln en nemli meziyetlerinden sayyorlard. Genellikle, mavi salkmlar sarkan kokulu ardaklar altnda, Fuzuli'in veya Baki'nin gazellerini okuyorlar, kltrden sz ediyorlar,bir iki ake kahve baha ile cemiyet sofasn ediyorlard. (42) Peev, c. 1. s. 364 (43)Mihrimah Sultan iin biri Edirne Kapsnda, biri de skdar'da skele banda iki cami yaplmt. 71 Bir tarafta satran ve tavla sesleri iitilirken, te tarafta, mutasavvfane bir kasidenin mevzun ve henktar kfiyeleri yanklanyordu. (44) Kanuni'yi zalimane sinirleyen Hurrem Sultan, artk btn saltanat eline alyor, ah Tahmasb'n hemiresiyle haberleiyordu. Sleymaniye Camiinin yaplndan sonra ah'tan hediyeler geldii zaman, Hurrem Sultan da bilmukabele teekkrnameler gnderiyordu. (45) Sonunda hrslarn cinayet ilemek suretiyle bastran Hurrem Sultan bu mutluluklarn arkasndan ok yaamyor, (46) Rus rahibinin dessas kz Sultan Sleyman'n kollar arasnda hayatn kaybediyordu. Sultan Sleyman bu kayptan ok zlmt. Parlak saltanatn kan lekeleriyle kirleten Hurrem Sultan, Kanuni Sultan Sleyman'n zayf kalbinde ac bir teessr brakyordu. Sultan Sleyman Hurrem'in tabutunu gz yalan arasnda mezarna kadar gtryor, ruhunda bitmez tkenmez muhabbetlerin uyanmasna sebep olan dilber Rokzelan' saltanatn yegne bidesi Sleymaniye Camii'nin yanma aknn ebedi bir nianesi olmak zere gmyordu.(964)(47) Hurrem Sultan'n ilemi olduu Cinayetler lmnden sonra da etkisini gsteriyordu. ehzade Bayezid saltanata namzedliini bir trl unutamyordu. Sultan Sley(44)Peev, c. s. 304 (45)Feridun Bey,Mneatsselatin c.2.s.65 (46)Hayatnn son senesinde Avrat pazarnda Haseki Camiini yaptrmt. (47)Hurrem Sultann drt evresi elyevm Evkaf- slmiye mzesndedr.Bu evrelerden biri mavi zeminlidir.Kenarlar srmaldr.zerinde Yeil ve Ll ipeklerle iekler ilenmitir.Dierleri Beyaz zemn zerine kalapdan'la

ilemelidir. Kenarlarnda bazlarnn byk, bazlarnn kk karanfiller vardr. evrelerden baka, yine Hurrem Sultan'a aid olmak zere gayet ufak yaplm, altun zerine byke bir dal ine vardr, vardr. 72 man artrk eski dncesinden vaz gemi, Hurrem Sultann lmyle, balayc btn kaytlardan syrlmt. Rstem Paa Kanuni Sultan Sleyman'n ilerine o kadar nfuz edemiyordu. Padiahla beraber o da nefret ediyordu. Bu srada ehzade Selim Manisa'da, Bayezid Ktahya'da bulunuyordu. Sultan Sleyman Selim'i kendisine halef etmeye karar vermi, Bayezid'i Amasya'ya atyor, Selim'i Konya'ya getiriyordu. Bu uzaklatr Bayezid'in dmanlk hislerini uyandryordu. Bayezid, kardei Selm'den iki ya kkt; fakat eski teebbslerini bir trl zihninden karamyordu. imdi saltanat zorla elde etmeyi dnyor, Rstem Paa'nn hareketi bu dnceleri bir kat daha kolaylatryordu.Rstem Paa arka arkaya intikam alyordu. Bayezid'in adamlarndan Mustafa Paa'y ehzade Selim'e Lala tayin ediyor, dmann ehzade Selim'e ldrtmek istiyordu. Fakat Mustafa Paa, dessas ve hilekr, derhal ehzade Selim'le meveret ediyor, tahta ktnda kendisine vezareti temin eder etmez, Selim ile Bayezid arasndaki dmanl arttrmaya alyordu. nce Bayezid'e bir mektup yazyor, Selim'in sefahatinden, ikiye ve elenceye dknlnden sz ediyor, kendisini sarho iken ani bir hcumla ldrmek mmkn olduunu anlatyor, Bayezid'e de aksi ekilde mektuplar yazdryordu. Nihayet ki karde arasndaki dmanlk Sultan Sleyman'a yansyor, padiah Bayezid'e nasihat dolu mektuplar yolluyordu. Lala Mustafa Paa mektuplar yolda yakalatyor, en sonunda Sultan Sleyman' Bayezid'e kar asker evkine mecbur ediyordu. Bayezid saltanat tac urunda, Konya'da babasnn ve kardeinin askerleriyle arpyor, mthi bir kuvvet karsnda, oluk ocuuyla, ah Tahmasb'a snyordu.Sultan Sleyman Rstem Paa'nn iftiralarna tabi, hayatnn son gnlerini de cinayetle lekeliyordu. Olu Se73 lim ile beraber ran ah'na mektuplar yazyor, eliler gnderiyor, Han Bayezid'in ve evladlarmn gerek ls, gerek dirisi, her ne vehile olursa olsun, hemen fermanmz yerin bulsun, mezburelere teslim edesiz. (48) diyordu. Dier taraftan Rstem Paa da Lala Mustafa Paa'y azlediyor, alt sene devam eden sadaretinden sonra, intikamnn neticelerini gremeden, vefat ediyordu. Hurrem Sultan, hayatta bulunduu srece, Sultan Sleyman' kendisine bendetmiti. lmnden sonra btn hasekiler Kanuni ile beraber olmaya can atyorlar, Sultan'n deini bile paylaamyorlard. Kanuni hasekilerinden Glfem Hatun'a ok yaknlk gsteriyordu. Altm dokuz yanda olduu halde, her gece hasekilerini iltifata mazhar etmekten geri durmuyordu. Bu srada Glfem Hatun, skdar'da bir cami yaptrmaya balamt.Cami yarm kalm, Glfem Hatun tamamlayacak paray bulamaynca arkadalarna, saraydaki haseki kadnlara bavurmutu. Glfem Hatun'u ekemeyen kadnlardan biri, derhal muvafakat etmi:

 Ben verinim, ancak bu geceki nbetini bana verirsin, demiti. Glfem Hatun camiini bir an nce tamamlamak iin, bu fedakrla raz olmutu. O gece, Glfem'in rakibesi, Kanuni Sultan Sleyman'n odasna girmi, padiah, kemali tahayyrle Glfem'i sormu, rahibesi tahlisiz Glfem'i gzden drecek ekilde konumu hakknda iftiralarda bulunmutu: Kanuni Sultan Sleyman kendisine kar gsterilen bu kaytszlktan ok mteessir olmu: Benm yatam satp deitiren kimseden vefa olmaz diye aalarn arm, Glfem Hatun'un ldrlmesini emretmiti.Talihsiz Glfem, bu acmasz emir (48)Solakzde, s.564 /Peev, c. 1. s. 402 74 zerine, perian salar kanlar iinde feci bir ekilde hayata gzlerini yummutu.Kanuni Sultan Sleyman neticede hatasn anlam, iledii cinayete piman olmutu. Glfem iin ok gzya dken Sultan Sleyman, nihayet talihsiz Glfem'in camiini, Mimar Sinan'a tamamlattrm, Macaristan'da pek ok evkaf tayin etmiti. (49) Sokollu'nun sadrazaml esnasnda, Sultan Sleyman ile ehzade Selim ran'da mthi bir cinayet ilemilerdi.ah Tahmasb Bayezid'e kar sznde duruyor, ehzadeye kar fenalk etmeyeceine dair ettii ahdi tutuyor, ehzade Bayezid'i Sultan Sleymann celladlarna teslim etmekle yetiniyordu. Bir Muharrem gn Osmanl hanedannn ehzadesi, sa sakal tra edilmi, banda adi bir sark, arkasnda fersude bir elbise, yeil bir ferace, belinde ipten bir kuak, masum ocuklaryla beraber Kanuni'nin celladlarnn elinde telef oluyordu. Drt ehzadenin babalaryla birlikte ortadan kaldrlmas, Hurrem Sultan'n mezara girdikten sonra da Osmanl hanedanna ruhu ile hkim olduuna inandryordu. ranllar bu mthi cinayetten nefret ediyorlard. Mazlum ehzadelerin tabutlar Amasya'ya doru gtrlrken, halkn feryad gklere kyor, sebep olanlara lanetler yadryorlard. Osmanl elileri snra kadar talarla, hakaretlerle gnderiliyordu. Sultan Sleyman bu cinayeti baar kabul ediyordu. Gen brahim'in kemanndan dklen nameleri hassas bir kalble dinleyen Sultan Sleyman, celladlarn elinde ldrlen olunun ve torunlarnn feryadlarndan mteessir olmuyordu. Masum ehzadelerin cesetlerini Haric-i Sivas'ta defnettikleri haberleri sem'i padiah cihan penah (49)Glfem Hatun'un Kitabet Senk Mezar!:Sahbet- Hayrat, ehide-l Sade Glfem Hatun. Sene Ts'a sittn Tsa mie 75 hazretlerine eritikte Hdavendigr advv bend inkiyadi Tahmasb sahi ziyade pesend edp ihsanen ve iltifaten kere yz bin sikke-i hasene ve Cenab Selim Han K-miiyabdan dahi yz bin miktar nkud kmiil'l ayar tahf ve tefark besyar ve Hdayay bimar ihzar klnyor, murahhaslar gnderiliyor, bilmukabele. stanbul sarayna kymetli hallar takdim ediliyordu. (50) arkn tevekkl ve teslimiyet

hasriyle mebu zihniyeti bu cinayetlerden mteessir olmuyordu. Zamann airleri bile; nki hkmi kader kuyum kasem-i ezel Taht ile tabutu taksim ettiler Baht gr kim tahte-i tabuta bindi Bayezid Taht bir ah- Kerim't-Tab'a teslim ettiler Artk Hurrem Sultan'n desiseleri btn tesirini hasl etmiti. yetimi ehzade, be ocuk, iki vezir, muhteris bir kadnn masum kurbanlar olmutu. Osmanl hanedanndan ihtiyar bir padiah hayatn iki ve zevkle geiren dimann btn faaliyetini kadnlar avucunda kaybeden bir ehzade kalmt. ki, Kanuni'nin veliahdnda hi bir yetenek brakmamt. Sultan Sleyman veli-ahd'yla (iftihar ediyor, btn midini onun hayatna balyordu.Artk heyecanl ve uzun cinayet devirleri kapanmt. Turgut Reis Malta'da vakar ve namusuyla ehid oluyor. Kanuni, Macaristan'da, Zigetvar nnde, Ouz neslinin azmini gsteriyordu. Kale kumandan Ziryenin direnmesi Osmanl Hakan'nn metanetini kramyordu. Yetmi drt yanda, Hurrem Sultan'n nazarlar karsnda zayf ve gsz ba een padiah, dmann toplarna ve tfeklerine kar sarslmaz bir mukavemet gsteriyordu. (50) Solakzde, s. 567 76 Bir gn, kale decei srada Sultan Sleyman'n lm btn vezirleri derinden yaralanmt. Asker, hakanlarnn kaybndan habersiz, balarnda muzaffer bir padiah bulunduuna emin, Zigetvar' kan ve ate iinde zapt ediyorlar, vatanlarna mutlu ve sevinli dnerlerken, yolda Kanuni Sultan Sleyman'n lm haberini alyorlard. O zaman orduda uzun bir inleme iitiliyor. Sultan Sleyman'n tabutu etrafnda dua ve tekbir sesleri Tuna sahillerini nlatyordu. (974) Sultan Sleyman, arka arkaya devam eden cinayetlerden sonra Hurrem Sultan'n avucuna gmlyor, stanbul Saray'nda yeni bir sultann, Nurbanu'nun saltanat balyordu. NURBAN SULTAN Nurbanu'nun kocas, mthi bir karklk sonunda tahta kmt. Yeni padiah, Sultan Selim, krk drt yanda, orta boylu, kumral sakallyd. Aln ak, kalar ince, gzleri el idi. Olu ehzade Murat, olduka yetimiti. Kz Esma Sultan sadrazam Sokullu Mehmet Paa ile evlenmiti. Eski devrin adamlar henz hayattaydlar. Fakat yeni padiah ile Sultan Sleyman arasnda byk bir fark vard: Tahta k gn btn stanbul comutu. Sultan Selim halka zevklenmelerini ve neelenmelerini emrediyor, zevk ve evk, yu n etmeye izin ve ruhsat verilmek kanunu kadm olduunu sylyordu. Sokollu, padiahn bu isteine kar:lema-i din buna kail olmaz diye engel olmak istiyor, fakat Mnaat's-Seltin mellifi Feridun Bey; Hatr h'n tecelli camidir Her ne kim grnse Hak ilhamdr diye nne geiyordu. O gece btn istanbul zevk v 77

ahenk iinde oynuyor,khne bdevletler tvbekar iken iye saladir deyu badeye sarlyor,devr-i Selimi hanide nare-i mestan ortal nlatyordu. (51) Her tarafta badeler iiliyor, iki masalarnn nnde tahta k tarihleri drlyordu.Sultan Selim vaktini ikiyle, nedimlerle geiriyordu. ounlukla airlerle dp kalkyor; Muhabbet ahnn biz bende-i fermanyz cn Gedy guyi akz, lemin sultanyz cn Ademden gelmeden bezm-i vcude bade evvel demde Lebin esrarnmn bizvela ve hayranyz cn gibi iirler sylyorlard. Sarayda, rus dilberinin, Hurrem Sultan'n yerine, imdi bir msev kz, Nurban Sultan saltanat sryordu. Mihrimah Sultan ile Esma Sultan Nurbanu'ya yardmclk yapyorlard. Saray eski ciddiyetini kaybetmiti. iekli odalarda zevkler ve henkler, aklar ve kskanlklar hkm sryordu. Kadn nfuzu cazip tesirleriyle Sultan Selimin sarho diman igal ediyor, geceler namelerle aklarla geiyordu. Osmanl msikisinin tiz ve pr evk nameleri sarayn yaldzl tavanlarn nlatrken, ud'lar inliyor, tanburlar feryad ediyordu. Badeler h sakler elinde dolup boalyor, maskaralar tuhaf hareketleriyle Sultan Selim'in meclisi eriflerin neat ve srr ile pr habur(52) ediyordu.Kanuni Sultan Sleyman devrinin ruhunu Sokullu'larla Ebus Suudlar yaatyordu. Yemen zaferleri, Kbrs fetihleri gl serdarlarn ahsi baarlarn tekil ediyordu. Dier taraftan Rstem Paa'nn hkmet idaresine ektii fesat tohumlar gittike byyordu. (51) Tarih-i Selniki, s. 83 (52) Peev c. I. s.111 Rvet alnmaya devam ediliyordu. Umur dde ve kr zmde ve ehl-i rz olan atlar, nur-u didesiyle tahsili ve kemali marifet eyliyenler pmal-i devran (53) oluyorlard. Nurbanu Sultan sarayn ruhunu tekil ediyordu. Sultan Selim'in sekiz yl iinde be ehzadesi dnyaya geliyor,iret ve elence devam ediyordu. nebaht felketi bile kinci Selim'i yakaland sarholuk hastalndan uyandrmyordu. Sarayda, Beikta't Yahya Efendinin torunu Hbbi Aie Hatun gibi musahabeleri, Kamer Hatun gibi dayeler Sultan Selim'in ikiye olan eilimini kramyorlard. Sultan Selim'in yerine Sokollu hkmeti idare ediyordu. Hurrem Sultann zevk dkn ehzadesi gnden gne vcuddan dyordu. Bir gn ba doktor Mustafa elebi'yi arm, nabzn gsterir: nsan dostunu byle mi yoklar? diye serzenite bulunuyor, gzleri yaararak: Hayat sresi az kald,efendi? diye zgn baklarn doktoruna dikiyordu. Birka gn vcudu gsz dolayor, yeni yaplan hamam gezmeye gidiyor, mermerden aya kayp yuvarlanyordu. Bu d, btn vcudunu sarsyordu. Aalar padiah yatana gtryorlar, doktorlar topluyorlar, hi bir are bulamyorlard. Nurbanu Sultan zgn ve perian, kocasnn etrafnda dolayor, birka gn iinde gen padiahn ikiye kurban olduunu, gryordu.(982)

Nurbanu Sultan padiahn lmn kimseye haber vermemiti. Cesedini sarayn buzluunda saklam, olunu Manisa'dan sratle davet ettirmiti. Sultan Murad'n istanbul'a gelii frtnal bir gne rastlamt.Padiah (53) Tarihi Selnik, s. 111 78 79 stanbul'a gelir gelmez Sokollu ile beraber hareme giriyor, uzun uzadya mzakereler ediyordu. O gece, be masum ehzadenin, sarayn odalarnda annelerinin kucandan feryad alnd, vahice boulduu grlyordu. Ertesi sabah Sultan Murad, arkasnda mor bir atlas dlme, parlak bir ekilde tahta kyordu. K btn iddetini gsteriyordu. Sarayn narlar plak dallaryla inliyor, Bb's-Saade nndeki serviler arasnda byk bir kalabalk, beyaz bir kavuk yn ortasnda, kkl bykl tabutlar grlyordu.Sarayn iki sra servileri altnda ulemann gr ve ar sesleri matemli bir ekilde yanklanyordu. Ogn Sultan Selimin, daha sonra be bedbaht ehzadenin tabutlar hznl bir ekilde saray kapsndan karlyordu. nc Murad bu manzaray grmek istemiyordu. Babasnn tabutu orta kapya doru ilerlerken, hareme doru kayor, saygdeer alimlerin tekbir sesleri Ayasofya'ya doru uzaklayordu. gn sonra matem elbiseleri karlyor, Saray yine eski neesine kavuuyordu. lenen, cinayetlerden, edilen feryatlardan kimse mteessir olmuyordu. Nurbanu Sultan kz Esma Sultan'la beraber nc Murad' nfuzu altna almak istiyor, gelini Safiye Sultan'n, Venedik'li Bafa'nn nfuzunu krmaya alyordu. Osmanl Devieti'ni ieriden kadnlar, dardan alimlerle vezirler idare ediyordu. Saray topluluunu tekil eden kadnlar, bata nc Murad'n annesi Nurbanu Sultan, daha sonra haseki Safiye Sultan, padiahn hemiresi ve Sokollu'nun Kars Esma Sultan, teyzesi Mihrimah Sultan, hemiresi ve Piyle Paa'nn kars Gevher Mluk Sultan, harem kethdas Canfeda Hatun, vekilhar Raziye kadn idi. Kira isimli bir musev kadn da sarayn daryla olan ilikilerini temin ediyordu. Fakat sarayda, kadnlar arasnda da birlik beraberlik yoktu. Valide Nurbanu Sultan, gelini Safiye Sultan' bir trl ekemiyor, hkmet nfuzunu elinden karmak istemiyordu. Bunun iin kz Esma Sultan, Canfeda ve Raziye kadnlarla birleiyor. Safiye Sultan' olu nc Murad'n gznden drmek istiyordu.Nurbanu Sultan'n bu amacn gerekletirmek iin bulduu are ok basitti; zellikle padiahn yaratlna, emellerine uygundu: Nurbanu oluna daha gzel, daha vekr kzlar takdim etmek, Murad' bu ekilde Safiye Sultan'dan soutmak istiyordu. nc Murad tahta kncaya kadar Safiye Sultan'dan bakasn sevmemi, kimseye rabet etmemiti. Safiye Sultan Venedik'li Bafo ailesine mensuptu. Babas Korfo'luydu. Dilber Bafa Adriyatik'ten bir gemi ile geerken Osmanl korsanlarnn eline dm, gzellii ve cazibesi takdir edilerek saraya takdim edilmiti. nc Murat ehzadelii zamannda, Bafa ile evlenmi, Safiye Sultan gen ehzadeyi etkisi altna almt. Dilber Venedik'li nc Murad' cazip hareketleriyle kendine balamt. Nurbanu Sultan olunun bu eilimini anlamt. nc Murad'a durmadan cariyeler takdim ediyor, Sultan Murad hi birine nem vermiyordu. Olunun Safiye Sultan'a bu kadar

ball Nurbanu'yu zdraba dryordu. Kskanlk kalbini kemiriyor, Safiye Sultan'n sarayda nfuz ve kudret sahibi olmas kinci Selim'in hrsl karsn gsz brakyordu. Nihayet bir gn nc Murad kz kardeine misafir gitmi, Esma Sultan'la beraber bahede dolayordu. Uzaktan, iekler arasndan, iki dilber cariyenin ortaya k nc Murad'n nazar- dikkatini ekmiti. Bafa'nn vefal kocas bu cazip gzellere derhal kaplmt, ikisini de yanna arm, biraz saz aldrmt. Esma Sultan, cariyelerinin kardei zerinde hasl ettikleri tesirden ok memnun olmutu. kisini de nc Murada hediye etmi, derhal padiah sarayna gndermiti. Fakatsaadetl padiah dahi ra'bet-i tamam ile vasllarndan km almak zere edecek, tiri Murad el vermemi ve navek maksudu niane irmemiti (54) 81 te o zaman Nurbanu Sultan'n siniri kabarm, intikam hisleri uyanmaya balamt. Padiah iin iktidarszlk szkonusu deildi, valide Sultan olunun karakterini biliyordu. Nihayet uzun uzun mzakere edilmi, bu byk felket muktezay sin ve sal deil, bir cazunun mekru alidir diye karar verilmiti. Btn kusurlar Safiye Sultan'a yklenmi, cariyeleri yakalanm, tavailer elinde ikenceler yaplmt. Nihayet nikhl kadnlar getiriliyor, padiaha takdim ediliyor, ukde-i murad ber muktezay fuad zlr zlmez saraya blk blk cariyeler geliyordu. stanbul'da, cariye piyasasnda bolluk hasl oluyordu. O zamana kadar ikiyz altn eden cariyelerin kymeti bin altna kyordu. O da yetmeyince dul kadnlara kadar iltifat buyurulduu vaki oluyordu. Sultan Murad, lnceye, gsz kuvvetsiz kalncaya kadar zevkine devam ediyordu. Btn kadnlar iinde Esma Suitan'n takdim ettii cariyelerden biri nc Murad'n en ok iltifatn kazanmay baaryordu. Bu cariye gzel deildi; Hayatn raks ve ive ile geirmi, cevval, afte bir Macar kzyd. (55)Safiye Suitan'n sihirleyici simas, iveli kzn ahenkli rakslar, cazip tavrlar karsnda bir mddet kadar sner gibi oluyordu. Fakat Safiye Sultan gzelliiyle, zeksyla btn desiselere hkim oluyor, kendisine dmanlk eden cariyeleri denize attryor, Nurbanular, Mihrimahlar hile ve aytanl karsnda malup ediyordu. O zaman Nurbanu Sultan, kendisine en ok ballk gsteren Canfeda kadnla babaa kalyordu. Nurbanu'nun Canfeda kadna ok fazla gveni vard. Sarayda cariyeler oalr oalmaz, Canfeda'y derhal eski saraydan getirmi, oluna tavsiye etmiti. nc Murad Canfeda kadn sara(54) Peev, c. 2. s. 4 (55) Hmmer, c. 2. s. 201 82 yna kethda nasp etmiti. Ksa bir zaman iinde, Canfeda kadn padiahn gzeller ordusunun bana gemi, sarayn btn ilerim byk bir faaliyetle idare etmi, parlak zeksyla erkek ilerine bile el uzatmaya balamt.

Sarayda birbirinin nfuzunu krmaya alan kadnlar, nazllar, ahhbanlar gibi hasekiler, bata nc Murad olmak zere, devlet adamlarn elde etmiler, btn isteklerini yaptrmlard. Sarayn bu hey'etine karlk, harite kadn nfuzuyla devlet ilerini idare eden ok nemli simalar vard. Balcalari;Hoca Saadettin, emsi Paa, veyis Paa, Drs-Saade Aa's Gazanfer Aa, ve eyh ca idi. Padiah orta boylu, beyaz, el gzl, kumral sakallyd. Yaratltan ok zayf, kadnlara son derece dknd. Padiahn kadnlara ve zevke olan dknl kadnlar saltanatna uygun bir ortam hazrlamt.ou zaman iirle urayordu Visale va'cleler eyler Murad'a ol gl-i ter Yalanc gl gibi bir yn dilsitanm var. tarznda beyitler sylyordu. Murad yaamann btn lezzetlerinden faydalanyordu. Btn hayat ak, zevk, msik ve iir iinde geiyordu. Bazan sarayn gsterili odalar tanbur nameleriyle nlyor, oyunlar ve rakslar devam ediyor, avu avu altnlar serpiliyordu. Padiah zevk ve fkralardan holanyordu. Rivayete gre birgn padiahn maskaras nuzurda grevini yapar. Padiah haddinden fazla gldrr. Herkes dalaca srada, padiah maskaray uygun bir ihsanla mkfatlandrmak ister. Maskara, padiahn yzne glerek bakar: -Hnkrm, bugn altn istemem.Yz denek isterim, der.Padiah akn bir ekilde sebebini sorar.Adam; 83 Hele ellisini vurun, ondan sonra soru sorun, der. Dayak atlmas ferman buyurulur. Adama elli sopa vurulur. Sopalar tam elliyi bulunca, maskara: Durun, bir ortam var. Ellisini de ona vurun, der. Ortan kim? diye sorulunca, maskara gayet zarif bir ekilde: Hergn beni armaya gelen bostanc. Ne zaman in'am (padiah hediyesi) alp gitsem:seni ben gtrdm, yars benimdir diye elimden alr. Bugn denein de yarsnn onun olmas gerekmez mi? der. nc Murad bu fkraya ok sevinir, maskarann ihsann oaltr, elli denek de bostancya vurulur, bir daha byle hareket etmemesi kendisine sylenir.(56) nc Murad btn hayatn bu ekilde geirirdi. kindiden sonra haremi hmayuna gider, ite o zaman krktan fazla hasekinin eitli, cazip ve iveli hareketleri arasnda kendini kaybederdi. nc Murad bu hayattan son derece memnun olurdu. Padiahn zevk ve safa iinde doan ocuklar yz otuza kadar kmt. Sarayda be yzden fazla cariye padiah emrine mde idi. nc Murad hayatn bu gzeller arasnda geiriyor, memleketin idaresini alimlere ve vezirlere brakyordu. Fakat bilginler arasnda tam bir birlik yoktu. htiras ve rekabet frka oluturuyordu. eyhlislm Ebu's-Suud Efendi gayr-i mer'i bir ekilde yayordu. Sokollu ile Reisi'l-Kttab Feridun Bey'e kar, Hoca Saadettin ile emsi ve veyis paalar dmanca harekette kusur etmiyorlard.Hoca Saadeddin nc Murad'n retmeni idi; efendilii ve

olgunluuyla tannr, ilmi ve eserleriyle bilinirdi. Daima Sokuilunun nefret ettii Kazaskerleri tutar, bylece kendi de muhaliflerin zmresine girerdi. (56) Peev, c. 2. s. 4 84 emsi Paa, kzl Ahmedlilerden, Osmanllara husumetle bilinen bir ailedendi. Avdaki yeteneinden dolay Kanuni ve kinci Selim zamannda byk tevecchlere sahip olmu, Osmanl hanedanna ilk defa rvet aldrmakla vnmt. veyis Paa ise nc Murad'a ehzadelii zamannda intisap etmiti. Tahta kndan sonra daima padiah Sokollu'nun aleyhine tevik etmi, Sokollu'nun nfuzunu krdrmaya almt.Hatta Sokollu veyis Paa'nn alp rpma gibi hareketlerini aratrmak istemi, bu teebbs hatt hmayunlarla engellenmiti. nc Murad' idare eden bu zatlar, Sokollu aleyhine yle bir hava meydana getirmilerdi ki, Feridun Beyin Mneats- Seltin en sekin bir eser olmak zere, padiaha takdim edilmi (982), Fakat, endan mu'teber olmad mukabelesinde ikram olunmadndan ukalay devran hayrette (57) kalmt. Sarayn sekin simalarndan biri de eyh ca idi. nc Murad Manisa'da iken, ca bahvanlk yapyordu. ehzade bir gece rya grr, Raziye kalfaya anlatr. Meer Raziye Kalfa da ca'n rya tabir ettiini iitirmi Derhal eyh'e haber gnderir, ryay tabir ettirir. ehzadeye saltanat mjdesi geleceini syler. ehzade Murad bu mjdeden ok memnun olur. Bir sre sonra babasnn ldn haber alnca, eyh'e sevincinden ne yapacan arr. Raziye kadn memnun, eyh'i bir ok kere huzura getirir. ca gayet kurnaz, bir iki grte nc Murad'n ne kadar saf, byle eylere ne kadar kolay inandn anlar. Artk istedii gibi atar tutar. Saadet-l Padiahn bir vehile itimadna bais olur ki, kutb-u lem idiinde itibahi kalmaz (58) Murad eyh'i stan(57)Hmmer,c. 2. s.250 (58)Selnik s. 294 85 bul'a da beraber getirir, kendisine kaneler ve saraylar ihsan eder. eyh de Padiah eyhi diye hret bulur.eyh ca gayet akll,zevk ve safaya dknd. Sarayda Raziye Kalfa'y elde etmi, Osmanl sarayn, stanbul halkn kendine balamt. Halk, maddi mutluluklarn elde edilmesinden aciz, manevi yalanlarla teselli bulmaya eilimli, gurup gurup eyh'e bavuruyor, servet ve sofasn oaltyordu.Padiah eyh'i ksa bir zaman iinde baheler, mahzenler,kaykhaneler, meyhaneler ayor, mallarn idareden aciz kalyor, halkn saflndan ve cahilliinden kazand paralarla stanbul'un mtearif civanlar ve nazenin nigrlar zevk iinde hayatn, geiriyordu. eyhin bu durumunu grenler nc Murad'a bavuruyorlar, Hazretin zevkini karmak istiyorlard.eyh hazretleri filan bahesinde nigr- sofasnda felekten km almaktadr. timad buyurulmazsa mutemed adamlar gnderip tecesss buyurun diye padiaha rik'alar sunuyorlard. nc Murad eyh'ine son derece itimat ediyor, bu ihbarlara nem vermiyordu. eyh ca ise vakarla saraya geliyor, padiaha gelecekten, mutluluktan mjdeler veriyor, birer ikier flori'yi

cebine indirdikten sonra, zevk ve safasyla megul olmaya gidiyordu.Nurbnu ile Safiye Sultan sarayda birbirinin nfuzunu krmakla megulken, darda heyet ve vkel arasndaki ihtilaf da mthi bir cinayetle neticeleniyordu. Sokullu Mehmed Paa, ikindi divannda hanerle ldrlyordu. nc Murad ile adamlar bu baarlardan memnun oluyorlar, Artk Sokollu'nunda nfuzundan bsbtn kurtuluyorlard.Bu tarihten itibaren sadaret mevkiini, Ahmed, Sinan, Siyavu ve Ferhad Paalar be sene sreyle biribirini takiben igal ediyorlard. yleki nc Murad yirmi yl devam eden saltanat esnasnda on bir defa sadrazam deiiyordu. Sokollu'nun lmnden sonra, Feridun Bey 86 tekrar nianc olmu, Rstem Paa'nn kz Aye Sultan otuzbe bin altn nikhla kendisine nikhlanmt.O yl elencelerle gemiti. Safiye Sultan'n ehzadesi Mehmed Sultan'n snnet dn stanbul halkn haftalarca megul etmiti. Mslman ve Hristiyan btn hkmetlerden eliler gelmi, At Meydan'nda brahim Paa Saray'nn n alglar ve oyunlarla nlamt. Elli iki gn devam eden bu dnde, iki, zevk sefa devam ediyor, Sarho yenierilerin padiahn kknn nnde, ykldklar grlyordu. Halk, evk ve nee iinde elenirken, Hoca Saadettin ile Bostanzdeler, Civizade ile eyh ca'lar bir trl menfaatlerini badatramyorlar, rekabetler ve hasedleriyle bu gsterili dnde neeyi karyorlard. Safiye Sultan, onalt yanda, Osmanl tahtna namzed olan olu ehzade Mehmed'in mrvvetine seviniyor, bir yl sonra kayn validesi Nurbanu Sultan'n lm onu bsbtn serbest brakyordu.(59) Nurbanu Sultan Yenikap Saray'nda lm, nc Murad annesini gzyalaryla uurlamt. Nurbnu'nun lm Safiye Sultan'n mutluluunun balangc olmutu. Safiye Sultan olu ehzade Mehmed'i gzel cariyelerle Manisa'ya gnderiyor, kendi, sarayda Raziye Kalfa ve adamlar ile bamsz olarak saltanat sryordu. Safiye Sultan'n eltisi Esma Sultan lohusa deinde lyor, elli gnlk masumu da annesini izliyordu. Safiye Sultan bamszln temin ettikten sonra, vezirlerden dmanlarn birer birer devirmeye alyordu. Ezcmle Siyavu Paa, Nurbanu'nun en nafiz gzdelerindendi. Nurbanu'nun kzyle evlenmi, valide sultan yaad srece, haseki Safiye Sultan'n dmanlklarda kar koymutu (59)Nurbn Sultan skdar'da Valde-i atik camiini yaptrmtr.Ayasofya'da II.Selim trbesinde gmldr. 87 Safiye Sultan nc Murad'a devaml Siyavu aleyhine iftiralarda bulunuyor Valide Nurbnu Sultanla beraber kendi olunu tahta karmak dncesinde olduklarn sylyordu.(60)Bylece Safiye Sultan ile Nurbnu arasndaki dmanlk artm, nc Murad bu anlamazla ok zlmt. Hatta annesi dizanteriden ani bir ekilde ld zaman, Safiye Sultan ile olu ehzade Mehmed tarafndan zehirlendiini sanmt.imdi artrk bu phelere ve desiselere de meydan kalmamt.

Safiye Sultan ile padiah hayatta bulunan kzkardeleri vezirleri istedikleri gibi idare ediyorlard. Emekli askerlere verilen tmarlar kendilerine yamaklk olarak tevcih ettirmeye alyorlard.Saray kadnlar saltanat nfuzuyla beraber ordunun tahsislerine de tecavz ediyorlard. nc Murad btn olan bitenlerden tamamen habersizdi.Dedelerinin kumandanlk adetini terk etmi, saraynda Safiye Sultan'lar, ah Hban kadnlarla (61) yayor, dnlerle elencelerle vakit geiriyordu. Safiye Sultan sarayn yegne hakimesi idi.Canfeda kalfa ile Raziye hatun yahudi Kira sarayda en ziyade nfuz sahibi olanlard. Sultanlarn her biri kocalarn en byk rtbelere karyorlar, dul olanlar vezirlerden istediklerini semekte kusur etmiyorlard. Sultanlardan Sokollu'nun dul kars Esma Sultan, Piyale'nin dul kars Gevher Sultan, Siyavu Paa'nn kars Fatma Sultan, Safiye Sultan'n nfuzuyla btn emellerine nail oluyorlard. Esma Sultan ksa boylu, irkin ve ok zekiydi. Sokollu'nun lmnden sonra zdemirolu'nu kendine ekmeye alm, mahbublar elinden badeler n etmeyi tercih eden ihtiyar veziri cezbetmeyi ba(60) Hmmer, c. 2. s. 235 (61)ah Huban Kadnn Kasmpaa'da Saray ve Yeni Bahe'de trbesi vardr. Her ikisi de Mimar Sinan tarafndan yaplmtr. 88 aramaynca, Budin Beylerbeyi Kalaylkoz Ali Paa'ya, Gevher Suitan da nc vezir Boyal Mehmed Paa'ya varmt. ki sultan nfuzlarndan bilistifade, oullarn byk mevkilere geirmilerdi. Sokollu'nun olu Halep valiliine, Piyale'nin olu Kilis sancak Beyliine tayin edilmiti.(62) Bu srada nc Murad btn nfuzu Safiye Sultan'a brakmt. Kendi, annesiyle kzkardeinin takdim ettikleri iki haseki ile megul oluyor, arka arkaya ehzadeler dnyaya getiriyordu. Gndz, skdar Saray'nn bahesinde, gller ve iekler arasnda vakit geiriyor,gece fiekler attrmaktan holanyordu. Devlet erkn sarayda eleniyorlar, fakat darda, kyafet ve ahlk zabtalnda kusur etmiyorlard.Halk arasnda sarayn zevk ve safasn taklid etmek isteyen kadnlar sryorlar,Ermenilerin ve Yahudilerin kyafetlerini deitiriyorlard. Safiye Sultan'n kz Aye Sultan',brahim Paa almt.Safiye Sultan bu dne ok nem vermiti. Dn eski sarayda olmu, yalnz Kl Ali Paann gnderdii duvak ve cibinlik elli bin altn tahmin edilmiti. Sultan'n nikh yzbin altna kmt. Hoca Sadettin Efendi bunu bir cemile olmak zere yapmt. Gelin sultan, eski saraydan At Meydan'na, brahim Paa Saray'na gelecekti. Ogn devlet erkn brahim Paa'nn sarayna toplanyor, avularn alk sesi gklere kyordu. erbetler iiliyor, sazlar ve nameler ak ve evk erbabn vecde getiriyordu. le yemeinden sonra Kur'nlar okunuyor, ikindiden nce devlet erkn divan elbiseleriyle, Eski Saray'a gelin almaya gidiyordu. Aye Sultan'n gelin alay ok tantanal olmutu. En nde sadrazam Siyavu Paa, arkada on ikier zira yksekliinde mcevherlerle ssl gmten yaplm aa, daha sonra, sul-

(62) Hmmer, c.2.s.237 89 tanlara mahsus krmz atlas cibinlik iinde gelin sultan nazl nazl geliyordu. stanbul halk sokaklara dklm, etrafa serpilen il akalar kapyorlard.stanbul hanmlar dnlerle ve sefirleri seyretmekle megul oluyorlard. ran'dan sefir geldike, sokaklar akn akn hanmlarla doluyordu. O yl Haydar Mirzc'nn gelii de ortal ayaa kaldrmt.stanbul'da, Pertev Paa Saray'nda haftalarca hazrlk grlmt.Haydar Mirza skdar'dan kadrgalarla akama doru stanbul'a gemiti. Btn hanmlar gece yarlarna kadar sokakiarda ve dkkanlarda Mirza'nn geliini seyretmiler, bir oklar geceyi sokaklarda, ahbablarnn evlerinde geirmeye mecbur olmulard. (63) nc Murad Haydar Mirza'y anl ve erefli bir ekilde kabul ediyor,saraynn btn ziynet ve debdebesini gsteriyordu. Sinan Paa dier vezirlerden stn olmak iin Padiah'n gzne girmeye alyor, Ahrkaps civarna, Mimar Davut Aa'ya ncili Kk bina ettiriyordu. ncili Kk'n ipek hallar, demeleri, ssl top avizeleri, glleri ve aalar nc Murad'n neesini arttryordu. Safiye Sultan sarayda hakimiyeti elde ettikten sonra padiahn zevk ve sofasna karmaz olmutu. zellikle Siyavu Paa'nn kars Fatma Sultan da, Esma Sultan gibi zamansz bir kz ocuu dourmak yznden lm, Saray tamamen Safiye Sultan ile kethda kadnlarn eline kalmt. Raziye kadn, Safiye Sultan'n srdayd.Kethda kadnn nfuzundan kardei Diyarbakr Beylerbeyi Deli ibrahim Paa bile istifade ediyor, ehzade Civarnda, Peri Pker evlerinde yapmadk zulm brakmyordu. (64) (63) Selniki, s.262 (64)Peev, c.2. s.9 90 Safiye Sultan'n nfuzu sadece i siyasette deil, d siyasette de geerliydi. Gzel Venedik'li, msevi Kira vastasyla sefaretlerle mnasebet kuruyor, zellikle Venedik hkmetini savunmak hususunda gayret gsteriyordu: O sralarda Ramazan Paa Trablus'ta bir yenieri isyan sonuncunda ldrlmt. Kars, 800.000 duka servet, drtyz esir, krk kadar cariye ile stanbul'a doru geliyordu. Kadn, Zanta'da gerekli saygy grm, hediyeler alm, stanbul'a doru yola kmt. Kefelonya'ya gelince Venedik korsanlarnn tecavzne uramt. Korsanlar rz ve namusa tecavz etmiler,cinayetler ilemilerdi. O kadar ki krk bakir ikizi vahice perian etmiler, memelerini kesmiler, hepsini denize atmlard. (65) Bu vahet stanbul'da derin bir husumet uyandrmt, ite o zaman Safiye Sultan derhal mdahele etmi, Venedik sefirinin hapsedilmesine engel olmu, Hasan avu'u tehdit edici szler tayan fermanlarla Venedk'e gndermiti.Safiye Sultan Osmanllarn Venedik'e sava iln etmelerine engel olmutu. Bununla beraber ikyetleri hakl bulunmu,korsanlarn kaptan idam edilmi, zaptedilen eya ve esirler geri verilmiti.Yalnz krk talihsiz cariyenin can ve namusu tazmin

edilememiti.Safiye Sultan siyasi ilere mdahelelerde kusur etmiyordu. Eflak Beyi'ni koruyan Fransa sefirine yardmda bulunmas iin Katerin Duma Dii'den mektuplar alyor, fakat tavassutunu en ok Venedik hkmetini himayede gsteriyordu. Safiye Sultan korsanlar meselesinden sonra, Venedik'i bir de Uskoklar olaynda tutmutu. Bu sefer de Osmanllarla Venedikliler arasnda sava kmasna ramak -kalrnt. Uskoklar, Kanuni zamannda, Dalmaya sahilinde, firarilerden ve eitli kavimlerden mrekkep olduklar halde, Kilis kalesini elde etmilerdi. Burada kuv(65) Selniki, s. 147 91 vet kazanr kazanmaz, Avusturya'llarn himayesine gvenerek, Venediklileri de, Osmanllar da rahatsz etmekten geri durmuyorlard. nc Murad bu tecavzlerden ylmt. Korsanlarn tarafn en ok tutan Avusturya mparatoruyla Venedik doj'una gnderdii ikyetlerin neticesiz kaldn grm, nihayet savaa karar vermiti. Venedik sefirleri savaa engel olmaya almlard. Safiye Sultan bu meselede de nfuzunu gstermiti. Kadife almak iin Venedik'e giden avular vastasyla Doj'dan mektuplar ve hediyeler alm, bilmukabele mektuplar yazarak teekkr etmi, neticede savan yalnz Avusturya'ya kar iln edilmesini baarmt. (66)nc Murad kadnlara olan dknlyle Safiye Sultan da siyasete olan dknlyle Osmanl Devletinin nizamn bozmulard. darenin banda bulunan zdemirolu Osman Paa'lar bile bu intizamszla itirak etmilerdi. Osman Paa Sipahi Zadelerin gayrine zeamet tevcih ettiriyor, saray kadnlar arzu ettiklerine zenbil tmarlar ihsan ediyordu. Sarayda bu eit tmarlardan yirmi kadarn eJde etmi gzdeler grlyordu. Savalarda Osmanlln namusu iin btn kahramanlklarn ortaya koyan kimselere verilecek tmarlarn saray dilsizlerine, harem engilerine verildii grlyordu. Kiptiler zeametleri, mseviler saray nfuzunu elde ediyorlard. Kadnlara devaml olarak yamaklklar balanyor, rvetler devam ediyordu. Valiler zulmle, yamayla mal toplamaya bakyorlard. Bu hakszlklar yznden devletin en muntazam tekilat, ordu bile bozulmaya yz tutuyor, Osmanlln yegne savunma silah da kullanlamyacak bir duruma gryordu. Ordu bu halde olduu gibi, devlet erkn arasnda da ekememeziikler eksik olmuyordu. air Bak ile eyhl(66)Hmmer, c.2. s.268 92 slm Bostanzde birbirini ekemiyorlar, birbirlerini drmek iin en basit vastalara tenezzl ediyorlard. (67) Siyavu Paa'nn sadaretinde yenieriler eksik ulufe almak istemiyorlar, Dvan- Hmayun'a hcum ediyorlard. Kendilerine tam ulufe verildii halde, yine Defterdar'n ban istiyorlar, etrafa talar yadryorlard. Kazaskerler ve vezirler ta yamurundan kendilerini kurtaramyoriard.syan gittike geliiyordu. Defterdarn sadaretten olmas bile yenierilerin fkesini

yattramyordu. Padiah akna hali meyhanelerinde kadeh kaldrmaya cesaret eden yenieriler, azgn ve kkremi kimseyi dinlemiyorlard. Kubbealt nlerinde etraf velveleye veren sesler ortasnda. Kazasker Bostanzde'nin krss ykseliyordu: Bu Divan yezid Divan mdr ki, bunda l-i Resuli ban koparp yere yuvarlamak isterler. Bu ne bi mana (szdr? Sabr olunsun. Grelim neye mncer olur. Sarayn isyan darya da yansmt. Yayabalar, yenieri avular arlar dolayorlard. Halk akn akn sahraya doluyorlard. Bu srada ni bir ses ortal karmakark etmiti: Bre Urun! Bu ses azdan aza sratli bir ekilde dolamt.Alar odunlar kapyorlar, akle sipahilerin zerine indiriyorlard. Yenieri kabadaylar sopayla, odunla tepeleniyorlard. Naalar Marmara'ya dklyor, bu ani frtnadan sonra geici bir sessizlik kendini gsteriyordu. Sadrazam Siyavu Paa bu parlak baarsna mkfeten azlediliyordu. Dmanlar. Vezir-i marn ileyh'in sadareti eyyamnda iki defa Divan-i Hmayun'a askerin hcumu tesir-i kab midir, mahasl- zatnda uur yoktur.Demiler, mhr- erifi Sinan Paa'ya verdirmilerdi.nc Murad btn bu oyunlara alet oluyordu. (67) Nama, c. 4. s.68 93 Kadnlar arasnda vcudunu perian eden padiah, maneviyata da inanyor, ecdadnn yapt gibi camiler ve medreseler yaptrmaktan geri kalmyordu. nc Murad en ok yoran kadnlard. Safiye Sultan, saltanattan baka hi bir eyi nazar- itibare almyordu. nc Murad ise, ar zevk dknlnden dolay yorgun, doktorlara bavuruyor, hastalna kesin ifa bulamyordu. Haylinde kadn simalar olduu halde, Sinan Paa kkne, Marmara'nn gneli sahillerine ekiliyor, hanendelerle, arklarla mr sryordu.Yine birgn, Sinan Paa kknde eleniyordu. Vcudunun rahatszl kendisini hayattan mitsiz ediyordu. Elemli ve kederliydi. arklarn bile dertli olanlarn tercih ediyordu. Hatta hanendelerden; Bmarm, ey ecel bu gece benle, canm al. arksn istemiti. O srada Msr'dan gelen kadrgalar saray toplarla selamlyorlar, enlikler yapyorlard. Toplarn grltleri etraf sarsyor, camlar akr akr dklyordu. nc Murad bu felketten rkmt. Camlarn dklmesini hayatnn son gnlerine atfetmi, korku, esasen zayf den vcudunu sarsm, sonunda bir ka gece iinde hayat terketmiti. Safiye Sultan padiahn lmn kimseye sezdirmemiti. Sarayda nc Murad'n cenazesi yatarken, Manisa'dan olu ehzade Mehmed'i getirtmi, bir iki hafta ortal megul eylemiti.Safiye Sultan Dars Saade Aa'syla beraber bu felketi gizlemeye muvaffak olmu, devlet erkn ancak bir iki gn sonra haber alabilmiti. Sarayda yeni padiahn gelmesi beklenirken, darda hal94

kn birey sezmemesi iin zindandan idama mahkum tutuklular karlm, halk korkutmak iin idam edilmilerdi. Yeni Padiah, nc Mehmed, stanbul'a, annesi Safiye Sultan'n yanna gelir gelmez, matem elbisesine brnyor, derhal biatler yerine getiriliyordu. nc Mehmed babasnn cenaze namazn klar klmaz saraya gelmiti.O gece kardelerinden on dokuz ehzadeyi, hi bir gnahlar olmad halde, annelerinin kucandan aldrm, gaddarca bodurmutu.(68) Masum ehzadelere kar hi kimse merhamet duymuyordu.iekli kadife elbiseleri, ufak atlas kabartma takkeieriyle (69)nazl nazl byyen yavrucaklar birer birer boulurken, talihsiz annelerinin gzyalar ve feryatlar katillerin merhamet damarlarm kabartmyordu. lerinde ehzade Mustafa gibi yetimi, iir kabiliyetine sahip genler de vard. Islh- nizam- lem dncesiyle yaplan bu cinayet, yksek ruhlu Orhan'n torunlar iin insanlk ve medeniyet adna leke tekil ediyordu. Tahta kan padiahlar kendilerine rakip brakmamak iin z kardelerini ldrtyorlar, masum ehzadeleri bodurtuyorlard.Bu cinayetlere vey analarn, vey kardelerin de etkisi oluyordu.Gereinde ana baba bir kardelerini ldren padiahlar, yzlerini grmedikleri, tanmadklar, bilmedikleri vey kardelerini ldrmekte glk ekmiyorlard.Genellikle, vey ona dmanl, ortaklk rekabeti de sarayda entrikalarn ve cinayetlern devam etmesine sebep oluyordu. Saltanat hrs ve kskanlk, sonunda kana dnyordu. Hanedan erkn birbirini boarak, ldrerek saltanata geiyor, her tahta kn masum ve gnahsz kurbanlar grlyordu. (68) Ol gece on dokuz ehzade-i bignah valideleri kucandan havah ve na havah ekilip rahmet- rahmana ulatrld.Peev c.2.s. 164 Naima c.1. s.108 (69) Bu elbiseler ve takkeler Evkaf- slmye mzesindedr. 95 ehzadeler lme mahkm, dar ve karanlk bir dairede bytlyorlard. Geri yaldzl odalarda kendilerine ilk bilgiler retiliyor, snrl bir sahada gezip dolamalarna izin veriliyordu; fakat eski terbiye tarz tamamen terkedilmiti. Hurrem Sultan'n lmnden, Selim ile Bayezid'in saltanat mcadelelerinden sonra konulan bu usl, Osmanl padiahlarnn fikren, kltr bakmndan tecrbe kazanp ilerlemelerine engel tekil ediyordu. Eskiden bir ehzade onbe, onalt yana gelir gelmez, maiyyetine tecrbeli paalardan bir lala verilir, vilyetlerin idaresine gnderilir, savalarda bulundurulur, veliahd sfatyla yetitirilirdi. Bylece memleket idaresine, ordu evkine alan ehzade babasnn lmnde hereyi renmi, tecrbeli bir durumda saltanat tahtna geerdi. ehzadeler kafese sokulduu tarihten itibaren btn bunlar bozulmutu. Hapislik sresi gen dimalar eziyor, akli dengelerini bozuyor, grgszlk kalbde korku ve tereddt hasl ediyordu. Bu ekilde yetien padiahlar, hilekr, hrsl ve cahil vezirler elinde oyuncak oluyor, memlekete faydadan ok zarar veriyordu. zellikle Birinci Ahmed'in lmnden sonra, verasetin hanedan erknndan en byne intikali bu sakncalar katmerlendirecekti. O zaman en ok tecrbe gren deil, hayatn mahbeste en ok geiren, dnme melekesi, salk durumu en ok bozulan ehzade hkmdarlk

mevkiini igal edecek, dolaysyla Osmanl saltanatn ters ynde etkileyecekti.O tarihten itibaren vezirler padiahlar ihtiraslarna alet edecekler, istedikleri rtbeleri gasb eyleyeceler, istemedikleri kimseleri idam ettireceklerdi. Yalnz gen yata tahta kan, hayatlarn kafes arkasnda ypratmayan padiahlarn, tahta klarndan sonra grg ile durumlara vakf olduklar azimli ye kararl hareket ettikleri grlecekti.Fakat evrenin rm, bozulmu, kt rneklerini onlar bile g bela yeneceklerdi.Safiye Sultan sarayda yksek bir mevki igal ediyordu. Gelini, nc Mehmed'in kars Handan Sultan'a hi nfuz brakmyordu. Venedik'li Bafa'nn hasekilik vazifesi, imdi validelie dnmt. Safiye Sultan sarayda oluyla beraber kalyor. nc Murad'n cariyelerinden olan kzlarn, hatta Canfeda Kalfay da Eski Saray'a gnderiyordu. Bu srada nc Murad'n gebe cariyelerinden on yedisi Marmara'ya atlmt.nc Mehmed'in tahta k kanl ve feci olmutu. Saray evresine hkim zihniyet btn bu cinayetleri er', ve dnyann dzelmesi dncesine yklyor, yalnz bir ksm kimseler bu cinayetlerden nefret ediyordu. nc Murad'n kzlar birer birer evlendiriliyor, bazlar Topal Mehmed Aa gibi, kapcbalar'a veriliyordu. (70) Canfeda kadnn Yedikule'de tutuklu kardei brahim de bu srada idam edilmiti. Safiye Sultan bu kanl ilerden sonra, Raziye kadn ve yahudi Kira ile devletin siyasetini idare etmekten geri durmuyordu. Validelik Safiye Sultan'n nfuzunu bir kat daha arttryordu. Venedik'li Bafa'nn olu ile kulland kimseler;Hoca Saadettin, Sinan Paa, Ferhad Paa, alezade ve Yemii Hasan Paa idi. Hkmeti grnte idare eden bu zatlard; gerekte, Safiye Sultan'n tasvibini almadan bir ey yapamyorlard. Safiye Sultan Canfeda kadn saraydan kartm, fakat Eski Saray'da yine bir greve getirmiti. Nurbnu'nun lmnden nce olu nc Murad'a tavsiye ettii bu zeki Kadn, bir zamanlar sarayn btn ilerini zerine almt. Dars Saade Aa's Gazanfer Aa bile padiaha szn geiremedii zamanlar Canfeda kadna bavuruyor, amacn bu ekilde gerekletiriyordu. Kardei Deli brahim Paann ldrlmesinde Canfeda Kadn'n da rzas vard. Canfeda Kadn sarayn olduka faziletli simalarndand. (70)Peev,c.2.s.5 97 stanbul'da bir mescid, Sarahaneba'nda bir sebii, Akbaba'da bir cami yaptrmt.Babaeski'de ve daha birok kasabalarda hayr eserleri vard. nc Mehmed'in tahta knda,Eski Saray'a gittii zaman, kendisine yetecek kadar tayin, yevmiye yz ake balanmt.Bu defaki grevi de saraydan kan cariyeleri uygun kimselerle evlendirmekti.Safiye Sultan, emektar kethdasn unutmuyordu. Bir sre sonra yevmiyesine yz ake kadar zam yaptrm, senelik tayinat iki misline karlmt. (71) nc Mehmed annesinin sznden kmyordu.Babas gibi araba, zevk ve safaya dkn deildi. Dine son derece riayet ediyor, Hz. Peygamber'in ad anldka sayg gstermek iin ayaa kalkyordu.nc Mehmet bahadrlklardan holanmazd.

Kendi, validesinin vesayetine tabi, savaa gitmekten nefret eder, korkar, vezirlerin desiselerine alet olmaktan kurtulamazd. nc Mehmed'in en nfuz sahibi adam Hoca Saadettin idi. Tahta knda muallim-i Sultani olan bu zat bilgin, fakat hrsl birisiydi. Bununla beraber eski Osmanl hisleri, ecaat ve devlet gayreti yine en ok Hoca Saadettin'de grlyordu. (72) Tc't Tevarih yazar btn nfuzunu valide Sultan sayesinde devam ettiriyordu. Zaten btn devlet adamlar ayn kaynaktan kuvvet alyorlard. Safiye Sultan'n saltanata ve paraya olan dknl devlet adamlarnn birbirlerini ekememezliiyle karyor, memleket iin byk bir felket meydana getiriyordu. Hoca Saadettin'in yegane hasm eyhl-slm Bostan Zade idi. Onunla da nc Murad'n cenaze namazn kldrmak erefini paylaamamak yznden bozumutu. Fakat ara(71)Sahaif'l Ahbar, c. 3. s. 576 (72)Kars Fatma Hatun bir mescid yaptrm, daha sonra bu mescidin yerine Sultan I. Mahmut tarafndan Nr-u Osmani,camii balanm, tamamlanmasna Sultan nc Osman muvaffak olmutur. 98 da - srada eyhl slm'dan intikam alyor, Sinan Paa ile Ferhad Paa'nn rekabetlerine alet olmaktan geri durmuyordu. Bu devam eden rekabetler sonucunda, Sinan Paa'nn ihtiras galip geliyor, Ferhat Paa mthi hasmnn intikamndan kurtulmak iin nkud ve cevahirden her nesi varsa valide Sultan hazretleri tarafna ihda ediyordu. Safiye Sultan hediyeleri almakla beraber Ferhat Paa'y kurtarmak iin hi bir teebbsde bulunmuyordu.Sinan Paa ile stanbul Kaymakam' Damat brahim Paa'nn hilesi Ferhat Paa'nn ldrlmesini temin ediyor, Sadaret Sinan Paa'ya veriliyordu. Sinan Paa'nn hrs ve inad Rumeli aknclarn dman ayaklar altnda perian ediyor, bu felket zerine sadaret Ll Mehmed Paa'ya veriliyordu. brahim Paa ise mhri erife sahip olmay mit ederken, Ferhat Paa'nn ldrlmesinde parma olduu iin uzaklatrlyordu. Fakat Ll Mehmed Paa'nn lmyle Sinan Paa'nn tekrar sadarete gelmesi iki dost arasnda ayrlk douruyordu. Sinan Paa ile brahim Paa Divan'da, Padiah huzurunda durmadan birbirlerine hakaret ediyorlard. Birgn Sinan Paa bsbtn kprmt.ki vezir huzurda bulunduklar srada, Sinan Paa kendini tutamam padiah karsnda cesaretini gstermek istemiti. Sinan Paa gzlerini am, dmanna fkeli fkeli baktktan sonra : Benim iin padiaha i yapamaz hale gelmi demiler. Eer bu sz syleyen brahim Paa ise, gelsin, kend ile srklaalm, mzrak oynayalm, demi. brahim Paa'nn eteinden yapp ekmeye balamt. Safiye Sultan vezirlerin bu trl ihtiraslarn hep kendi menfaatine gre idare etmiti. Bafa, bazan Hoca Saadettin Efendi'nin tarafn tutar, Mevkisinden alnan stanbul Kadsn tayin etmek iin gereinde Saadettin efendinin de hatrn nazar- itibare almazd. (73) ou zaman (73)Nama.c.1. s.145

99 mehd-i ulyay saltanat, sadf- derhilfet, vaiide sultan hazretleri nin efaati nc Mehmed'i bile susmaya mecbur ederdi. Sinan Paa'nn lm zerine vezarete Damad brahim Paa gemiti. Fakat Eri seferinin sonucu, vezirler arasnda bir kskanla yol amt. ale Zade, savata ilk kaan kendi olduu halde, Hoca Saadettin ile Gazanfer Aa'nn yardmyla, sadareti elde etmiti. O zaman devlet erkn bir tarafta Hoca Saadettin ile al Zade ve Gazanfer Aa, dier tarafta brahim Paa ile air Bak olmak zere, iki frkaya ayrlmt. Sinan Paa yaratlndaki hainlik yznden azledildii zaman Hoca Saadettin de birden bire dmt. brahim Paa tekrar sadarete geer gemez, Hoca Efendi azledilmi, oullan bile memurluklarndan yoksun braklmt. air Bak kendisini Meihat'a geirmediinden dolay Hoca'ya kin balamt. imdi brahim Paa ile beraber o da Hoca'nn aleyhine alyor, nihayet srlmesine karar veriliyor, Safiye Sul-tan'n araya girmesi Hoca Saadettin'i bu felketten kurtaryordu. Vaiide Sultan, mdahelesini gittike arttrmt. brahim Paa, Valide Sultan'a ballkta kusur ediyor, (74) Krm hanlar arasnda dmanlk karmak bahanesiyle azlediliyor, Safiye Sultan Hadm Hasan Paa'y sadarete geirmek istiyordu. Venedik'li Bafa, Paray grr grmez akrabal nazar-i itibare almyordu. Safiye Sultan Hadm Hasan Paa ile grmt. Hasan Paa valide Sultan'a mebla rizime ve hedeyay vafire vermeyi vad etmi. (74)brahim Paa Vezri Azam olduktan sonra Valide Sultan hazretlerinin tavaflarna ubudiyette taksir etmeye balad. Hasan Paa bu manay hssettii gibi ntihaz- frsat edp marn ileyhaya malik olduu emval ve cevahiri bezi edp vezarete talip oldu. Sahaif'l Ahbar c.3. s 595 100 Safiye Sultan da bu artla kendisini sadarete geirmeye raz olmutu. Bu sebepten Hasan Paa mansplar satar, halktan rvet alr, btn bunlardan dolay ceza greceini aklna bile getirmezdi. Ahaliden rvet aldka, kendisinin buna tenezzl etmediini ima iin: Sizden aldm mebla kime teslim ederim, bilir misiniz? diye paralar Valide Sultan'a verdiini anlatr, ol aiiyye't-Tzzat elsrne-i nasa drp hetk-i perde-i edep ederdi. Hasan Paa, Gazanfer Aa ile daima ho geinirdi. Btn dncesi, Dars-Saade Aa'sn ortadan kaldrmakt. Bir cuma, Ayasofya'da, nc Mehmed'in kulana bu arzusunu fsldam, nc Mehmet bunun ahsi kine dayandn anlad iin ses karmamt. Aradan epey zaman getikten sonra Hadm Hasan Paa'nn husumetini Valide Sultan'a anlatm, Valide Sultan da Gazanfer Aa'ya syleyince, Dars-Saade Aa's fkesinden sadrazamn btn mnasebetsizliklerini ortaya dkmt. Gazanfer Aa, sadrazam drmek iin aleyhindeki iftiralarn tamamen Valide Sultan'a anlatm;

-Hasan Paa aikre rvetler alup Valide Sultan hazretleri beni kasta kesmitir dey iaat ve ifa ve saar ve kibare ve bayi ve gedaya istika etmekle sizi tehir edp dillere drd. Bu ikyetten murad ekiyay avam banza drp kuli gulv ettirmekle sizi huzuru padiahiden dr eylemektir ki, kendi umurunda mstakil ola. Mukaddemce benim huni nahakkmi isale ettirmek ister ki, bu manay padiaha ifade eder kimesne bulunmaya, demiti. Mesele gittike bymt. Valide Sultan fkeli bir ekilde Hasan Paa'nn hareketini oluna ayor, parayla mansp alanlar arlyor, Hasan Paa'nn szleri ahitlerle isbat ediliyordu. Nihayet bu mesele Hoca Saadettin'in ykselmesine vesile oluyordu. Bu srada eyhl slm vefat etmiti. Hasan Paa, Meihatn ya air Baki'ye, veya 101 Karaelebizde Mehmed Efendi'ye verilmesini teklif ediyor, fakat Safiye Sultan hi birini kabul etmiyor. Hoca Saadettin Efendi'yi tekrar ikbal mevkiine getiriyordu. O zaman Hoca Saadettin Gazanfer Aa ile beraber Sadrazamn Vacib'l 'katl olduuna karar veriyordu. Bir gn, devlet erkn skdar'da Valide Sultan Camiinde merasim icra ederken Hasan Paa arlyor, gece Yedikule'de feci bir ekilde boduruluyordu. Hoca Saadettin mhr- erifi yine brahim Paa'ya verdirmiyordu. Yeni vezir Cerrah Mehmed Paa'nn sadaretinde, Hoca Efendi Valide Sultan'n murahhaslk sfatn kazanyordu. (74) Cerrah Mehmed Paa'nn Avusturya seferlerinde hi bir i grememesi azledilmesini gerektirmiti. O srada vezirlie ve serdarla mnasip bir kimse vard; O da brahim Paa artk Hoca Saadettin ile ho geinmekten baka are olmadin anlamt. Vezirlii elde ettikten sonra serdarl da zerine alm, ordunun beslenmesi iin para istemiti. nc Mehmed Enderun'dan para vermek istemiyordu. brahim Paa bu zor durum karsnda Hoca Efendi'ye bavuruyor. Saadettin Efendi Valide Sultan'a durumu bildiriyor, nihayet birgn huzurda, Safiye Sultan ile beraber nc Mehmed'den para almay baaryordu. Valide Sultan'n nfuzu sava halinin masraflarna kadar etkisini gsteriyordu. Valide Sultan artk btn halk bezdirmiti. Yirmi sekiz seneden beri devletin idaresini elinde tutan hrsl sultan, askerler arasnda da nefret edilir hale gelmiti. Safiye Sultan bir trl paraya ve mala doymuyordu. Saltanat hrs gzn brmt. Sadf-i der hilfetin en birinci vastas, (75) Naima, c.1. s.193 O sene eri ba kz Aie Hatun, vakt-i hamiden ay sonra, ikiz dorulmu, arkasndan on iki ocuk daha zuhur etmitir. ocuklarn ikisi erkek, on ikisi kzd. 102 Kira denmekle maruf bir yahudiye-i acuze idi. Bu kadn (76) haremin yegne rvet vastas idi. Hemen her eye karr, parayla memurluklar alrd. Sipahiler sarayn bu mdahelesinden usanmlard. Birgn, btn sipahiler toplanmlar, kadnlarn mdahalesine son verilmesini istiyorlar, Kira'nin ldrlmesini arzu

ediyorlard. Kaymakam Halil Paa, Kira'nn Safiye Sultan'la olan ilgisini biliyor, Valide Sultan' gcendirmek istemiyordu. Sipahilerin tecavznden kurtarmak iin Kira'nn evini bastryor, kadn oullaryla beraber konana alyordu. Fakat sipahiler galeyan iindeydiler. Devlet ilerinin musevilerin elinde oyuncak durumuna gelmesini istemiyorlar, II.Selim zamanndan beri Saray'a giren yahudi nfuzunu krmak istiyorlard.Uzaktan Kira oullaryla beraber. Divanhane merdiveninden karken bir trl sabredememilerdi. Ellerinde hanerler zerine hcum ediyorlar, Kira ile iki olunu paralyorlar, bir olunu da Mslman ediyorlard. Sipahiler bununla da kalmyorlar; Kira'nn elini ve kadnlk organn kesiyorlar, Kira'ya intisap eden Devlet adamlarnn kaplarna mhlyorlard.Bu felket Valide Sultan' yaralamt. Safiye Sultan, Kirann ldrlnden dolay eyhilislm ve Halil Paa'y tevik thmetiyle itham ediyor, ikisini de azlettiriyordu. Kirann arkada kalan mallar hkmet tarafndan el konulduu zaman, cevahir ve mallardan baka halis ticaret meta yz yk akeye ulayordu. (77) Sipahilerin isyan da Safiye Sultan'n nfuzunu kramamt.Btn devlet adamlar, en zor zamanlarda Safiye Sultan'a bavuruyorlard. Bir sre sonra. Hoca Saadettinler, ibrahim Paalar, Bakiler de birer birer vefat ediyorlar Sadaret mevkii Yemii Hasanlarn eline kalyordu. brahim (76)Ktip elebi, Fezleke, c.1. (77)Nama, c.1. s.247 103 Paa'nn dul (kars Aie Sultan' drt bin altn nikhla alan Hasan Paa, cehaleti ve inad yznden Macaristan'da felketler karyordu.stanbul'da herkes kadnlarn mdahelesinden ikyet ediyordu. Sipahiler padiah ayak divanna davet ediyorlar, Anadolu isyanlarn anlatyorlard. Ordu seferdeyken ekiya Anadolu'yu yamalamt. Sekbanlar ve Levendler, Alaca atllar Erzurum ve Sivas taraflarn perian ediyorlard. Nihayet bu isyan Kap Aa'si Gazanfer Aa ile Dars-Saade Aa'snn idam ve Sunullah Efendi'nin meihate gelmesiyle sonulanmt.Padiah saray aalarndan ikyet eden halk dinlemi, akabinde iki siyah ba sipahi saflar nne yuvarlanmt.Ve ho bir glbank sedas ayyuka kt srada nc Mehmed vakarl bir ekilde Haremi Hmayun'a doru dnp gitmiti.Valide Sultan bu yenilgiye de zlmt. Yemii Hasan Paa sipahilerin isyann duyar duymaz, orduyu Belgrad'da brakarak stanbul'a gelmi, yolda Safiye Sultan'n mektubunu almt.Yemii ok dessas bir adamd. Sipahilerin isyannn kendi aleyhinde olduunu biliyor, zellikle Sunullah Efendi'nin Meihat'e gemesi endielenmesine sebep oluyordu. Yemii, gece yars saraya gelmi, geliini padiaha haber verdikten sonra, Kazaskerlerle grm, eyhlslm'a selam gndermiti. Ertesi sabah, eyhlslm'la grmek istemiti. Fakat o sabah Yemici'nin Avusturya seferlerindeki inad yznden ordunun perianlna sebep olmas ileri srlm, idamna fetva alnmt. stanbul Kaymakam Mahmud Paa, fetvay Kazaskerlere de tasdik ettirmiti, Meselenin bu ekilde uzamas zerine, Yemii felketi haber alm, derhal stanbul Kaymakam'nn aleyhine nc Mehmed'e bir tezkere yazdrmt.

Yemici'nin maksad sipahilere karlk yenierileri elde etmek, hemen o gece Mahmud Paa'y ldrtmekti. Yemii, nc Mehmed'in o kadar gvenini 104 kazanmt ki, sipahilerin huzura gnderdikleri telhis ile imzal fetvay da padiahtan almay baarmt. Sipahiler saraydan hi bir cevap kmadn grnce, Yemici'nin sarayna gidip ldrmeye karar vermilerdi. Yemii bu teebbs haber alnca, sarayna kapanm, sipahileri mitsiz bir halde brakmt. Gece sipahiler dalr dalmaz kyafet deitirerek Aakaps'na snmt. Yemiinin buraya snmas byk bir baaryd. Yemii artk istedii gibi emrediyordu. Mft Sunullah Efendi'nin tayini hakknda yenierilerin dilinden telhiz yazdryor, vezirlere ve bilginlere emirler gnderiyor, hepsini Sleymaniye Camiine davet ediyordu. O gece btn davetnameleri dattrm, kendi telhisini de saraya, nc Mehmed'e gndermiti. Sabaha doru Sleymaniye avlusu Aalarla dolmutu. Bir taraftan ezanlar okunuyor, dier taraftan devlet adamlar blk blk avluyu igal ediyordu. Yemii, Aakaps'nn merdiveni zerinde, yenierilere Hatt- Hmayun okutuyordu. Bu hatt'ta nc Mehmed yenierilerin sipahileri ezmek iin sadrazama yardmc olmalarn istiyordu. Yemii esasen yenierilere talim etmiti. Hatt' Hmayun okunduktan sonra mftnn ve Mahmud Paa'nn ldrlmesini istiyeceklerdi. Gerekte Hatt- Hmayun dua sesleri arasnda bitmi, yenieriler kendilerine bildirilen zatlarn idamn istemilerdi. Hatta sonunda Zorbalar sipahilerden talep olunup teslim ederlerse febihe. Ve illa inad edip vermezler ise cmlesinin haklarndan gelinmekle akdanncammz mukarrerdir. Ktal lzm gelrse vakitlerine hazr olsunlar. Bizler hazr durmuuzdur demilerdi. Yemii, bu baarlardan memnundu. Yenierilerin isteklerini byk bir sessizlik iinde dinlemi, gya bir eyden haberi yokmu gibi: -Ale r-Re'si vel ayn (Ba ve gz stne) diye ka105 labalktan ayrlm, tekrar Aakaps'na gelmiti. Burada sipahilerin ileri gelenleri defter edilmilerdi. Yemii, kendisini korumak iin ortal birbirine katyordu. Sipahilere de adamlar gnderip zorbalar stiyor, o srada saraydan telhisin cevab gelir gelmez, bsbtn cesaret buluyordu. Geri Sunuilah Efendi azledilmi, Meihat Ebu'l Meyamin Mustafa Efendi'ye verilmiti. Sadrazam neeli ve sevinli, yanbanda duran Anadolu Kazaskeri'ne: Padiah- lempenah hazretleri mansb- fetvay size tevcih buyurdular demiti, fakat Mustafa Efendi bu tevcihi kendisine zannetmemiti. Yemii derhal yerinden frlam, hazrete fermanrn hkmlerini anlattktan sonra, kucaklam, kolundan tutarak vezirlerin st tarafna geirmi, etraftakilere de el pmek iin iaret etmiti. Yemii, hayatn kurtarmak iin her trl fedakrl gze alyordu. imdi, btn isteklerine kavumutu. eyhi slmlk makamna istediini geirdikten sonra, Yemii iin tesi kolayd.Devletin ruhu fetva ki Bir fetva her trl zaferi

kolaylatryordu.Yemii, artk tavrn bozmuyor, mfti Efendi hazretlerinden birey soruyordu : Defter olunan zorba, ekiyasn teslimden imtina ve bai ve inad zere itima edp itaat-i emr-i padiah ettirmyen zmre-i sipah hakknda ne buyurursuz, er'an ne lzm gelir? eyhl-slam hi tereddd etmemiti. Bunun cevab ok sade idi: Emr-i Sultan- slm'a itaat etmemekle cmlesi bai olurlar. Ktal ile cemiyetleri tefrik ve defterleri temizik lzm gelir. Artk Yemii'nin emirleri sratle sralanyordu Blk kethdalarn sipahilere gnderiyor, mftinin Rodos'a srlmesini emrediyordu. Sunullah Efendi bu srada oktan karar vermiti.stanbul kaplar kapanyor, darphane civarnda kanl arpmalar meydana geliyordu. 106 Yemii ertesi gn enlikler yaptryor, sipahilerden ele geenleri birer birer idam ediyordu. Bu srada yeni eyhlislm' da vaktiyle sipahilerle ortak hareket etmi olduunu haber alyordu.Yemici'nin baars geiciydi. Bu tarihten itibaren sipahilerle yenieriler arasna dmanlk girmiti. ki taraf frsat dtke birbirini eziyordu. Yemii ise Safiye Sultan'n himayesine, padiahn iltifatna gveniyor, gittike istibdadn artryordu. Sevmedii kimseleri gece yars boduruyordu. Ertesi gn Divan'a gidiyor, arz'dan rkar kmaz bir iaret ediyor, Trnak Hasan Paay Bbs Sade altna ktryor, acmaszca boynunu vurduruyordu. Yemici'nin diktatrl ekilmez bir duruma gelmiti. Emrine itaat etmeyenleri ldrtyor, beceriksizliinden sz edenleri, sadarete namzet olanlar ortadan kaldrmaya alyordu. nc Mehmed'den idam fermanlar alamaynca, haftalarca Divan'a uramyordu. Yemici'nin gururu o kadar artmt ki, kendisini en ok tutanlarla, Raziye Hatun Zadelerle de bozumutu. Yemici'yi mevkiinde tutan Valide Sultan'd.Dmanlar, Raziye Hatun ile Dars-Saade Aa's vastasyla, Yemici'nin zulmlerinden sz ediyorlar, mehd-i uly-y ismet-i destghn kalbini Yemici'den almaya gayret ediyorlard. Yemici'nin dmanlar Safiye Sultan kendisinden soutmak iin gzel bir iftira uydurmulard:Yemici'nin maksad Valide Sultan' saraydan karmaktr. Bunun iin de btn yenierilerle anlamtr Hatta Safiye Sultan' ikna etmek iin ahitler getiriyorlar, yemin ettiriyorlard. Nihayet Valide Sultan bu szlere inanm, Yemici'nin ldrlmesine raz olmutu. Yemii artk bir daha nc Mehmed'in yanna yaklaamamt. Btn saray erkn Yemici'yi padiahtan uzakta bulunduruyorlar, arada srada aleyhinde bulunmaktan geri katmyorlard. Yemii gzden dtn anlam, Valide Sultan'a bir ikyetname yazdrmaya karar vermiti. 107 Birgn bu hazrlklarla megulken; Hatt Hmayundur, diye eline bir kt sunulunca Yemii Paa meseleyi anlamt.

Yemici'nin yenierileri kkrtmasndan netice alnamamt.Mhr- Hmayun Yavuz Ali Paa'ya verilmi. Yemii Hasan Paa tavailer ve bostanclarn elinde ldrlmt.Safiye Sultan Valide sfatyla, her istediini yaptrmaya balamt. Canfeda Hatun oktan lmt. Sarayda Raziye kadnn nfuzu hkm sryor, damad Mehmed Efendi Rumeli KazaSkerlii'ne sahip oluyordu. (78) Halk kadnlar saltanatnn zararlarndan rahatsz oluyordu. Saraya bal olanlar ykseliyordu. Btn bunlar herkes biliyordu: Saray nfuzuyla ykselenler felaketle karslatfk-a halk seviniyordu. Raziye kadnn lmnden sonra, damad Rumeli Kazasikerliinden azledilip yerine Ku Yatya Efendi atand zaman, bu d hicviyelerle alklanyordu ; Dinlesin nus ve pendi cmle enam rtiadr, veren cihane zulam Az! olundukta Kazasker-i Rum Hasl oldu cihane behce-i tam Sald damad Raziye karsn Kuu kaldrmaa edp ikdam Girdi kt saray mireye Dedi hayfa ki sa olayd enam gibi hicviyeler devrin bu himayelerden nefretini gsteriyordu. Sarayda Handan Sultan'n yalnz ismi vard. Btn nfuz Valide Sultan'n elindeydi. Safiye Sultan d siyaset(78) Ktip elebi, Fezleke, c. 1. s.22 108 te Venedik'lileri, vatandalarn koruduu gibi, i siyasette de mevkiini salamlatrmaktan baka bir ey dnmyordu. Nihayet nc Mehmed'in kk bir hastalktan sonra lmesi Safiye Sultan'n saltanatna son veriyordu. Handan Sultan'n olu Birinci Ahmed, on drt yanda tahta kt gn, sarayn eski hayatna son vermiti. Gen padiahn stanbul Kaymakamna gnderdii hatt hmayun ok iddetliydi: Sen ki Kasm Paasn, babam Allah emriyle vefat eyledi. Ben taht- saltanata clus eyledim. ehri muhkem zapteyliyesin. Bir fesat olursa senin ban keserim. Fakat ehirde fesat kma ihtimali yoktu. Padiahn lmn hi kimse, vezirler bile haber alamamlard. Ogn bu felket herkesten ok Valide Sultan' zmt. Sarayda clus cinayetlerinden de eser grlmemi, yalnz hilelere ve desiselere alet olanlar srlmlerdi.Ocak aynn souk bir gnnde, sarayn byk kaplarndan kadnlarla ve cariyelerle dolu sra sra arabalar kyor, eski saraya doru uzaklayordu. Safiye Sultan mell ve mteessir, eyrek yzyla yakn devam eden saltanatna son vermi hayatnn son gnlerini eski sarayda geirmeye gidiyor, torununun ni ve umulmadrk bir ekilde kendini gsteren darbesi kalbini eziyor, gzlerini yaartyordu. Birinci Ahmed ondrt yanda, gen ve sevimli bir yze sahipti. Tahta knn ilk gnlerinden itibaren sarayda kadn nfuzunun hkimiyetine engel olmaya balamt.Gen padiah byle bir siyaseti kendi zeksyla takip edebilecek bir yata deildi. Sarayda kadn siyasetinin zararl neticelerinden ylanlar, Raziye kadnlarn tahakkmne hased edenler, Padiaha durmakszn telkinlerde bulunuyorlard. Raziye Hatun'un olu Mustafa Paa istanbul'da b-

109 yk bir nfuz sahibi idi. Tahta kn hemen arkasndan derhal am'a gnderilmiti. Eski devrin muhalif adamlar birer birer meydana kyor, Yemii olaynda skdar'a,tekke kelerine iltica eden Gzelce Mahmud Paa, vezirlie sahip oluyordu. Fazla olarak da Yemici'nin dul kars Aie Sultan drtyz bin aka nikh ile kendisine veriliyordu. Aye Sultan bu suretle, onbir sene iinde kocaya varm oluyordu. Birinci Ahmed, saltanata eilim duyuyor, kadn cazibesine kaplmaktan kendini alamyordu. Onbe yanda, Hatice Mhfiruz Sultan'la evlenmi ehzade Osman dnyaya gelmiti. Bir yl sonra Valide Handan Sultan'n lm, gen padiah ok zmt. Anadolu cellileri bu hzn ve keder arasnda bile padiah megul etmilerdi. Birinci Ahmet isyan bastrmak iin Bursa'ya gidiyor, hocas Ebu'l Meyamin Mustafa Efendi'yi kendisine rehber yapyordu.Valide Sultan'n lmnden sonra, sarayda nfuzuna tabi olunacak kadn kalmamt. Mhfiruz Sultan'n d siyasette hi bir etkisi yoktu. Fakat be yl sonra, Mahpeyker Ksem Sultan'n hasekiler arasna karmas, sarayda nemli bir devrin balamasna vesile tekil ediyordu.Ksem Sultan bir rum rahibinin kzyd. Asti ad Anastasya idi. Fakat herkes Nasya diye aryordu. Nasya babasndan ok kk yata ksz kalmt. (79) Nihayet Bosna Belerbeyi'nin eline gemi, gzellii ve zeksyla kendini beendirmiti. Beylerbeyi Drs-Saade Aa'sna bir cemile olmak zere gzel Nasya'y hediye etmi, o da Sultan Birinci Ahmed'in odalklarnn yanna sokmutu. Gzel Nasya o tarihten itibaren Mahpeyker namn almt. Mahpeyker saraya geldii zaman, onbe yandayd. Boylu boslu, gzel bir simaya sahipti. Baklarnda daima gurur hissedilir, tatl simasnda derin bir ihtiras, daima bir nee grlrd. (79) Trkler c.2. s.474 110 Osmanl hanedanndan birouna siyasette, devlet idaresinde ksemenlik vazifesini gren Ksem Sultan, daima neeli durur, gzel arklar, iveli oyunlar, gzel konumasyla Sultan Ahmed'i sihirlerdi. O zamanlar Sultan Ahmed on alt yandayd. Mahpeyker Sultan'n zellikleri, cazibesi, padiah etkiliyordu. Hasekilerin hepsi gzel Mahpeyker'i kskanmaya balamlard. Hepsi aleyhine birleiyorlar, fakat gzelliin ve zarafetin, fikir ve ifade gcnn nfuzuna bir trl stn gelemiyorlard. Birinci Ahmed'in Mahpeyker'den baka bir hasekisi daha vard: Fatma Sultan, gen Mahpeyker'i bir trl ekemiyor, fakat Mahpeyker kendisinin aasndaki gzellere daima galip geliyordu. Fatma Sultan lnce, btn zaferi Mahpeyker Sultan kazanyordu. Sultan Ahmed, Ksem Sultan' elmaslar, inciler, yakutlar ve zmrtler iinde yaatyordu. Gen padiah sevgili Mahpeyker'e yalnz bir kpe hediye etmiti ki, kymeti iki milyon kadar vard. Mahpeyker Sultan bu kpeyi hi bir zaman kulandan karmazd. Mahpeykerin Birinci Ahmed'den doan ilk ocuklar kzd. Biri lm, Aye Sultan ise annesinin olaanst sevgisini kazanmt.

Ksem Sultan yaratl bakmndan efkatliydi; fakat saltanat hrs kalbinde hereye hkimdi. Daha Birinci Ahmed zamannda btn saltanat eline almaya alyor, Nasuh Paa gibi gl kuvvetli serdarlar sadarete geirtiyor, nfuzunu oaltmak iin yandaki kzn (80) yal bir vezire nikhlamaktan geri durmuyordu. Fakat Nasuh Paa'nn lm btn emellerini sonusuz brakmt. Ksem Sultan zeksyla beraber gzelliini de kullanyordu.Sarayda Birinci Ahmed'in kardei,ehzade Mustafa'nn abaza validesi ile Hatice Mhfiruz Sultan'a gzel simas, sihirleyioi cazibesiyle her zaman stn geliyordu. Rum rknn bu seicin kz Birinci Ahmed'in olanca gvenini kazanmt. (80) Naima c.2. s.95, 124 Fezlek-i Ktip eleb c.1. s.368 111 Birinci Ahmed yaratl bakmndan zayf birisiydi. Hareketlerinde daima tereddde der,kendiliinden birey yapamazd. Kadnlarn, hoca efendinin, veya kzlar aasnn padiah zerinde byk bir etkisi vard. Birinci Ahmed tahta kt zaman amcasn, ehzade Mustafa'y ldrtmemiti. ehzade Mustafa on bir yanda, akli dengesi bakmndan zayf, salk durumu bozuk, sarayn lo odalarnda yayordu. Bu erefli hareketin sebebi, Birinci Ahmed'in, ahsi merhametinden ok, annesi Handan Sultan'n yumuak kalbliliinden ileri geliyordu. Handan Sultan saray kaplarndan darya kacak hi bir hile, hi bir ihtiras gstermemiti.ehzade Mustafa baka valideden dnyaya geldii halde, nc Mehmed'in asil kars talihsiz ehzadenin hayatna hi bir suikast dnmemiti.Fakat Birinci Ahmed annesinin lmnden sonra, dedelerinin zelliini sergilemekte kusur etmemiti.Tantanay ve gsterii seven gen padiah, ayn zamanda iddet taraftar olduunu da belli ediyordu.Vezirlik hrsyla rpnan Kasm Paa'nn kellesini kestiriyor, nan taa balatp Edirne hendeklerine attryordu. Yerine atad Sark Mustafa Paa'ya: -Eer senin de bir fesadn zuhur ederse, seni bu yatan gibi tame-i seyf ederim, diyordu. Bilhakika ok gemeden, Kubbe alt ynndeki emenin nnde Sark'nn boynunu vurduruyordu. Birinci Ahmed tahta knn ilk gnlerinde devlet erknna kar iddet gstermekten geri kalmyordu. Savaa gitmemek iin bahane aruyanlar cezalandryor, vezirlerini hasta deinden kaldrp vazife bana koturmak istiyordu. Vezir-i Azam Dervi Paa'y zulm ve ihaneti yznden adr ipiyle boudurmus, karsna boylu boyuna uzanan -vezirin bir sre sonra ayan kmldattn grr grmez, belinden hanerini karm, 112 koyun keser gibi boazn koparp atmt. (81) Birinci Ahmed fakir bir derviin de boynunu vurduruyor, tahta kt zaman hayatna kastetmekten kand amcasn ou kereler ldrmek eilimine kaplyordu. Bununla beraber, gereinde, vezirlik vermek iin Nasuh Paa'dan avular dolusu altn almaktan da geri durmuyordu. (82)Zinet ve ihtiama meyleden padiah ayn zamanda Sultan Ahmed Camii gibi, sekin bir sanat ahaserini de meydana koymutu. At Meydan'nda, Ahmed Paa ile

Mehmed Paa'nn saraylarnn yerine ina edilen cami, zarif bir sanat abidesi oluturuyordu. Alt minaresiyle, narin ve rengin, gklere doru ykselen bu mabed, derun ve biruni zeraiif-i imal esatize-i stude faal ile mzeyen ve pr zer ve ziver kubbe-i laciyerd gn kerdne manende bir cami adm'n-nazir ve serblend olmutu. Camiin yapmna 9 Recep 1018 de balanm, Cemaziyelhir 1026 da kubbesinin kilitlenme merasimi yaplmt. Sultan Ahmed Camii'nin al treni ok parlak olmu, devlet erknna elbiseler ve hilatler hediye edilmiti. Sultan Birinci Ahmed, zamannn ounu Edirne ve Bursa'da geiriyor, stanbul'da bulunduu zamanlar, skdar, stavroz, Tersane ve Davutpaa bahelerinde, Halkal taraflarnda gezerdi. Bazan Kthane'ye doru da gezintiler yapard. En ok Tersane Bahesi'nden holanrd. Hatta buraya zarif bir kk yaptrmt. Ekseri vakitlerini buralarda geirir, devlet erkn tarafndan takdim edilen gz okayc ieklerle i harem bahesini sslerdi. Edirne'de bulunduu zamanlar ehzadesi ile beraber Tuna'da kayk sefas yapard. Birinci Ahmed dnlerden ok holanr, gen kzlara daima hediyeler verirdi. Sultan nc Murad'n yedi kzn devlet erknndan olan kimselerle ev(81)Naima, .1. s.450 (82)Hmmer, c.2. s.359 113 lendiren padiah, ayn zamanda ulu kiilerin kzlarnn da dnlerini yaptrmt. Birinci Ahmed devrinin en byk airi Nef' idi. Genellikle padiahla beraber Edirne'ye gider, saray tantanasryla gururlu baklarn tabiatn gzelliklerine evirerek; Edirne ehri mi bu ya glen-i zba mdr? Ande kasr- padiah' cennet'l -Me'va mdr? beyitleriyle balayan parlak kasideler sylerdi. Birinci Ahmed'in alt kz, Aye, Fatma, Hanzde, Atike, Gevher Hatun ve Abide Sultan'larla dokuz ehzadesi vard. Hasekilerinden, ehzade Mehmed ile Hseyin, Bayezid ve Sleyman, Hatice Mhfiruz Sultan'dan ehzade Osman, Ksem Sultan'dan da ehzade Murad Kasm ve brahim dnyaya gelmiti. Birinci Ahmed gezmeye gidecei zaman ehzadelerini de beraberinde gtrrd. Gen padiah her iini kendi grr, kadnlarn nfuzuna meydan brakmazd On drt yllk saltanattan sonra, yirmisekiz yanda, mide rahatszlndan vefat ettii zaman karlarnn, Mhfiruz Sultan ile Ksem Sultan'n hi nfuzlar yoktu. Birinci Ahmed'in byk ehzadesi Osman Sultan, 13 yandayd.Ashab- hal ve akd 'kardei ehzade Mustafa'nn tahta kmasn uygun grmler, Osmanl tarihinde yeni bir karkln kapsn amlard. (83) Bu tahta tk olay Ksem Sultan'r ok zmt.Bylece veraset gelenei de deimiti. O tarihe gelinceye kadar saltanat babadan oula geerken, imdi hanedann en byne intikal etmek usl kabul edilmiti. O zaman, Sultan Mustafa'nn annesi iin ikbal ve saadet (83)Naima, c. 2. s.154

114 kaplar alm, Mhfiruz Sultan'la Ksem Sultan da Eski Saray'a, ihtiyar Bafa'nn yanna gnderilmilerdi.ehzade Mustafa kafesten km, saltanat tahtna oturmutu. Yllardan beri devam eden tutukluluk dima zerinde ldrc bir tesir meydana getirmiti. zellikle kendisi akli ynden zayft. ehzadeler dairesinin kasvetli, kapal odalar onu vcuddan drm, akli kuvvetini bozmutu. Kadnlara olan ar dknl, dnce yeteneini kreltmiti. nce ve uzun yznde hazin bir solukluk meydana gelmiti.Sultan Mustafa hafif ve seyrek sakal, ukura batm iri gzleri, tereddtl baklaryla iinde bulunduu ruh halini tamamen gsteriyordu.- Bilginler padiahn akl bakmndan zayf olduunu biliyorlard; fakat yaratlyla birlikte var olan hastal kapal odalarn etkisine balyorlar, zamanla alacana, akl dengesini elde edeceine inanyorlard.Alimlerin bu mitleri bounayd. Sultan Mustafa'nn akli dengesi yerinde deildi. Bu durumunu ehzadelii zamannda da belli etmiti. Bahede yalnz kald zamanlar, havuza paralar serper, lzumsuz yere altn israf ederdi. Dars-Saade Aa's Mustafa Aa btn bunlar biliyordu; Birinci Ahmed devrinden beri sarayn btn srlarndan haberdard. Bu sebepten devlet erknna Sultan Mustafa'nn hal ve hareketini aklyor, saltanatta kalmasnn zararlarn anlatyordu. Alimler, Dars-Saade Aa'snn szlerine nem vermemilerdi. Ekserisi Sultan Mustafa'nn, ruhi hastaln, dervimerepliine balyorlar, cezbe-i rahmana mazhar bir padiah maiyyetinde, btn ilerin kendilerini inhisar edeceini dnyorlard. Hatta biroklar valide sultan'a haber gndermiler, Dars-Saade Aa'sn saraydan attrmak istemilerdi. Fakat Mustafa Aa'nn samimi hareketleri, zellikle zeks kendisini felketten kurtarmt. 115 ay sonra Dars-Saade Aa'snn szleri tamamen kmt.Sultan Mustafa halka kar yadrganacak tavrlarda bulunuyor, akli dengesinin bozuk olduu arabuk yaylyordu. Bozan trbeleri geziyor, denizde balklara paralar serpiyor, sokaklara altnlar frlatyor, halk padiahn btn bu durumlarn gzleriyle gryorlard.Herkes Sultan Mustafa'nn akli muvazenesinin yerinde olmadn anlyordu. Artk padiahn durumunu saklamaya imkn kalmamt. Nihayet devlet erkn Sultan Mustafa'y hal'e karar vermilerdi.Birgn, ulufe bahanesiyle devlet erknn Divan'a toplamlar, Sultan Mustafa'nn oturduu odann kapsn kapamlar, ehzade Osman' tahta rkarmlard. ehzade Osman'n tahta kyla, Mahfiruz Valide Sultan'n saltanat balamt. 116 MAHFRZ SULTAN Sultan Mustafa tahttan indirildikten sonra, saltanat deiiklii ok kolay bir ekilde ve hi bir fitne meydana gelmeden icra edilmiti. Hi bir taraftan itiraz sesi ykselmemiti. Tahttan indirilen padiahn huy ve karakterini herkes grm, tehlikeyi herkes anlamt.Sultan Osman ok gen, on yandayd. Fakat azim ve

metanet bakmndan kendinden ncekilerden stnd. Annesi Mhfiruz Sultan gen padiah salam bir dnceyle yetitirmiti. Gen Osman saray kadnlarn siyasete, devlet ilerine kartrmyordu.Tahta knn ilk ylnda nc Murad'n hasekisi Safiye Sultan Eski Saray'da lyor(1027)(84), Valide sultanlardan Mhpeyker Ksem Sultan ile Mustafann annesi yeni bir clusu bekliyorlard.Sultan Osman iddetli bir yaratla sahipti. Kendinden ncekilerin acmasz siyasetlerini takip etmekten o da geri durmuyordu. Polonya seferine gidecei srada (1030) kardei ehzade Mehmed'i ldrmek iin mfti Esad Efendi'den fetva istemiti. Esad Efendi bu teklifi byk bir cesaretle reddetmi, fakat padiah, Kazasker Kemaleddin (84)Karaelebzade,Ravzat'l-Ebrar-Ayasofya'da nc Murad trbesinde gmldr. 117 Efendi'nin fetvasyla kardeini ldrmekten geri durmamt. ehzade Mehmed'in ldrl bir facia idi. ehzade gzel bir yze sahip, gen ve zekiydi. Kardeinin emriyle, cellatlarn zerine hcum ettiklerini grd zaman, gzlerinden yalar dkm, ellerini gkyzne kaldrarak: Osman! Allah'dan dilerim ki mr ve devletin berbat olup beni mrmden nice mahrum eyledin ise sen dahi behremend olmayasn, diyerek feryad etmiti. Sultan Osman bununla kalmamt; teki validesini, ehzade Murad ile Kasm ve brahim'in validesi Ksem, Sultan' da ldrtmek istemiti. Mhpeyker Ksem Sultan ok gzel konuma kabiliyetinin sahibi olup akll birisiydi. Sultan Osman seferde bulunduu srada, Ksem Valide'nin karklk karacandan korkmu, yerine oullarndan birini tahta karacandan endielenmiti. Daha sonra bu dncesinden vaz gemi, sarayda, ikiyzden fazla olan odalklarn birer zata nikhlamakla megul olmutu. Bu srada. Hafz Paa ile Bayram Paaya da kz kardelerini vermiti. Sultan Osman saltanat hanedan iinde, evlilik konusunda da yenilik ortaya koymutu. Osmanlln ilk devirlerinde, padiahlar byk hanedana mensup kzlarla evlenirlerdi. Bu evliliklerin hepsi siyasi bir amaca dayanrd. Fakat daha sonralar, Avusturya ve Rusya'nn sarn, narin endaml gzelleri Osmanl saraylarna dolunca, padiahlar onlar odalk olarak almlar, ocuklar dnyaya gelir gelmez mevkilerini hasekilie ykseltmilerdi. Birka yzyl sreyle, bu evlilik ekli usl olarak devam etmiti. Sultan Osman bu usl terketmi, devlet adamlarnn kzlaryla evlenmeye 'karar vermiti. Sultan Osman'n bu ekilde, birer ay arayla evlendii kzlar, Pertev Paa'nn kz ile mfti Esad Efendi'nin kz Akile hanmd.(1030) Sultan 118 Osman bu gen ve muhtelif gzeller arasnda vakit geiriyor, zevk ve safa iinde yayor,Nice demdir cemlin em'ine pervanedir gnlm Seni grp seviden b akl- dvanedir gnlm eklinde manzumeler meydana getiriyordu. Polonya seferinden dnnde, hasekilerinden birine, gayet dilber bir rus kzna tutulmutu. Sultan Osman'n en gzde hasekisi, rus kzyd. Bu kz fakir bir ailedendi; fakat esiz ve

cazip bir gzellie sahipti. Sarayda cariyelik etmi, ocuk dnyaya getirir getirmez ksa zaman iinde en sekin hasekiler srasna gemiti. Sultan Osman'a gzel bir ehzade dnyaya getirdikten alt ay sonra, padiahn emriyle, Edirne'ye, padiah karlamaya gelmiti. O zaman btn alimler ve vezirler haseki Sultan'a gerekli saygda bulunmulard. Padiah gen hasekiyi elendirmek iin, Polonya savann taklitlerini yaptrtmt.Toplarn sesinden yeni doan ehzade mer'in d kopmu.Sultan Osman sevgili hasekisini elendirirken, masum olunun lmne sebep olmutu.Sultan Osman be yl sren saltanatnda be vezir deitirmiti. Halil, Mahmud, Ali ve Dilaver Paalar birer yl beer - onar ay arayla idareye gelip gemilerdi. Devlet adamlar arasnda saraya en ok ball olanlar. Hoca Sadettinzade Mfti Esad Efendi ile Sultan'n muallimi mer Efendiydi Esad Efendi devrin namuslu simalarndand. Bilgi ve ahlk bakmndan yksek bir ahsiyetin sahibiydi.Gen padiaha rehber olmak, onu felketlerden kurtarmak iin aba harcard.Bununla beraber Sultan Osman'la aralar akt; Esad Efendi Sultan Mustafa'y tercih etmek, onu tahta karmakla itham ediliyordu. Bu sebepten, ilm hizmetlerin balcalar Hoca mer Efendi'ye verilmi Esat Efendi'ye yalnz fetva ileri braklmt. 119 Sultan Osman, kardeinin ldrlmesine Esad Efendi' nin fetva vermemesinden ii kan alyor, kayn pederine o kadar iltifat etmiyordu. Bu sebepten Esad Efendi saraya seyrek seyrek gidiyordu. O zaman Sultan Osman gen ve tecrbesiz Kzlar Aa's Sleyman Aa ile hocas mer Efendi'nin gzetiminde kalyordu. Sultan Osman'n Kzlar Aa's, sarayda nfuzuna uygun bir vakar ibraz ederdi. Genellikle sava ilerine karr, icabnda en gl kumandanlara grn kabul ettirmeye alrd: Lehistan seferinde, serhad emirlerinden Debba Mehmed Paa, dmann durumuna dair bilgi vermek iin sadrazamn adrna davet edildii zaman, Kzlar Aa's da meclise girer. Aa, siyah yznn iinde parlayan gzlerini paaya diker, Lehistan'a dair bilgi almak ster; Leh kral padiaha mukabeleye gelr m ve kadir midir? Mehmed Paa Kzlar Aa'sna, batan savma ; Biz gelr dey tedarik grelim. Gelmezse devlet padiahndr, diye cevap verir. Kzlar Aa's ok fkeli bir ekilde gzlerini aar: Biz seni bir ehl-i vukuf anlardk. Dnyadan bhaber imisin. Leh kral ne kpektir ki, li Osman padiahna kar dura. nn ne denl askeri olsa gerek, diye barr. Kzlar Aa's bir trl fkesini yenemez. Debba Mehmed Paa sakin bir ekilde ; Dman hor ve hakr grmek olmaz. Cmle kffar bir millet hkmndedir. Neme ve Moskof ve Kazak ve Macar, belki spanya ve Fransa ve Papa ve saireleri kimi asker ve kimi mal ile imdad ederler, ve aralarnda namus-u din gzetirler diye kendisini ikna etmeye alr, arap hazretleri gurur elden komaz Fakat bu derin mtalaalara da akl ermez. Muttasl kendi fikrinde sebatkr. 120

 Byle gz byk mathlarn tedbirinde ne hayr olsa gerek, diye Debba Mehmed Paa'y tahkir eder. Sultan Osman fikri seviyesi bundan ibaret olan nedimlerin grne tabi olmutu. Kzlar Aa's, padiahn zerinde Mhfiruz Sultan'dan daha ok nfuz sahibiydi. Padiah arabaya veya tahtrevana bindii zamanda yanndan ayrlmazd. Debba Mehmed Paa'ya kar beyan ettii dnceleri genellikle Sultan Osman'a syler, padiahn gururunu arttrmaya sebep olurdu. Sultan Osman onsekiz yana geldii zaman, gittike koruyucularndan uzaklamt. (85) O zaman memleketi islah etmek, orduyu dzeltmek iin areler dnm, sarayda kadn nfuzuna meydan vermemiti. Hatta Ksem Sultan' ldrmeye kalkmas da bu dncesinin neticesiydi. Fakat genlii ve cokun duygular onu itidalden ve temkinli hareket etmekten alkoyuyordu. Sultan Osman bir cengverin duygularna sahipti; cesareti ve sebat ile ncekilerden ayrlyordu.Gen Osman'n bir dncesi de Polonya seferiydi. Bu sefere byk bir gvenle atlyor, fakat cehalet ve ihanet ordunun felketine sebep oluyordu. Gen Osman'n cesareti ve sebat baary elde edememiti. Padiah Hotin nnde, byk bir cesaret gstermiti. Kk bir yenilgi kalbini son derece yaralyordu. Bazan devlet adamlarn huzuruna topluyor: Aksay muradm feth ve teshirdir. Eer lazm gelrse fethde klamak dahi caizdir. yle bilp ona gre takayyd edesz, diyordu. Fakat vezirler dman karsnda bile ihanet etmekten, makam ve mevki hrsndan kendilerini alamyorlard. Sadrazam Hseyin Paa, Karaka Mehmed Paa'nn cesaretini ekemiyor:Eer bak kalursa, sadre gelmesi(85)Validesi Mhfiruz Sultan vefat etmi,Eyb'e defnedilmiti. 127 ne phe yoktur dey bare kahraman dman atelerine hcum ettiriyor, arkasndan ihtiyat gndermiyor, talihsiz paay dmann top ateleri altnda ortadan kaldryordu.(86) Bu ihanetlere yenierilerin neesizlii de ekleniyordu. Osmanl ordusunda vatan dncesi kendini gstermiyordu. Ordunun yegne hareket noktas, din ve devlet hissiyle, para hrsyd.Dman kalelerine hcum iin dalkl yazlanlar, ykselecekleri rtbenin neesiyle, getirecekleri dman kellelerine karlk sahip olacaklar parann zevkiyle ileriye atlrlar, zaferi ou zaman para hrsyla kazanrlard. Sultan Osman bu dnce ve tavrlardan nefret eder, bazan kelle getiren askerlere az bahi verirdi. Btn bu etkenler Lehistan seferinin baarszlkla sonulanmasna sebep olmutu. air Nef', gen padiahn gururunu okamak iin: Aferin ey rzgrn ehsvari safderi 'a ol simden ger ti Sreyya cevheri vgsyle demsaz olurken, Sultan Osman Lehistan seferindeki ihanetlerden dolay zgn, yenierilerden intikam almak istiyor, orduyu slah etmenin arelerini dnyordu.Gen padiah fenaln kkn kazmak istiyordu. Sultan Osman'n amac yenierileri ortadan kaldrmak, yerine Msr'dan asker tedarik etmekti. Lehistan seferinden sonra, yenierilere kar byk bir nefret duymutu. Ge-nellikie

tedbili kyafet eder, meyhaneleri bastrr, yenierilerden yakaladklarn denize attrr, stanbul halkndan birounu kree koydururdu. Sultan Osman yenieriler hakkndaki dncesini uygulayabilmek iin hacca gitmeye karar vermiti. (85) Fezleke-i Ktip elebi 122 Gen ve cevval dima her dndn derhal yerine getirme eilimini uyandrmt. Sadrazam Dilver Paa ile Mfti Esad Efendi padiaha temkinli hareket etmesini tavsiye ediyorlar, bu dncesinden vazgemesini sylyorlard. Nihayet Hoca mer Efendi ile Dars-Saade Aa'snn dnceleri hereye galip gelmiti.Fakat bu dncelerde de samimiyetten eser yoktu. mer Efendi'nin mensuplarndan Karaka Efendi Mekke'ye kad olarak atanm, erif kabul etmemiti. imdi, mer Efendi padiah tevik ediyor, bunun intikamn almak istiyordu. Sultan Osman bu iki elikili duruma kar mtereddid duruyordu. Padiahn hac konusundaki dncesi yaylr yaylmaz, halk ve yenieriler arasnda eitli sylentiler dolayordu. Bazlar, Dars-Saade Aa'snn tavsiyesi zerine, padiahn Kahire'yi bakent olarak kabul edeceini, sylyorlar, bazlar yenieriler hakkndaki dnceleri abartmal bir ekilde naklediyorlard. Sultan Osman durmadan hacca gitmeyi dnyor, bu arzusu ryasna bile giriyordu. Bir gece ryasnda Kinatn Efendisi Peygamberimizi grmt. Kendisi taht zerinde Kur'an- Kerm okurken Resul Ekrem anszn geliyor. Elinden Mushaf' alyor, arkasndan cbbesini karyor, yanana bir tokat atar atmaz, saltanat taht yklyor, Gen Osman zgn ve telal, Kadem-i erife yz srmek istiyor, yalvaryor, bir trl muvaffak olamyor. Nihayet heyecan ve tela iinde uyanyor. Ryasn mer Efendi'ye anlatyordu. mer Efendi ryay kendi dncesine gre yorumluyordu;Hacc- erife olan niyyette terk-i teredd in sureti tevbhdir. Ryada ayana yz srmek myesser olmad ise inallah Tel rnerkad-i mnevverlerine yz srerste. diyordu. Gen padiah bu yorumdan da tatmin olmuyor, skdar'a, eyh Mahmud Efendi Dergh'na kouyordu. Mahmud Efendi Dergh, II. Selim dev123 rinden beri, Osmanl bakentinde byk bir nfuzun sahibiydi. eyh Efendi Sivrihisar'lyd. lim ve fazilet bakmndan sekin bir kimse idi.Kutb-l Vsiln, Gavs's-Slikn unvann kazanmt. Mahmud Efendi, Kanuni Sultan Sleyman'n devrinden drdnc Murad'n saltanatnn ortalarna kadar (1038) faziletiyle ve olgunluyla kendini gstermiti. Dergh btn devlet adamlarnn bavuru yeriydi. (87) Balarnn kesileceinden korkanlar hep dergha snrlard. Mahmud Efendi'nin bu kadar hret kazanmas fazileti ve dindarlyla doru orantlyd. eyh Efendi iir ve edebiyatta sekin birisi olup devrinin imtiyazl kimselerindendi. Fakirlere yardmda bulunur, skdar'da skele Camiinde vaaz ederdi. Akll ve olgun hareketleriyle padiahtan nefere kadar herkesin takdirim

kazanmt.(88) Sultan Osman mfti Esad Efendi'nin kzyla evlenecei zaman eyh'i kendine vekil etmiti. Sultan Ahmed'in ykanmasna gitmeye tenezzl etmeyen eyh, Gen Osman'n davetini memnuniyetle kabul etmiti. Sultan Osman ryasn tabir ettirmek iin de eyh'e bavurmu, u cevab almt;Kelm- Kadm hkm- er'i eriftir. Cbbe, lem-i vcuddur. Padiah slama lazmdr ki, tevbe ve inabeti hemdem edineler. Gen Osman bu tabire ok zlmt. nden itibaren trbeleri dolamaya balamt. Fakat ziyaretlerde bile zulm yapmaktan geri durulmuyordu. Eyb Sultan'da kurban kesilmesi gerekiyor, bostanclara:koyun ve sr getirin deniliyor. Koyun bulunuyor, sr tedarik etmenin mmkn olmad anlalnca, bostanclar Karagmrk'te (87)Birinci defa mecls-i eriflerine dahil olduumuz ve takbi- dest-e mbareklerine vasl olduumuz eref bu hakre kfidir Peev c. 1. s. 357 Vefatnda sirmi yz mtecaviz idi Ktip elebi c.2, s.113 (83)Fezleke- Ktip elebi, c.2. s.113 124 bir kz arabas yakalyorlar, sahibinin feryadna kulak asmyorlar, kzleri tutup boazlyorlar, sahibine ancak kymetinin drtte biri kadar para veriyorlard. Bedbaht arabacnn beddualar herkesin kalbini yaralarken, Gen Osman, Trbe-i Halid nnde, samimi bir ekilde dua ediyordu. Bazan, arkasnda pembe bir cbbe, azametli bir ekilde Sultan Selim Camii'ne namaza gidiyor, halk tereddtl baklarla gen padiah szyordu. Sultan Osman eyhlslm'n, Mahmud Efendi'nin endieli szlerini dinlemiyordu. Mfti Esad Efendi;Padiahlara hac lzm deildir. Yerinde oturup adalet eylemek evldr. diye fetva gnderiyor, halk endie iinde yayordu. Gen Osman kkl tedbirler almadan cesaretli hareket ediyor, yapaca kesin ve esasl deiiklikler ve dzenlemeler iin hi bir pln hazrlamyordu. Genlik heyecan, genlik duygusu ona her isteini kolay ve meydana gelmesi mmkn gsteriyordu. Sultan Osmann dncesi ok erefli bir dnceydi; fakat yaplacak slahotn esaslar hazrlanmamt. Yenieriler maietlerine vurulacak bu darbeyi ok kolay bir ekilde pskrtebilirlerdi. Zaten hac sylentileri kar kmaz orduda dalgalanma balamt. Aa'lar esasen Lehistan seferinden dolay padiaha gcenmilerdi. Gen Osman'n askerlii ve fedakrl sevgilerini gstermelerine kafi gelmemiti.Yenieriler gznde menfaat hereyin stndeydi. Sultan Osman'n orduyu yoklamas, meyhaneleri basmas, dmanlklarn bsbtn tahrik etmiti. zellikle Lehistan seferinde. Sultan Osman ba ve dil getirenlere ok az bahi vermiti. Yenieriler;Bu bir altn nedir? Biz padiah uruna bezl-i en idp ba oluruz diye sylendike padiahn musahipleri ile harem aalar;Hele! Getirdiin kelle bir ake deer mi? diye baz ciergh szler sylemiler, yenierileri padiahtan bsbtn soutmulard. Yenieri125

ler btn bu durumlar gzlerinin nne getiriyorlar, padiahn hacca gitmesinden gittike kukulanyorlard: Padiahn bu tarikle hicaza gitmesi mcerred bizden araz ve nefrete mebni olup gayri mucibi yoktur. Nizm- lem iin padiahlar hacc' erifi terkedegelmitir, diyorlard. Bu dnceye baz softalar da karyorlar, keeli ve rfl bir alay kafile ile At Meydan'na toplanyorlard. Bu kk teebbs, sratli ve kesin bir darbe ile bastrlamyor, sonunda mthi bir isyann balangcn hazrlyordu. Halk kavuk ve kee yn grr grmez katlyor, At Meydan'nda epeyce kalabalk meydana geliyordu. Sadrazam bu teebbs haber alm, yenierilere dalmalar iin adam gndermiti.Fakat bu adamlar da ta yamuru karsnda kamak zorunda kalmlard.Kalabalk gittike artyordu;menfaatinin bozulacan dnenler, yamaclkla hak hukuk inemek isteyenler kafile kafile toplanyorlard. At Meydan byk bir grlt iindeydi. Bir ilkbahar sabah, stanbul'un iekli aalar altnda, isyan kafileleri toplanyordu.At Meydan'nda, ocak ihtiyarlar toplanmlar.Padiah islal, ve bu sevdaya drp abes yere Beyt'l Mali itlaf ve fesada ;bais olanlar hakknda er'an ne lazm gelr? diye fetva suretleri yazyorlar, mftiden ldrlmeleri lzm geleceine dair fetva alr almaz, daha cretli bir ekilde, daha gaddar bir tarzda, harekete geiyorlard. Blk Aa'laryla yenieri Aa's bu isyan bir trl bastramyorlard. Padiahn hareketinden nce Ak Deniz'e kan donanma, Beikta'tan Yedikule'ye giderken, At Meydan'ndaki isyan haber alyor, donanmadaki yenieriler de At Meydan'na dahil oluyordu. Btn meydan ulema ve yenierilerle kaynayordu. Ocak ihtiyarlar bir yere gelmiler, arzularn sadrazam ile Hoca mer Efendi vastasyla padiaha anlatmaya karar veriyorlard. Nihayet byk bir kalabalk mer Efendinin sarayna gelmiti. mer Efendi, yenierinin isyann balkonundan seyrediyordu. Aalar Hoca Efendi'yi istiyorlar:Efendi gelsin. Cumhurun szn padiaha tebli eylesn diyorlard. Fakat mer Efendi kyafet deitirerek arka kapdan firar ediyordu. Aalarn srar zerine hizmetkrlar;Efendi saraya gitti diye fitneyi bastrmak istiyorlar, btn sarayn yama edilmesine yine engel olamyorlard. Zorbalar burada grevlerini bitirdikten sonra, sadrazamn konana gelmiler, btn adamlarnn silahlanm olduunu grmlerdi. lerinden birka tanesi de yaralanp ldrlnce, hepsi birden son derece fkeli olarak Silah arsna silah almaya gitmilerdi. Yolda ahalinin ricas zerine bu dncelerinden vaz gemilerdi. Akam oluyordu. Ortaklk kararmaya balamt. Sultan Osman yenierilerle sipahilerin isyann, saraylarn yamasn haber alm, bilginleri saraya toplamt. Gen padiah isyann sebebini sormu, kendisinin hacca gitmesine raz olmadklarn, yenierilerin Hoca Efendi ile Dars-Saade Aa'snn srlmesini istediklerini haber almt. Sultan Osman kararl bir kimseydi. Yenierilerin isteini bir trl kabul etmek istemiyordu. Fakat ne olursa olsun isyan bastrmay arzu etmi:

 Varn syleyin, Kabe'ye gitmekten feragat ettim. Amma onlar mansplarndan bile ref etmem, demiti. Bilginler bu emri asilere tebli ettikleri zaman hi bir olumlu cevap alamamlard. Gece, btn yenieriler ayaktayd. Odalarda mthi szler dolayordu. Zorbalar arasnda, padiahn bostanclara silah datt, yaylyor, bostanclar arasnda da, yenierilerin donanmadaki gemileri saray surlarna ynelttiklerine, surlar ykp baheden hcum edeceklerine dair sylentiler ortaya kyordu. O sabah stanbul, alkalanyordu. Gl renkli, gneli 126 127 ufuklarn zerinde, yksek minarelerden ezan sesleri iitiliyordu. Yenierilerle sipahiler ellerinde silahlar, blk blk At Meydan'na toplanyorlar, korkun bir sel halinde Fatih Camii'ne gidiyorlard. Yenieriler bilginleri ve bykleri de Fatih'e davet etmiler, onlar ise btn Aa'lar Sultanahmed Camii'ne armlard. Nihayet Fatih'de dualar ediliyor, birka dakika sonra ulemann ve yenierilerin renk renk elbiseleri, beyaz kavuklar ve keeleriyle, cokun bir ekilde caddeleri doldurarak At Meydan'na akt grlyordu. Bilginler iinde ok seikin kimseler vard. Yahya Efendiler, Kadzadeler, Ayasofya Vaizleri hep Sultanahmed Camii'ne toplanmlar, Ocak htiyarlarna isyann sebebini soruyorlard. Bu sebep ok basitti. Hoca Efendi ile Kzlar Aa's Sleyman, padiah sefere tahrik etmilerdi. Sadrazamn saraynda, aalar kendilerine ok atmlard. Defterdar aylkta zyf ake vermiti. Kaymakam, korucu ve oturak ulufesini vermekte ekimser davranmt. Dolaysyla bu ve daha bunun gibi yolsuz hareketlerde bulunan alt kiininin ldrlmesi isteniyordu. Ulema bu cokun kalabal bastrmak iin, hi bir nasihatte bulunmamlar, arzuhallerini derhal saraya gtrmlerdi. Gen Osman niyetinde kararl, durmadan srar ediyordu. ldrlmesi istenen devlet adamlarn vermiyor, ulemann nasihatlerini dinlemiyordu. Ulema, tekrar tekrar rica ediyorlar, Gen Osman'a: Ehven-i erreyn ihtiyar lzmdr, Verilmezse ziyade er ve fesada bais olur. Zarar- mden zarar- hs tercih olunagelmitir, diyorlard. Ulema srar ettike Sultan Osman ; Siz mkayyed olman Onlar basz askerdir. Tiz dalur, diyordu. Bilginler ve vezirler tekrar; -Kul taifesi cemiyyet ettikde istediklerin alrlar. Ecdad- zamanmzdan olagelmilerdir.Mukaddemce olmak evladr, diyorlard. 128 O zaman Sultan Osman kzyor, bu zaaf ulemann bir hile peinde oluuna balyordu. Bu fitne erbabn siz tahrik etmie benzersiz. Evvel sizi krarm, badehu onlar. Ol taifenin tedrki grlmtr, diyordu. Btn bilginler suskun ve akn bir ekilde darya kyorlard. Sultan Osman niyetinden vaz gemiyordu; Saltanatn korumak

iin saray erknn ekyann elinde paralatmak istemiyordu. Gen Osman bu asil hareketiyle sekin bir insan olduunu ortaya koyuyor,Osmanl padiahlar iinde en mert birisi olduunu belli ediyordu. Sultan Osman ulemay;Saraydan tara gitmesnler diye salvermemiti. Ulema endieli ve akn, sarayda padiah yalnz brakmak istemiyorlar, dardaki isyan znt ve heyecan iinde bekliyorlard. Et Meydan'nda grlt ve kargaalk vard. Yenieriler ve sipahiler ulemay bekliyorlard. Saraydan hi bir ses, hi bir haber gelmiyordu. Bu suskunluktan isteklerinin kabul edilmediini anlyorlar, nce saraya gitmeyi dnyorlar, fakat bostanclarn silahlanm, kaplar kuatm olmalarndan korkuyorlard. Nihayet akllarna bir ey gelmiti: Ayasofya minaresinden sarayn iini gzetlemek. O zaman minarelere adamlar karyorlar, bostanclardan ve ulemadan eser grlmeyince, btn askerler saray kapsna doru ilerliyorlard. Saray kaps ak, nnde hi kimse yoktu. Kapclar bile yenierilere yaranmak iin bostanclardan saknmalarn sylyorlard. Fakat onlarn hibir eye ihtiyalar yoktu. Surlara tfenkendazlar yerletiriliyor, silahsz olanlara anbardan odun datlyor, halka ilerinden kmalar hatrlatlyordu. Yamaclk hususunda isyanlar en uygun frsat bilen halk:Biz askerden ayrlmazz diyorlar, kapya doru kouuyorlard. Bu manzara ok mthiti.Her taraf naralarla nlyordu.eriat isteriz feryatlar Birinci Kap ile Orta 129 kap arasnda, kocam narlar altnda, ayyuka kyordu. Bir iki saat devam eden bu gulguleye kar Orta Kap'nn kuleleri sessiz sessiz duruyor, saraydan hi bir cevap, hi bir ses iitilmiyordu. Nihayet bu mthi kafile Orta Kapyda geiyor, Kubbe Alt nne, servilerin altna doru ilerliyordu. Avlu tamamen dolmutu. saat, yksek kavuklu, efleri sopal, gzleri fke ateiyle yanan, prsi-la'h, gzleri dnm, intikamc kalabalktan,steriz sesleri iitiliyordu. Ak aalar ieriye kayor, asilere hi bir cevap verilmiyordu. Nihayet Gubar Efendi yenierilere: Bizim szmz gemedi. Siz kendiniz girin syleyin, demi, ite o zaman bu mthi kalabalk byk bir velvele ile Bab's-Saade'den ieriye dalmt. Bu dal ok korkuntu. Yenieriler fikirlerini deitirmilerdi. imdi: Sultan Mustafa'y isteriz diye baryorlard. Arada srada hareme saldryorlar, saraytn iini kol kol dolayorlar, Sultan Mustafa'nn dairesini aryorlard, bazan akn akn odalarn nne geliyorlar, Aa'lara soruyorlard. Onlardan:Bilmeziz cevabn alnca, her tarafa telal telal gz gezdiriyorlard. Nihayet Has Oda nne gelmiler, gulamlardan birine sormulard. Harem tarafna doru iaret alr almaz, o tarafa koumulard. Orada da kapnn ierinden kapal olduunu grnce, sopalarla kubbe zerine kmlard. Btn baklar kubbelere evrilmiti. Zorbalar ve saray halk heyecan iindeydi. Yenieriler:er ile Sultan Mustafa'y isteriz diye baryorlar, aadan ar ve yorgun bir ses iitiyorlard:Sultan Mustafa bundadr. O zaman mutfakdan gelen baltalarla kubbeyi delmeye urayorlar, baryorlar, feryad ediyorlard. Sarayn bu

manzaras ok acyd. Araplar yenierileri ka tutuyorlar, dier taraftan yenieri kurunlar altnda kendileri canlarn feda ediyorlard. Kubbe tamamen delinir delinmez, Divap perdelerinin iplerini kesmiler, aaya adam indirmilerdi. 130 Sarayn i manzaras hayret vericiydi: Sultan Mustafa bir mindere oturmu. Yannda iki cariye, ayakta duruyordu. eriye girenler Sultan Mustafa'nn nnde yeri pyorlar, saygl bir ekilde Padiah Tarada asker size mntazrdr. diyorlard. Sultan Mustafa, zayf rengi umu, ukura batan gzlerini am, hi cevap vermiyordu. Yalnz bitkin bir ekilde su istiyordu. Yenieriler hemen sahtiyan bir somak ile su indiriyorlard. Sultan Mustafa'y kubbe zerinden darya alyorlar, mftinin atna bindirmek istiyorlard. Mustafa Sultan ok gszd. Ayakta durmaya gc yoktu. At zerinde bir trl duramyordu. Yenieriler padiahn atla gidemeyeceini anlaynca, Arz odasna gtrmlerdi. Sarayn baheleri yenieri, sipahi, ve ulema ile dolmutu. Hepsi de ani bir taarruzdan rkyordu. Bazan kendilerine hcum edilecek diye korkuyorlar, kk bir kuvvet karsnda darmadan olmaya hazrlanyorlard. Saraydan, bu korkak ve asi askerleri rktecek hi bir kuvvet kmyordu. nc Murad zamannda, sipahileri odunla tepeleyen alar bu sefer o cesareti gsteremiyorlard. Askerler rkdke, aalar klla duruyorlar:Korkman nesne yoktur. diye dalmalarna engel oluyorlard. Yenierilerin bu deheti istanbul halkn da korkutmu, iitenler dehet iinde kalmlard. Bu srada Eski Saray da heyecan iindeydi. Ksem Sultan isyan haberlerini skutla dinliyor, Sultan Mustafa'nn validesi mjde haberleri alyordu. Kadnlar saltanatnn bu safhas kanl isyanlarla lekeleniyordu. Eski Saray'da oturan valide sultanlar ile yeni saray arasnda faal bir irtibat meydana gelmi, her kanl isyann sonucunda, bir valide sultann yeni saraya saltanat srmeye gittii grlmt. Sultan Osman yenierilerin isyanndan rkm, isteklerini yerine getirmeye raz olmutu. Sadrazam Dilaver Paa skdar'a, eyh Mahmud Efendi derghna sn131 mt. Sultan Osman, Dilaver Paa'y tekkeden getirtiyor, Kzlar aasyla beraber kapdan darya, yenierilerin nne attryor, arkalarndan btn kaplar kapattryordu. Yenieriler bu iki biarenin zerine atlyorlar, kllarla, baltalarla paralyorlar, naalarn At Meydanna srklyorlard. Bu cinayetler zerine ulema tekrar yenierilere mracaat etmilerdi: Yoldalar. Padiah istediinizi verdi.Dah kimse isterseniz padiahtan alalm. Biz istediimizi bulduk. Ol da padiahmz Sultan Mustafa idi, yine padiahmz oldur. Sultan Osman iin byk bir yenilgi balamt. Aalar ve yenieriler Sultan Mustafa'nn etrafnda pervane gibi dnyorlar, arkasna giydirecek ferace bulamyorlard. Sultan Mustafa'y perian bir kyafetle Divanhane'ye getirmiler,

Sultan Osman tarafndan kendilerine nasihat etmeye gelen ulemay biate davet etmilerdi. Ulema yenierileri tatllkla yattrmak istiyorlard: Yoldalar. Gelin feragat edin.Padiahnz Sultan Osman Han size selm eyledi. stediklerinin ikisini verdim. Bakisini dahi vereyim dedi.Biz kefil olalm. Sultan Mustafa'y kon, dursun. Sonra nadim olursuz, diyorlard. Yenieriler ise ask bir yzle: Biz padiahmz bulduk. Elbet biat eylen, diye srar ediyorlard. Yenierilerin bu teklifine en ok mfti Efendi itiraz etmiti.eyhlislm, Sultan Osman henz tahtnda iken bakasna biat etmenin caiz olmadn sylyor, bazlar da Sultan Mustafa'nn meslub-u okl olduunu ileriye sryordu. Bir saat kadar bu ekilde tartma devam etmiti. Nihayet, askerin kl ekmesi zerine ulema biat ediyor, sokaklarda yeni padiahn tahta k tellallarla ilan ediliyordu. Yenierilerin biat ettirmek iin kl ekmeleri ulemay o kadar artmt ki, ilerinden 132 Kafzde Efendi'nin Havfinden zehresi k ve menzili zr-i hk olmutu. Artk biat bitmiti. Yenieriler padiahlarna zarar gelmesin diye, cariyelerle birlikte hasta arabasna bindirmiler, velvelelerle saray kapsndan darya karyorlar, arabay btn kalabalk elleriyle ekerek Eski Saray'a gtryorlard. Ulema evlerine dalyor, askerler Eski Saray'n etrafn bekliyorlard. Yenieriler Sultan Osman'dan henz korkuyorlard. Bir aralk. Sultan Osman'n bostanclarla Eski Saray basacana dair bir sylenti kmt. O zaman hepsi de korkularndan Valide Sultan'a bavurmular, meseleyi anlatmlar, Valide Sultan' eski Saray'dan kmaya raz etmilerdi. Yenieriler bu muvafakat zerine, Sultan Mustafa'y validesi ve dadsyla beraber, arabaya bindirmiler, Orta Cami'e gtrmlerdi. (89) Sultan Mustafa'nn Orta Cami'e gidii garip bir manzara tekil etmiti. Sultan Mustafa'y gtrrken ehzade Camii kurbunda olan vasi dervaze'ye yani sokaa pencerelerimiz nazrd. Birok halk cem olmu idi. Guy kyamet kopmu ve maher de dirilmiier. Ol vasi sokak byle dolmu ki, havadan bir ine yere dme muhal idi. Halk ise mahud arabann etrafna mler. Birbirine mzaheme etti(89) Orta Cami, At Meydannda, Sofular cihetinde, Yeni Odalar denilen klalarn ortasnda, Kanun Sultan Sleyman tarafndan yaptrlmt. Tevliyeti Sekbanbalara, cihet-i arz yenieri aalna vakfedilmiti. Cami Mahmud-u Rsbi zamannda tamir edilmi, tamirine: Ey Nisan kr edp Hakk'a dedim tarihini Hamdullah Orta Cami oldu pek a'a bina tarihi yazlmtr. Mahmud-u Evvel zamannda birok odalarla beraber yanm, bilhere tamir olunmu ise de, Mahmud-u San zamannda Yenieriler lavedldii zaman, mahalli ekavetleri olan Cami'de kknden yktrlmt. 133 inden kimi bandan ve kimi yeinden pareler koparup nian iin arabaya verirler. Sultan Mustafa arabann knda endan grnmez. Validesi nnde nianlar alp

halka hsn- vaadler vermekte bu tarik ile geirip gtrdklerini kendimiz mahede ettik. (90) Halkn bu vaziyeti ok zavall bir manzara oluturuyordu. Hemen hepsi de dilenciler gibi arabaya yapyorlar, akli dengesi bozuk padiahlarndan ihsan temenni ediyorlard. Yenieriler Sultan Mustafa'y Orta Camiine gtrdkten sonra, aalarn da davet etmiler, Sultan Mustafa'nn eteini ptryorlar, Baba Cafer, Galata ve Tersane zindanndaki mcrimleri salveriyorlard. Sultan Mustafa Cami'e gtrlrken, Sultan Osman'da, ikindiden sonra, vezirlii Hseyin Paa'ya, yenieri aaln Kapcba Kara Ali Aa'ya vermiti. Hseyin Paa kol dolayor, ehzade Camii nlerine kadar geliyordu. Birok kimseler de Kara Ali Aa'y tebrike gitmilerdi. Ali Aa isyann korkun durumundan habersizdi. Kendisini tebrike gelenlere: Hey Aa! Bu ne haldir? Orta Cami de Sultan Mustafa'y padiah ettik dey halk cem olmu. Bunlar henz bu vadide? diye sorulduu zaman: Fakir dahi Ali Aa'dan sordum. Fitne yoktur. Birka edani ve erazil cem olmular. natillah Tel bu gece tebs olur ve bu fitne def olunur, cevabn veriyordu. (91) Yenieri Aa's olup bitenleri anlamaktan acizdi. Yenieriler, Aa'nn kendilerine taarruz edeceini haber alr almaz, kol kol aramaya kmlar, yolda btn misafirlerini kartmlard.Bu felketi Ali Aa'da anlam, o da firardan baka are bulamamt.Bu frsattan istifade (90) Peevi, c. 2. s. 283 (91) Peev, c. 1. s. 384 134 eden yenieriler, Ali Aa'nn, Defterdar'n, stanbul Kad's'nn evlerini yama etmilerdi. Sultan Osman, i iten getiini anlamt. Sultan Mustafa'ya biat edildiini, sonra Orta Camiye gtrldn haber almt. Kendisi iin kurtulu aresi de kalmamt. Vezirlere izin vermi, herkes evine dalmt, Yalnz, Sadrazam Hseyin Paa le Bostancba kalm, talihsiz padiah onlarla dertlemeye balamt. Sultan Osman, zgn ve endieli baklarn sadrazama dikmi: imdi tedbir nedir? diye soruyordu. Maksad Bursa'ya gitmek birka gn orada kalmakt. Bizi isteyen gelr. Tutalm Sultan Mustafa Padiah olmu, bir ka gn mrurunda mahiyeti malum olur diyordu. Sadrazamla bostancba bu fikri tasvip etmiyorlard: Bu maslahat deildir.Maslahat budur ki Sultan Mustafa yenieri odalarna vard. Biz dahi Aa Kapsna varalm. Bu rey deildir. Eer cemiyet yalnz yenierinin olayd, sz gemek caiz id. Amma sipahi ve ulema dahi ol taraftadr. Heman Anadolu canibine can atmak gerektir.

 Elbette Aa Kaps'na varamazktr. Sadrazamn dediini yapmaktan baka are yoktu. Bostanclardan kimse kalmamt. skelelerde bir tek kayk yoktu. syan hazrlayanlar bunu nceden dnmler, btn kayklar uzaklatrmlard. Sultan Osman'n Bursa'ya gitmek emeli, imkn dndayd. Nihayet sadrazamn fikri kabul edilmi, Sultan Osman Aa Kaps'na gelmiti Osman ok talihsizdi.Sadrazam bile hayatn korumak istemiyordu. Hseyin Paa'ya dedim. Bu tedbirinizin neticesi bilmem ne olur? Cmle yenieri bilittifak Sultan Mustafa'y 135 biz padiah ettik derler. Siz onlarn matlubu olan padiah- mazlumu ayaklarna getrrsz. Cevap vermedi. Def'a-i salisede bahe-i hasseden karken piyade yannca giderken yine bu sz iade ettim Hakiri tefiye edp bilmem ne dersin? Ya nice olsun? Alem biribirine girsin, kyamet mi kopsun? Devlet hangisinin banda ise ol olsun. Tek alem nizam ve intizam bulsun, dedi. O gece kablel isa Aa Kaps'na vardk. Ne trl efkr- faside ile sabaha ktk. Cn sabah oldu, yine dnya halk eytan ayana bindi. Yani bin bir ayak bir ayak stne bindi. Halk esvak tutmaz oldu. Yine alem fitne ve fesad ile doldu. Bu mahalde padiah- mazlum yenieri Aa'sn Orta Mescid'e gnderdi. (92) Aa'nn yenieri odalarna gnderilmesinden maksat, yenieriye ellier altn in'am ile iskerlet uka, sipahiye onar ake terakki vermek, Sultan Osman' padiahla kabul ettirmekti. Fakat bu emel bounayd. Sultan Mustafa'ya biat edildikten sonra, Sultan Osman tarafn tutacak kimse kalmamt. Yenieriler ve sipahiler tamamen muhaliftiler. Yalnz alimler biraz tereddd ediyorlard; Bu tereddd durumun sonulanmas ortaya kncaya kadard. Artk netice anlalm, ulema padiahlarn bulmutu. Geri Sultan Mustafa, akli denge bakmndan yetersiz, Mslmanlarn karn korumaktan aciz, devlet hazinesini israf ettii bilinen bir gerekti. Ayrca hilfetin zellikleri de kendisinde mevcut deildi. Ezcmle, alil ve hasta idi; Cinneti hareketleriyle kendini gstermiti. Fakat ulemann nazarnda menfaat, hilfetin artlarna tercih ediliyordu. lim, onlarn yannda amel etmek iin deildi; geimini temin etmek, rvetle Kazaskerlikler ve mftlkler elde (92) Sadrazamn tezkerecesi Stk eleb'nn rivayeti, Peev,c.2,s.384 Naima,c.2,s.223 136 etmek, arpalklarn sahibi olmak iin bir vasta idi. Bu durum yalnz ulemaya zg deildi; dier devlet erkn da ayn zihniyetteydi. Sadrazamn Bedbaht Osman' Aa Kaps'na gtrmesi de ayn hissin tesiri ileydi. Ona gre padiaha gelecek zararn nemi yoktu. Maksat meselenin arabuk zmlenmesi, padiahlk kimde kalacaksa bunun belli olmasyd. Bu durumda kuvvet Sultan Mustafa'nn tarafndayd. Dolaysyla Ali Aa'nn odalara gitmesinden bir netice ortaya kmayaca kesindi. Ali Aa, ilk nce kendi odasna gelmiti. Odabalar davet etmi, Sultan Osman'n kapya geldiini anlatm, kendilerine ihsanlar vad etmi, ricalarda bulunmutu.

Odabalar bu teklifi reddetmeye gerek grmemilerdi. Zahirde kabul eder gibi grnmler: Sultanm Siz bu sz nefere syleyin. Biz dahi makul diyelim. Vermek Hda'nndr, diye Aa'y avutmulard. O gece hi bir olay kmam, Aa odalarda kalmt. Sabah olmutu. Mays'n gneli, parlak bir gnyd.(9 Receb-Cuma)stanbul ufuklar, avucunda kaynaan ihtill ve isyan atelerini belli etmemek iin glyor gibiydi. Halk faciay seyretmek iin sokaklara dklyor, cami avlular, sebilhane nleri, Aksaray caddeleri, kadnlar, keeli, cbbeli, alvarl, atl atsz ahali ile doluyordu. Yenieri Aa's sabaha doru Sultan Mustafa'nn huzuruna girmi, neferlerle grmek iin dar kmt.Fakat Aa odalardan gittikten sonra, odabalar Aa'nn niin geldiini Kola anlatmlar, ayrca da: Heman urun, syletmeyin, diye tenbih etmilerdi. Ali Aa meseleden habersizdi. Darya kar kmaz btn neferler hcuma hazr, toplanmlard Ali Aa, merdiven zerinde, evvela samimi bir ekilde dua etmi, duasn bitirdikten sonra ; 137 Yoldalar.Padiahnz mbarek ola, amma hali bell. Sultan Osman da kapya geldi. Ocanza snd, mukaddemesini yapm, in'amlardan ve ihsanlardan sze balar balamaz, kalabalktan birden bire, bir: Urun, syletmeyin, sesi ykselmiti. O zaman ortalk birbirine karm, neferlerden biri Aa'nn eteinden yapm, merdivenden aa yuvarlam, btn askerler kl rp derdmenin vcudu para para edilmiti. Yenieriler bununla da kalmamlard. Na sokaklarda srkleye srkleye Aksaray'da, Drt Yol azna brakmlard.Baz zorbalar da evini soymak iin acele acele odalardan ayrlmlard. Artk Sultan Osman ile odalar arasndaki ba da mahvolmutu. Sultan Osman'n yannda yalnz sadrazam kalmt. Btn kudret ve saltanat yenieri odalarna. Sultan Mustafa'nn etrafna toplanmt. Devletin yegne hakimi Valide Sultan'd. Valide Sultan olunun yanndan ayrlmyor, isyan bizzat idare ediyordu. Saltanat tamamen onun elindeydi. Grev vermede ve grevden almada yalnz onun gr geerliydi. Btn Aa'lar, Orta Camii'nde, Valide Sultan'n etrafna dolmulard. Ocak Aa'lar, Kethda Beyler, Zaarcbalar azl ve nasb iin meveret ediyorlard. En nemli mesele sadrazamn seimi idi. Valide Sultan vezirlii damadna, Davut Paa'ya vermek istiyordu. Aa'lar Valide Sultan'n eilimini anlyorlar, derhal muvafakat ediyorlard. Valide Sultan bu baardan dolay memnun ; -iniz de yaz yazar var m? diye soruyordu. Aalar, Kara Mzak'i ileri srmlerdi. Kara Mzak, Veziri Azamn hatt ile on sekiz mansp ile kendi baavuluunun hattn yazm, Davut Paa Orta Camii'ne gelmi, Yenieri Aa'lna silahtar Dervi Aa tayin edilmiti. Orta Camide atamalar yaplrken, bir tarafta evler yama ediliyor, Aalar apulculukla megul oluyordu. Dier taraftan

138 Sultan Mustafa'ya defterler takdim ediliyor,kanunu kadimi brakp yeni kanun icadn sevk edenlerin katli (93) isteniyordu. Yenierilerin istedikleri eyler: Padiahn ilerine Vezir-i Azamdan baka kimsenin karmamas, yenieri Aa'snn Ocak Zabitlerinden olmamas, rvet alnmamas, her grevin ehline verilmesi idi. Sultan Mustafa:makbulu hmayunumdur diye muvafakat ediyor, Hatt- erif aka okunuyor, dua sesleri Orta Camii nlatyordu. Valide Sultan Orta Camide saltanat srerken, bir kere de Aa Kapsnda, Sultan Osman' bulmaya gitmiler, bedbaht padiah arkasnda beyaz bir entari ba ak perian bir halde karmlard.Gen Osmann haline sipahilerin bile yrei dayanamam, ilerinden biri bandaki kirli tlbendi karm, talihsiz padiaha giydirmiti. Sonra aaya indirmiler, adi bir merkebe bindirmiler-di.Sultan Osman'la sadrazam Hseyin Paa da beraberdi. Yenieriler onu da beraber gtrmek istiyorlar, ona da di biliyorlard. Sebebi: Hseyin Paa savalarda kendilerini haksz olarak taarruz ettirmiti. Kapkulu ihtiyarlar;Mahalli deildir. Beyhude yere kulu krdrrsz. dedike, kemali hakaretle:Padiaha kul mu eksik olur? Eek yerine at balarz. diye kalblerini krmt. Yalnz, Botancbay muhafaza etmilerdi; nk padiah meyhaneleri bastrp kul taifesini teslim ettike, ldrmemi, daima gizlice salvermiti. Hseyin Paa bana gelecek felketi anlamt. Yenieriler Gen Osman'la megul olurken, can havliyle ellerinden firar etmiti. Arkasndan kalabalk bir gruh yaln kl mler, zrhna tesir ettirememilerdi. Nihayet (93) Naima,c.2,s.225 139 peinden komular, Sakalar Krhanesi nnde yetimilerdi. Hseyin Paa hem kayor hem: Yoldalar. Padiahnz ocanza snd. Mrvvet sizindir. Padiahnz bu hakarete lyk grmen, diye yalvaryordu. Yenieriler bunlara kulak asmyorlard. Hseyin Paa'y yakalamlar kafasn kesip Orta Camii'ne getirmiler, koynunda kayd- hayat artyla bir vezaret hatt bulmulard. Bir ksm askerler de grevlerini tamamlamak iin evini yamaya gitmilerdi. Sultan Osman ekiyann elinde yapayalnz kalmt. Benzi sapsar idi. Sadrazamn katn, arkasndan koulduunu grmt; fakat elinde hi bir kuvvet, hi bir kurtulu aresi yoktu. Etrafnda bir sr rezil kimseler, gz yalar dkerek ilerliyordu. Yenieriler Sultan Osman' kastl olarak Hseyin Paann cesedinin bulunduu tarafa gtryorlard. Sultan Osman sadrazamn kanlar iinde yerlere serildiini grnce, ok zlm, heyecanndan alamaya balamt. Fakat bu gzyalar kimseyi etkilemiyordu. Biare Osman vezirine acyor: Bu mazlum, bignah idi. Her zaman kul hakknda bana iyilik sylerdi. Eer onun dediklerini yapm olsaydm bama bunlar gelmezdi. Beni artan Hoca ile DarsSaade Aa's idi, diyordu.

Konamz penceresinden nazr idik. Bir alak halli herifi yolda bulup hayvanndan indirmiler. Ve padiah- mazlum-u bindirmiler. Mbarek arkasnda bir beyaz hrkas entari ve banda bir khnece kadife kavuk, zerine bir kirlice destar sarlm. An dahi yolda bir kimseden almlar ve giydirmiler. Dnyada ne kadar mfsid ve fasid var ise etrafna dizilmiler. (94) Sultan Osman'n durumuna kimse zlmyordu. Dirlikleri kesilenler, saray adamlarnn, harem aalarnn zu(94)Peev, s. 385 lmlerinden bizar olanlar, hep memnun oluyorlard. Bazlar Sultan Osman'a hakaretli szler sylyorlard: Canm Osman Celebi. Meyhane basp yenieri ve sipahiyi ta gemisine komak ve deryaya atmak olur mu? diyorlard. Bazlar daha mtecavizane, daha kstaha davranyorlar, baldrlarn skyorlar, edep d szlerle gen padiah feci ekilde zyorlard. Sultan Osman, bu hakaretlere kar alyordu: Behey edepsiz melunlar. Padiahnz deil miyim? Nedir bu ettiiniz cefa? diyor, fakat bu szler iitilmiyordu. Etrafnda hakaret dolu, edepsiz szler dolayordu. Her azdan bir ses kyordu: Ecdad- izamnz bu Krhaney sekban ile mi zaptettiler? Bu kaleleri araplar ve Bostanclar ile mi aldlar? Sekban tuyanndan Anadolu harap oldu, diyorlard. Sultan Osman, gzleri kzarm, kalbi heyecan dolu, zgn ve bitkin bir ekilde Orta Cami'ye geliyordu. Artk maksat hasl olmutu. Sultan Osman Camiye kapatlm, Etrafna bekiler konulmutu.Ahali grevlerini yerine getirmiler,imdi yeni padiahlarn grmek istiyorlar, Cami avlusunda kaynaan aalar: Sultan Mustafa Han grelim, diye baryorlard. Bu barlarn arkasnda sararm bir yz, hedefini kaybetmi gzler, korkun bir hayal gibi pencereden gzkyor, aalar, yenieriler, sipahiler ve Bostanclar iri kavuklarnn altndan gzlerini pencereye dikmiler vakurane tekbir getiriyorlar, alk yapyorlard. le yaklamt. Maysn mavi ve parlak semasna ykselen minarelerden sala sesleri geliyordu. Yenieriler habersizdi. Bu sesi iitenler Sultan Osman'n ldrldn zannetmiler, kaba seslerle ve vahi bir ekilde barmaya balamlard: Sultan Osman'a suikast olunmaya. Vcuduna zarar irimeye. Rzamz yoktur. imdilik Sultan Mustafa 140 141 Han padiahtr. Sultan Osman mahpus dursun. Sonra nice iktiza ederse yle olsun, diyorlard. Davut Paa bu galeyan bastrmak iin Sultan Osman' pencereye getirmi, Asker Gen Osman'n bedbaht yzn grr grmez susmutu. Fakat Orta Camide grlt eksik olmuyordu, ieride Valide Sultan, Sultan Mustafa, Gen Osman ve bekiler sonucu bekliyorlard. Darda, blkbalar, aalar ve askerler baryorlar, tehditii konuuyorlar, arada - srada couyorlar, korkun

seslerle tyleri rpertiyorlard. Bu grltler Sultan Mustafa'nn zayf asabna dokunuyor, sevincinden gzlerini ayor, yerinden frlamak, pencereye komak istiyordu. Sultan Mustafa'y validesi mihraba oturttu. Dayesini etekleri zerine oturtup ellerin dahi tutard. hyanen ki, tarada halkn gulv ve galebesi ziyade olsa, dayenin elinden kurtulur ve Camii erifin penceresi temrlerine yapur, hengmeyi seyretmek isterdi. Validesi varup Arslanm kaplanm deyu pencere temrlerinden nezar dikkat ile ve dayesinin muavenetiyle parmaklarn ayurup yine mihraba gtrr ve oturturdu. Bir nice defa byle etmek vaki oldu. (95) Sultan Osman hl yenierileri yumuatmay mit ediyordu. Sultan Mustafa Cami penceresine kotuka, o da pencereye geliyor: Grn bey derdmendler! Kimi Padiah edersiz. Vallahi inkita' nesle sebep olursuz. Kendi ocanza bir i edersiz. Kyamete dein nedametten halas olmazsz, diyordu. Bandaki eski sar karyor, zgn ve heyecanl gzlerinden yalar dkyordu: Behey Aalar! Ben bilmezlikle, tazelik sebebiyle, yaramaz mrebbiler ilkasyla bir hata ettim se, siz etmen. (95)Vak'ay gren Kara Mzak'n rivayeti,Peev,c.2,s.386 142 Grn dnyann halin. Sabah padiah iken, esbab ve malimin had ve hasri yoiken, imdi on akelik bir urkiyeye kudretim yok, diye alyor, feryad ediyor, etrafindakileri de mteessir ediyordu. Sultan Osman'n yan banda duran Turnacba ok zlm, keesindeki dilbend mukarremeyi karm: Padiahm! Pakedir. Mbarek banz plak durmasn, sarn, demii. Sultan Osman nce almak istememi, sonra atm bana sarm, mell ve mteessir aalardan merhamet talep etmeye balamt. Sadrazam Davut Paa acele bir ekilde ieri girmiti. Yannda Cebeciba, elinde kemend, Sultan Osman'a doru ilerliyor, kemendi bedbaht Osman'n boynuna frlatyordu. Sultan Osman can korkusuyla, kemende sarlm, Cebeciba ile urayor, ortalk birbirine karyordu. Aalardan hazr bulunanlar, gzlerini amlar: Hey Sultanm! Neyledin. imdi tara mnakis olursa cmlemizi pare pare ederler, diye men ediyorlard. Sultan Osman ok zgnd. Cebeci'nin pis kemendini eliyle tutmu, baklarn fkeli bir ekilde Davut Paa'ya dikmi: Behey Zalim! Ben sana neyledim? ki defa lecek gnafm var iken ldrmedim. Ve mansplar verdim. Riayetler ettim. Bana bu mertebe adavetin ve ihanetin nedir? diyor, sonra aalara dnyor: Bu zalim beni komaz, ldrr, diye mitsiz bir ekilde dnyordu. Aalar ise Gen Osman teselli ediyorlar: Hey padiahm! Ne ihtimaldir. Mbarek hatrnz ho tutun. Ortalk bir miktar skn bulsun. Yine padiahmz, hnkrmzsz ve h vkela kullarn sana kayd ve ihaneti lyk gre, diyorlard. (96) (96)Peev,c.1.s.386

143 Sultan Mustafa'nn validesi bu faciay gayet memnun bir ekilde seyrediyordu. Mecnun olunun yanndan, ayrlmyor, bir taraftan onu zapt etmekle megul oluyor, dier taraftan talihsiz Osman' seyrediyordu. Aalarn son sz onu ok zmt: Sultan Osman'a kylmamas Valide Sultan iin bir felketti. Valide Sultan Mhfiruz Sultan'n bedbaht ehzadesini ldrtmek, uuru bozuk olunun nfuzu sayesinde saltanat srmek istiyordu. Aalarn Sultan Osman'a verdikleri teminat iitince, derhal ileriye atlm: Hey aalar. Siz bilmezsiz. Bu ne ylandr. Bundan sa kurtulursa, bizden sizden bir zruh komaz, diye gizli gizli kulaklarna fsldyor, Sultan Osman' ldrtmek iin Davut Paa'y tevik ediyordu. Davut Paa tekrar Cebecba'ya iaret etmi Gen Osman'n boynuna kemend artrmt. Fakat aalar ileriye atlmlar, Orta Camide cinayet ilenmesine engel olmulard.(97) Bu teebbs darya, yenierilere de yansm, askerin itiraz zerine Sultan Osman' bomaktan vaz geilmiti. Valide Sultan Orta Camide oturmak istemiyordu, ikindiden nce olu ve cariyeleriyle bir arabaya binmi, saraya gidiyor, olunu tahta karyordu. Sultan Osman Orta Cami'de yapyalnzd. Yannda birka muhafz kalmt. Ogn Camide namaz klnmam, hutbe Sultan Mustafa adna okunmutu. Sultan Osman muhafzyla gryordu. Padiah ile koruyucusu arasnda hazin bir konuma cereyan ediyordu: Sen ocakta kim diye anlrsn? Haseki kulunum. (97) Kara Mzak bu vak'ada hazr bulunmu, sonra ahbbasna aynyla nakletmiti. Kara Mzak anlatrken, Peev brahm Efendi de hazr bulunuyormu. Kara Mzak'n bu vak'ay ne trl br ne'e ile anlattn u suretle tasvir ediyor: Ba avuluk saasyla oturacak ve duracak yer bulmaz ve kabna smazd. 144 -Ya bu mansplar tebeddlat vaki midir? Evet, Sultan Mustafa verdi. Ya ann hkm nafiz olur mu? Ol divanedir. Kend ismini bilmez, A pencereyi, ben dahi kullarma syleyeyim. Mehmed Aa bu teklif zerine Orta caminin haremine nazr pencereyi amt. Sultan Osman, zgn bir ehre ile aalara bakt, orada duranlarn merhametini harekete geirmek istedi: Benim sipahi aalarm ve yenieri ihtiyarlar babalarm. Tazelik belasyla mnafk szne uydum. Beni bu vehile gtrmeden tevlidi anda ldre idiniz. Ya beni istemez misiz? Bu soruya hep birden, bir azdan fkeli fkeli cevaplar verdiler: Seni hilfete kabul etmeziz. Katline dahi rzamz yoktur. nk beni katle raz deilsiz. Sultan Mustafa olduu odaya haps eylen.

Sultan Osman bu szleri sylerken arkadan Davut Paa Cebeciba'va iaret etmi, Sultan Osman'n boynuna katil bir kemend atlm, Hasekilerin mdahelesi Sultan Osman' bu sefer de felketten kurtarmt. Artk Sultan Osman midini kesmiti. Yenieri ihtiyarlar kendisini hilfete kabul etmiyorlar, mecnun, saltanat namna lekeli bir vcudu lyk gryorlard. Akam oluyordu. Khne surlarn mavi semalara doru srtan mazgallarnn arkasndan ateli bir mays gnei gurup ediyordu. Yedikule surlarnn gerisinde, yeil ve iekli bir ova gz alabildiine uzanyordu. Sokaklarda tek tk yenierilerin, atl aalarn getikleri grlyordu. Orta Camiden bir pazar arabas kyor, etrafnda kavuklu keeli, bukalemun bir kalabalk, Yedikule'ye doru ilerliyordu. Bu kafilenin iinde Sadrazam Davut Paa, ye145 nieri Aa's Dervi Aa da grlyordu. Arabada, bedbaht Osman'n yannda, aalk bir yaratk, Kalender Urusu oturmutu. Davut Paa Sultan Mustafa'y saraya gnderdikten sonra, Valide Sultan'dan talimat alm, Sultan Osman Yedikule'ye gtryordu.Kule'nin yksek duvarlar, batan gnein klaryla yaldzlanyor, geni hendeklerin tesinde, matemli bir ekilde ykselen servilerden l 'kokular yaylyordu. Beyaz kavuklu, pr silah kalabaln nnde, Sultan Osman'n arabas yava yava ilerliyordu.Surun gsterili kapsnn nnde araba ar ar durdu. Talihsiz Osman, perian kyafeti, fersude sar, kzarm gzleriyle kule kapsndan ieriye yksek ta tavanl, karanlk bir odaya girdi. Vcudunu titreme almt. Darda yenieriler ve aalar birer birer dalyordu. Akam, hazin bir akam, matemli bir karanlk yedikule ufuklarn kuatyordu. Solda mavi bir deniz, Adalar'a doru, elik renginde kararyordu. Sultan Osman'n saltanatn kurduu yerler, Bursa'nn yksek dalar, beyaz ve karl tepeleriyle grlyordu. Arkada narin minareleriyle grnen ehri hafif bir sis kaplyor, Yedikule'de sefirler mahbesine karanlk kyor, kalenin fersude bedenlerin de yenierilerin dolatklar grlyordu. Sultan Osman sefirlerin hapsedildii yere girdi. Kaplar ar ve naho bir grlt ile kapand. eride Davut Paa Kethdas, Cebecibai, birka da odaba kald. Sultan Osman ne yapacan armt.Bu tal ve karanlk odada, her eyden aciz, her trl yardmdan yoksundu. Talihsiz padiahn hi bir gnah yoktu; btn gayesi Osmanlla hizmetti. Bedbaht Osman : Niyyetim hizmet idi saltanat ve devletime alr hasud ve bedbah aceb nekbetime bsyi ile aclarn dile getirmiti. 146 Gen Osman'n dehas, memleketi felketten kurtarmak iin, Osmanllara kymetli bir nasipti. Fakat menfaat hrs Osmanllk adna yaplacak her eyi bomak istiyor, bu katileni, gaddarane ilere ulema da alet oluyordu. Akldan yoksun, kendini idare etmekten aciz bir padiah tahta karmaya uraan ulema, devletin namusunu kurtarmaya karar veren Gen Osman'n, hislerini olsun kurtarmay dnmyordu.

Para ve menfaat temin edildikten sonra padiahn mecnun olmas, memleketin dman ayaklarnn altnda inenmesi, onlar iin mubah saylyordu. Kaplar kapanr kapanmaz, Sultan Osman'n btn vcudu titremiti. Kulaklar uultular iindeydi. Davut Paa ve adamlar ellerindeki kemendlere,. fkeli fkeli atlmlard. Fakat Gen Osman hi kimsesiz, dayanaksz, yardmcsz bir halde, ekiyaya kar direniyordu. Orhan'n talihsiz torunu alakla kar daima ykselmek istedi. Katillerle arpt. Birkan devirdi. Gen Osman bu ad kimselerle urarken boynuna kemendler atld, hayalar skld. Can yakc uzun bir feryad ta duvarlar nlatt. Bedbaht Osman cansz, sapsar bir halde talarn zerine ykld.(8 Recep 1031, Cuma) *** Katiller Gene padiah vahice ldrmekle kalmamlard; ilerinden Cebeciba bedbaht Osman'n kulan kesmi, Sultan Mustafa'nn validesine gtrmt. Gece olmutu. Surlarn khne kuleleri, korkun ekilleriyle uzuyor, karanlklar iinde tek tk klar grlyordu. Bizans zulmetler iindeydi. O gece Gen Osman'n cenazesi Yeni Saraya gtrlm, ertesi sabah Sultan Ahmed trbesine nakledilmiti. syanda saraya koan mfti Esad Efendi, damadnn cenazesinde bulunmamt. Valide Sultan bu cinayetten memnun, Sultan Mustafa her eyden habersizdi. Bedbaht Mustafa'nn hastal 147 gittike iddetlenmiti. Bazan hkmet ilerinden usanyor, kardeinin ehid evladn bulmak, ondan yardm grmek istiyordu. Sarayn lo, renkli inilerle ssl sofalarndan tek bana kouyor, odalarn kaln demirli kaplarn vuruyor, katillerin elinde boulan, gz yalar iinde ldrlen bedbaht Osman', talihsiz yeenini aryordu. Sultan Mustafa'nn validesi sarayda btn idareyi eline almt. Bu cinayet Eski Saray'da, oullarnn saltanatn bekleyen Mhpeyker Ksem Sultan' da memnun etmiti. Sultan Mustafann saltanatnn ok devam etmeyeceini o da biliyor, byk olu Sultan Murad'n tahta kmas in hazrlanyordu. Sultan Osman faciasndan sonra, hkmet fetret iindeydi. dareyi elde tutanlar: Valide Sultan, Sultan Mustafa, ulema ve yenierilerdi. Valide Sultan hrsl ve cahildi. Hurrem'ler ve Safiye'ler kadar dirayetli hareket edemiyordu. Zaten saltanatla olan ba da geici ve zayft. Sultan Mustafa gittike aztyordu. Delice tavrlaryla saray halknn, hatta ahalinin, dikkatlerini ekiyordu. Deli bir padiahn Sultan Osman'a tercih edilii, herkesi hayretler ierisinde brakyordu. Genellikle, sarayn karanlk sofalarnda, yalnz bana kouyor, bazan atla gezmeye gidiyor, kaya binmek gerektii zaman atla bineceim diye srar ediyordu. Dnte kayktan kmak istemiyor, saraya kaykla gitmek, kayn da arkasndan srklemek iin tepiniyordu. Bayramlarda taht zerine oturmas gerekirken ayakta el ptryordu. O zaman, padiahlarda kutsallk gren gzler meczup padiahn bu hareketinidab hlafaya riayet telkki ediyordu.

Sultan Mustafa'nn hastal yznden de belli oluyordu. Hareketlerinde devaml bir intizamszlk vard. Bazan gzlerini safdilne aar, devaml bir noktaya diker, bu garip ve merhamet celb edici tavrlar dimanda muvazeneden eer kalmadn gsterirdi; fakat birok eyhler bu halleri Cezbe-i Rahmana mazhariyet eklinde yorumlard. Sultan Mustafa'nn delice halleri devam ediyordu. Bir gn yanna Bostancba'y arr,(kendisine uzakta bir yer gsterir, oraya diri diri gmd bir kuzuyu karp kendisine getirmesini emrederdi. Bostancba gsterilen yere gider, ukuru kazar, ayaklar bal, gzleri kapal bir kuzuyu canl canl karr, padiaha getirirdi. Sultan Mustafa kuzunun ayaklarn zer, gzlerini aar, Bostancba'ya vererek: Al Bunu besle, derdi. Sultan Mustafa'nn bu garip hareketleri de dervimerepliine balanrd. Ramazanda, vaazlarda bile padiahn ruhi hallerinden sz ediliyordu. Cerrah eyhi brahim Efendi daha cretli bir ekilde hareket eder, vaaznda:mmeti Mu-hammed Padiah deli, gndr tenha bir odaya girip kapanm. Namaz klp alamaktadr. Hi kimseye sylemez. Duaya megul olan Srrna yine kendi vakftr. Sultan Osman Hann mertebesin lem-i ryada mahede eylemiti. Kati li grmler. Hak Tel rahmet eyliye. derdi. Bedbaht Osman'n feci ehadeti, elim olayn yrek yakc hatras halk hngr hngr alatyordu.(98) Ulema, Sultan Mustafa'nn cinnetini,Mslmanlarn iinde bulunduu kt durumu hazar- dikkate almazlard. Padiahn ilhi mazhariyeti onlar memnun ediyor, dier taraftan yenierilerle sipahiler arasnda yava yava nefret meydana geliyordu. Gen Osman'n ehid edilmesinden Ocak Aa'lar yaralyd. Halkn yenierilere nefreti gnden gne artyordu. Artk hkmet ve ordu kalmamt. Yenierinin siyasete mdahele etmesi ordunun nizamn, itaatini mahvetmiti. Ordu padiah hal ediyor, ordu padiah katline se(98)Naima, c. 2, s. 238 148 149 bep oluyordu, Atamalar ve grevden almalar hep ordu vastasyla meydana geliyordu. Btn cinayetlerde ve isyanlarda tek bir ey dnlyordu: Para. Yenieriler padiahlarnn ldrlmesine sebep oluyorlar, kendilerine clus in'amlar datld zaman : Altn isteriz, hurda ake almazz, diye baryorlard. Fakat hazinede hurda ake de kalmamt. Valide Sultan'n cahilce siyaseti hi bir baar elde edemiyordu. Sarayn karanlk odalarndan, cariyelere hkimiyet gsteren Valide Sultan, darya kar nfuzunu gsteremiyordu. Snrl ve zekadan mahrum dima aciz olunu hakimiyeti altna alamyordu. Sarayn etrafnda, yine isyan belirtileri, ayaklanma eserleri grlyordu. Sipahiler Davut Paa'nn sarayna hcum ediyorlar: Sultan Osman' ne sebeple katl eyledin? Biz sana emanet verdik, diye kpryorlard. Davut Paa ise:

 Padiah- lem Sultan Mustafa Hann fermanyla katl eyledim, diye yakasn kurtaryordu. Sipahilerle yenieriler hl idam listeleri tanzim etmekten geri durmuyorlard. Et Meydan, korkun bir sessizlik iindeydi.Ertesi sabah meydanda,ejder sureti zerinde, Kap Aa'snn cesedi grlyor, sebeplerini soranlara: Gece ehzadelere suikast etmek istemi. Harem-i Hmayun huddam (hademeleri) tarafndan paralanm, deniyordu. Sonra, bunun bir iftira olduu, Kap Aa's sert bir adam olduu iin Olanlar tarafndan ldrld syleniyordu. Davut Paa, aleyhinde kopan frtnay anlamt. Halka yaranmak iin dirlikler ihsan ediyor,ne kadar maktu'ul vezaif esvak cihan tair herze km ve kemnam rezile-i enam var ise hepsine evkaf tevliyetleri veriyordu. Paa cinayetinin cezasn ekeceini anlamt. Sultan Osman' sipahilerin isteinin aksine ldrdn biliyordu. 150 Dillerini tutmak iin mansplar veriyor, verilecek bir eyi kalmad zaman; Uygun bir hizmet bul Verelim, demekte kusur etmiyordu. Davut Paa cinayetinden, mevkiini kaybedeceinden dolay zdrap duyuyor, herkese yaranmaya almaktan geri durmuyordu. Bu alal mevkiini gnden gne rtm, herkes padiah katili diye hakaret etmeye balamt. Bu hakaretlerden sonra artk Divana da gelemez olmutu.Memleketin iinde bulunduu fetret,devlet adamlarnn dikkatini ekiyor, cinayetlere itirak etmek istemeyen kimseler,kendilerini her eyden uzak tutuyordu.Padiahtan Kubbe Veziri'ne varncaya kadar devlet ileri katillerin elinde, katillere arkadalk eden hrsl, vatan sevgisinden yoksun kimselerin idaresinde bulunuyordu. Katillerin en by sadrazamd. Dieri Kalender urusu Suba (99) olmu, stanbul'un zabta ileri bir katile verilmiti. Zorbalarn korumasyla gelen eyhlslm ise, memleketi kurtarmak iin alan gen ve faal bir halifeye kar ilenen cinayeti dnemiyor ortada adam ktl olduunu hissediyordu.Fakat bu his yanlt; Memlekette adam ktl yoktu. Hased ve garaz vard. Srf kendisi iin yama yapmak duygusu mevcuttu. darenin cahiller elinde kalmas,namuslu kimselerin uzak durmasndan, memlekette siyasetin ve idarenin yenieriler elinde bulunmasndan, zorba kuvvetinden baka hi bir kanunun hkm srmemesinden ileri geliyordu. Valide Sultan, memleketin bu durumuna kar ilgisiz, vezirlerin elinde zayf bir aletti. Birgn, eyh'l-lslm'dan bir tezkere alryor, derhal Msr'dan gelen Mere Hseyin Paa'y sadarete geiriyordu. Mere'nin sadarete gemesi herkesi hayretler iinde brakyordu. Mere idare ilerini Satrc Mehmed Paa'nn mutbanda renmiti. Aba(99) Nama, c.2,s.248 151 lktan sipahilie, Mirahurlua, daha sonra Msr eyletine sahip olmutu. Fakat cahil birisi olduu herkese bilinmekteydi. Sadrazamlk mevkiinin Mere'ye kadar

drlmesi halk hayretlere drmt. Bununla beraber Mere de sadrazaml zamannda hi bir i grememiti. Halk yenierilerin inzibat altna alnmasn istiyordu; Mere ise mevkiini elde tutabilmek iin onlara uyuyor, koyun akeleri ihsan ederek Sultan Mustafa'nn hazinesini israf ediyordu. Ama bu ihsanlar da hi bir etki meydana getirmiyordu. Gen Osman cinayetinin aksi tesiri alttan alta kaynyordu. Bazan ferdi teebbsler meydana kyor, Mere Hseyin Paa Sultan Ahmed Camii'nden koyun akeleri datmakla megulken, ortaya, bir elinde bak teki eline abasn dolam, bir ahs atlyor: Sultan Osman' neylediniz? diye hmla hcum ediyor, aalarn kargaal iinde birka kiiyi ldryordu. Bir kan paralyor, kendisi de sipahi hcumuyla ldrlyordu.Bu hareket adamn divaneliine veriliyordu.Her tarafta tereddd ve endie hkm sryordu. Yenierilerle ulema birbirlerine gvenemiyorlard. Ulema,Camii cedid evkaf-zevaidini Beytlmal'e idhal iin mavereye toplandka yenieriler ulemadan da phe ediyorlard. Devleti sokaklarda yenieriler, sarayda Valide Sultanlar idare ediyordu. Mere Hseyin Paa rakiplerini birer birer uzaklatryor, Gen Osman olaynda hizmeti grlen yenieri Aa's Dervi medaniyeye aryordu. Birka gn sonra, yenieriler arasnda ldrld haberi yaylnca yenieriler ve sipahiler toplanyorlar: -Aamz ldrd. Bizi dahi birer kier ldrr. Vezir azl ve katl olunmak gerektir, diye ayaklanyorlard. Saraya, Valide Sultana giden arzuhale derhal cevap kmt: 152 Davut Paa, Grc Mehmed Paa, Lefkeli Mustafa Paa, bunlardan hangisi ihtiyar olunursa vezareti verdim. Valide Sultan, memleketin kaderini eline alacak vezirin seimini de yenierilere brakmt. O zaman, herkes kendi tuttuu paay semek istiyordu.Kavga,grlt, neticede hi bir vezir seilemiyor, sonunda sadrazamn atanmas Valide Sultan'a braklyordu. Valide Sultan da, olunun dadsnn kocasn, Lefkeli Mustafa Paa'y sadrazam olarak atyordu.Yenierilerin zorbal halk yldrmt. zellikle Gen Osman'n ehid edilii karsnda susular halkn nefretini daha da artrmt. Halk memlekette kuvvet gryordu: Padiah, ulema, ordu. Padiah deliydi; onun nfuzundan herkes midini kesmiti. Ulema menfaatine dkn, dini geim vastas haline getirmiti. Vazifesi Mslmanlar irad etmek, insanlarn haklarn korumak iken, gereinde mevkisini korumak iin padiahn ldrlmesine bile itirak ederdi. Yalnz mit yenierilerde kalmt. Fakat onlar da bu cinayetlere skut ediyorlar, bir ki katilin ihtirasna onlar da alet oluyorlard. Osmanl Devleti'nin kaderinin elinde tutulduu makamn banda akli dengesi bozuk, bir padiah, akl ksa bir Valide Sultan vard. Devlet katillerin elinde oyuncak oluyordu. Ulema bu durumu yerinde grdkleri iin yenieriler herhangi bir isyanda ve itirazda 'bulunmuyorlard. Tevikilerin susmas, yenieri zorbalarn harekete geirmekten alkoyuyordu. Fakat bu sefer, dtan gelen bir etki, vicdandan kan bir nefret yenierileri de tahrik etmeye balamt. Halk yenierilere dmanlk besliyordu. Hanedandan bir padiah azimann nam ve nemeki hakkn gzetmeyip eline sureta emanet

verilmiken gard ve zulm ile katline skut ettiklerinde ikayet eyliyordu. Nihayet bu d153 nceleri her tarafa yaylm, Erzurum'da Abaza Paa'nn isyan etmesine sebep olmutu. stanbul'da, Anadolu'da isyan belirtileri grlyordu. Halk Devlet Valide elindedir.Padiah zevil ukulden deildir diye ayaklanmlard. Yenierilerin btn mevkileri ele geirmelerinden, lyk kimselerin mahrum ve perian olmalarndan ikyet ediyorlard. Asker istibdad, kanunsuzluk, memlekette byk bir isyana sebebiyet vermiti. (100) Fezleke-i Ktip elebi, c.2,s.28 lk isyan Erzurum'da, Abaza Paa vastasyla balamt.Abaza'nn adamlar yenierilerle geinememiler, birok kere arpmlard.Yenieriler de Abaza'ya hakaret etmiler, Paa'nn kiisel dmanln kazanmlard.Gen Osman olay meydana gelir gelmez, Abaza ahsi intikamna siyasi vesileler bulmu, yenierileri krm, Sultan Osman'n intikamn almak iin ortaya atlmt. Abaza, stanbul'a, yenieri Kethdasna gnderdii bir mektupta bu dncesini aka ortaya koyuyordu: Padiah- mazlum ocanza dahl dtkde gayret ekp Yedikule'ye gndermeyp sarayda hapsolunsa, siz mttehem olmazdnz. Behey gayretsiz b arlar. Kend Aa'nz Orta Camide katledeler. Siz bakup durasz. Eer sipahi ile karndalarz, derseniz, sipahi Kubbe Alt menasbndan gayri tevliyet ve cebayete varnca birey komayp hep aldlar. Size ne dedi? Siz onlara yardm etmeniz, yalnz onlar yine kadir idi. Ehl-i rzn ve ayan devletin hanelerin yama etmei faide mi kyas ettiniz? Memaliki slmiyeyi yakmaya siz sebep oldunuz.Sultan Osman Han sipahi kapsna varsa byle olmazd.Eer dnyalk iin yaptk derseniz,padiah mazlum size ellier altn vereyim dedi.Geri Sultan Mustafa'nn validesi Abaza olup (100)Her bar ki bir mstakil padiah olmaya, ve halt ve akd bir hakim-i kahirin hkmne mnhasr olmaya, devlete rekpeyda olur. deti ilhiye byle olagelmitir. Naima,c.2,s.241 154 bizimle karabeti olduundan dolay padiahlna bizim mesrur olmak grnyordu; Lkin aynimde deildir. Allah bilir ki, ancak padiah mazlumun kan in gayreti hak galebe ve zuhur eyledi. Hemen ne kadar neferin var ise toplayp var kuvveti bzuya getre. Buhtu nair Hazreti Yahyay mazlumun kan iin Beni Israiiden yetmi bin yahudi katlettii gibi ben dahi damen-i dermeyan edp padiah mazlumun kan in yenieri katlini yetmi bine varnca irtrmek zereyim. (101) Yenieriler yaplan bu hakaretlerden mteessir olmulard. Erzurum'daki yoldalarnn felketini dnyorlar arada srada grlt karyorlard. Nihayet Abaza'y Erzurum valiliinden azlettirmeye, isyan bir kat daha alevlendirmeye sebep olmulard. stanbul'da yine bir isyan balyordu. Bu sefer sipahiler ayaklanmt.

 Tarada kadlar ve halk bize katil-i sultan deyu ta'n ederler. Elbette kim katlettiyse hakkndan gelinsin, diye baryorlard. Fakat Blk Aa'lar araya girmi, grlt bastrlmt. Sipahiler Orta Camide tekrar toplanmlar: Tarada gezecek halimiz kalmad.Bizim padiah katlinde rolmz youken bu thmeti kabul etmeziz, diyorlard. Nihayet zabitlerini gndermiler, eyhlslm'dan:Bu husus padiaha arz olunmaldr. Eer ferman etmediyse katiline hkm er'i icra olunsun cevabn almlard. Sipahiler teebbslerinin arkasn brakmyorlard.Divanda arka arkaya grlt karyorlar: Biz Orta Camie emanet vermi idik. Neye dayanlacak ldrld? diye baryorlar, Valide Sultan'a haber gnderiyorlard. Nihayet bir hatt hmayun btn isteklerini yerine getirmiti: (101)Fezleke-Ktip eleb, c.2,s.3 155 Sultan Osman' ben katl olunsun demedim. Davud Paa ldrd. Katilleri kim ise haklarndan gelinip kati olsun. Valide Sultan bu hatt Hmayun'la memleketteki bir karkla zemin hazrlyordu. Yenieriler, Sultan Mustafa'nn cinayetten haberi olduunu anlar anlamaz, her tarafa velvele vermeye balamlard. Btn Aa'lar: Tiz katiller bulunsun. Diye baryorlard.Sonunda cinayetin faillerini yakalamlar, Davut Paa'y Eyp'te, Topular'da, sipahilerden Hamza Bey'in samanlnda ele geirmilerdi. Sultan Osman'n katili perian bir durumdayd: Arkasnda nefti bir kapama, kyafeti pejmrde, benzi sapsar idi. Aa'lar Paa'y bir arabaya bindirmiler, Yedikule'ye gtrmler, cinayet orta, Suba Kalender Urusunu da yanna gndermilerdi. Yenieri Aa's bu baardan memnun, Orta camie toplanan yenierilerin yanna geliyor, Davut Paa'nn yakalandn, artk bir daha itima edilmemesini, herkesin padiahn emrini beklemesini sylyordu.Odaba-lar duyduk ve kabul ettik demiler, sipahiler ve yenieriler sessizce dalmlard. Davut Paa'nn yakalanmas sarayda endielerin domasna sebep olmutu. Davut Paa'nn kars, nc Mehmed'in kzyd. Sultan kocasnn yakalandn haber alr almaz telalanmt. Zorbabalara mracaat etmi, ihsanlar vermi, hatta cellad usta Sleyman Aa'ya teenni ile hareket etmesini tavsiye ettirmiti. Ertesi gn Divan toplanm, Davut Paa Yedikule'den saraya getirilmiti. Kubbe Alt'nn n vezirlerle bilginlerle, yenierilerle ve sipahilerle dolmutu. Celladar Davut Paa'y kapclar odasndan karmlar, Siyaset emesinin nne getirmilerdi.Gen Osman'n katili emenin nne ktrlm, ensesine ineeek klc bekliyordu. O gn Davut Paa perian bir durumdayd. Arkasndaki nefti kapama paralanm pamuklar yer yer grnyordu. 156

Ba ak elleri balanmamt. Korkusundan beti benzi atm, yerinden kmldayamyordu. Herkes kanl bir ban dn bekliyordu. Fakat ani bir deiiklik ortal hayretler iinde brakt: Cellad yakasn kvrp imiri niyamndan karp alacak mahalde Davut Paa koynundan bir hccet ile bir hatt hmayun karm baryor, ktlar yukarya kaldrm; Ben bu temessklerle er'an katlettim, diye haykryordu. O zaman yenieriler ve sipahiler iki taraf oldular. Yenieri ihtiyarlar: -Ur, ldr, diye baryorlar, Sipahiler: Vurma, grelim asln, diye ileriye atlyorlard. Her kafadan bir ses kyordu. alma vurma naralar, siyah serviler ve narlar altnda, saray kubbelerine yansyordu. Cellad klcn klfna koymutu. Yenierilerden biri Davut Paa'y yakalayp siyasetghtan kaldrm, etrafn askerler kaplamt. Davut Paa gszd. Paa'y ata bindirmiler, Orta Camiye gtryorlard. Yenierilerle sipahiler Davut Paa iin birbirine giriyor, bu ekimeler zabitleri bertaraf ediyordu. Yenieriler katlini, sipahiler halasn yani yenieriler ldrlmesini, sipahiler kurtulmasn istiyordu. Fakat bu istek, menfaatten ari ve halisane deildi. Sipahiler Davut Paa sadarete gelir gelmez, bu hizmetlerine kar mkfat mit ediyorlar,bu vacib'l Katlin ikasn kendlere sebebi itina ve emval ve nil-i meradat tasavvur oyuyorlard. Yenieriler ise katli sultanthmetinden kurtulmak dncesizdeydiler.Bununla beraber her iki tarafnda hrsl ve cahil olanlar Davut Paa'nn, fesada alet olanlarn bekasn istiyorlard: Memlekette fitne eksik olmadka, yamann devam edeceini biliyorlar, skuneti menfaatlerine aykr gryorlard. Askerin bu durumu vezirleri ve devlet adamlarn artmt. 157 Herkes Davut Paa'nn, askerlerin kargaal ortasnda, Orta kapdan kn hayretle seyrediyordu. Bu a ve sefil topluluk, kar mitlerine tabi, Davut Paa'y paylaamyorlard. Herkes eteinden ve destmailinden birer para koparp Paa'ya veriyordu. Davut Paa memnun ve akn bez paralarn arka arkaya kabul ediyor, ba ak, heyecandan soluk solua gelmi, at zerinde baygn bir halde ilerliyordu. Yenierilerle sipahilerde byk bir gayret, byk bir memnuniyet grlyordu. Artk Davut Paa sadrazam olur olmaz, bu bez paralarnn sahiplerini bilecek hizmetlerine karlk onlara dirlikler verecekti. Davut Paa'ya gsterilen iltifat ok fazlayd. Sipahilerden biri bandan sarn karm, giydiriyor, dieri feracesini veriyor, br atndan iniyor, Paa'ya takdim ediyordu. Bu perian ve grltl alay byk bir velvele iinde Orta camiye gelmiti. Camide Paa'ya kavuk ve elbise giydiriyorlar, vezirliini kutluyorlard. Sonra i neticeye geliyordu. Nian sahipleri birer birer mansp stemeye balamlard. Davut Paa tavrn hi bozmuyordu. Bir taraftan Aa'lara mansplar verdike, br taraftan nian vermeyi akllarna getiremeyenler derhal eteklerinden ve kollarndan birer para koparyorlar Veziri Azama aceleyle takdim ediyorlard. Davut Paa durmadan

rtbe veriyordu. Etrafnda Kethda, avuba, tezkereciler, rtbeleri ve mansplar devaml olarak alp vermekle meguldler. Davut Paa ve adamlar, arkalarndan, sarayda meydana gelen olaylardan habersizdi: Paa gider gitmez sadrazam cellad arm, Davut Paa'y sormutu. Sipahiler ald cevab zerine, btn sipahiler: H bizim alakamz yoktur, demiler, Kazaskerler olay sicile kaydetmilerdi. Divan bozulmu, sadrazam zgn ve heyecanl sarayna dnmt. O srada Kapclar Kethdas'nn damad Ahmed Aa, sadrazam ziyarete gelmiti. Ahmed Aa cesur ve mert bir kimseydi. Sadrazamn zntsne armt: Nedir tefekkrnz. Bana syleyiniz. Eer bu vaki olan ahvalden tr ise, bana bir ferman verin. Varp bifazlillahi Tel ol fitneyi ref ve mel'unu katledeyim, demi. Sadrazam memnun ve mesrur ferman vermi, Ahmed Aa ikiyz skfl kapc ile Orta Cami'nin nne dayanmt. Davut Paa bu srada mansplarn datm ile meguld. Bir ka saat sonra: Kapclar Kethdas geliyor diye bir haber yaylmt. Aalar telalanm, yenieriler ne yapacaklarn armlard. Aann gelii mansplarn paylalmasyla megul rezil kimseleri darmadan etmi, her biri bir tarafa sinmiti. Ahmed Aa gsterili bir ekilde camiye girmi, Davut Paa'y yakasndan tutmutu. Sultan Osman'n bindii arabaya bindirmi, etrafn kapclara sardrm, Yedi Kule zindadnda mazlum padiahn intikamn almt. Bir ka dakika iinde Gen Osman'n katilleri birer birer ortadan kaldrlmt. Kalender Urusunun naa denize atlyor, dier katillerin ldrlmesi iin grevli olduklar vilayetlere kapcbalar gnderiliyordu. syann birinci blm bu ekilde kapanmt. Sadrazam Grc Mehmed Paa bu hizmeti ile yine kendini beendirememiti. Mere Hseyin durmadan ba kaldryordu. Sadrazam devirmek iin sipahi zorbalarndan Arnavut Sleyman' elde ediyor, yanna paralar veriyor, nihayet, kantemir, leh kral sikalar yaptrdn arz etmiken Veziri Azam mukayyed deildir deyu Mehmed Paa'nn dmesine vesile hazrlyordu. Ertesi gn sipahilerle odabalar divana hcum etmiler: Sen bizim sabkan baz ihvanmz katledin. Biz seni istemeziz. Tavai taifesinin vezarette alakas olduuna raz deiliz. 158 159 Yok dersen haner rp seni paralarz, diye barmlard. Sadrazam felketi anlar anlamaz tecdid-i vuzu eder gibi nazikne Divandan kp savumutu. Mhr- erif derhal Valide Sultan'a gnderilmi, Valide Sultan da: Kul kimi isterse verilsin, cevabn vermiti. Kul Mere Hseyin Paa'y istemi, vezirlii drt gzle bekleyen Mere Hseyin Paa tekrar sadaret mevkiini igal etmiti. Mere Hseyin Paa bu kere mevkisini en son noktaya kadar korumaya karar vermiti. Bunun iin yegne are, yenierileri elde etmekti. Mere Hseyin o gn Divan'a gelmi, gsterili bir ekilde sadaret makamna oturmutu. Yenieri zabitlerine ve

neferlerine hilatler ve koyun akeleri ihsan ediyor, Aa Kaps'na bin kilo eker gnderiyor, Orta Camiye ibriim hallar detiyordu. Mere Hseyin mevkisini elde tutmak iin hiddet ve iddet gstermeyi, devlet adamlaryla halkn gzn yldrmay uygun bir hareket zannediyordu. En ufak bir sebeple namuslu kimselere satayor, Divan'da mirmirenlar bile sopayla ldryordu. Fakat memurlara gsterdii iddeti yenierilere kar gsteremiyordu. Yenieriler Mere'nin velinimetleriydi. Onlara her istediklerini veriyor, edebe aykr hareketlerine bile dlle karlk veriyordu. Devlet hazinesini israf etmekten geri durmuyordu. Mere'nin amac yenierilerle sipahileri elde etmek, onlara dayanmak suretiyle vezirlik koltuunu salama almakt. Hizmetle, zeka ile ykselmek Mere'nin aklna bile gelmiyordu. Yenierilerle sipahileri doyurmann imkn d olduunu bilmiyordu. Zaten hazinede on para yoktu. Mere Hseyin Paa her iki taraf da elde edeyim derken, sipahileri kendine gcendirdi. Nihayet bir gn kadlardan birini dmesi makamndan alnmasna sebep oldu. Kad,btn bilgin160 lerin evlerini dolat, Mere'nin zulmlerini anlatt, ulemann hilfete yaplan tecavzlere kar hi bir zaman harekete gemeyen rk- diyanet ve hamiyetin tahrik etmeyi baard. Ulema derhal isyan ediyor, ilerinden bazlar Mere'nin baz elfaz kfr sylediini ileri sryordu. Sonunda btn hocalar ayaa kalkyordu.Bir sabah Fatih Camii alimlerle doldu. Her taraftan akn akn hocalar geliyordu. Sultan Osman'n ehadeti iin Davut Paa'ya hccet imzalayan, Davut Paa meselesinden sonra Anadolu 'kazaskerliinden emekli edilen Yahya Efendi de ;bu toplulua sergruhluk ediyordu. Ulemann isyan dine yaplan tecavzle veya Allah'n kullarna yaplan bir hakszl dzeltmekle ilgili deildi. nsan haklan ise onlar hi ilgilendirmiyordu. Asl ama, ulema ile ho geinemeyen Mere'den intikam almak, kiisel intikam duygularn tatmin etmekti.Dier taraftan Mslmanlarn haklar inenir, devlet hazinesi boalr, Hilfet makam ihtiyar bir kadnn oyunca olurdu; ulemaya gre btn bunlarn hi bir nemi yoktu. Onlar Mere Hseyin'i istemiyorlar. Mere'nin kfr ve dalletine ve ibahat dem vacib'l iirakasna fetvalar yazyorlar, az birliiyle eyhlslam' aryorlard. Fatih Camii grlt iindeydi. eyhlslm Yahya Efendi gelir gelmez, hep birden : Vezir gelsin. Davamz grlsn. Hkm-i er'i icra olunsun, diye hcum ettiler. eriat, bu ihtirasl kimselerin oyunca oluyordu. Mfti, asi ulemay yattrmak istedi: Madem ki veziri azamdr gelmez ve hakknda icra-i ahkm mkildir. Siz bunda tevakkuf edin. Ben varp Padiaha vaki hali ilam edeyim. Mazul olduktan sonra gelip davanz grlsn, dedi. Ve gitmek istedi. Fakat Bakcolu ortaya atlm, mftiyi salvermek istemiyordu: Bunu meclisten zinhar salvermen. Yoksa cmleniz katl olunmak mukarredir, diyordu. Bu szler kimsenin ku-

161 lana girmiyordu. Mfti felketten kurtulur kurtulmaz saraya can atmt. Bu srada Mere Hseyin Paa da Aa Kapusuna snyordu. Mere, cesaretini ve kararlln kaybetmemiti. Yenieri Aa's ile kazaskerleri toplam: Sultan Mehmed de olan cemiyetin padiah olmas murad hmayundur. Hususan Valide Sultan hazretlerinin maksududur, demiti. Fatih isyann yattrmak iin Ocak Aa'larndan birka kii gndermiti. Aa'lar camiye girip de meayihe sz anlatrken, Yahya Efendi fkeyle ileriye atlm, etrafa kfrler savurarak: Bunlar yave syler. Bire vurun, demiti. O zaman btn ulema Aa'larn etrafna mler, hepsini ortaya almlar, sille tokat vurmaya balamlard. Nihayet kadzadeler mdahele etmiler, Aa'lar g bela darya karmlard. Aa'lar sve sve Mere'nin huzuruna giderlerken, Bakcolu ile baz ulema da Yenieri odalarna gitmilerdi. Ogn Bakcolu Fatih Camiinde nemli bir grevi yerine getiriyordu. Sipahi zorbas, arkasna mavi atlas bir elbise giymi, ulema arasna karmt. Yenieri odalarnda yaplacakk vazife malumdu: Odabalar ve neferleri elde etmekti. Aslnda hocalar odabalara mracaat ettikleri zaman : Bizim ile olur muuz? Sultan Mustafa bir divane mecnundur. Padiah yoktur. Clus ettirelim, demilerdi.Yenieri neferleri: Ulema efendilerimiz kande ise biz dahi onlar ile bileyz, cevabn vermilerdi. Bu vaade derhal inanmlard. Byk zabitleri elde edilmeden yenierilerin kendilerine tabi olacaklarn zannetmiler, Mere Hseyin Paa taraftarlarna kar koymaya karar vermilerdi. Mere Hseyin, ulemay datmaya kesin karar vermiti.Fatih'e durmadan adamlar gnderiyor, yenierileri silahlandryor, daha sonra Nakib'l-Eraf Gubari Efendi'yi yolluyordu.Gubari Efendi Fatih'e geldii zaman, ikindi olmutu. Cami halk ile bilginlerle kaynayordu. Gubari Efendi'yi karlayanlar mihrap ile minber arasna gtrmler, orada pencereye oturtmular: Syle, cevabn nedir? demilerdi. Gubari Efendi hocalara nasihat ediyor, bu davadan vaz gemelerini sylyor, koynundan karm olduu bir hatt hmayunu okumaya balyordu. O zaman ulema birbirine 'kart: Bizim padiahmz mecnundur. Okumak yazmak bilmez.Bu hat filan cariyenindir, dey Allah Allah aryorlar velvelelerle, barlarla mftiyi kaldryorlard. Orada, mihrabn yannda, srk zerinde duran Ak emseddin tacn kapyorlar, aceleyle bayrak yapmaya alyorlard.te o zaman Fatih'in muhteem camiinde zilletini gsterir, girye, mucib-i ar manzara peyda olmutu: Bayrak aldka, ulema, koca kavuklar, iri sakallaryla bol cbbeleri arasndan kollarn amlar, tekbirlerle yorlard. Kimi bayraa gzn sryor, kimi makremesini uzatp yzne getiriyor, bu cahilce ve mutaassp hcumlarla bayran aac krlyordu. Ulemadan biroklar yerlere yuvarlanyordu. Bu grltlerle sancak darya, Hnkr Maksure'sinin merdiveni stne dikiliyor, Nakit de yanbana oturuyordu. Fatih Camiin'in etraf ulema ile, seyircilerle dolmutu. Hocalar civar tekkelerde bulduklar sancaklar da getirmiler, hepsini bir yere dikmilerdi. Ulemadan bazlarn

evlerinden kaldryorlar, gelenleri salvermiyorlar; btn ulular, merdiven zerinde korkun bir ses fetih sresini okuyorlard. Halk gzlerini amlar, bu rezalete hayran hayran bakyorlar, hep bir azdan kubbelere yansyan seslerle tylerinin rperdii hissediyorlard. Herkes bu komediyi hayretle seyrediyordu. Hi bir sebebe, hi bir maksada dayanmayan bu hare162 163 ket, ulemay gln bir manzarayla kar karya brakyordu. Nihayet duay bitirdiler: Cenk ederiz diye etraf velveleye verdiler. Fakat hi biri de silahsz olduklarn, hatta silahl olsalar da kullanmaya gleri yetmeyeceini dnemiyordu. (102) Akam oluyordu. Mere Hseyin Paa asilerin henz dalmadklarn haber almt. Artk isyan bastrmak lazmd. Yenieri Aa's ile pr silah neferler hareket etmilerdi. Aa, ehzade Camiine gelmi, namaz kldktan sonra gitmeye karar vermiti. Fatih'te toplanan ulema, yenieri aasnn hareketi zerine korkularndan ne yapacaklarn armlard. Aa'nn geldiini gizlice haber alanlar:Akam oldu, gidelim. Sabah yine gelelim. diye svmlar, bazlar abdes almak bahanesiyle savumulard. leri gelenler de evlerine gitmilerdi. Gece, ba avu Kara mzak maiyyetiyle camiye gelen yenieri delikanllar ulemadan ok az kii bulabilmilerdi. Bununla beraber bulduklarn ldrmler, seyircilerden, namaza gelenlerden ounu ortadan kaldrmlard. Cesedlerini kr kuyulara, doldurarak bu garip komediye bu ekilde son vermilerdi.Mere Hseyin bu baardan dolay memnundu. Bir iki gn sonra, ulemadan n ayak olanlar sryor, iddeti gittike arttryordu. Mere'nin keyfine snr yoktu. Ulemadan bazlar o gn Aa Kaps'na gidemediklerinden dolay zr diledikleri zaman, Mere, pr tebessm: Sultan Mehmed'e varma biliyordunuz, diyordu. Fatih rezaleti ulemann kymetini drmt. Sokaklarda halk byk sarkl birinin getiini grnce: Sancak-i diniyye, diye baryor, hocalarla alay ediyordu. Ulema kendi hatalarn dnmyorlar, intikam yine vatandalarndan alyorlard. Yenierilere dmanlk besliyor, Abaza Paa'y isyana tevik ediyorlard. (102)Fezleke- Ktip elebi, c.2,s.37 164 Mere ise yenierileri koruyor, sipahileri ezmeye alyordu. Mere'nin amac yenieri zorbalarn maiyetleri ile beraber sarayn iine saklamak, sipahileri eli geliyor, diye kandrmak, ulufelerini eli karsnda datmak iin saraya toplamak, ilerinden bazlarna kt muamele ederek ayaklandrmak, sipahiler, esaet-i edebe baladkta bire urun dedikte pusudaki askerleri karmak sipahileri tamamen krdrmakt.Mere Hseyin, bu dncesini bayramdan sonra uygulamaya karar vermiti.Mere'nin bu dncesi sonusuz kalmt. Bayram gn Mere'nin hazinedar bir dkknda otururken sipahiler gelirler. Onlar da oturmak isterler. Hazinedarn arkadalar bunlara: Baka dkknda oturun, derler. Sipahiler buna gcenirler:Biz de sipahileriz. ltifat padiaha menuslarz. stediimiz yerde otururuz, derler. Mere'nin

hademelerinden biri fena halde kzar:Sizin tedarekiniz grlmtr Bade'l lyd belanz bulursunuz diye meseleyi aa karr. Bu hatal hareket Mere'nin mevkisini kaybetmesine sebep olur. Artk sipahiler durup dinlenmemilerdi. Bir gn bil ittifak Divan'a gitmiler: Sen bizi krdrmak istersin.Bize senin vezaretin lazm deildir. Biz bir bgaraz vezir isteriz diye barmlard.Mere,teebbsn inkr etmi, yenierileri elde ederek sipahilere taarruz ettirmek istemiti.Yenieriler derhal: Biz bu vezirden raz ve akiriz. Tebdilin istememiz, demeye balamlard. Fakat yenieri Kethdas Bayram Aa Mere'nin bu giriimini tamamen sonusuz brakmt. Bayram Aa uzak grl ve zeki bir kimseydi. ki snfn arasndaki dmanl tehlikeli grr, yenierileri Mere'den soutmann arelerini dnrd. Nihayet zor165 balarn ileri gelenlerini toplam, odabalarn Mere'den para aldklarn, kendilerine bir ey vermediklerini, sipahilere dmanlk etmeye hi bir sebep olmadn, anlatm, odabalara kesinlikle uymamalarn tenbihlemiti. Yenieriler bu nasihati ok yerinde bulmular, Mere'yi istememee karar vermilerdi. Ogn sipahiler yine Mere'nin aleyhine isyan ederler: Biz bir bgaraz vezir isteriz, diye barmaya balarlar. Odablarla zorbalar: Bize bu devletl'dan gayri vezir gerekmez, deyince sipahiler: Siz her zaman mrvvetin, ihsann almakla hakk ketmedp tarafgirlik edersiz. Yenierinin neferat sylesn, derler. O zaman neferat hep bir azdan : Biz dahi makam garazdan olan veziri istemeziz. Sipahi karndalarmz kande ise biz de andayuz, der demez, Mere Hseyin Paa mhr mftiye teslim eder, arka kapdan svr, sadaret mhr Kemanke Ali Paa'ya verilir. Kemanke Ali Paa'nn ilk ii Sultan Mustafa'nn hal'i olmutu. eyhlslm Yahya Efendi ile dier bilginler felketi hissetmilerdi. Artk bu fetrete nihayet vermek lazmd. Devletin ruhu Valide Sultan'n elindeydi. Desisesine gvenenler Valide Sultan' elde ederler, vezirlie sahip olurlar, mansplarn yamasna balarlard. Sultan Mustafa'nn deliliini herkes biliyordu. Sorumlu mevkide devlet adamlarn idare edecek kimse grlmyordu. Padiahnumur-u dnyada adem-i uuru ve zabt ve rabt ve mesalih-i ibadda tasarru-u aki ve sevda olmad kati zahir, ve malum ekabir ve esair (103)idi. Valide Sultan'n aczi yznden devlet hazinesi mahvolmutu. Valide Sultan olunun saltanatn uzatmak iin sarayn altn ve gm takmlarna varncaya kadar hepsini paraya evirtmiti. (103)Naima,c.2,s.263 166 Fakat yine de ulufe, culusiye verecek para kalmamt.Saltanat nfuzu yoktu; devlet yenieri zorbalarnn elindeydi. Her taraf harap ve periand. Memlekette genel bir k grlyordu. Vilayetlerde isyan ateleri parlyordu. Valiler ayaklanyor,kadlar

zulme devam ediyor, devletin 244 buuk milyon akaya ulaan geliri birden bire 48 buuk milyona iniyordu. (104) Bunun da nemli bir ksm saray kadnlarna ayrlyordu. Hazineye ancak 10 milyon ake girebiliyordu. Memlekette mthi bir nfus azalmas vard. Bu sebepten devlet adamlar Sultan Mustafa'y tahtndan indirmeye karar vermilerdi.Bir gn, Sultan Mustafa, Davut Paa saraynda iken, Yeni Saray'a getirmiler, eski odasna kapamlar, Ksem Sultan'n byk olu Sultan Drdnc Murad, on bir yanda, Osmanl tahtna oturmulard.Sultan Murad'n tahta k kadnlar saltanatnda nemli bir devrenin balangc olmutu. Valide Ksem Sultan bu tarihten itibaren Osmanl siyasetini idareye balayacak, Sultan Mustafa'nn validesi Eski Saray'a nakledildikten sonra, sarayda yine bir kadn zeks hkmn srdrecekti. (104) Hammer, c. 2, s. 393 167 KSEM SULTAN Sultan Mustafa eski meknna ekilmiti. Mhpeyker Ksem Sultan Eski Saray'dan gelmi, yllardan beri bekledii isteine kavumutu. Ksem Sultan gzellii ve zeksyla Sultan Birinci Ahmed'i etkisi altna almt. Ksem Sultan da Hurrem'in saltanat hrs, Bafa'nn dessasl mevcuttu. Fakat faaliyetleri ve hareketleri memlekete nisbeten zarar vermeyecek orandayd. imdiye kadar ehzadelerini Murad, Kasm ve brahim'i kardelerinin zulmnden kurtarmay baarmt. Gen Osman faciasn Eski Saray'da dinlemi, Sultan Mustafa'nn tahttan dn sabrszlkla beklemiti. imdi, hayatnn en mutlu gnlerini yayordu. Saltanat, nfuz, hkimiyet, debdebe hepsi elindeydi. Sultan Murad on bir yandayd; hkmeti kendi idare edecek, oluna rehberlik eyleyecekti.Fakat vezirlerin ahlkszln nlemek mmkn deildi. Sadrazamla gecenler birer bahane ile, hatta iftirayla rakiplerini drmeye devam ediyorlar, iktidar ve ehliyetleri ile kendilerini gstermeyi akllarna bile getirmiyorlard. Rakiplerini ldrmeyi, zeksyla kendini kabul ettirmekten kolay buluyorlard. Sadrazam Kemanke Ali Paa, eyhlslm'n rvetin terk edilmesi iin ettii nasihatlere gceniyor, meihate gz diken kaynpederinin teviklerine kaplyor, Gen Sultan Murad'a; 168 Yahya Efendi'nin padiah iclas hususunda rzas youdu, diyemftinin azli ehemmi mhimmat idn1 arz ediyordu. Nihayet mftiyi azlettirmi, yerine Gen Osman'n kaynpederi Esad Efendi'yi getirmiti. Kemanke bu baarlardan sonra, Mere Hseyin Paa'y da yakalayp ldryordu. Rakiplerini birer birer srdryor, haklarnda sahte mektuplar uyduruyordu.Vilyetler Abaza isyan ile ateler iinde yanarken, Kemanke Ali Paa sadrazamlk mevkiini elinde tutmaktan baka birey dnmyordu. Bu srada Pir Mehmed Paa Msr'dan mazulen stanbul'a gelmi, Budin vilyetine atanmt. Mehmet Paa Sultan Osman zamannda bostancba idi. Meyhanelerini bastn ileri srmemeleri, kendisini mansbndan etmemeleri iin maiyyetinden iki hizmeti ile sipahilere yirmi bin flori gndermiti. Fakat hizmetiler

yirmi bin florinin yarsn kendileri pay ederler, sipahilere yarsn verirler. Pir Mehmed Paa kendilerinden makbuz isteyince, hilelerinin meydana kacandan korkarlar, efendilerini ldrmeye kalkrlar. Derhal sipahilere giderler: Paamz bizden size verdii altunu istirdad etmek ister. Geri verin, deyince, sipahiler fkelenirler, hep-birden Kemanke'e bavurarak: Pir bize sadaret tahsili in flori arz ediyor. Amma biz senden honuduz, derler. Kemanke Pir Mehmet Paa'ya musallat ederler. O andan itibaren Kemanke Pir'in ldrlmesine karar verir. Sadrazamn cinayet iin kurduu dolap ayan hayrettir. Kemanke ertesi gn kaynpederini, Rumeli kazaskeri bostanzadeyi Pir'e gnderir. Azn aratmak ister. Bostanzade Pir Mehmed Paa ile teden beriden sz eder, sonunda sarndan bir kt karr. -Sultanm Ben ilm-i cifirde mahir, fenn-i ncumda akraim yoktur. 169 Elbette damadm yerine sen sadrazam olursun. Rica ederim ki, l zaman bize eziyet buyurulmaya, diye yalvarr, yakarr. Pir Mehmed Paa akn bir ekilde gzlerini am, korkusundan; Git hey Efendi. Deme byle kelm. Bize sadaret lzm deil, diye bana bel getirmemek ister. Fakat Bostanzade durmadan srar eder. Pir Mehmed Paa'y ikna etmeye alr. Nihayet Mehmet Paa bir ey demeden kurtulamayacan anlaynca belay def etmek kabilinden : Muktedir ise hayrola, der demez, Bostanzade derhal Kemanke'e koar, sevinli bir ekilde: Vezarete rabet ve talebi muhakkaktr,der.O zaman Kemanke kavuunu dzeltir, saraya, Valide Sultan'a koar: Pir Sipahiyi fitneye tahrik edip flori sralar gndermitir. Vcudu idam olunmazsa devlet umuruna halel gelir, der ve emrini alr. Ali Paa saraydan kar kmaz, Pir'e haber gnderir: Destbus iin saray hmayuna gidildikte bizlere urasn. Maiyyet ile gidelim, der. Zavall Pir, meseleden habersiz, sadrazamn sarayna urar, Vezirin saraya gittiini haber alr. Biraz can sklr. Nihayet yalnz bana, vakarl bir ekilde saraya girer girmez amarlkta tevkif edilir. Kemanke daha nce saraya gelir, Bostanclara : Bugn padiah bir mcrimi helak etmek iin ferman etmitir. Hanginiz mbaeret eder? Tam bu srada Pir merdivenden kar.Kemanke Pir'i grr grmez,aalar,Pir derdmen kaziyeyi hissedip : -Sultanm mrm nedir? Beni padiaha bulamaktan niin men edersiz? Bulaaym. Benim de szm 170 vardr, der. Kemanke dinlemez. Zavall Pir'in gsne bir yumruk vurur, merdivenden aa yuvarlar, Bostanclara ;

 Aln unu, hakkndan gelin, diye barr, etraftan bostanclarla beraber Kara Mahmud frlar.Kara Mahmud Efendisini grnce, arr. Vurmak ister,fakat mmkn deil. Nihayet Pir Mehmed Paa bu ekilde kurban edilir. Ksem Sultan btn bu cinayetlere kar hi bir ses karmyor, fakat gen Sultan Murad di biliyordu. Ksem Valide, ahsi hi bir baar elde edemiyordu. Badat'tan Bursa'ya kadar Anadolu ekiyann elinde periand. Bekir suba Badat'ta ran'llarn elinde, ate karsnda kzartlyor, babas cayr cayr yanarken, olu karsna gemi arap iiyordu. Kemanke hrsnn cezasn grdkten sonra, erke Mehmed Paa'lar, Hafz Hamid Paa'lar, Halil Paa'lar, Hsrev Paa'lar srayla sadrazamlk makamn igal etmilerdi. Gen Osman olaynn ihtilali andran sonucu, Anadolu'da Abaza'nn isyan eklinde, henz devam ediyordu. ranllarn eline geen Badat'a durmadan sadrazamlar ve ordular sevkediliyor, hi bir baar elde edilemiyordu. Anadolu'dan her ordu getike, yol gzerghnda harabeler ve insan cesedleri ylyordu. Dalar Delisi Sleymanlar, Rum Mehmedler Anadolu'yu yakp kavuruyordu. Sultan Murad yenierilerin ve sipahilerin zulmlerini gryor, Gen Osman olayndan beri devam eden askeri isyanlara son vermek istiyordu. Fakat Ksem Sultan'n vesayeti bu nemli icraatn uygulanmasna engel oluyordu. Sultan Murad, ya ilerledike, Validesinin koruyuculuundan kurtulmaya berkiyordu. Ksem Valide'nin vesayeti devam ettii srece eski karklklar, eski isyanlar haliyle devam ediyordu. Ksem Sultan, Gen 171 Osman'n Kzlar Aa's Mustafa'y tutuklu bulunduu yerden getirtmi, hkmeti onunla idare etmeye balamt. Sultan Murad, validesinin nfuzundan ok etkileniyordu. Artrk kendi de bym, yirmibir yama gelmiti.(1039) Uzun boyu, salam bnyesi, solgun yz, ela gzleriyle at zerinde sokaa kt zaman baklarndaki iddette herkesi rktmeye balamt. Sipahilerin isyanlar, vezirlerin ihtiraslar Drdnc Murad'n kalbinde nefret ve dmanlk hisleri uyandrmt. Gen padiah yaratl bakmndan hain birisiydi. Her eyi ezmekle, ldrmekle, tepelemekle baarl olacana inanyordu. bu kararn gstermek iin genellikle kyafet deitirip sokaklarda dolar, halkn itimai hayatna karrd. Validesinin nfuzundan kurtulduka, timarlar slah eder, hereyden nce Ksem Sultan'n vesayetinden ayr kalmak isterdi. Sultan Murad ok iyi biliyordu ki, validesi kaptan Halil Paa'y, enitesini tutuyordu. Validesinin nfuzunu krmak iin kzkardeni ayrtyor. Valide Sultan olunun fkesini yattrmak iin avular dolusu para takdim ediyor, elmaslarla ssl koumlar hediye ediyordu. Fakat gen padiah kararndan dndrmeyi baaramyordu. Sultan Murad validesinin Recep Paa'y tuttuunu da biliyordu. Recep Paa'nn kars, padiahn kzkardei Gevher Sultan bir kz dnyaya getirmi, Valide Ksem Sultan derhal murassa bir beik gndermiti.Cmle erkn ve a'yan Recep varup ipday taht ve cevahir ve tazim ve terkim olunmutu.(105) Sultan Murad validesiyle beraber Recep Paa'nn ve Hsrev Paa'nn memleketi istedikleri gibi idare ettiklerini gryordu. Badat kuatmasnn yllardan beri uzamas,

sipahilerin kk bahanelerle isyan etmeleri, artk Sultan Murad'a inin bana geme gereini ihtar ediyordu. (105)Nama, c.3, s.48 172 Sultan Murad btn bu bozukluklar dzeltebilecek azim ve karara sahipti. Yalnz genliin verdii suistimal beden kuvvetini sarsyordu. Kadna o kadar dkn olmamas gen padiahn hareketlerini kadn hilelerinden uzak bulundururdu. Sultan Murad fikri bakmndan salam bir yapya sahipti. iire dknd. Vezirleri ve eyhl slm'lar ile karlkl iir sylerdi. Genellikle; Mahdullah kim bahar ile gelp nevruzumuz Gl gibi geldi, ald, tali'i firuzumuz Ey Murad' dinleriz biz her seher blblleri Name-i mrgn oluptur imdi sz ve szmz. gibi ince duygular ortaya koyuyor, en ok bedeni ekzersizlerle salam bir bnyenin sahibi olmak istiyordu. Genellikle silahdarn belinden yakalar, sa eliyle kuandan tutup kaldrr, silahdarn koca vcudunu bir eliyle bann stnde tutar, has oday dolard. Sonra yine ylece, vcudunun vaziyetini bozmadan indirirdi. Bazan ok ve cirit oynar, kalkanlar delerdi. Bir vuruta koca bir merkebi ikiye bler, iki yz okkalk bir grz oyuncak gibi sallar, fil kulandan, gergedan postu kapl siperleri okla delip paralard.Eski Saray'dan att oku Bayezid Camiine drm, mahareti ve kuvvetiyle vezirlerini kendine hayran brakmt.Bedeni bakmdan kuvvetli oluu Sultan Murad' cesaretlendirirdi.Padiahlk nfuzu ve saltanat gcyle birleen bir kuvvet Drdnc Murad' azimli birisi yapmt.Sultan Murad validesinin vesayetinden kurtulduktan sonra, ilk ii Sadrazam Hsrev Paa'y azletmek olmutu. Hsrev Paa Valide Sultan'n bendesi idi. Sras gelmeden, usle aykr olarak sadarete geirilmiti. Hsrev 173 Paa geri Abaza isyann bitirmiti; fakat ikinci seferinde, vazifesi Badat'n zapt olduu halde, insanlar ldrm, zulmetmi, Anadolu halkn kan ve ate iinde ezmiti. Bundan dolay Sultan Murad Hsrev Paa'y derhal vezaretten azletmi, Hafz Ahmed Paa'y ikinci kere sadarete tayin etmiti. Hafz Paa, padiahn ktzkardei, Nasuh Paa'nn dul kars Aye Sultan'n kocas idi. Dier damad, kaymakam Recep Paa, bu deiiklii ekememiti.Hafz Paa'nn dmesi iin sebep aryor, vezirlii elde etmek iin isyanlar hazrlyordu. Hsrev Paa'nn azledilmesi yenieri ve sipahileri, Anadolu'yu perian eden Dalar Delisi Sleyman'lar, Rum Mehmed'leri zmt. Hsrev Paa bunlarn zulmlerini kolaylatryordu. Bu nfuz zayi olacakt. Bunun iin trediler ittifak etmiler. Hafz Paa'y sadarete geirenleri ldrmek, sadareti tekrar Hsrev Paa'ya verdirmek istiyorlard.

Anadolu'da sipahiler bu dncelerle megulken, istanbul'da devlet erkn toplanyor, yllardan beri uzayan Anadolu seferlerine son vermek istiyorlard. Askerin stanbul'a gelmesi iin emirler gnderiliyor, ksa bir zaman sonra, stanbul sokaklar blk blk ekiya ile doluyordu. Saka Mehmed'lerin, Cin Ali'lerin, Nazl Musli'lerin, Cad Osman'larn, Bak oullarnn garip ve gsterili kyafetlerle stanbul sokaklarnda dolatklar grlyordu. Sipahilerden Bonak ve Arnavut zorbalar Hsrev Paa'nn dostu Recep Paa ile gizli gizli mnasebet kurmaktan geri durmuyorlard. Recep Paa Hafz Paa'y drmek iin, durumu ok uygun grmt. Genellikle zorbabalaryla dp kalkyor, sipahileri alttan alta isyana tevik ediyordu. Valide Ksem Sultan, damadnn entrikalarna hi ses karmyordu; belki de olunun nfuzunu krmaya sebep olaca iin memnun oluyordu. 174 Bir sabah At Meydan'na sipahiler ve yenieriler dolmutu. Ve,Artk kul ayaa kalkmt. Recep Paa zorbalara talimatn vermi, kendi uzaktan seyrediyordu. syanclarn istekleri ok basitti. Hsrev Paa'y azlettirenler padiahn ve devletin dostu deildirler. Buna sebep olanlar da eyhlslm Yahya Efendi, Sadrazam Hafz Paa, Yenieri Aa's, ve Musahip Musa Celebidir. Bunlara daha baka kimselerde dahil ediliyorlar, padiahtan on yedi ikiiyi istiyorlard: Bunlar ver, paralyalm, diye baryorlard. Saraydan hi bir cevap kmamt. Sultan Murad fkesinden kpryordu. At Meydan'nda yenierilerin ve sipahilerin barlar btn stanbul'u ayaa kaldrmt. Bu isyan daha ncekilere benzemiyordu. Zorbalar datacak bir kuvvet, ezecek bir g grlmedike, ekiyann cesareti artyor, dkknlar kapanyordu. Namuslu kimseler evlerine ekilmiler, sonucu bekliyorlard. gn durmakszn saray kaplarna hcum ediliyor, birok kimsenin stanbul'dan katklar grlyordu. Sipahiler gndr saraya hcum ediyordu. Bazan, kendilerine;Bugn sabredin, yarn cevap verilir, deniliyor, Aa'lar sessiz bir ekilde At Meydan'na toplanyordu. At Meydan sabaha kadar sipahi zorbalaryla dolmutu. nc gn, bunlara ulema da katlyor, o zaman ihtillin btn artlar tamamlanyordu. Btn sipahiler alay alay orta Kap'ya doru ilerliyordu. Ksem Sultan sarayda ne yapacan armt. Olunu durdurmak istiyor, kendini tehlikeye atmamasn tavsiye ediyordu. Sadrazam Hafz Paa, isyann mahiyetinden habersizdi. Vezirlerden Bayram Paa kendisine haber gndermi; -Meded Zinhar devletl Sultanm, olamaya ki bugn meverettir dey Divana gelesin. Hemen ihtifa eyliyesiz, demiti. Haberi gtren adam, Arslanhane nnde 175 Hafz Paa'ya rastgelmiti. Hafz Paa at stnde Bb- Hmayun'a gidiyordu. Bayram Paa'dan bu haberi alnca, hi tavrn 'bozmam, glmseyerek; Var bizden selm eyle. Zuhur edecek kazay mbremi ryamda mahede eyledim lmekten gam ekmem, demi, sakin bir ekilde kapdan ieri girmiti.

O srada sipahiler ve halk iki k oluvermiti. Hafz Paa bu saygy kendine zannetmiti. Fakat yenieriler birden bire koyunlarndaki talar frlatarak: Bire urun, diye hcum edince naralar ve feryadlar arasnda atndan yuvarlanmt. Himetileri derhal koltuuna girmilerdi.Paa'nn kaftan yrtlm, sar dmt.arabuk hastalar odasna gtrmler, oradan saraya karmlard.eride Bostancba'dan kaftan ve sark bulmular arkasna giydirmilerdi.Hafz Paa Sultan Murad'n huzuruna girmi, mhr erifi pp teslim etmi,sipahilerin yaptklarn anlatmt. Sultan Murad ok zlmt. Vezire; Yr, var git, demi. Hafz Paa da Yal Kk'nden, tebdili kyafet edip kayna binip skdar'a gemiti. Darda henz sknet meydana gelmemiti.Hafz Paa'nn arkasndan hcum eden sipahiler bara bara Orta Kap'dan ieri giriyorlar, Kap Alt'nn etrafn dolduruyorlar; Padiaha szmz vardr.Divan'a ksn,diye nara atyorlard.Sultan Murad bu feryatlardan sonra bir sre Ayak Divan'na kt.Bbs-Saade nnde tahtna oturdu. zgn ve fkeli bir bakla ; -Nedir kullarm muradnz? diye sordu. O zaman sipahi zorbalar ile padiah arasnda tartmalar, itirazlar meydana geldi. Zorbalar kendi dncelerine gre devlet dmanlarn istiyorlard. Sultan Murad kendilerini 176 ikna etmeye altka, dinlemiyorlar; Elbette verirsiz.Paralarz. Yoksa i gayri olur, diyorlard.Sultan Murad'n zerine atlyorlar, isteklerinden baka cevap dinlemiyorlard.Sultan Murad hi ar balln bozmad.Zorbalarn bu teebbse tevik edildiklerini, bundan dolay cesaretlendiklerini anlad; nki cevaba kulak tutmaz ve kabili hitap deilsiz. Nin beni tara Divan'a davet eylediniz, dedi.fkeli bir ekilde yerinden kalkt.Etrafn Enderun Aaylar alm, sratle ieri giriyordu.Zorbalar padiahn gittiini grnce, sel gibi arkasndan yryorlar, Bbs-Saade'den ieri girmek istiyorlard.Fakat btn kaplar yzlerine grltyle rtld. O zaman bsbtn kzyorlar, baryorlar, padiah tehdit ediyorlard.Saray bahelerini feryadlarla dolduruyorlar, irkin seslerini ayyuka karyorlard.eride, Valide Sultan,ehzadeler, cariyeler heyecan iindeydi. Recep Paa bu zafer karsnda ok memnun, sarayda teye beriye kouyordu. Padiah darya karken de; Padiahm ,Abdest aln yle tara kn, demi. Sultan Murad' korkutmak istemiti. imdi tekrar huzura geldi. Sultan Murad'n ayana kapanyor; Padiahm Bu mfsitleri teskin lzmdr. Ve ill bir vecihle cevahlar mmkn deildir. Eer ben kulunu dahi isterlerse, verin ki, kul efendisi yoluna kurban olagelmitir, diye bin trl hileler ileri sryordu. Sultan Murad vezirlerin, zellikle Recep Paa'nn sipahileri tahrik ettiini anlamt. syan bastrmak iin Hafz Paa'y teslim etmeye raz olmu, arkasndan Bostancba'y koturmutu. Bostancba Hafz Paa'ya skdar'a karken yetimi ;

-Sizi padiah ister, dye sandalna alm, saraya getirmiti. Sultan Murad durumu Hafz Paa'ya anlatm. 177 bununla beraber fitneyi yattrmaktan midini kesmiti. Darda feryatlar ve naralar gklere karken, Sultan Murad tekrar Bbs-Saade nne gelmi, tahta oturmutu. Bahe, iri yar, kyafetsiz, koca sarkl sipahiler ve zorbalarla doluydu. Sultan Murad, karsna, ikisi sipahi, ikisi orbac drt kii arm, nasihat ediyor, ekavetten vaz gemelerini sylyordu. Zorbalar durmadan devlete bedbah olanlar istiyorlar, padiahn szlerine nem vermiyorlard.Sultan Murad artk Hafz Paa'nn feda edileceini anlad. Sadrazam abdest alm, Bbs-Saade nnde duruyordu. Sipahilerin szlerini dinliyor, kalbine hi korku gelmiyordu. Nihayet padiahn sznn gemediini grnce, birden bire ortaya atld, Sultan Murad'in huzuruna geldi; Padiahm Hezar Hafz gibi kulun yoluna fedadr. Ancak ricam budur ki, beni sen katletmeyp ko bu zalimler huni nahakkm reyzan ve beni ehid etsinler. Ltfedip meyyitimi skdar'da defnettiresin. Eytam fukarasna nazar-i inayetin rica ederim, dedi. Sakin bir ekilde yer pt. Can ve gnlden ; Bismiiihirrahmanirrhim, L havle vel kuvvete ill billhil aliyyilzim Inna lillahi ve inna ileyhi racin, diye mert bir ekilde ortaya atld. Herkes bu merdane hareket karsnda donakalmt. Btn baklar Hafz Paa'ya dikilmiti. BbsSaade nnde, sarayn servileri altnda kanl ve feci bir mcadele balyacakt.Sultan Murad ellerini gzne tutmu alyor, Enderun Aa'lar, vezirler heyecan iinde, gz yalar dkyordu. Sipahi zorbalar vahi baklarn dikmiler, Hafz Paa'nn ilerlediini grnce, zerine hcum etmek iin hazrlanmlard. Bu manzara gsterili ve vahi bir manzarayd Sipahilerden biri Hafz Paa'nn zerine atld. Cesur sadrazam azna bir yumruk vurdu, herifi bir sillede yere serdi, sar yerlerde yuvarland. 178 Onun arkasndan bir sipahi daha hcum etti, Paa'nn hanerle bandan kulana kadar paralad, bir dieri gsne haner vurdu. Etrafa kanlar fkrd. Sonra, hep birden talihsiz sadrazamn zerine tler. Mert veziri on yedi yerinden yaralyarak kanlar iinde yere serdiler. Yenierilerden biri Paa'nn henz ruhunu teslim etmediini grd. Gsne kt, bakla boazndan kesti. Bu manzaray seyredenler korkudan donup kalmlard. Hafz Paa'nn zerine derhal yeil bir ipek rtlmt. Sultan Murad baylacak gibi oldu. Dilerini gcrdatt, inden;Hak Tela aktar iderse sizden ahzsr nice olur, gresiz dedi. fkeli baklarn sipahilere evirerek ; Bire Haktan korkmaz, Peygamberden utanmaz, er'a ve padiaha inkiyad etmez zalimler, dedi.Yerinden frlad. eriye girdi.O gn cinayet bununla kalm, zorbalar tekrar At Meydan'na ekilmiti. Sipahilerin isyan bir trl yatmyordu. Sadaret mhr Recep Paa'ya verildii halde, yine eyhl slm', yenieri Aa's Hasan

Halife'yi, Defterdar Mustafa Paa'y istiyorlard. Btn fitneler Recep Paa'nn bann altndan kyordu. Sultan Murad arnaar eyhl slm Yahya Efendi'yi azletti, Ahzade Hseyin Efendi, eyhl slm oldu. Ayn zamanda Recep Paa'nn dostu Hsrev Paa'nn ldrlmesi iin de adamlar gnderilmi, bir sre sonra Hsrev Paa'nn ldrlecei haberi stanbul'da yeni bir fitnenin kmasna sebep olmutu. Bu haber, Recep Paa iin kanl bir isyana vesile tekil etmiti. Recep Paa, Hsrev Paa'nn ldrlnden memnun olmutu. nk kendisi iin bir rakip eksilmiti. Fakat rakipleri ldrtmek, sipahileri tekrar ayaklandrmaya bir vesile tekil edebilirdi. Bundan dolay zorbalarla gryor, Hsrev Paa gibi vcudu lzm vezirin katline bais olanlardan ahzi intikam lazmdr. 179 diye sipahileri isyana tevik ediyordu. Bir iki gn iinde At Meydan'na toplanan sipahiler tekrar saraya hcum ediyorlar, padiah Ayak Divan'na davet eyiyorlard. Sipahiler bu kere de Recep Paa'nn talimatlaryla hareket ediyorlard. Sultan Murad zorbalarn isteklerini sakin bir ekilde dinledi. Zorbalar padiaha Hsrev Paa'y haksz yere ldrdn sylyorlar, buna karlk yenieri Aa's Hasan Halife ile Defterdar Mustafa Paa'y ve Musahip Musa elebi'yi istiyorlar. Vere, paralyalm, diyorlard. Bununla yetinmiyorlard ehzadeler bizim Efendilerimiz oullardr.Gayri sana itimadmz kalmad. Nahak yere Hsrev Paa'y ldrdn.ehzadelere dahi kyarsn.Elbette ehzadeleri karup bize gster, diye baryorlard. Sultan Murad, zgn ve bitkin, fkesini belli etmek istemiyordu. Zorbalara sakin bir ekilde nasihat etti; Hasan Halife ve Defterdar kandedir bilmem. Ve Musa'nn ne gnah vardr ki size vereyim. Bu mertebe erm ve hrmeti aradan kaldrmak size der mi? Bu dediklerimizi bize vermezsen, sen bize padiahla lzm deilsin. Bu son sz Sultan Murad'i bsbtn ileden karm Ayn zamanda sipahilerde de galeyan hasl olmaya balyor,hnkr ehzadeleri bomu diye azdan aza szler dolayordu. Zorbalar ileriye doru gelmiler; -Elbette ehzadeleri kar, grelim, diye srar ediyorlard. Sultan Murad aresiz ehzadeleri getirtti. Drt ehzade Bayezid, Sleyman, Kasm, ibrahim BbsSaade nne kmlard. Hepsinin de yznde znt alametleri grlyordu. Asilerin Sultan Murad' kzdracaklarndan korkuyorlard. 180 lerinden Bayezid ile Sleyman, en bykleriydi. kisinin de valideleri ayryd. ki ehzade fkeli bir ekilde sipahi zorbalarna kmaya balamlard; Bizden ne istersiz? Biz ke-i hamlde kendi halimize megul iken halimize komayup nammz anmak, bizi lisana getrmek nindr? Yohsa bizi zem edp sebebi izaat m olmak istersiz? Allahtan korkmayp padiah hazretlerinden erm ve faya etmeyp byle tuyan edersiz. Lillah Tel bizi halimize kon ki, bize himayet

ve hrasetiniz gerekmez, diye azarlyorlard. Btn bu szler zorbalarn kulaklarna bile girmedi. Durmadan Sultan Murad'a hitap ediyorlar; Badelyevm biz sana, bu efendilerimizi inanmazz. Elbette bunlara zarar etmiyeceine bize kefil ver, diye zerine yryorlard. Nihayet Recep Paa ile eyhlislm kefil oluyor, ehzadeler odalarna gtrlyordu. Zorbalar da ; Sizlerin kefaletiyle itimad ederiz, diyorlar, Recep Paa ile eyhlislm'n olay ile alakalar olduunu ima ediyorlard. Sultan Murad, fkeli ve zgn, saraya ekilmi. Ekiya istedikleri adam bulmak ve ldrmek iin kme kme dalmlard, iki gndr devam eden bu isyan henz neticelenmiyordu. Zorbalarn istedikleri kimseler: Hasan Halife, Defterdar Mustafa Paa, Musahip Musa elebi idi. Musa elebi nefsinde bir akil ve alim ve hnermend, nzik ve nahifl beden civan idi.(106) Sultan Murad meziyetlerini takdir etmi, kendisine Rumeli Hisar'nda Bebek bahesini vermiti. Hasan Halife burada denize nazr bir kkte mutlu bir ekilde yayor, saraylar ve kkleriyle esafilin hasedlerini tahrik ediyordu. Hasan Halife, Paa'nn paraland gn ocaa iltica etmi, cann bu ekilde kurtarmt. (106) Naima, c. 3.110 181 Daha sonra Sultan Osman vakasn dnm,kendisinin de teslim edilmesi ihtimalini nazar- dikkate alm, stanbul iinde saklanmt. Nihayet kendisini alay alay arayan sipahi zorbalarna o da yakasn teslim etmiti.Zorbalar Hasan Halife'yi bir ata bindirmilerdi. Etrafn sel gibi asker sarm, bara bara gtryorlard. Hasan Halife, mitsiz ve perian, at stnde sama soluna bakmyor; Bana kyman Vallahi ben umm devlete mteallik huzuru Hmayunda sz sylemi deilim. Beni azad eylen. Bam alp diyar here gideyim. Beni nahak yere katletmekten size ne hasl olur? diye yalvaryordu. Zorbalar bu yalvarmalara nem vermiyorlard. Etrafa kfrler savuruyorlar; Bire sefih olan Mlkne saray ve padiahane yallar yapp arz ihtiam etmeyi bilirsiz. O kadar devlete senin gibi olan neden lyktr? diye hakaret ediyorlard. Hrslarn bu szlerle de alamaynca, sopa, kl ve hanerle zerine yorlar, zavally kanlar iinde attan aa ykyorlar, bacandan srkleyerek At Meydan'nda, aalardan birine ba aa asyorlard. Bu srada Defterdar Mustafa Paa da yakalanmt. Recep Paa derhal katline ferman alyor, kendi saraynn nnde zavall Defterdarn ban kestiriyordu. Onun da naa iplerle ayandan srkleniyor, vcudundan kanlar akarak aaca aslyordu. Zorbalar bu cinayetleri ilemeden nce eyhlslm'dan kat almlard.(107) Recep Paa ise durmakszn saraydan ekyaya, ekiyadan saraya kouyordu. stanbul zdrap iindeydi. Btn dkknlar kapanmt. Recep Paa'nn dmanlarndan ikisi, At Meydan'nda,kanlar iinde, balar kopmu, aa dallarnda sallanyordu. imdi yalnz Musa elebi'nin bulunmas lzmd. Recep Paa saraya girmi. Sultan Murad' kandrmaya alyordu ; evketl padiahm. Musa Celebi'yi bu kulunuzun sarayna gnderin. Kullarnza nasihat edp, ite padiahmzn sizlerden dirii yoktur. Makbul ve mergubu olan

Musa Celebi'yi gnderdiler. Size de lyk olan budur ki, padiahmzn hatrna riayet edp Musa elebiden feragat edesiz, diyelim. naallah middir ki, Musa Celebi'yi ellerinden halas ederiz. Sultan Murad raz olmuyordu. Recep Paa fikrine taraftar buluyor, nihayet Sultan Murad'n en ok sevdii Musa Celebi'yi de Recep Paa'nn sarayna gndermeye raz oluyordu. i Recep Paa baarsndan memnun olarak sarayna gelmi, ertesi gn sipahileri kendi sarayna hcum ettirmiti. (108) Musa Celebi korku ve heyecan iinde, sadrazama yalvaryor, dardan;elbette isteriz sesini iittike, korkuyordu ; Ya Sultanm. efaat etmeyi taahhd etmitiniz bana, diye rica ediyordu. Recep Paa iinden en kk bir merhamet hissi bile duymad. Ya oul Ne iliyelim? Padiah alempenah'n vcudunu muhafaza in senin ve benim gibi hezar hddam feda olsun. Hele gidelim. Belki def mrrikn olur. Diye ieri girdi. Musa elebi'yi merdiven banda brrakt. Recep Paa nceden Aa'larna retmiti. Musa elebi merdiven banda yalnz kalnca, Aa'lar bir omuzda, aaya ekiyann ortasma yuvarlyorlar, zorbalar bedbaht genci hanerle paralyordu. (107)Fezleke-i Ktip elebi, c.2, s.423 (108)Pev, C.2, s.423 182 183 Recep Paa gya hi bir eyden haberi yokmu gibi, ayanda sade bir mest, kundurasz kotu, yolandan ; Bire elinizi ekin. Taraf padia'hiden benim kefaletim ile gelmitir. Bu ne olmaz itir, diye yalnz bir iki kere bard. Bu esnada Musa elebi yerlere serilmi, kanlar iinde yatyordu. Sonra: nki hal byle oldu. Bari meyyitin tara brakalm ki, cemiyet dalsn dedi. Zavall elebi'yi yaral bir durumda sarayn duvarndan At Meydanna attrd.Zorbalar tekrar zerine haner rmler, onu da kanlar iinde, aaca asmlard. Kar yayordu. Sultan Ahmed meydan bembeyazd. (109) Karlarn zerinde para para kan izleri grlyordu. Sipahilerin bu cinayetlerine cebeciler de uymak istiyorlard. lerinden, yenierilerle sipahilerin cinayetlerle kuvvet kazandklarn zannedenler; Bire canm. Biz adam deil miyiz? Biz dahi zabitlerimizin hakkndan gelip "kulluumuzu isbat etsek ne olur? diye birbirlerini tevik ediyorlard. Nihayet Aa'larndan muhterem bir zat ldryorlar, evini barkn yama ediyorlard. Sultan Murad elebi'nin ldrlne ok zlmt. Sevgili Musahibi iin ; Yola dp giden dilber Musam elendi gelmedi Yoksa yolda yol mu at Musam elendi gelmedi

gibi manzumelerle zntsn belirtiyor, zorbalardan intikam almak iin dilerini gcrdatyor, yumruklarn skyordu. Ksem Sultan bu cinayetlere kar hi bir ses karmyordu. Belki, damad Recep Paa'ya, destek oluyor, (109) Peevi, c.2, s.422 184 nfuzunu elinden alan olundan manen intikam alyordu. Sipahiler bununla da kalmamlard. Sultan Murad'n kendilerinden intikam alacan biliyorlar, padiah hal etmeye karar veriyorlard. Bu ii yalnz kendilerinin beceremeyecei bilinen bir gerekti. zellikle ilerinden Rum Mehmed bu dnceye iddetle mani oluyor, isyann daha ok uzad takdirde fitab- Devlet-i Osmaniye'nin ufle yz gstereceini anlatyordu. Sipahiler Rum Mehmed'i dinlemiyorlar, ocaa mracaat ediyorlard. Bu sefer de Hasan Halife'nin yerine tayin edilen yenieri Aa's Ksem Mehmed Aa'dan direnme grmlerdi. Bu direnileri Sultan Murad haber alm, Rum Mehmed ile Kse Mehmed Aa'y taltif etmi, bylece hal meselesiini ortadan kaldrmay baarmt. Sultan Murad kinini kalbinde saklyordu. Sipahileri grnte affediyor, stanbul daha bir sre sipahi tahakkmnn altnda eziliyordu. Btn sokaklarda sipahilerin gezdikleri grlyordu. Ramazan, sipahilerin ticaretine umulmadk bir vesile tekil etmiti.Zorbalar ramazan geceleri, bellerinde silahlar blk blk dolayorlard.Gece gndz sokaklarn ortasnda, iip eleniyorlar, cemaller ve divler ve acubeler dzp mahyalar tasnif edp fev fev davul ve zurna ile Allah Allah deyu sayan ve soda ile hergece mealeler yakup evari ve muhallat stanbul'u geziyorlard. Rast geldikleri ahaliden seyr ve temaa akesi alyorlar, vzera ve ulema konaklarnn nnde davul ve zuma ile kekler oynatyorlar, her evden kuma ve para istiyorlard.Her topluluk yz kurutan bin kurua kadar para koparyor, ev sahibinin rtbesine gre para istiyordu. Az para verildii veya istekleri geciktirildii zaman, derhal ellerindeki mealeleri konan balkonuna doru kaldryorlar,istedikleri para verilmedii takdirde, kona yakacaklarn sylyorlar, mealelerle saaklar tututuruyorlard. 185 O zaman ev sahipleri ister istemez, ekiyann isteini yerine getiriyor, ekiya alayn bin trl zorluklarla evin nnden uzaklatrmay baaryordu. Felket bununla da kalmazd.Onlarn arkasndan tekrar bir topluluk gelir, onlar da ayn teklifte srar ederdi. Bylece btn ramazan geceleri sokaklar sipahi zorbalarnn sesiyle dolar, her mahallede tabur tabur mealeler yanar, zorba sesleri iitilir, stanbul halk bizar olurdu. Bayram, sipahi zorbalar iin ticarete yeni bir vesile olmutu. Bu sefer de mahalle mahalle, sokaklara salncak kurmular, sadrazamdan balyarak vezirleri ve ayan bal mumlaryla salncaa davet ediyorlar,Sa adyla byk byk akeler kumalar alyorlard. Mesela vezirlere bir hayli mum gnderiliyor, her mumun stne;filan salncan mumudur diye bir yafta yaptryorlard. Hepsini saylarnca defterlere

Kaydediyorlar. Gelen paralar ve kumalar ona gre paylayorlard. Gndermiyenlerden zorla, tehditle para alyorlard. Ramazan ve bayram, sipahi zorbalarnn servet kazanmalarna sebep olmutu. Nice erazil ve bedep cahiller ramazan gnleri nakz- savm ve ekl-i erb ve dhan ve enaat- kabiha irtikap edp kimse men'lerine kadir olmazd. ikre meclus kurup lt- letv ve raks ve rb edp sokoklarda avret ve olane taarruz etmek misill nice hlt-i fezihalar oldu ki zikri mstehcendir. (110) Sipahiler bu ekilde servet kazandktan sonra, yava yava memleketlerine dalmlard.stanbul'da elebalardan birka zorbaba kalmt. Onlar da blk blk geziyorlar, istediklerini azlettiriyorlar, istediklerini nasbettiriyorlard. Rum Mehmed Konya'ya gitmi, bana bir klah geirerek (110) Naima, c.3, s.108 Mehmed Halife, Tarih-i Glmani mevlevi olmutu. Sultan Murad, Rum Mehmed'i oyalamay istedii iin, Konya'da da oturtmam, kendisine Mara eyletini vermi, Ayntab'a yollamt.Recep Paa, stanbul'da sipahi zorbalarnn elinde bir oyuncakt.fkesinin iddetinden bir iki rakibini ldrten sadrazam, imdi bin rakibe dert anlatmaya mecbur olmutu. Zorbabalar kendilerini mlazmba yazdrmak istiyorlard. Eski sipahiler bunlar ekemiyorlar, birbirleriyle boaz boaza geliyorlard. Birgn, bir blk, nlerine birini katmlar, mlazmba yazdrmaya geliyorlar, ertesi gn dier bir blk onu bozduruyorlar, istediklerini yazdryorlard. Sultan Murad rahat nefes almaya balamt. Yenieri Aa's Kse Mehmed Aa'y ele alm, Recep Paa'nn btn desiselerini renmiti. Artk isyan bastrmann, intikam almann zaman gelmiti.syann bitiminden yirmi gn sonra, Sultan Murad evvela Recep Paa'y tepelemeye karar verdi.Ogn Paa'y saraya davet etti. Paa saygl bir ekilde yer perken, baklarn fkeli fkeli dikti: Gel bire, zorbaba, dedi. Recep Paa,can bana srayup felketi anlamt. Hain vezir zelil bir ekilde yalvaryor: H padiahm, vallahi ve billahi padiahmn rzasndan tara zerre kadar vaz ve hareketim yoktur, diyordu.Fakat Sultan Murad kprm, hi bir sz iitmiyordu; Bire kfir abdest al, diyor, hiddetle baryordu. Sonra; u hainin tiz ban kesin, diye emretti. Cellad aranld, fakat bulunmad. Nihayet Zlfl Baltaclar kemend atp bodular.Cesedini bir hasr zerine koymular, boaznda bir ip, darda Paa'y bekleyen zorbabalarn nne uzattlar.Bu manzara ekiyann manevi 186 187 kuvvetini krm moralini bozmu, Taban Yass Mehmed Paa'nn sadareti Sultan Murad'n teebbslerini bir kat daha kolaylatrmt. Sultan Murad, sipahilere hibir hizmet grdrmyordu. Sipahiler isyan edince, btn ekbiri Sinan Paa Kk'ne davet etti. Bu toplantda yenieri Ocak Aa' , lan, ihtiyarlar da hazr bulunuyordu. Sultan Murad artk azimli hareket etmeye karar vermiti.Gen Padiah ok iyi biliyordu ki, isyanlarn sebebi olarak zararl unsur vard. Ulema, yenieriler, sipahiler. O gn bu snfa ayr ayr nutuklar syledi.

Memleketin felkete srklendiini anlatt. Btn aalar padiahn bu szlerinden etkilenmiler, alklyorlar, itiraz etmek istiyenleri, elma gibi balar zerinden elden ele reddedp syletmeyp mecfisten tara (111) karyorlard. Sultan Murad yenierileri, sipahileri ve ulemay ikna ettikten sonra, hep-Sine yemin ettirdi. Kur'an Kerim'e el bastrd. Geni bir de hccet yazdrarak isyann nn almay baard. Zorbalardan bazlar, ezcmle Kr Musa, itiraz etmek istedi; Divan'da vezirlie ve Defterdarla varnca menasplar ve hizmetler bizimdir. Nicn feragat ederiz, dedi. Fakat ounluk padiahn kararndan telalandklar iin hi bir ey yapamyordu. nden itibaren stanbul'dan ekiya ekilmi, zorbabalardan ele geenler birer birer boulmutu. Sultan Murad vezirlere Divanlar kurdurtuyor, ekiyann tamamen ortadan kaldrlmasna karar veriyordu. Saka Mehmed'ler, Cin Ali'ler, bouluyor, leleri denize atlyordu. Btn sipahiler defterlere gre elde edilmi, birer birer ldrlmt. Neferlere cizye defterleri verilmiyordu. Buna karlk altar kuru gulamiyye veriliyordu. Sipahiler birbirleriyle akalattklar zaman;Aldn m alty? diye eleniyorlard. (111) Naima c.3, s.116 188 Birka yl sonra gulamiyyeler de kaldrlm, sipahilere ulufeden baka birey verilmemiti. stanbul sokaklarndan hi bir sipahi braklmamt.Nerede bir eri sarkl sipahi zinde adam grlse derhal ldrlyordu. Rum Mehmed'lerden, Deli dris'-lerden kimse kalmamt.Sultan Murad btn nfuzu eline almt.Ksem Sultan artk hi bir eye karamyordu. Gen padiah stanbul'u sk bir kontrol altna almt.Kahveleri kapatyor, ttn ienleri idama mahkum ediyor, gece sokaklara kimseyi kartmyordu. stanbul'da byk bir yangn olmu, bu mthi felketin sebebi ttne balanmt.O zaman ttn kahvehaneleri yklyor, Birinci Ahmed devrinden beri yaplan binalardan eser kalmyordu. Sultan Murad geceleyin kyafet deitirerek sokaklarda geziyor,fenersiz bulduu adamlar ldrtyordu.phelendii evlerin bacalarna kar, ttn kokusu arard. Bir gece Hoca Paa mamnn olu camide ge kalr, fenersiz evine giderken Sultan Murad'a rastgelir. Sultan Murad;Sen benim tenbihimi iitmedin mi? der, ocuu derhal ldrtr. Hemen her sabah stanbul sokaklarnda bir-iki insan cesedi grlyordu. (112) Sultan Murad btn bu basklar halkn toplanmasna,levazm- saltanattan dem urup nice eracif ve ekzip ihdas (113) etmelerine engel olmak iin yapyordu. Casusluk tam anlamyla hkmediyordu.Hilaf rzay hmayun hal ve akde mteallik baz gft- gusu iitilen nakib'l-Eraf eyhi derhal srlmt. Halk bu basklardan ylmt; (112)Hakir slambol'a geldiim zamanda Hocapaa'da misafir idim. Bir gece Sultan Murad mahalleyi dolarken Hoca Paa Camii'nin mamnn olu camiden eve giderken Padiaha rastgelip ve eman verilmeyp katlolunmutur.Hakir varup grdm, kaftanlu, bir taze yiit yatur, Mehmed Haiife, Tarih-i Glmani,

(113)Naima, c.3, s.171 189 Zararsz bir dhan hakknda neyler bunca dikkatler Dhan- h mazluman men' eylen, hner oldur diye zarif nkteler sylyorlard. Bazan, ulemaya Kthane'de tesadf eder, eyalarn getirip kontroldan geirir, ilerinde Yahya Efendi-nin Divan'n grnce: Bu bizim Efendi'nin Divan'dr. Kitaplaryla seyre giden ulemaya ve tebih ve seccade, veridasyle giden derviana ve devat ve kalem ve levazm- kitabetle giden kttaba bizim szmz ve bir vecihle tarizimiz yoktur. Heman kend alemlerinde olsunlar, der, hi bir ceza vermezdi. Sultan Murad zulm yapmaktan geri durmuyordu. Bursa'ya giderken kk bir ihmalden dolay Kad'y idam ettirmiti. Kendisine en ok hizmet eden yenieri Aa's Kse Mehmed Aa'nrn zulmlerinden nefret etmi, sipahilerin isyanndaki fedakrln dnmemi, onun da ldrlmesine karar vermiti.Kse Mehmed Aa, arkasnda krmz bir atlas kaftan, ayanda sar izme, belinde orta kua, Sultan Murad'n huzuruna gelmi, lm fermann iitir iitmez, yalvarm: Tiz kfirin ban kesin, syletmeyin, emrinden baka bir ey iitmemiti. Sultan Murad Bursa'ya gider gitmez Valide Sultan derhal meseleye parman sokmutu, iznik kadsnn ldrlmesinden sonra eyhlislm, Ksem Sultan'a bir tezkere yazyor, oluna nasihat etmesini teklif ediyordu. Fakat mftinin dmanlar, bir ziyafette bulunuundan faydalanarak, Valide Sultan'a jurnal veriyorlar, eyhlslm'n ulema ile clus meselesini mzakere ettiklerini sylyorlard. Valide Ksem Sultan, eyhl-slm'n tez190 keresiyle beraber oluna bir mektup yazm:Benim arslanm. Acele zere gelesiz. Clus tedbiri iin szler ve cemiyetler olmaktadr demiti. Sultan Murad Ksem Valide'den mektubu alr almaz yldrm hzyla stanbul'a geliyor, eyhlislm' grevinden alp yerine Yahya Efendi'yi getiriyordu. Sultan Murad bununla da kalmyordu. Eski eyhlislm' Kbrs'a srm, arkasndan adamlar gndererek daha boazdan kmadan bostanclarna bodurmutu. Sultan Murad iddetini gittike arttrmt: Mesela yolda giderken nne bir araba kar, buna son derece fkelenir, arabacy derhal bir ok ile yere devirirdi. Bedbaht arabac kollarndan kan akarak yere yuvarland srada yannda giden bostancba daya: Var, u kstahn ban kes, diye emreden. Dua biare adama acr; Padiahm. Sen sa ol. Onun can ok dedii gibi kt, diye bedbah adam felketten kurtarrd. (114) Sultan Murad air Nef'i'yi Bayram Paa'y hicvettii iin ldryor, (115) vezirlerden kiminin kafasn kesdiriyor, kiminin derisini yzdryordu. Devlet erknndan her biri, ya kemend ile bouluyor, ya boynu vuruluyordu. Sultan Murad bu iddetlerle asayii temin etmi, Revan Seferi'ni baaryla sonulandrmt.Bu zaferin arkasndan, stanbul'a gnderdii fermanda

kardelerinin, ehzade Bayezid ile Sleyman'n da ldrlmelerini emretmiti.Sultan Murad bu emriyle byk bir zulm iliyordu. ehzadeler baka validelerden olmulard.kisi de yirmibe yana gelmiti. stanbul halk Revan seferinin neesiyle coarken Bayram Paa ile Bostancba bedbaht ehzadeleri gz ya dkerek bomulard.ehzadelerin masum (114)Nama, c.3, s.234 (115)Naima, c.3, s.627 191 yalvarlar herkesi derinden yaralamt.Birgn ikisinin de cesedi gizlice ykanm, kimse grmeden karanlk kabir altna defnedilmiti. Halk Sultan Murad'n zulmlerinden nefret etmeye balamt. Hemen hergn bir lm, bir idam sz iitilir, padiahn yannda bulunanlar; Bire Kara Ali Kes u hainin ban, emrini iiteceiz diye tirtir titrerlerdi. Defterdarlar ve eyhler Sultan Murad'n celladndan balarn kurtaramazlard. Sultan Murad nihayet z kardei Sultan Kasm' da ldrm, bu cinayetiyle validesini, MhPeyker Ksem Sultan' yaralamt.O zaman Osmanl hanedannda, Sultan brahim'den baka ehzade kalmamt. Sultan Murad'n zulm iddetliydi.Vaka gen padiah askeri inzibat altna alyor, o zamana kadar zapdedilemiyen yerleri kahramanlyla, cesaretiyle batan baa fethediyordu. Sipahilerin isyann bastrmas, Anadolu'yu kanla, demirle temizlemesi, memleketi skuna kavuturmak hususunda nemli bir tesir meydana getiriyordu. Fakat ok sayda adam ldr, zellikle kardelerini ldrerek kendi hanedannn mahvna yrmesi, artk inzibat dairesini de ayor, zulme, gaddarla gidiyordu. Hekimban zorla afyonla ldrmesi, davann akla kavumas hususunda iddiaclarn ikisinin de balarn kestirmesi onun yannda insan hayatnn hi bir nemininin olmadn gsteriyordu. Sarayda, Mhpeyker Ksem Valide Sultan ile olu ibrahim'den baka kimse Kalmamt.Sultan Mustafa'nn validesi saray halk tarafndan sevilmiyordu. Gen Osman faciasnda Davut Paa'y destekleyen Valide Sultan, o zamanlar cinayete de itirak etmi, Sultan Osman'n idam edilmesi iin katilleri tevik eylemiti. Olunun durumunu dnemiyecek kadar saltanata ve ikbale kar hrs gsteren Valide Sultan, tabii ki,Drdnc Murad'n da nefretini kazanmt. 192 Sarayda, padiah aleyhinde en nemli hareket Sultan Mustafa'nn validesi tarafndan olabilirdi. zellikle Ksem Valide Sultan, Gen Osman faciasn biliyor, katillerinin cezalanmalarndan memnun oluyordu. Ayn hissi Sultan Mustafa'nn validesi hakknda da besliyordu. Sultan Murad saltanatn kaybetmek korkusuyla, kardeleri Bayezid ile Sleyman', daha sonra z kardei ehzade Kasrm' ortadan kaldrmt; Sultan Mustafa'nn cinayetlere itirak eden, masum bir padiahn ldrlmesine sebep olan validesini de ortadan kaldraca tabii idi. Bu sebepten Sultan Mustafa da krk yanda, salar aarm, sarayn hapisanelerl andran karanlk odalarnda

hayatn terkeylemiti.Ogn, zavall Mustafa'nn cenazesi onyedi saat sokakta kalmt. Tahtndan indirilen padiah gmecek trbe bulunamamt. Btn trbeler, azlarnda st kokarken analarnn kucaklarndan alnan, gaddarca boulan, masum ehzadelerle dolmutu. Nihayet Ayasofya Camii dahilinde Bizans devrinden kalma bir kubbe bulunmu, kayalar yarlm, Sultan Mustafa oraya gmlmt. Sultan Murad btn rakiplerinden kurtulmutu. Halk bask altnda eziyordu. Padidh ikiyi ve ttn yasak ettii halde, kendisi ikiden ba kaldramyordu. Kendisiyle ayn ahlkta olan Revan hkimi, Iran Emirgne oluna Istinye'de Feridun Paa bahesini veriyor, Ktha-nede iftlikler, gsterili saraylar balyor, gece gndz mey ve mahbubu ile mrn geiriyordu.Sultan Murad isyanlar bastrmak hususunda byk baar elde etmiti. Yllardan beri alnamyan Badat' alm, sipahilerin elinden Evkaf kurtarm, yenierileri temizlemiti. Valileri ve vezirleri iddetiyle korkutmu, yklmaya yz tutan Osmanl saltanatn, yalnz inzibat bakmndan daha birka yzyl salama almt. Fakat dahi olmakla beraber kendisini ikiden ve sefahetten bir trl alamyordu. 193 Sarayda Valide Sultan'la Haseki Sultan, iki rum kadn, nfuz icra ediyor, bu nfuz darya da yaylyordu. Kadnlar taifesine olan rabetsizlii hanedan erknn yalnz Sultan brahim'e hasreylemiti.Sultan Murad'n iki kz, Safiyye Sultan ile Rukiye Sultan, dnyaya gelmiti.Bunlardan Safiyye Sultan doum esnasnda lm, sandukasna; Grn nr ile lde mcessem sanduu bu kim ehiden vaz'a hami ettikde bu fevt olduundandr beytini yazdrmt. Sultan Murad neslinin inkiraza urayacan dnmyor, Emirgne olu ile gece gndz iki ve sefahetle megul oluyordu.Badat Seferi'nden dndkten sonra, bbrek ve damla illetinden ok muzdaripti. Doktorlar ikiden vaz gemesini sylemiler, bayramda padiahn salkl olduunu gren halk memnun olmulard. Fakat Sultan Murad ogn alaydan sonra, nce Sinan Paa kkne gitti.Cirit ve oyun seyretti. Sonra zevk ve safa arkadalar, Emirgne olu, Venedik'li Beyanki ile At Meydan'na, Silahtar Paa Saray'na geldi.Burada ziyafetler verildi, alglarn tatl nameleriyle araplar iildi.Bu son sefahet Sultan Murad'n hasta vcudunu sarsmt.Sultan Murad nden itibaren kendisini toplayamamt. Doktorlarn verdii ilalar hi bir fayda vermiyordu. Sultan Murad hayatndan midini kesmiti.Vcudunun zaaf onu korkutuyor, hayatnn son saatlerini yaadn hissediyordu. O zaman kardei ibrahim'i de ldrmek istedi. Ksem Valide, pr heyecan, bu cinayete engel oldu. Bylece Osmanl hanedannn son ferdini kurtard. Sultan Murad'a kardeinin ldrld haber verildii zaman, yznde sevin meydana gelmiti. Fakat ehzade ibrahim'in cesedini de grmek istedi. Doktorlar srar et-ter, zerine fenalk geleceini sylediler.O zaman Sultan Murad, sapsar, gsz bir durumda, yatarndan frlamak, darya atlmak istedi.Zebun ve bimecal, olduu yere dt. imdi bu galeyan btn azabn tahrik etmiti.Sultan Murad kendini bsbtn kaybetti.Ban saa scla dndrd. Akam,

gne battktan sonra, kardei ehzade Kasrm' bodurduu odada, feci bir ekilde ruhunu teslim etti. Sultan Murad'n yzne bir dlbend, zerine bir al rtmlerdi.Saray matem iindeydi. Cariyeler zntlerinden camlar kryorlar, Aa'lar ve Olanlar gz ya dkyorlard. Ksem Sultan olunun kaybna ok zlmt. Fakat ayn zamanda, saltanatn sahibi olmak iin byk bir engelden kurtulduunu da hissediyordu. Gerekte Sultan brahim de, amcas Sultan Mustafa gibiydi; artk btn hkmeti Ksem Sultan idare edecek, kadnlar saltanat btn anlamyla balyacakt. AHMED REFK Trk okuyucusuna tarih okuma zevkini veren Ahmed Refik stanbul'da dodu. Beikta Askeri Rtiyesi'ni ve Kuleli Asker Idadisi'ni bitirdi. Babas Sultan Abdlaziz'in Vekilharc rgpl Ahmed Aa'dr. Grlkoullar lakabyla tannrlard.Ahmed Refik Topta Askeri Rtiyesi ile Soukeme Askeri Rtiyesinde corafya retmenlii yapmtr. Drt yl sren bu grevden sonra 1902 ylnda Harbiye Mektebi Franszca retmenliine nakledildi. 1903 de birinci Mlazm, 1907 de yzba oldu.Bu yllarda baz gazete ve mecmualarda ilk yazlarn yaynlamaya balad, "irtika", "Malumat", Hazine-i Fnun", "Mecmua-i Ebuzziya" bunlarn balcalarn tekil eder. Ayrca Tercman- Hakikat ve Millet gazetelerinin bayazarln yapt. Balkan sava srasnda Askeri sansr Mfettiliinde bulundu. Sava sonrasnda kendi isteiyle emekliye ayrld. Birinci Dnya Savanda ayn rtbeyle tekrar orduya alnd. Trkiye-Rusya mnasebetlerine dair makaleler yazmakla grevlendirildi. Msr meselesiyle ilgili olarak yazd bir yazda Kavalal Mehmet Ali Paa'nn ihanetinden sz etmesi devrin sadrazam Said Halim Paa'y kzdrd. Bir alayl Yzba'nn maiyyetinde arpa ve saman memurluu ile Ulukla'ya srld. Ancak bu durum tarihinin Anadolu'yu yakndan tanmasna yardm etmitir.Birinci Dnya Sava esnasnda, Eskiehir'de Sevk Komisyonu Reisiyken hastaland ve stanbul'a getirildi. Enver Paa'nn araya girmesiyle Sadrazam Said Halim Paa'nn fkesi teskin edildi.Sava sonrasnda, Dou Anadolu'nun Rus istilasndan kurtulduu yllarda ermeni mezalimini tesbit etmek zere yabanc gazetecilerden oluan bir heyetin bakan olarak Dou Anadolu'ya gitti.Kars,Ardahan, Batum, Erzurum, Erzincan, Trabzon illerini grevle dolat.Bu srada toplad notlarla "Kafkas Yollarnda" isimli eserini hazrlad.Daha sonra baz ilvelerle "ki Komite ki Ktal" adl eserini meydana getirdi." Vak'anvis Abdurrahman eref Efendi'nin lm zerine Tarih encmeni Bakanlna seildi. nl tarihi hayatnn son yllarn sefalet iinde gecirdi. Ktphanesini para para satt. Sonunda 10 Ekim 1937 ylnda ld.Vasiyeti gerei cenazesi Bykada'nn Tepeky mezarlna defnedildi" Ahmet Refik Osmanl Saraylarnda Kadnlar Saltanat Cilt 1