Rajonizimi i Drufrutorve

mjedisi dhe areali kultivimit

mjedisi i kultivimit t pems frutore prbhet nga shum element ku m kryesori sht klima; klima ndikon edhe prbrsit e tjer t ekosistemit; t tjer faktor jan toka, fauna (smundjet e dmtuesit) dhe flora, topografia, etj.; ky trajtim ofron nj panoram t mjedisit t prgjithshm t pjess mbitoksore t bims, prfshi ndryshimet n klim, krkesat klimatike t specieve drufrutore si dhe natyrn dhe ndikimet e drits, ujit dhe temperaturs; kur nj specie drufrutore gjendet n kushtet ideale t jetess mund t nxjerr n pah potencialin e plot gjenetik lidhur me aftsin prodhuese, cilsin e frytit si dhe pr ti br ball m s miri periudhave klimatike t pafavorshme dhe parazitve (smundje apo dmtues) n t njjtn koh, do t ket krkesa minimale pr plehrim, ujitje dhe trajtime kundra parazitve bimor, duke zvogluar shpenzimet financiare dhe mjedisore sht me rndsi parsore q pemtorja m shum se nj bllok industrial duhet konsideruar si nj ekosistem, i cili krkon inpute minimale nga jasht dhe ofron cilsi maksimale prodhimi dhe me efektivitet ekonomik; pr m tepr, kushtet klimatike konsiderohen themelore pr t realizuar nj pemtari t integruar dhe organike me t ciln nnkuptohen prodhime me cilsi t lart, n sasin e duhur, duke kufizuar n maksimum ndrhyrjet e jashtme; produkte tipike apo t origjins, produkte t nj rajoni gjeografik-klimatik t prcaktuar dhe t lidhur me nj tradit kultivimi dhe prdorimi

1.1 Prshtatshmria mjedisore, areali i kultivimit dhe zgjedhja e kultivarve

Mjedisi i kultivimit, i konsideruar si nj element thelbsor n suksesin e veprimtaris bujqsore qysh prej lashtsive t kultivimit, sot merr nj vler edhe m t rndsishme fal njohurive shkencore pr marrdhniet ndrmjet bimve, toks dhe faktorve mjedisor (temperatura e ajrit, burimet ujore n dispozicion, drita, etj.). si dhe ndrgjegjsimit t rritur pr dinamikn e klims, ndryshimet e saj n koh q jan aktualisht objekt studimi dhe diskutimi. Ndikimet q mjedisi i kultivimit mund t ushtroj qoft mbi dukurit fiziologjike parsore si jan frymkmbimi dhe fotosinteza, ashtu edhe mbi zhvillimin vegjetativ e mbi sjelljen prodhuese dhe cilsore t bimve, bjn q zgjedhja e vendmbjelljes s nj pemtoreje t marr rndsi themelore. Suksesi i nj pemtoreje nuk varet vetm nga vendmbjellja, por sigurisht mbshtetet edhe mbi dy kolona t tjera; trsia e shrbimeve agroteknike q do t zbatohen dhe adoptimi i gjenotipit me tr problematikn e lidhur me zgjedhjen e kultivarit, si t nnshartess ashtu edhe mbishartess. Ksisoj, vlersimi i prshtatshmris mjedisore t nj zone, mund t jet shum kompleks dhe krkon jo vetm njohjen e faktorve natyror, t prfaqsuar nga klima dhe toka, por t kuptuarit trsor t ndrveprimeve q stabilizohen ndrmjet gjenotipit dhe mjedisit n t cilin ky i fundit kultivohet, duke prmbledhur n kt emrtim edhe komponentin antropik q prbhet nga agroteknika e prdorur (Fig. 1.1).

Fig. 1.1. Paraqitje e skematizuar e marrdhnieve q ekzistojn ndrmjet mjedisit, gjenotipit dhe agrotekniks.

POM AL

Prshtatshmrin mjedisore mund ta shohim n disa aspekte t ndryshme, por m s pari ka t bj me prirjen e nj zone t caktuar pr t mirpritur nj lloj drufrutor t caktuar duke i lejuar t prodhoj mjaftueshm si nga pikpamja cilsore ashtu edhe sasiore. Pajtueshmria e nj zone me krkesat e nj lloji drufrutor t caktuar mund t vlersohet jo vetm n mnyr statike duke u mbshtetur n kushtet e mundshme dhe aktuale, por edhe n mnyr dinamike duke analizuar situatat n t kaluarn apo skenart e ardhshm, si ndodh gjithnj e m shum n analizat q kan t bjn me ndryshimet klimatike. Nga kndvshtrimi ekologjik, do specie bimore shpreh

gjersia gjeografike [gj/gj]

mbi siprfaqen e Toks, disa zona ngrohen m shum se t tjerat pr shkak t ndryshimeve n sasin e rrezatimit t prthithur; shumica e energjis bie rreth Ekuatorit ku dielli ndodhet pingul mbi Tok dhe rrezatimi bie mbi tok n knd t drejt; n gj/gj m t mdha, shumica e rrezatimit humbet gjat udhtimit m prtej n atmosfer; pr m shum, valt e energjis e godasin tokn n nj knd t ngusht, duke br q nj prpjes e madhe t pasqyrohet para se t ndikoj mbi molekulat n siprfaqe; pr pasoj, n rajonet n dy ant e Ekuatorit energjia e prftuar sht m e madhe se ajo e humbur gjat nj viti; anasjelltas, m n veri dhe jug, rrezatimi q shkon jasht n atmosfer sht m i lart duke i br kto rajone m t ftohta; megjithat, ajri dhe uji arrijn ta rishprndajn nxehtsin; gj/gj ushtron ndikim t trthor duke modifikuar ndjeshm karakteristikat e klims; nga ekuatori n 0, dimrat bhen gjithnj e m t ftoht e m t gjat, ndrkoh q, n drejtim N apo S pr n pole n 90, verat bhen m t freskta e m t shkurtra; sa m e lart gj/gj, aq m t gjata ditt e vers e aq m t shkurtra ditt e dimrit; pr mbijetes e prodhim, speciet drunore duhet t jen gjenetikisht t pajtueshme me gj/gj; n zonat me pem frutore q ndodhen m pran ekuatorit se sa gj/gj 35 shkojn specie me pak krkesa pranverizuese ose ato duhet t mbillen n lartsi t mdha mbi nivelin e detit, pr t siguruar t ftoht dimror t mjaftueshm q t prishin periudhn e qetsis (endoprgjumjen) (t tilla zona jan Australia veriore, Afrika Jugut, Afrika Veriut, Azia Vogl, Kina jugore, India, Meksika, SHBA dhe pjesa veriore e Ameriks s Jugut

intervalin ideal t rritjes kur t gjith faktort klimatik (rrezatimi diellor, temperatura, era, reshjet dhe lagshtia e ajrit) dhe toksor paraqiten n vlera optimale. Jasht ktij intervali, specia e zvoglon rritjen e saj deri n kufijt e mbijetess. Trsia e zonave gjeografike n t cilat kultivohet me sukses nj specie drufrutore e caktuar prbn arealin e kultivimit t saj, q prgjithsisht prfaqson nj shtrirje gjeografike pak a shum t gjer, e q n brendsi t kufijve t saj, prmban nivele t qndrueshme t ndryshueshmris klimatike dhe pedologjike. Fjala vjen, areali i kultivimit t hardhis, edhe pse paraqet nj dendsim t spikatur t vendeve evropiane nn paralelin 50, rezulton veanrisht i gjer dhe shtrihet n t gjith kontinentet, ndr t cilat, Afrika e Veriut dhe e Jugut, Amerika e Veriut, Argjentina, Kili, Australia dhe Zelanda e Re duke u shtyr drejt zonave tropikale. N disa zona prdoren agroteknika t posame pr t mundsuar kultivimin, si ndodh atje ku dimri sht shum i ftoht, epat mbrohen nga minimumet termike duke i mbuluar me dh ose n zonat tropikale ku duhet t induktohet artificialisht nj qetsi vegjetative pr t rregulluar rritjen dhe prodhimin e hardhis. Ulliri, nj tjetr specie me prhapje t gjer, me afro 10 milion ha t vjel n bot, kultivohet ndrmjet paralelit 30 dhe 45 n t dy hemisferat dhe sht pazgjidhshmrisht i lidhur me kushtet e klims mesdhetare. N analogji me hardhin dhe ullirin, donjra specie arrin t prshtatet ndaj kushteve klimatike dhe pedologjike t arealit t kultivimit fal prshtatshmris gjenetike t kultivarve t saj, shpesh t shumt n numr si tek hardhia, ulliri dhe pjeshka, ashtu edhe nprmjet ndrhyrjeve agroteknike q shpesh jan t orientuara drejt korrigjimit t tepricave ose mangsive t mjedisit natyror, si ndodh rndom kur ndrhyjm me herbicide kundr barrave t padshirueshme, plehrimit ose ujitjes. Ve t tjerave, mundsia pr t ujitur dhe korrigjuar mangsit ushqyese ka lejuar nj zgjerim t dukshm t zonave t kultivimit t shum llojeve, duke zgjeruar pemtarin n shum zona t bots t cilat nuk kan nj historik kultivimi t till. Nj zon gjeografike mund t konsiderohet si e prshtatshme pr kultivimin e nj lloji nse paraqet kushte klimatike dhe pedologjike q u lejojn bimve t prodhojn sasi t knaqshme frutash me cilsin e dshiruar duke prdorur agroteknikn q disponohet n at vend dhe nj zgjedhje t sakt t kultivarve. Zgjedhja e kultivarit t prshtatshm pr nj mjedis t caktuar mund t krkoj kultivar q paraqesin krkesa ekologjike shum t prcaktuara dhe t sakta, q mund t plotsohen vetm n disa zona gjeografike, si sht rasti i kultivarve t shumt me tradit t lasht kultivimi prhapja e t cilve sht e kufizuar. Shembuj t ktyre tipologjive varietore me specificitet mjedisor t lart mund ti gjejm n germoplazmn vendase t llojeve t shumta (hardhia, ulliri, molla, etj.) zbulimi i t cilave ka lejuar vlersimin e prodhimeve t larmishme t lidhura ngushtsisht me territorin, si ndodh me disa shembuj verrash autoktone shqiptare. Anasjelltas, n shum raste zgjedhjet varietore adresohen drejt kultivarve q kan nj specificitet mjedisor t kufizuar e q mund t kultivohen me sukses ekonomik n shum mjedise t ndryshme. Pr analogji me shembullin e verrave autoktone, n kt rast mund t prmendim kultivar ndrkombtar si Chardonnay dhe Cabernet Sauvignon q nga Franca jan prhapur jo vetm n pjesn m t madhe t pellgut t Mesdheut, por edhe jasht tij, duke karakterizuar prodhimin e zonave t ndryshme t Ameriks, Australis dhe Afriks s Jugut. N analogji me at q ka ndodhur me hardhin, edhe pr brthamort jan n dispozicion kultivar

POM AL

t aft t prthithin ndryshueshmrin e faktorve mjedisor e n gjendje t japin prodhime t prshtatshme n kushte mjedisore shum t larmishme si jan Springcrest ose Armking tek pjeshka, Angeleno tek kumbulla kino-japoneze dhe Ninfa tek kajsia. Shum prej kultivarve t drufrutorve q kan hyr rishtazi n vendin ton mund t prfshihen n kt kategori. Zhvillimi i pemtaris industriale n fillim t shekullit XX e ka shtyr prodhimin e pemve frutore jasht arealit klimatik m t prshtatshm, duke iu prshtatur tregut, strukturave t prpunimit dhe ruajtjes, shrbimeve, krahut t lir t puns, etj. Kjo zhvendosje ka patur m pak ndikim mbi prodhimin sesa mbi cilsin, edhe pse kjo ka krkuar nj investim m t madh n teknologji. Duke qen se shekulli XXI shnon nj orientim t ri t prodhimit drejt cilsis dhe tipicitetit, lind nevoja pr t rishikuar edhe njher rajonizimin e duhur t specieve dhe kultivarve t pemve frutore. Kjo sht veanrisht e rndsishme pr Shqiprin, e cila sht e detyruar t shkoj drejt rrugs s produkteve cilsore, tipike dhe organike, pr shkak t strukturs s prodhimit bujqsor (pak tok bujqsore pr frym dhe ferma t vogla), pozits n tregun rajonal dhe evropian e veanrisht klims s favorshme pr kt lloj prodhimi.

klima

klima mund t prkufizohet si trsia e kushteve atmosferike mesatare (temperatur, reshje, er, etj.) q hasen n nj zon n harkun e periudhave t gjata kohore; ndryshueshmria e pranishme n kushtet atmosferike t viteve t ndryshme n nj zon gjeografike t caktuar ka br q Organizata Meteorologjike Botrore (WMO) t prcaktoj periudhn 30 vjet si kohzgjatje minimale t serive kohore t t dhnave meteorologjike shumvjeare, e pr ti quajtur si karakteristika klimatike t nj zone t caktuar

1.2 Klima dhe elementt klimformues

moti

Nj faktor m i kuptueshm q ndikon prodhimin dhe shprndarjen e pemve frutore sht klima. Klima prbhet nga nj trsi komplekse ndryshoresh q modifikohen n koh dhe n hapsir si rezultat i proceseve fizike dhe dinamike t atmosfers, ndikon mbi fiziologjin e bimve dhe shprndarjen gjeografike t tyre, si n nivel botror ashtu edhe vendor. Thuajse t gjith bimt bujqsore kan krkesa klimatike t veanta dhe, aty ku klima sht m e prshtatshme edhe prodhimi sht m i lart. Klima sht ndryshorja mjedisore m domethnse q ndikon prodhimin e pemve frutore. Pjesn drrmuese t larmis gjenetike t drufrutorve t klims s but e gjejm tek speciet e egra (spontane), q rriten kryesisht ndrmjet 30 dhe 50 gjersi gjeografike. Prjashtime bjn lartsit e mdha mbi nivelin e detit n gjersi gjeografike m t vogla dhe vendndodhje pran trupave ujor t mdhenj n gjersi gjeografike m t mdha. Ktu mund t prmendet edhe kultivimi n zonat e shkrettirave ku prdoret ujitja. Elementt klimformues, matja e drejtprdrejt e t cilve ka nisur q nga vitet 1800, jan ndryshore si temperatura e ajrit, reshjet, trysnia atmosferike, rrezatimi diellor, era dhe lagshtia. Midis tyre, temperatura e ajrit dhe reshjet jan elementt q prdoren m gjersisht n praktik pr shkak t ndikimeve q kan mbi aktivitetin fiziologjik t bimve. Vlen t theksohet se klima nuk duhet t ngatrrohet me motin, si ndodh shpesh n gjuhn e rndomt, pasi moti ka t bj me kushtet atmosferike t nj zone t caktuar gjat nj periudhe t shkurtr. N praktik, kur flasim pr klim nuk i referohemi motit q do t kemi por kohs q pritet t kemi n nj zon gjeografike duke u mbshtetur n njohjen e sezoneve t mparshme. Me fjal t tjera, kushtet atmosferike mjedisore, stinore apo vjetore kan t bjn me motin, ndrsa klima ka t bj me gjendjen meteorologjike mesatare q pasqyrohet n mjedis e q ka ndikim tek flora dhe fauna. Faktor t shumt klimatik mund t induktojn modifikime t elementve t klims. Vet faktort klimatik q ndrveprojn ndrmjet tyre mund t psojn luhatje, q vijn si pasoj e gjersis gjeografike, gjatsis gjeografike, lartsis mbidetare, kundrejtimit, largsis nga pellgje ujore (dete, liqene, etj.), afrsis me vargmale, q

moti sht shfaqja e gjendjes s atmosfers parashikimi i motit sht i trajtuar gjersisht n literatur dhe nuk sht objekt i ktij trajtimi; klima sht prshkrimi i motit t prjetuar n nj zon gjat nj periudhe t gjat kohore, ose m sakt: gjendja afatgjat e atmosfers prgjithsisht, prshkrimi sht i vlefshm pr nj zon t madhe t mbizotruar nga sisteme atmosferike (globale, n nivel vendi ose rajoni); klima vendore pasqyron ndikimin e topografis (kodra dhe lugina), lartsis mbidetare dhe trupave t mdhenj ujor (liqene dhe dete); pr t dalluar kuptimin e motit nga klima, marrim pr shembull nj dit vere ku sipas klims s vendit rrezatimi diellor sht i lart dhe bn nxeht; papritmas, moti ndryshon dhe nj stuhi me shtrngata shiu ul rrezatimin dhe temperaturn; elementt e klims jan t njjt me ato q karakterizojn edhe motin dhe prfaqsohen nga shkall fizike t matshme, q regjistrohen nga instrument t posam, shpesh t mbledhura bashk n stacione meteorologjike.

POM AL

lartsia mbidetare

klima e nj zone ndikohet nga lartsia mbidetare; pr do 100 m rritje n lartsi mbidetare, temperatura ulet me 1C; nj tregues i dukshm i ktij ndikimi sht shpeshtsia e reshjeve t dbors; lartsit e larta mbidetare jan m t ftohta se sa lartsit e ulta t s njjts gj/gj, me prjashtim t rastit kur ndikimi i lartsis mbidetare kompensohet nga prmbysjet e prkohshme t temperaturs ose nga ndikimi i trupave ujor; disa lloje drufrutore gjetherns mund t rriten n gj/gj t ulta por vetm n lartsi t larta mbidetare, t cilat sigurojn t ftoht dimror pr t prishur prgjumjen e sythave; n klimat e nxehta mesdhetare, lartsia mbidetare mund t korrigjoj ndikimin negativ t shkaktuar nga gj/gj e vogl; kshtu, n vendet mesdhetare, duke zgjedhur vendmbjellje disa qindra metra mbi nivelin e detit, mund t merren prodhime me cilsi t lart nga specie e kultivar q nuk jan t prshtatshm n t njjtat zona t ulta pr shkak t temperaturave tepr t larta; kto jan kushtet q mundsojn prodhime shum t mira, pr shembull, t mollve n vende q pr shkak t gj/gj t tyre, jan t paprshtatshm pr molln, si n Liban, ku n afro 1500 m lartsi, realizohen prodhime me cilsi shum t mir t kultivarve Red Delicious dhe Golden Delicious, edhe pse gj/gj nuk i favorizon kto kultivar; sidoqoft, lartsit e mdha n gj/gj t ulta nuk sigurojn ndryshime n kohzgjatjen ditore q nevojiten nga disa specie pr t diferencuar lule ose pr t rrzuar gjethet dhe hyr n endoprgjumje; lartsia mbidetare mund t prmirsoj cilsit organoleptike (shijuese) t shum kultivarve (moll Kore dhe moll Lushnje);

qndrojn t pandryshuara pr periudha t gjata kohore e q ndikojn vazhdimisht klimn e nj zone t caktuar. Luhatjet n lartsi sjellin modifikime t trysnis atmosferike, e cila zvoglohet me afro 11 % pr do 100 m rritje n lartsi, si dhe t temperaturs (Fig. 1.2). Ngrohja e atmosfers ndodh kryesisht si pasoj e ndrprerjes s nxehtsis s prthithur nga toka e goditur nga rrezatimi rns dhe fillimisht n shtresat e atmosfers pran toks, e m pas ato m t largta dhe rritet me dendsin e ajrit ndrsa vet dendsia zvoglohet me rritjen e lartsis. Nga kjo rezulton se temperatura zvoglohet me rritjen e lartsis mbidetare, thn ndryshe largsin nga burimi i nxehtsis. Gradienti (shkallzimi) termik vertikal, thn ndryshe zvoglimi i temperaturs pr do njsi lartsie, ka nj vler mesatare prej 0,64C/100 m n kushte stabiliteti atmosferik, por ndikohet shum nga lvizjet e ajrit dhe kushtet e tjera

Fig. 1.2. Modifikime t trysnis atmosferike dhe temperaturs sipas lartsis mbidetare. Luhatjet e trysnis shprehen n prqindje (%) krahasuar me nivelin e detit; ato t temperaturs krahasuar me temperaturn 20o n nivelin e detit.

POM AL

mjedisore. N prani t regjimeve turbulente t ajrit ose ngrohjes s shumt t toks, gradienti termik mund t jet edhe m i shprehur, madje n disa raste mund t prmbyset duke u rritur me rritjen e lartsis mbidetare. Kjo dukuri e prmbysjes termike, q ndodh si rregull n shtresat m t larta t atmosfers, mund t ndodh edhe fare pran toks n kushte mjedisore t karakterizuara nga nj qiell i kthjellt dhe pa er, q n pranver dhe vjesht mund t shkaktojn ngrica pr shkak t rrezatimit t kthyer. N kto raste, toka lshon nxehtsi n atmosfer gjat orve t nats dhe temperatura n nivelin e toks zbret nn 0C, ndrkoh q ngrohen shtresat e msiprme: n kt mnyr krijohen temperatura n rritje nga niveli i toks deri n 15 20 m lartsi, ku prgjithsisht gjendet zona e prmbysjes termike n t ciln shmbimi i nxehtsis tok atmosfer ndalet. Kjo sht arsyeja se prse ngricat pranverore nga rrezatimi i kthyer shkaktojn dmtime m t dukshme n lulet dhe lastart q pozicionohen n pjest m t ulta t pems. Pr t shmangur kto dmtime, n t kaluarn kan qen t prhapura n kto zona format e larta t kultivimit. Mjetet mbrojtse nga kjo lloj ngrice mund t mbshteten n krijimin e tymrave ose mjegullave artificiale q zvoglojn humbjen n nxehtsi prej rrezatimit t kthyer ose n prdorimin e ventilatorve, t vendosur mbi kurora, q nprmjet veprimit t helikave t tyre shtyjn ajrin e nxeht n shtresn e prmbysjes termike drejt toks. Vlen t shtojm q, si pasoj e ndryshimeve klimatike q kan ndodhur n Evrop q nga vitet 1980 kemi nj rritje t temperaturs minimale t ajrit n periudhn pranverore duke i br m t rralla rastet e dmtimeve nga ngricat pranverore. Ekspozimi i tokave t pjerrta ndikon mbi aftsin e toks pr t interceptuar rrezatimin diellor t drejtprdrejt pr shkak t kndit t ndryshm rns t rrezatimit diellor. N hemisfern veriore, pjerrsit e kundrejtuara nga Lindja, Jugu dhe Perndimi, n raport me ato t kundrejtuara nga Veriu, marrin m shum diellzim, e pr pasoj shtresat siprfaqsore t toks q kan prueshmri t ult, rrisin temperaturn e tyre duke pruar m pas gjat nats dhe orve t para t mngesit nj sasi m t madhe nxehtsie duke br q edhe temperaturat e ajrit t rriten, t paktn n shtresn m pran

topografia

vendmbjelljet e paraplqyera n zonat e ftohta jan kodrat e buta nga ana e diellit; pjerrsia mundson qarkullimin e ajrit n kushte t freskta dhe zvoglon ngricat pranverore; shpatet me drejtim nga dielli jan m t rndsishme pr disa lloje drufrutore q krkojn nxehtsi n fund t vers pr t maturuar prodhimin, t tilla si hardhia; nga ana tjetr, toka e shesht menaxhohet m leht dhe sht plotsisht e pranueshme aty ku ngricat nuk prbjn problem ose ku ka n dispozicion metoda mbrojtse kundra ngricave; n prgjithsi, pr shkak t vshtirsive n mekanizim, shmangen shpatet shum t pjerrta.

drita

Fig. 1.3. N hemisfern veriore, tokat e ekspozuara nga Jugu, krahasuar me ato nga Veriu, marrin nj sasi m t madhe rrezatimi diellor gjat dits, ngrohen m shum dhe rrezatojn nj sasi nxehtsie m t madhe, duke rritur temperaturn e shtress atmosfrike pran toks.

nivelet e drits ndryshojn sipas sezonit, gjersis gjeografike, mbuless me re, ndotjes natyrore dhe asaj t shkaktuar nga njeriu; n prgjithsi, vendet e hemisfers jugore kan nivele t ulta ndotje dhe, duke qen se Toka sht m pran diellit gjat vers n hemisfern jugore se sa n hemisfern veriore, intensiteti i drits sht prgjithsisht m i lart intensiteti m i lart i drits rrit rendimentin, duke qen se jan m t shumta gjethet n kuror q ndriohen sa duhet n kushtet e qiellit t kthjellt, ku ka pak drit t shprndar, vetm gjethet e pahijezuara ose pjes t tyre marrin nj ndriim t prshtatshm (e shpesh her t teprt); n situata t tilla, ndodh q t vihen re dme nga przhitja prej diellit dhe gjethet kan performanc t dobt pr shkak t drits dhe nxehtsis s teprt. Ky fakt duhet mbajtur parasysh kur zhvillojm shrbimet e duhura agroteknike pr pemt dhe hardhit pr rajone t ndryshme.

POM AL

trupat ujor

afrsia e lumenjve, e liqeneve, e rezervuareve t mdhenj dhe e detit ndikon n rritjen dhe n prodhimtarin m t mir t pemve frutore; n nj gj/gj dhe lartsi mbidetare t caktuar, afrsia me nj trup ujor t madh do t zbus vlerat e skajshme si t temperaturave dimrore ashtu edhe verore, duke e br kt nj faktor t rndsishm n zgjedhjen e nj vendmbjellje; rreziku i nj ngrice q do t thante pemt frutore n gj/gj 35 mund t jet m i madh se sa n 45 ose 50 pran oqeanit; ndikimi i nj trupi ujor mund t jet mjaft vendor aty ku toka sht e shesht, si sht zona e Pogradecit ose Shkodrs ose mund t shtrihet n nj far largsie n brendsi t territorit (Tiran, Elbasan) deri n barrierat malore akoma m n verilindje dhe lindje; errat perndimore nga deti n Shqipri i mbajn temperaturat dimrore t moderuara dhe malet parandalojn masat polare t ajrit q t hyjn n brendsi t territorit; rrymat e ajrit q lvizin mbi tok nga nj trup ujor i pangrir modifikojn temperaturat n t gjith stint; n raport me nj klim kontinentale, dimri sht i ngroht, pranvera sht e ftoht (dhe sezoni i lulzimit i mvonshm), vera sht m e freskt dhe vjeshta sht m e ngroht dhe zgjat m shum; nj tipar mbreslns i ndikimit detar sht mungesa e ngricave gjat sezonit t rritjes; ndikimi i jashtzakonshm i ujit mbi klimn rezulton nga kapaciteti energji-depozitues i tij, nj pasoj e drejtprdrejt e nxehtsis specifike t lart t ujit, nxehtsia e lart latente e shkrirjes dhe nxehtsia e lart e avullimit t tij; n prfundim themi se trupat ujor shrbejn si rezervuar t jashtzakonshm nxehtsie;

toks (Fig. 1.3). Kjo dukuri mund t ket dobi m t mdha n gjersi gjeografike m t mdha dhe gjat periudhave pranverore e vjeshtore kur kndet e diellit jan m t ulta dhe kur temperaturat e ulta mund t jen faktor kufizues pr aktivitetin fiziologjik t bimve. Kundrejtimi i faqeve kodrinore-malore luan rol t dukshm mbi rritjen, zhvillimin dhe shfrytzimin e pemve frutore. N shumicn e zonave t vendit ton faqet me kundrejtim verior dhe veriperendimor jan me t prshtatshme pr mbjellje pemsh frutore, sepse kshtu pemt vuajn m pak nga ngricat pranverore dhe nga thatsia verore. Faqet me kundrejtim jugor, prkundrazi, jan m t ngrohta dhe m t thata se ato me kundrejtim verior, kan lkundje m t theksuara t temperaturave gjat dimrit dhe pranvers. Pjerrsit e ekspozuara nga Lindja ngrohen me rrezet e para t diellit kur temperaturat jan t ulta, ndrsa pjerrsit e ekspozuara nga Perndimi marrin diellzimin maksimal n ort e pasdreks kur regjistrohen temperatura m t larta. Tokat e faqeve kodrinore e malore me kundrejtim jugor jan m t cekta, m t varfra dhe shpesh m t grryera e t shplara n krahasim me ato t kundrejtuara nga Veriu. Theksojm se n kushtet e ndryshimeve kimatike kundrejt nj rritje t temperaturave mesatare t ajrit duhet ta zbehin ndonj prirje apo paraplqimin pr t mbjell pemtoret, vreshtat, ullishtet e agrumishtet n toka t ekspozuara mir. N prgjithsi pr speciet q krkojn m shum lagshtir (pjeshkt, hurmat, kumbullat e tavolins, agrumet, etj.) zgjidhen blloqe t sheshta me mundsi ujitje. Pr pemt e tjera, sipas shkalls s qndrueshmris ndaj thatsis zgjidhen faqe t pjerrta kodrinore. N pjest e poshtme t kodrs vendosen pjeshkt, hurmat, mollt, ftonjt, pastaj kumbullat, dardht, vishnjat, qershit, ullinjt, fiqt dhe bajamet. Blloqet e ulta, t mbyllura n form gropash nuk jan t prshtatshme pr mbjellje pemsh, sidomos pr agrumet dhe pemt q elin shpejt. N raste t tilla, gjat dimrit, krijohet rreziku i dmtimeve nga temperaturat e ulta, nga lagshtira e teprt dhe nga afrsia e ujrave nntoksore, kurse gjat vers nga mungesa e qarkullimit t masave ajrore. Ndikimi i masave t ujit varet nga prmasat e tyre dhe konsiston m s shumti n inercin termike t tyre, q pasqyrohet n nj aftsi m t madhe pr t magazinuar nxehtsin n krahasim me tokn. Ujrat rrisin lagshtirn e ajrit, shtojn freskin, dobsojn lkundjet e mdha t temperaturave, rritin prmbajtjen e gazit karbonik n ajr, duke krijuar kshtu mundsi pr paksimin e rrezikut t dmtimit t luleve dhe pr shtimin e veprimtaris prvetuese t gjetheve. Rezulton se zonat q i nnshtrohen ndikimit t pellgjeve hidrike prjetojn luhatje termike (amplituda) m t vogla midis dits dhe nats, ashtu sikundr edhe ndrmjet stinve. Shembuj t zonave q prfitojn nga ndikimi klimatizues i liqeneve t brendshme jan tokat rreth Liqenit t Shkodrs dhe Ohrit. Ndikimi i detit ndihet deri n 20 km thellsi brenda zonave tona. Afrsia e lumenjve, e liqeneve, e rezervuarve t mdhenj dhe e detit ndikon n rritjen dhe n prodhimtarin m t mir t pemve frutore. Zonat me pemtari m t lasht dhe m t zhvilluar n vendin ton jan pikrisht luginat e lumenjve Vjos, Seman, OsumDevoll, Shkumbin, Mat e Drin si dhe brigjet e detit Jon dhe Adriatik. Faktor klimformues t tjer jan shum m dinamik, mund t luhaten mjaft shpejt dhe ndikohen ose jo nga aktiviteti njerzor. N kt rast bhet fjal pr faktor si mbulesa bimore q mund t luhaten si dendsia dhe tipologjia ose sasi e gazit serr t pranishm n atmosfer q mund t ket ndikim mbi sasin e energjis diellore t mbajtur nga planeti e pr rrjedhoj mbi ngrohjen ose ftohjen e tij.

POM AL

1.2.1 Klasifikimi i klims Temperatura dhe reshjet, q ndikojn mbi rritjen dhe zhvillimin e bimve prcaktojn edhe shprndarjen, shrbejn si baz pr sistemet empirike t klasifikimit klimatik t propozuar nga studiues t shumt. Mbi kto dy element dhe mbi shprndarjen e bimsis mbshtetet klasifikimi klimatik i Koppen, q prdoret ende gjersisht nj shekull pas variantit t par t tij, aq sa koht e fundit sht prditsuar me seri historike t dhnash klimatike t periudhs 1951 2000 (Fig. 1.4) dhe vn n dispozicion n formn e hartave dixhitale n faqen web t Universitetit t Vjens. Klimat tropikale (A), t karakterizuara nga temperatura mesatare e muajit m t ftoht e barabart ose m e lart se 18C, pozicionohen aktualisht ndrmjet ekuatorit dhe 15 - 20 gjersi gjeografike n t dy hemisferat dhe paraqesin reshje t larta dhe kohzgjatje ditore me pak luhatje gjat vitit. Jan t shumta speciet drufrutore q kultivohen, ndonse pak t njohura n Shqipri. Klimat e thata (B), paraqesin nivele evapotranspirimi potencial mjaft m t larta se sa reshjet, pozicionohen n pjesn m t madhe t zonave nntropikale, prfshijn afro 30% t tokave dhe, duke mos patur rrjedhje ujore t prhershme, nuk jan t prshtatshme pr kultivimin e pemve frutore prve rasteve kur sigurohet ujitje artificiale. Klimat e buta (C), t karakterizuara nga nj temperatur mesatare e muajit m t ftoht ndrmjet -3 dhe +18C dhe nga nj temperatur mesatare e muajit m t nxeht mbi +10C, kan nj stin verore dhe nj stin dimrore, e jan veanrisht t prshtatshme pr kultivimin e shum specieve drufrutore. Kjo tipologji klimatike q mbizotron n territorin shqiptar prfshin si klimat q i nnshtrohen ngricave dimrore si ajo e veriut, verilindjes dhe pjes qendrore

klasifikimi klimatik i Kppen - Geiger

elsi i par i klasifikimit i referohet 5 grupeve bimore q karakterizojn zonat tropikale, t that, t but, t ftoht dhe polare, q shnohen prkatsisht me shkronja t mdha shtypi A, B, C, P dhe E (Tab. 1.3); elsi i dyt i klasifikimit merr pr baz reshjet, si lartsi dhe shprndarje (pr shembull Cs tregon nj klim t but me ver t that), ndrsa elsi i tret (Tab. 1.4) merr pr baz temperaturn (pr shembull, Csa tregon nj klim t but me ver t that dhe shum t nxeht); kombinimi i tre elsave t klasifikimit formon 31 klasa kimatike potenciale, shtat prej t cilave jan t pranishme vetm n raste sporadike

Fig. 1.4. Klasifikimi klimatik i Kppen dhe Geiger i prditsuar me serit kohore t t dhnave klimatike t periudhs 1951 - 2000 t botuar n faqen web t Universitetit t Vjens (http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/).

POM AL

uji

tradicionalisht, pemt frutore jan kultivuar n zona ku reshjet kan qen t mjaftueshme pr t mirrritur nj bim dhe frutat e saj, edhe pse ujitja sht njohur dhe prdorur pr mijra vite; n shekujt e XIX dhe XX, prdorimi i saj sht rritur n mnyr dramatike dhe sot shquhet pr sofistikimin dhe efikasitetin e saj; n zonat me klim mesdhetare ose kontinentale, t karakterizuara nga verrat e ngrohta n t nxehta, e t thata, uji i prftuar nga burimet nntoksore, pendt apo devijimet e lumenjve ofron kushte t shklqyera rritje; reshjet dhe lagshtia e pamjaftueshme, s bashku me ujin e prshtatshm t ujitjes, ofrojn nj rritje t mir me pak trysni nga smundjet; situata e kundrt, rajonet me reshje shum t larta, shpesh shmangen pr shkak t problemeve me smundjet.

Tab. 1.1. Tipologjit klimatike sipas dy elsave t par t klasifikimit t Kppen-Geiger t prdorura pr redaktimin e harts s prditsuar me t dhnat klimatike t periudhs 1951 - 2000.

Reshjet mesatare vjetore (R vj), Temperatura mesatare vjetore (T vj), k luhaten n varsi t shprndarjes s reshjeve

Tipi

Prshkrimi

Kriteret e klasifikimit

(A)

(B)

(C)

(D)

kohzgjatja e sezonit t rritjes

kohzgjatja e sezonit t rritjes do t prcaktoj nse nj pem frutore do t pjek frutat e saj; ulja e temperaturave gjat vjeshts zvoglon kapacitetin e bims pr t sintetizuar sheqerna dhe pjekur frutat; n fund, ngrica do t thaj gjethet q nuk jan plakur deri n at koh, duke penguar grumbullimin e mtejshm t sheqerit n fruta dhe pjest shumvjeare t bims; prandaj pemtore (prfshi ullishtet, vreshtat, agrumishtet, etj.) duhet t mbillen n zona ku ka nj intensitet dhe kohzgjatje t mjaftueshme nxehtsie pr t garantuar pjekjen e frutave; sigurisht q specie t ndryshme, e madje kultivar t ndryshm t s njjts specie kan kohzgjatje t ndryshme t sezonit t rritjes.

(E)

Klim Tropikale Af pyjet e shiut T e muajit m t ftoht +18C Am munsoni As savana ekuatoriale Aw savana R vj < 10 (2 T vj + k) Klim e That ku 0 < k < 28 R vj > 5 (2 T vj + k) BS stepa ku 0 < k < 28 R vj < 5 (2 T vj + k) BW shkrettir ku 0 < k < 28 Klim e But - 3C < T e muajit m t ftoht < + 18C Cs ver e that Shirat veror < Shirat dimror Cw dimra t that Shirat dimror < Shirat veror Cf e lagt Shira t shprndar gjat stinve Klim e Ftoht T e muajit m t ftoht - 3C Ds ver e that Shirat verore < Shirat dimrore Dw dimra t that Shirat dimrore < Shirat verore Df e lagt Shira t shprndar gjat stinve Klim Polare T e muajit m t nxeht < + 10C ET Tundra 0C T e muajit m t nxeht < + 10C EF Akull i prhershm T e muajit m t nxeht < + 0C

Tab. 1.2. elsi i tret i prdorur pr klasifikimin klimatik t KppenGeiger pr klimn e but (C) dhe pr at t ftoht (D).
Temperatura (T)

Kategoria
(a) Vera shum e nxeht (b) Vera e nxeht

Kriteret e klasifikimit
T mesatare e muajit m t nxeht +22C T mesatare e muajit m t nxeht < +22C T mesatare mujore +10C pr t paktn 4 muaj T mesatare e muajit m t nxeht < +22C T mesatare mujore +10C pr t paktn 4 muaj T mesatare e muajit m t ftoht > -38C T mesatare e muajit m t ftoht - 38C (vetm pr klimat D)

(c) Vera e freskt dhe e shkurtr (d) Dimr shum i ftoht

lindore t vendit ashtu edhe klimat m t buta si ajo e Ultsirs Perndimore dhe Jugut t vendit. Klima mesdhetare sht nj nntipologji e klims s but, e karakterizuar nga shira t prqendruar n periudhn dimrore dhe verra t thata e shum t nxehta (Csa), q prfshijn ve pellgut t Mesdheut edhe zonat perndimore t Ameriks s Veriut, pjess qendrore t Kilit, Australis perndimore

POM AL

Tab. 1.3. Tipologjit klimatike sipas dy elsave t par t klasifikimit t Kppen-Geiger t prdorura pr redaktimin e harts s prditsuar me t dhnat klimatike t periudhs 1951 - 2000.
Reshjet mesatare vjetore (R vj), Temperatura mesatare vjetore (T vj), k luhaten n varsi t shprndarjes s reshjeve

Rajoni klimatik
Klim e but - bregdetare - kontinentale - Mesdhetare Nntropikale Tropikale detare Ekuatoriale
* ngrica t pazakonshme ** pa ngrica

Diapazoni
i ngusht i gjer i moderuar i moderuar i ngusht i ngusht

Temperatura Dimr Ver

i but shum i ftoht i but i but* i ngroht** i nxeht** e ngroht shum e ngroht e nxeht e nxeht e nxeht e nxeht

Reshjet Shprndarja
e njtrajtshme maksimale n ver maksimale n dimr maksimale n ver e njtrajtshme e njtrajtshme

Gjithsej
mesatare mesatare mesatare e lart mesatare e lart

dhe jugor dhe Afriks s Jugut. Pjesa drrmuese e Shqipris jugore dhe t mesme, veanrisht n ann perndimore bjn pjes n klimn mesdhetare. Akoma m n jug si Ksamili, kjo klim mesdhetare (Csa) priret drejt klims s that (BS) pasi thatsira verore bhet shum e fort pr shkak t reshjeve t pakta e t rregullta. Nj pjes e mir e zonave t Shqipris verilindore dhe qendrore-lindore bjn pjes n klimn e but t lagsht (Cf) sepse shirat nuk kan nj kulmim dimror por jan t shprndara ndrmjet stinve. Ultsira Perndimore, e veanrisht pjesa veriore dhe qendrore e saj (Lezha, nn Shkodra) kan nj klim t but e t lagsht, me reshje me t bollshme n pranver e vjesht e m pak intensive n ver dhe me ver mjaft t nxeht (Cfa). Klimat e ftohta (D), t karakterizuara nga nj temperatur mesatare e muajit m t ftoht nn 3C dhe nga nj temperatur mesatare e muajit m t nxeht mbi +10C, hasen prgjithsisht n zonat e brendshme t kontinenteve n gjersi gjeografike ndrmjet 40 dhe 70. Klima e ftoht kontinentale, e pranishme kryesisht n hemisfern veriore dhe rrall n at australiane, haset edhe n Shqipri n zonat alpine n 2000 2200 m l.m. Klimat polare ose e bors s prhershme (E), t karakterizuara nga nj temperatur mesatare t muajit m t ngroht nn + 10C, nuk kan nj stin vere dhe nuk jan t pajtueshme me kultivimin e pemve frutore. Mbivendosja e klasifikimit t Koppen mbi arealin e kultivimit t specieve t ndryshme drufrutore lejon perceptimin e menjhershm t shkalls s prshtatshmris s tyre me mjedisin. Pr hardhin sht e qart se kjo specie, e kultivuar dendur n zonat me klim t but, prshtatet mir n kushte shum t ndryshueshme pr sa i takon temperaturs verore dhe shprndarjes s shirave, si tregon prania e saj n zonat me klims mesdhetare (Csa) t Shqipris jugore dhe n zonat me klim t but t lagsht (Cf) t Lezhs, Shkodrs, etj. Klasifikimi i Koppen lejon prshkrimin nga kndvshtrimi klimatik i zonave gjeografike t gjera dhe na ofron nj karakterizim t makroklims mbshtetur n t dhna q vijn nga nj numr pak a shum i madh stacionesh meteorologjike. Makroklima ose thn ndryshe trsia e kushteve atmosferike mesatare q karakterizojn nj zon gjeografike t gjer, ka nj shtrirje q mund t luhatet nga dhjetra n qindra kilometra n funksion t homogjenitetit t territorit t analizuar, e q gjithsesi prmbledh n brendsi faktor t larmishm q sjellin ndryshueshmri. Kuptohet

Pamje t akullit t formuar n degzat e pemve frutore si pasoj e sprkatjes s pemve mbi krye pr t shmangur dmtimin nga temperaturat e ulta.

POM AL

Nj referenc t plot t kohzgjatjes s sezonit t specieve drufrutore: http://www. scribd.com/doc/121849059/ Fenofazat-e-Drufrutoreve

q n kushtet praktike t pemtaris m me interes sht njohja e karakteristikave klimatike t zonave me shtrirje m t kufizuar ku disa prej faktorve q interferojn mbi klimn si lartsia mbidetare, gjersia gjeografike, gjatsia gjeografike, afrsia me relieve malore ose basene uore, kan nj ndikim m t vogl. Prandaj, m s shumti i referohemi mezoklims dhe mikroklims (Tab. 1.4).

Fig. 1.5. Mezoklimat n nj zon hipotetike. (a) Nj vendmbjellje e ngroht q e z m shum dielli pr shkak t pozicionit. Duke qen se ajri i ftoht zbret n zona q ndodhen m posht, kjo vendmbjellje i shpton ngricave t fundit t pranvers dhe fillimit t vjeshts; njkohsisht ka edhe mbrojtje (streh) nga drejtimi mbizotrues i errave. (b) Avantazhet e (a) do t neutralizohen nga i ftohti q vjen me rritjen e lartsis mbi nivelin e detit. (c) Nj vendmbjellje e ftoht; edhe pse mund ti shptoj ngricave n pranver e vjesht, ajo do t grumbulloj shum m pak nxehtsi n ver pr shkak t ekspozimit ndaj ers dhe nj kndi t dobt t diellit. (d) Nj vendmbjellje e ftoht shum e ndjeshme ndaj ngricave; ajri i ftoht nga rrethinat do t zbres n kt zon. (e) Nj zon q ka ende ngrica por m pak se (d). Njfar mbrojtje nga era mund t prftohen nga erpritsi. (f) Erpritsi, i mbjell dendur n bazn e kodrs, parandalon ajrin e ftoht nga largimi dhe kshtu humbet nj vendmbjellje potencialisht pa ngrica. Kjo zon do t hijezohet nga erpritsi. (g) M pak ngric se sa n (e), por nj er e ftoht mbizotruese dhe lartsi mbi nivelin e detit mund t ngadalsoj grumbullimin e njsive t nxehtsis n ver. (h) Ftoht, si tek (c) lart.

Fig. 1.6. Ndikimet strehuese mbi grumbullimin e ajrit t ftoht

10

POM AL

Tab. 1.4. Prmbledhse e shkallve klimatike

klima dhe kultivimi

Klima
Makroklima Mezoklima Mikroklima

Shkalla
100 km

Shembull

Klima e pellgut t Mesdheut Klima e zons bregdetare dhe asaj t 1 - 100 km brendshme 10 - 1000 m Klima e nj zone ose nj pjese t saj

Mezoklima ose topoklima sht trsia e kushteve atmosferike mesatare q mund t deduktohen nga t dhnat e nj stacioni t vetm meteorologjik. Ato karakterizojn nj zon relativisht t kufizuar t siprfaqes toksore e ksisoj me shkall t ndrmjetme n krahasim me ato q prmbjn mikroklimn dhe makroklimn. Figura 1.5 tregon zona me temperatur t ndryshme n nj zon gjeografike hipotetike. Ndryshimet n temperatur dhe ndryshoret e tjera klimatike t cilat ndodhin n vendndodhje t kufizuara prbjn mezoklimat. Ndryshimet n nj shkall edhe m t vogl, pr shembull n nj bllok pemsh frutore, emrtohen mikroklima. Pemt dhe brezat mbrojts (strehues) mund t prdoren pr t krijuar mikroklima dhe lejojn grumbullimin e ajrit t ngroht n ditt me erra t ftohta. Duhet br kujdes q t merren masa q t pengohet largimi i ajrit t freskt si n Figurat 1.5 dhe 1.6. Temperatura nuk sht i vetmi faktor q mund t ndryshoj midis mezoklimave. Sasia e reshjeve mund t ndryshoj n mnyr t konsiderueshme n vendmbjelljet kodrinore relativisht pran njratjetrs. Errat mund t ndryshojn edhe m shum; flladet detare ose nj er q kanalizohet teposht luginave mund t ndikoj jo vetm mbi shpejtsin e saj por gjithashtu rastisjen e ngricave, mbulimit me re dhe reshjeve. Kshtu, nj pemrrits q zgjedh nj vendmbjellje pr atribute t veanta, duhet t marr n konsiderat faktort e lartprmendur dhe t krkoj kshillim nga vendasit e zons pr veori t mezoklims. N kt kontekst, kultivimi i llojeve t caktuara nga kopshtar t zons shrben si nj testim shum i dobishm. Kajsit, t cilat japin prodhim thuajse do vit, duket se krkojn nj zon me pak ngrica dmtuese, veanrisht pr faktin se kopshtart rrallher marrin masa pr kontrollin e ngricave. Pemt erprkulura tregojn erra t forta dhe t vazhdueshme. Ndrkoh q prodhuesit n shkall t gjer duhet t msojn t jetojn me nj diapazon t gjer mezoklimash prmes plantacioneve t mdha, prodhuesit e vegjl q dshirojn t ofrojn n treg fruta t hershm ose t rrisin nj kultur t veant (specialitete), duhet t kushtojn nj vmendje t veant pr t przgjedhur mezoklimat m t mira. Mikroklima ka t bj me nj zon gjeografike me shtrirje t kufizuar e ku specificitetet topografike dhe mjedisore induktojn luhatje domethnse t klims q dallon n mnyr t ndjeshme nga ajo e zonave prreth. Nj shembull klasik dhe i dukshm i ndryshimeve mikroklimatike sht ai i pjerrsive t ekspozuara t s njjts lugin ose t s njjts kodr: pjerrsit me drejtim jugor n hemisfern veriore n krahasim me ato q kan nj ekspozim t kundrt, marrin nj sasi m t madhe t drits s drejtprdrejt t diellit dhe qndrojn t ngrohta pr nj koh m t gjat. Prandaj, sht e rndsishme t kujtojm se mund t ket ndryshime t ndjeshme n grumbullimin e nxehtsis q vjen nga kushtet gjeografike vendore. Pr shembull, nj pemtore apo vresht n nj faqe kodre q rrihet nga dielli, do t jet m i ngroht se sa nj tjetr q nuk ka kt kundrdrejtim. Nse kodra

klima prcakton kufijt dhe shprndarjen e t gjith specieve dhe klima botrore rregullohet nga t till faktor si drejtimi i ers n lidhje me trupat ujor, kndi i rrezeve diellore rnse, kohzgjatja e dits (gjersia gjeografike) dhe sasia e dyoksidit t karbonit (CO2) n atmosfer; avulli i ujit dhe molekulat e CO2 grackojn val nxehtsie q rrezatohen jasht nga siprfaqja e Toks e ngrohur prej diellit;

Paraqitje e flukseve t energjis n atmosfer.

mezoklima ose topoklima

mezoklima ose klima vendore sht m specifike se sa klima (makroklima); largesa horizontale prej minimumi 150 m, si ato midis dy faqeve t prkundrejta ose faqet e kodrave dhe toks n lugin mund t ndikojn n mezoklim; mezoklima e pemtores a vreshtit ndikohet nga topografia, kundrejtimi, shkalla e pjerrsis, pengesa ndaj lvizjes s ajrit dhe, m pak nga tipi i toks, lagshtia e toks dhe lloji i bimsis tokmbuluese;

mikroklima

emrtimi "mikroklim" prdoret pr t prshkruar mjedisin specifik brenda dhe fill jasht kurors; kurorat e pemve apo hardhive prbhen nga deg, degza, lastar, gjethe dhe fruta t formuara gjat sezonit t rritjes...;

POM AL

11

mikroklima

mikroklima brenda kurorave mund t ndryshoj shum nga klima fill jasht kurors pr sa i takon temperaturs s ajrit, shpejtsis s ers, lagshtis e veanrisht sasis dhe cilsis s drits; tiparet e mjedisit rrethues pran bims mund ta modifikojn edhe m shum mikroklimn; disa autor e zgjerojn kufirin e mikroklims n nivelin e nj pemtoreje, duke zgjeruar kshtu edhe faktort q prcaktojn mikroklimn, disa prej t cilve i cituam pr mezoklimn; faktort q u prmendn edhe pr mezoklimn prfshijn afrsin me nj trup ujor apo t tjer depozitues nxehtsie, mbrojtja apo ekspozimi, hijezimi, kundrejtimi dhe qarkullimi i ajrit; modifikimet prmirsuese, t tilla si barriera (pengesa) q zvoglojn ndikimin e ers apo prkeqsuese q shkaktojn xhepa ngrice, mund t jen natyror ose artificial

ofron streh nga errat e ftohta mbizotruese, do t jet m ngroht, dhe nse, pr shembull, toka prmban shum gur dhe barra t padshirueshme (t kqija) dhe rritja e bimve tokmbuluese do t mposhtet prej tyre, do t fitohet nxehtsi shtes. Kto vendmbjellje mund t grumbullojn deri n 200C ditore shtes gjat nj sezoni dhe mund ta bjn m trheqs nj rajon n dukje t paprshtatshm. Mikroklima, sipas kushteve, mund t ruhet homogjene n siprfaqe q mund t luhaten nga dhjetra deri qindra metra. Emrtimi mikroklim mund ti referohet edhe trsis s kushteve ekzistuese prreth sistemit mbitoksor t bimve e q modifikohen n funksion t largsis nga toka ose n lidhje me formn e kurorave dhe me largsin ndrmjet tyre. N vreshtari, mikroklima mund ti referohet shpesh nj zone shum t vogl, madje edhe pak bimve t hardhis, e madje nj pjese t kurors. N fakt, emrtimi mikroklim e kurors prdoret shpesh n zhargonin e vreshtaris dhe i referohet kushteve mjedisore prreth sistemit mbitoksor t hardhis. Ktu do t trajtojm me hollsi mikroklimn e pemtores (klima prreth bimve individuale dhe organeve bimore). Meqense pjesa drrmuese e pemve frutore kultivohen n fush t hapur, mundsia pr modifikimin e klims sht mjaft e kufizuar. Ksisoj, mbshtetja kryesore mbetet tek njohja e mir e klims dhe prshtatja ndaj saj, duke zgjedhur specien, kultivart dhe agroteknikn. Faktori tjetr prcaktues sht toka dhe uji n dispozicion, t cilat do t trajtohen m gjersisht n nj material t posam. Shnim: drita nuk sht trajtuar midis faktorve pasi n Shqipri nuk prbn nj faktor kufizues t rndsishm; roli i saj fiziologjik do t trajtohet n nj material m vete. 1.2.2 Temperatura e ajrit Edhe pse sht e vshtir t izolojm ndikimin e temperaturs nga ai i elementve t tjer t klims, si sht rrezatimi dhe reshjet, sht e qart se regjimi termik ndikon n mnyr prcaktuese metabolizmin qelizor, funksionalitetin dhe fenologjin e pemve dhe shkurreve frutore, pra tr aktivitetin vegjetativ - prodhues. do specie e nis aktivitetin e rritjes mbi nj vler termike minimale (zeroja e vegjetacionit). Mbi kt temperatur minimale shpejtsia e rritjes shtohet deri sa arrin nj vler maksimale q korrepondon me temperaturn optimale (optimumi termik). Pas kaprcimit t vlers optimale, rritjet e mtejshme t temperaturs ojn n nj rnie graduale ose drastike deri n ndrprerje pasi sht arritur temperatura maksimale. Sinteza e metaboliteve dhe rritja e bimve nuk mund t kryhet me nj ecuri t rregullt kur temperaturat kalojn kufirin n t cilin ritmi i frymkmbimit bhet i prafrt me aktivitetin fotosintetik duke pamundsuar grumbullimin e rezervave. N prgjithsi dhe pr orientim, temperatura minimale luhatet midis 5 dhe 10C, ajo optimale prreth 25 30C dhe ajo maksimale 33 38C (Fig. 1.7) dhe mund t luhatet n funksion t ujit n dispozicion ashtu edhe t organit n fjal. Kjo marrdhnie jo-lineare ndrmjet temperaturs dhe zhvillimit t bims qndron n themel t disa modeleve t ndrtuara pr t simuluar kalimin e fazave fenologjike t bimve gjat sezonit vegjetativ t tyre nprmjet llogaritjes s orve t zakonshme t t nxehtit. Temperatura rregullon kmbimin e periudhave t qetsis me ato t aktivitetit vegjetativ n shum specie drufrutore t klims s but (hardhia, brthamort, farort, etj.) q arrijn t sinkronizojn fazat e ciklit vjetor t tyre me ecurin meteorologjike, e n veanti, me regjimin termik t periudhs s pushimit dimror. Bimt gjethernse

temperatura e ajrit

temperaturat rriten me uljen e gjersis gjeografike dhe lartsis mbidetare, ndrsa nivelet e skajshme zbuten n vendmbjellje pran vllimeve t mdha ujore; temperatura modifikohet nga faktor gjeografik t till si shpatet e kundrejtimet, rrymat e ers q minimizojn problemin e xhepave t ngrics; ajo ndikohet thellsisht nga vargmalet, q interceptojn ret me shi dhe krijojn shkrettira t thata e t nxehta; modifikimet kryesore mund t induktohen nga rrymat oqeanike. N Evrop, pr shembull, Golfstrimi ngroh zonat periferike t Evrops veriperndimore; temperatura sht faktori kryesor q ndikon shprndarjen e pemve frutore.

12

POM AL

ndryshimet stinore

n varsi t shkalls s ndikimit t mjedisit t jashtm mbi fiziologjin e brendshme, pemt frutore reagojn n disa mnyra ndaj ndryshimeve stinore. Nse lloji drufrutor sht plotsisht i prshtatur me klimn specifike, do ndryshim stinor krkon ndryshime fiziologjike n bim pr ti mbijetuar stins n vazhdim dhe pr ti paraprir stins q vjen;

Fig. 1.7. Marrdhnia midis temperaturs dhe aktivitetit t bimve: do lloj e nis aktivitetin e tij mbi nj vler termike (zeroja e vegjetacionit). Pas kalimit t ksaj vlere, shpejtsia rritet deri n maksimum (temperatura optimale) pr t zbritur m pas deri n frenim n nivelin maksimal t temperaturs.

VJESHTA

aktivizojn nj mekanizm t prsosur t rregullimit fenologjik, duke rrzuar gjethet si reagim ndaj uljeve t temperaturs gjat periudhs s vjeshts, q ushtrojn nj veprim themelor edhe mbi sythat, duke i mundsuar t kaprcejn fazn e endoprgjumjes n t ciln hyjn aty nga fundi i vers. Dalja e sythave nga endoprgjumja, thn ndryshe, kaprcimi i nj stadi i cili nuk e stimulon rritjen, edhe pse e lidhur me nj trsi faktorsh kompleks q jan studiuar me metoda biokimike dhe molekulare, arrihet n kushtet e fushs s hapur pasi q bimt jan ekspozuar ndaj temperaturave relativisht t ulta pr periudha kohore t ndryshme sipas llojit dhe kultivarit. E till krkes ekologjike emrtohet nevoj pr t ftoht dhe konsiderohet si nj karakteristik varietore e qndrueshme q, pr do kultivar, duhet t prcaktohet me eksperimente t posame, e akoma edhe m shpesh, nprmjet vrojtimit n parcela krahasuese me kultivar pr t cilt njihen nevojat pr t ftoht. Midis brthamorve m krkues jan, sipas radhs, pjeshka, kajsia qershia ndrsa m pak krkuesit, sipas radhs, kumbulla dhe bajamja. Midis farorve, molla sht m krkuese pr t ftohtin pranverizues se dardha. Pr kultivart m t prhapur jan t njohura ort e t ftohtit t nevojshm pr t patur nj rizgjim vegjetativ, e pr kt duhet mbajtur parasysh zgjedhja e vendmbjelljes s prshtatshme. Ve ksaj, duhet t dim se pr kultivart m t ndjeshm ndaj mangsis s t ftohtit dimror, pemtoret duhet t mbillen n zonat me lartsi m t madhe mbi nivelin e detit. I ftohti optimal pr shum bim sht pran 5C, por disa prej tyre kan nj optimum m t ult ose m t lart. Temperaturat shum nn 0C nuk jan efikase n prishjen e qetsis. Kjo sjell reaksionet enzimatike n temperatura mbi ato t ngrirjes q prishin ekuilibrin promotor/inhibitor dhe lejojn eljen e sythave n pranver. Bimt q jan vendase n gjersi gjeografike mesatare, me temperatura dimrore t ftohta por t luhatshme, kan krkesat pranverizuese m t gjata. N prgjithsi, dmet nga mangsia e t ftohtit dimror, fillojn t shfaqen n gjersi gjeografike nn 30 - 33. Megjithat, ekzistojn prshtatje t veanta stinore, situata mikroklimatike apo situata q mund t shtojn ose paksojn ndikimet e gjersis gjeografike, si pr shembull gjersia gjeografike, ekspozimi ndaj errave t veriut

nga fundi i vers ose n vjesht, pemt gjethernse duhet t ndrpresin rritjen, t rrzojn gjethet dhe t fitojn qndrueshmri ndaj dimrit; ulet niveli i nxitsve t rritjes (promotort) dhe rritet niveli i penguesve t rritjes (inhibitort); niveli i acidit abshisik (ABA) n sytha, nj inhibitor, rritet me shkurtimin e kohzgjatjes ditore; me ndrprerjen e rritjes s lastarve, prodhohet gjithnj e m pak auksin (IAA), giberelin (GA) dhe citokinin; ky kalim ndrmjet vers dhe dimrit indukton nj periudh qetsie dimrore (endoprgjumje) me afrimin e vjeshts, bimt e prshtatura ndrpresin rritjen dhe bhen t qndrueshme ndaj ngricave t hershme si rezultat i ndryshimeve t brendshme q shkaktohen nga shkurtimi i kohzgjatjes ditore, duke zvogluar intensitetin e drits dhe zvogluar temperaturat; shum kultivar t drufrutorve nuk i nnshtrohen natyrshm ktyre ndryshimeve dhe krkojn manipulim agroteknik pr ti prgatitur ato pr dimrin; pr shembull, n literaturn shkencore sht i njohur dmi i ngrics s hershme t Nntorit, q shkakton mjaft dmtime t pemve t plehruara dhe ujitura shpesh, pr t nxitur rritjen ...

POM AL

13

ndryshimet stinore VJESHTA (vazhd.)

DIMRI

n fund t sezonit - ky dm sht shum m i vogl n pemtoret me nnshartesa xhuxhzuese ose aty ku ujitja e von nuk sht prdorur pr t parandaluar rritjen n fund t sezonit; gjithashtu, pemt e molls me fruta ende n pem dmtohen shum m tepr se sa pemt e vjela nj jav m par; pemt e vjela shfaqin shpejt zverdhje, gjethe t plakura, ndrsa pemt e pavjela ruajn gjethe t pasura t gjelbra; ndikimi i jashtzakonshm i largimit t frutave tregon se fiziologjia e brendshme q ndikon qndrueshmrin mund t ndodh me shpejtsi; vjelja mund t shkaktoj nj grumbullim t menjhershm t etilenit dhe ABA n gjethe dhe sytha. n fund t periudhs vegjetative, sythat e pemve frutore gjetherns, hyjn n nj faz t njohur si prgjumje, q zgjat thuajse gjat gjith dimrit, koh kur aktiviteti frymkmbyes (tregues i aktivitetit qelizor) zvoglohet n minimum; gjat prgjumjes, edhe nse do e vendosnim n nj mjedis t favorshm, bima nuk do rritej; sht pikrisht i ftohti dimror (i ftohti pranverizues) q e largon kt gjendje dhe on n rifillimin e aktivitetit qelizor t sythave dhe eljen e tyre. n kushte t favorshme, pemt e reja t fuqishme priren t rriten gjat gjith vers, duke ndrprer rritjen vetm me rnien e temperaturave n vjesht ose n fillimin e dimrit; n ndryshim prej tyre, pemt prodhuese t maturuara zakonisht rriten m s shumti n fillim t vers, periudh pas s cils formohen sythat fundor dhe rritja kryesore pr pjesn e mbetur t sezonit sht ajo e rrnjs dhe e frytit; sythat mund t detyrohen t rriten nprmjet krasitjes ...

VERA

14

q kontribuojn n zvoglimin e temperaturs dimrore ose prania e masave t ujit q kontribuojn n zbutjen e temperaturs. Ka edhe faktor t brendshm t pems q mund t luhatin nevojn pr t ftoht, si pr shembull, rritja e krkess pr t ftoht si pasoj e aktivitetit vegjetativ t zgjatur. Kjo duhet mbajtur parasysh n disa mjedise t caktuara, qoft n kryerjen e krasitjes, ashtu edhe n plehrimin dhe ujitjen. Llojet drufrutore t prshtatura n zonat me klim t but t skajshme (30 35 gjersi gjeografike) kan krkesa pranverizuese m t pakta, por kur i kultivojm n skajin e ngroht t diapazonit t tyre, ato rriten dobt pas nj dimri t ngroht. Temperaturat e buta t dimrit mund t shkaktojn rregullime t ekuilibrit fiziologjik n disa specie dhe kultivar, q pasqyrohen n nj prodhimtari m t ult, e shpesh n nj dobsim t bimve; n kto raste bhet fjal pr mosplotsim t nevojs pr t ftoht. Kjo dukuri sht e njohur pr specialistt e pemtaris t vendeve mesdhetare si Shqipria: n vitet me dimra jo shum t fort, vihet re n pranver, veanrisht tek pjeshka, nj rrzim i sythave q mund t jet mjaft i rnd, nj dalje t vonuar t gjetheve, nj lulzim i zgjatur e i rregullt, i shkallzuar dhe frytifikim i pamjaftueshm. I ftohti me ndrprerje (periudhat e ngrohta gjat dimrit) rrisin krkesn pranverizuese, sepse periudhat e ngrohta e prmbysin reagimin ndaj t ftohtit. Prandaj, mjegullat dimrore jan t dobishme sepse parandalojn ngrohjen diellore t sythave gjat periudhs s pranverizimit. Llojet drufrutore q jan vendase n gjersi gjeografike t larta (50-60) kan gjithashtu krkesa pranverizuese t moderuara, por pr nj arsye tjetr. Duke qen se dimrat jan vazhdimisht nn temperaturat ngrirse, krkesa pranverizuese nuk plotsohet deri nga fundi i dimrit dhe pranvera, ather kur temperaturat rriten prsri mbi temperaturn e ngrirjes. Pr shembull, dardha siberiane (Pyrus ussuriensis Max.) jo vetm q ka nj krkes pranverizuese shum m t ult se sa dardha evropiane (P. communis L.), por temperatura optimale pranverizuese sht m e lart, duke e prshtatur at me t ftohtin e pranvers se sa at t dimrit. Pyrus ussuriensis sht e qndrueshme ndaj dimrave t ftoht verior por shpesh dmtohet shpesh n dimrat e but. Krkesa e saj pranverizuese plotsohet hert n nj dimr t but dhe sythat fillojn t rriten n cilndo temperatur mbi 0C, madje edhe n mesin e dimrit. N kt gjendje, temperatura qoft edhe pak grad nn temperaturn e ngrirjes do t shkaktojn dmtime. Studimet tregojn se nj pem frutore gjat periudhs s qetsis nuk ka gjithnj t njjtn shkall qndrueshmrie, n varsi t temperaturave parakushtzuese, por nj bim gjat ksaj periudhe sht gjithnj m e qndrueshme se sa nj bim e t njjts specie e cila e ka plotsuar pranverizimin dhe sythat e saj jan aktiv. Lajthia, pr shembull, krkon nj klim dimrore t posame sepse lulzon n mesin e dimrit e jo n pranver. Sythat e lules femrore kan nj krkes pranverizuese t ult, por sythat gjethor krkojn pranverizim t gjat. Prandaj, klima duhet t jet e but aq sa t lejoj zhvillimin lulor gjat dimrit por gjithsesi aq e ftoht sa t siguroj pranverizim pr rritjen vegjetative n pranver. Kto klima ekzistojn n Turqi, Itali, Spanj, Greqi, Shqipri, Iran dhe Shtetet e Bashkuara veriperndimore. Plotsimi i nevojave pr t ftoht mund t llogaritet n mnyr t thjeshtsuar n or t ftohti, ose numri i orve me temperatura n nj vler q prgjithsisht konsiderohet temperatura +7,2C. Nj mnyr e thjesht pr t vlersuar nevojn pr t ftoht edhe pse sot

POM AL

konsiderohet shkencrisht jo e sakt, sht llogaritja e orve q nj bim duhet ti nnshtrohet nj temperature jo m t lart se 7C pr t ndrprer qetsin dimrore. Numri i orve ndryshon ndjeshm sipas species dhe kultivarit, pr shembull, nga 50 or pr kultivarin e pjeshks Red Ceylon dhe 100 or pr cv. Okinawa n 1000 1100 or pr cv. Amsden dhe Fior di Maggio, ndrsa po t marrim molln, mund t kalohet nga 600 or pr cv. Golden Delicious n 800 or pr cv. Red Delicious dhe mbi 1000 or pr cv. Rome Beauty. Midis dardhve, kultivart m krkues jan Coscia, Gentile Bianca dhe Spadona Estiva ndrsa krkues jan cv. William, Butirra Hardy dhe Dr. J. Guyot; m pak krkues sht Kieffer (nj hibrid i P. communis L. dhe P. pyrifolia (Burm.) Nakai), veanrisht e prshtatshme pr vendet e nxehta. Shpesh, krkesat pr t ftoht llogariten nprmjet disa procedurave llogaritse m komplekse q parashikojn nivele t ndryshme t efikasitetit t temperaturave orare pr qllimet e daljes nga prgjumja si sht rasti i Chilling Units (CU), ose njsive t t ftohtit pranngrirs (pranverizues) (Fig. 1.7). Nevojat pr t ftoht arrijn nivele t larta tek molla dhe pjeshka, ndrkoh q sht m e vogl tek specie gjethernse t tjera si hardhia, bajamja, fiku megjithse ekzistojn ndryshime t rndsishme midis kultivarve t ktyre specieve (Tab. 1.5). Plotsimi i nevojave pr t ftoht nuk sht nj faktor kufizues n zonat veriore dhe lindore t vendit ton, por paraqet nj prej kufzimeve kryesore n prhapjen e disa llojeve dhe kultivarve t drufrutorve n zonat

ndryshimet stinore VERA

verore ose nprmjet plehrimit dhe ujitjes, deri sa t ndodh endoprgjumja n vjesht bimt e prshtatura ndaj nj klime pranverore t veant reagojn duke lulzuar dhe filluar rritjen vetm pasi ka kaluar rreziku i ngricave t vona ose ngricave pranverore; llojet drufrutore q jan vendase n lartsi t mdha mbi nivelin e detit ose gjersi gjeografike t larta, ku sezoni i rritjes sht i shkurtr, priren t lulzojn e t fillojn rritjen hert; ky sht nj reagim prshtats n kto kushte klimatike, por n zonat me klim mesatarisht t but, aty ku pranvera vjen m hert, lulet dhe lastart e rinj t ktyre specieve shpesh thahen nga ngricat e vona pranverore; shembuj t till bimsh jan kajsia (Prunus armeniaca L.) nga Manuria dhe arra (Juglans regia L.) nga Malet Karpate;

PRANVERA

klima dhe potenciali gjenetik

Fig. 1.8. Nivelet e efikasitetit t temperaturs orare pr qllimet e llogaritjes s njsive t t ftohtit (CU). Temperaturat nn 1,5C nuk jan efikase, ndrsa temperaturat prej 12,5C ose m shum veprojn duke induktuar nj vonim. Efikasiteti maksimal arrihet n temperatura ndrmjet 2,5 dhe 9,1C.

jugore, t karakterizuara nga dimra t but. Prdorimi n zonat jugore i kultivarve t prshtatur pr zonat veriore, duke br q t mos plotsohen nevojat e larta pr t ftoht, edhe pse nuk kompromenton mbijetesn e bimve, ndikon negativisht mbi aftsin prodhuese t tyre duke mos arritur nivelet e mjaftueshme pr t garantuar nj leverdi ekonomike t kultivimit. Prputhja e mir ndrmjet krkess s bims dhe disponueshmris klimatike t zons n t ciln kultivohet prodhon nj gjendje specializimi t lart q lejon, nga nj an, nj ecuri optimale t llojit n mjedisin e saj t kultivimit, e nga ana tjetr, mund t shkaktoj anomali fiziologjike t rnda kur parametrat mjedisor

n kushtet ideale t jetess (klims)- del n pah potenciali i plot gjenetik i species dhe kultivarit lidhur me aftsin prodhuese, cilsin e frytit, si dhe prballon m s miri periudhat klimatike t pafavorshme dhe parazitt (smundje apo dmtues); bima do t ket krkesa minimale pr plehrim, ujitje dhe trajtime kundra parazitve bimor, duke zvogluar shpenzimet financiare dhe mjedisore

POM AL

15

kombinimi i gjenotipit dhe mjedisit t kultivimit

Tab. 1.5. Nevojat pr t ftoht t disa llojeve drufrutore t shprehura n or me temperatur mjedisi < 7,2C
Pr molln, pjeshkn e nektarinat, ve disa shembujve t kultivarve tradicional me nevoja pr t ftoht mesatare n t larta jepen edhe emra e disa kultivarve me krkesa t zvogluara pr t ftoht t zgjedhur pr mjediset mesdhetare dhe nntropikale.

sipas rastit, duhet t prshtatim specien ose kultivarin me vendmbjelljen ose anasjelltas kjo prcakton shkalln e suksesit ose dshtimit t nj mbjellje apo tr pemtores me bim shumvjeare si pemt frutore, faktort e pandryshuar kan ndikime afatgjata; kemi t bjm me faktort e pandryshuar (klima rajonale dhe vendore, karakteristikat e toks, karakteristikat e bims dhe projektimin e pemtores) dhe faktor prsrits (shrbimet agroteknike, prdorimet kimike, modifikimet mjedisore, mjeshtria drejtuese) vendmbjellja modifikohet duke (a) inventarizuar karakteristikat e vendmbjelljes, (b) mbivendosur karakteristikat hapsinore dhe kohore, (c) prcaktuar faktort kufizues, () renditur faktorr kufizues sipas prioritetit dhe (d) modifikuar dhe prshtatur faktort kufizues duhet t mbajm parasysh mir qendrn e origjins s llojit q duam t kultivojm e klimn e saj sepse na tregon shum pr krkesat q ka, p.sh. molla mendohet se ka origjin nga Kaukazi, q do t thot nga kanione t pyllzuara t ekspozuara, thuajse pran burimeve ujore, por n konkurrenc me barishtet, shkurret dhe pemt e tjera, n nj klim t but me thatsira t rastsishme. n kushte t tilla, pritet q strategjit e prgjithshme t prodhimtaris mund t mbshteten n nevojn pr zhvillim vegjetativ fillestar t sistemit trupor n konkurrenc pr drit dhe t sistemit rrnjor pr t kapur nj furnizim ujor relativisht t madh q gjendet posht zons rrnjore t dendur t barishtoreve dhe njvjeareve t tjera; periudha e zgjatur e rinis tek molla sht n avantazh t aftsis konkurruese

Lloji
Fiku Bajamja Hurma (kakia) Shega Hardhia Aktinidja (Kiwi) Molla cv. Granny Smith, Golden Delicious, Red Delicious cv. Anna, Dorset Golden, TropicSweet Dardha Ftoi Kajsia Qershia Pjeshka dhe nektarina cv. Springcrest, Flavortop, Elberta, Redhaven cv. Flordaprince, Flordastar Kumbulla kultivar evropian kultivar kino-japonez Gshtenja Arra Lajthia

Niveli
i ult i ult i ult i ult i ult mesatar

Or me T < 7,2C
100 - 200 200 - 300 200 - 400 100 - 200 200 - 300 600 - 800

mesatar - i lart 600 - 1200 i ult mesatar mesatar - i ult mesatar i lart 100 - 300 600 - 800 300 - 500 600 - 800 900 - 1300

mesatar - i lart 600 - 1200 i ult 150 - 300

mesatar 600 - 800 mesatar - i ult 300 - 500 mesatar - i ult 400 - 500 mesatar - i lart 600 - 1200 mesatar 600 - 800

16

luhaten shum n krahasim me ato optimal. N Shqipri, grumbullimi i njsive t t ftohtit pranngrirs pr daljen e sythave nga prgjumja sht mse e mjaftueshme n zonn veriore, verilindore dhe qendrore lindore e vjen duke rn sa m shum t shtrihemi drejt jugut dhe perndimit. Orografia komplekse e vendit ton, me ndryshime t mdha altimetrike, bn q shum zona t ken nj ndryshueshmri t madhe t njsive t t ftohtit t grumbulluara, q mund t zbresin nn vlerat minimale q knaqin nevojat e specieve t ndryshme t pemve frutore gjethernse si molla e pjeshka. Ksisoj, prshtatshmria e zonave gjeografike t Shqipris jugore pr t strehuar me sukses lloje dhe kultivar t ndryshm t pemve frutore nuk mund t deduktohet thjesht nga informacioni mbi gjersin gjeografike, por duhet t vlersohet rast pas rasti n mnyr q t shfrytzohen pozitivisht larmia e situatave klimatike vendore q prodhohen nga morfologjia komplekse e territorit t vendit, megjithse n gjersi gjeografike t ulta. Suksesi i kultivimit t hardhis, n shumicn e zonave t Shqipris s jugut t karakterizuara nga grumbullimi i ult i njsive t t ftohtit, ofron nj konfirmim t qart pr nevojat e kufizuara pr t ftoht t ksaj specie.

POM AL

Tab. 1.6. Temperaturat minimale dhe optimale pr disa lloje drufrutore

aklimatizimi me t ftohtin

Lloji
Hardhia Mjedra dhe manaferra Boronica Kumbulla Kajsia Molla Pjeshka Qershia dhe Vishnja Ribzat Bajamja Dardha Aktinidja (Kiwi) Lajthia Gshtenja Ulliri Limoni Portokalli Arra Hurma Fiku

Temperatura Diapazoni i minimale (zeroja e temperaturave vegjetacionit) (C) optimale (C)

4-5 5 5 5 5 6 7 7 7 7 - 10 8 8 8 9 12 13 14 14 15 15 18 - 26 15 - 20 15 - 20 18 - 25 18 - 24 20 - 24 18 - 25 22 - 25 20 - 22 25 - 30 23 - 26 30 22 - 24 18 - 20 25 - 30 23 - 31 25 - 30 28 - 30 27 - 30 28 - 30

proces fiziologjik q fillon n vjesht e q i prcjell sythave t fjetur, lvores, drurit dhe rrnjve aftsin t prballojn temperaturat ngrirse shoqrohet me endo- dhe ekoprgjumjen temperaturat jo-letale nn 0C e rrisin aklimatizimin me t ftohtin ndrsa temperaturat mbi 0C e ulin kalitjen niveli minimal i kalitjes: temperatura m e lart e mbijetess mbi t ciln kalitja nuk zvoglohet

kalitja me t ftohtin

Pasi jan plotsuar nevojat pr t ftoht, sythat nuk zgjohen por hyjn n ekoprgjumje, nj faz gjat s cils kto organe, edhe pse kan nj gatishmri t lart pr rritjen, mbeten t fjetur deri sa temperatura t jet e ult: sythat zgjohen n pranver kur kemi nj rritje termike n nivelin e duhur. Plotsimi i nevojave pr t ngroht t sythave t dal nga endoprgjumja krkon q t grumbullohet nj sasi ngrohtsie q ndryshon sipas species dhe kultivarit, prpara se organet e saj t zgjohen. Midis niveleve t ndryshme t prllogaritjes s t ngrohtit t nevojshm pr zgjimin e sythve, mbshtetur n llogaritjen e Growing Degree Days (GDH) ose gradve ditore rritse apo ndryshe Shumatoret Termike, t propozuara fillimisht nga Richardson pr pjeshkn, ka gjetur nj prdorim t gjer jo vetm pr prllogaritjen e zgjimit vegjetativ por edhe pr t parashikuar fazat fenologjike t mtejshme. Nj formulim i thjeshtuar i modelit GDH merr n konsiderat faktin se efikasiteti i orve t temperaturs rritet n mnyr lineare duke marr vlera q prfshihen nga 0 deri 20,5 pr temperatura q shkojn nga 4,5C n 25C, e m pas qndron i pandryshuar (Fig. 1.8). Ksisoj, kontributi ditor n GDH nuk mund t kaloj vlern 492, q prftohet nga shumzimi i kontributit maksimal orar (20,5 GDH) pr shumn e prgjithshme t orve n nj dit. Nevoja pr t ngroht pr qllimit e lastarizimit luhatet sipas llojit dhe kultivarit: e ult pr kumbulln kino-japoneze (afro 4000 GDH), mesatare pr molln (afro 6900 GDH) dhe e lart pr pjeshkn (afro 8000 GDH) dhe hardhin (8000 11000 GDH). Nevoja e lart pr t ngroht e hardhis bn q ky lloj me krkesa t pakta pr t ftoht t el sythat pas bajames, kumbulls kino japoneze, pjeshks, kajsis, kumbulls evropiane,

fillon n vjesht nga degzat e pjeses m t jashtme t kurors, teposht trungut deri n nivelin e toks prgjithesisht, sythat lulor dhe rrnjt jan m t ndjeshme ndaj degzave nnshartesat e molls m t qndrueshme mund t'i mbijetojn temperaturave deri -18C ndrsa degzat deri -38C sipas qndrueshmris ndaj t ftohtit, llojet drufrutore renditen: molla > dardha > vishnja > qershia > kumbulla evropiane > pjeshka = kajsia > kumbulla orientale

matja e qndrueshmris ndaj t ftohtit

vendosim degzat n ngrirs, ulim temperaturat, i heqim nga ngrirsi n temperatura t caktuara, i lm n temperatur dhome q t zhvillohet dmtimi, numrohen sythat ose degzat e dmtuara prcaktohet sasiorisht temperatura ngrodhjeprurse (letale) (LT) q nevojitet pr t "ngordhur" (dmtuar) 10, 50 ose 90% t njsis kampionuese (LT10, LT50, LT90) pasi endoprgjumja sht plotsuar nprmjet temperaturave pranngrirse, aklimatizimi zvoglohet (LT rritet) deri n lulzimin e plot, kur lulet nuk mund t prballojn m ngrirjen

POM AL

17

llogaritja e njsive t nxehtsis

gradt ditore ose njsit e nxehtsis kan t bjn me t nxehtin e grumbulluar mbi nj temperatur baz t caktuar pr pemt frutore, nj baz e prshtatshme sht temperatura 10C, duke qen se nn kt temperatur, kemi shum pak rritje; gradt ditore mund t llogariten duke prdorur formuln:

grad ditore = (M 10) x N ku M = temperatura mesatare mujore dhe N = numri i ditve n muaj. gradt ditore vjetore llogariten pr numrin e muajve ku temperatura mesatare sht mbi 10C dhe mblidhen pr t marr nj shum vjetore; njsit e nxehtsis mund t llogariten gjithashtu me nj baz llogaritje ditore, d.m.th., ditt kur temperatura sht mbi 10C (M 10) mblidhen pr t dhn nj shum vjetore, e cila sht m e lart se sa ajo e llogaritur mbi baza mujore koht e fundit ka krkime mbi modele jo-lineare q prshkruajn m mir reagimin fiziologjik t bims ndaj temperaturs; kto modele marrin pr llogaritje jo vetm temperaturn baz por edhe temperaturn optimale, mbi t ciln ritmi i proceseve fiziologjike ulet deri n frenim t plot n kufij kritik t temperaturs

dardhs dhe qershis. Pr shkak t ndikimeve t shumanshme mbi fiziologjin e gjetheve dhe t frutave, regjimi termik sht prcaktues pr plotsimin e ciklit prodhues t pemve frutore, nga fillimi i zgjimit vegjetativ e deri n pjekjen e frutave. Grumbullimi i t ngrohtit gjat tr ciklit prodhues t nj kultivari prdoret pr t prcaktuar krkesat termike t tij, q mund t ballafaqohen me disponueshmrin termike t mjedisit. Midis metodave t ndryshme q mund t prdoren pr t prcaktuar krkesat termike t nj kultivari, prhapje m t gjer kan patur ato q mbshteten n grumbullimin e GDH (t prmendura m lart, e q prputhen me shumn e numrit t orve/ditve mbi pragun e paracaktuar) dhe mbi grumbullimin e gradve ditore rritse, q shpesh prshkruhen me shkurtimin GDD, nga anglishtja Growing Degree Days, q sht prdorur m 1944 nga Amerine dhe Winkler n rajonizimin e vreshtaris n Kaliforni. GD llogariten n baz ditore si ndryshimi ndrmjet temperaturs mesatare t ajrit (Tmed) dhe nj vlere prag, si rregull e prcaktuar n 10C, nn t ciln dukurit e rritjes s frytit jan me pak pesh. N llogaritjen e GD t grumbulluara gjat tr ciklit prodhues t bimve, n vend t vlerave t mundshme negative, q rezultojn kur Tmed <10C, shnohet zero. N krahasim me metodn e mbshtetur n grumbullimin e GDH, ajo e shumave termike n GD ndryshon pr shkak t pragut m t lart (10C n vend t 4,5C) dhe pr mungesn e nj tavani termik (25C pr GDH), q pasi sht arritur, temperaturat nuk e rrisin efikasitetin e tyre n raport me proceset e pjekjes. Krkesat termike t kultivarve t ndryshm t hardhis diferencohen shum dhe mund t luhaten nga 1200 GD pr vreshtat me pjekje t hershme si Chardonnaye Pinot deri n mbi 1800 GG pr kultivart me pjekje t von si Montepulciano (Tab. 1.7). Edhe pse GD mund t prdoren n mnyr t volitshme pr t ndar kultivart e hardhis n grupe me krkesa termike t ndryshme, vlen t nnvijzohet se ky tregues nuk sht shum efikas parashikimin e dats s pjekjes s nj kultivari t veant n mjedise t ndryshme dhe me ecuri sezonale t ndryshme. N studimin e prshtatshmris mjedisore, shuma e GD n periudhn midis Prillit dhe Tetorit, e njohur si treguesi Winkler, mund t prdoret gjersisht si tregues bioklimatik sintetik pr prllogaritjen e prshtatshmris termike t zonave vreshtare pak a shum t gjera.

"ishujt e nxehtsis"

luhatjet mikroklimatike mund ta ken prejardhjen nga prania e objekteve q zvendsojn bimsin, si ndodh n ato zona rurale ku jan ndrtuar impjante fotovoltazhi dhe me zgjerim t gjer q kapin energjin diellore, ngrohen ose rrezatojn nxehtsi q on n rritjen e temperaturs s ajrit duke krijuar nj ishull nxehtsie t ngjashme me at t zonave urbane.

Fig. 1.9. Nivelet e efikasitetit t temperaturs orare pr qllimet e llogaritjes s njsive t t nxehtit (GDH) sipas nj modeli t thjeshtzuar. Temperaturat nn 4,5C nuk jan efikase, ndrsa temperaturat prej 25C ose m shum veprojn me efikasitet maksimal.

18

POM AL

Ky tregues mund t prdoret gjithashu edhe pr vlersimin paraprak t ecuris s vreshtave pr qllimet e emrtimit t origjins. Temperatura verore e teprt ose e pamjaftueshme favorizon n t dy rastet, tek molla dhe dardha, formimin e frutave m t vogla, ruhen m pak, m pak t shijshm, prandaj zgjedhja e kultivarit t duhur ofron mundsi t mdha t prshtatjes n mjedise t ndryshme. Temperaturat mjaft t larta n periudhn para maturimit mund t prmirsoj cilsin organoleptike t frutave t disa kultivarve; kshtu pr shembull, dardha William del m e mir kur temperaturat jan disi t larta n 40 ditt q i paraprijn vjeljes. Temperatura verore duhet t konsiderohet, edhe n nivelet e saj maksimale, pavarsisht tejkalimit t nj kufiri t caktuar, mund t provokojn ekuilibrin e transpirimit, przhitje, veanrisht pr trungjet ose degt e reja, prandaj sht mir t adoptohen agroteknika t veanta, si lyerja me t bardh e trungjeve ose mbajtja e degve t veshura me vegjetacion pr t shmangur goditjen e drejtprdrejt nga rrezet e diellit. Nj tejkalim temperature mund t shkaktoj madje vonimin e maturimit t frutave si sht vrejtur tek dardht n Kaliforni. N zonat me ver tepr t nxeht dhe t that, dardha William prodhon fruta me arom t pamjaftueshme dhe me form m shulake; dardha Kaiser prodhon fruta m aromatik n mjedise me vera t freskta. Temperaturat shum t larta gjat diferencimit
Tab. 1.7. Kategorizimi i disa kultivarve t hardhis n funksion t krkesave termike t tyre t shprehura n GG

rrjet fenologjik kombtar

ajo q do t ishte e nevojshme pr tu zbatuar n Shqipri sht nj rrjet fenologjik kombtar q mund t prdor modele m komplekse mbshtetur n grumbullimin e orve t zakonshme t t ngrohtit pr prllogaritjen vjetore t ecuris s fazave fenologjike t specieve kryesore drufrutore; modeli mund t prdoret pr t prodhuar nj kartografi fenologjike kombtare pr tu prdorur pr studimin e ndryshueshmris s klims dhe ndryshimet klimatike. nj model i till sht ai italian (http://www. cra-cmait/ iphen/)

Klasa termike GG
1200 - 1400 1400 - 1600

Kultivari
Chardonnay, Riesling, Pinot i zi Chardonnay, Riesling, Sauvignon, Verdicchio, Cabernet s., Cabernet f., Merlot, Sangiovese, Nebbiolo Riesling italico, Trebbiano toskan, Verdicchio, Cabernet sauvignon, Merlot, Montepulciano, Sangiovese Trebbiano toskan, Riesling italico, Montepulciano, Sangiovese Negroamaro, Aglianico, Montepulciano

1600 - 1800 1800 - 2000 > 2000

n lule t sythave t qershis favorizojn n disa kultivar formimin e pistilave t dyfisht q, n vitin e ardhshm, do t japin qershi dyshe q nuk pranohen nga tregu.

Dmtimi nga ngricat n ann jug-perndimore q shkaktohen nga rrezatimi i fort n dimr dhe nga ulja e mtejshme e temperaturs n pranvern e ardhshme

1.2.3 Dmtimi nga ngricat dhe teknologjit mbrojtse Ngricat jan prgjegjse pr m shum dme se t gjith insektet, smundjet, brejtsit dhe barrat e padshirueshme s bashku. N dimrat e 1984 - 85 dhe 986 - 87 n vendet e Evrops perndimore dhe lindore u than miliona pem. Ngricat pranverore jan dukurit klimatike negative m t shpeshta q ndikojn mbi prodhimtarin e pemve frutore dhe kufizojn prhapjen e specieve dhe kultivarve n zona t caktuara. Ngricat pranverore zakonisht ndodhin n nett e qeta gjat orve t fundit t nats dhe t para t mngjesit, me qiej t kthjellt dhe pak er. Kto quhen ngrica rrezatuese, pr shkak t rrezatimit t nxehtsis nga toka dhe bimt pr n qiellin pa re q ul temperaturat n shtresat m t ulta t ajrit (2 3 m nga toka). Me rnien e temperaturave, ajri i ftoht grumbullohet n fushgropa dhe, pr shkak t mungess s

zgjedhja e nj vendmbjellje pa ngrica

zona t tilla si (a), (c), (g) dhe (h), t ilustruara n Fig. 1.5, mund t jen efektivisht pa ngrica n pranver; sidoqoft, duhet t mbajm gjithnj parasysh se tokat q kan nj pjerrsi m t madhe se 100 jan t vshtira e t kushtueshme pr tu mirmbajtur; n fund t fundit, do t ishte m e kushtueshme se sa t prdoreshin disa prej metodave pr kontrollin ndaj ngricave

POM AL

19

zgjedhja e kultivarve me lulzim t vonuar

ers, nuk shprhapet. Sa m e fort dhe e zgjatur ngrica, aq m e thell bhet shtresa e t ftohtit. Ngricat rrezatuese jan nj shkak madhor pr tu shqetsuar n shumicn e rajoneve t prodhimit t drufrutorve t klims s but. Ngricat mund t jen t ardhura, n rastin kur vijn masa t mdha ajri t ftoht nga zonat polare, t cilat shpesh e mbajn temperaturn nn zero edhe gjat dits. N fund, ngricat mund t vijn edhe nga avullimi, q ndodhin kur bimt jan t njomura dhe lagshtia relative sht aq e ult sa t prcaktoj nj avullim t fort q trheq me shpejtsi nxehtsin nga bimt. Si u diskutua m lart, ngricat dimrore, q mund t dmtojn Tab. 1.8. Toleranca ndaj ngricave dhe qndrueshmria ndaj dimrit

kultivart e pemve frutore ndryshojn pr nga koha e lulzimit t tyre, me ndryshime q luhaten nga pak dit n deri 2 jav; ksisoj, sht e mundur t zgjedhim kultivar me lulzim t vonuar me qllim q t rriten mundsit e shmangies s dmtimit nga ngricat pranverore; sidoqoft, n rastet kur pjalmimi i kryqzuar prbn nj krkes, sht e nevojshme t zgjidhet nj pjalmzues i prshtatshm me lulzim t vonuar; ky ndrlikim, shtuar edhe faktin se fryti i kultivarit me lulzim t vonuar mund t mos jet aq i vlefshm sa edhe frutat e tjer, ka minimizuar prdorimin e ksaj strategjie.

Fig. 1.10. Prdorimi i ujitjes mbi krye kundra dmtimit prej ngricave t pemve t dardhs gjat periudhs s fillimit t lulzimit.

Lloji
Vishnja Kumbulla evropiane Qershia Molla Kajsia Pjeshka dhe nektarina Kumbulla kino-japoneze Dardha Arra Bajamja Gshtenja Lajthia Ribzat Mjedra dhe manaferra Luleshtrydhja Hardhia Ulliri Agrumet Fiku

Sythi lulor i Sythi vegjetativ Druri prgjumur i prgjumur (C) (C) (C)
- 35 - 35 - 30 - 25 - 25 - 20 - 20 - 40 - 40 - 35 - 35 - 35 - 25 - 25 - 40 - 40 - 35 - 35 - 35 - 25 - 25

Sythi i zgjuar (C)

-3 -3

Lulja (C)
-3 -2 -3 -2 -2 -3 -2-3 -2 -1 -2

Frutzat (C)
-2 -2 -2 -2 -1 -1 0 -2

-4 -4 -4-5

-4-6 -4-6 - 20 - 20 - 15 - 20 - 20 -8 -5 - 15 -2-3

-1 -2 0

-5 - 0.5 - 1 - 0.5 - 1 -2 -1-3 -1-3 0.5 - 2,5??

20

POM AL

bimt tropikale dhe nntropikale, zakonisht nuk kan ndikim mbi llojet drufrutore t klims s but n ato rajone q kan klim relativisht t but. Megjithat, pasi q sythat gjethor (drunor, vegjetativ) dhe lulor (frutor, gjenerativ) fillojn t fryhen n pranver, temperaturat nn 0C mund t jen dmtuese. N eljen e sythit, kur nis t duket ngjyra e petlave, llojet drufrutore t klims s but shpesh tolerojn temperatura -3 deri -5C. Lulet q jan duke u hapur mund tu bjn ball temperaturave prej -2 deri -3C ndrsa n lulzim t plot, temperaturat nn -2 deri -3C mund t ngordhin vezoren, e duke qen se frutat jan formuar, ato mund t dmtohen ose ngordhin nga temperaturat nn -1 deri -2C. E rndsishme sht kohzgjatja e ekspozimit: periudha t shkurtra mund t mos bjn dm, por periudha t gjata prej 30 minutash apo m shum zakonisht do t shkaktojn dmtim. Kto temperatura dmtuese jan t vlefshme pr pjesn drrmuese t pemve frutore. Speciet m t ndjeshme midis pemve frutore brthamore jan pjeshka dhe kajsia, t ndjekura nga dardha dhe molla. Arrat, mjedrat dhe luleshtrydhet jan t ndjeshme ndaj temperaturave ndrmjet -1 dhe -2C nga periudha e fryrjes s sythave e m pas. Rrusht e serezit (Ribes nigrum L.) dhe rrusht e frngut (Ribes uva-crispa L.) duket se jan m tolerant ndaj ngricave dhe lulet mund tu mbijetojn temperaturave -3 deri -4C. Boronicat jan edhe m tolerante (afro -5C), ndrkoh q lulet e lajthis jan n gjendje t prballojn -5C. Zakonisht, lulet jan m t ndjeshme ndaj dmtimit prej ngricave se sa gjethet. Megjithat, tek aktinidja dhe hardhia, sythi i cili el n pranver prodhon nj lastar gjethor (vegjetativ). Lulet shfaqen n at lastar vetm disa jav m von. Ksisoj, nj ngric q ndodh pas eljes s sythit do ta thaj tr lastarin dhe ndrkoh q nj lastar i ri mund t dal nga baza e lastarit t vjetr, sht pashmangshmrisht m pak frytifikues. Pr aktiniden, jan kritike temperatura -1.5 deri -2.0C ose m t ulta; hardhia mund t tolerojn temperatura pakz

menaxhimi i bimsis

toka e cila sht e zhveshur prej barrave t padshirueshme, e njom (por jo e prmbytur) dhe mesatarisht e ngjeshur, do t priret t prthith e t mbaj m shum nxehtsi gjat dits dhe e riemeton at n ajrin e ftoht siprfaqsor gjat nats se sa do t bnte nj vendmbjellje me bar t kositur shkurt ose nj tjetr me rritje t madhe t barrave t padshirueshme; n nett e ftohta, kjo mund t nnkuptoj nj ndryshim prej 1 3C n temperaturn e ajrit n zonn e frytifikimit t pems ose hardhis dhe mund t bj ndryshimin ndrmjet dmit t rnd, dmit t leht apo aspak.

prdorimi i aparateve djegs

Fig. 1.11. Pemtore molle e veshur nga bryma, nj lloj reshje e ult me struktur prej kristaleve t akullit shum t imta, e ngjashme me born, e krijuar gjat dimrit gjat netve t kthjellta dhe t qeta, kur temperature e toks zbret nn 0C.

m t ulta (-2 deri -3C). Dmtimi nga i ftohti dimror i pjesve drunore vjen nga tkurrja e protoplazms t qelizave me daljen e ujit n hapsirat ndrqelizore. Bimt e goditura shfaqin n pranver nj fillim t aktivitetit vegjetativ t ndjekur nga nj tharje e shpejt q shfaqet kur shterrojn rezervat ekzistuese n degt e veanta, ather kur jan prekur indet pruese. N kushte t barabarta, pjest m t ndjeshme t pems jan ato q

veanrisht n t kaluarn, pemtoret mbroheshin m s shumti nga ngricat duke ngrohur ajrin me aparate djegs t tipave t ndryshm, q nga fui metalike q djegin naft e deri n ngrohse t mdha q djegin propan, t vendosura n mnyr strategjike n tr pemtoren ose vreshtin; ato ndizen kur temperaturat bien n nivele kritike. Ato mund t jen shum efektive por mbajtja e tyre sht e kushtueshme, e pakndshme dhe krkon pun intensive pr tu menaxhuar dhe disa modele mund t ojn n ndotje serioze t ajrit; ksisoj, ato prdoren kryesisht n zona ose mezoklima ku sprkatja nga lart sht e pamundur ose makinat e ers nuk jan efektive; llogaritet q pr 1 ha pemtore nevojiten 1000 1200 djegs n nat dhe rreth 200 kg gaz; hollsit q lidhen me madhsin e tyre, lndn djegse, shprndarjen dhe funksionimin merren m sakt nga tregtart e tyre, shrbimet kshillimore ose prodhuesit e tjer.

POM AL

21

prdorimi i sprkatsve

nse nj syth lulor sht vazhdimisht i mbuluar nga uji gjat procesit t ngrirjes, indet e atij sythi nuk do t bien nn 0C; kjo vjen si pasoj e nxehtsis latente t ngrirjes, pra duke kaluar nga gjendja e lngt n t ngurt, uji liron nxehtsi (80 kcal pr litr); me fjal t tjera, mund t ket akull q mbulon lulen por pr sa koh q sht i pranishm uj i pangrir, temperatura nuk do t bjer nn 0C; duke qen se kjo temperatur nuk sht dmtuese pr indet e llojeve drufrutore t klims s but, sprkatja mbi pem gjat periudhs s ngricave mund t jet nj mnyr efektive pr t parandaluar dmtimin nga ngricat; sprkatsit mbi kuror vendosen n pemtore dhe pipzat (sprucatort) regjistrohen pr t shprndar 3.8 mm/h. kjo sht e mjaftueshme pr t prballuar nj ngric ku temperaturat bien n -6 ose -7C; duhet mbajtur parasysh se sistemi i furnizimit t ujit duhet t jet n gjendje pr ruajtur nj lagie t pemve n tr bllokun; sprkatsit nn kuror e mjegullojn ujin duke krijuar nj mjegull t vrtet q kufizon humbjen e nxehtsis nga toka; pr m tepr, nj pjes e mjegulls kondensohet dhe ngrin n tok, duke liruar nxehtsi; nse toka sht e mbuluar me bimsi, ndikimi pozitiv shtohet n prpjestim me sasin e akullit q formohet mbi bar; pr sprkatjen mbi kuror nevojiten sasi m t mdha uji se sa pr mjegullimin nn kuror; gjithsesi, n rastin e par mund t mbrojm pemtoren nga ngrica q i tejkalojn -4C; nga ana tjetr, ujitja mbi kuror presupozon nj terren me kullim t mir pr t shmangur krijimin e kushteve t rrezikshme t asfiksimit t rrnjve. (...)

Fig. 1.12. Prdororimi i sprkatjes mbi kuror t nj blloku me moll pr t shmangur dmtimin nga ngrica. T njjt sprkats (shihedhs) mund t prdoren edhe pr ujitjen e pemtores.

22

POM AL

jan drunjzuar dobt, si ndodh kur vjeshta ka nj ecuri t lagsht me nj temperatur t but. Zgjatja e teprt e aktivitetit vegjetativ e shkaktuar nga ujitje t vonuara mund t favorizoj kt predispozicion

prdorimi i sprkatsve

pr t prcaktuar se kur duhet t filloj prpjekja pr t prballur ngricn nprmjet sprkatsve, kultivuesit duhet t instalojn nj termometr me rezervuar t lagt pran pjess fundore t zons frytifikuese; sprkatsit duhet t ndizen kur temperatura arrin nivelin kritik pr at specie drufrutore, zakonisht -1C; n t kundrt, ato mund t automatizohen pr tu ndezur n temperatura t paracaktuara. kshilluesit, konsulentet apo tregtart e pajisjeve ujitse jan n gjendje t kshillojn pr instalimin dhe vnien n prdorim t tyre; t till sprkats mund t jen n gjendje t prdoren njkohsisht edhe pr ujitje, edhe pse pr kt qllim duhet t instalohen pipza me nj kapacitet m t lart si dhe t merren masa pr ta ndar bllokun n zona ujitje q prputhen me kapacitetin e sistemit t furnizimit me uj; pr m tepr, sigurisht q ekzistojn situata ku problemet e smundjeve verore do t pengojn ujitjen nga sipr pemve; ekzistojn disa disavantazhe t rndsishme pr prdorimin e sprkatsve nga sipr pemve pr mbrojtjen nga ngrica. duke qen se sprkatjet nuk mund t ndrpriten deri sa temperaturat e ajrit rriten n nivele jongrirse, nj rezik madhor i pemve ose hardhive mund t jet thyerja e degve t shkaktuara nga grumbulli i akullit; n vendmbjelljet q nuk jan t kulluara mir, mund t shfaqet problemi i prmbytjes dhe nga kjo mund t shfaqen probleme t smundjeve t rrnjve edhe pa prmbytje, smundje t tilla si blast mund t jen serioze nse krkohet uj i teprt

Fig. 1.13. Akull i formuar n gonxhet lulore dhe lastart e sapoformuar gjat ngricave pranverore.

POM AL

23

prdorimi i ventilatorve ose makinave t ers

temperatura e ajrit n nj nat me ngric rritet me rritjen e lartsis mbi tok.; ksisoj, nj temperatur ajri prej -2C n 1 m mund t shoqrohet nga nj temperatur prej +2C n 20 m; kufiri ndrmjet temperaturave dmtuese dhe jodmtuese emrtohet shtresa prmbysse termike dhe nse t dy shtresat mund t przihen, mund t rezultojn temperatura jodmtuese; ventilatort e mdhenj (q shpesh i quajm makinat e ers dhe q prbhen nga nj helik e montuar n nj shtyll 10 12 m), t pozicionuar n mnyr strategjike n pjes t bllokut q kan m shum gjasa t vuajn nga dmi i ngrics, ose ventilator m t vegjl t shprndar njtrajtsisht n tr bllokun, mund t prballojn me efikasitet situatat me ngrica t lehta. ventilatort prziejn ajrin e ftoht n siprfaqen e toks me at m t ngroht q ndodhet duke filluar nga 2 3 m nga toka; q kjo teknik t jet efektive, shtresa prmbysse duhet t ndodh mjaftueshm pran toks; sht e vshtir t arrijm kontroll t ngricave me shumicn e ventilatorve nse shtresa prmbysse sht m e madhe se 20 m; makinat e mdha t ers jan n gjendje t mbrojn deri n afro 3 ha donjra dhe e rrisin temperaturn me 2 3C; nj tjetr metod sht prdorimi i helikopterve pr t arritur t njjtin ndikim; kto jan t shtrenjta pr tu kontraktuar por kultivuesi shmang investimin e lart kapital t nj makine ere; ventilatort dhe helikoptert duhet t vihen n pun menjher sapo temperaturat bien n nivel kritik pr llojin e pems frutore.

Fig. 1.14. Me ujitje kundra ngrirjes pr t mbrojtur bimt nga ngricat e vona pranverore, kurorat e mbuluara me akull marrin nj pamje magjie fantastike

24

ndaj dmit. Ve ndjeshmris s veant t species dhe kultivarit q ka nj baz gjenetike dhe prshtatshmrie, ndjeshmria m e madhe apo m e vogl e luleve ndaj uljeve t temperaturave pranverore varet nga kushtet fiziologjike t pems, nga toka ku gjendet (prgjithsisht pemt n toka argjilore jan m t ndjeshme ndaj atyre n toka pa struktur ose ranore), nga lagshtia ajrore dhe nga faza e hapjes n t ciln ndodhen lulet.

POM AL

 Pasojat ekonomike t dmtimit nga ngrica mund t jen t rnda. Nj ngric e rnd mund t shkatrroj t gjith frutat, ndrsa nj ngric e leht mund t zvogloj n mnyr t konsiderueshme prodhimin. Nse ngrica ndodh pasi fryti sht formuar por nuk sht aq e rnd sa t deprtoj tek farrat, fryti i dmtuar mund t mos rrzohet por dmtimi i indit tulor mund t shkaktoj shenja ose deformime q zgjasin deri n pjekje. Ato pem frutore t cilat lulzojn hert n pranver, si jan bajamet dhe kajsit, jan natyrshm m t rrezikuara se sa ato q lulzojn m von, si pr shembull mollt. Cilado qoft metoda e kontrollit t ngrics s prdorur, ajo nuk duhet ndrprer deri sa temperatura jasht zons s mbrojtur t rritet disa grad mbi nivelin e rrezikut. 1.2.4 Dmtimi nga nxehtsia dhe teknologjit mbrojtse Kur temperaturat e ajrit arrijn 35 40C, veanrisht n ditt me diell me pak er, frutat mund t vuajn nj dmtim nga nxehtsia. Mollt dhe rrusht duket se jan llojet drufrutore m t rrezikuara. Siprfaqet e frytit t ekspozuara ndaj drits s drejtprdrejt t diellit bhen t zbehta, m pas t kafenjta, e pastaj t zeza dhe, nse sht serioze, n zonn e dmtuar zhvillohet nj infeksion krpudhor. Frutat q shfaqin djegie nga dielli jan t prshtatshme vetm pr prpunim. Nj metod e suksesshme e kontrollit ka t bj me sprkatjen mbi pem ose mbi hardhi. Uji q avullon konsumon nxehtsi dhe parimi ka t bj me mbajtjen lagur t siprfaqes s frytit nprmjet sprkatjes s ndrprer. Ashtu si me teknologjit pr kontrollin e ngrics, m t prshtatshmit jan sprkatsit prziers me vllim t ult. Nj tjetr metod pr t zvogluar przhitjen diellore sht mbulimi i bllokut me nj cop ose rrjet hijezuese q prjashton nj prpjes t energjis rrezatuese. Nse disponohet, kt qllim mund ta kryej edhe rrjeta pr mbrojtjen nga breshri. Przhitja nga dielli mund t ndodh gjithashtu n temperatura t ulta, por kjo shkaktohet zakonisht nga lvizja e degve nga nj pozicion n tjetrin, shpesh pr shkak t peshs s frytit. N t tilla rrethana, siprfaqet e frutave t hijezuara m par nga gjethet, mund t ekspozohen befas ndaj ndriimit t plot diellor duke rezultuar n dmtim siprfaqsor. Pr arsye q nuk jan plotsisht t njohura, frutat q jan ekspozuar ndaj diellit t drejtprdrejt pr nj periudh disa javsh ose muajsh zhvillojn nj far rezistence ndaj przhitjes s diellit. Ksisoj, sigurimi i pozicionit t degzave frutore duke i mbshtetur ose lidhur me nj shtyll qendrore, kjo e fundit nj tipar i sistemit t formsimit holandez pa skelet (slender spindle), sht e mundur q t zvoglohet dmtimi nga przhitja diellore. Pr m tepr, disa kultivar molle jan m t ndjeshm ndaj djegies s diellit se sa tjer. Prvoja n British Columbia me molln Jonagold i ka uar disa prodhues q t largohen prej pemve t vogla t shoqruara me prdorimin e nnshartesave M.9. N t till pem, ekspozimi i frutave sht shum i lart. Frutat e prodhuar n pem pakz m t fuqishme kan m pak gjasa t shfaqin przhitjen diellore.

llojet e dmtimeve nga ngricat

druri: kambiumi, ksilema (zemra e zez), lvorja (przhitje diellore dimrore), rrnjt (tharje e toks, bor), trungjet (arje), pemt e reja (rndim nga ngricat) lulet dhe frutat: sytha lulor t prgjumur, ngric pranverore e luleve, fruta qe piqen von n vjesht dmtimi nga ngricat esht pergjgjs pr humbje ekonomike m t mdha se sa prej gjith insekteve, smundjeve, brejtsve dhe barrave t padshirueshme s bashku n sezonet 1984 - 85 dhe 1986 - 87 u than miliona pem n Evropn perndimore dhe lindore

llojet e dmtimeve nga nxehtsia

druri: ngordhje e qelizave t kambiumit, tharja e lvores (przhitje diellore verore), rrnjt (tharje e toks), trungjet (arje), pemt e reja (tharje) gjethet: przhitje e skajeve t gjetheve frutat: zverdhje deri n przhitje (djegie) t frutave

1.2.5 Reshjet Reshjet, t njohura edhe si hidrometeor, prfshijn t gjith dukurit meteorologjike prmes s cilave avulli i ujit i pranishm n atmosfer kondensohet dhe bie n tok n gjendje t lngt (shi, ves) ose n gjendje t ngurt (bor, breshr, brym). Reshjet maten me pluviometr, nj en e pajisur me nj hink mbledhse me prmasa standarde n gjendje t mbledh e t ruaj shiun e rn n nj interval kohor t caktuar, prgjithsisht nj dit. Shiu mund t regjistrohet

Mbules kundra breshrit n form atie q prdoret edhe si hijezues pr mbrojtjen e frutave nga rrezatimi i lart

POM AL

25

lagshtia relative

Pluviometr

reshjet e shumta jan t shoqruara zakonisht me lagshti relative t lart; disa lloje drufrutore, t tilla si nntropikalet, boronicat dhe mjedrat, kultivohen m mir n klima t lagshta, ndrsa shumica e t tjerave shkojn mir n kushtet e lagshtis s ult, me kusht q rrnjt t ken lagshti t mjaftueshme; sidoqoft, duhet mbajtur parasysh se humbja e ujit nga evapotranspirimi sht m e madhe n ajrin e that, e mund t kemi raste t vyshkjes edhe kur lagshtia e toks konsiderohet e prshtatshme; lagshtia relative e lart n stade kritike t zhvillimit t frytit mund t induktoj ndryshkjen dhe njollosje t tjera n siprfaqen e frytit, por ka gjithashtu ndikime pozitive. Pr shembull, mollt e cv. Cox's Orange Pippin zhvillojn nj tekstur fryti shum cilsore kur kultivohen n klim t lagsht e t ftoht; n prgjithsi, ndrkoh q kushtet e lagshta e t ngrohta ojn n nj rritje t shpejt e t hershme dhe rendimente t larta, lagshtia e lart mund t rris ndjeshm koston e prodhimit.

26

edhe me nj shkallzim kohor m t shkurtr duke prdorur nj pluviograf, q n disa variante dixhitale, mund t ket nj rezolucion kohor t rendit pak minuta. Shiu, i matur zakonisht n mm, mund t raportohet n funksion t njsis s siprfaqes: 1 mm i barazvlefshm me 10 m3 uj pr hektar. N terma t prgjithshme, nj dit shi i imt mund t furnizoj afro 1 mm uj, ndrsa nj stuhi e fort mund t shkarkoj edhe mbi 30 mm. Shirat e rna n tok shprhapen n t, e duke deprtuar dhe infiltruar n thellsi pr shkak t rndess, mundsojn rivendosjen e rezervave ujore q zbrazen nga evapotranspirimi. Nj pjes e ujit mund t arrij deri n tabeln e ujit nntoksor duke krijuar kshtu nj rezerv nntoksore ose t rrjedh n siprfaqe q ushqen trupat ujor apo t kthehet drejtprdrejt n atmosfer prmes avullimit t drejtprdrejt t toks s lagt dhe procesit evapotranspirues t bimve. Sasis dhe intensitetit t shirave duhet ti kushtohet nj konsiderat e vmendshme pasi shirat me lartsi modeste gjat periudhave t nxehta, si rregull, jan t shoqruara me nj avullim intensiv nga siprfaqja e lagsht e toks, duke br q uji t mos arrij madje edhe shtresn e zn nga rrnjt. Nga ana tjetr, shirat shum intensiv mund t infiltrohen pjesrisht n tok, e cila mund t ngopet duke shkaktuar problemet e sasive t ndryshme t ujit n krahasim me llojin e pems frutore dhe fazn fenologjike. Uji i teprt mund t largohet pjesrisht nprmjet kanaleve kulluese por nse reshjet jan shum intensive mund t rrjedh n siprfaqe t pjerrta duke shkaktuar dukuri grryese dhe shplarse t rrezikshme, q pjesrisht mund t frenohen nprmjet menaxhimit t duhur t toks. N rastin e zonave t ulta shirat e teprta mund t shkaktojn kushte prmbytje. Shirat e rrmbyer n fenofaza si lulzimi i plot dhe pjekja nuk jan t dobishme. Gjat lulzimit t plot, reshjet mund t kufizojn prhapjen e pjalmit si pasoj e rolit t drejtprdrejt q pikat e ujit mund t ushtrojn mbi kokrrizat e pjalmit duke u prplasur n tok, duke i shplar nga krezat, duke shkaktuar plazmoliz por edhe pr shkak t veprimit pengues ndaj insekteve q i vizitojn. Veprimi i shirave n periudhn e pllenimit mund t ndikohet edhe nga temperatura, e cila prgjithsisht ulet kur ka reshje, duke br q t ket ndikim mbi pllenimin pr shkak t shpejtsis s mbirjes s pjalmit apo degjenerimi i vezs q nuk sht pllenuar ende. N fazn prfundimtare t pjekjes, tek disa lloje frutash, si jan qershit dhe disa kultivar rrushi, shirat e rrmbyer mund t induktojn nj shtim t shpejt t turgorit dhe t prmasave qelizore, q n rastin e nj elasticiteti t dobt t lkurs, shkakton arjen e epikarpit. Kjo dukuri, e njohur si arje ose plasaritje, prek n mnyr t veant kultivar t qershis me tul t ngjeshur duke shkaktuar nj humbje t vlers ekonomike t frutave. N rastin e hardhis, e cila prgjithsisht i pjek frutat n vjesht (fundi i Gushtit Tetor), shirat e periudhs s vjeljes mund t jen t shpesht, ngadalsojn operacionet e vjeljes dhe krijojn nj mjedis t favorshm pr infektimin dhe zhvillimin e kalbzimeve n veshul, me pasoj rnien e cilsis. N rastin e rrushit t tavolins q menaxhohet pr t prodhuar jasht sezonit, infektimi nga smundjet krpudhore mbi veshul, q mbahen n bim shum prtej fazs s pjekjes fizilogjike, zvoglohet duke i mbuluar vreshtat me nj flet materiali plastik, q e mbron prodhimin nga shirat e mundshm t vjeshts. Sasia dhe shprndarja sezonale e reshjeve marrin nj rndsi t veant n menaxhimin e blloqeve me pem frutore. N vija t

POM AL

prgjithshme, n nj mjedis me prshtatshmri natyrore, shirat duhet t plotsojn nevojat pr uj t bims, jo vetm nga pikpamja e sasive n trsi por edhe pr nga shprndarja sezonale e tyre q duhet ti mundsoj toks t ket furnizime ujore gjat tr ciklit vegjetativ. Mbi kt qasje t prshtatshmris natyrore mbshteten shum protokolle prodhimi t verrave me origjin t kontrolluar n Evrop q ndalojn prdorimin e ujitjes, duke u konsideruar pa t drejt si nj teknik e sforcuar dhe jo si nj instrument i vlefshm pr t mbshtetur potencialin prodhues dhe cilsor t vreshtave. N fund, duhet t mbajm parasysh se avantazhet potenciale, q burojn nga bilanci ujor i pemtores prej pranis s rregullt t shirave gjat periudhs vegjetative dhe prodhuese t bims, shpesh kundrekuilibrohen nga nevoja e madhe pr t frenuar zhvillimin e patogjenve, q ashtu si shum specie drufrutore, mund t shfrytzojn n avantazhin e tyre mjedisin e lagsht. Reshjet mesatare vjetore, q prcaktojn sasiorisht disponueshmrin trsore hidrike natyrore, jan mjaft m t larta n zonat malore. N Shqipri, zonat me reshje m t mdha ndodhen n Alpe (Dukagjin) dhe malsin e Vlors me nivele maksimale 2700 - 3100 mm dhe, prreth ksaj zone alpine, n nivele 2300 - 2700 mm. Nj nivel m t ult (1800 - 2300 mm) kan rajonet e Shkodrs, Tropojs, Puks n veri dhe Vlors, Tepelens e Gjirokastrs n jug. Nn nj nivel mesatar reshjesh (1400 - 1800 mm) gjendet nj siprfaqe m e kufizuar territori q ndodhet disa kilometra prreth zonave t emrtuara n fjalin e msiprme. Pjesa m e madhe e territorit t vendit ka nj nivel reshjesh q luhatet nga 1000 - 1400 mm. Ktu bjn pjes rajonet e Kuksit, Dibrs, Pogradecit, Kors e Kolonjs n lindje, Tirans, Durrsit, Lushnjs, Fierit n Ultsirn Perndimore dhe Tepelens, Beratit e Skraparit n pjesn qendrore - jugore t Shqipris. Rajonet m t thata t vendit (650 - 1000 mm) zn afro 20 % t territorit e prfaqsohen nga pjesa fushore e Vlors, Fierit, Beratit, Lushnjs e Durrsit, disa zona t Kolonjs, Kors e Pogradecit dhe pak vatra n Dibr e Kuks. Pr nj prshkrim t hollsishm dhe hartat prkatse lexuesi mund t'i referohet Kapitullit IV "Kushtet Klimatike t Zonave q Parashikohen t Mbillen me Arror dhe Sheg" n studimin kombtar "Mbi Gjendjen dhe Perspektivn e Zhvillimit t Drurve Arror" t botuar nga MBUMK dhe QTTB Fushkruj". Shqipria paraqet regjime pluviometrike t ndryshme q prcaktohen n funksion t lartsis mbidetare dhe veprimit t errave. N zonat malore, veanrisht n alpe, reshjet bien m s shumti gjat vers, m pak gjat fiillimit t vjeshts dhe me nj minimum gjat dimrit. Anasjelltas, n jug t vendit, shirat jan t prqendruar gjat dimrit (Dhjetor - Mars), ndrkoh q gjat muajve qendror t vers mbizotron thatsira. N t gjith zonat e tjera t vendit, reshjet bien m s shumti gjat vjeshts dhe pranvers. N kto zona, si rregull, maksimumi vjeshtor (Tetor - Nntor) sht m i theksuar se sa ai pranveror (Mars - Prill) dhe minimumi veror nuk lejon krijimin e kushteve t thatsis s mirfillt. 1.2.5.1 Breshri Breshri mund t jet nj prej dukurive natyrore m dmtuese dhe nj prej m irritueseve sepse sht shum e vshtir pr ti br ball. Shpeshtsia e tij sht prcaktuese pr pemtarin. Forca e tij mund t sfidoj jo vetm prodhimin e vitit por gjithashtu edhe at t vitit t ardhshm. Kultivuesit e interesuar pr t bler ose zhvilluar nj pron n nj zon, duhet t prpiqen t prcaktojn rrezikun e breshrit duke prdorur hartat e rastisjes s breshrit. Sidoqoft, informacioni i

breshri

jan t pakta zona t cilat nuk preken nga breshri dhe, pr disa, breshri sht nj problem ekonomik; n t till zona, prodhimi ekonomik i pemve frutore sht shum i vshtir; nj stuhi breshri e rnd asgjson do prodhim; edhe breshri i leht shkakton mavijosje t frytit duke e zhvlersuar nga pikpamja tregtare; jan provuar metoda t ndryshme q zvoglojn dmtimin nga breshri, por asgj prve rrjets s breshrit, nj opsion shum i shtrenjt, ka rezultuar trsisht efikas rajonet dhe zonat ndryshojn ndjeshm pr nga masa e ers; era (ndryshe nga lvizja e ajrit) rrallher sht e dobishme; ajo mund t pengoj rritjen e pems dhe shpesh t shkatrroj prodhimin; era mund t kontrollohet n nj shkall t konsiderueshme nga brezat mbrojts, dhe ka shum vende ku, nse kushtet e tjera jan t favorshme, do t ishte me vend q pemrritsit t ngren breza mbrojts, artificial ose natyror, pr t prmirsuar nj vendmbjellje pr prodhimin e pemve frutore.

era

Shpejtsia mesatare ers (m/s)

POM AL

27

udhzime pr ngritjen e brezave mbrojts

1. Ngritja fillestare e brezit mbrojts. Nse sht e mundur, brezi duhet ti paraprij mbjelljes s pemve frutore kshtu q pemt e reja marrin prfitimet vijuese. Nj pem frutore e mbrojtur mir, e mbjell 1 ose 2 vjet m von se sa nj pem e ekspozuar, mund t prputhet shpejt dhe mundsisht ta tejkaloj kundrpaln e saj. 2. Pozicionimi dhe vendosja hapsinore e brezave mbrojts. Pemt sigurojn streh mbrojtse pr thuajse dhjet her lartsin e tyre. Ksisoj, pemt mbrojtse 10 m t larta do t mbillen afrsisht 100 m larg njra-tjetrs. N zonat me er, brezi mbrojts do t vendoset n t gjith ant e pemtores; n t kundrt, mund t prdoret vetm n ant nga ku e ka origjinn erra m dmtuese. Kur pemt jan t maturuara, duhet t sigurohemi q t ket hapsir t mjaftueshme hunde toke (minimumi 6 m)...

prftuar mund t rezultoj i pasigurt. N disa vende, ku toka sht tepr e shtrenjt ose kur prodhimi ka vler shum t lart tregu, vlen t merret n konsiderat vendosja e rrjetave t breshrit. sht nj mas shum e shtrenjt por ofron mbrojtjen e vetme t besueshme. Mnyra tjetr praktike pr t menaxhuar rrezikun sht sigurimi pr mbrojtje nga ngricat.

1.2.6 Era dhe mbrojtja prej saj Era sht lvizja e mass s ajrit nga nj zon e siprfaqes toksore me trysni t lart (anticiklonike) n nj zon me trysni t ult. Midis ktyre dy zonave me trysni atmosferike t ndryshme lind nj forc (gradienti i trysnis) q shtyp mbi masn e ajrit pr t rivendosur nj gjendje ekuilibri duke gjeneruar nj fluks, q n lartsi, lviz n drejtim orar n hemisfern veriore (n at jugore n drejtim antiorar) duke ndjekur izobaret. N lartsi t ulta drejtimi i ers mund t modifikohet nga frkimi me siprfaqen e tok. Shpejtsia e ers, ose m sakt intensiteti i saj (i matur me anenometr dhe i shprehur n m/s ose km/h), varet nga gradienti barik (largsia ndrmjet izobareve) dhe, prgjithsisht, shtohet me rritjen e lartsis qoft pr shkak t frkimit m t ult me siprfaqen e toks ashtu edhe prej pranis s pakt t bimsis, godinave dhe relievit. Era ka ndikimet e mposhtme t padshirueshme mbi rritjen dhe prodhimin e pemve frutore: Zvoglim i rritjes bimore. Ky sht nj ndikim i drejtprdrejt i ers mbi vllimin e rritjes s prodhuar n nj sezon.

Rritja bimore nuk sht e njtrajtshme. Pemt shpesh do t prkulen n drejtim t kundrt me ern mbizotruese duke vshtirsuar formsimin e tyre. Dmtim fizik dhe humbje e prodhimit. Errat shum t forta rrzojn frutat, thyejn degt e madje rrzojn pemt; ndonjher

Fig. 1.15. Mbules kundra breshrit n form atie (majtas) dhe tavani (djathtas)

28

POM AL

Tab. 1.9. Toleranca ndaj ers e llojeve drufrutore Speciet n dy kategori kan nj toleranc t ndrmjetme

udhzime pr ngritjen e brezave mbrojts

Toleranca
E dobt

Kultivari
molla mbi nnshartesa xhuxhzuese, gshtenja, lajthia, boronica, rrushi i frngut, manaferra, luleshtrydhja, aktinija, fiku, hurma, feihoja kajsia, qershia, pjeshka dhe nektarina, kumbullat, molla mbi nnshartesa farore, dardha, arra, bajamja, gshtenja, rrush serezi, mjedra, hardhia, limoni hardhia, ulliri, portokalli, mandarina, hidja

Mesatare E mir

Rritet humbja e ujit. Nprmjet avullimit nga toka dhe nga siprfaqja e gjetheve (evapotranspirimi), bimt humbasin lagshti duke krkuar nj ujitje m t shpesht. N disa raste, kur moti sht i nxeht e me er, gjethet do t vyshken prkohsisht, edhe kur toka sht e njomur sa duhet.

dmtojn edhe gjethet si n rastin e errave t ngrohta t pasura me krip n zonat bregdetare. Frutat mund t psojn dmtime siprfaqsore apo t rrzohen para kohe.

Zvoglohet grumbullimi i nxehtsis. Edhe kur dielli sht i pazn nga ret, mund t kemi nj efekt ftohs t ers dhe rnie t temperaturave. Ndrhyrja mbi pjalmimin dhe pllenimin. Lvizja e insekteve pjalmuese zvoglohet shum n ditt me er. Errat e teprta jan t dmshme gjat lulzimit, mund t thajn krezat. Pr m tepr, kur n loj hyn faktori ftohs i ers, rritja e gypit t pjalmit ngadalsohet. Rezultati neto ka t ngjar t jet zvoglimi i frytzimit. Ndrhyrja mbi sprkatjen. Sprkatja n ditt me er sht n rastin m t mir joefikase dhe shpesh mund t jet e rrezikshme. Kushtet e pakndshme pr puntort n pemtore.

Pjesa drrmuese e brezave mbrojts natyror jan rreshta tek ose dysh me pem gjethernse ose gjethembajtse, apo nj przierje e t dyjave. Nj mbrojtje e mir do t lehtsoj pjesn drrmuese t problemeve t prmendura por n vetvete mund t shkaktoj probleme q duhet t merren n konsiderat. Pr shembull, pemt mbrojtse do t konkurrojn me pemt e pemtores pr drit, ushqyes dhe uj; ato mund t bhen streh e dmtuesve dhe smundjeve; ato mund t rrisin rrezikun e ngricave; dhe zvoglojn vazhdimisht tokn n dispozicion pr prodhim. T gjith drurt frutor arrijn nj shkall t vetmbrojtjes, e cila sht m e madhe nse rreshtat vendosen n kndet e djathta ndaj ers m dmtuese. Sidoqoft, orientimi i rreshtave me kt synim n mendje, mund t krkoj disa kompromise me konsideratat e tjera. Pr shembull, rreshtat veri-jug arrijn ndriimin m t njtrajtshm dhe rreshtat paralel me kufirin m t gjat zakonisht humbasin m pak hapsira me hundn e toks. 1.2.6.1 Ngritja dhe mirmbajtja e brezave mbrojts sht prmendur rndsia e prgatitjes s toks dhe ujitja. Brezat mbrojts duhet t mbillen sa m pran q t jet e mundur me vijn kufitare t pemtores. Ndonjher, erpritsi mund t ndahet me nj fqinj. Barrat e padshirueshme duhet t mbahen nn kontroll n nj

3. Zgjedhja e pemve jo shum t dendura. Nj brez mbrojts 70% sht m i mir se sa nj syresh solid, i dendur. Brezi solid mund t parandaloj fluksin e ajrit n nj nat t ngrir (Fig. 2.2) dhe t inkurajoj zogjt duke rritur vendet pr uljen dhe folet e tyre. 4. Menaxhimi i mir i brezit mbrojts. Pr t siguruar nj rritje t shpejt t pemve mbrojtse, toka duhet prgatitur po aq mir sa edhe pr pemt frutore apo hardhin, duhet br plehrimin e tyre dhe kontrollin e barrave t padshirueshme n vitet e para si edhe ujitje me pika. Kjo mund ta dyfishoj ose trefishoj ritmin e rritjes. 5. Zgjedhja e specieve t prshtatshme. Pr drurt frutor gjetherns, pemt mbrojtse gjethernse jan ndoshta m t mirat. Lvizja e ajrit n dimr ndihmon pr t thar tokn dhe lehtson kultivimin ose kositjen dhe lvizjen e makinerive. Sidoqoft, nj przierje e pemve gjethembajtse dhe gjethernse mund t jet m e prshtatshme pr agrumet dhe drurt frutor gjethembajts. sht me rndsi q, prpara investimit t konsiderueshm n kt teknologji, t krkohet ndihma vendore lidhur me pikat e forta dhe t dobta t specieve mbrojtse t ndryshme dhe kombinimet e kompozimin e tyre.

biologjia e toks

tokat e "shndetshme" prmbajn nj larmi speciesh bimore dhe shtazore ndonse pak prej tyre vrojtohen leht; ndrkoh q disa kafsh dhe krpudha n tok shkaktojn smundje, pjesa drrmuese e flors dhe fauns s toks sht thelbsore pr riqarkullimin e lndve ushqyese dhe mineralizimin e lnds organike; mirmbajtja e gjallris s toks sht thelbsore pr mirmbajtjen e vet pemve

POM AL

29

lagshtia e toks

tokat m t mira pr mbjelljen e pemve frutore jan ato q lejojn prhapjen vertikale dhe horizontale t rrnjve dhe siguron nj furnizim mesatar me uj, i cili lshohet gjithnj e n rritje me kalimin e kohs; tokat q duhen shmangur jan ato t ngjeshura dhe q kufizojn rnd rrnjzimin, tokat q prmbyten n mnyr kronike ose sezonale dhe tokat tejet t thata (n munges t ujitjes); lagshtia e teprt on n rritje vegjetative t teprt, rritje t athtsis s frutave, rritje e rrezikut t dmtimit nga ngricat dhe shije e holluar e frytit; kalbzimi i frutave favorizohet nga arja e frutave (veanrisht rrushit) dhe nga nj gjendje m e favorshme q ekziston brenda kurorave t dendurave t pemve apo hardhive t rritura tej mase; n skajin tjetr, stresi i thatsirs mund t oj n rritje t pamjaftueshme, zvoglim t rendimentit, pengim t pjekjes s frytit dhe przhitjen e tyre; n munges t ujitjes, tokat e thella dhe t kulluara mir prballojn mbajtjen e nj rezervuari me uj q mund t shfrytzohet nga drurt frutor prgjat periudhave t zgjatura t thatsirs; duke marr parasysh regjimin e rregullt t reshjeve gjat vers, pemtari duhet t marr masa pr ujitje gjat periudhave t zgjatura t thatsirs; topografia e toks ka ndikim mbi hidrologjin nntoksore; format e lugta t toks jan zona q mbledhin uj dhe toka t tilla mund t jen m t thella pr shkak t grryerjes s pjesve t siprme; m t prshtatshme pr pemt frutore e veanrisht hardhin jan tokat e mysta duke kufizuar ujin e teprt e hijezimin; lagshtia e toks ndikohet nga ritmi i kullimit t brendshm (prshkueshmria) dhe nga aftsia mbajtse e ujit koncepte m t thelluara do t trajtohen n nj material t posam

rrip afro 2 m i gjer duke i sprkatur me herbicidet e duhura shfarosse dhe ato q pengojn daljen e tyre. Kjo sht veanrisht e rndsishme n vitet e stabilizimit. Pemt gjethernse mund t toleroj glifosatin e prdorur drejtprdrejt mbi trungun nse lvorja sht e maturuar (jo e gjelbr) dhe nse sprkatet prpara eljes s sythit. Krkohet pak mirmbajtje. Prhapja e specieve do t duhet t qethet do vit ose nj her n dy vjet pr t mbajtur nj gjersi brenda 1.5m. Prashitja (punimi i toks) prgjat brezit mbrojts, le t themi 2.5 m nga baza do 2 vjet, do t ndihmoj zvoglimin e konkurrencs me pemt e pemtores. 1.2.6.2 Brezat mbrojts artificial Brezi mbrojts artificial prdoret shpesh pr pemt frutore me vler t lart tregu. Materialet prodhohen nga disa prodhues, q konsistojn zakonisht prej nj rrjete plastike ose najloni t cilat mund t lidhen me tel ndrmjet shtyllave. sht e shtrenjt por z m pak hapsir, ngrihet shpejt dhe nuk i konsumon toks ujin dhe lndt ushqyese. Megjithse, ka nj jet t gjat, eventualisht do t duhet t zvendsohet. Zakonisht, ekzistojn shum kshillime q gjenden leht lidhur me brezat mbrojts artificial nga shrbimi kshillimor ose prodhuesit.

1.3 Toka dhe vlersimi i prshtatshmris s tokave pr kultivimin e drufrutorve

Potencialet natyrore t toks (shtresa siprfaqsore q mbulon koren toksore e q e ka prejardhjen nga ndryshimet e shmbit mm t shkaktuara nga veprimet kimike, fizike e biologjike t ushtruara nga agjentt siprfaqsor dhe nga organizmat e pranishm n t), kan kushtzuar prej kohsh zgjedhjet e pemtarve, t detyruar n zgjedhjet agrotenike prej kushteve natyrore t ekosistemeve. Transformimet e ndodhura n botn bujqsore, duke filluar n gjysma e dyt e shekullit t kaluar, kan modifikuar qasjen n raport me tokn, e cila nga nj burim kushtzues dhe kufizues i zgjedhjeve agroteknike sht kthyer n nj burim t kushtzuar, kufijt natyror t s cilit mund t kaprcehen pjesrisht nprmjet investimeve dhe prdorimit t burimeve energjetike. Edhe pse mund t ndrhyhet m zhdrvjellt me punime t thella, plehrime, ujitje dhe kullime pr t modifikuar prshtatshmrin e toks me qllim kultivimin e nj lloji t caktuar drufrutor, njohja e kufijve dhe potencialeve t ktij burimi mund t lejoj nj prdorim m t prshtatshm dhe t kontribuoj n ruajtjen e tij. 1.3.1. Toka dhe vlersimi i prshtatshmris s tokave pr kultivimin e drufrutorve N Shqipri sht trashguar nj baz t dhnash e mir mbi hartat pedologjike t mbshtetura kryesisht n sistemin kombtar t klasifikimit t tokave dhe n botime t mvonshme si dhe n sistemin e taksonomis s toks bujqsore t USDA (Departamenti i Bujqsis i Shteteve t Bashkuara). Ky sistem informacioni mbi tokn bujqsore (Soil Information System), q ofron informacion n nivel kombtar, sht n mbshtetje t planifikimit territorial, bujqsor dhe pyjor. Si i till mund t shfrytzohet m s miri edhe pr rajonizimin e pemtaris. Njohja e toks prfaqson nj prej aspekteve thelbsore t prshtatshmris mjedisore dhe nj element themelor i vlersimit t prshtatshmris s tokave (Land Suitability Evaluation) pr qllime specifike bujqsore. Kjo metodologji vlersimi, e prdorur gjersisht

30

POM AL

Tab. 1.10. Karakteristikat e tokave t prshtatshme pr mbjelljen e llojeve e nnshartesave drufrutore Speciet n dy kategori kan nj toleranc t ndrmjetme

Lloji

Nnshartesa
M9

pH
6,5 - 8,5 6,5 - 8,5 6,5 - 7,5 6,5 - 8,0 6,5 - 7,5 6,5 - 8,0 6,5 - 7,5 6,5 - 8,5 6,5 - 8,2 6,5 - 7,5 6,5 - 8,5 6,5 - 8,5

Tekstura
mesatarisht e imt - mesatare - mesatarisht e trash mesatarisht e imt - mesatare - mesatarisht e trash mesatare - mesatarisht e imt mesatare - mesatarisht e trash mesatare - mesatarisht e imt e imt - mesatare - mesatarisht e trash mesatarisht e imt - mesatare - mesatarisht e trash mesatarisht e imt - mesatare - mesatarisht e trash mesatare - mesatarisht e imt mesatare - mesatarisht e imt

Thellsia Glqerja aktive (cm) (%)

> 50 < 10 < 12 > 50 > 50 > 50 > 50 > 50 > 40 > 60 > 60 > 60 > 60 > 80 <5-8 < 13 < 10 < 12 <4-8 < 10 - 15 < 10 <7 < 20 < 20 < 10

molla MM106 pjeshka farfiliz GF677 kumbullat farfiliz dardha ftua ulliri agrumet nrnxa t tjera 41 B K5BB, 420 A 3309 C

hardhia

mesatarisht e imt - mesatare - mesatarisht e trash 6,5 - 8,5 mesatare - mesatarisht e trash

n rajonizimin dhe studimet e ndryshimeve klimatike, studion prshtatshmrin e toks ndaj nj specie t caktuar duke analizuar aspektet funksionale t saj, si sht rreziku i erozionit (grryerjes) ose prmbytjes, disponueshmrin e ujit ose lndve ushqyese, pranin e elementve toksik, ndjeshmrin ndaj mekanizimit, etj.. Duke marr n konsiderat nevojat specifike agroteknike t nj specie apo kultivari paracaktohen ksisoj kritere diagnostikuese pr t individualizuar toka t prshtatshme (S) ose t paprshtatshme (N) duke i ndar n 5 klasa q dallojn nga nivelet n zbritje t prshtatshmris (S1, S2, S3, N1 dhe N2). N klasn S1 bjn pjes tokat q nuk shfaqin kufizime apo kufizime shum t pakta n prdorimin e tyre n gjendje faktike, ndrsa n klasn S2 bjn pjes tokat ku disa faktor kufizues mund t zvoglojn prodhimtarin e pemtoreve n krahasim me S1. T gjith klasat, prve S1, mund t ndahen m tej n nnklasa q burojn nga tipi i kufizimit mbizotrues, si pr shembull, rreziku i erozionit, prmbytjes, teprica e glqeres. Duke qen se speciet dhe ndnshartesat e ndryshme kan nj shkall t ndryshme prshtatshmrie ndaj karakteristikave t ndryshme t toks (Tab. 1.10), nivelet e glqeres aktive afro 10% mund t jen kufizues pr kultivimin e molls dhe dardhs, ndrkoh q krijojn vshtirsi pr shum nnshartesa hardhie. Tokat pak t thella dhe me skelet t pasur n siprfaqe mund t induktojn kufizime t mdha prodhuese pr hardhin, por mund t jen t prshtatshme pr kultivimin e ullirit. Sidoqoft, duhet t mbajm parasysh se nj pjes e mir e ndikimeve t toks mbi sjelljen prodhuese dhe cilsore t pemve frutore sht e lidhur ngushtsisht me klimn, aq sa prbn nj faktor themelor t ndryshimit t toks.

thellsia e toks

thellsia e toks sht e rndsishme pr sigurimin e nj zone buferike (tampon) kundr thatsirs; nj tok e thell (pr shembull, mbi 1 m) ofron nj vllim m t madh t lagshtis potenciale n tok se sa nj tok e cekt (pr shembull, m pak se 25 cm); edhe pse nj pjes e drufrutorve mund t kultivohen n toka t cekta, n munges t ujitjes, ato do ta vuajn t parat stresin e thatsirs; tokat e thella i mundsojn pemve t formojn nj struktur rrnjore shumvjeare t madhe, e cila nga ana e saj, nxit nj struktur mbitoksore t madhe e prodhimtare.

FAO (1976) A Framework for Land Evaluation

http://www.fao.org/docrep/ X5310E/X5310E00.htm

POM AL

31

dendsia vllimore e toks

dendsia e toks (bulk density) sht masa ose pesha e toks s thar pr njsi vllimi bulk; shprehet n g/cm3 ose kg/m3; n praktik, dendsia sht masa e ngjeshjes s toks; tokat q jan t ngjeshura natyrshm ose mekanikisht ndikojn mbi kullimin e brendshm t ujit dhe mund t kufizojn rritjen e rrnjve; vlerat e dendsis q luhaten nga afro 1.6 g/cm3 ose m shum jan kufizuese pr rritjen e rrnjve t shumics s specieve bimore, prfshi pemt frutore, hardhin, etj.; vlerat e prshtatshme duhet t jen nn 1.5 g/cm3; procedura pr llogaritjen e dendsis sht e thjesht.

1.4 Klasifikimi territorial dhe hartografia tematike

pjelloria e toks

pjelloria e toks sht tregues q duhet t vlersohet pr qllimet e rajonizimit por sidoqoft sht m pak i rndsishm sepse mund t modifikohet; vlersimi konsiston n mbledhjen e mostrave t toks, testimin analitik nga nj shrbim i akredituar dhe interpretimin e rezultateve; testimi i toks nxjerr n pah disponueshmrin e lndve ushqyese t domosdoshme pr bimn, pH e toks, kapacitetin e kmbimit kationik (KKK) dhe prqindjen e lnds organike; nj tok e mir pr pemishten, vreshtin, ullishten apo agrumishten duhet t sigurojn nj furnizim t plot dhe t ekuilibruar me makro- dhe mikro-ushqyes, t ken vlera t moderuara t KKK dhe nj pH brenda diapazonit optimal pr specien prkatse; shumica e treguesve t msiprm mund t modifikohen nprmjet prdorimit t prmirsuesve t toks; prjashtim bn KKK dhe situata t rralla kur nj ose m shum ushqyes gjenden n nivele mbi normalen;

32

Prdorimi i informacioneve klimatike dhe pedologjike, me qllim prcaktimin e prshtatshmris s mjediseve pr t mirrritur nj specie drufrutore t caktuar, krkon bashkimin n nj analiz t vetme t njohurive pr sjelljen fiziologjike dhe prodhuese t bimve, duke i vendosur n lidhje me faktort mjedisor dhe duke mbajtur n konsiderat agroteknikn q mund t prdoret. Kemi t bjm fillimisht me prcaktimin e nevojave t specieve dhe ballafaqimit t tyre me burimet n dispozicion n nivelin mjedisor. Pr kt qllim jan zhvilluar dhe propozuar indekse t shumta, q mbshteten n informacionet e tipit klimatik, si jan temperatura dhe reshjet, n vlersimet e tipit gjeomorfologjik dhe pedologjik. Jan t shumt treguesit e prllogaritur duke u mbshtetur n t dhnat termike, disa prej t cilave kan t bjn me grumbullimin e t ftohtit t nevojshm pr eljen e sythave ose disponueshmris termike t nevojshme pr t arritur nj faz fenologjike t caktuar ose pr t plotsuar ciklin prodhues (disa t paraqitur n paragrafin 1.2.1). Ktyre u shtohen t tjer q marrin n konsiderat marrdhniet ndrmjet temperaturs dhe reshjeve dhe q jan prdorur pr t raportuar disponueshmrin hidrike t mjedisit n raport me nevojat e species: ktu kemi t bjm me bilance ujore t thjeshtzuara q mundsojn prllogaritjen gjat tr ciklit prodhues ose vegjetativ t nivelit t evapotranspirimit q mund t plotsohet nga reshjet apo ndryshueshmris ujore dhe asaj t krkuar. Treguesit e thatsirs t prdorur n karakterizimin territorial jan t larmishm. N klasifikimin territorial, treguesve t natyrs agroklimatike mund ti shtohen vlersime q kan t bjn me tokn e q mund ti referohen aftsis ujmbajtse, pranis s lndve ushqyese ose elementve toksik, lehtsis me t ciln toka mund t punohet (pjerrsit, prania e skeletit) ose mund t psoj dukuri grryerje, rrshqitje ose prmbytje. Aktualisht, nuk ka orvatje pr ti prmbledhur ndryshoret e larmishme n nj tregues t vetm shumfaktorial q t mundsoj klasifikimin e prshtatshmris s nj territori pr t mirpritur nj specie t caktuar drufrutore, por paraplqehet nj qasje shumkritershe q mund ta klasifikoj territorin mbi bazn e sa m shum treguesve q analizohen n vijim. Pr t dhn nj shembull t zbatuar t metods shumkritershe mund t citojm nj orvatje t kohve t fundit pr t klasifikuar zonat vreshtare botrore n tre tregues: disponueshmria termike e periudhs vegjetative t hardhis (Mars Shtator pr hemisfern ton), nga treguesi i thatsirs i llogaritur pr periudhn vegjetative dhe pr nj vresht referenc (prmbajtja hidrike e toks e standardizuar dhe vlerat e Kc t paracaktuara) dhe nga temperatura minimale t muajit t vjeljes t fiksuara n Shtator pr hemisfern ton (Tab. 1.11). Treguesit e prdorur paraqesin nj numr nivelesh shprehje q luhatet nga 4 deri 6, t zgjedhur pr t patur klasa t gjera sa t prfshij pjesn m t madhe t ndryshueshmris vjetore t vatrave referenc, duke br q t marrim 96 tipologji bioklimatike referenc. Progresi i rndsishm i teknologjive informatike q kan vn n dispozicion instrumente gjithnj e m t fuqishme dhe m pak t kushtueshme pr t arkivuar, menaxhuar, analizuar dhe paraqitur t dhnat pr vendodhje gjeografike, kan lejuar nj zhvillim t dukshm te paraqitjes hartografike t karakteristikave t territoreve. Prpilimi i hartave, me shkall pak a shum t hollsishme dhe me nivele informative t ndryshme e t mbivendosshme, sht shndrruar ksisoj n nj instrument gjithnj e m t prhapur pr t paraqitur

POM AL

Fig. 1.16. Klasat e klims vreshtare pr indeksin heliotermik HI (disponueshmria termike) (djathtas) dhe indeksin e netve t ftohta CI t rajoneve vreshtare - vertare n Shqipri. T dhnat publike n nivel kombtar jan t pamjaftueshme pr llogaritjen e treguesit t thatsirs. Tab. 1.11. Klasifikimi i zonave vreshtare botrore mbi bazn e tre treguesve: disponueshmria termike gjat periudhs vegjetative, freskia e nats dhe thatsira

Treguesi

Niveli
Zonat tropikale 6,5 - 8,5

Shembuj

Shum i nxeht (> 3000) I nxeht (2400 - 3000) Huglin (disponueshmria I but n t nxeht (2100 - 2400) termike ose treguesi I but (1800 - 2100) heliotermik) I freskt (1500 - 1800) Shum i freskt (< 1500) Shum i freskt Freskia e nats (meI freskt satarja e Tmin gjat I but Shtatorit) I nxhet Shum i that I that Treguesi i thatsirs I nnlagsht I lagsht

6,5 - 7,5 6,5 - 8,0 6,5 - 7,5 6,5 - 8,0 6,5 - 7,5 6,5 - 8,5 6,5 - 8,5

POM AL

33

rajonizimi dhe hartat GIS

pr t ndihmuar n przgjedhjen e vendmbjelljes s drufrutorve mund t prdoren harta GIS q i klasifikojn zonat pr prshtatshmrin; n varsi me rezolucionin, kto harta ilustrojn zona ose rajone q mund t ken potencial pr prodhimin pr treg (komercial) t drurve frutor; kto harta mbshteten n nj Sistem Informacioni Gjeografik (GIS Geographical Information System) n t cilin kriteret individuale si lartsia mbidetare, prdorimi i toks, pjerrsia dhe kundrejtimi kombinohen n nj paraqitje grafike t vetme q vlersohet me pik pr prshtatshmrin e prgjithshme; nj shembull i nj harte GIS t till sht dhn n figurn e mposhtme duke br nj pikavarazh t kompozuar q sht nj sintez e lartsis mbidetare, pjerrsis dhe prdorimit t toks si dhe tipareve t tjera, t cilat bashkarisht, ndihmojn n prcaktimin e prshtatshmris pr prodhimin e hardhis

rezultatet e vlersimeve t kryera pr t prcaktuar prshtatshmrin e nj territori t caktuar pr t mirpritur speciet e veanta apo aktivitetet bujqsore n kompleksitetin e tyre. Pr shembull, ekziston mundsia pr t "hapsinorizuar t dhnat klimatike dhe treguesit bioklimatik duke prdorur modele q mbajn n konsiderat faktor t till si largsia nga deti, lartsia mbidetare, kundrejtimi i shpateve dhe duke i shndrruar informacionet e mbledhura ksisoj n pamje hartografike q lexohen shpejt e q tregojn n prgjithsi shprndarjen territoriale t vlerave mesatare n raport me periudha t gjata reference, si ndodh pr vlersimet klimatike. Metodologjia shumkritershe e klasifikimit t territorieve ka arritur nj nivel t lart kompleksiteti n rajonizimin agroekologjik (AEZ - Agro-ecological Zoning), teknik q bashkon modelimin e bims bujqsore dhe procedurat standard t vlersimit t territorit pr qllimet e identifikimit t kufizimeve specifike pr do specie t prcaktuara nga klima, toka dhe nga burimeve territoriale n prgjithsi, duke hamendsuar skenar specifik t inputit energjetik dhe agroteknik e menaxherial. Nj analiz e till, q ka qen objekt i nj pune t rndsishme standardizuese t kryer nga FAO, mund t prdoret pr t vlersuar prshtatshmrin aktuale t territoreve mbi bazn e serive klimatike historike ashtu edhe pr t studiuar ndikimet e ndryshimeve klimatike duke iu referuar skenareve t ardhshme. Duke qen e mundur q n prllogaritjet e prodhimtaris potenciale t shtohen edhe vlerat e prqendrimeve t CO2 atmosferik t parashikuara pr periudhat e ardhshme, kjo metodologji lejon q t realizohet nj analiz e ndikimit q mban parasysh jo vetm ndikimet negative q vijn nga kushtet klimatike t ndryshuara por edhe ndikimet pozitive t mundshme q vijn nga veprimi plehrues mbi bimt bujqsore prej rritjes s prqendrimit atmosferik t CO2 dhe nga efikasiteti prdorues m i mir i burimeve hidrike.

1.5 Ndryshueshmria mjedisore dhe klimatike si burim n vlersimin e prodhimeve tipike

Metoda e Sistemit t Informacionit Gjeografik (GIS) pr hartzimin e prshtatshmris s drurve frutor. Ky pikzim i kompozuar sht nj sintez e lartsis mbidetare, pjerrsis, prdorimit t toks dhe tipareve t tjera t cilat, bashkarisht, ndihmojn pr t prcaktuar prshtatshmrin e prodhimit t drurve frutor

34

Ndryshueshmria mjedisore nuk duhet par si nj aspekt negativ sepse prfaqson parakushtin e nevojshm pr nj ofert bujqsore t sofistikuar t prodhimit t drurve frutor, mbi t cilin bazohen pjesa m e madhe e prodhimeve tipike ose t territorit. Nj ndryshueshmri mjedisore prmban sigurisht aspekte pozitive, pasi lejon prfshirjen e elementve q duhet t merren n konsiderat n momentin e mbjelljes dhe kur pjesa m e madhe e kufizimeve agronomike jan t njohura dhe t prkufizuara mir, e q adresojn zgjedhjet n lidhje me specien, kombinimin e shartimit, modalitetet e menaxhimit t pemtores. N zonat homogjene n nivelin mjedisor, pasi sht prcaktuara gama e specieve dhe kultivarve q do t prdoren, zgjedhjet siprmarrse jan t fokusuara n aspektet ekonomike dhe organizative t ferms dhe paraplqimet pr nj kultivar t caktuar krahasuar me nj tjetr duhet t mbshteten n krkesat e tregut. Kushtet e ndryshueshmris s pakt mjedisore (jo rasti i Shqipris) mundsojn fitimin e prvojave dhe njohurive pr menaxhimin agroteknik t pemtores, q mund t prsriten dhe t transferohen me lehtsi nga nj pemtore n tjetrn. Kto kushte lehtsojn zhvillimin e sektorve tejet t specializuar e me nj shkall t lart njohurie nga ana e operatorve dhe lejojn optimizimin e burimeve. Nj ndryshueshmri e lart e kushteve klimatike dhe pedologjike (rasti i Shqipris) bn t nevojshme vlersimet e sakta t prshtatshmris s mjedisit dhe zgjedhje t kujdesshme t specieve

POM AL

dhe t kultivarve q do t prdoren, por q paraqet prparsin e madhe q mundson kultivimin e specieve drufrutore me krkesa ekologjike shum t ndryshme. Kushtet e msiprme i gjejm edhe n Shqipri, ku gama e llojeve drufrutore q mund t kultivohen sht nga m t gjerat e vendeve evropiane, duke e br ofertn e produkteve mjaft t larmishme. Ve ksaj, brenda nj lloji t caktuar, larmia e faktorve ekologjik t territorit shqiptar lejon zgjerimin e zgjedhjeve me nj spektr t gjer kultivarsh, q nse zgjidhen si duhet n mjediset e ndryshme n funksion t kalendarit t pjekjes s tyre, bn t mundur prodhimin prgjat nj harku kohor shum m t gjer se n shum prej vendeve evropiane. Larmia e kushteve mjedisore, prve se favorizon adoptimin e platformave varietore shum t larmishme mundson shprndarjen e periudhs s vjeljes, duke shfrytzuar ndryshimet n periudhn e pjekjes, e lejon ksisoj planifikimin m t mir t burimeve dhe t puns me rezultate pozitive edhe nn profilin komercial, sepse mundson shitjen n treg t produkteve t freskta edhe gjat periudhave n t cilat gjenden vetm produkte t ruajtur n frigorifer. N dekadat e fundit, fal nj procesi mesdhetarizimi t pemtaris, gjersia e kalenderit t pjekjes sht zgjeruar mjaft, sepse prhapja e kultivarve tejet t hershm po shoqrohet me prodhimet tejet t vona, t cilat n disa raste kan qen t panjohura n tregjet e Evrops Veriore. Mjediset mesdhetare kan nj konkurrenc t lart pr prodhimet tejet t hershme nga vende si Spanja, Turqia, Egjipti e Maroku apo prodhimet shum t vona nga Italia, etj. Kultivimi i llojeve drufrutore n mjedise q ndodhen n kufijt e zons ekologjike t tyre mund t krkoj ndrhyrje agroteknike, por veorit mjedisore, nse vlersohen si duhet, mund t lejojn sigurimin e prodhimeve tejet t karakterizuara dhe t dallueshme. Me t tilla veori aktualisht kan qen t avantazhuara veanrisht burimet gjenetike autoktone, pasi jan rezultat i nj procesi przgjedhje t kryer n shekuj nga pemtart, e ksisoj, t prshtatura tashm me veorit e territorit. Ndryshueshmria kohore, ose m sakt ndryshueshmria q mund t vrojtohet n t njjtin vend nga nj vit n tjetrin, veanrisht pr shkak t elementve klims, prbn nj faktor pasigurie pr rezultatin e prodhimit q duhet t merret n konsiderat me rndsi n analizn e prshtatshmris s territorit. Kjo ndryshueshmri mund t oj n pasoja pak a shum me pesh mbi sjelljen e pemve frutore, q do e ndjejn kryesisht kur rriten n zona si ato t gjendura n skajet e arealit t kultivimit, ku jan t pranishme kufizimet klimatike. Evolucioni i fazave fenoklimatike sht nj tregues shum i mir i marrdhnieve ndrmjet bims dhe mjedisit dhe kur nuk mbizotrojn kufizime klimatike fazat e ndryshme vijojn regullisht. Nse marrim n konsiderat shembullin e sjelljes s pjeshks n territorin shqiptar, vm re nj larmi t dats s lulzimit, ashtu si edhe aspekte t tjera t fenologjis, q sht relativisht m e kufizuar n mjediset veriore (data e lulzimit paraqet nj shmangie standarde prej 5 8 dit) ku bimt mund t plotsojn nevojn e tyre pr t ftoht me nj hershmri t gjer n krahasim me at q ndodh n mjediset jugore, ku n fakt grumbullimi i t ftohtit gjat dimrit ecn m ngadal. N mjediset jugore t kultivimit, ku dimri mund t jet mjaft i but, ndryshueshmria e dats s lulzimit mund t jet shum e gjer (shmangia standard e dats mund t arrij 12 19 dit) duke qen se nevojat pr t ftoht mund t plotsohen n nj periudh t von dhe n periudha q i nnshtrohen nj ndryshueshmri stinore t fort. Nj ndryshueshmri e gjer ndrvjetore e dats s lulzimit

lnda organike

lnda organike kontribuon n porozitetin, strukturn, lndt ushqyese dhe kapaciteti lagshti-mbajts t toks dhe gjithashtu ndihmon n mbshtetjen e ekologjis s larmishme mikrobiale dhe kafshve invertebrore (pr shembull, krimbat e toks); lnda organike siguron nj fond t azotit t disponueshm ngadal dhe ushqyesve t tjer pr t mbshtetur rritjen e pemve; tokat minerale - ato q sipas prkufizimit prmbajn m pak se 20% lnd organike kan nj diapazon tipik prej m pak se 1 % deri n 5 % lnd organike; vlerat e lnds organike prej 3 % deri 5 % mund t oj n rritje shtes, por nse t gjith veorit e tjera jan t pranueshme, pemtari mund t zgjedh thjesht t ul dendsin e bimve ose duke prdorur sisteme formsimi m t sofistikuara; tokat q jan varfruar s teprmi nga shfrytzimi pr bujqsi ose n origjinn e tyre jan t varfra n lnd organike, mund t prmirsohen nprmjet kompostove, plehrimit t gjelbr ose formave t tjera t lnds organike, e jo t refuzohen si toka pr pemtari;

ndryshimet klimatike

i referohet rndom kompleksit t variacioneve q prej disa dekadave po ndikon n mnyr domethnse mbi klimn globale ndikimet e s cils perceptohen edhe n nivel vendor; sfida e krkimit shkencor sht t kuptoj dhe prkufizoj origjinn, natyrn dhe ndikimet e dukurive vepruese me qllim individualizimin e korrigjimeve prshtatse t mundshme; pr m shum lexoni: Intergovernmental Panel on Climate Change www.ipcc.ch

POM AL

35

studime rajonizuese t drufrutorve n Shqipri

ekspedita pr qllime rajonizimi t drurve frutor jan br n vitet 1949, 1950) studimet e para rajonizuese t drurve frutor n Shqipri, n nivel kombtar pr pemtarin jan realizuar n vitet 1962, 1978 dhe 1987; specialist t angazhuar n kto studime ishin Abedin ii, Thoma Nase, Todi Gjermani, Janaq Prifti, Dhimitr Nase, Spiro Konomi, Petraq Sotiri, Muharrem Pengili, Nevruz Kafazi, Gogo Viero, Vasil Anagnosti, etj. studime pr bonitimin e vreshtave dhe ullirit jan ndrmarr n vitin 1989; studime rajonizuese t kohve t fundit jan ai i vreshtaris i vitit 2007, i ullirit n vitin 2009 dhe i arrorve n vitin 2011

mund t ket nj rndsi t shprfillshme pr disa specie dhe kultivar vetpllenues, por ka rndsi t madhe pr kultivart vetshterp dhe speciet dioike ku sht e nevojshme sinkronizimi i lulzimit t kultivarit q do t pjalmohet me at t pjalmzuesit dhe n rastin e pjalmimit entomofil, me fenologjin e insekteve pjalmuese (vektor t pjalmit). N kto dy raste, shfazimi i dats s lulzimit mund t dmtoj kryerjen e proceseve t rndsishme riprodhuese si sht pjalmimi dhe pllenimi. Pasojat e ndryshueshmris kohore mbi sjelljen e bimve jan t perceptueshme edhe mbi ecurin e rritjes s frutave dhe pjekjen. N kushtet e t njjtit gjenotip dhe zon, data e vjeljes paraqet nivele t rndsishme ndryshueshmrie edhe n mjedise q zakonisht nuk paraqesin kushte klimatike kufizuese. Nga analiza e datave t fillimit t vjeljes s rrushit n nj rajon t caktuar vreshtar (Figura 1-17), del e qart se fillimi i ktij operacioni n cilindo mjedis sht diferencuar dukshm n nj parcel me ndryshueshmri nga ajo m e hershme n ato m t von me t paktn 29 dit. Ndryshueshmria kohore e regjistruar si dat e fillimit t vjeljes ka qen ajo m e gjera (47 dit), n zonn q gjendet n skajet e zons s kultivimit t kultivarit, ku pjekja prparon si rregull m ngadal dhe vjen me nj vones prej 12 15 dit n krahasim me dy vendmbjellje t tjera. N vija t prgjithshme, n nj hark kohor relativisht t gjer, data e vjeljes e nj gjenotipi t caktuar mund t luhatet edhe me 20 30 dit.

Fig. 1.17. Ecuria e pqendrimit t sheqerit n rrush t nj vreshti gjat gjasht sezoneve t njspasnjshme. Shigjetat tregojn datat n t cilat kokrrat e rrushit kan arritur 19 % sheqer.

Refraktormetr optik pr matjen e sheqerit

36

Ndikimet e ecuris stinore mbi ecurin e pjekjes s frutave jan t njohura dhe marrin nj rndsi t veant kur vjelja duhet t kryhet duke respektuar disa parametra prbrs. Ky sht rasti i vreshtaris pr ver ku tashm sht standard marrja e njsive kampionuese t

POM AL

vileve n fush me qllim ndjekjen e evoluimit t disa prbrsve dhe individualizimit t momentit optimal t vjeljes. Analiza e kokrrave q vijn nga i njjti vresht paraqesin nj ndryshim prej afro 40 dit n datn n t ciln sht arritur prqendrimi i msiprm i sheqerit n harkun e vetm gjasht viteve (Fig. 1.17). Vlersimi i produkteve tipike mbshtetet n parakushtin q bimt e kultivuara n zona gjeografike t ndryshme, pavarsisht ndryshueshmris ndrvjetore q haset n fazat fenologjike dhe elementt e klims, japin produkte q jan t dallueshm ndrmjet tyre pr shkak t pasojave q vendndodhja e kultivimit ushtron mbi fiziologjin e bims, mbi pjekjen e frutave dhe mbi kompozimin e tyre. Ndryshueshmria mjedisore e pranishme n brendsi t arealit t kultivimit t nj specie ose nj kultivari sht si rregull relativisht e gjer, e till q prmbledh n brendsi zona gjeografike m t kufizuara n t cilat ndryshueshmria q vjen nga toka dhe klima kufizohet. Ndryshueshmris pedoklimatike mund ti asociohet edhe nj ndryshueshmri gjenetike e reduktuar, e lidhur me zgjedhjen e kultivarit m t prshtatshm pr at mjedis t prcaktuar dhe braktisjen e atyre m pak t prshtatshme. Me kufizimin gradual t gjersis s zons gjeografike dhe shtimin e homogjenitetit t mjedisit natyror dhe komponentit gjenetik edhe agroteknikat do t priren t uniformizohen, t paktn pjesrisht. Nj aspekt q po merr nj rndsi gjithnj e n rritje ka t bj me potencialitetin e nj territori t caktuar, t prfaqsuar nga nj zon gjeografike e kufizuar, pr t mirpritur nj specie drufrutore, q ndodhet n kushtet optimale pr t prodhuar n nivele t larta cilsore. N kt mnyr prvijohen parakushtet q kan uar n prvijimin dhe karakterizimin e zonave t prshtatshme, ose thn ndryshme zona homogjene n brendsi t s cilave faktor t ndryshm t prodhimit (gjenotipi, mjedisi pedoklimatik dhe agroteknika) ndrveprojn midis tyre pr t furnizuar produkte me t cilat krenohen, q mund t prfaqsojn ose shndrrohen n nj element zhvillues pr ekonomin vendore. Kjo qasje qndron n themel t gjith aktiviteteve vlerdhnse t produkteve tipike, q jan t njohura n niveli komunitar (Reg. CE n. 510/2006) me Treguesit t Origjins s Mbrojtur (TOM) ose Treguesit t Zons s Mbrojtur (TZM). Kto njohje, q n kt epok globalizimi, mund t ndihmojn n komunikimin e cilsis s nj produkti tek konsumatori, jepen ather kur karakteristikat dalluese t produktit varen nga mjedis gjeografik, q ve faktorve natyror prfshijn edhe ato njerzor. Njohja e DOP jepet ather kur t gjitha fazat e procesit t prodhimit realizohen n zonn gjeografike t kufizuar dhe duke respektuar nj protokoll prodhimi, ndrsa pr IGP sht e mundur q disa faza t zhvillohen jasht zons gjeografike referenc. Prvijimi i zonave t prodhimit t frutave me origjin t emrtuar nuk e ka prejardhjen nga aktivitete specifike rajonizimi t kryera n mnyr shkencore, por mund t mbshtetet edhe mbi vrojtime shumvjeare t cilsis s frutave, si ndodh pr portokallet e pigmentuara t kultivarve 'Tarocco', 'Sanguinello' dhe 'Moro'. Pigmentimi, si i epiderms ashtu edhe tulit t ktyre kultivarve t portokallit, sht i lidhur ngushtsisht me veorit mjedisore q verifikohen n periudhn e pjekjes, q bie n harkun vjesht - dimr. Pr t prftuar portokalle 'Tarocco' me cilsi t lart sht e nevojshme q t kemi n muajt vjeshtor dimror luhatje termike mjaft t gjera q t simulojn sintezn e antocianinave dhe temperatura aq t larta sa t lejojn grumbullimin e sheqernave. Kto kushte mjedisore i

TOM dhe TZM

nse ekziston nj lidhje ndrmjet karakteristikave t produkteve t caktuara dhe origjins s tyre, ato mund t cilsohen sipas Treguesit t Origjins s Mbrojtur (PGI protected geographical indication) ose Treguesit t Zons s Mbrojtur (PDO protected designation of origin); prdorimi i ktyre simboleve n etiketat e produkteve ushqimore i ofron konsumatorve nj informacion t qart dhe koniz pr origjinn e tyre prdorimi i ktyre emrtimeve ndihmon edhe ekonomin rurale, pasi rrit t ardhurat e fermerve dhe e mban popullsin n zona m pak t favorizuara ose t thella n BE, prdorimi i ktyre emrtimeve n produktet bujqsore dhe mallrat ushqimore rregullohet me an t Rregullores s Kshillit t Be (EC) Nr. 510/2006 (me prjashtim t sektorit t vers dhe produkteve t tij, prve uthulls s vers); dy tipet e prshkrimit gjeografik jan t ndryshme: PDO (Protected Designation of Origin) mbulon emrtimin e prdorur pr t prshkruar mallra ushqimore t cilat prodhohen, prpunohen dhe prgatiten n nj zone gjeografike duke prdorur njohuri t veanta t njohura si t tilla. PGI (Protected Geographic Information) tregon nj lidhje me nj zone n t paktn nj prej stadeve t prodhimit, prpunimit ose prgatitjes, prandaj, pr PDO lidhja me zonn sht m e fort. nuk mund t regjistrohen emrat q jan br shum prgjithsues, si jan emrat e lidhur me vende ose rajone ku sht prodhuar ose shitur fillimisht produkti; nuk mund t regjistrohen emrat q bjn kakofoni me emrin e nj kultivari apo race dhe si rezultat mund t keqorientojn konsumatorin pr origjinn e vrtet t produktit.

POM AL

37

agrometeorologjia

agrometeorologjia ose meteorologjia pr bujqsin sht nj shkenc ndrdisiplinore q prfshihet n nj disiplin shkencore m t gjer t njohur si biometeorologji; n kt rast, fusha e hulumtimit ka t bj me studimin e marrdhnieve ndrmjet faktorve klimatik, meteorologjik, hidrologjik me ekosistemin bujqsor pyjor dhe me bujqsin n kuptimin m t gjer; produktet e agrometeorologjis prbjn instrumente informuese dhe drejtuese t dobishme n veprimtarin bujqsore; monitorimi fizik (meteo klimatik), biologjik dhe fiziologjik dhe modelimi parashikues e simulues jan instrumentet njohse dhe hulumtuese m domethnse t agrometeorologjis q prbjn mjetet mbshtetse pr aktivitetet teknike, operatort bujqsor, institucione q kan pr qllim ofrimin e informacionit (qendrat e transferimit t teknologjive bujqsore, komunat, drejtorite rajonale t bujqsis, grupet prodhuese, etj.); monitorimi kryhet nprmjet rrjeteve t stacioneve agrometeorologjike karakteristikat e t cilve jan t standardizuara nga WMO (World Meteorological Organization) e q masin treguesit meteorologjik kryesor (reshjet, temperaturn dhe lagshtin e ajrit, shpejtsin dhe drejtimin e ers, rrezatimin diellor, trysnin, trashsin e dbors); matjeve fizike i shoqrohen edhe vrojtimet dhe matjet e kryera mbi speciet me interes bujqsor q kan t bjn kryesisht me fenologjin, proceset fiziologjike parsore (fotosinteza, frymkmbimi, etj.), reagimin ndaj luhatjeve t disponueshmris s burimeve (energji dhe uj); modelet lejojn simulimin e dukurive komplekse...

kan zona t caktuara ku merren portokalle t pigmentuara mir dhe me nj ekuilibr sheqerna/acide. T tjera zona duhen prjashtuar pr shkak t luhatjes termike t pamjaftueshme q nuk lejon arritjen e nj ngjyrimi t mir dhe pse temperaturat jan t prshtatshme pr grumbullimin e sheqeri; t tjera akoma, pr shkak t largsis nga deti dhe lartsis mbidetare m t lart, temperaturat jan shum t ulta pr t lejuar sintezn e asimilateve me pasoja negative mbi sintezn e antocianinave dhe grumbullimin e sheqerit. Nj shembull tjetr i karakteristikave t frytit t prcaktuara nga mjedisi i kultivimit sht ngjyrimi tipik roz e leht i pranishm n ann e ekspozuar nga dielli t mollve Golden t prodhuara n pemtoret e zonave malore. N zonat malore, n krahasim me fushn, rrezatimi diellor m intensiv dhe prbrja spektrale e ndryshme stimulojn kt ngjyrim, q n t kaluarn konsiderohej negativ ndrsa aktualisht konsiderohet nj tregues i muar, pasi identifikon leht fruta q vijn nga zonat malore. Pemtaria e territorit e par nprmjet TOM dhe TZM paraqet shpesh kultivar t gjermoplazms vendase, t prshtatura mir me mjedisin gjat periudhave t gjata t kultivimit. Duhet t mbajm parasysh q nuk sht e volitshme t zhvillohen prodhime t lidhura ngusht me territorin pr disa specie drufrutore q psojn nj evolucion varietor t shpejt, sepse n munges t mbshtetjes q vjen nga njohjet dhe tradita, bhet i nevojshm nj nivel organizativ i lart dhe njohuri shum t mira pr t futur brenda zonave gjeografike t kufizuara kultivar t rinj, q prmirsuesit gjenetik nxjerrin vazhdimisht pr tiu prgjigjur krkesave t tregut. N fakt, sht e nevojshme q nga njra an t njihen krkesat ekologjike t vrteta t kultivarve t rinj dhe nga ana tjetr karakteristikat e territorit. Vlersimi i veorive mjedisore krkon q, pasi t jet identifikuar gjenotipi dhe krkesat e tij ekologjike, ve t tjerash, t prcaktohen edhe modelet agroteknike t prshtatshme pr at mjedis t caktuar (n formn e protokolleve t prodhimit), q do t duhet t aktualizoj t paktn pjesrisht ndryshueshmrin klimatike ndrvjetore.

1.6 Ndryshimet klimatike dhe ndikimi mbi drurt frutore

38

Shprndarja e regjimeve klimatike t ndryshme n Planet varet nga shprndarja e elementve t bilancit rrezatues gjat vitit. Masa e rrezatimit diellor q bie do vit n siprfaqen q prfshihet midis tropikve sht me tepric n krahasim me at t emetuar dhe pasqyruar nga e njjta siprfaqe, ndrsa n brezin e prfshir ndrmjet tropikve dhe poleve, ky bilanc sht deficitar. Kjo dukuri v n lvizje nj sasi energjie t jashtzakonshme q zhvendoset ndrmjet rrymave atmosferike dhe detare t brezit tropikal n at t rajoneve me klim t but dhe polare. Shtimi i sasis s energjis s disponueshme n siprfaqen e Planetit, pr shkak t karakteristikave t modifikuara t atmosfers si pasoj e shtimit t gazeve t quajtur me efekt serr, ndryshon qarkullimin e prodhuar nga atmosfera dhe oqeanet, q jan mekanizma baz pr t gjith dukurit meteorologjike dhe shprndarjes s tyre n siprfaqen toksore. Sidoqoft, efekti serr sht nj dukuri natyrore q siguron ngrohjen e toks fal gazeve q jan natyrshm t pranishm n atmosfer, midis t cilve: dyoksidi i karbonit (CO2), ozoni (O3), oksidi nitroz (N2O), avulli i ujit dhe metanit (CH4). Fal efektit serr, temperatura mesatare toksore ruhet prreth 15C, e pa gazet serr, temperatura do t arrinte vlera prej -18C, t papajtueshme me jetn n tok. Shtimi i gazit serr n atmosfer, ndryshimi i rrezatimit diellor

POM AL

dhe veorive t siprfaqes toksore, modifikojn bilancin energjetik t sistemit klimatik. Kto ndryshime jan shprehur nga ndikimi rrezatues, q vlerson se si faktort antropik dhe natyror ndikojn prirjen pr ngrohjen ose ftohjen e klims globale. Ndryshimi klimatik, i cili mund t verifikohet gjat kohs pr shkaqe natyrore ose pr shkak t ndikimit t veprimtarive njerzore, sht nj ndryshim n gjendjen e klims, i identifikueshm (duke prdorur teste statistikore) n luhatjen e veorive t tij (mesatare dhe/ose ndryshueshmria) q vazhdon pr nj periudh kohe t zgjatur, disa dekada ose m shum. N 50 vitet e fundit sht regjistruar n Evrop nj rritje e temperaturs vjetore prej afro 0,8C sht nj luhatje e reshjeve, e diferencuar n funksion t gjersis gjeografike, e shenjuar nga nj shtim n vendet e Evrops veriore dhe nga nj zvoglim n jug t Evrops. Nj ndryshim i gjendjes klimatike ndikon mbi t gjith sektort si raportohet nga raporti i fundit i Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), i prmbledhur n Tab. 1.12. IPCC sht nj organizm i rndsishm ndrkombtar, i themeluar nga United Nations Environment Programme (UNEP) dhe World Meteorological Organization (WMO) pr vlersimin e ndryshimit klimatik dhe pr t
Tab. 1.12. Ndikimet kryesore t ndryshimeve klimatike mbi sistemet toksore

agrometeorologjia (vazhd.)

...(prodhimi, faktort negativ biotik e abiotik, reagimin ndaj stresit, etj.) dhe prfshijn ndikimin e kombinuar mbi rezultatin prodhues e mjedisin; ekzistojn dy tipologji modelesh: ato prshkrues q lindin a posteriori, mbi bazn e vrojtimeve t kryera n mjedise t ndryshme dhe me kushte t diversifikuara pr t prshkruar dhe interpretuar dukurit, dhe ato analitik q prfaqsojn sistemin duke nisur nga analiza e faktorve q rregullojn proceset mund t jen empirik ose mekanicistik dhe mbshteten n nj seri ekuacionesh...

Dukuria dhe drejtimi i prirjes

Ditt dhe nett m t nxehta dhe zvoglimi i shpeshtsis s ditve dhe netve t ftohta; shtimi i shpeshtsis s ditve dhe netve m t nxehta Shtimi i shpeshtsis s ditve t nxehta dhe valve t nxehtsis

Probabiliteti i prirjeve t ardhshme (parashikime pr shek. XXI duke prdorur skenar SRES)

Ndikimi mbi bujqsin

Shtimi i t vjelave n mjedise m t ftohta; zvoglimi n mjedise m t nxehta, shtimi i parazitimit nga insektet T vjela t kufizuara n zonat m t nxehta pr shkak t stresit nga nxehtsia; shtim i rrezikut t zjarreve Dmtime n t mbjella; erozion i toks; toka t pakultivueshme pr shkak t prmbytjes s tyre

Ndikimi mbi burimet hidrike

Ndikime mbi burimet hidrike varet nga shkrirja e bors; rritje e ritmit t avullimit/ transpirimit Rritje e krkess pr uj; probleme me cilsin e ujit (algat) Ndikime negative mbi cilsin e ujrave siprfaqsore dhe nntoksore; ndotje e burimeve hidrike; rritje e prurjeve ujore

Thuajse e sigurt

Shum e mundur

Shtimi i rasteve t rrebesheve t shiut

Shum e mundur

Shtimi i siprfaqeve t prekura E mundshme nga thatsira Rritja e aktivitetit t cikloneve tropikale intensive Shtimi i rasteve t dukurive t skajshme dhe rritja e nivelit t detit

Degradim i toks, t vjela m t pakta, dmStres ujor m i shtrir time n prodhim; rritje e rrezikut t zjarreve Dmtime n t vjela; shkulje e pemve Kripzimi i ujrave t ujitjes, rezervuarve dhe sistemeve t ujit t mbl Ndrprerje e rryms elektrike dhe e furnizimit publik me uj Disponueshmri m e vogl e ujit pr shkak t przierjes me ujra t kripura

E mundshme

E mundshme

POM AL

39

agrometeorologjia (vazhd.)

...matematike q lidhin ndrmjet tyre nj ose m shum ndryshore; modelimi agrometeorologjik ka zhvilluar modele pr parashikimin e dukurive meteorologjike, t rrezikut klimatik, t prshtatshmris klimatike, pr simulimin e prodhimeve bimore, t bilancit hidrik, t konsumeve energjetike, t gjendjes fitosanitare, t ndotsve, e kshtu me radh; qllimet e prgjithshme t agrometeorologjis jan: analiza e destinacionit dhe planifikimit t ndrhyrjeve n nj zon t caktuar; mbshtetjen pr zgjedhjet varietore dhe programimin e shrbimeve agroteknike; studimet fiziologjike e fenologjike; prmirsimet e prodhimtaris q zbusin ndikimet klimatike negative; zvoglimi i rreziqeve t lidhura me dukuri meteorologjike ose nga prekjet parazitare t lidhura me t; ndikimi i agromet. mbi menaxhimin e ferms kan t bjn me zgjedhjen prodhimtare, vlersimin e rrezikut klimatik nga rreziqet fitopatologjike ose meteorologjike si ngricat dhe breshrat; parashikimi i prmbytjeve eventuale ose mungesave hidrike dhe ndrhyrjeve prkatse; zgjedhja e modaliteteve, periudha e koha e ekzekutimit t shrbimeve agroteknike.

dhn nj vizion shkencor i qart mbi gjendjen aktuale t njohjeve mbi kt tem dhe ndikimet potenciale mjedisore dhe social ekonomike. N fakt, evolucioni i ardhshm i klims duket i pasigurt pasi informacionet n lidhje me disa ndryshore q e ndikojn jan pak t njohura dhe ndonjher t paplota. N kt kusht, pasigura e IPCC ka zhvilluar disa skenar klimatik, ose m mir parashikime t luhatjes s klims q varen nga ecuri t mundshme t emetimit t lndve aktive rrezatuese (gazi serr dhe aerosoli), q jan n vetvete t lidhur me zhvillimet e ardhshme demografike, sociale, teknologjike dhe ekonomike (Fig. 1.18). Mbi bazn e ktyre t fundit, krijohen skenar emetimi, q prkthehen n skenar t prqendrimit t gazit serr dhe aerosolit t prdorura si input i modeleve q ofrojn parashikimet klimatike.

Fig. 1.18. Paraqitje skematike e arkitekturs s skenarve IPCC: vini re se A1 dhe A2 i referohen nj planeti t karakterizuar nga nj zhvillim ekonomik i fuqishm, ndrsa B1 dhe B2 mbshteten mbi nj shoqri q priret t zvogloj 'ekuilibrin social, e n fund A2 dhe B2 q zotrojn nj karakter rajonal ndrsa A1 dhe B1 nj karakter global dhe rritje demografike t lart

Ndikimi i ndryshimeve klimatike mund t ndikoj n mnyra t ndryshme si ekosistemet ashtu edhe agroekosistemet duke sjell

Fig. 1.19. Agroekosistemet dhe ndryshimet klimatike

40

POM AL

avantazhe ose disavantazhe sipas rajoneve bujqsore t ndryshme (Fig. 1.19). Shtimi i prqendrimit t CO2 atmosferik, luhatjet e temperaturs, t reshjeve dhe t shpeshtsis s ngjarjeve t skajshme mund t shkaktojn ndryshime t fazave fenologjike, zhvendosje t arealeve t kultivimit t pemve frutore por edhe luhatje t arealeve t prhapjes t insekteve dhe patogjenve dhe t periudhave t tyre t sulmit. Pr sa i takon fazave fenologjike t specieve drufrutore, prball rritjes s temperaturave t ajrit, sht vrejtur nj afrim (hershmri) e dats s lulzimit prej afro dy tre javve n 50 vitet e fundit, ndrsa pr hardhin, n 30 vitet e fundit, sht regjistruar nj afrim prej 15 20 dit nga data e vjeljes. Edhe fenologjia e ullirit n pellgun e Mesdheut ka rezultuar shum e ndikuar nga luhatja termike e regjistruar n periudhn pranverore aq sa t mund t prdoret si tregues i ndryshueshmris ndrvjetore t temperaturs pranverore pr t dhn informacione mbi ndikimin biologjik t ngrohjes globale. Pr sa i takon hardhis dhe ullirit po prefigurando nj zhvendosje e mundshme gjithnj e m shum drejt zonave veriore t arealit t kultivimit t tyre. Afrimi i dats s lulzimit mund t prkthehet n nj afrim t pjekjes por edhe mund ti ekspozoj pemt frutore ndaj rrezikut t ngricave pranverore. Rritja e temperaturs nse shoqrohet me nj zvoglim t disponueshmrive hidrike, si ndodh n mjediset mesdhetare, rrit nevojn pr ndrhyrje me ujitje t orientuara pr t zvogluar rreziqet e zvoglimeve prodhuese ose skadencave cilsore. Shtesat termike dhe mungesat hidrike gjat periudhs s induktimit lulor dhe diferencimit t sythave mund t kufizojn prodhimin e vitit t ardhshm dhe t shkaktojn defekte morfologjike t frutave t shum brthamorve (p.sh. qershia, pjeshka dhe nektarina), ndrsa rritja e temperaturs n periudhn vjeshtore dimrore mund t oj n mjediset mesdhetare n mungesn e plotsimit t nevojave pr t ftoht n disa specie. Midis pemve frutore, agrumet jan m t ndjeshme ndaj streseve termike (ngricave dhe temperaturave t larta) q ndodhin gjat periudhs s zhvillimit t frutave. Edhe ndjeshmria ndaj prekjeve t patogjenve mund t ndryshoj me rritjen e temperaturs: pr shembull, studime tregojn se rritja me 1C e temperaturs s ajrit t regjistruar n periudhn 1964 2004 n Angli mund t lidhet me nj afrim prej afro 16 ditsh t shfaqjes s par t morrit t pjeshks ashtu si edhe fitofag t agrumeve dhe specieve t tjera drufrutore. Rritja e prqendrimit atmosferik t CO2 ka edhe ndikime t drejtprdrejta mbi prodhimtarin e pemve frutore duke uar n rritje t fotosintezs t prllogaritura n afro 30 50% pr speciet me fiziologji C3 dje n 10 25% pr speciet C4 (midis t cilave edhe pemt frutore). Krkimet shkencore mbi kultivarin 'Sangiovese' t kryera n mjedise artificiale t pasuruara me CO2 kan treguar se rritja e prqendrimit t CO2 mund t oj n rritje t peshs (+40 45% t lnds s that) pa modifikuar cilsin e rrushit (prqendrimi i sheqerit dhe aciditeti i prgjithshm). N mjediset e ndryshme t vendit ton, ndikimi i kombinuar i shtimit t prqendrimit t CO2 dhe i ndryshimeve klimatike do t varet nga pesha relative q do t marrin shtimi i kapacitetit fotosintetik t kurorave dhe pasojave jo gjithnj pozitive t induktuara nga rritja etemperaturs dhe nga zvoglimi i reshjeve. Studimet e kryera n nivele t ndryshme hollsie mbi hardhin prputhen n prirjen parashikuese t nj rritje t leht t vlerave mesatare t prodhimit (5%) dhe parametrave cilsor.

ndryshimet klimatike

i referohet rndom kompleksit t variacioneve q prej disa dekadave po ndikon n mnyr domethnse mbi klimn globale ndikimet e s cils perceptohen edhe n nivel vendor; sfida e krkimit shkencor sht t kuptoj dhe prkufizoj origjinn, natyrn dhe ndikimet e dukurive vepruese me qllim individualizimin e korrigjimeve prshtatse t mundshme; pr m shum lexoni: Intergovernmental Panel on Climate Change www.ipcc.ch

POM AL

41

ndryshimet klimatike dhe bujqsia

ndryshimet klimatike me ndikim t drejtprdrejt bujqsor: (a) rritje e temperaturs siprfaqsore me 0.15 pr dekad; (b) zvoglim i shpeshtsis s temperaturave t ulta t skajshme (ngrica); (c) shpeshtim i leht i temperaturave t larta t skajshme; () zvoglim i amplitudave (luhatjeve) ditore t temperaturs; (d) jan rritur reshjet (sidomos n altituda mesatare dhe t larta), mesatarisht 2 - 4% pr dekad; (dh) paksim i mbulimit me bor (- 10%); (e) zvoglim i periudhs s ngrirjes s lumenjve e liqeneve (-2 jav); () trheqje e akullnajave; (f) rritje e temperaturs dhe nivelit mesatar t detit (10 - 20 cm gjat shekullit XX).

ndryshimet klimatike dhe bujqsia shqiptare

bujqsia shqiptare shkon drejt produkteve tipike, me cilsi t lart, t lidhura pazgjidhshmrisht me territorin e prodhimit; ndjeshmri e lart potenciale ndaj ndryshimeve klimatike!! PASOJA - braktisje e prodhimit dhe degradim toke! bujqsia e ndikuar fort nga ecuria klimatike, por n t njjtn koh, ajo vet gjeneron nj ndikim t fort mbi agroekosistemet, e pr pasoj mbi klimn

42

Strategjit pr prshtatjen ndaj ndryshimeve klimatike prfshijn tr gamn veprimeve q mund t ndrmerren pr t zvogluar rreziqet dhe nxjerr prfitime nga ndryshimet e klims dhe q mund t ushtrohen n nivele t ndryshme hapsinore (shkall vendore, rajonale ose globale) dhe me shkall kohore t ndryshme, q induktojn prshtatje n koh t shkurtr (q krkojn luhatje t vogla t sistemit prodhues) ose prshtatje afatgjata, q parashikojn modifikime strukturore t sistemit prodhues. Strategjit e prshtatjes n periudhn afatshkurter kan t bjn modifikimin e shrbimeve agroteknike t tilla si menaxhimi i toks, sasis s ujitjes, plehrimit, mbrojtjes fitosanitare, si edhe zgjedhjes s specieve dhe kultivarve m t prshtatshm pr kushtet klimatike t ndryshuara, me pasoja t kuptueshme mbi arealet e kultivimit. Zvoglimi i reshjeve n zona t ndryshme mesdhetare mund t shtyj drejt nj adoptimi gjithnj e m t gjer t kultivimit n zona t thata (aridokulturs) me synim ruajtjen e ujit duke luajtur n tr sistemin tok bim atmosfer e duke shkuar, pr shembull, drejt prdorimit t mulrimeve ose punimeve minimale pr t zvogluar evapotranspirimin. Edhe prdorimi i kultivarve q piqen hert mund t lejoj nj zvoglim t kohzgjatjes s periudhs ujitse duke paksuar nevojat hidrike t pemtores. N rastin e nektarinave, kalendari i gjer i pjekjes q mund t zr afro tetdhjet dit, mund t lejoj shpejtime t vjeljes duke shmangur periudhat me reshje minimale dhe avullim maksimal q vijn nga temperaturat e larta. Ngjashm pr dardhn, nj kultivar i von si sht 'Kaiser' do t rezultoj pa dyshim m i mundimshm n krahasim me 'William'. Strategjit e prshtatjes n periudhn afatgjat mund t parashikojn krijimin e kultivarve t rinj t aft q ti prshtaten m mir streseve t induktuara nga ndryshimet klimatike, modifikime t rndsishme n menaxhimin e pemtores, si ato q kan t bjn me prdorimin e erpritsit pr t kufizuar evapotranspirimin ose kalimin nga regjimi i that n at t ujitur. Rezulton tersisht e qart q strategjit e prshtatjes ndaj ndryshimeve klimatike zbatohen nga pemrritursit, q gjithnj i kan prshtatur zgjedhjet e tyre agroteknike sipas kushteve t motit, e q n munges t trazirave t papritura t klims, do t duhet t jen n gjendje pr t ardhen q t menaxhojn me kujdes ndrveprimin gjenotip mjedis duke zgjedhur agroteknikat m t prshtatshme pr kushtet mjedisore q ndryshojn. Strategjit e zbutjes s ndryshimeve klimatike prfshijn t gjith ato ndrhyrje q mund t ojn n ngadalsimin e emetimeve antropike t gazit serr dhe pr t rritur depozitat e mundshme t ktyre gazeve. Pr sa i takon emetimeve t gazit serr, aktiviteti bujqsor kontribun me nj t katrtn e emetimeve gjithsej t CO2 (vnia nn kultivim e siprfaqeve t reja dhe shpyllzimi, humbja e lnds organike nga toka, prdorimi i makinerive bujqsore dhe plehrave), n gjysmn e atyre t CH4 (prmes blegtoris dhe kultivimit t orizit) n tre t katrtat e NOx pr shkak t denitrifikimit. Bujqsia mund t kufizoj ndikimin e saj mbi klimn duke modifikuar disa agroteknika, q n sektorin e pemtaris, mund t lidhen me teknikat e punimit mbrojts s toks, eliminimin e barrave t padshirueshme duke prdorur specie azotofiksuese, prdorimin e moderuar t plehrave, menaxhimin e kujdesshm ujor q mund t lejoj zvoglimin e emetimeve me prftime t prhershme pr t gjith periudhn e kohzgjatjes s nj agroteknike t till. Shuma e gjith ktyre prfitimeve t vogla t grumbulluara n koh mund t oj n luhatje t forta n t ardhmen. Drurt frutore mund t luajn nj rol t rndsishm n

POM AL

zbutjen e ndryshimeve klimatike pr aftsin e tyre pr t sekuestruar CO2 nga atmosfera dhe grackuar at n rrnj dhe n tok. Prfitimet e drejtprdrejta q vijn nga sekuestrimi i karbonit n sistemet bujqsore, i njohur shpesh si carbon sink, jan gjithsesi t kufizuara n koh dhe vrtiten nga 20 40 vjet. Ekzistenca e nj tregu t krediteve t emetimit l t hapur mundsin q n t ardhmen, edhe llojet drufrutore, e jo vetm ato pyjore, t merren n konsiderat pr aftsin e tyre pr t sekuestruar CO2 nga atmosfera e pr kt t sigurojn nj t ardhur shtes. Strategjit e prshtatjes dhe t zbutjes duhet t bashkekzistojn e madje t prforcojn njra tjetrn, si mund t ndodh duke prdorur ujitjen dhe plehrimin. N zonat gjysm t thata dhe/ose t margjinalizuara, sipas hipotezs s ndryshimeve klimatike, q mund t prmirsojn ndjeshm edhe kapacitetin e toks pr t sekuestruar karbonin.

1.4 Sistemet e prodhimit

Prodhimi i pemve frutore prfshin nj diapazon t gjer vendimesh pr burimet dhe inputet. Ndryshimi i rrethanave, ndryshimi i teknologjis dhe shkencs, e s fundi, ndryshimi i ideve nnkupton se edhe vendimet do t ndryshojn me kalimin e kohs. Nse hedhim nj vshtrim afatgjat n zhvillimet e kaluara n prodhimin e pemve frutore, vrejm ndryshime n metodat dhe vendimet lidhur me at ka duhet br pr t prodhuar rendimente frutash t tregtueshm.

1.4.1. Mbjelljet me dendsi t lart Nj ndryshim i till n prodhimin e pemtores ka qen intensifikimi i dendsis s pems drejt nj racionalizimi t formave t pems, me synimin pr t prodhuar kurora frytmbartse m t prshtatura ndaj praktikave aktuale t menaxhimit dhe vjeljes. Mbjelljet me dendsi t lart, jan prdorur pr nj gam t gjer llojesh drufrutore, me synimin pr t siguruar prodhim t hershm n ciklin e jets s pemtores dhe me rendimente t prmirsuara. Rendimentet jan t lidhura me prmirsimin e marrdhnieve ndrmjet investimit kapital dhe inputeve t veanta me prodhimet e sistemit t prodhimit (i cili mund t matet nga pikpamja nivelit t rendimentit, cilsis s frytit apo rentabilitetit financiar). Pr shembull, disa pemtore kan patur t ardhura rentabl n krahasim me punn e br duke prdorur nnshartesa xhuxhe me m pak nevoj pr krasitje dhe formsim. Krkesat m t pakta pr pun pr formsimin, krasitjen dhe vjeljen e pems i bjn kto sisteme prodhimi shum konkurruese. 1.4.1. Sistemet e prodhimit organik Sistemet e prodhimit t drurve frutor duhet t jen konkurruese por tashm sht kuptuar se kto sisteme duhet t jen edhe t qndrueshme. Ndrkoh q emrtimi i qndrueshm mund t interpretohet n shum mnyra, drejtimi i prgjithshm pr pemtarin ka qen minimizimi i veprimeve me pasoja negative mjedisore dhe gjetja e inputeve q jan t qndrueshme, e nse sht e mundur, t riprtritshme. Disa sisteme prodhimi specifike identifikohen duke u fokusuar n zgjedhjen e inputeve t prodhimit. Disa prodhues zgjedhin t mos prdorin plehra kimike, produkte pr mbrojtjen e bimve dhe inpute t tjera sintetike. Zakonisht, sistemi alternativ i inputeve t zgjedhura nga kta prodhues etiketohet organik, dhe kta prodhues ndjekin praktika t veanta, t cilat gjithashtu jan t quajtura organike. N shum vende, qeverit dhe/ose organizma joqeveritar kan prcaktuar skema certifikimi q i lejojn prodhuesve t etiketojn prodhimin e tyre duke e identifikuar at si organik ('bio'). Skemat

Conference mbi ftoin MC t kultivuar n formn aks vertikal (kordon) n dendsi t lart mbjellje (3,3 x 0,3 m) n vitin e 2 pas mbjelljes

Nj referenc t plot pr prodhimin organik t pemve frutore e gjeni n: http://www.scribd.com/collections/3511374/PEMETARIAORGANIKE 43

POM AL

pemtaria organike

prpara se pemrritsit t angazhohen n prodhimin organik, duhet t zgjedhin nj nga dy mundsi: (i) t konvertojn nj pemtore konvencionale ekzistuese, ose (ii) t ndrtojn nj pemtore t re sipas metods organike. nga pikpamja teknike, zgjedhja e dyt lejon m tepr fleksibilitet pr sa i takon krijimit t nj ekosistemi m t larmishm: duke prdorur mbjellje t prziera; duke kontrolluar dhe projektuar dendsin e bimve, dhe duke prdorur kultivar vendas apo t huaj por q kan nj aftsi m t madhe tolerance ndaj smundjeve dhe dmtuesve; ndrsa n rastin kur dshirojm t konvertojm pem ekzistuese, do t hasen m tepr probleme pr shkak t kufizimeve t trashguara t nj pemtoreje intensive (plehrimi, sistemi i ujitjes, mbshtetja e plot tek pesticidet, etj.). nj tipar i prbashkt i t gjith pemve frutore sht nevoja pr m shum pun n sistemin e bujqsis organike. Shrbimet q krkojn m tepr pun jan: rrallimi; tharrja; plehrimi sprkatja.

e certifikimit prcaktojn kriteret (praktikat dhe inputet organike t lejuara) t cilave duhet tu prmbahen pemrritsit. Nj organizat ndrkombtare, IFOAM (Federata Ndrkombtare e Lvizjeve pr Bujqsin Organike) veprojn si nj lvizje ombrell dhe nxit n mnyr aktive interesat e lvizjes bujqsore organike mbarbotrore. Ekziston nj tjetr lvizje q gjithashtu promovon bujqsin organike, me nj theks mbi parimet e propozuara nga Rudolf Steiner. Metoda e prodhimit, e emrtuar bujqsi biodinamike e v theksin tek marrdhnia e ndrsjell e toks, bimve dhe kafshve si nj sistem i unifikuar dhe n nevoj pr nj trajtim holistik. Ekzistojn disa metoda prodhimi dhe prgatitje q jan unike pr parimet biodinamike. Edhe n kt rast, ekziston certifikimi pr prdorimin dhe prmbajtja n parimet e prodhimit biodinamik, i ofruar nga trupa t miratuara. Demeter International sht organizata m e madhe e certifikimit pr bujqsin biodinamike.

1.4.3. Sistemet e integruara t prodhimit t pemve frutore Blersit, konsumatort e madje agjencit qeveritare zgjedhin se cilt produkte jan t pranueshme. Qeverit kan prgjegjsi pr biosigurin kombtare dhe pr shndetin e shtetasve t tyre. Ngarkesat e frutave duhet t plotsojn standardet e prcaktuara pr pranin ose mungesn e organizmave t caktuar dhe pr sigurin e produktit; pjesa m e madhe e vmendjes sht fokusuar n pranin dhe/ose nivelin e kimikateve t caktuara q konsiderohen se prbjn shqetsim. Prodhuesit mund t bjn zgjedhje pr metodat e prodhimit dhe inputet q ata prdorin, e qartazi kto zgjedhje duhet t prvijohen me krkesat e blersve, konsumatorve dhe qeverive. Prirja n drejtim t minimizimit t pesticideve dhe fungicideve, n dobi t rregullimeve m t pakta t ekosistemit dhe kostove m t vogla t prodhimit, ka rezultuar n sisteme t reja prodhimi. Nj manifestim i ktij zhvillimi sht quajtur prodhimi i integruar i pemve frutore, i njohur me shkurtimin IFP. IFP e v theksin tek fakti se menaxhimi i pemtores duhet t prfshij nj prdorim m t pakt t pesticideve dhe se prdorimi i tyre duhet t shnjestrohet pr kushtet e gatshme dhe pr rezultatet e dshiruara. Nj rezultat i till mund t ishte mungesa e plot e do mbetje kimike n fryt kur ai tregtohet. Sistemet e prodhimi me zero mbetje tashm jan t mundshme pr shum lloje drufrutore dhe n shum zona prodhimi.

1.5 Faktort ekologjik dhe ekonomik

rajonizimi dhe prodhimi bio

kushtet klimatike jan themelore pr t realizuar nj pemtari t integruar dhe organike si dhe produkte tipike apo t origjins pemtorja m shum se nj bllok industrial duhet konsideruar si nj ekosistem, i cili krkon inpute minimale nga jasht, dhe ofron cilsi maksimale prodhimi dhe me efektivitet ekonomik.

1.5.1. Smundjet dhe dmtuesit Problemet serioze me smundjet dhe dmtuesit mund t ken nj ndikim madhor n shprndarjen e nj lloji drufrutor. Pr shembull, fryti pasionit sht shum i ndjeshm ndaj kalbzimit rrnjor. Tokat n nj rajon ku kultivohet fryti pasionit mund t arrijn t infektohen aq rnd sa q industria duhet t zhvendoset n rajone t tjera ku tokat nuk prmbajn kt patogjen. Kanceri bakterial sht kaq virulent sa q e shkatrroi industrin e gshtenjs kur hyri n Amerikn e Veriut. Afidi i filoksers ka ndikuar thellsisht shprndarjen e hardhis n epoka historike t ndryshme dhe vazhdon t ndikoj mbi zgjedhjen e nnshartesave dhe kultivarve t mbjell. Si kemi prmendur, klima ka nj ndikim t madh mbi rastisjen e smundjeve dhe dmtuesve. M tej do t shohim se si menaxhimi mund t ndikoj mbi kto probleme. 1.5.2. Krahu i puns n dispozicion Tradicionalisht, hortikultura sht vendosur pran qendrave t populluara, t cilat, ndr t tjera, ofrojn nj burim t gatshm t kra-

44

POM AL

hut t puns pr vjelje dhe pr krkesa t tjera kulmore. Prmirsimet n transportin e produktit dhe krahut t puns dhe futja e sistemeve dhe procedurave q lejojn migrimin pr pun e kan br m pak t rndsishme nevojn pr lokalizuar prodhimin pran qendrave urbane. Ve ksaj, me futjen e vjeljes s mekanizuar dhe teknologji t tjera t zvoglojn krkesat pr pun, kemi nj ndryshim n modelet e lokalizimit t pemtoreve. Pr shembull, rrusht e serezit, mjedrat dhe hardhit aktualisht vilen me mjete t mekanizuara dhe t tilla lloje mund t kultivohen larg nga qendrat e populluara. Kto lvizje ndjekin prirjen e perimeve si bizelet, fasulet e patatet, t cilat jan br kryesisht bim agronomike se sa bim hortikulturore. Sidoqoft, ekziston nj prirje kundrvepruese, ku theksi vihet n prodhimin e frutave me cilsi t lart pr eksport ose pr tregje t veanta brenda tregut kombtar. Kto produkte krkojn inpute pune t larta dhe madhsia e prodhimit duhet t prshtatet me kujdes pr ta prputhur me ofertn e puns n dispozicion. Kto tregje jan aq fitimprurse sa t justifikojn nivelin e lart t krahut t puns t krkuar. 1.5.3. Toka n dispozicion dhe mimi i saj Ekziston nj marrdhnie komplekse ndrmjet t ardhurave potenciale nga nj pem frutore e veant dhe kostos e disponueshmris se saj n vendndodhjen e duhur (pr shkak t konkurrencs nga bim bujqsore apo hortikulturore t tjera, industria dhe prdorimi rezidencial). sht e mjaftueshme t themi q kjo marrdhnie mund t ndikoj ndjeshm shprndarjen e llojeve t drufrutorve. 1.5.4. Ambientet dhe tregjet n dispozicion Nj pemrrits do t ishte i pamend nse do t mbillte n nj zon ku tregjet, transporti apo industrit e shrbimit jan t paprshtatshme. Nj gam e gjer faktorsh jan t rndsishm, ku prfshihet: rrug t prshtatshme dhe mundsi transporti.

pemtaria industriale dhe rajonizimi

afrsia me ambientet e tregut vendor ose t eksportit, frigorifer, ambiente paketimi, etj. mundsi pr vjelje t drejtprdrejt nga konsumatori dhe shitje drejtprdrejt n ferm. shrbimi kshillimor, makinerit dhe fitofarmacit, firmat inxhinierike, etj.

zhvillimi i pemtaris industriale n fillim t shek. XX, e ka shtyr prodhimin e pemve frutore jasht arealit klimatik m t prshtatshm, duke iu prshtatur tregut, strukturave t prpunimit dhe ruajtjes, shrbimeve, krahut t lir t puns, etj.; kjo zhvendosje ka m pak ndikim mbi prodhimin, edhe pse kjo ka krkuar nj investim m t madh n teknologji, sesa mbi cilsi; shekulli XXI ka nj orientim t ri t prodhimit drejt cilsis dhe tipicitetit, prandaj lind nevoja pr t rishikuar edhe njher rajonizimin e duhur t specieve dhe kultivarve t pemve frutore; kjo sht veanrisht e rndsishme pr Shqiprin, e cila sht e detyruar t shkoj drejt rrugs s produkteve cilsore, tipike dhe organike, pr shkak t strukturs s prodhimit bujqsor (pak tok bujqsore pr frym dhe ferma t vogla), pozits n tregun rajonal dhe evropian dhe klims s favorshme pr kt lloj prodhimi

1.5.4. Krkimi shkencor n dispozicion Megjithse krkimi shkencor priret t shihet si nj mnyr pr t mbajtur n pun qendrat krkimore t mbshtetura me fonde publike, bhet shum nga prodhuesit individual apo firmat tregtare q vn n zbatim pr her t par teknika t reja, t cilat mund t ken ndikime dramatike mbi nj industri. Kultivart e rinj ose teknikat ndryshojn shpesh modelet e rritjes ose i induktojn kultivuesit n zona t reja. Investimet n krkim shkencor mund t shprblehen n dividend t konsiderueshm. sht e vshtir t imagjinohet nj rajon i suksesshm i prodhimit t pemve frutore pa nj nivel mbshtetje t krkimit shkencor. 1.5.5. Financa n dispozicion Kosto e kultivimit t pemve frutore mund t rritet pr nj sr arsyesh: toka bhet m e shtrenjt, ujitja sht e nevojshme pr rendimente dhe cilsi t larta dhe nevojiten praktika t kushtueshme pr menaxhimin e dmtuesve pr ti mbajtur frutat pr eksport trsisht t pastr nga smundjet e dmtuesit. Pr t qen plotsisht

POM AL

45

praktike, mbjelljet me dendsi t lart jan gjithnj e m popullore dhe krkojn struktura mbshtetse t kushtueshme, mbulesa kurorash dhe sisteme plehrimi. Prodhuesit q dshirojn t modernizojn ose zgjerojn kultivimin e tyre jan n krkim t financimeve, e nuk sht e pazakont q t gjejm se agjenci huadhnse nuk dshirojn t rrezikojn kapitalin n teknologji t reja, pem frutore t reja dhe zona t reja kultivimi. Ky konservatorizm priret t ruaj nj status quo dhe t ngadalsoj zgjerimin n zona jotradicionale. Ksisoj, nuk sht e pazakont pr qeverit q t ofrojn financimin e nevojshm pr t shpallur nj siprmarrje t re hortikulturore. Kto agjenci kan msuar se pasi q siprmarrja e par tregtare sht e suksesshme, zgjerimi mund t jet i shpejt.
Banania (Musa spp.)

1.6 Grupimi i drufrutorve sipas krkesave mjedisore

Fryti buks (Artocarpus communis)

Prshtatja e llojeve drufrutore ndaj ndryshimeve stinore ka ndodhur natyrshm gjat mijra viteve. Kjo prshtatje ka ndodhur edhe n nivel varieteti apo kultivari (varietet i kultivar pr treg). Shum varietete vendase jan prshtatur, por disa nuk jan ambientuar idealisht dhe dobsit e tyre duhet t merren n konsiderat kur orvatemi ti kultivojm ato. Fenologjia, studimi i ndryshimeve t bimve t shoqruara me ndryshimet sezonale, ka ndihmuar n prcaktimin e shkalls s prshtatjes s nj lloji drufrutor t dhn ndaj nj klime t caktuar. Stadet e vrojtuara, sipas radhs jan ndrprerja e rritjes (ver), rrzimi i gjetheve (vjesht), pranverizimi i sythave (dimr), elja (zgjimi) e sythave dhe lulzimi (pranver) dhe rritja e maturimi i frytit (ver). Pr pemrritsin, varieteti i kultivuar (kultivari) duhet t jet i aft ti mbijetoj dimrit dhe t jap prodhim. Pr ta br kt, t gjith stadet fenologjike duhet t jen t sinkronizuar mjaftueshm me stint. sht e volitshme dhe ilustruese pr t ndar pemt frutore n kategori duke u mbshtetur gjersisht mbi krkesat e temperaturs, si jan, tropikale, nntropikale ose t klims s but. 1.6.1 Pemt frutore tropikale Pemt frutore tropikale kryesore jan banania dhe plantejn (banane pr gatim) (Musa acuminata ose Musa balbisiana apo hibridet Musa acuminata balbisiana), duriani (Durio sp.), mango (Mangifera indica), mangostin (Garcinia mangostana), guava (Psidium gujava), hurma arabike (Phoenix dactylifera), liti (Litchi chinensis), ananasi (Ananas comosus), papaja (Carica papaya) dhe keshju (Anacardium sp.). Ka edhe shum lloje t tjera por shum prej tyre jan t lokalizuara. Kto pem frutore rriten n zona q shtrihen zakonisht brenda gjersive 23N deri 23S, ku ndryshimi i temperaturave gjat vitit sht i vogl. Temperatura mesatare mujore gjat muajit m t ftoht sht 18C ose m e lart. T gjith kto specie kan nevoj pr nj mas t konsiderueshme nxehtsie pr t pjekur frutat e tyre. Pak pem frutore tropikale do t toleronin ngricat gjat cilsdo periudhe t vitit. 1.6.2 Pemt frutore nntropikal Kto fruta i jan prshtatur zonn nntropikale (subtropikale), e cila zakonisht prkufizohet se ka: nj temperatur mesatare n muajin m t ftoht ndrmjet 13 dhe 18C nj diapazon temperature sezonale nj sezon t lagsht dhe t that mundsin e disa ngricave t lehta dimrore nj grumbullim minimal nxehtsie prej afro 2000C ditore.

Karambola (Averrhoa carambola)

Mango (Mangifera indica)

46

POM AL

Ekziston nj mbivendosje e konsiderueshme n reagimin e bims ndaj klimave tropikale, nntropikale dhe t but. Pr shembull, shumica e agrumeve rriten n klima nntropikale, por disa prej tyre, t tilla si pumelot dhe limetat, paraplqejn nntropikt e ngroht e madje edhe tropikt. T tjera lloje shkojn mir n zonat e ngrohta brenda klims s but, p.sh. limont, mandarinat. Aktinidja ose kiwi (Actinidia deliciosa) shkon mir si n rajonet me klim t but ashtu edhe ato nntropikale ndrsa fryti i pasionit kultivohet n t tre zonat klimatike. Paraplqimi i frutave nntropikal t caktuar pr verat e lagshta ose t thata tregohet m posht. Ato lloje frutore q jan m pak tolerant ndaj t ftohtit se t tjer apo q krkojn m shum nxehtsi se t tjert, vendoset m n krye t donjrs list.

Tolerant e madje i paraplqejn verat e lagta: tamarilo (Solanum betaceum), babako (Vasconcellea heilbornii), makadamia (Macadamia integrifolia and Macadamia tetraphylla), fryti pasionit (Passiflora edulis), mushmolla verore (Eriobotrya japonica), aktinidia, feihoja (Acca sellowiana). Paraplqejn verat e thata: grejfryti (Citrus paradisi), portokalli (Citrus sinensis), tanxhelo (Citrus tangelo), mandarina (Citrus reticulata), limoni (Citrus limon).

Mangostin (Garcinia mangostana)

1.6.2.1 Ulliri Ulliri, Olea europaea L., sht vendas n zonat mesdhetare t Siris, Greqis dhe Afriks s Veriut. Pema e ullirit kultivohet n kushtet klimatike dhe toksore t mbar zons s but dhe nntropikale, d.m.th. ndrmjet 30 dhe 45. Ulliri mund t selitet edhe n kushte tropikale pa prodhuar fruta, prve rasteve kur: (i) kultivohet n lartsit e duhura me qllim q t plotsoj nevojat e tij pr temperatura t ulta; (ii) kultivart kan krkesa pranverizuese t pakta; ose (iii) nprmjet pjalmimit shtes. Megjithat, pr t dhn rendimente t larta frutash cilsore ulliri krkon nj klim t but pa luhatje t forta termike, me ver t ngroht/nxeht t gjat, por dhe pranverizim dimror. N Shqipri, klima m e mir e ullirit gjendet n ultsirn perndimore, veanrisht n pjesn jugore dhe qendrore t saj. Kto zona kan pak ngrica por edhe ato gjat nj periudhe kohore shum t shkurtr. Frutat e dmtuara nga ngricat jan t prshtatshme vetm pr ekstraktim vaji. Zonat e bims s ullirit kan nj temperatur mesatare vjetore 15 - 20C, me nj minimum prej 4C dhe nj maksimum prej 40C. Shum zona prodhimtare kan temperatura mesatare mujore prej 20 25C. Zhvillimi i sythit lulor n dimr dhe n fillim t pranvers duket se krkon luhatje ndrmjet temperaturave t dits e t nats midis 1.5 dhe 15.5C. Kushtet m t mira gjat lulzimit jan mungesa e errave t thata e t nxehta ose nga kushtet e lagshta t freskta. Temperaturat mesatare vjetore kan nj interes m t pakt se sa temperatura minimale dimrore, t cilat jan faktori kufizues m prcaktues pr shtrirjen e species dhe kultivarve t ullirit. Sidoqoft, ekziston nj ndryshueshmri n tolerancn e kultivarve ndaj ngrirjes dhe dmtimit prej saj. Kjo toleranc ndaj kushteve ngrirse mund t ndryshoj sipas shkalls s aklimatizimit dimror, megjithat n prgjithsi, temperatura minimale nuk duhet t zbres nn -8C, pasi n t kundrt do t kemi dmtim. Nga ekspozimi n temperatura nn 9C mund t dmtohen gjethet ndrsa nn -11C pema thahet. Dmtimi i frutave t gjelbr ndodh n 2.5C. Fryti i maturuar mund t dmtohet gjithashtu nga ngricat e vjeshts. Dmtimi mund t ndryshoj nga pema n pem. Dmtimi m i rnd sht nga i ftohti jan arje tipike

Lii (Litchi chinensis)

zonat fitoklimatike t ullirit

duke marr parasysh trysnin e madhe przgjedhse t ushtruar mbi ullirin gjat rrjedhs s gjat t domestikimit t tij, n zonat e origjins apo n ato t diversifikimit, zona fitoklimatike e species prfshihet midis paralelit t 30 dhe 45, q si vende t skajshme ka rajonet e Italis s veriut dhe Afriks s Veriut n hemisfern veriore dhe Afriks s Jugut dhe Australis n hemisfern jugore

POM AL

47

Fig. 1.20. Kafzim i drurit dhe kambiumit t ullirit pas ngrics.

t lvores q mund t shfaqen n degza, deg skeletore e madje edhe n trung kur ngricat jan shum t forta. Nse ulja e temperaturave sht graduale, pema e ullirit mund t duroj edhe temperatura q zbresin n 12C. Ndjeshmria e pems s ullirit ndaj ngricave zvoglon shtrirjen e kultivimit n drejtim verior: n kufirin m t skajshm verior t kultivimit t ullirit e gjejm t kufizuar n zonat bregdetare. Pr shkak t lulzimit t von, ngricat pranverore nuk prbjn nj faktor prcaktues pr ullirin. Ulliri krkon temperatura t ulta pr diferencimin e sythit lulor dhe krkesat pranverizuese shpjegojn se prse ulliri nuk prodhon n zona tropikale. Disa kultivar si 'Sevillano' dhe 'Ascolano' krkojn afro 2000 h nn 7C. Jo vetm temperaturat e

Dmtime nga i ftohti tek ulliri: (a) filoptoz; (b) dhe (c) arje e korteksit t degs dhe trungut; () shkputje e indeve nga druri limfatik.

Fig. 1.21. Lastar ulliri duke u thar gjat ngricave t dimrit.

48

POM AL

temperaturat e ulta dhe mbijetesa e ullirit

Fig. 1.22. arje e lvores s degzave t ullirit pas nj ngrice t ashpr.

ulta por edhe ato t larta luajn nj rol domethns, veanrisht gjat vers pasi induktojn rrzim t frutave. Zonat e larta mbidetare nuk jan t prshtatshme pr bimn e ullirit pr shkak t rrezikut t ngricave dhe periudhs s shkurtr vegjetative. Zakonisht, bimt e ullirit nuk mbillen n lartsi mbi 800 m n vendet e Mesdheut. Lagshtia relative e lart sht shkaktare e problemeve me smundjet. Breshri e dmton pemn duke dmtuar frutat dhe rritur rrezikun e infektimit nga Bacterium savastanoi. Disa zona prodhimi kan reshje prej 200 mm n vit por reshjet vjetore duhet t jet s paku 500 mm. Disa prllogaritje sugjerojn nj krkes minimale prej 2000 m3/ ha/vit. Nevoja pr uj sht m kritike gjat lulzimit dhe lidhjes s frutave dhe m von pr madhsin e frytit. Nuk sht tolerant ndaj tokave t lagshta dhe ka toleranc t dobt ndaj lagshtis ajrore nse krijohen kushtet e tokave t lagshta. Toleranca ndaj thatsirs sht e dobt pr rritjen por mbijeton mir. Megjithse pemt e ullirit jan tolerante ndaj ers, zonat q rrihen nga errat nuk duhet t prdoren pr kultivimin e ullirit. Errat e ftohta, t lagshta dhe t nxehta gjat pranvers zvoglojn pllenimin e lules dhe rritjen e frytit. Errat e nxehta tharse gjat vers induktojn rrzim t frutave. Lidhur me krkesat edafike, ullinjt jan mbjell historikisht n faqe kodrash dhe toka t pjerrta por edhe toka e shesht sht e prshtatshme. Lidhur me tokat, ullinjt mund t seliten mir edhe n toka t varfra.

pr prcaktimin e rrezikut nga temperaturat e ulta, prdoret nj hart e probabilitetit t rastisjes s temperaturave minimale ditore m t ulta se -8C t muajit m t ftoht t vitit; pr prpilimin e ksaj harte prdoret nj seri t dhnash klimatike 30-vjeare; sipas shpeshtsis s zbritjeve termike nn pragun e prcaktuar m lart, Shqiprin e ndajm n zona rreziku; nj konfirmim i mtejshm i kufijve termik t ullirit realizohet nprmjet mbivendosjes s hartografis s shtrirjes s ullirit dhe hartn e temperaturave minimale dimrore - zonat me dendsim m t lart t bimve jan ato ku rreziku i uljes s temperaturave dimrore sht nga m t ultit; anasjelltas, aty ku probabiliteti sht m i lart (> 4%) ulliri sht m pak i pranishm ose mungon; nuk duhet t harrojm lidhjen ndrmjet ecuris se temperaturave dhe lartsis mbidetare; pr shembull, n zonat jugore arrin deri n 900 m lartsi ndrsa n zonat qendrore t vendit nuk shkon prtej 350 400 m lartsi;

Fig. 1.23. Rrudhje e frutave t ullirit pr shkak t temperaturave t ulta para vjeljes.

POM AL

49

temperaturat e larta dhe rritja e prodhimi i ullirit

nse midis ndryshoreve mjedisore, i ftohti ishte faktori q kushtzonte shtrirjen e ullirit drejt veriut, temperaturat verore tejet t larta, veanrisht kur shoqrohen me stres hidrik, prbnj nj kufizim mjedisor q kushtzon shum prodhimtarin edhe si pasoj e zvoglimit t rritjes vegjetative; bima e ullirit i shpreh pontencialet e saj n maksimum kur temperaturat luhaten midis 22 dhe 32, ndrsa temperaturat m t larta zvoglojn efikasitetin fiziologjik t bims (fotosintez dhe frymkmbim) m shum se sa temperatura m t ulta se sa diapazoni optimal i msiprm; sht vrejtur se n temperatura mbi 32, bima e frenon rritjen vegjetative, ndrsa midis 44 dhe 50 pson stres nga i nxehti m dmtime t pakthyeshme; nga analiza e t dhnave t temperaturave maksimale n vendit ton, ekzistojn zona n t cilat diapazoni optimal tejkalohet; edhe pse temperaturat maksimale nuk jan t tilla sa t shkaktojn dmtime t pakthyeshme, ky regjim termik mund t shkaktoj nj zvoglim t sasis s karbohidrateve t prodhuara dhe nj ulje t efikasitetit prodhues; gjethja e ullirit e ul ritmin e asimilimit fotosintetik duke filluar q nga temperatura 30C ndrsa ulje t theksuara t fotosintezs neto jan vrejtur kur temperaturat arrijn 35C.

Fig. 1.24. Prhapja aktuale (kuqe) dhe potenciale (blu) e ullirit.

50

POM AL

Sidoqft, tokat e mir pr t marr prodhim t prvitshm jan tokat e thella, ranore - lymore, me furnizim t mjaftueshm me azot (N), P, K dhe uj. Tokat me pjellori t lart kan m shum gjasa t japin rendimentet m t mira. Midis drufrutorve, ullinjt konsiderohen shum tolerant ndaj stresit ujor. Dendsia e rrnjve sht e lidhur pozitivisht me tolerancn ndaj stresit ujor dhe prthithjes ujore. Kshtu, tek ulliri raporti rrnj:gjethe sht 74:1 ndrsa tek Actinidia chinensis (aktinidja ose kivi) sht 9:1. Gjatsia e rrnjve t bimve t ullirit me t njjtn mosh me bimt e aktinides sht katr her m e madhe n krahasim me A. chinensis. Me rndsi sht edhe raporti vllim toke/pem. Tokat argjilore q kan prmbajtje t lart lagshtie dhe imobilizojn K dhe P nuk jan t prshtatshme pr ullinjt. Gjithashtu, tokat q kan nj shtres t ngjeshur toksore pran siprfaqes s toks nuk jan t prshtatshme pr ullinjt. Nj tjetr faktor sht prmbajtja e klorurit t natriumit (NaCl) e cila duhet t jet m pak se 1g/l por krahasuar me llojet e tjera drufrutore, ullinjt i tolerojn tokat e kripura. Pemt e ullirit rriten dhe prodhojn mir n toka me pH mesatarisht acid dhe mesatarisht bazik; sidoqoft, vlerat e pH m t mdha se 8.5 zvoglojn ndjeshm rritjen. Pr m tepr, ullinjt rriten pa probleme toksiciteti n tokat me prmbajtje relativisht t lart bori. 1.6.2.2 Agrumet Agrumet jan vendase t zonave tropikale, nntropikale dhe zonave t musonit t Azis juglindore. Speciet kryesore t kultivuara n zonat nntropikale dhe veanrisht n vendin ton jan portokalli, limoni dhe mandarina.

uji dhe prodhimi i ullirit

Portokalli. Portokalli, Citrus sinensis, sht ndoshta vendas i Kins qendrore dhe Indis verilindore dhe ka mbrritur n pellgun e Mesdheut pak koh pas limonit, ndoshta nga shekulli i 15t. Rritja mund t ndodh ndrmjet 13 dhe 40C. Muajt veror duhet t ken temperatura mesatare mbi 15.5C. Shumica rriten n gjersi gjeografike 23.5 40.0. N kushtet e rritjes joaktive mund t toleroj 5C (me kalitje n muajt e dimrit). N kushtet e rritjes aktive, 0C shkakton dm t rnd. Krkon reshje t shprndara mir prej afro 850 mm. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht e dobt. I ndjeshm ndaj prmbytjes. Toleranca ndaj lagshtis sht e mir kultivohet q nga zonat e lagshta t Brazilit dhe Floridas n Kalifornin dhe Australin Mesdhetare. E paprshtatshme pr tropikt me lagshti t lart, pasi cilsia e lkurs ulet dhe rritet prekja nga smundjet. Toleranca ndaj thatsirs luhatet sipas nnshartesave por prgjithsisht e mir. Toleranca ndaj ers sht e mir por kshillohen breza mbrojts pr zonat e rrahura nga era. Prdoren kodrat dhe grykat pr kullimin e ajrit dhe n rajonet e freskta faqet me kundrejtim ekuatorial. N t kundrt, paraplqehen tokat e sheshta. Paraplqen toka t lehta e t kulluara mir. Zgjedhja e nnshartess mund t zgjas diapazonin e toks: paraplqehet diapazon pH 5 - 8. Limoni. Limoni (Citrus limon) ka origjinn n Azin juglindore dhe n veanti n rajonin himalajan lindor t indis dhe gjithashtu Burms (Mianmarit). Limoni sht njohur dhe tregtuar nga arabt n shekullin e 10t. sht i lidhur ngusht me qitron. Krkesat pr temperatur jan t ngjashme me portokallin. Limont jan m tolerant krahasuar me portokallet ndaj temperaturave t freskta t vers. Nuk toleron klimat tropikale. Me prjashtim t limonit Meyer jan nj prej

klima mesdhetare, q identifikohet me bimn e ullirit, karakterizohet nga reshje q luhaten nga 150 deri 800 mm n vit (n vendin ton, minimumet n vitet e thata mund t arrijn n afro 500 600 mm) dhe nga nj shprndarje jo-uniforme e reshjeve t prqendruar n pranver e vjesht; edhe pse ulliri, pr shkak t karakteristikave morfologjike dhe anatomike, mund t konsiderohet si specie kserofite, kombinimi ndrmjet stresit t zgjatur hidrik dhe temperaturave t larta gjat vers, kushtzon n mnyr domethnse reagimin e bims, si nga pikpamja trsore e rritjes vegjetative ashtu edhe prodhimtaris; n kto kushte dhe n munges t ujitjes, edhe pse ekzistenca e bims nuk kompromentohet, ajo i nnshtrohet niveleve t larta t deficitit hidrik, q mund t shkaktojn, ndonjher edhe pr periudha relativisht t gjata, zvoglim t prueshmris gojzore dhe t fotosintezs neto; kto zvoglime, edhe pse nga njra an jan nj mekanizm i rndsishm rregullues pr kaprcimin e periudhs s stresit, nga ana tjetr kan pasoja mbi aktivitetin vegjetative prodhues trsor t bims; shpesh, kur krkesa evapotranspirative sht e lart, mund t shfaqet problemi i prqendrimit t kriprave megjithse ulliri konsiderohet mesatarisht rezistent ndaj kripzimit, ulja e prodhimtaris mund t shkoj deri n 10% kur vlerat e prueshmris s ekstraktit t ngopur n tok luhaten nga 4 deri 6dS/m; anasjelltas, problemi i lagshtis n tok mund ta kufizoj prhapjen e ullirit, e veanrisht prodhimtarin e tij - ulliri sht nj specie q nuk e duron "lagien e kmbve".

POM AL

51

njsit zhvillimore dhe pjekja e agrumeve

njsit zhvillimore DU (development units) jan nj mnyr interesante pr t verifikuar raportin ndrmjet grumbullimit t nxehtsis dhe treguesit t pjekjes, pr t mundsuar arritjen e nj vlere minimale pr raportin sheqerna/acide, i njohur si E/A (ekstrakte t ngurta t tretshme/acide) ose TSS/TTA (lnd t ngurta t tretshme gjithsej/aciditeti trsor i titrueshm);

Specia/hibridi cv. DU t grumb. Satsuma t ndryshme Tanxhelo Mandarina 'Primsole' 'Marisol' 'Bellezza' 'Desiderio' Klementina e zakonshme Mandarina 'Nova', 'Cami' Portokalli 'Navelina ISA', 'New Hall' 'Tarocco', 'Moro' 'Valencia', 'Vernaline' Limoni 'Fem'/Verdelli 'Fem'/Bianchetti 2000 4000 3500 3850 4200 3500 3400 3000 3200 3300 3400 3000 3000

agrumeve m pak tolerante ndaj ngricave. Nevojiten reshje t shprndara mir n diapazonin 800 950 mm. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht e dobt: i ndjeshm ndaj prmbytjes. Me rritjen e niveleve t ujit, cilsia e frytit bie dhe cilsia e lngut ulet. Toleranca ndaj lagshtis ajrore nuk sht e mir pas rritet prekja nga smundjet dhe ulet cilsia e frytit. Nuk plqen kushtet e lagshta, veanrisht n zona t ngrohta. Toleranca ndaj thatsirs ndryshon sipas nnshartess por prgjithsisht e mir. Thatsira shkakton rrzimin e gjethes dhe frutave dhe jep fruta t vegjl. Toleranca ndaj ers nuk sht e keqe, por druri mund t jet i brisht dhe ka gjasa t dmtohet n kushtet e ers s fort. Prdoren kodrat dhe grykat pr qarkullimin e ajrit dhe n rajonet e freskta faqet me kundrejtim ekuatorial. N disa rajone jan t dshirueshme vendmbjelljet e mbrojtura nga errat e ftohta dhe mbizotruese. Zgjedhja e nnshartess ndikoj mbi diapazonin e tokave ku mund t kultivohet. Paraplqehet nj tok me thellsi 1 m, e ajrosur dhe me kullim t pranueshm. Mandarina. Prshkrimet botanike m t shumta t mandarinave i japin kulturs emrtimin Citrus reticulata. Megjithat, disa autoritete e emrtojn grupin e mandarinave satsuma Citrus unshiu. Ky emrtim nnkupton nj variant t dallueshm t mandarinave t zhvilluar n Orient, veanrisht n Kin dhe Japoni. Pr sa i prket reagimit ndaj temperaturave t freskta t vers, krkesat pr temperatur jan t ndrmjetme midis limonit dhe portokallit. Cilsia dhe mblsia e frytit prmirsohen nga verrat e ngrohta. M tolerante ndaj ngricave se sa limoni dhe portokalli. Nevojat pr uj, toleranca ndaj lagshtis ajrore, thatsirs dhe ers jan t ngjashme me portokallin. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht e dobt.

Tab. 1.13. Toleranca ndaj kushteve t vers s freskt e dimrit t ftoht t disa llojeve dhe nnshartesave t agrumeve

1.6.2.3 Fiku Fiku (Ficus carica L.) sht vendase e zonave t nxehta t Azis s Vogl dhe sht nj prej frutave t par t kultivuar aty. Kemi t bjm me nj specie t vijs kufitare t zons s but dhe pjesa drrmuese e varieteteve jan po aq t qndrueshme sa agrumi m i qndrueshm. Fiqt kan aftsi pr tu prshtatur por sidoqoft jan t prshtatur m mir me klimn e tipit mesdhetar (dimra t lagsht, verra t thata) me temperatura mesatare mujore prej afro 20 25C ndrmjet Majit dhe Tetorit. Fiku krkon vetm pak pranverizim, kshtu q pak jav mot i freskt jan t mjaftueshm. Prodhimi i par maturohet n 100 120 dit dhe grupi i dyt maturohet n fundin e vers ose vjesht. Fiku

M tolerantet

Dimr i ftoht Portokalli trigjethsh Mandarina Tanxhelo Portokalli Limoni Meyer Limoni Limeta Grejpfryti

M t ndjeshmet 52

Ver e freskt Portokalli trigjethsh Limoni Mandarina Limoni Meyer Tanxhelo Grejpfryti i Zelands s Re Portokalli Limeta Grejpfryti POM AL

rritet m mir n klim t nxeht e t that. Ngricat e hershme t dimrit prej -6C mund ti thajn disa kultivar deri n rrnj. Tolerant ndaj temperaturave ngrirse (deri n -15C kur sht n gjendje qetsie) por i ndjeshm ndaj ngricave pasi rritja ka filluar. Toleron 40 45% lagshti ajrore pr periudhn e tharjes (Korrik - Shtator). Rritet knaqshm n vendndodhje me nj shum reshjesh prej 500 550 mm. Nuk toleron reshjet e teprta. E prshtatur pak ndaj tokave me kushte t pakta kullimi. Jo tolerant ndaj ers pasi thyhen lastart dhe degt. Paraplqen faqet t ekspozuara nga dielli me mbrojtje nga era dhe rrezik t ult t ngricave pranverore Duhet t ket kullim t lir. Rrnjzimi mund t jet i shtrir dhe nxits i fuqis vegjetative. Bimt mund t kultivohen n kontejner t mdhenj ku mund t kemi disa kufizime rrnjore. Paraplqen tokat q kan nj pH ndrmjet 6 7. Toleron alkalinitetin 1.6.2.4 Hurma Kakia ose hurma (Diospyros kaki L.), sht vendase e Kins. Ekzistojn dy tipa hurmash: rrudhse dhe jorrudhse. Tipat rrudhs rriten n shumicn e zonave ku kultivohen drurt frutor apo edhe hardhia. Tipat jorrudhs krkojn kushte disi m t ngrohta. Kakia krkon nj ver t nxeht e t gjat pr t maturuar frytin. N prgjithsi, ka nj krkes pranverizuese modeste dhe nuk sht shum e qndrueshme. Rritja e re n pranver sht e brisht ndaj ngrics dhe ngricat e hershme mund t shkaktojn dmtimin e frytit. Pemt nuk duhet t lihen t thahen gjat sezonit t rritjes. Ndonse rritet edhe n zonat e lagshta, si n Japoni, toka nuk duhet t prmbytet. Toleranca ndaj lagshtis ajrore sht e mir. Mund ti mbijetoj mir thatsirs por prodhimi do t jet i kufizuar dhe cilsia e dobt. N zonat me er, hurmat krkojn mbrojtje t mir, pasi rritja e pems do t ishte e paprshtatshme dhe prekja e frytit do ta zvoglonte seriozisht vlern e saj. Paraplqehet tok e shesht; faqet e kodrave t rrahura nga dielli mund t prdoren n zona margjinale. Pema shkon m mir kur mbillet n toka t thella me pjellori mesatare ose t mir.

1.6.2.5 Shega Shega, Punica granatum L. vendase e Azis s Vogl, krkon nj sezon t nxeht t gjat pr pjekjen e duhur. Pema ka nj krkes pranverizuese shum t pakt, por q i prballon ngricat -9 deri -12C.

1.6.2.6 Hidja Hidja ose hurma kineze, Zizyphus jujuba Mill., ka nj krkes t pakt pranverizuese. Frytzon n zona me temperatura mesatare vjetore ndrmjet 5.5 dhe 22C. Frutat e saj nuk maturohen n ver t nxeht ose t shkurtr dhe sht e prshtatur m mir ndaj luginave t brendshme n gjersi gjeografike 30 35. Temperaturat verore duhet t jen n diapazonin 18 - 35C. Disa varietete jan t qndrueshme n -21C. Krkon t paktn 100 dit pa ngrica. Dalja e gjetheve dhe e luleve vonon - zakonisht pr shmangien e ngricave. Toleron nj diapazon t gjer reshjesh por sht e prshtatur m shum pr rajonet me pak reshje. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht e dobt. Priret drejt plasaritjes s frytit kur lagshtia sht e lart dhe bien reshje gjat maturimit t frytit. Toleranca ndaj thatsirs sht shum e mir; arrin t mbijetoj dhe

POM AL

53

speciet e klims s but n zona nntropikale

munges rrzimi t gjetheve, pranverizim i pamjaftueshm, rrzim gjethesh i vonuar dhe lulzim i zgjatur nevojiten kultivar me pak krkesa pranverizuese nevojiten nnshartesa q nxisin prgjumjen tek kultivart pr mbishartes, p.sh. Pyrus calleryana, M.26) induktim i prfundimit t rritjes dhe rrzimit t gjetheve (manual ose me kimikate) trajtime kimike q kompensojn endoprgjumjen e pamjaftueshme: vaj mineral, DNOC, KNO3, tioure, przierje cianamid dhe BA-GA4+7

prodhoj edhe n zona ku niveli vjetor i reshjeve sht 200 mm. E toleron ern. Shkon mir n pozicione me ekspozim t mir ndaj drits. Toleron nj gam t gjer tokash (prbrje dhe thellsi), prfshi tokat lehtsisht alkaline.

krkesat klimatike t pemve frutore t klimes s but

temperaturat e dimrit nuk duhet t jen aq t ulta sa t thajn bimt ose prodhimin dimrat nuk duhet t jen aq t ngroht sa sythat t mos marrin t ftoht pranngrirs pr t prishur qetsin dimrore (endoprgjumjen) sezoni i rritjes duhet t jet aq i gjat sa t pjek prodhimin kushtet klimatike gjat sezonit t kultivimit duhet t jen t prshtatshme pr zhvillimin e nj fryti cilsor

1.6.3 Pemt frutore t klims s but Llojet drufrutore q klasifikohen si t klims s but kan nj tipar kryesor t prbashkt: ato kan nevoj pr nj periudh t ftoht prgjumje pr t dhn prodhim t knaqshm. N kundrshtim me nntropikalt, kjo periudh e ftoht mund t jet mjaft e ashpr. Megjithat, ndonjher kto dimra mund t dmtojn edhe kto fruta t klims s but, nj situat m e zakonshme n rajonet me klim kontinentale dhe larg ndikimit kalits t detit ose liqeneve t mdha. Pr shum bim t zons s but, dmtimi prej ngrirjes dimrore fillon kur temperaturat bien nn -15 deri -20C. Sidoqoft, kjo temperatur kritike sht shum e varur nga shkalla e aklimatizimit (kushtzimit) q i paraprin rastisjes s temperaturs s ult. Nga ana tjetr, shum lloje drufrutore t klims s but kan krkesa minimale pr t ngrohtin veror q t arrijn prodhimtarin e mir dhe cilsin e frytit. Tabela 1.14 rendit disa lloje drufrutore t rndsishm t klims s but duke treguar paraplqimet klimatike t tyre. Pjesa m e madhe e bimve tolerante t ndaj verave t lagshta do t rriten knaqshm n zona m t thata, me kusht q ujitja t jet e prshtatshme. N mnyr t ngjashme, llojet e lists mesatarisht t that, zakonisht shkojn mir n klima t thata me ujitje. Tabela tregon vetm paraplqimet. Gjat prshkrimit individual t ktyre llojeve, do t theksojm tolerancat m t gjera t tyre. 1.6.3.1 Molla Molla e kultivuar (Malus domestica Borkh.) mendohet se e ka origjinn n rajonin e Kaukazit t Evrops juglindore dhe ndoshta Siberin jugperndimore. Disa specie t gjinis Malus jan gjithashtu vendase t Azis qendrore, Kins, Kores, Japonis dhe Ameriks s Veriut. Megjithse disa specie nuk jan t qndrueshme, molla e kultivuar sht nj prej frutave m t qndrueshm t zons s but. Krkesat

Tab. 1.14. Paraplqimet klimatike t specieve t klims s but.

Paraplqen vera dhe vjeshta t thata; nn 700 mm shi n vit

hardhia Krkon grumbullim t nxehti mbi 850C ditore kajsia qershia arra Toleranc e gjer ndaj temperaturave verore

Paraplqen vera dhe Tolerant ndaj verave t vjeshta mesatarisht t lagshta; mbi 900 mm thata; 700 900 mm n vit n vit
pjeshka dhe nektarina kumbulla (japoneze) molla dardha gshtenja luleshtrydhja hurma (jo rrudhse) boronica lajthia luleshtydhja hurma (rrudhse) mjedra (prodhim vjeshtor) kumbulla (evropiane) rrushi i serezit rrushi i frngut mjedra (prodhim baz)

Krkon dimra t ftoht

54

POM AL

pranverizuese dimrore pr pjesn drrmuese t varieteteve jan 1000 1600 or. Sezoni i rritjes pr t pjekur frytin mund t jet edhe 100 dit i shkurtr pr disa varietete, duke e zgjeruar kt kultur edhe n gjersit gjeografike me sezon t shkurtr. Krkon dimra t ftoht. Pemt n rajonet ku dimrat jan t but, prjetojn lulzim t vonuar e t zgjatur. Dmtimi nga ngricat e dimrit mund t ndodh n temperatura nn -20C. Sythat lulor plotsisht t prgjumur prballojn deri -25C. Sythat vegjetativ dhe druri deri -35C. Lulet dhe frutat e rinj dmtohen ose thahen nga temperaturat nn -2C pas hapjes s tufave lulore.

Djegie e gjetheve n kushtet e temperaturave t larta

Fig. 1.25. Dmtimi i frutave (lart) dhe gjetheve (djathtas) t molls nga ngricat.

Disa kultivar, t till si Granny Smith, shkojn mir n zonat m t ngrohta; t tjera, si sht Red Delicious dhe Coxs Orange Pippin kan form, shije e ngjyr m t mir n klim m t ftoht. Pr rajonet e ngrohta (nntropikale) ka nj gam kultivarsh t prshtatshm q kan pak krkesa pranverizuese. Mungesa e ujit i ul rendimentet por ujitja ose shiu i teprt mund t shkaktojn rnie t aftsis pr tu ruajtur. N rajonet e thata ka nevoj pr furnizim t prshtatshm me uj. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht mesatare, n varsi nga nnshartesa. Toleranca ndaj thatsirs dhe lagshtis sht mesatare. Smundje t tilla si kroma dhe kanceri Nectria prkeqsohen n kushtet e lagshtis s lart. Pemtoret e reja prftojn nga brezat mbrojts n vendmbjelljet me er. N disa rajone kto mund t hiqen kur pemt e molls rriten n lartsin 3 m ose m shum, kur mund t vetmbshteten. Toleron nj diapazon t gjer t tipave t toks. Shmangen toka argjilore t lagshta, t rnda prve rasteve kur struktura dhe kullimi mund t prmirsohet. 1.6.3.2 Dardha Dardht evropiane t kultivuara (Pyrus communis L.) jan krijuar nga przgjedhja e dardhs s egr (P. caucasica Fed.) e Evrops juglindore, e cila i ngjason nga pikpamja botanike. Dardht aziatike t kultivuara e kan origjinn nga P. pyrifolia (Burm.) Nakai dhe P. ussuriensis Maxim., e para nga Kina qendrore, Japonia dhe Koreja e m von nga Kina veriore dhe Siberia. Qndrueshmria relative sht sipas renditjes P. ussuriensis > P. communis > P. pyrifolia. Krkon dimr t ftoht por gjithsesi kur moti sht shum i ftoht kemi dmtim nga ngrica. Lulet dhe frutat e rinj dmtohen ose thahen nga temperaturat nn -2C pas hapjes s viles (buqets lulore). Varietetet perndimore t dardhs jan disi m pak t qndrueshme se sa mollt, prandaj nuk kultivohen n po ato gjersi gjeografike t larta. Krkesa pranverizuese pr shumicn e dardhve sht 500 1500 or. Varietetet e Pyrus pyrifolia dhe hibridet e saj zakonisht

Nj referenc t plot origjinn dhe prhapjen e molls e gjeni n: http://www.scribd. com/doc/76505012/Origjinadhe-Perhapja-e-Molles

Nj referenc t plot origjinn dhe prhapjen e dardhs e gjeni n: http://www.scribd. com/doc/76505370/Origjinadhe-Perhapja-e-Dardhes 55

POM AL

Fig. 1.26. Dmtimi i frutave t dardhs nga ngricat.

Degza dhe sytha lulor t sapo-elura t ftoit mbuluar nga akulli i nj ngrice t von n pranver

Nj referenc t plot origjinn dhe prhapjen e pjeshkave e gjeni n: http://www.scribd.com/ doc/76120977/Origjina-dhePerhapja-e-Pjeshkes ndikimi i kushteve mjedisore mbi zgjedhjen e forms s kultivimit t pjeshks
shpeshtsia dhe shkalla e ngricave dimrore ndikon mbi zgjedhjen e lartsis s degve skeletore dhe tr kurors frytzuese nga toka pasi dihet se dmtimet m t mdha nga i ftohti ndodhin n 1 - 2 m lartsi nga toka; shpeshtsia dhe forca e ers detyron shkurtimin e lartsis s kurors pr t shmangur dmtimet mekanike; rreziku i breshrit kushtzon afatet dhe intensitetin e krasitjes verore q sht mir t shtyhet pas vjeljes pr t zvogluar dmtimet mbi fruta n rastin e breshrit

krkojn m pak se 1000 or, kshtu q jan t prshtatshme pr gjersi gjeografike m t ulta. Megjithat, disa si Nijiseiki, krkojn shum m tepr pranverizim se sa kaq. Lulzimi i zgjatur mund t prbj problem n zonat q kan pak t ftoht pranverizues. Dardht shkojn mir n ver t that, t ngroht n t nxeht. Lagshtia e ult ndihmon n kontrollin e zjarrit bakterial, nj smundje bakteriale ndaj s cils pjesa drrmuese e varieteteve jan t ndjeshme. Sezoni i kultivimit pr dardht luhatet n kohzgjatje nga 100 deri 180 dit n varsi t varietetit. Ruajtja e nivelit t duhur t lagshtis n tok sht e rndsishme pr dardht. Dardht mbi farfiliza dardhe i tolerojn tokat e lagshta. Dardht mbi ftua krkojn toka t kulluara mir. Toleranca ndaj thatsirs dhe lagshtis sht mesatare. Toleranca ndaj ers sht mesatare dhe t ngjashme me mollt, me prjashtim t kultivarve q mavijosen leht, p.sh. Comice, Cascade. Paraplqehen tok t shesht; duhen shmangur xhepat e ngrics ose toka t akulluara. Tolerojn nj diapazon t gjer tipa tokash nse mbillen mbi farfiliza. Jan m pak tolerante kur shartohen mbi ftua, e n kto raste paraplqejn toka jo-glqerore. 1.6.3.3 Ftoi Ftoi (Cydonia oblonga L.) sht vendas i Evrops jugore dhe Azis s Vogl. Pemt e ftoit krkojn m pak pranverizim se sa pemt e dardhs, por ato lulzojn m von n pranver sepse duhet ti paraprij rritja vegjetative. Lulet jan vetpjellore dhe zn mir si n klim t freskt ashtu edhe t nxeht. Ftoi sht m pak i qndrueshm se sa dardha dhe zakonisht po aq i ndjeshm ndaj zjarrit bakterial.

56

1.6.3.4 Pjeshka Pjeshka (P. persica L.) sht vendase e zonave t ngrohta t Kins. Nj fryt i zons s but por q rritet m knaqshm dhe jep cilsi fryti m t mir n rajonet me verra t ngrohta. Mesatarisht e qndrueshme ndaj dimrit; jan m pak t qndrueshme se sa mollt dhe dardht dhe rriten kryesisht n gjersi gjeografike t ulta. Edhe pse pjeshkat jan ndr brthamort m pak t qndrueshm ndaj t ftohtit, sythat plotsisht t prgjumur prballojn afro -20C dhe lvorja deri -25C. Lulzimi i hershm mund t prbj problem: - 4C do t dmtojn sythat e elur, - 3C lulet dhe - 1C frutzat. Prdoret n disa programe t prmirsimit gjenetik pr t prftuar varietete me pranverizim t pakt pr kultivim n zonat nntropikale. Varietetet e pjeshks, n prgjithsi, kan krkesa pranverizuese modeste, nga 400 deri 800 or.

POM AL

Fig. 1.27. Dmtimi i sythit lulor t pjeshks gjat dimrit. (a) i padmtuars; (b) pistil i dmtuar; (c) pistil dhe thek t dmtuar.

Prodhojn fruta me cilsi t lart n rajonet e nxehta e t thata ku smundje si kalbzimi i kafenjt dhe prdredhsja e gjethes mund t kontrollohen leht. Duke qen se pjeshkat lulzojn 20 30 dit prpara mollve, ato duhet t mbillen n vendmbjellje q nuk preken nga ngricat pranverore. Krkojn furnizim t bollshm me uj, veanrisht n rritjen prfundimtare t frytit (stadi III). Zvoglimi i ujitjes pas vjeljes mund t ndihmoj n kontrollin e fuqis s rritjes Toleranca ndaj thatsirs sht mesatare. Nuk duhen zgjedhur zonat pa kullim t mir; nnshartesat e pjeshks nuk e tolerojn prmbytjen. Kanceri dhe kalbzimi i kafenjt shkaktojn probleme serioze n rajonet e lagshta. Nektarinat, n veanti, priren t plasariten nse ka reshje t rnda pran kohs s vjeljes (shiko qershin). Toleranca ndaj ers sht mesatare. Paraplqehen toka t sheshta ose kodra t buta. Kodrat me diell e shpejtojn lulzimin dhe pjekjen e frutave; pemt n faqet e hijezuara jan m pak t pritura ndaj ngricave pranverore. Paraplqen toka t lehta, t kulluara mir, me kusht q t ruhet lagshtia e duhur. Shmangen tokat e rnda argjilore.

1.6.3.4 Qershia dhe vishnja Qershia (Prunus avium L.) e ka origjinn n Kaukaz, ndrmjet Detit t Zi dhe Detit Kaspik. Fryt i klims s but por deri diku tolerant ndaj nj diapazoni t gjer temperaturash. Nuk shkon mir n zonat e ngrohta, t lagshta apo n zonat me dimra t ngroht. Qershit krkojn m shum pranverizim se sa pjeshkat, ndrsa vishnjat m shum se qershit. Pjesa drrmuese e varieteteve krkojn 900 1200 or pranverizim; n kt mnyr, ato jan t mirprshtatura me gjersit gjeografike mesatare. Ky fryt zhvillon cilsi t mir n klima shum t freskta pr pjeshkat ose kajsit. Vishnja (Prunus cerasus L.) e ka po ashtu origjinn nga Evropa

Dmtim nga i ftohti tek degzat dhe sythat e pjeshks

POM AL

57

juglindore. sht m e qndrueshme se sa qershia; n fakt, shum varietete jan po aq t qndrueshme sa edhe mollt. Disa varietete ruse jan po aq t qndrueshme sa edhe molla Mcintosh. Vishnjat krkojn nj sezon pak m t gjat pr tu maturuar se sa qershit, por gjithsesi m pak se 100 dit. Pemt e qershis jan m t qndrueshme se sa pjeshkat por m pak se sa dardht dhe kumbulla e zakonshme. Sythat lulor plotsisht t aklimatizuar t qershis prballojn temperatura deri n -30C, indet e ksilems deri afro -35C. Vlera t krahasueshme pr vishnjn jan -35 dhe -40C. Sythi i fryr dhe lulesat tolerojn -3C; frutzat, -2C. Pr t patur nj madhsi fryti dhe prodhim vjetor t madh sht e rndsishme t shmanget stresi i rnd i thatsirs. Bima piqet hert, duke e br t panevojshme ujitjen n shum zona. Krkesat pr uj t dy specieve jan t ngjashme me ato t pemve frutore gjethernse t tjera, edhe pse frutat maturohen n mesin e vers. Kostoja kryesore e stresit ujor sht zvoglimi i frytit. Toleranca ndaj thatsirs sht mesatare. Ndoshta m e madhe pr qershin. Toleranca ndaj lagshtis sht e dobt tek qershia. Shiu gjat lulzimit zvoglon lidhjen e frutave dhe rrit prekjen nga smundjet. Qershit jan t ndjeshme ndaj kalbzimit t kafenjt prandaj duhet t kultivohen aty ku bn shum ftoht ose shum that pr zhvillimin e smundjes, megjithse mund t prdoren edhe sprkatje me fungicide. N kt mnyr, zonat me lagshti dimrore t mir dhe verra t freskta e t thata jan ideale. Shiu gjat ose pak prpara maturimit shkakton arje t qershis. Toleranca ndaj ers sht mesatare. Vishnja preket nga m pak smundje q lidhen me klimn se sa qershia, si dhe nuk sht e ndjeshme ndaj plasaritjes prej shiut, kshtu q, zonat me shira veror jan t prshtatshme. Qershit me tul t fort, me cilsi t lart, jan m t ndjeshme ndaj plasaritjes prej shiut se sa kultivart me tul t but, m pak cilsor, prandaj paraplqehen zonat me verra m t thata. Paraplqehen toka t sheshta. M t veantat nga t gjith pemt frutore brthamore. Shkojn mir n toka t ekuilibruara t thella e t pasura. Nnshartesa Mazzard ka toleranc mesatare ndaj tokave t lagta dhe shkon dobt n toka t lehta; nnshartesat mzhdrav shkojn m mir n toka t lehta dhe t kulluara mir. 1.6.3.5 Kumbulla Jan t paktn 6 speciet e kumbullave t kultivuara, por 2 m t rndsishmet jan Prunus domestica L. ose evropiane dhe kumbulla aziatike ose kino-japoneze (orientale), P. salicina Lindl. Kumbulla evropiane e ka origjinn n Evropn juglindore afro 1000 vjet m par dhe sht e mbjell gjersisht n gjersit gjeografike mesatare. N prgjithsi, kumbullat evropiane rriten n vende e rajone m t freskta, por ka edhe prjashtime. sht po aq e qndrueshme sa edhe dardha e zakonshme dhe krkon 140 170 dit pr t maturuar prodhimin. Kumbullat pr tharje jan kryesisht t kultivuara n zona me temperatur t ngroht t ngjashme me Kalifornin dhe Francn jugore. Prunus domestica ndryshon gjersisht pr nga krkesat pranverizuese, kryesisht nga 800 deri 1200 or. Klimat e thata e t ngrohta ndihmojn pr t mbajtur natyrshm nn kontroll kalbzimin e kafenjt. Kumbulla japoneze sht zakonisht m pak e qndrueshme dhe krkon m pak pranverizim se sa speciet evropiane. Gjithashtu, fryti i saj maturohet m hert n ver se sa shumica e varieteteve

58

POM AL

evropiane, e megjithat shkon shum mir n klim t nxeht. Prunus salicina duhet mbjell n vendmbjellje pa ngrica sepse lulzon shum hert. Kultivart ndryshojn gjersisht por n prgjithsi kumbullat japoneze jan t ngjashme n qndrueshmri me pjeshkat ndrsa kumbullat evropiane renditen me vishnjat. Dmtohen nga temperatura -4 deri -5C gjat fryrjes s sythave; -2 deri -3C n lulzim; dhe 0C n stadin e frutzave. Duke qen se shumica e kumbullave evropiane lulzojn m von se pjeshkat, shpesh ato prballojn m pak dm se sa kumbullat japoneze. Lidhur me nevojat pr uj duhet t sigurohet lagshtia e duhur, veanrisht gjat stadit prfundimtar t rritjes. Toleranca ndaj thatsirs dhe tokave t lagta sht mesatare deri e mir. Kumbullat evropiane jan m tolerante ndaj lagies s kmbve se sa brthamort. Kultivohet si n vendet me klim shkrettinore ashtu edhe t lagshta por smundjet dhe problemet me lidhjen e frutave jan m pak t rnda n rajone m t thata. Toleranca ndaj ers sht mesatare. Paraplqehen toka t sheshta. Kumbullat evropiane mund t tolerojn toka argjilore m t rnda se sa shumica e pemve frutore. Kumbullat japoneze jan m pak tolerante ndaj tokave t tilla. Pavarsisht ksaj, tokat e ekuilibruara, t kulluara mir, e t thella, jan m t mirat pr t dy tipat Specie t tjera kumbullash nga Evropa (P. insititia [L.] Bullace, P. cerasifera Ehrh.) dhe Amerika e Veriut (P. americana Marsh., P. munsoniana Wight & Hedr., P. besseyi Bailey) jan thuajse po aq t qndrueshme sa edhe mollt. Ato kultivohen mir n gjersi gjeografike mesatare n t larta. Hibridet ndrmjet tyre dhe specieve t tjera ndryshojn shum pr nga krkesat klimatike. 1.6.3.6 Kajsia Kajsia (Prunus armeniaca L.) e ka origjinn n Kin, Manuri dhe Siberi. Fryt i klims s but. Kajsit jan shum krkuese, paraplqejn klim mesdhetare ose kontinentale. Ashtu si pjesa m e madhe e specieve t gjersive gjeografike t larta me krkesa pranverizuese t pakta n mesatare, periudha e qetsis pr sythat e kajsis prishet nga mesi i dimrit, pas s cils ato fryhen dhe kaliten shum hert n gjersi gjeografike mesatare dhe lulzojn shum hert duke iu nnshtruar ngricave pranverore. Prgjithsisht krkon m pak pranverizim dimror se sa pjeshka, por i nnshtrohet rrzimit t sythave pas dimrave t ngroht, veanrisht kur e till sht periudha e mesit t dimrit. Prodhimi maturohet n 100 120 dit. Si prodhimi ashtu edhe cilsia jan m t mira n vera t nxehta e t thata. Sythat lulor plotsisht t prgjumur prballojn deri -25C. Temperatura -4C dmton sythat e fryr, -2C dmton lulet dhe -1C frutzat. Sythat vegjetativ dhe druri deri -35C. Shum varietete jan t qndrueshme kur rriten n gjersi gjeografike t larta, por shpesh dmtohen nga ngricat e fundit t dimrit n gjersi gjeografike mesatare n t ulta. Pr t marr prodhim pr treg krkon lagshti t prshtatshme gjat sezonit t rritjes. Nnshartesave t pjeshks dhe kajsis u mungon toleranca ndaj prmbytjeve. Toleranca ndaj thatsirs sht mesatare n t mir. Kajsit shkojn mir n zona t thata, veanrisht me pak reshje gjat lulzimit dhe gjat maturimit. Shiu pran periudhs s vjeljes mund t shkaktoj humbje t rnda pr shkak t plasaritjes s frytit dhe kalbzimeve. Toleranca ndaj ers sht mesatare. Duke qen se lulzimi sht i hershm, vendmbjelljet pa ngrica jan veanrisht t plqyera.

POM AL

59

rajonizimi klimatik i arrorve

nj nga mnyrat m t mira pr t gjetur nse nj nga llojet e arrorve mund t kultivohet me sukses n nj zon t caktuar sht t shohim nse ka n at zon mund t diskutohet me pemrritsit q kan arror dhe se si shkojn n at klim sepse thjesht informimi pr t dhnat e motit si temperatura dhe reshjet nuk sht e mjaftueshme nse do t mbjellim arror n nj zon t re ku nuk ka pem ekzistuese vlersimi duhet t jet shum i kujdesshm

Paraplqen toka t mira e t thella. Duhen shmangur tokat e lagshta.

diapazoni i temperaturs duhet t bhen krkime pr temperaturat e skajshme n zonn ku do mbjellim arror, p.sh. moti i nxeht i dmton arrat temperaturat dimrore jan po ashtu t rndsishme sepse duke qen lloje gjethernse krkojn nj mas t caktuar t ftohti pranngrirs pr t pjekur degzat frutore por edhe pr tu kujdesur pr temperaturat e skajshme dhe ngricat e vona, p.sh. pr specie si bajamja e cila lulzon hert kjo nuk nnkupton se detyrimisht nuk ka mundsi pr t kultivuar nj lloj t caktuar pasi n vend t nj kultivari t hershm zgjedhim nj me lulzim t vonuar (kur problemi jan ngricat e vona) reshjet edhe pse mund t kemi nj sistem ujitje pr t plotsuar krkesat e llojit arror t mbjell, reshjet e garantuara jan jetike pr rimbushjen e depozitave ujore nntoksore asnj sistem ujitje nuk sht aq efikas sa shiu njoms pr t rivendosur nivelin e lagshtis n tok nga ana tjetr, shiu i teprt mund t shkaktoj probleme n lidhje me kullimin e toks, smundjet dhe frytzimin ...

1.6.3.7 Bajamja Bajamja (Prunus amygdalus Batsch.) sht vendase e shkrettirave t Azis perndimore dhe sht e prshtatur mir n zonat e thata t Mesdheut prreth Detit t Mesdheut. Krkon klim t ngroht n t nxeht e t that. sht shum m pak e qndrueshme ndaj ngricave pr shkak t lulzimit shum t hershm dhe krkon shum m pak pranverizim se sa pjeshka. Sythat me ngjyrim roz mund t tolerojn 4 deri 6C. N lulzim t plot, 2C shkakton dmtim. Gjithashtu, kur moti sht i ftoht e i lagsht gjat lulzimit, lulzon m hert dhe pr kt vuan nga frytzimi i dobt. Q t maturojn frytin, bajamet kan nevoj pr 180 240 dit, kshtu q, jan t kufizuara n gjersit gjeografike m t ngrohta t klims s but, megjithse, dimrat shum t ngroht priren t vonojn eljen e sythave dhe, ndonjher, zvoglojn rendimentin. Shpesh kultivohet n zona t thata por prodhon shum m mir n kushte ujitje, veanrisht n zonat q kan nn 500 mm shi n vit. M tolerante ndaj thatsirs se sa brthamort e tjer. Nuk shkon n klim t lagsht, veanrisht gjat lulzimit dhe pran vjeljes. Toleranca ndaj lagshtis sht mesatare deri e mir. Toleranca ndaj ers sht mesatare. N rajonet e ftohta, faqet e kodrave mund t jen t dobishme pr kontrollin e ngricave. Tolerante ndaj tokave t varfra (veanrisht me nnshartesa kumbulle) por shkon m mir n toka pjellore, t thella dhe t lehta.

60

1.6.3.8 Arra Arra persiane ose angleze (Juglans regia L.) sht e shprndar gjersisht, nga Malet Karpate t Evrops Qendrore n Kaukaz, zonn veriore t Azis s Vogl, Kin, Manuri dhe Kore. Rritet n vendet me klim t freskt n t ngroht. N zonat me klim t ftoht nevojiten kultivar me pjekje t hershme. Temperaturat shum t larta (>38C) mund t dmtojn lvoren dhe zhguallin dhe japin thelpinj me cilsi t dobt. Kultivohen si varietetet e qndrueshme ashtu edhe t paqndrueshme. Shum varietete jan mjaft t qndrueshme kur jan plotsisht t prgjumura, por rritja e hershme n pranver dhe rritja e vonuar n vjesht dmtohet shpesh nga ngricat e hershme ose t vona. Pr kt arsye, dhe meqense prodhimi krkon nj sezon m t gjat pr tu maturuar, arrat nuk kultivohen zakonisht mbi 40 gjersi gjeografike. Meqense krkesa pranverizuese dhe qndrueshmria ndryshojn kaq shum midis kultivarve, duhet br kujdes n zgjedhjen e kloneve t prshtatura me zonn klimatike. Ngricat e vona pranverore, nn -1C, mund t dmtojn lulet si edhe lastart e rinj dhe pemt e reja Krkohen t paktn 760 mm shi ndrkoh q ujitja i shrben mjaft pemve n zonat e thata. Ujitja deficitare e kontrolluar (rasti kur prdoret nj stres ujor i but gjat mesit t sezonit pas lulzimit por prpara se bima t ket nj krkes t fort pr karbohidrate pr mbushjen e arrs) mund t prmirsoj lulzimin dhe prodhimin e arrave dhe t zvogloj rritjen vegjetative Moti i lagsht gjat vjeljes shkakton ngjyrosjen e gujads dhe thelpinjve. Pemt mund t dmtohen nga niveli i lart i ujit nntoksor dhe krkojn kullim deri n t paktn 3 m. N kushtet e ekspozimit t zgjatur n toka t lagshta shtohet ndjeshmria ndaj kalbzimit krpudhor rrnjor.

POM AL

 Toleranca ndaj thatsirs sht mesatare. Nuk e plqen motin e ftoht e t lagsht n pranver. Kjo e predisponon pemn ndaj kancerit bakterial, e cila mund t jet nj smundje serioze n zonat me klim t lagsht. Nse ekspozohet ndaj errave t vazhdueshme rritet dhe prodhon shum m ngadal. Gjithashtu sht e ndjeshme ndaj thyerjes s degve. Ksisoj, mbrojtja sht thelbsore pr t patur rritje t mir gjat viteve t stabilizimit. Paraplqen tok t shesht. Prvoja n Kaliforni tregon se arrat kan leverdi ekonomike vetm nse kultivohen n toka t thella dhe pjellore.

rajonizimi klimatik i arrorve

reshjet nj periudh pa reshje gjat vers dhe fillimit t vjeshts sht e rndsishme pr minimizimin e problemeve me smundjet, veanrisht tek bajamja; pr t siguruar nj cilsi t mir t arrorve sht e nevojshme nj periudh vjelje e that; lagshtia ajrore nj nga problemet n zonat me shum reshje sht rritja e prekjes nga smundjet pr shkak t lagshtis ajrore t lart; lagshtia ajrore e lart rrit incidencn e smundjet bakteriale dhe krpudhore dhe disa insekteve dmtues; era ndrkoh q lvizja e ajrit sht e dobishme pr zvoglimin e lagshtis ajrore e ksisoj problemeve t smundjeve, shum er mund t dmtoj fizikisht pemt e reja e t shkaktoj thyerje degsh apo t trungut si dhe frenim t rritjes; dmtimi nga era sht m i rnd kur pemt jan t ngarkuara me prodhim; errat e forta gjat lulzimit zvoglojn frytzimin dhe era e vazhdueshme mund t pengoj sprkatjet pr kontrollin e smundjeve dhe dmtuesve; n zonat ku tokat jan t lehta, ranore, t pambrojtura nga bimsia tokmbuluese, erozioni nga era mund t zhvesh sistemin rrnjor; era e vazhduar gjithashtu than tokn e madje mund t ndikoj seriozisht mbi ujitjen me sprkatje; n zonat q kan shum er duhet t mbjellim fillimisht (para mbjelljes s arrorve) disa erprits pr t krijuar mbrojtjen e nevojshme;

1.6.3.9 Lajthia Lajthia e kultivuar sht klasifikuar si Corylus avellana L.. Origjinn e ka nga Evropa jugore dhe Azia e Vogl. Nj sr speciesh t egra vendase t Ameriks s Veriut dhe Azis jan m t qndrueshme se sa lajthia e but. Rritet n nj diapazon t gjer klimash t buta. I nxehti i that gjat lulzimit mund t zvogloj pjalmimin dhe rendimentet. Druri i varieteteve vendase sht mesatarisht i qndrueshm, por duke qen se pemt lulzojn gjat dimrit, prodhimi komercial kufizohet atje ku ndikimi detar moderon temperaturat e dimrit, t cilat favorizojn pjalmimin dhe zhvillimin lulor. Lulet femrore me pistila t hapura jan mjaft t qndrueshme por prodhimi kufizohet nga faktor t tjer. Sythat gjethor t lajthis krkojn afrsisht po aq pranverizim sa edhe sythat e molls, por sythat lulor krkojn vetm nj prpjes t saj. Prandaj, pr t siguruar 1500 or pranverizim, klima ideale dimrore sht ajo e freskt, me rnie temperaturash vetm pak grad nn ngrirje. Sezoni i kultivimit duhet t jet afro 180 dit, meqense frutat maturohen n vjesht. Toleranca ndaj ngricave sht e mir. Lulet tolerojn deri n 5C. Pr t marr rendimente t mira krkon furnizim t bollshm me uj. Ka toleranc mesatare n t mir ndaj tokave t lagshta. Toleranca ndaj lagshtis sht e mir ndrsa toleranca ndaj thatsirs sht e dobt pr rritjen por mbijeton mir. E ndjeshme ndaj ers; rritet dhe frytzon m mir n kushte t mbrojtura. Krkesa edafike t lajthis jan pr toka t sheshta ose kodra t buta. Rrnjzimi i cekt nnkupton se rritet m mir n toka t cekta. Gjithashtu sht tolerante ndaj argjils, t ciln e paraplqen n krahasim me tokat ranore. 1.6.3.10 Gshtenja Katr llojet e kultivuara t gshtenjs jan Castanea mollissima (kineze), C. crenata (japoneze), C. sativa Mill. (evropiane) dhe C. dentata (Borkh.) (amerikane). Jan nj sr hibridesh q kultivohen. N Shqipri gjejm t prhapur vetm llojin evropian. Rritet n nj diapazon t gjer klimash t buta. I nxehti i that gjat lulzimit mund t zvogloj pjalmimin dhe rendimentet. Mund t dmtohet nga ngricat prej 4 deri -6C n pranver. Krkon furnizim t bollshm me uj pr t dhn prodhim t mir. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht mesatare por shum e ndjeshme ndaj Phytophthora cinnamomi (smundja e bojs) n toka t prmbytura. Biokontrolli mund t jet i mundur deri diku duke prdorur Trichoderma dhe menaxhuar ngjeshjen e toks dhe prmbajtjen e lnds organike n tok. Toleranca ndaj lagshtis sht e mjaftueshme deri e mir. Toleranca ndaj thatsirs sht e dobt kur pemt jan t reja por prmirsohet gjat maturimit. Sidoqoft, madhsia e frytit (e ksisoj vlera) dhe prodhimtarit bien menjher n munges t lagshtis.

POM AL

61

verifikimi i dmtimit nga i ftohti tek manaferra dhe mjedra

pr t prcaktuar nse mjedrat ose manaferrat jan dmtuar nga i ftohti, prisni pak or; rreth mesdits, shkoni n parcel dhe vrojtoni sythat; sythat lulor t mbyllur shfaqin nj ngjyr bronxi n nnpetla;

Toleranca ndaj ers sht mesatare deri e dobt pr pemt me deg t prpjeta, e hollake. Prdoren toka t sheshta ose kodra t buta por jo xhepa ngrice. Pr shkak t rrnjve t thella, rritet mir n toka t thella e t kulluara mir. Toleron tokat e dobta por n kt rast jep prodhim t pakt. Jeta e pems sht e shkurtr kur rritet n toka t rnda ose n toka me nntok t paprshkueshme.

nse nuk ka shenja t jashtme duhet t vrojtoni brenda sythave; pritini sythat n mnyr gjatsore dhe vrojtoni me vmendje; ndodh q tek disa kultivar, pjest mashkullore (pjalmoret) jan t shndetshme ndrsa pjest femrore (vezoret) jan t dmtuara.

1.6.3.11 Mjedrat Mjedra e kuqe (Rubus idaeus L.) sht po aq e qndrueshme sa molla dhe dardha. Pr shkak t krkess pranverizuese t gjat dhe sezonit t shkurtr q nevojitet pr t maturuar prodhimin, kultivohen kryesisht n rajonet veriore t kultivimit t pemve frutore t Ameriks s Veriut dhe Evrops. Nuk shkon mir n klim nntropikale dhe tropikale. Prballon deri -20C n dimr nse druri sht i kalitur por mund t dmtohet nga ngricat gjat lulzimit dhe fenofazs s frutzave nga temperatura nn -2C. Nuk para ndodh t kemi humbje t plot t prodhimit dhe mbrojtja ndaj ngricave nuk sht e zakonshme. Krkon furnizim t rregullt me uj gjat sezonit t rritjes. Rrnjt jan t ndjeshme ndaj ajrimit t pamjaftueshm t toks. Duhen shmangur tokat me kullim t dobt. Tokat e thata e kufizojn zhvillimin e primokaneve dhe ndikojn mbi madhsin e frytit. Preket nga infeksioni i Botrytis gjat pjekjes s frutave. Smundjet krpudhore n shermenda jan shqetsuese n rajonet me lagshti ajrore t lart. Prodhimi zvoglohet nga errat e nxehta e t thata gjat pjekjes s frutave. Degzimet ansore frytzuese mund t thyhen. Era ndikon mbi rritjen e primokaneve. Mjedrat nuk kan krkesa edafike prve rastit nse pengojn vjeljen e mekanizuar. N kto raste rekomandohen pjerrsi <10. Toka ideale duhet t jet e ranore e ekuilibruar, e thell, me prmbajtje t lart humusi dhe me kapaciteti ujmbajts s mir, por sidoqoft me kullim t mir. Paraplqehen toka lehtsisht acide, ph 5.8 6.3. 1.6.3.12 Manaferra e zez Manaferra e kultivuar mund ta ket prejardhjen nga Rubus fruticosus L. evropiane, R. ursinus amerikano-veriore ose specieve t tjera. Manaferrat jan prgjithsisht m pak t qndrueshme dhe kan krkesa pranverizuese m t ulta se sa mjedrat dhe kultivohen zakonisht n gjersi gjeografike m t ulta. Format e prpjeta konsiderohen m t qndrueshme se sa format e vazhduara e n kt mnyr mund t kultivohen n klima m t ftohta. Gjat prgjumjes mund t prballoj temperatura -20C. Lulzon m von se sa mjedra dhe zakonisht nuk dmtohet nga ngricat n fenofazn e lulzimit. Lastart e rinj jan t ndjeshm ndaj ngricave Disa kultivar mund t prodhojn mir n rajone nntropikale, p.sh. boysenberry. Ujitja sht e nevojshme. Nuk toleron prmbytjen e toks. Frutat jan shum t ndjeshm ndaj Botrytis gjat pjekjes. N kushtet e lagshis s lart ajrore, vrugu mund ta shfaros trsisht bimn. Nuk e toleron thatsirn ose periudhat e zgjatura me lagshti t ult. Paraplqen toka me kapacitet ujmbajts t mir pran nivelin t kapacitetit fushor. Shum e ndjeshme ndaj ers dhe nuk mund t kultivohet me sukses pa brezat mbrojts t prshtatshm. Krkesa edafike nuk prbjn ndonj problem, prve rasteve t prdorimit t makinerive. Pjerrsit e ekspozuara ndaj errave tharse duhet t shmangen. Toka ideale duhet t jet lymore e ekuilibruar, e thell dhe me nj kapacitet ujmbajts t lart. I

Syth manaferre pas dmtimit nga ngrirja. Vini re vezoret dhe shtratin e lules t nxir.

n raste t tjera, i tr sythi sht i dmtuar;

Tr lulja, pjalmore, vezore dhe shtrati t nxir

n cilindo rast, nuk do t kemi formim frutash

62

POM AL

prballon edhe toka m t rnda krahasuar me mjedrn por duhen shmangur nntoka e paprshkueshme. Paraplqehen toka lehtsisht acide, pH 5.8 - 6.3. 1.6.3.13 Luleshtrydhja Luleshtrydhja e kultivuar sht nj hibrid kompleks, me prejardhje kryesisht nga Bota e Re, Fragaria virginiana Duch. dhe F. chiloensis (L.) Duch.. sht gjersisht e prshtatur pr shkak t krkess s saj t pakt pranverizuese dhe madhsi bime t vogl, e cila lejon mbulimin e rreshtave t bimve pr ti mbrojtur ato kundr ngricave dimrore. Temperaturat e larta (30C) mund t shkaktojn dmtim t frytit. Przgjedhja e kultivarve pr tiu prshtatur temperaturave dhe kohzgjatja ditore sht e rndsishme. Prballon -15C deri -20C kur sht e prgjumur. Lulet dhe frutat dmtohen nga 1 deri 3C. Shpesh rritet n tunele plastike pr tiu shmangur temperaturave t ulta pranverore. Pavarsisht ksaj, shumica e kultivimit nuk sht e mbrojtur nga ngricat. N klim tropikale, t tilla si n Florida dhe Kaliforni t SHBA, luleshtrydhja mund t kultivohet si bim njvjeare dhe do t prodhoj nga pranvera e hershme deri n fund t vjeshts. Duke qen se fryti maturohet n nj periudh t shkurtr prej 30 40 dit, luleshtrydhja mund t kultivohen n gjersi gjeografike m t mdha se sa ato t krkuara nga shum specie t tjera. Zakonisht krkohet ujitje. Stresi ujor ndikon mbi madhsin dhe cilsin e frutave. Nuk toleron kullimin e dobt. Veanrisht e ndjeshme ndaj Phytophthora fragariae n kushte prmbytje. Shum e ndjeshme n stadin e pjekjes ndaj Botrytis n kushte lagshtie. Toleranca ndaj thatsirs sht e dobt, krkon toka me kapacitet ujmbajts t mir ose ujitje t mir pr t ruajtur nivelet e rritjes dhe garantuar madhsin e duhur t frytit. N zonat e rrahura nga era, brezat mbrojts (erprits) jan t domosdoshm. Pjerrsi graduale t kundrejtuara nga dielli jan t nevojshme pr prodhim t hershm. Duhen shmangur tokat e rnda dhe pa kullim t mir si dhe tokat gurishtore t lehta. Paraplqen toka lymore e ekuilibruar e shkrift me nj kapacitet ujmbajts t mir.

Dmtim nga i ftohti i gonxheve lulore (lart) dhe luleve t hapura tek manaferra

teknologji kultivimi t luleshtrydhes sipas klims

1.6.3.14 Boronica Tre tipat kryesore t boronicave t kultivuara jan shkurrevogla (Vaccinium myrtilloides Michx., V. angustifolium Ait., V. brittonii), shkurrelarta (V. corymbosum L.) dhe sylepuri (V. ashei Reade). Mund t kultivohet n shumicn e rajoneve me klim t but megjithse n ato t ngrohta mund t mos plotsohen nevojat pranverizuese. Boronica shkurreult sht m tolerante ndaj kushteve t ftohta se sa ajo shkurrelart (gjigande) ndrsa boronica sylepur sht m tolerante ndaj klims s ngroht. Ngricat e vona pranverore zvoglojn prodhimtarin. Rrallher prodhimi mund t shkatrrohet nga ngricat dhe zakonisht nuk krkohen masa mbrojtse pr ngricat. Speciet veriore kan krkesa pranverizuese mjaft t gjata dhe si t tilla, nuk rriten n gjersi gjeografike t ulta. Boronicat shkurreulta jan thuajse aq t qndrueshme sa edhe molla; shkurrelarta sht m pak e qndrueshme se sa pemt frutore farore dhe vishnja; sylepuri ka krkesn pranverizuese m t pakt dhe sht m pak e qndrueshmja. Frutat e boronics maturohen n nj sezon t shkurtr n t moderuar. Prgjithsisht krkohet ujitje se ka sistem rrnjor siprfaqsor. Nuk shkon n toka t lagshta e me pak ajrim. Rrnjt xhufkore t imta paraplqejn toka t lagshta, me prmbajtje t lart trofike ose

teknologjia e kultivimit t luleshtrydhes ka psuar nj evoluim konstant n dy dekadat e fundit sistemi m i prhapur sht kultivimi tradicional me nj cikl t vetm frytzimi n pranvern pas mbjelljes nj sezon m par (n ver) n disa zona, jan prhapur teknologji kultivimi t tjera, edhe pse me nj cikl vjetor, realizojn frytzim t dyfisht, nj n vjeshtn q vijon pas mbjelljes e q shfrytzon sythat e diferencuar n fidanishte, ndrsa tjetri n pranvern e ardhshme n zonat m t ftohta malore, sht i prhapur kultivimi i programuar me qllim shkputjen nga cikli sezonal i prodhimit t luleshtrydheve n periudhn e vers, q prgjithsisht sht shum m shprblyes n krahasim me at tradicional pranveror n zonat e ngrohta, prdorimi i bimve t freskta, t mbjella n fillim t vjeshts dhe t kultivuara n mjedise t mbrojtura (tunele) mundson nj prodhim t hershm e t zgjatur, q pas dy muajsh nga mbjellja e deri n Qershor

POM AL

63

kultivart e boronicave dhe krkesat e tyre pranverizuese

Boronicat shkurrelarta (gjigante) ndahen n: (a) me krkesa t larta pranverizuese (Northern highbush blueberries), me nj krkes pr t ftoht q llogaritet mesatarisht 600 800 or n t < 7C dhe rezistenc t lart ndaj ngricave dimrore; (b) me kresa t pakta pranverizuese (Southern highbush blueberries). Mungesa e t ftohtit n klimat e nxehta ka qen prej shum kohsh kufiri i zgjerimit t boronicave shkurrore dhe sht zgjidhur nprmjet hibrideve komplekse t V. corymbosum me V. darrowi, specie spontane e SHBA juglindore. Kultivart e krijuar kan pak krkesa pr t ftoht (< 300 or) duke mundsuar zgjerimin e arealit t kultivimit n klima t buta t ngrohta.

lnde organike tjetr. Paraplqen ndriim diellor t plot. N kushte lagshtie ajrore smundjet krpudhore bhen mjaft shqetsuese. Nuk toleron kushtet e prmbytjes ose thatsirs. N zonat e rrahura nga era, brezat mbrojts (erprits) jan t domosdoshm. N zonat pak t mbrojtura mund t humbas shklqimi blu i elur i frutave. Paraplqehen toka t sheshta. Pr t minimizuar rrezikun e ngricave, duken shmangur zonat kur nuk ka qarkullim t ajrit. Tokat acide (pH 4.0-5.0) jan t domosdoshme, mundsisht torfike. Tokat ranore brenda diapazonit t rekomanduar t pH jan t prshtatshme me kusht q t ruhen nivelet e larta t lagshtis s toks. Shtimi i lnds organike voluminoze si sht tallashi sht i dobishm. Rrnjt e boronics nuk mund t deprtojn n toka t ngjeshura. 1.6.3.15 Rrushi i serezit Rrushi i serezit i kultivuar kryesor jan Ribes rubrum L. (i kuq) dhe R. nigrum L. (i zi). Ai sht po aq i qndrueshm sa edhe pemt frutore farore dhe kan krkesa pranverizuese relativisht t gjata. Pr diferencimin e sythit lulor krkohen dit t shkurtra. Krkesa t larta pranverizuese pr t prishur prgjumjen. Pr t maturuar prodhimin krkohet vetm nj ver e shkurtr. Gjat prgjumjes toleron -20C, n fenofazn e sythit -2 deri -3C ndrsa lulja dhe frutzat -0.5 deri -1C. Rrallher prdoren masa t posame pr kontrollin e ngricave. Zakonisht ujitja sht e domosdoshme. Toleron toka m t rnda krahasuar me shumicn e drufrutorve por kullimi i dobt ndikon negativisht. N kushtet e lagshtis s lart, shtohen problemet me smundjet (Botrytis); po kshtu edhe njollosja gjethore. Uji sht i domosdoshm pr stabilizimin e copave in situ dhe pr zhvillimin e duhur t frytit. Rritja dhe frytzimi n sezonin e ardhshm ndikohen rnd nga thatsira. Rritja dhe prodhimi ndikohen nga era. M tolerante se sa speciet e gjinis Rubus spp. (manaferra, mjedra). Toka e valzuar mund t shkaktoj probleme gjat vjeljes s mekanizuar. Nj pjerrsi e leht ndihmon q qarkullimin e ajit dhe zovlimin e rrezikut nga ngricat. Toleron nj diapazon t gjer tokash nse ka ujitje dhe kullim t prshtatshm. Paraplqen toka t thella, pjellore, me pH 6.0 6.5, jo nn 5.5. 1.6.3.16 Rrushi i frngut Rrushi i frngut (Ribes grossularia L..) krkon klim t but, t ngjashme me rrush-serezit t zi. Lulzimi i hershm shkakton ndjeshmri ndaj ngricave t vona. Sidoqoft, mbrojtja nga ngricat prdoret rrall dhe humbjet e konsiderueshme n prodhim pr shkak t tyre nuk jan t zakonta. Nevojat pr uj jan mesatare (shih toleranca ndaj thatsirs). M tolerante se mjedrat ndaj ujit t teprt, po aq tolerante sa rrushi i serezit. Nuk ndikohet shum nga lagshtia e lart n ajr. N kushtet e reshjeve t teprta gjat pjekjes mund t ket plasaritje t frytit. Toleranca ndaj thatsirs sht mesatarisht e mir. Pjekja e hershme e frutave shmang periudhn kryesore t thatsirs verore. Sidoqoft, zhvillimi i sythit lulor dhe rritja ndikohen nga periudhat e thata. Tolerante ndaj ers, prve rritjeve t reja, t cilat shkaktojn thyerje. Dmtimi i frytit shkaktohet nga frkimi i frutave me gjembat Nuk ka krkesa specifike. Toleron nj diapazon t gjer tokash. Diapazoni i pH optimal sht 6.0 6.5. Krkesat pr ushqyes jan t

periudha e pjekjes e kultivarve t rrush serezit

Rrush Serezi i Kuq: t hershm 'Jonkheer van Tets', 'Junifer', 'Fay's New Prolific', 'Heros' ose 'Laxton's Perfection' Rrush Serezi i Kuq: t mesm 'Red Lake', 'Stanza', 'Cocagne', 'Erde', 'Cassa', 'Rolan' Rrush Serezi i Kuq: t von 'Rotet', 'Red Start', 'Rondom', 'Rode Rebel', 'Rosetta Rotet', 'Rovada', 'Red Poll', 'Redwing' 'Heinemann's Rote Spatlese'... Rrush Serezi i Zi: t hershm 'Burga', 'Gjigandi i Boskoop', 'Tisel', 'Tifon', 'Brodtorp', 'Climax', 'Noir de Bourgogne', 'Bona', 'Fertodi 1', 'Silvergieter', 'Ben Connan', 'Tsema', 'Tiben' Rrush Serezi i Zi: t mesm 'Troll', 'Ben Lomond', 'Tiben', 'Lees Schwarze', 'Rosenthal', 'Wellington XXX (Triplex)', 'Tenah', 'Mendip Cross', 'Royal de Naples', 'Baldwin', 'Adenga' Rrush Serezi i Zi: t von 'Ben Alder', 'Black Reward', 'Blackdown', 'Amos Black', 'Ben Tirran', 'Jet', 'Ojebyn', 'Titania'

64

POM AL

ngjashme me rrush serezin e zi. Rrushi i frngut ka krkesa t larta pr potas.

periudha e pjekjes e kultivarve t rrushit t frngut

me pjekje t hershme 'Early Sulphur', 'Roan', 'Golda', 'Groudbal', 'Hinnonmaki Rot', 'Remarka Dr Bauer's', 'May Duke', 'Xenia', 'Invicta', 'Augustus' me pjekje t mesme 'Hinnonmaki Gelb', 'Greenfinch', 'Rokula Dr Bauer's', 'Rosko', 'Pax', 'Careless', 'Tixia', 'Whinham's Industry', 'Poorman', 'White Smith', 'Martlet' me pjekje t von 'Achilles', ''Mucurines', 'Leveller'

1.6.3.17 Aktinidja Aktinidja kryesore e kultivuar sht Actinidia chinensis Planch. (sin. A. deliciosa (A. Chev.) C.F. Liang et A.R. Ferguson). sht vendase e Taivanit dhe Kins jugore dhe krkon nj ver t gjat e t nxeht pr t maturuar frytin. Krkon nj periudh pa ngrica prej 8 9 muajsh. Pr zhvillimin e mir lulor dhe eljen e sythave sht i nevojshm pranverizimi dimror (600 1100 h nn 7C). Krkesa pranverizuese sht e shkurtr dhe sht e qndrueshme vetm deri n -12C n mesin e dimrit ose -3 deri -7C n fundin e pranvers dhe fillimin e vers. Speciet e ngrnshme t qndrueshme jan A. arguta (Sieb. Et Zucc.) Planch. Ex Miq. dhe A. kolomikta (Maxim. et Rupr.) Maxim. nga Korea, Japonia veriore, Kina veriore dhe Manuria. Bimt koreane jan t qndrueshme nn -25C. Rritja e re n pranver dmtohet n 2C. Degzat dmtohen n 8C. Jan raportuar norma t larta t transpirimit t gjetheve. Krkesat pr ujitje prllogariten n 5 litra/m2. Nuk e toleron lagien e kmbve. Toleron reshje t larta nse kullimi sht i mir. Toleranca ndaj lagshtis sht e mir ndrsa toleranca ndaj thatsirs e dobt, duke psuar rnie t prodhimit. Toleranca ndaj ers sht e dobt. sht shum e rndsishme t ket mbrojtje t mir n vendmbjelljet e rrahura nga era; lastart e rinj thyhen dhe dmtohen kur ka er; edhe frutat mund t psojn vraga. Paraplqen shum kodrat e ngrohta me kullim t mir t ajrit dhe mbrojtje nga era n zonat m t freskta. Krkon toka t thella e t kulluara mir. Kapaciteti ujmbajts i mir sht i dshirueshm pr rritjen verore t lastarve dhe frutave.

terroir

1.6.3.18 Hardhia Hardhia, pr nga qndrueshmria prej t ftohtit, luhatet nga e qndrueshmja (Vitis labrusca L. e njohur tek ne si rrushi ilek ose rrushi me er, d.m.th. arom), tek pjesrisht e qndrueshmja (V. vinifera L., hardhia e kultivuar) e deri tek e brishta (V. rotundifolia Michaux). Hardhia vinifera sht vendase e Evrops juglindore dhe Azis s Vogl, ndrkoh q 2 speciet e tjera jan vendase t Ameriks s Veriut. Hardhia krkon klim t but e t ngroht, zakonisht 900 ose m shum grad ditore rritse ose m shum (temperatura baz 10C). Duke qen se shum kultivar kan krkesa t pakta pranverizuese dhe t tjer syresh mund t rriten me pranverizim nnoptimal n kushtet e kujdesit t posam agroteknik, hardhit rriten n nj diapazon m t gjer t gjersive gjeografike krahasuar me lloje t tjera drufrutore. Shpesh, ngricat pranverore shmangen pasi hardhit lulzojn shum von n pranver. Edhe n kto raste, ndonjher lastart e rinj thahen nga ngricat mesatare. Gjat qetsis (prgjumjes) duron -20C, gjat fazs s hershme t eljes s sythave -1C, gjat lulzimit dhe frytzimit -0,5C Ka sistem rrnjor t thell dhe nevoja mesatare pr uj. Toleranca ndaj tokave t lagshta sht e ult n ver, mesatare n dimr. Toleranca ndaj lagshtis sht po ashtu e ult; n klim t lagsht krkohen trajtime pr kontrollin e smundjes. Toleranca ndaj thatsirs sht e mir, veanrisht n sht mbjell n toka t thella. Nse kultivohet n trina, toleranca ndaj ers sht mesatare n e mir.

kombinimi specifik i vreshtit me karakteristikat gjeografike, klimatike dhe pedologjike ndryshimet n verrat e prodhuara nga i njjti kultivar, rajon, shrbim agroteknik, pjekuri pr vjelje apo proces enologjik "Fingerprinting" e elementve kimike

faktort klimatik q ndikojn n cilsin e vers s rrushit

temperaturat e ajrit dhe toks kontinentaliteti dhe ndryshueshmria e temperaturs sasia dhe cilsia e drits s diellit reshjet dhe shprndarja e tyre lagshtia relative dhe deficiti i trysnis s avujve t ujit prania e ers moti gjat periudhs s pjekjes

POM AL

Nj referenc t plot origjinn dhe prhapjen e rrushit t tavolins e gjeni n: http://www.scribd.com/ doc/81457942/Origjina-dhePerhapja-e-Rrushit-te-Tavolines 65

Fig. 1.28. Kushtet e skajshme t motit, pr shembull prmbytja pas nj rrebeshi (foto lart) ose temperaturat nn zero (foto posht), jan shkatrruese pr shndetin e vreshtit dhe prodhimin e ardhshm.

Tab. 1.15. Ndikimet relative t kundrejtimit (ana e horizontit) t nj vreshti mbi fenologjin e hardhis dhe parametrat fizik

Parametri
Koha e eljes s sythave Temperatura maksimale ditore e hardhis Shpejtsia e tharjes s gjetheve n mngjes Nxehja nga rrezatimi e frytit Ngrohja nga rrezatimi e hardhis n dimr Temperatura minimale e ajrit n dimr Kohzgjatja e sezonit t rritjes (ciklit vegjetativ)

Veri
vonohet m e ult m e vogl m e vogl m e ult m e shkurtr

KUNDREJTIMI Jug Lindje

shpejtohet m e lart m e madhe m e madhe m e lart m e gjat vonohet m e ult m shpej m e vogl m e vogl -

Perndim
shpejtohet m e lart m ngadal m e madhe m e madhe -

Shpatet e rrahura nga dielli prdoren shpesh n zonat e ftohta pr t nxitur grumbullimin e nxehtsis dhe zvoglimin e ngricave. Tolerante ndaj shum tipa tokash, me kusht q t jen t thella e t kulluara mir. Prgjithsisht, paraplqehen tokat e lehta dhe ato me pjellori t ult pasi lehtzojn mirmbajtjen e kurors. Prhapja e sotme e prodhimit t pemve frutore n shkall botrore paraqitet n Tabelat 1.16 dhe 1.17. Gjithashtu, nj tonazh i konsiderueshm i paraportuar kultivohet e konsumohet n nivel

1.7 Prhapja aktuale e llojeve drufrutore

66

POM AL

Tab. 1.16. Karakteristikat e toks dhe rndsia e tyre n przgjedhjen e vendmbjelljes s vreshtit

Karakteristika e toksa

Rndsia n zgjedhjen Vlera e dshiruar e vendmbjelljesb

***** **** **** *** > 5 cm/or < 0.1 cm/cm tok (?) e ult n mesatare >1m

Vlera e padshiruar

Aftsia pr ta ndryshuarc
+ (kullimi me tuba qeramike i mundur por i kushtueshm) ++ (mund t rritet) +++ (mund t rritet) -- (plugimi i thell mund t rris thellsin e rrnjzimit) -- (mund t zvoglohet) --+++ (mund t prshtatet) +++ (mund t rritet) +++ (mund t rritet) -----

Kullimi i brendshm i ujit Kapaciteti ujmbajts Pjelloria Thellsia efektive e rrnjzimit Dendsia vllimore n gjendje t lagur Tekstura ose prbrja mekanike (prpjesa relative e rrs, lymit dhe argjils) pH i toks Lnda organike Organizmat e toks Shkmbi amnor Prbrja siprfaqsore
a

< 5 cm/or > 0.15/cm tok tepr pjellore 0.3 m n munges ujitje 1.5 g/cm3 prpjes e lart lymi (> 50% lym) < 5.0 > 5.0 % ? shih kutiz blu posht tabels shih kutiz blu posht tabels

***

< 1.5 g/cm3 e ekuilibruar, ranore e ekuilibruar, ranore argjilore e ekuilibruar 6.0 - 6.8 1.0 - 3.0 % e ndryshueshme granit, gur ranor e pasigurt

***

*** ** ** * *

b c

Karakteristikat jan renditur sipas rndsis n rnie pr prodhimtarin e vreshtit dhe cilsin e vers Rndsia reltive me disa asterikse tregon nj rndsi m t madhe tregon nj vler t propozuar ose t pasigurt

Lehtsia relative e prshtatjes, ku +++ tregon se prshtatet me lehtsi dhe tregon se sht e vshtir ose e pamundur (---) pr ta ndryshuar n praktik
(?)

vendor pasi shum fruta jan t but dhe nuk mund t ruhen ose transportohen pa ruajtje n t ftoht. Disa fruta tropikal, p.sh. bananet, mangot dhe papajat jan prfshir me qllim q studentt t njihen me larmin e llojeve drufrutore, pavarsisht se ato nuk jan objekt i ktij teksti. Rritja n prodhimin botror t pemve frutore gjat 30 viteve t fundit paraqitet n Tabela 1.18. Shum specie drufrutore paraqesin nj rritje nga 100 n 170% n 30 vitet e fundit, megjithse vihen re disa anomali; pr shembull, n 30 vitet e fundit prodhimi i kumbullave nuk sht dyfishuar (sht rritur me 100%), ndrkoh q mandarinat jan rritur me mbi 200%. Dobia e nj fryti ndihmon pr t prcaktuar prodhimin e prgjithshm t tij. Ksisoj, limont kultivohen po aq leht sa edhe portokallet n zona t ngjashme, por meqense portokallet mund t konsumohen t freskta dhe n form lngu, jan shum m t kultivuara se sa limont, q rrall kan prdorim t freskt dhe n industrin e lngjeve. Rrushi ka katr prdorime, i freskt, pr lng, ver dhe si fryt i that, ku donjri prdorim sht pjes e nj industrie

origjina e toks

shkmbi amnor nga i cili e ka prejardhjen toka mund t ndikoj trthorazi prodhimin e rrushit nprmjet vnies lndve ushqyese q v n dispozicion ose duke ndikuar n hidrologjin e toks tokat glqerore, nse jan mbi 1.2 m t thella, mund t ojn n rritje shum t fuqishme vegjetative ndrkoh q shpesh tokat glqerore konsiderohen shum t prshtatshme pr vreshta

POM AL

67

Tabela 1.17 Shprndarja e llojet drufrutore me rndsi ekonomike botrore (000 ton) Specia
Agrume (t tjera) Aktinidja Ananasi Arra, me gujad Avokado Bajamja, me gujad Banania Dardha Fiku Gshtenja Grejpfryti, prfshi pumelon Hardhia Hurma arabike Hurma (kakia) Kajsia Kumbulla dhe kullumbria Lajthia, me gujad Limoni dhe limeta Luleshtrydhja Mandarina Mango, mangostin dhe guava Molla Papaja Pistaku Pjeshka dhe nektarina Portokalli Qershia Vishnja
Shifra nga FAOSTAT (2011).

Afrika
4.007 0,4 2.896 32.1 732,4 284,3 15.396 690 428 0,2 640 3.803 2.603 0 31 324 186 845 396 1.708 3.944 2.355 1.462 2,7 905 7.140 22,5 0

Azia
2.135 102,7 10.580 2.438 496 575 61.648 17.874 509 1.844 4.837 21.214 4.848 4.077 1.244 7.091 545 5.493 750 18.895 30.217 48.136 5.980 721 13.801 19.732 950,6 270

Evropa
48 693 3,2 382,3 102 357 380 3358 494 117 63 27.574 17 51 934 2.818 163 1.270 1.687 3.000 0 15.231 0 20,4 4.329 6.281 872,1 756

Amerika Veriut e Qendrore

100 38,2 3.632 514,7 1598 760 16.214 887 39 0 1.520 7.069 37 0 62 631 35 3.140 3.754 688 2108 5314 1.021 270,4 1.396 13.126 314,1 206

Oqeania
11 368 113.8 2,5 56.7 34,6 1.249 156 0,09 0 11 1.950 0 3 16 18 0 36,9 37 111 40,8 601 12,6 0 105 300,1 12,2 0

Amerika Jugut
828 237 3.881 53,5 1.090 22,6 17.843 932 34 54,5 341 8.025 0,5 155 31 476 0 2.975 149 2.313 2.174 3.860 2.323 0 993 22.596 69,2 2

Bota
7.137 1.439 21.582 3.423 4.434 2.005 106.541 23.897 1.092 2.015 7.739 69.655 7.505 4.286 3.835 11.360 743 13.862 4.595 24.580 38.900 75.635 11.839 945 21.529 69.606 2.241 1.158

Nj referenc pr origjinn dhe prhapjen e disa llojeve kryesore t drurve frutor e gjeni n: http://www.scribd. com/doc/121862501/Origjinadhe-Perhapja-e-Drufrutoreve

t madhe apo t konsiderueshme. Rrjedhimisht, ato prbjn nj bim bujqsore botrore. Bananet dhe mollt jan fruta popullor sepse jan shum t prshtatshme pr konsum t freskt. Ato kan gjithashtu prdorime t rndsishme si produkte t prpunuara.

68

POM AL

Tabela 1.18 Shprndarja e llojeve drufrutore, ku jepen tre vendet kryesore prodhuese (Statistikat e FAO). Specia
Aktinidja Ananasi Arra, me gujad Avokado Bajamja, me gujad Banania Banania pr gatim Dardha Fiku Gshtenja Grejpfryti, prfshi pumelon Hardhia Hurma arabike Hurma (kakia) Kajsia Kumbulla dhe kullumbria Lajthia, me gujad Limoni dhe limeta Luleshtrydhja Mandarina Mango, mangostin dhe guava Molla Papaja Pistaku Pjeshka dhe nektarina Portokalli Rrushi i serezit (i zi, i kuq, etj.) Qershia Ulliri Vishnja
Shifra nga FAOSTAT (2011).

Prodhimi vjetor ('000) n tre vendet kryesore prodhuese m 2007 pr llojet drufrutore m t rndsishme
Italia Brazil Kina Meksika SHBA India Uganda Kina Turqi Kina SHBA Italia Egjipt Kina Turqia Kina Turqia India SHBA Kina India Kina Brazil Irani Kina Brazili Rusia Turqia Spanja Polonia 455 2.666 503 1.140 1.043 21.766 9.231 12.625 271 925 1.580 8.519 1.130 2.340 528 4.830 499 2.060 1.115 14.152 13.501 27.507 1.898 230 8.032 18.279 600 392 5.788 195 Zelanda e Re Tajlanda SHBA Indonezia Spanja Kina Kolumbi Itali Egjipt Koreja Jugut Kina Franca Iran Koreja Jugut Irani Serbia Itali Meksika Rusia Spanja Kina SHBA Meksika SHBA Italia SHBA Polonia SHBA Italia Turqia 315 2.320 290 250 201 7.325 3.600 841 170 70 547 6.500 1.000 345 280 681 131 1.880 324 2.081 3.752 4.238 800 110 1.719 7.357 140 270 3.481 174 Kili Filipine Turqia SHBA Siria Filipine Gana SHBA Iran Turqia Afrika Jugut Kina Arabia Saudite Japonia Italia SHBA SHBA Argjentina Spanja Brazili Pakistani Irani Nigeria Turqia Spanja Meksika Ukrahina Irani Greqia Rusia 170 1.900 184 250 132 7.000 2.930 799 88 63 430 6.250 970 240 212 675 33 1.260 264 1.271 2.250 2.660 765 78 1.150 4160 33 225 2.600 153

POM AL

69

Tabela 1.19 Rritja e prodhimit botror e llojeve drufrutore kryesore nga 1977 deri 2007. T dhna nga statistikat e FAO. Specia
Ananasi Arra, me gujad Avokado Banania Dardha Boronica Fiku Gshtenja Grejpfryti, prfshi pumelon Hardhia Hurma arabike Hurma (kakia) Kajsia Kumbulla dhe kullumbria Lajthia, me gujad Limoni dhe limeta Luleshtrydhja Mandarina Mjedra Mango, mangostin dhe guava Molla Papaja Pistaku Pjeshka dhe nektarina Portokalli Qershia Vishnja
a

'000 ton n 1977

8.082 717 1.348 34.134 7.552 45 890 461 4.322 53.169 2.660 923 1.517 5.485 447 4.940 1.535 8.246 218 13.134 30.491 2.287 97 6.829 33.901 1.142 590

'000 ton n 2007

18.874 1.695 3.363 81.263 20.106
a

% rritjes nga 1977 - 2007

134 137 150 138 166 395 19 165 17 25 142 260 102 77 74 164 149 220 117 155 111 203 416 156 89 75 96

1.062 1.223 5.061 66.272 6.422 3.324 3.068 9.719 777 13.032 3.823 26.514
a

33.445 64.256 6.937 501 17.457 63.906 1.996 1.158

- Shifra nga FAOSTAT 2007

70

POM AL