Professional Documents
Culture Documents
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ xii
1. NTE
2
3 3 4 5 6 7 7 9 11 12 14 15 16 16 18 19 20 20 21 21 21
2. NTE
iv
indekiler
3. NTE
4. NTE
indekiler
- Asaron ...................................................................................................... Berberin ......................................................................................................... Kalp Glikozitleri ........................................................................................... yot ................................................................................................................ Lektinler ......................................................................................................... Oksalatlar ...................................................................................................... Pirolizidin Alkaloitleri .................................................................................. Safrol .............................................................................................................. Salisilatlar ....................................................................................................... Siyanogenejtik Glikozitler ............................................................................. Tanenler ......................................................................................................... Tuyon ............................................................................................................ NEML YAN ETKLER OLAN BTKSEL DROGLAR ................................ Karsinojenik Reaksiyonlar............................................................................. Alkannae radix (Havaciva kk) ........................................................... Senecio herba.......................................................................................... Eupatorii herba........................................................................................ Rubia tinctorii radix (Boyac kk) ....................................................... Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada) . Cocae folium ................................................................................................. Farfarae folium ........................................................................................ Euphorbia herba ..................................................................................... Kalp-Damar Sistemi Rahatszlklar............................................................... Crataegi flos (Al iei)........................................................................ Ephedra herba (Deniz zm).............................................................. Ginseng radix (Ginseng kk)............................................................... Liquiritiae radix (Meyan kk) ............................................................. Gastrointestinal Rahatszlklar....................................................................... Eucalyptii folium (kaliptus yapra).................................................... Eucalypti aetheroleum [kaliptus (uucu) ya] ................................. Elaterii fructus (Acdvel, Acdlek, Eekhyar)................................... Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim)........ Echinaceae purpureae herba (Ekinezya)............................................... Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh) .................................. Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula, Tavan memesi) ......................... Taraxaci radix cum herba (Karahindiba)............................................. Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu)........................................... Menthae aetheroleum (Nane ya) ........................................................ Sabal fructus (Sabal meyvas)................................................................. Urtica radix (Isrgan otu kk) .............................................................. Curcumae longae rhizoma (Zerdaal) ................................................... Salicis cortex (Kavak kabuu)................................................................ Hydrastis rhizoma ................................................................................... Solunum Sistemi Rahatszlklar .................................................................... Strobili lupuli (erbeti otu) ................................................................... Sinir Sistemi Rahatszlklar ........................................................................... Kava kava rhizoma ................................................................................. Colae semen ............................................................................................ Mate ........................................................................................................ Tanacetii flos (Gmdme) ................................................................
vi
indekiler
Hyperici herba (Sar Kantaron, Binbirdelik otu)................................... Salviae folium (Adaay yapra) ........................................................... Gentianae radix (Centiyan kk) ......................................................... riner Sistem Rahatszlklar ......................................................................... Frangulae cortex (Barut aac kabuu) ................................................. Sennae folium (Sinameki yapra), Sennae acutifoliae fructus (Sinameki meyvas) ................................................................................. Lini semen (keten tohumu).................................................................... Aloe (Sarsabr)........................................................................................ Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas) ...................................... Juniperi fructus (Ard meyvas) ............................................................ Genel Alerjik Reaksiyonlar ........................................................................... Foeniculi fructus (Rezene meyvas), Foeniculi aetheroleum (Rezene uucu ya) ............................................................................... Asparagi rhizoma (Kukonmaz)............................................................. Ginkgo biloba (Mabet aac) ................................................................. Pini aetheroleum (am ya) ................................................................. Arnicae flos (Arnika)............................................................................... Helicis folium (Sarmak)........................................................................ Capsici fructus (Krmzbiber)................................................................. Agni casti fructus (Hayt meyvas) ......................................................... Foenugraeci semen (rek otu) ............................................................ Allii sativi bulbus (Sarmsak) .................................................................. Populi gemma (Karakavak tomurcuu)................................................. Angelicae radix (Melek otu kk) ......................................................... Aurantii fructus (Portakal kabuu)......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
102 102 103 104 104 104 105 105 105 106 106 107 107 107 107 108 108 108 109 109 109 110 110 110 111 112 113 113 115
5. NTE
indekiler
vii
Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
6. NTE
7. NTE
viii
indekiler
Kavrularak Kullanlan Bitkiler ...................................................................... Turu Veya Salamuras Yaplarak Yenenler ................................................ Baz Gdalara Katlarak Yenen Bitkiler ........................................................ Pekmez Hazrlanmasnda Kullanlanlar ...................................................... Reel Yapmnda Kullanlan Bitkiler ............................................................ Kurutulduktan Sonra Kullanlan Bitkiler...................................................... BAHARAT OLARAK KULLANILAN BTKLER ............................................. Baharat Nedir? ............................................................................................... Kri .......................................................................................................... Kfte Baharat.......................................................................................... in Baharat ............................................................................................. Berbere .................................................................................................... Tavuk Baharat ........................................................................................ Baharat Olarak Kullanlan Bitkiler ............................................................... Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra, Coridotyhmus Trleri)............................................................................. Nane (Mentha Trleri)............................................................................ Biberiye (Rosmarinus officinalis) .......................................................... Oulotu (Melissa officinalis) .................................................................. Fesleen, Reyhan (Ocimum basilicum) ................................................ Kimyon (Cuminum cyminum) .............................................................. Frenk Kimyonu (Carum carvi) ............................................................... Rezene (Foeniculum vulgare) ................................................................ Kini (Coriandrum sativum) ................................................................ Anason (Pimpinella anisum) ................................................................. Dereotu (Anethum graveolens) .............................................................. Maydanoz (Petroselinum crispum) ........................................................ Roka (Eruca sativa) ................................................................................ rek Otu (Nigella sativa)...................................................................... Safran (Crocus sativus) ........................................................................... Sumak (Rhus coriaria)............................................................................ Karabiber (Piper nigrum) ....................................................................... emen Otu (Trigonella foenum-graecum)............................................ Zencefil (Zingiber officinale) ................................................................. Karanfil (Eugenia caryophyllata) ........................................................... Krmzbiber (Capsicum annuum)......................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... Yararlanlan nternet Adresleri .....................................................................
175 175 175 176 176 176 177 177 179 179 179 180 180 180 180 181 181 182 183 183 184 184 185 186 186 187 188 188 189 189 190 190 191 192 192 194 195 196 196 197
8. NTE
indekiler
ix
Mikrobiyal Kirlenme ............................................................................... Ar Metal kirlilii.................................................................................... Bitki Koruma rnleriyle Oluan Kirlenme .......................................... Radyoaktif Maddelerle Kirlenme............................................................ BTKSEL AY ETLER............................................................................. Mono aylar .................................................................................................. Karm aylar ............................................................................................... Paket aylar ................................................................................................. Poet aylar ................................................................................................... znr (Instant) aylar............................................................................... Pskrterek Kurutulmu (spray-dried) aylar....................................... Granle aylar ........................................................................................ BTKSEL AY HAZIRLAMA ......................................................................... Drog /Sv Oran............................................................................................ Drogun tme Derecesi ...................................................................... Bitkisel ay Hazrlama Yntemleri ....................................................... BTKSEL AYLARIN KULLANILDII RAHATSIZLIKLAR ........................... Grip ve Souk Algnlnda .......................................................................... Baklk Sistemi Rahatszlklarnda ............................................................ Gastrointestinal Sistem Bozukluklarnda...................................................... Safra Kesesi Rahatszlklarnda ..................................................................... Psikolojik Rahatszlklarda ............................................................................ Bbrek ve Mesane Rahatszlklarnda .......................................................... Kadn Hastalklarnda.................................................................................... Zayflama aylar........................................................................................... BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDA YER ALAN KARIIM AY REETELER....................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
203 204 204 205 205 205 206 209 209 210 210 210 211 211 212 212 213 214 214 214 214 215 215 215 215 216 220 221 222 222 223
9. NTE
indekiler
10. NTE
11. NTE
indekiler
xi
12. NTE
xii
nsz
nsz
Doal kaynaklarn tedavi amacyla kullanlmas insanlk tarihi kadar eskidir. nsanolu bitkilerin kk, yaprak, iek, meyve gibi eitli ksmlarnn tedavi edici etkileri olduunu deneme-yanlma yntemi ile veya tesadfler sonucu renmitir. Bitkiler o dnemlerde de, gelii gzel deil, dnemin ifaclarnn nerilerine gre kullanlyordu. Daha sonra bitkilerin kimyasal yaps aydnlatlm ve ierdikleri etkili maddeler saf olarak izole edilmi, bylece saf ve standart ila kavramnn temelleri atlmtr. Bunun en gzel rnei, stten Salisilik Asitin izole edilmesi ve yapsnn aydnlatlmasdr. 1890 Ylnda bu bileikten basit bir kimyasal ilemle sentetik olarak elde edilen Aspirin (Asetil salisilk asit) insanln yararna sunulmutur. Morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler bitkilerden izole edilen ilk bileiklerdir. Doal kaynaklardan elde edilen bu model bileikler yaps aydnlatldktan sonra, zerinde eitli kimyasal grup deiiklikleri yaplarak daha aktif ve daha az yan etkili sentetik trevler gelitirilmitir. Eczaclk Fakltelerinin Farmakognozi Anabilim Dallar doal kaynaklardan yeni bileiklerin izolasyonu ve yap aydnlatmas, Farmastik Kimya Anabilim Dallar bu bileiklerin sentetik yollarla elde edilmesi ve trevlendirilmesi, Farmastik Teknoloji Anabilim Dallar ise bu bitkisel rnlerin ve sentetik ila etken maddelerinin uygun dozaj ekline getirilmesini salayan bilim dallardr. Ancak bilimsel yollarla standardize edilerek ve farmastik dozaj ekline getirilerek hazrlanan rnler tedavide gvenle kullanlabilen ilalar haline gelebilirler. Son yllarda tbbi ve aromatik bitkiler konusunda bilimsel temelden yoksun popler bir gndem yaratlmaktadr. Grsel ve yazl basnda, bu popler gndemi haksz kar salamak amacyla kullanan kii ve kurulular, insanlarn salk konusundaki hassasiyetinden de yararlanarak, etik ve bilimsel olmayan yaynlar yapmaktadrlar. Yaps ve gvenilirlii ispatlanmam eitli bitki veya bitki karmlarn, hastalklarn tedavisine nererek, insanlar rasyonel tedavi seeneklerinden uzaklatrp ciddi salk sorunlarna neden olmaktadrlar. Bitkisel rnlerin kullanlyla ilgili olarak doal maddeler olduu iin hi bir zararl etkileri yoktur gibi bir yanl gr toplumumuzda hakimdir. Eczaneler dnda eitli marketlerde satlan, gda destei olarak isimlendirilen bu rnlerin bir ksmnn ciddi yan etkiler yapt, hatta lmlere neden olduu bilinmektedir. Bu arada, gerekli bilimsel artlar salamamas nedeniyle, Salk Bakanlndan ruhsat alamam bitkisel ierie sahip olan bu rnler, gda destei kapsamnda Tarm Bakanlndan ruhsatlandrlarak kendilerine bir k yolu bulabilmilerdir. Bu zerinde tartlmas gereken nemli bir sorundur. Bitkisel rnler iin doaldr zararszdr veya faydas olmasa dahi, en azndan zarar olmaz ifadeleri tam olarak gerei yanstmamaktadr. Bilimsel olarak hazrlanmayan hibir rn gvenilir deildir.
nsz
xiii
Bitkisel ilacn elde edildii bitkinin yetitii yer, mevsim koullar, bitki ksmlarnn toplanma zaman gibi ok eitli faktrler, iindeki etken maddenin miktarn ve dolaysyla etkinliini deitirebilmektedir. Kullanlacak bitkilerin standart miktarda etken madde iermeleri gerekmektedir. Herhangi bir yerden toplanan bitki ayn cins ve tr olsa dahi, ieriindeki etken madde miktar farkl olabileceinden doz ayarlamas mmkn olamayacak ve amacna uygun bir tedavi yaplamayacaktr. Kurutma, paketleme, hazrlama ve depolama ilemlerinin standardize edilmesi son derece nemlidir. Farmakopeler ve monograf kitaplar bitki ve bu bitkilerden elde edilen rnlerin standardizasyonu amacyla hazrlanm bilimsel kaynaklardr. Ayrca bu standardizasyon, GAP (Good Agricultural Practice, yi Tarm Uygulamalar) ve GMP (Good Manufacturing Practice, yi malat Uygulamalar) gibi uluslar aras kurallara uyularak gvence altna alnmaktadr. 12 niteden oluan ve Tbbi ve Aromatik Bitkilerle ilgili ksa, kapsaml, grsel ve aklayc bilimsel bilgiler verilen bu kitabn hazrlanmas, uzun bir planlama ve organizasyon sonucu profesyonel bir ekip tarafnca gerekletirilmitir. Bu srete her trl imkan salayan Sayn Rektrmze, Prof. Dr. Aydn Ziya zgre, nite yazarlarna, tasarm birimine ve tm emei geenlere sonsuz teekkrlerimi sunarm.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bitkisel kaynakl ham maddelerin tarihsel geliimini deerlendirebilecek, Bitkisel kaynakl ham maddeleri tanmlayabilecek, Bitkisel kaynakl ham maddelerinden elde edilen rnleri (droglar) karlatrabilecek, Bitkisel kaynakl ham maddeler ile tbbi ve aromatik bitkilerin kalitelerini Farmakopelere gre snflandrp yorumlayabilecek, Bitkisel kaynakl ham maddeler ile tbbi ve aromatik bitkilerin kullanmlarn ve gvenliini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bitkisel ham maddeler Tbbi ve aromatik bitkiler Drog Farmakope Kalite Etkinlik Gvenlik ve gvenilirlik
erik Haritas
GR - TARH NCESNDE (TIBB) BTKLER DOAL HAZNE OLARAK BTKLER BTKSEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB VE AROMATK BTKLER BTKSEL RNLERN KULLANIMI NCESNDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
.
K T A P K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4
ekil 1.1 Doal ortamnda tbbi bitki kullanan bir maymun. (http://www.action bioscience.org/biodi versity/figures/plotki n2.jpg)
Bitkilerin tedavi amacyla kullanld yerleri ve yreleri irdeleyiniz! SIRA SZDE Bitkilerin kullanmlar ile ilgili ilk yazl metinler arasnda M.. 3.500-3.000 ylD NELM lar civarndaSmerlerin ivi yazsyla kil tabletlere iledikleri tarmsal ve tbbi reete bilgileri saylabilir. Geleneksel in tebabetinin kkenlerinin dayand iddia edilen, M..S3.000-2.700 yllarnda yaam efsanevi in imparatoru Shennonga ait O R U tbbi bitki ve tarm ile ilgili bilgiler daha sonraki yz yllarda kaleme alnp gnmze ulatrlmtr. M.. 1.700l yllarda Babil kral Hammurabi, iinde tbbi ve DKKAT aromatik bitkiler ve salkla ilgili kanunlarn da (kodeks) bulunduu bir yazt byk bir ant taa ileterek sonsuzlatrmtr. Yaklak M.. 1.500 yllarnda yazldSIRA SZDE dnlen ve en az 1.000-1.500 yl ncesinin bilgilerini ierdii tahmin edilen Ebers papirsleri ise, gnmze ulaan tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili en eski ve nemli yazl kaynaklardandr. Ayn ekilde Hindistanda, binlerce yllk tbbi ve AMALARIMIZ aromatik bitki kullanmlaryla ilgili geleneklere dayal ve Ayurveda retisini ieren Charaka Samhita ve Sushruta Samhita adl eserlerin yaklak M.. 100 yllarnK T A P
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
da kaleme alnmasna karlk kkeninin M.. 2.000 ylna dayand sanlmaktadr. Helenistik dnemde, hekimliin de piri olarak kabul edilen Hipokrat (M.. 460-377) tbbi bitkiler ile ilgili bilgiler ve yazl eserler brakmtr. Aristoteles (M.. 384-322) ve rencisi Theophrastus (M.. 370-287)un gnmzdeki bitki sistematiine nemli katklar olmu, bitkilerin snflandrlmas ile ilgili ok sayda eser kaleme almlardr.
pek ve baharat yollar (ekil 1.3) sosyal hayat ile birlikte ncelikle Asya ve Avrupada tbbi ve aromatik bitkilerin tarmn, teknolojisini, nakliyesini, ticaretini ve kullanmn asrlarca etkilemitir.
6
ekil 1.3 Tarih boyunca baharat yolu ve ipek yollar.
Bitkisel kaynakl ham maddeler asrlarca doadan yabani olarak temin edilmitir. ok az bir ksm gda amal olarak kltre alnp tarm gerekletirilmitir. Saylar daha da az olan ancak genelde ticari deeri yksek olan baharat bitkilerinin tarm yaplmtr. Tbbi amalarla kullanlan bitkilerin tarm ise daha ok 19. yzyldan sonra gereklemitir. Gnmzde de genelde tbbi bitkilerin tarm, retimi (daha ok Uzakdou ve Gney Amerika), standardizasyonu, amblajlanmas ve pazarlanmas (Avrupa ve Amerika) ayr lkelerde gereklemektedir ekonomik faaliyetler asndan nemli ticari boyutlara ulamtr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
1. nite - Bitkisel Kaynakl Ham Maddelerin Kullanmnda Kalite, Etkinlik ve Gvenlik S O R U
DNELM S O R U
DKKA Modern salk hizmetlerinde tehis ve tedavi hekim ve eczac denetimindeTyaplmaldr. Tbbi bitkiler ilalara, fitoterapi de modern tedaviye alternatif deildir!
DKKAT
BTKSEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB VE AROMATK BTKLER Tbbi ve Aromatik Bitkilerin zellikleri
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Tbbi ve aromatik bitkiler, ila ve gda/gda katk maddesi arasnda geilere sahip K T A P bitkilerdir. Tbbi bitkiler genellikle belirli rahatszlk ve hastalklarn nlenmesinde, tedavisinde ve ila yapmnda kullanlrken aromatik bitkiler daha ok koku ve tat (= aroma) zelliklerine sahip olmalardan dolay eni ve gda veya iecekT LEVZ ON lerde katk olarak kullanlr. Hem koku ve tat zellikleri olan, Eayrca Ytedavi zellikerinden dolay ila olarak kullanlan bitkilere tbbi ve aromatik bitkiler denilmektedir. Bitkinin kokusu, genelde sahip olduu uucu bileiklerden (uucu ya) kaynaklanmaktadr. Aromatik bitkilerden, genelde distilasyon ile Eelde Tedilen uuNT RNE cu yalar, koku ve tat zelliklerinden baka kozmetik ve parfmeride yaygn olarak kullanlr. rnein, kltr de yaplan pelin otu (Artemisia absinthium L.) antiparaziter ila olarak kullanm yannda zel tat ve kokusundan dolay ayrca absint, vermut gibi alkoll ikilerin retiminde kullanlr (bkz. ekil 1.4).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekil 1.4 Eski alardan beri bilinen tbbi ve aromatik bitki: Artemisia absinthium L. (Vienna Dioscorides, De Materia Medica, 512). (http://www.hsl.virgi nia.edu/historical/ra re_books/herbalism/a ssets/apsynthion.jpg)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bu nite kapsamnda, tbbi ve aromatik bitkiler (TAB) tedavi amal kullanmDNELM lar ve ham madde kaynaklarna zg zellikleri asndan deerlendirilecektir. TaS O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
8
SIRA SZDE
DNELM S O R U Drog: la yaplmasnda kullanlan doal organik, inorganik veya sentetik D K tedavi kkenli, K A T zellii olan btn ham maddelere verilen genel isimdir. Ancak daha ok bitkisel kaynakl SIRA SZDE ham maddeler veya bitkilerin ila olarak kullanlan ksm drog AMALARIMIZ olarak tanmlanr.
SIRA SZDE rihsel geliim iinde ok sayda bitkinin eitli biyolojik aktivitelerinden dolay tedavide ve ila olarak kullanlm olmas, bu uygulamalarn rasyonel ve doru uygulamalar olduunu gstermez! DNELM Ksaca ila, belirli standartlar olan, doal veya sentetik, zel bir madde / maddeler karmdr. S O R U Dnya Salk rgtne gre ila; fizyolojik sistemleri veya patolojik durumlar, alann yarar iin deitirmek veya incelemek amacyla kullanlan veya kullanm ngrlen birAmadde veya rndr. Tpta kullanlan ve biyolojik etkinlii olan D KK T saf bir kimyasal madde ya da ona edeer olan bitkisel veya hayvansal kaynakl, standart miktarda aktif madde ieren bir karmdr. Eczaclk Bilimlerinde FarmakoSIRA SZDE lojinin ve Farmakognozinin konusu iinde geen droglar, genel anlamda tedavi amacyla kullanlan her trl doal ve sentetik maddeyi ifade eder. Baka bir ifade ile ila, birAMALARIMIZ drou ieren, hastaya en yararl olacak ekilde uygulanabiveya birka lecek, tedavi edici dozlar iinde toksik olmayan etkin madde veya maddelerdir.
K T A P
lala ilgili dahaT fazla bilgiye AF Farmakoloji nlisans ders kitabndan, ayrca Ouz KaK A P yaalp, Farmakoloji kitabndan ulaabilirsiniz. rnek TolarakZbitkilerde drog olarak kullanlan ksm veya rnler Tablo 1.1de sELEV YON ralanmtr.
Drog (Latince) Aetheroleum Amylum Balsamum Carbo Cera Extracta Extracta fluida Extracta sicca Extracta spissa Gallae Gummi Gummi resina Latex Oleoresina Oleum Oleum virginale Pix Plantae ad ptisanam Plantae medicinalis Plantae medicinalis preparatore Resina Succus Tinctura
NTERNET
TELEVZYON
Tablo 1.1 N T E olarak Drog R N E T kullanlan bitkisel ham maddeler ve rnlere rnekler.
Trke Uucu ya Niasta Balsam Kmr - karbon Mum Ekstre Sv ekstre Kuru ekstre Yumuak ekstre Maz Zamk Reineli zamk Lateks - eksudat Yal reine Ya (sabit ya) Szma sabit ya Katran Tbbi ay Bitkisel drog Bitkisel drog preparatlar Reine Usare - bitki zsuyu Tentr
T.C. Salk Bakanl, la Eczaclk Genel Mdrlnn bitkisel rnler ile ilgili kulland genel tanmlamalara bakacak olursak: Bitkisel Tbbi rn: Bir rnn ieriini oluturan aktif maddelerden bir veya daha fazlas veya bir veya daha fazla preparat veya bir veya daha fazla sayda bu tip bitkisel kaynakl preparatla birleen bitkisel maddelerdir. Bitkisel Maddeler: Btn olarak paralara ayrlm ya da kesilmi bitkiler, bitki paralar, yosunlar, mantarlar, ilenmemi ve genelikle kuru ve bazen de taze liken. Spesifik numunelere tabi olan eksudalar da bitkisel maddeler olarak deerlendirilirler. Bitkisel maddeler kesin olarak kullanlan bitki paras ve binominal sisteme gre botanik ad ile tanmlanr [Kaynak: 11.05.2009 tarih ve 3186 sayl Makam Oluru ile yrrle konan GMP klavuzu, EMEA ve ICH klavuzlar; Farmastik rnlerin yi malat Uygulamalarna (GMP) likin Klavuz]. Bitki toplandktan veya hasat edildikten sonra farkl ilemlere tabi tutularak hem stabilitesi hem de kalitesi artrlabilmektedir. ekil 1.5te gsterildii zere ham bitki ile fitofarmastik rn arasnda katma deer asndan ok farkllk olabilir. Ham madde ile ilgili her ilem bir maliyet ve altyap gerektirir, sonrasnda rnn kalitesinin tescillenmesi ile birlikte pazarda daha fazla talep grr. Dolaysyla piramitteki her rnn belirli kalite standartlarnda arz - talep ilikisi ve ona bal olarak da bir ticari deeri vardr.
ekil 1.5 Tbbi ve aromatik bitkisel rn piramiti ve katma deerleri.
Bitki veya bitkisel kaynakl ham maddeler, en yaygn olan gda veya aromatik zellikleri dnda bitkisel ila olarak kullanlrlar. Ancak tbbi amalar ile kullanlacak bitkilerin etkilerini pratik, tekrarlanabilir, gvenilir olarak salayabilmek iin, ila ham maddelerinde olduu gibi, bitkisel ham maddelere ait zel farmakope standartlarna ihtiya vardr. Aksi halde, bitkisel rnleri ila olarak standardize etmek mmkn olmaz.
Farmakope: Etkin maddelerin ve ilalarn canllarda koruma, tehis ve tedavi amal olarak kullanlabilmeleri iin gerekli ve geerli zellikleri bildiren resmi kaynak, kodeks.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii S O R U
10
S O R U
DKKAT
D KAT Bir bitkiyi veyaKbitki organn tbbi ve farmastik olarak deerlendirmek ve kullanmak zere uluslararas standartlara ihtiya vardr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tbbi bitkilerin etkinliini, kalite kriterlerini, gvenilirliini kayt altna alan ok sayda kaynak vardr: rnein, ulusal ve uluslararas farmakope, kodeks ve benAMALARIMIZ zeri standartlar [Avrupa Farmakopesi (EP), Alman Farmakopesi (DAB) /Kodeksi (DAC), ngiliz Farmakopesi (BP), ngiliz Bitkisel la Farmakopesi (BHP), Amerikan Farmakopesi (USP), Japon Farmakopesi, in Farmakopesi, Hint Ayurvedik K T A P Farmakopesi (API), Komisyon E monograflar ve ESCOP monograflar gibi] ila etkin ve yardmc maddeleri ve bitkisel droglar ierir. rneklerde grlebilecei zere sadece bitkisel drog monograflar, konusunda zellemi farmakopeler ve TELEV YON standart kitaplarZmevcuttur. Bu standartlarnn dnda kalan doal rnlerin tbbi ve farmastik anlamda bir deeri yoktur. Dier taraftan, gda ve kozmetik amalarla kullanlan doal rnlerin de kabul Tedilir T N E R N E standartlarda olmas istenir. Bu durumda ilgili mevzuatlar, Gda Kodeksleri, Trk Standardlar Enstits (TSE), Kalite Ynetim Sistemleri (ISO 9001, ISO= Uluslararas standart Organizasyonu), Gda Gvenlii Ynetim Sistemi (ISO 22000 HACCP, HACCP = Hazard Analysis and Critical Control Points), Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) v.b. standart ve kriterlerin dikkate alnmas gerekmektedir. Aksi halde, sz konusu bitki veya ilgili organ sadece bir bitki tr ve ksm olarak nitelendirilebilir. Trkiyenin Avrupa Farmakope Komisyonuna yelii, Bakanlar Kurulu karar ile taraf olunan Bir Avrupa Farmakopesi Gelitirilmesine Dair Szleme (10 Ekim 1993 tarih ve 21724 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Milletleraras Szleme Karar 93/4735) Resmi Gazetede yaymlanarak 22 ubat 1994de resmiyet kazanm ve yrrle girmitir. Bu szleme ve 767 sayl Trk Kodeksi Hakkndaki Kanun gerei ilemler yaplmakta olup, 6. basks 2007de yaplan Avrupa Farmakopesi ve ekleri Avrupada olduu gibi lkemizde de yasal uyma zorunluluu olan resm bir belge niteliindedir. Salk Bakanl tarafndan Farmakope Komisyonuna hazrlattrlan Trk Farmakopesi - Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu 21 Ekim 2004 ylnda (2004/6421 nolu karar, 25620 sayl Resmi Gazete ) yrrle girmitir. Trkiyenin de ye verdii ok geni bir uzmanlar grubu tarafndan titizlikle hazrlanan ve srekli gncellenen Avrupa Farmakopeside halen 200den fazla bitkisel drog monograf mevcuttur. Tablo 1.2de Avrupa Farmakopesinde yer alan baz bitkilsel droglara ait rnekler verilmitir.
SIRA SZDE
11
Tablo 1.2 Bitkisel Drog monograf rnekleri.
Latince Drog ad Acaciae gummi dispersione desiccatum Aloes extractum siccum normatum Arnicae tincture Belladonnae folii extractum siccum normatum Belladonnae pulvis normatus Myrtilli fructus siccum Myrtilli fructus recens Capsici oleoresina raffinata et quantificata Hyperici extractum Colophonium Plantaginis ovatae seminis tegumentum
Elde edildii bitki Acacia senegal L. Willd., A. seyal Del., dier Afrika Acacialar
Sarsabr standart kuru ekstresi Aloe trleri kzgz tentr Arnica montana L.
Gzelavratotu yapra standart Atropa belladonna L. kuru ekstresi Gzelavratotu tozu obanzm meyvesi, kuru obanzm meyvesi, taze Atropa belladonna L. Vaccinium myrtillus L. Vaccinium myrtillus L.
Ac biber meyvesi oleorezini, Capsicum trleri rafine ve ayarl Sar kantaron ekstresi Kolofan Sar karnyark tohum klf Hypericum perforatum L. Pinus trleri Plantago ovata Forssk. (P. isphagula Roxb.)
Liquiritiae extractum fluidum Meyan kk etanoll sv eksGlycyrrhiza glabra L. ethanolicum normatum tresi, standart Peruvianum balsamum Peru balzam Myroxylon balsamum (L.) Harms var. pereirae (Royle) Harms
Farmakopede ayrca ok sayda bitkisel preparat ve rnn monograflarna ulamak mmkndr. Eczaclarn temel kitab olan farmakopedeki standartlar, sentetik ve doal ila ham maddelerinin kalite snrlarn ve yaplmas gereken standart test ve miktar tayini yntemlerini belirledii iin ila kalitesinin, gvenilirliinin ve etkinliinin gvencesini salar. Tedavide kullanlmas nerilen bitkisel droglar bu standartlar karlayamad anda etki gstermeyecei gibi tehlike unsuru da olabilir. Bitkilerin ila olarak kullanm ile ilgili uzman ve danman bu konuda eitim alm eczaclardr. Ancak unutulmamaldr ki eczac tehis ve tedavi yapmaya yetkili deildir. Hekimin nerdii ilac veya edeerini hazrlayp hastaya vermekten sorumludur.
12
Farmakopede ayrca bitkisel droglarn retimleri ile ilgili de bir paragraf mevcuttur: ... tarm rn veya yabani bitkilerden elde edilirler. Uygun toplama, tarm, hasat, kurutma, paralama ve depolama artlarnn salanmas bitkisel droun kalitesi iin esastr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bitkisel drog preparatlar, bitkisel droglarn ekstraksiyon, distilasyon, skma, fraksiyonlama, saflatrma, younlatrma veya fermentasyon gibi ilemlere tabi tutulmasyla hazrlanrlar. Bunlar paralanm veya toz edilmi bitkisel droglar, tentrler, AMALARIMIZ ekstreler, uucu yalar, sklm usareler ve ilenmi salg rnleri (eksdatlar) dir. Bitki aylar, bitki aylar (1435) monografna uyum gsterir. znebilir bitki aylar, K T A P ncesi hemen hazrlanan, bir veya daha fazla bitkisel drog kullanm preparatndan oluan toz veya granllerden ibarettir. Gerekli yerlerde aflatoksin snrlarna ihtiya duyulabilir. Baz zel durumlarTELE ZYON da, radyoaktifVkirlenme tehlikesi dikkate alnr. Aksine bir hkm veya neri yoksa, bitkisel droglarn miktar tayini uygun bir yntemle yaplr. Bitkilerde drog olarak kullanlan ksmlar Tablo 1.1de sralanmtr. Bitkisel NTERNET preparat rnekleri daha detayl olarak baka nitelerde ilenecektir (daha geni bilgi iin bkz. nite 3.-Bitkisel Ham Maddelerin Kullanma Hazrlanmas). Baz bitkisel rnlere ait nekler ekil 1.6da gsterilmitir.
13
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ekil 1.6
DNELM
DKKAT
Ham madde olarak S O R taze bitki ve kuruU drogtan hareketle elde edilen tbbi ve DKK aromatik bitkisel A T rnler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
14
gerekirse drog sklr ve elde edilen ekstre dieriyle birletirilir. stenen kvam elde etmek iin, uygun yntemlerle, genellikle alak basnta ve bozulmay en azda tutacak scaklkta, ekstre younlatrlr. Ekstredeki zc art belirtilen snr deerlerin altnda olmaldr. Standart ekstreler, uygun inert maddeler kullanarak veya retimde baka bitkisel veya hayvansal ekstrelerin kullanmyla bileiklerin istenen miktarda olmasn salayacak ekilde hazrlanrlar. Sv, yumuak ve kat ekstreler tanmlamalarda mevcuttur (TRK FARMAKOPES I, 2004).
SIRA SZDE
Su ekstraksiyonuSZDE SIRA ile hangi bitkisel rnler elde edilebilir? En yaygn kullanlan bitkisel ham madde ve rnlerle ilgili gncel bilgileri FarD ELM makopelerden Nsalanabilir ve rnn ham maddeden itibaren standartlara uygun olup olmad kontrol edilebilir. Salk Bakanlnda dier tbbi rn ve preparatlarn yannda ara rn olarak S O R U nitelendirilen ruhsatl yaklak 170 bitkisel preparat kaytldr. Bunlarn haricinde standardize edilmi Salk Bakanl onayl 700den fazla deiik farmastik dozaj DKKAT formunda nitelendirilen ayrca 200den fazla bitkisel preparat mevcuttur (RxMedia).
SIRA SZDE Drog (Latince)
DNELM S O R U
DKKAT
Tablo1.3 SIRA SZDE Farmakopede geen ve drog olarak kullanlan bitki AMALARIMIZ organlar.
Trke Soan Kabuk meyva kabuu iek/ iekler Yaprak / yapraklar Meyve Dal tomurcuklar Toprak st Odun Pulpa - etli ksm D meyve kabuu Etli mezokarp Kk Toprak alt gvde Tohum Tohum kabuu Sporlar Dal sap/saplar Dal ular Yumru/ yumrular
Bulbus CortexAMALARIMIZ Epicarpium Flos/ Flores Folium/Folia Fructus Gemmae/Turiones TELEVZYON Herba Lignum Mesocarpium Pericarpium Pulpa Radix Rhizoma Semen Seminis tegumentum Sporae Stipes/stipites Summitates Tuber/tubera
NTERNET K T A P
K T A P
Ara rn: Tedaviye yardmc ve sal koruyucu doal (bitkisel, hayvansal, mineral T E L veVdier O N vb.) E Z Y farmastik rnler. Orijinal Tbbi rn (Yeni la): Etkin madde/maddeler NTER ET asndanNbilimsel olarak kabul edilebilir etkinlik, kalite ve gvenlie sahip olduu kantlanarak, Trkiyede pazara ilk defa sunulmak zere ruhsatlandrlm/izin verilmi rn ifade eder. (la ve Eczaclk Genel Mdrl)
15
ekil 1.7
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P
Avrupa la Deerlendirme Ajans (EMEA= European Medicines Agency) bnD N (HMPWP) ile yesinde 1997de Tbbi Bitkisel rnler alma Grubunun kurulmasE L M TELEVZYON birlikte her lkede farkl ekillerde ruhsatlandrlmakta olan tbbi bitkisel rnleri uyum salamak zere incelemeye alm, bu ynde almalar balatmtr. S O R U http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpwp/working.htm
NTKRNET E D KAT
Avrupa la Deerlendirme Ajans, tbbi bitkisel rnn ruhsatSIRA SZDE iin, ilgialabilmesi li farmakolojik ve toksikolojik almalar tamamlanm olmas ve rnn etkinliinin klinik deneylerle ve bulgularla kantlanm ve endikasyonun belirlenmi olAMALARIMIZ masn talep eder. Konvansiyonel ilalarda olduu gibi, tbbi ve aromatik bitkilerde ve preparatlarnda farmakolojik etki ve etkinlik iin klinik aratrma sonular istenir. Kontrol gruplar ile karlatrmal (plasebo etkisi dahil) olarak farmakodiK T A P namik, farmakokinetik, toksikolojik ve dier klinik deney ve aratrmalar sonucu elde edilecek bulgularla ilgili rnlerin etkinlii ve gvenlii ispatlanmaldr. Ayn ekilde fitoedeer preparatlar da farmakope standartlarna uygun olmaldrlar. TELEV ZYON Avrupada ok iyi tanmlanm ve uzun sredir pazarda bulunan tbbi amalarla kullanlan bitkisel rnler iin uygulanan Salk Bakanlklarnca basitletirilmi ruhsatlandrma sistemi de mevcuttur (CD 1999/83/EC). rnn etkili bileikleri ile SIRA R N E T T E SZDE ilgili farmakolojik ve toksikolojik veriler, yaynlanm gncelN kapsaml bilimsel kaynaklardan ve yaynlardan salanr, etkinlik ve gvenilirlik ilgili kantlarla belgelenir. Bu durumlarda bitkisel rnler ile ilgili esneklikler de vardr. rnein; Baz DNELM etkiler iin kant istenmemekle birlikte geleneksel olarak ... iin kullanlmaktadr, bu rnn ... etkinlii ispatlanmamtr (vb. ifadeler) kullanlabilir (EMES O R U A/HMPWP/15/99). Daha detayl bilgi iin EMEA - HMPC sayfalarn inceleyiniz! http://www.emea.euroDKKAT pa.eu/htms/general/contacts/HMPC/HMPC.html
SIRA SZDE
Etkinlik
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
16
Kalite
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tbbi ve aromatik bitkilerin toplanmas, tercihan tarmsal retimi [retim kalitesi = GAP (Good Agricultural Practice)] aamasndan itibaren ve sonrasnda iyi retim uygulamalar SIRA SZDE [=GMP (Good Manufacturing Practice)] ile elde edilen rnler ilgili kalite kontrol yntemleri ile ortaya konulmal. Burada bitkinin tr (hatta genetik kayna veya kltr formu, kltivar), yetime veya yetitirme koullar, mevsimsel, ekoDNELM lojik zellikleri (kontaminasyonlar dahil), ilgili organlar, toplama ekli ve zaman, kurutma koullar, retim ve standardizasyonu, retim ncesi/esnasndaki ve sonraS veya sndaki etkin O R U standart madde kontrolleri ve miktar tayinleri bitkinin tbbi ve aromatik amalarla kullanlp kullanlamayacana dair parametreleri salar. Elde edilen veriler veK parametreler ilgili farmakopelerdeki deerler ile karlatrlmak suD K AT retiyle droun nihai kalitesi hakknda karar verilir. Kontaminasyonlar ise mikrobiyal, parasiter, yanl tarmsal ilalama (pestisit) ve gbreleme, ayrca zehirli ar metaller SIRA SZDE (Civa, Kurun, Aluminyum, Krom, Kadmium v.b.) eklinde olabilir. Bu tip kontaminasyonlarn varl ilgili analitik ve spektroskopik yntemler ile farmakope limitleri dahilinde AMALARIMIZ olup olmad kalite kontrol yntemlerinde veya spesifikasyonlarda tanmlanmtr. Bitkisel materyallerin kaliteleri konusu ile ilgili daha fazla bilgi iin program iindeki K T A P Bitki Kimyas ve Kalite Kontrol Yntemleri Kitabna baknz.
SIRA SZDE Bitkisel ham maddelerin ve tbbi ve aromatik bitkilerin etkinlii kadar gvenilirlii ve gvenlii nem tamaktadr. Kullanlacak bitkisel materyal zararl ve kanserojen maddeler Dierebilmektedir. Bazen bitkiler benzerlikten dolay zehirli bitkiler ile NELM NT kartrlabilir E R N istenmeyen sonular ortaya kabilir. zellikle son zamanlarda ve E T bitkilerde ila etkin maddeleriyle yaplan bilinsiz tahi ile byk sorunlar S O R U yaanmaktadr.
K T A P
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE BTKSEL RNLER ZARARSIZDIR! Aratrnz - sorgulaynz! AMALARIMIZ Bu konuda tedbiren T.C. Salk ve Tarm Bakanlklar aktarlarda ve baharatcDNELM larda bulundurulmamas gereken madde ve bitkiler listesi yaynlamtr [ bkz. nite 2de (Tbbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel rnlerin Kullanmnda Etik) ]. Denetim S konu yetersizliiKveOT RAU P ile ilgili kiilerin ve meslek mensuplarnn eitimsizlii sz konusudur. Salk Bakanl denetiminde ruhsatlandrlan bitkisel rnlerde genelde bu tr problemler Tyaanmamaktadr. Bu tip rnlerin daha ok eczanelerde ve ecDKKA TELEVZYON zac danmanlnda tketiciye sunulmasnn nemli bir katks vardr. Ayrca bu tip rnler kalite ve etkinlik kriterlerini farmakope dzeyinde salayabilmektedir. SIRA SZDE Kalite konusundaki kriterlerden sonra etkinlik iin doru kullanm da ok nemlidir. ncelikle bitkisel etken maddelerin de bir raf mrnn olduunu unutNTERNET mamak gerekir. Yanl saklama koullarnda en kaliteli rn ksa srede zararl, AMALARIMIZ alerjik, toksik bir rn haline dnebilir. K T A P
DKKAT TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
17
rnek: Keten tohumu (Lini semen) ezilerek sunulduunda ok ksa srede tketilmelidir, zira ksa srede ierdii ya asitleri oksitlenir. Baz ekstreler nemlendiinde mikrobiyal kontaminasyona maruz kalr. Gne ve s da genelde bitkisel preparatlarda istenmeyen kimyasal maddelerin oluumuna sebep olabilir. la olarak kullanlacak bitkilerde kalite kadar miktar nemlidir. Sradan bitkilerde yaplmas mmkn olmayan ancak farmakope standardndaki droglar kullanlarak gerekli doz ayarlanmas yaplabilir. nki bitkiler doza bal olarak erikin, yal ve bebeklerde de farkl etkiler gsterebilir. Bu tip bitkisel rnler mutlaka bir hekim, eczac ve bitkisel tedavi veya ilalar konusunda uzman kiiler denetiminde kullanlmal. Ksacas bitkisel ham maddeler ve onlardan elde edilen rnler, doadan tketiciye kadar olan zincirde ve sonrasnda etkinlikleri kadar kullanmda salk ve gvenilirlik ile ilgili hi bir risk tamamaldr.
18
zet
A M A
Bitkisel kaynakl ham maddelerin tarihsel geliimini deerlendirebilmek. Gnmzde de yaygn bir ekilde kullanlan tbbi ve aromatik bitkilerin kullanmlar insanlk tarihi kadar eskidir. Tarihsel sre iinde, bitkiden modern fitoteraptik/fitofarmastik maddeye gei teknolojinin sunduu imkanlarla tedavide hakl yerini almtr. Bitkisel kaynakl ham maddeler her adan modern illara kaynak tekil etmi ve halen daha etmektedir. Bitkisel kaynakl ham maddeleri tanmlayabilmek. zellikle az gelimi ve gelimekte olan toplumlarda, doal rnler, bitkisel kaynakl hammaddeler bir ok kullanm ile gnlk hayatta nemli bir yer tutmaktadr. Tbbi ve aromatik bitki olarak bitkilerin kullanlmayan ksmlar neredeyse yoktur. Bitkiden bitkiye, kaynaktan kaynaa deimekle birlikte yer alt organlarndan yer st organlarna ve hatta eksdatlar gibi patolojik rnlerine kadar bitkisel ham maddeler kullanlmaktadr. Ayrca kurutulmu, sonrasnda tlm ve eitli yntem ve tekniklerle ilenmi ekstre, ya, pastil gibi rnleri, bunlardan hareketle hazrlanm farmastik ekilleri mevcuttur. Bitkisel kaynakl ham maddelerinden elde edilen rnleri (droglar) karlatrabilmek. Her bitki, her drog doal yaplar gerei farkllklar iermektedir. Ancak bir bitkiden elde edilen droun standart bir rn haline getirlmesi tedavide ila olarak kullanlmas asndan nemlidir. Aksi halde bu rn sadece bir bitki olarak kullanlr ve hi bir teraptik etki gzlenemez.
A M A
Bitkisel kaynakl ham maddeler ile tbbi ve aromatik bitkilerin kalitelerini farmakopelere gre snflayp yorumlayabilmek. eitli lkelerde farkllk gsterebilecek farmakope kriterleri genel itibariyle droun kalitesini etkilemez: Eer uluslararas ithalat-ihracat yaplacaksa, ilgili lkelerin standartlar nem kazanr. Bitkisel kaynakl ham maddeler ile tbbi ve aromatik bitkilerin kullanmn ve gvenliini aklayabilmek. Bitkilerin kullanm ile ilgili en byk sorun gvenlik ile ilgili olan sorundur. Botanik materyaller bir birine benzerlik gsterdiinden sk sk kartrmalar olabilir. Dier taraftan da tahi ile de istenmeyen etkiler gzlenebilir. Ayrca modern hayatn getirdii evresel ve mikrobiyolojik kirlilik drog olabilecek bitkisel materyali olumsuz etkilemektedir. Bu amala farmakope kalite kontrol kriterleri srekli gncelletirilip tehlikeli maddeleri veya kontaminantlar en erken safhada tehis etmek zere monograflar ve yntemler gelitirmektedir.
A M A
A M A
A M A
19
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitkilerin kullanm alanlarndan biri deildir? a. Yiyecek / Gda b. ecek c. Nakliye d. Kozmetik e. la 2. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitkilerin kullanm ile ilgili yazl kaynaklardan biri deildir? a. Materia medica b. Orhun yaztlar c. Ebers papirusleri d. Hammurabi kanunlar e. Sushruta Samhita 3. Aadakilerden hangisi ipek ve baharat yollarnn etkiledii alanlardan biri deildir? a. Tarm b. Bitki teknolojisi c. Ticaret d. Nakliye e. Hayvanclk 4. Aadaki ifadelerden hangisi bitkiler ile ilgili yanl bir ifadedir? a. Anadolu farkl eko-corafik blgeye sahiptir. b. Trkiyede yetien yaklak 3.500 bitki endemiktir. c. Endemik bitkiler belirli bir blgeye has nadir bitkilerdir. d. evre ve bitki eitleri tehdit altnda deildir. e. Birok 3. Dnya lkesi modern tp ve salk olanaklarndan yoksundur, tedavide bitkiler kullanlr. 5. Aadakilerden hangisi tbbi bitkisel rnlerin kullanm ncesinde dikkat edilecek faktrlerden biri deildir? a. Etkinlik b. Kalite c. Gvenilirlik d. Maliyeti e. Gvenlik 6. Aadakilerden hangisi drog olarak kullanlan bitkisel ham madde ve rnlere bir rnek deildir? a. Sabit ya b. Reine c. Ekstre d. Bitki banyosu e. Balsam 7. Aadakilerden hangi standart tbbi ve aromatik bitkilerin tedavide kullanlmas ile ilgilidir? a. Farmakope b. TSE Standartlar c. ISO 9001 d ASTA e. Codex alimentarius 8. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitkilerin farmakopeye gre ila olarak snflandrlmasn gerektiren zelliklerinden biri deildir? a. Gvenilir olmas b. Farmakope koullarn salamas c. Kaliteli olmas d. Etkin olmas e. Aromatik olmas 9. Aadakilerden hangisi bitkisel drog monograf rnei deildir? a. Liyofilize ekstre b. Sar kantaron ekstresi c. Sar karnyark tohumu d. Peru balsam e. Lale iei 10. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitkisel rn deildir? a. Pestisit b. Standardize ekstre c. Uucu ya d. Drog e. Taze bitki ve aromatik bitki
20
6. d 7. a 8. e 9. e 10. a
21
2
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Genel olarak etik ve deontoloji kavramlarn tanmlayabilecek, Tbbi ve aromatik bitkilerin retiminden tketimine kanuni, etik ve deontolojik yaklamlar deerlendirebilecek, Tbbi ve aromatik bitkilerin kullanm ile ilgili etik sorunlar yorumlayabilecek, Tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kurallar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tbbi ve aromatik bitkiler (TAB) Etik Etik kod ve uygulamalar Ahlak Biyoetik Deontoloji Kanun ve ynetmelikler Biyoeitlilik Biyokorsanlk Ham madde kalitesi TAB kullanmda sakncal durumlar
erik Haritas
GR ETK NEDR? BYOETK TIBB VE AROMATK BTKLERN KULLANIMINDA ETK TIBB VE AROMATK BTKLERN KULLANIMINDA SAKINCALI DURUMLAR
Bu nite kapsamnda TAB ve eitli bitkisel rnlerin tohumdan itibaren son kullancya ulamas aamalarna kadar geen sreteki etik kurallara, kodlara, ilkelere ve deontolojik uygulamalara geni bir bak as verilecektir.
24
ETK NEDR?
Etik, tre bilimi, eitli meslek kollar arasnda taraflarn uymas veya kanmas gereken davranlar ve/veya ahlki, ahlkla ilgili konular olarak tanmlanmaktadr (Trk Dil Kurumu, TDK).
Felsefe: Varln ve bilginin bilimsel olarak aratrlmas veya bir bilimin / bilgi alannn temelini oluturan ilkeler btn, dnya gr (TDK).
Deontoloji, kiinin mesleki etkinlikleri srasnda, meslektalarna ve topluma kar, uymak ve uygulamak zorunda olduu kurallar, tutum ve davranlarn bilgisi, ykmllkler bilgisi, normatif bilgi olarak tanmlanmaktadr (TDK).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Etik davranlar ve kodlar insanlk tarihi kadar eskidir. Ahlak, etik vb. konulardaki ilk kaytl kaynaklara yaklak M.. 2.600 yllarnda mehur Msrl hekim mhotep ile, daha sonrasnda ise M.. 1.800 yllar civarnda Hammurabi Yasalarnda ve M.. 400 yllarndan gnmze kadar uzanan Hipokrat Yemininde rastlamak mmkndr. Birey ve toplumlar tarih boyunca etik gibi konularn da iinde bulunduu felsefe ile ilgili konular dnm, fikir yrtm ve gelitirmitir. nsanlar etik deerlendirme konusunda deneyim ve abalarla, eletirel dnce sonucu baz yarglara arac olup bunlar zaman iinde gelitirmilerdir. Yani, aslnda etik, dnp akl yrtmeye, emin olgulardan kan manta, genel kabul grm, paylalan deneyimlere ve temel igdlere dayanmaktadr. Baka bir bak asyla etik, asrlar boyu sren uzun bir deneyim szgecinden gemi gl ve uygulanabilir ilkeler veya kurallardr. Etik, kken olarak Yunanca ethos, yani tre szcne dayanmaktadr. Temelde felsefi yaklam ile yanl dorudan ayrmak amacyla, ahlak kavramn sorgulad iin, birok kaynakta, ahlak bilimi olarak da nitelendirilmektedir. Trk Dil Kurumunun (TDK) Gncel Trke Szlne gre ahlak: bir toplum iinde kiilerin uymak zorunda olduklar davran biimleri ve kurallardr. Baka bir ifade ile, etik, yazl olmayan ancak herkes tarafndan bilinen ve uyulmas, uygulanmas, saylmas beklenen toplumsal kurallar ve hatta kanunlar olarak da kabul edilir. Antropoloji, tarih, sosyal yaam, politika, ekonomi, salk gibi konularda etik kurallar daima mevcuttur. Daha zel ekliyle etik, biyolojide ve yaam bilimlerinde biyoetik; ekolojide evresel etik; eczaclkta eczaclk etii, tp ve tedavide tp etii olarak uygulama bulmaktadr. Daha ok tp ve eczaclk alannda kullanlan, temelde olduka farkl kavramlar olmasna ramen, bazen deontoloji ve etik kavramlar birbiriyle kartrlabilmektedir. Deontoloji, Eski Yunancadan gelen bir szck olan deonto, yani grev ve ykmllkdr. Ksaca, bir ii gerekletirirken uyulmas gereken kurallarn btn olarak zetlenebilir. nsann belirli devleri olduunu kabul eden ahlki retilerden kaynaklanan, grev ve kurallarn farkl mesleklerdeki uygulamalarn inceler. Deontoloji aslnda tm meslekleri kapsayan ve ilgili meslek sahiplerinin, mesleklerini uygularken yapmalar, uymalar, dikkat etmeleri gereken eitli kurallar kapsamaktadr. Baka bir ifade ile deontoloji mesleklerini uygulayan kiilerin davranlarn belirleyen bir bilim dal olarak da tanmlanabilir. Mesleki anlamda etik, daha ok uyulmas gereken ahlak kurallarn kapsarken, deontoloji ise uygulanmas zorunlu kurallar olarak nitelendirilebilir. Etik kod, ilgili meslek alanndaki devlerin, haklarn, erdemli ve iyi davranlarn nasl olmas gerektiini belirleyen yazl metinlerdir. Yani ksaca; genel ilkeler SIRA kurallar olarak da tarif edilebilir. Hekimlik, hemirelik, herbalistve kabul edilenSZDE lik gibi deiik meslek gruplarna ait yaynlanm ulusal ve uluslararas etik kodlar bulunmaktadr.N E L M D Mesleki etik kodlara rnek olarak Amerikan Herbalistler Loncas Etik Kodlar (Herbalists Code of Ethics - American Herbalists Guild) verilebilir (Henz Trkiye S O R yksek eitim veUretiminde herbalist eitimine ynelik bir program yoktur). Daha detayl D K K A T baknz Websitesi: bilgi iin
SIRA SZDE
DKKAT
http://americanherbalistsguild.com/ethics.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
25
Genelde, kurallar kiilere seme veya yarglama olana vermez. Bu durumda ilkeler devreye girer. lkeler, daha genel ve temel niteliktedir, genelde davran biimini belirlemez, ancak kiisel sorumluluklar vurgular, deerlendirme yapma ve yargda bulunma olanan verir. Sonuta ayn ilkeye bal kalarak farkl davran ve uygulamalar grmek mmkn olur. Hukuki kurallarn, yani yasal dzenlemelerin toplumsal ve bireysel yaam yeterince kontrol edemedii noktalarda etik kurallar devreye girer. Her ikisi bir birinin tamamlaycs olabilir. Ancak yaptrm asndan hukuk ve etik arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr; yasalarca belirlenmi snrlar iinde para veya hapis gibi maddi-fiziki cezalandrmalar uygulanrken, etik cezalar tamamiyle manevi SIRA SZDE basklarla snrsz ekillerde yaplabilir. Kanuni cezann sresi tanml ve snrldr, fakat etik ceza vicdani olarak mr boyu srebilir. Zamanla etik kurallar yasal dzenlemeler ile kanuni zellik de N E L M D kazanabilir. Sonuta hukuki kurallar kiilerin uygulamalarn zorunlu olarak yaplmasn salarken, etik kodlar ve uygulamalar ise gereklilik balamnda kalmasn salar, bu S O R U ekilde disiplinli almalara olanak verir.
D KAT Etik, hukuun yetersiz olduu, hkm ve karar veremedii durumlardaKuygulanmal.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE Hukuk ile ilgili Ksa bilgiler: Yasama organlarnca tebli edilen yasa (kanun) veya mevzuat, yrrlkte olan ve uygulanan yazl hukuk kurallardr. T.C. Anayasasna gre yasama yetkisi Trkiye AMALARIMIZ Byk Millet Meclisine (TBMM) aittir. Kanun nerileri (=Kanun Tasars) milletvekilleri ve Bakanlar Kurulunca yaplr; TBMM yelerinin hazrlad kanun nerilerine ise Kanun Teklifi denir. Tasar ve teklifler TBMMinde ilgili komisyonlarca grlp tartldktan sonra kabul gren neriler Genel Kurula K T Aedilir, burahavale P da da kabul edilen neriler Cumhurbakannn da onay ile Resmi Gazetede yaynlanr ve kanunlar. Meslek ile ilgili yasa veya mevzuat, sunulacak hizmetlerin rgtlenmesi, Y O N T E L E V Z planlanmas, yrtlmesi, hizmet yetkilileri, grev ve sorumluluklarn tanmland yasa, tzk, ynetmelik ve kararnamelerden oluur. Ayrca konu ile ilgili yaptrm ve ceza ile ilgili ksmlar da bulunabilir. Kanunlarn yrrle girecekleri tarih, kanun met N ilgili numarasyninde yazl deilse Resmi Gazetede yaynlandktan 45 gn sonra T E R N E T la birlikte yrrle girer. Tzk, ilgili kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii i veya grevleri tanmlamak zere Bakanlar Kurulu tarafnca yaynlanan hukuk kurallar olarak tanmlanabilir. Ynetmelik ise Babakanlk, Bakanlklar ve belediye, niversite gibi dier kamu tzel kiilerinin kendi grev alanlar iinde yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere yaynladklar hukuk kurallardr. Kararname, Bakanlar Kurulunca verilmi ve Cumhurbakan tarafnca imzalanm olan kararlardr. Kanun Hkmnde Kararname ise TBMMnde Anayasa esaslar dahilinde hkmetin baz konularda kard yazl hukuk metinleridir. Genelge, st makamlarn alt makamlara belirli gncel konuda ilgili birimlere iletilmek zere bilgilendirme veya ynlendirme amal yazdklar ve gnderdikleri resmi yaz. Bireylerin veya toplumlarn adalet ve hukuk erevesinde yetkilendirilmesi ile kazandrd hak ve zgrlkler vardr ki bunlarn banda insan haklar gelmektedir. Ancak bunun yannda tm bireyler yasalara uymak zorunda olup hukuki dev, sorumluluk ve ykmllkler tar.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
26
Hukuki sorumluluk insan hayatnda tm toplumlarda farkllklar gstermekle birlikte her yerde vardr. Dier bir ifade ile; hukuki sorumluluk, yasalarn insanlara yapmay emrettii eylemlerin gerekletirilmesi veya yasaklad eylemlerin yaplmamas durumudur. Aksi halde kanunda tanmlanm su unsuru gerekleir ve cezay gerektirir. Ceza-, dare-, Ticaret-, evre Kanunu gibi temel ve genel toplumsal kurallar ve yaptrmlar dnda Tablo 2.1de rnekleri verilmi konu ile ilgili baz zel hukuk kurallar da verilebilir.
Tablo 2.1 Salk, tedavi, ila, tbbi bitkiler ile dorudan veya dolayl olarak ilgili baz kanun, talimatname, ynetmelik, genelgeler vb. Tarih 14.04.1928 26.05.1928 24.12.1953 01.11.1984 01.10.1985 19.06.1986 15.08.1986 Numara ve Say (R.G.:Resmi Gazete) NO: 1219 (R.G: 863) NO: 1262 (R.G: 898) NO: 6197 (R.G: 8591) R.G: 18562 NO: 5777 NO: 3298 R.G.: 19139 R.G: 19196 Balk Tababet ve uabat Sanatlarnn Tarz crasna Dair Kanun speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanunu Eczaclar ve Eczaneler Hakknda Kanun speniyari ve Tbbi Mstahzarlar malathaneleri Ynetmelii Aktarda, Baharatlarda ve Benzeri Dkkanlarda Satlmas Mahzurlu ve Tehlikeli Olan Maddeler Genelgesi Uyuturucu Maddelerle lgili Kanun Farmastik ve Tbbi Mstahzar, Madde, Malzeme, Terkipler ile Bitkisel Preparatlarn Geri ekilmesi ve Toplatlmas Hakknda Ynetmelik Beeri speniyari ve Tbbi Mstahzar malathaneleri Ynetmelii Uygulama Klavuzu (GMP) Bitkisel ve Hayvansal rnlerin Ekolojik Metodlarla retilmesine likin Ynetmelik Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun Beeri Tbbi rnler Ruhsatlandrma Ynetmelii Tketicinin Korunmas Hakknda Kanun Tbbi Farmastik rnler Ruhsatlandrma Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik -Ara rn Klavuzu Nesli Tehlike Altnda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Trlerinin Uluslararas Ticaretine likin Szlemenin Uygulanmasna Dair Ynetmelik Beeri ve Tbbi rnlerin Tantm Faaliyetleri Hakknda Ynetmelik Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hkmndeki Kararname TRK FARMAKOPES I-Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu 2004 Beeri Tbbi rnler Ruhsatlandrma Ynetmeliinde Bitkisel Tbbi rnler - Ayr Bir Blm Altnda Kurallara Balanmtr.
NO: 15O5 R.G.: 22145 NO: 4077 R.G: 22218 R.G: 22221 R.G: 23887
27.12.2001
R.G: 24623
27
Tablo 2.1 devam
Numara ve Say (R.G.:Resmi Gazete) R.G.: 2631 R.G.: 27388 Kozmetik Ynetmelii
Balk
Gda ve Yem Amal Genetik Yaps Deitirilmi Organizmalar ve rnlerinin thalat, lenmesi, hracat, Kontrol ve Denetimine Dair Ynetmelik
Ayrca uluslaras nitelikte baz ynetmeliklere ve dzenlemelere rmekler 1995 CAC/RCP 4 Baharatlar ve Kurutulmu Aromatik Bitkiler in Hijyenik Uygulama Ynetmelii (Codex Alimentarius Komisyonu) GACP- yi Tarmsal Hasat ve Toplama Uygulamalar ile ilgili Dzenlemeler EMEA -HMPWP (gncel HMPC) Tarafnca Bitkisel llarla lgili Dzenlemeler Bitkisel lalarn Stabilitesi (Taslak)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii S O R U
28
S O R U
DKKAT
DK Etik ne deildir?K A T
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ahlakla ilgilidir, ancak ahlak deildir. SIRA SZDE Din veya inan deildir. Gelenek, grenek, rf, adet ya da tre deildir. AMALARIMIZ Hukuk deildir. Toplum veya gruplarda deildir (ancak birey ferdi olarak etik olmal!).
A P
K T A P
K T BYOETK
TELEVZYON
NTERNET
Gnmzde etik zel ve genel anlamda, hem insan - insan(lar) aras, hem de insan - doa (evre) ile ilgili davranlara, yani yaam bilimlerine mdahildir. Tbbi T E bilimlerde meydana gelen gelimeler, eitli teknolojik gelimelere ve biyolojikL E V Z Y O N bal olarak bilimsel sonularn etik alardan meydana getirdii kapsaml sorunlarn incelenmesi ve irdelenmesiyle gelien etik alan biyoetik olarak tanmlanmaktadr. Kelime E R N E T anlamndan hareketle canl etii btn bir yaam ve gelerini koNT nu alan bir etik bak asdr (bkz. ekil 2.2).
Evrensel boyutta biyoetik, son yzyln sonlarndan itibaren, felsefenin ve dncenin nemli blmlerinden biri haline gelmitir. Ayn zamanda nemli sorunlar da beraberinde getirmitir; insan tavr ve davranlarnn ne olduu, ne olaca ve ne olmas gerektii gibi konularda dnce ve tartmalar ortaya koymutur. Bu konularda nclk etmi olan tbbi etik zamanla yetersiz kalm, biyoetik hem tbbi hem de sosyal ve siyasal sorunlarn merkezinde yer alan bir konuma gelmitir. Tbbi etikten domu olan biyoetik hayatn hemen hemen her alanna girmi ve tartlr olmutur. ekil 2.3te grld zere biyoetik evre etii, bilim etii, hayvan etii gibi konu ve sorunlar da geni anlamda iine almaktadr. Biyoetik dorudan ya da dolayl olarak tm canl yaam ilgilendiren biyolojiyi, hatta biyosferi kapsamakta, te yandan bundan dolay meydana gelen ahlki, toplumsal ve politik konular iermektedir. Bu kapsamda sorun sadece insan kaynakl ve yaam olmad iin biyoetik, tp etiinden ayrlr ve onu da kapsayacak ekilde geni anlamda dnlebilir.
29
ekil 2.3 Biyoetik ve dier etik konular.
Gen teknolojisi, klonlama, doum, yapay reme, krtaj, lm, tenazi, ila sanayi, ila aratrma ve deneyleri, hayvan ve insan deneylerini iermektedir. jeni ve bunlarla birlikte canllarla ilgili bilimsel ve teknolojik gelimelerin sonular, snrlar ve kullanm ilkeleri biyoetikin belli bal konular olup sadece bunlarda snrl deildir. Dolaysyla biyoetik alanndaki konular baz akademisyenlerin, hekimlerin, siyasetcilerin, teknikerlerin, felsefecilerin ya da baka herhangi bir kesimin tek bana tartp sahiplenecekleri konular olmayp disiplinler aras nitelii olan sorunlardr. Sonu olarak yetki ve sorumlulua sahip olan yasa koyucu otorite ve ynetim olmasna ramen, biyoetik: Ne?, Nasl yaplmaldr?, Nereye kadar yaplabilir?, Snrlama olmal m? gibi sorular ercevesinde bir anlamda herkesi iine almaktadr. an bilimsel ve teknolojik imknlar, insanlara yaamn temelini yani biyolojisini deitirebilecek olanaklar salamtr. Deiimin doru ya da yanl; iyi ya da kt olduuna karar vermek, neyin nereye kadar ne ekilde kabul edilebileceine dair gereki sorular sormak ve yantlar retmek biyoetiin problem kapsam alanlardr. ekil 2.2 ve Tablo 2.2de grlecei zere gnlk hayatta eitli alanlarda, ksmen hukuki boluklardan doan ksmen de evrensel anlay ve beklentiden doan sorunlara cevap ve tartma/aratrma niteliinde olan etik kurallar bazen yazl halde de bulunabilir. Konumuzla ilgili olarak; tbbi ve aromatik bitkilerle ilgili etik sorunlar, ncelikle tbbi zelliklerinden dolay tbbi etik; aromatik bitki zelliklerinden dolay da evre, bilim ve sosyal etik kapsamnda deerlendirilmelidir. Daha nce de ksaca bahsedildii zere TAB hammaddesi olan bitki, bulunduu evre iinde (Fauna ve Flora) doal hayatn srdrrken evre zararls insan ile etkiletii andan itibaren etik konular gndeme gelmektedir. Tablo 2.2de listelenen dier konu balklar bazen ok dolayl olarak TAB ile ilgili olabilirken bu nite kapsamnda detaylarna girilmemitir.
Krtaj, istenmeyen gebeliin sonlandrlmasdr. tenazi, canllarn yaamlarnn genelde tedavisi olmayan hastalklardan dolay dayanlamayacak olarak alglanmas sonucu yasal olmayan eitli ekillerdeki yaam sonlandrma ilemidir. jeni, doutan sakat, zeka zrl ve hasta ceninlerin ayklanmas ve salkl bireylerin oaltlmas yoluyla daha salkl ve daha iyi bir toplum yaratmay hedefleyen bilimsel temelli bir toplum felsefesidir.
30
Tablo 2.2 Biyoetik alan konu ve kapsamlarna rnekler.
Konular mr uzatma, lm, lm yardm, Organ ba, Yardmc reme teknikleri, nfertilizasyon, in vitro Fertilizasyon, Sterilizasyon, Gen testleri, Gen terapisi /transferleri, jenik evre ykm ve yapm, Kaynak kullanm, Biyotop- ve Tr korumas, Doa z-zenginlii, Doa koruma, Avlanma, Biyotop olmayan trlerin doaya braklmas Snrlar ve tartma genilii, Oluum ve deerlendirme balantlar, Biyolojik dnme (biologismus), Konsept farkllamas, Objektivite ve maniplasyon
evre
Bilim
SIRA SZDE
Hayvan (vahi, SZDE Hayvan koruma, Hayvan deneyleri, Havyan haklar, Kanuni bakm SIRA evcil, deney vb.) (hayvanat bahesi, ev, dkkan vb.), kenceli bakmlar, Transgenik havyanlar Sosyal ve Ekonomik Irklk, Cinsiyet ayrm, Ekonomik ayrm, Ekonomi modelleri, Engellilere DNELM davranlar, bamllk, iddet ve bar, Soykrm, Halk politikas Siyasal ve Hukuki
S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKK T Yasal olan hereyAetik, ancak etik olan her ey yasal deildir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gnmz modern dnyasnda tbbi, aromatik ve dier tm bitkiler insanolunun ciddi tehditleri altndadr. Etik adan detayl bir ekilde deerlendirilmesi gereken AMALARIMIZ konular unlardr: Endstriyel kirliklerden ve atklardan dolay hava, evre, su kirlilii sadece bitkileri deil aslnda insanolu dahil tm canllar etkilemektedir. K T A P Bitkilerin endemik ve nadir trler olmas halinde, ilgili blgelerde eitli sebeplerden dolay ar toplama, ilgili trlerin varlna tehdit oluturmaktadr. TELEVZYON Gemite olumsuz rnei ok yaanm olan biyokorsanlk ise bu alanda etiin ilgilendii dier zel konulardan biridir. Gelimemi ve gelimekte olan lkelerde yerel halkn biyolojik ekolojik kaynaklar ve yzlerce yllk bilgi birikimininE biyokorsanlkla gasp edilmesi nemli sorunlar arasndadr. TrNTERN T kiye dahil dier tbbi ve aromatik bitki zengini lkelerde yabanclarn biyolojik materyal temininde uzun yllar boyunca herhangi bir engelleme olmamtr. Son 20-30 yl iinde Latin Amerika, Karayipler ve dier yamur ormanlarnda yerel halkn kulland onbinlerce bitki trnn tannm ila devleri tarafndan patentlendii bilinmektedir. Bazen btn bitki, bazen bitkinin eitli vejetatif organlar, bazen tohumlar kaak ve kanun d yntemlerle bulunduklar ve doal olarak yetitikleri lkelerden farkl lkelere nakledilip byk miktarlarda retilip yine kanun d yollardan piyasaya verilebilmektedir. Trkiyede yetien baz soanl bitkilerin yz yllardr yurtdna satld bilinmektedir. Bitkilerin doal ortamlarndan sklerek park ve bahelerde kullanlmas, slah materyali ve tbbi bitki olarak deerlendirilmesi d taleplerini artrm, 1960l yllarda lkemizde cazibe kazanan bu trler doadan bilinsizce ve tonlarca kontrolsz olarak toplanarak doa talan edilmitir. Bylece baz trlerin yok olma tehlikesi karsnda kanuni nlemlerin alnmas bir gereklilik olmutur. Geni
31
apl, bitki ve doay koruma amal Doal iek Soanlarnn Skm, retimi ve Ticaretine likin Ynetmelik adyla, 24 Austos 2004 tarih ve 25563 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Bu ynetmelik gereince doal iek soanlarnn retimi, hasad, depolanmas ve ihracat Tarm Bakanlnn denetimi ve kontrolne verilmitir. Ticaretle Balantl Fikri Mlkiyet Haklar Anlamas (TRIPS), 1995ten bu yana Trkiyede de kabul grm ve 26.06.2004 tarihinde yrrle giren 5194 sayl Kanunla gncellenmi bir anlamadr. Ancak sadece yeni rn veya orijinal teknik ile retilen biyoteknolojik rn gibi sanayiye uygulanabilir olan bulular patent ile korunabilir. Ancak bitkiler yeni kefedilmi olsa bile patentlenemez. Bununla birlikte yeni kullanm ve uygulama alanlar fikri mlkiyet altna alnabilir. Fakat, bitkilerin de iinde bulunduu biyolojik rnleri ve bunlarn farkl trlerinin doal aprazlama yoluyla retimini kapsamayabilir. TRIPS Anlamasnn bir maddesi; yeni bitki eitlerinin ve trlerinin korunmasna dair bir hkm iermektedir. Buradaki dzenlemeye gre ye devletler bitki eitlerini patent veya etkili ve kendine zg bir sistem ile veya bu iki yntemin birlikte uygulanmasyla korumakla ykmldrler. Trkiyede yeni bitki trleri patent ile korunmamaktadr, ancak Tarm Bakanlnn 08.01.2004 tarih ve 5042 sayl Yeni Bitki eitlerine Ait Islah Haklarnn Korunmasna likin Kanun ile korunmaktadr. Ayrca, 1994te Trkiyenin de imzalad Uluslararas Rio Biyolojik eitlilik Szlemesi (BS): Biyolojik eitliliin korunmas, Biyolojik eitliliin srdrlebilir kullanm, Geleneksel bilginin korunmas, lgili devletlerin genetik kaynaklar zerinde egemen olmas, Genetik kaynaklara eriimin izne tabi olmas, Genetik kaynaklarn kullanm sonucu ortaya kan faydalarn (rn.: patent) eit olarak paylam ve ilgili teknolojilerin uygun transferi gibi baz korumalar getirmitir. Ancak bu tip korumalar biyolojik eitlilik asndan olduka zengin olan Trkiye iin yeterli grlmemitir ve evre konusunda Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan (UBSEP) hazrlanmtr. Sonu olarak, byk ve kk aptaki biyokorsanl nlemek iin ncelikle genetik kaynaklar korunmal ve etnobotanik geleneksel bilgiler kayt altna alnmaldr. Bunlarn yannda uluslar aras kanun ve kurallarn yetersiz kald durumlarda ise etik kurallar gz nnde bulundurulmal, dikkate alnmal ve uygulanmaldr.
32
33
34
dergiler, neriler, reeteler vb. dokmanlar yazl ve grsel medya, son zamanlarda internette de geni yer almaktadr. Tp ve salk mensuplar deontolojisi veya etii erevesinde evrensel temel ilkeler; zerklie sayg, Yararllk, Zarar vermeme, Adalet, olarak hasta haklarn da iine alp kapsayacak ekilde sralanmaktadr. Ancak salk meslek guruplar temel eitiminde dahi bu konularda yeterince bilgi ve rnek verilememektedir.
ekil 2.4 Hastalklarda tedavi alternatifleri.
Hastalk tedavi
Zaman zaman: Alternatif tedavilerin herhangi birinin etkili olduunu ispatlayacak klinik kantlar yoktur. Alternatif tedaviler genelde yalnzca tavsiye niteliindedir ve doktor reetesi veya muayenesi yerine gemez. Tedavi iin mutlaka hekiminizle grn. Bu rnler bitkisel gda takviyeleridir. la deildir. rnlerin doru kullanm konusunda doktorunuzun, eczacnzn ya da diyet uzmannzn tavsiyelerine uyunuz. Bitkisel rnler herhangi bir rahatszlk, hastalk, tehis amac ile kullanlamaz. Doktorunuzun reete yazd ilalarn muadili olarak kullanlmamaldr vb. ekilde ilgili alanlarda ve uygulamalarda duyarllk ve sorumluluk gsterilmekte ve etik kurallar erevesinde, baz uyarlara yer verilmektedir. Ancak etik sorunlar hekim, eczac ve dier salk personelinin dnda eitli kiiler ve yntemlerle tedavi giriimlerinin uygulamaya dntrlmesiyle balamaktadr. ncelikle lkemizde yaygn olarak faaliyet gsteren aktar ve baharatlar, tarihsel geliim iinde, youn arz ve talep zerine, tehis ve tedavide etik adan nemli bir problem tekil etmektedir. Burada hastalarn tedavisini amalayan, ger-
35
ekte yetkili ve eitimli olmayan kiiler, bilerek veya bilmeyerek, hastaya verilebilecei zarar, hasar ve olas tehlikeli sonularn yaptrm yoktur. eitli kanunlarla (bkz. Tablo 2.1) snrlandrlm olmasna ramen, farkl seviyelerde etik ve deontolojik kurallarn ilememesinden dolay aktarlar, baharatlar vb. eitimli ve eitimsiz kiiler hastalara bazen fahi cretler karlnda tehis ve tedavi ad altnda genelde uygunsuz ve bilimsel temelden uzak ilem ve yntemler uygulamaktadr. Genelde hastalarn tehis ve tedavide ilk tercihleri uzman hekim olmasna ramen baarsz ve olumsuz tedavilerde veya kronik hastalklarda alternatif tedaviler devreye girmektedir. Hastalar ila konusunda yetkin olan eczaclara da zaman zaman danmaktadr. Ancak ktye kullanlan ve gnmzde ok yaygn olan: Kilo alma (anoreksi, zayflk durumlarnda) ve kilo verme problemleri (obezite, imanlk durumlarnda), sellit, kolesterol drc, sa problemleri (rnein kellik), ty dkc, kanser, eker hastal (diyabet), sedef hastal (psriasis), romatizma, migren ve her tr ar, lser, antiaging (yalanmaya kar), antioksidan, cinsellik (ksrlk, performans artrc vb.), ta drc, zihin ac, sigara braktrc, SIRA SZDE vb. durumlarda hastalar bazen deiik kaynaklardan yararlanarak kendilerini bu konularda uzman ilan eden ehliyetsiz kiilere ynelmektedirler. Bunun yannda hastalar dorudan kendi kendilerini tedavi etme giriimlerindeDbulunmaktadr. AnNELM cak en yaygn ve en popler tercih genelde kendisini herbalist diye tantan sahtekarlar, aktar ve baharatlarn tavsiye ettii tedavi yntemleridir. ekil 2.4te yaygn S O R U olarak tercih edilen tedavi ekilleri verilmitir. lkemizde, tehis ve tedavi anlamnda salk hizmeti sunma hakk Tababet ve uabat DKKAT Sanatlarnn Tarz crasna Dair Kanun ile sadece hekimlere verilmitir. Ayn ekilde, speniyari ve Tbbi Mstahzarlar Kanunu ve Eczaclar ve Eczaneler Hakknda KaSIRA SZDE nun ile her trl ila yapma ve verme hakk sadece eczaclara verilmitir.
AMALARIMIZ Aktarlar sattklar maddelerden bileim veya ila yaparak mteriye sunamazlar. Ancak satmalarna izin verilen maddeleri tek tek salayabilirler. lkemizde herbalist diye bir tanm yasal olarak bulunmadndan aktarlar herbalist deildir. A P Daha nce de belirtildii gibi Trkiyede bu konuda herhangiK birTeitim program ve nvan yoktur. Yurtnda baz lkelerde resmi olarak tedavi yapma yetkisine sahip alternatif T personeli tedavi uzmanlar vardr. Bu alanlarda faaliyet gsteren salk E L E V Z Y O N meslek ilkelerinin yannda, deontoloji ve etik kodlar uygulamaktadrlar. Bu konuda Amerikada bitkiler ile tedavi yapan kiilerin uyduu etik kurallar rnek verebiliriz. Bitkiler ile tedavi yapacak eitimli kiiler ncelikle bir loncaya, birlie veya dernee NTERNET ye olmak durumundalar. Ancak herbalist olarak hizmet verecek uzman, loncaya girmeden nce etik kodlar ieren belgeyi (bkz. rnek) okuyup imzalamas ve bunun da lonca tarafndan yazl olarak onaylanmas gerekiyor.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RNEK
36
Bilgilendirilmi izin/ tam aklama Gizlilik Profesyonel nezaket Profesyonel i birlii a Eitim faaliyetleri Tarafsz hakemlik D kaynak gstermek Gereksiz tedaviye engel olmak evreye kar sorumluluk nsancl hizmet Bitkisel rn kalitesi Cinsel davran Etik kodlarna uyacam taaht ediyorum. MZA
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
37
10. Folia Stramonii, F1ores Stramonii 11. Fructus Coculi 12. Fructus Colocynthi 13. Fuctus Ecbali Elaterii 14. Fructus Papaveris 15. Gummi Guttae
38
Tablo 2.3 Devam
16. Herba Belladonnae 17. Herba Cannabis Folia Cannabis 18. Herba Conii 19. Herba Rutae Flores Rutae 20. Oleum Chenopodii 21. Oleum Ricini 22. Opium ve prep. 23. Podophyllinum 24. Radix Ipecacuanhae 25. Radix Pyrethri 26. Rhizoma Filicis 27. Rhizoma Hellebori 28. Secale Cornutum 29. Semen Calabar 30. Semen Colchici 31. Semen Crotonis, Oleum Crotonis 32. Semen Ricini 33. Semen Sabadillae 34. Semen Staphisagriae 35. Semen Strychni 36. Summitates Sabinae 37. Tubera Aconiti 38. Radix Mandragorae 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.
Gzelavrat otu ve preparatlar Kenevir, kendir ve preparatlar Baldran ve preparatlar Sedef otu ve preparatlar Kenepod esans ve preparatlar Hint ya Afyon ve preparatlar Podofilin ve podofilotoksin ve preparatlar Altn kk ve preparatlar Pire otu ve preparatlar Erkek Erelti otu ve preparatlar pleme) ve preparatlar avdar mahmuzu ve preparatlar Ka1abar bak1as ve preparatlar idem ve preparatlar Kroton tohumu, Kroton tohumu ya, Habb el milk ya Hint ya bitkisi tohumu, Bezr-i hrva Bit otu, papaz otu ve preparatlar Bit otu ve preparatlar Strychnos trlerinin tohumlar-kargabken, inyas baklasve preparatlar Kara ard ve preparatlar Kurtboan ve preparatlar Adam-Adem otu ve preparatlar Hidroklorik asit ve tuz ruhu Hidrosiyanik asit ve bileikleri Okzalik asit Fosforik asit Slfrik asit Nitrik asit Akonitin ve tuzlar Amonyak Taflan suyu ve preparatlar Gm nitrat ve cehennem ta Arsenik ve bileikleri Atropin ve bileikleri Altn ve bileikleri Brom ve bileikleri Gzta ve dier bakr tuzlar
Anorganik, Organik Maddeler ve Dierleri Acidum Chlorhydricum Acidum Hydrocyanicum Acidum Oxalicum Acidum Phosphoricum Acidum Sulfuricum Acidum Nitricum Aconitinum Ammonium Aqua Laurocerasi Argenti Nitras Arsenicum Atropinum Aurum Bromum Cupri Sulphas
39
Tablo 2.3 Devam
54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71.
Chloralum Chloroformum Digitalinum Hydrargyrum Ergot lodum Iodoformium Plumbum Picrotoxium Pilocarpinum Phosphorum Potassii Stibyli Tartaras Potasii Chloras Phenolum Spiritus Aetheri Strychninum Zincum
Klor Kloroform Dijitalin ve benzeri kalp glikozitleri Deli bal, zehirli bal Civa ve bileikleri Ergo alkaloitleri yot ve bileikleri yodoform Kurun ve bileikleri Pikrotoksin ve benzeri maddeler Pilokarpin ve bileikleri Fosfor ve bileikleri Potasyum antimon tartarat, kusturucu tartar ve preparatlar Potasyum klorat Fenol Lokman ruhu, eter Striknin ve Brusin benzeri maddeler inko ve bileikleri
Avrupa Birliinin 2004/24/EC direktifi bitkisel ilalarla ilgilidir ve bitkisel btn ilalarn Salk Bakanl izni ve kontrol ile satlmasn nermektedir. 2004/24/EC direktifi dorultusunda hazrlanan ve bitkisel ilalarla ilgili olan yasal mevzuatn yrrle girmesi yllardr zerinde allan bir husustur. Tablo 2.4te ise Tarm ve Kyileri Bakanl Koruma ve Kontrol Genel Mdrlnce yaynlanan 90dan fazla Zehirli ve zararl olduklar iin gda amal kullanmlarda yasaklanmas gereken bitkileri ieren liste verilmitir. Ayrca denetimlerde kullanlan ve dikkat edilen 13 maddelik kontrol listesi Tablo 2.5te gsterilmitir. Bu bilgiler 01.10.1985 tarihli Salk Bakanlnn aktarlarla ilgili genelgesinde de yer almaktadr. Tm bu nlemler, tbbi ve aromatik bitkilerin ve rnlerinin son kullanclara, doru bir ekilde sunulmasn ve kullanlmasn salamay hedeflemektedir. Ancak genel olarak meslek ii etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlarn titizlikle uygulanmas, toplumun her kesimini gvence altna alacaktr. Zamanla bu problemli konular zme ulatrabilecek kanunlarn ve yaptrmlarn kmas farkl toplumsal kesimleri ve ilgili bakanlklarca istenmekte ve hedeflenmektedir.
40
Tablo 2.4 Kullanlmas sakcal ve yasak olan bitki ve ilgili ksmlar
sp.= Tr; Sin. = Sinonim, e anlaml
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Bitkinin Latince Ad Aconitum sp. Adonis sp. Amsinckia hispida Anamirta cocculus Anchusa sp. Aristolochia sp. Artemisia cina Artemisia maritima Asarum sp. Asperugo procumbens Atropa belladonna Brachyglottis repens Bryonia alba Caltha sp. Cannabis sativa Catharanthus roseus Chenopodium ambrosioides var. anthelminticum eytan algam, Bin kula, Yaban kaba Bataklk nergisi Kenevir, Kendir Cezayir menekesi Kenopod, Kazaya Gzelavrat otu Bitkinin Trke Ad Kurtboan, kaplanboan Keklikgz otu Balk Otu Srdili, arotu, griz Zeravent kk Horasani Semen satlmaktadr Azaron, afarotu Contra adyla Kullanlan ksm Yumru ve Tm Bitki Toprakst Tm Bitki, Kk* Meyve Tm Bitki, Kk Tm Bitki ve Kk da Tohum, iek iek, Toprakst Tm Bitki ve Kk Tm Bitki ve Kk* Tm Bitki, Kk Tm Bitki, Kk* Kk Tm Bitki, Kk Toprakst (tohumlar hari) Tm bitki ve kk Uucu Ya Toprakst Meyve
Chrysanthemum vulgare (Sin. Solucanotu Tanacetum vulgare) Citrullus colocynthis Clematis sp. Colchicum autumnale Conium maculatum Convallaria majalis Convolvulus scammonia Cordia sp. Coronilla sp. Croton tiglium Crotolaria sp. Cynoglossum sp. Cytisus sp. (Sin. Laburnum sp.) Datura sp. Daphne sp. Delphinium staphisagria Digitalis sp. Dryopteris filix-mas Duboisia sp. Ecballium elaterium Echium sp. Ephedra sp. Ackarpuz, Ebu cehil karpuzu
Akasma, Filbahri, Fukaraotu, Yaban sarma Yaprak Ac idem Baldran Mge Mahmude Akrepkuyruu, Bahetac, Yalanc burak Kroton Kpekdili Sarsalkm tohumu Tatula Dafne, Mezeryon, Yabani taflan, Havadana, Develikotu, Kurtba, Srmba Kokarot, Mevzek, Hezren, Bitotu Yksk otu Erkek erelti otu Dubosia Eekhyar, Crtatan, Ackavun, Acdlek Engerekotu eytanam, Deniz zm, Alyanak Tohum, Soan Toprakst, Meyve Toprakst Kk, Reine Tm Bitki, Kk Toprakst Tohum, Ya Tm Bitki, Kk Toprakst ve Kk Tohum Kk, iek, Tohum, Yaprak Gvde kabuu Tohum Yaprak Rizom Tm bitki ve Kk Meyve, Meyve Usaresi, Kk Tm Bitki, Kk Toprakst
2. nite - Tbbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel rnlerin Kullanmnda Etik Bitkinin Latince Ad Erechtites hieracifolia Eupatorium sp. Exogonium purga Ipomoea purga) Farfugium japonicum Genista tinctoria Helleborus orientalis Heliotropium sp. Hyoscyamus sp. Ipomoea purga Exogonium purga) Juniperus sabina Laburnum sp. (Sin. Cytisus sp.) Ledum palustre Lithospermum officinale Lobelia inflata Lycium sp. Lycopus europaeus Mandragora officinarum (Sin. M.autumnale) Mallotus philipinensis (Sin. Rottlera tinctoria) Myosotis sp. Nerium oleander Papaver somniferum Parsonia heterophylla Petasites sp. Physostigma venenosum Pilocarpus jaborandi Podophyllum sp. Pyrethrum sp. (Tanacetum sp.) Rauwolfia serpentina Ricinus communis Rottlera tinctoria (Sin. Mallotus philipinensis) Ruta graveolens Schoenocaulon officinale Scopolia carniolica, S. japonica Secale Cornutum Senecio sp. Solanum dulcamara Solanum nigrum (Sin. (Sin. Bitkinin Trke Ad Stmaotu Ipomea Genista pleme Aygniei, Bozot, Siilotu Banotu Ipomea Kara ard Sarsalkm tohumu Tbbi takesenotu, nciotu Lobelya Tekedikeni, Sincandikeni, Yalanc yasemin Adam Otu, Adem otu Kamala, Mallotus Mine, Unutma beni, Boncukotu, Kugz Zakkum Haha Kalabar baklas Jaborandi Podofilum Pire otu Ylanotu Hint ya bitkisi, Keneotu, Hintbaklas Kamala, Mallotus Sedef otu Bitotu Skopoliya avdar mahmuzu Senekiyo, Tilki zm Yaban yasemini, Kr yasemini tzm, Bambilotu, Giritotu, Kpek memesi Kullanlan ksm Tm Bitki, Kk* Tm Bitki, Kk Kk, Reine Tm Bitki, Kk Tm bitki Rizom Tm Bitki, Kk Toprakst, Kk, Tohum Kk, Reine Meyve, Dal Ular Tohum Tm Bitki Tm Bitki, Kk Toprakst Toprakst, meyve Tm Bitki, Kk Kk Meyve ve zerindeki salg tyleri Tm Bitki, Kk Yaprak, Kk, Tm Bitki Kelle, Tm Bitki (Tohumlar hari) Tm Bitki ve Kk* Tm Bitki ve Kk Tohum Yaprak Kk, reine iek Kk Meyve, Sabit Ya Meyve ve zerindeki salg tyleri Toprakst Tohum Tm Bitki, Kk Sklerot iek, Tm Bitki ve Kk Tm Bitki, Meyve Tm Bitki, Meyve
41
Tablo 2.4 devam Devam
42
Tablo 2.4 Devam
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Bitkinin Latince Ad Stephania tetrandra Strophantus sp. Strychnos sp. Symphytum sp. Tanacetum vulgare (Sin. Chrysanthemum vulgare) Teucrium chamaedrys Tussilago sp. Uragoga ipecacuanha Urginea maritima (Sin. Scilla maritima) Veratrum sp. Vinca minor ( Sin. Vinca mayor) Viscum album Xysmalobium undulatum Bitkinin Trke Ad Stefania Strofantus Kargabken, nyas baklas Karakafesotu Solucanotu Ksamahmutotu ksrkotu peka, Altn kk Ada soan pleme, Kkenfiye, Suhutkk Cezayir menekesi kseotu, Burc, Gke, ekem Ksimalobiyum Kullanlan ksm Kk Tohum Tohum Tm Bitki ve Kk Toprakst Toprakst, Yaprak Tm Bitki ve Kk Kk Soan Kk ve Toprakst Toprakst Tm Bitki Kk
2 3 4 5 6
Sata sunulan anorganik, organik madde; bitki ve droglar kapal muhafazal kaplarda saklanyor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-A) Sata sunulan rnlerin hijyenik koullara uymas salanyor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-A) Tarm ilalar ve insan salna zararl olabilecek maddelerin sat mevcut mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-B) Aktar-baharatda insektisit sat var m? Varsa orijinal ambalajlarda sat salanyor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-C) Aktar-baharatda vitrinlerinde; satlan kimyasal bitkisel madde ve droglarn kullanl ile ilgili etiket, ilan vb. herhangi bir yaz var m? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-D) zel ambalajlarnda sat iznine sahip droglarn ambalajlarnda farmakolojik etkileri ile ilgili bilgi var m? (Nane vb. bitkilerde dahi olmamal) (01.10.1985/5777 Madde2-E) Aktar-baharatda bozuk, kfl, kurtlu, eskimi ve insan salna zararl drog vb. maddelerin sat var m? ( 01.10.1985/5777Madde 2-F ) Aktar-baharatda herhangi bir bitkisel karm yaplyor mu? Bunlarn sv veya kat preparatlar hazrlanyor ve satlyor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-G) Satlan droglarn zerinde hangi bitkiye ait olduu Trke ve Latince
11 12 13
Aktar-baharatda satlan btn droglarn Trke ve Latince bir listesi var m? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-I) Aktar ve baharatda satlmas mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler (Listede ad geenler) sata sunuluyor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde2-I ) Sattaki droglarn temin edildii toptanclarn isim ve adresleri nelerdir?
43
Tm bu nemler, tbbi ve aromatik bitkilerin ve rnlerinin son kullanclara, doru bir ekilde sunulmasn ve kullanlmasn salamay hedeflemektedir. Ancak genel olarak meslek ii etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlarn titizlikle uygulanmas, toplumun her kesimini gvence altna alacaktr. Zamanla bu problemli konular zme ulatrabilecek kanunlarn ve yaptrmlarn kmas farkl toplumsal kesimleri ve ilgili bakanlklarca istenmekte ve hedeflenmektedir.
44
zet
A M A
Genel olarak etik ve deontoloji kavramlarn tanmlayabilmek. Gnlk ve mesleki hayatta etik, etik kodlar, meslek ilkeleri, deonloji gibi konularda kalalabilecek sorunlar sayszdr. Ancak olas zm yollar, basit olarak iyi doru veya kt yanl deerlendirmeleri ile daha objektif bir ekilde zaman iinde ve edinilen tecrbeler ile yapabilir. Konu ve kapsam itibariyle etik, felsefi boyutta da farkl dnce ve bak alar sunar. Etik dnce ve davranlar zaman iinde yerleik kanunlar oluturur. Tbbi ve aromatik bitkilerin retiminden tketimine dek kanuni, etik ve deontolojik yaklamlar deerlendirebilmek. Bitki tohum temini, genetii deitirilmi biyoteknolojik tohumlar, iyi retim ve tarm uygulamalar, kaliteli rn hasat, ambalajlanmas ve tanmas esnasnda etik bak alar, geerli ve taslak halindeki kanun ve ynetmelikler; deontolojik olarak tbbi ve aromatik bitkilerin kullanm, tedavi gibi zel konularda dikkat edilmesi gereken hususlar, kalite, gvenilirlik ve etkinlik asndan deerlendirme gibi konularda bilgi ve kaynaklar son yllarda ok artmtr. nemli olan bu bilgiler dorultusunda ne tr uygulamalar yaplp yaplmamas gerektiine ksa srede ve hzla karar verebilmesidir. Tketici, mteri ve potansiyel madur olarak karlalabilecek etik sorunlarn says ve boyutu belirli baz temel ilkeler ile uygulayclar tarafndan en aza indirilebilir.
A M A
Tbbi ve aromatik bitkilerin kullanm ile ilgili etik sorunlar yorumlayabilmek. Tbbi ve aromatik bitkiler eitimsiz, bilinsiz ve cahil kiiler tarafndan zellikle tedavi amal olarak kullanlmas halinde beraberinde birok etik sorun getirecektir. Geri dn olmayacak hasarlar engellemek amacyla tbbi bitkilerin kullanm ile ilgili her aamada tedbirler alnmas gerekmektedir. En ideal durum kanun yapc mercilerin uzman grleri dorultusunda konu ile ilgili yaptrmlar kanun ile gvence altna almasdr. Tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kurallar aklayabilmek. ncelikle kaliteli bitkisel materyalin -yani herhangi bir kontaminasyon ve zararl madde iermeyen, bileimi belli olan bitki veya bitkisel rnler- amacna uygun ve gvenli bir ekilde kullanm salanmaldr. Tbbi amalarla kullanlacak hammaddenin etkinlii de gvence altna alnm olmaldr.
A M A
A M A
45
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitkilerin etii ile dorudan ilgili deildir? a. Tohum temini b. Tarm c. Hasat d. Pazarlamas e. Peyzaj 2. Aadakilerden hangisi dorudan biyoetiin konularndan biri deildir? a. Tp etii b. Hayvan etii c. Bilim etii d. Kamu etii e. evre etii 3. Aadakilerden hangisi salk etii temel ilkelerinden biri deildir? a. zerklie sayg b. evreye kar sorumluluk c. Yararllk d. Zarar vermeme e. Adalet 4. Tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili kanunlar yoktur. b. Bitkilerin tbbi kullanmlarndan dolay etik kurallara ihtiya vardr. c. Tbbi bitkilerin zararl etkileri olabilir. d. Tbbi ve aromatik bitkiler bir ok sektr etkilemektedir. e. Tbbi ve aromatik bitki pazarlanmas etik kurallar gerektirir. 5. Kiilerin mesleki etkinlikleri esnasnda meslekdalarna ve topluma kar uygulamak zorunda olduu kurallara ne denir? a. Antropoloji b. Sosyoloji c. Deontoloji d. Etnoloji e. Psikoloji 6. Aadakilerden hangisi biyokorsanla rnek deildir? a. Bitki tohumlarnn lke dna karlmas b. Ss bitkilerinin canl olarak lke dna karlmas c. Tbbi bitkiler ile ilgili geleneksel bilgilerini ticari rne dntrlmesi d. Tbbi bitkiler ile ilgili aratrma yaplmas e. Bitkilerin doada ar toplanmas 7. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitki kullanmnda aktarlar asndan etik sorun oluturur? a. Tbbi kalitede aromatik bitki satmak b. Tedavi amal karmlar yapmak c. Bitkisel ay hazrlamak d. Baharat karmlar satmak e. Hayvansal rnler satmak 8. Aadaki maddelerden hangisinin bitkilerde bulunmas etik adan sakncal deildir? a. Radyoaktif madde b. Pestisitler c. Mikroorganizma d. Bitki ksmlar e. Ar metaller 9. Aadakilerden hangisi aktarlarda satlmas sakncal madde veya rnlerdendir? a. Deli bal b. am bal c. Sitrik asit d. Pamuk e. Kitre zamk 10. Aadakilerden hangisi kullanlmas sakncal bitkilerden biri deildir? a. Aconitum trleri b. Datura trleri c. Mentha trleri d. Digitalis trleri e. Ephedra trleri
46
4. a 5. c
6. d 7. b
8. d
9. a
10. c
47
WHO (2007). WHO Guidelines for Assessing Quality of Herbal Medicines with Reference to Contaminants and Residues, Geneva. http://www.tdk.gov.tr/ http://www.etik.gov.tr/ http://www.biyoetik.org.tr/ http://ethisphere.com/ http://www.gata.edu.tr/dahilibilimler/onkoloji/kdat.ht m#etik http://www.kkgm.gov.tr/ http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/bitki_listesi_1 3072009.zip http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/zehirli_bitkile r_listesi.zip http://www.iegm.gov.tr/ http://www.tisd.org.tr/ http://www.aifd.org.tr/Sektorel-Bilgiler/Bakanlik-veilgili-Kurum-Duyurulari.aspx http://www.ieis.org.tr/asp_sayfalar/index.asp?menuk= 14&sayfa=305 www.codexalimentarius.net/download/standards/27/C XP_042e.pdf http://www.who.int/medicines/library/trm/whoedmtrm-2001-2/legalstatus.pdf http://herbalnet.healthrepository.org/ http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/
Ayrca Codex Alimentarius (2001). Code of Practice, general principles of food hygiene, 2nd ed. Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme (document Codex Alimentarius GL 33). Codex Alimentarius (2001). Guidelines for the production, processing, labelling and marketing of organically produced food. Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme (Codex Alimentarius GL 32, Rev. 1). Codex Alimentarius (1995). Code for hygienic practice for spices and dried aromatic plants. Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme (Codex Alimentarius CAC/RCP 42).
48
Ek 1. Salk Bakanlnn ilgili Valiliklere gndermi olduu 01.10.1985 tarihli ve 5777 nolu daimi genelge
T.C. SALIK ve SOSYAL YARDIM BAKANLII la ve Eczaclk Genel Mdrl ...................................................VALLNE Konu: Aktarlar, Baharatlar ve Benzeri Dkkanlar Hk. - DAM GENELGE Say: 5777 Aktar, baharat ve benzeri dkkanlarda pek ok bitkisel madde satlmakta, bu bitkisel maddeler eczaclk meslei ile ilgisi olmayan kiiler tarafndan (Aktar, baharat vb.) deiik hastalklara kar tavsiye edilmekte, hatta baz terkipler halinde satlmaktadr. Baz dkkanlarda ise kendilerine hekim ss veren, fakat tababetle hibir ilgisi bulunmayan yetkisiz, bilgisiz, kulaktan dolma bir eyler renmi kiiler, bitkisel tedaviden medet uman hastalar muayene etmekte, adeta tehis koymakta ve baz bitkisel karmlarla tedaviye almaktadrlar. Bu tip dkkanlarda satlan ve il nitelii olan bitkiler, hijyen kaideleri dnda satlmakta, tarm illar, bcek ldrc illar..v.b... zehirli olan maddelerle beraber bulundurulmaktadr. Gerek bitkisel illarn hijyen kaideleri dnda satlmas, gerekse bu halk illarnn bilgisiz kiilerce tavsiyesi, sonradan telafisi mmkn olmayan durumlara neden olmaktadr. Konuya byk nem veren Bakanlmz, bitkisel illarla tedavide yanl ve sala zararl bir durumun olmamas iin baz nlemler almtr. Bu nedenle, 1. linizde bulunan bitkisel il satan aktar. baharat v.b. gibi dkkanlar tespit edilecek, bu dkkanlarn bundan byle almalarnda Salk ve Sosyal Yardm Mdrlnn izni aranacaktr. Halen faaliyette bulunanlarn bir listesi adresleri ile beraber en ksa srede Bakanlmza gnderilecektir. 2. Halen faaliyette bulunan bu tip dkkanlarda, a) Satlan anorganik, organik madde, bitki ve droglar kapal muhafazal kaplarda saklanacak ve mteriye hijyenik artlarda sunulacaktr. b) Tarm illar ve insan salna zarar veren veya verebilecek olan kimyasal maddeler satlmayacaktr. c) nsektisitler ancak orijinal birim ambalajlarnda olmak art ile satlacaktr. d) Dkkanlarn vitrinlerinde,satlan kimyasal- bitkisel madde ve droglarn kullanl ile ilgili etiket,ilan veya benzeri yaz kesinlikle bulunmayacaktr. e) zel ambalajlarnda bulunan ve satlmasna izin verilmi olan droglarn ambalajlarnda farmakolojik etkisi ile ilgili bilgi bulunmayacaktr.(Mesela; Nane, adaay, hlamur gibi bitkilerin ambalajlarnda bile, etki ve kullanlla ilgili herhangi bir ifade bulunmayacaktr. f) Bozuk, kfl, kurtlu, eskimi ve insan salna zararl drog ve benzeri maddelerin satlmasna msaade edilmeyecektir. g) Hibir bitkisel karm yaplmayacak, bunlarn sv veya kat preperatlar hazrlanmayacak ve satlmayacaktr. h) Satlan droglarn zerinde hangi bitkiye ait olduu Trke ve Latince doru olarak yazlacak,yanl isimlerle yaplan satlar nlenecektir. I) Bu tip dkkanlarda satlan btn droglarn Trke ve Latince bir listesi bulundurulacaktr. i) Aktarlarda,baharatlarda satlmas mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler ekte mevcuttur. Satlmas mahzurlu ve tehlikeli maddelerle ilgili liste dnda dahi olsa, insan salna zarar verecek miktarlarda etkili maddeler tayan droglar satlmayacaktr. 3. Bu tip tbbi bitkiler satan dkkanlarn,bitkisel droglar nereden temin ettikleri sorulacak,bu toptanclarn adresleri Bakanlmza bildirilecektir. 4. la ve Eczaclk ube Mdrlnce yaplacak ilk kontrolde belirtilen emirler ilgililere bir tutanakla tebli edilecek 2 ay iinde gerekli artlara uymalar istenecektir.5. Gerekli artlar,belirtilen tarih arasnda yerine getirmemi olan dkkanlar, derhal kapatlacak ve haklarnda TCK. 526. maddesi gereince ilem yaplacaktr. Halk saln geni lde,olumsuz ynde etkileyen bu tip dkkanlarn bir disiplin altna alnmas tedbirleri, telafisi olmayan rahatszlklarn meydana gelmesini nlemek amac ile uygun grlmtr. Konu zerinde hassasiyetle durulmasn rica ederim. BAKAN ADINA Dr. Adil OLCAY -Mstear Vekili
3
Amalarmz erik Haritas
Bu niteyi tamamladktan sonra; aydan gda desteine kadar tbbi bitkilerden rn hazrlanmasn tanmlayabilecek, Bitkilerin kullanma hazrlanmasnn zel bir neme sahip olduunu yorumlayabilecek, Doaldr-zararszdr sylemi ile hekim ve eczacya danmadan bitkisel rn kullanmnn yanlln ve bitkilerle tedavi suistimalini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bitkisel ila yi Tarm ve Toplama Uygulamalar retimde standardizasyon yi malat Uygulamalar Ekstra, tentr nfzyon, dekoksiyon Aromatik su Tablet urup Kapsl
Tbbi ve Aromatik Bitkisel Bitkilerin Kullanm Ham Maddelerin Kullanma Hazrlanmas Alanlar ve Etii
GR BTKSEL FARMASOTK RNLERDE GACP VE GMP DSTLASYON VE EKSTRAKSYON YNTEMLER LE HAZIRLAMA FARMASTK EKL HALNE GETRME
Bitkisel la; bitkisel drog veya karmlarn olduu gibi veya deiik preparatlar halinde etkili ksm olarak tayan bitmi, etiketlenmi, tbbi rnler veya mstahzarlardr.
52
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bitkilerden doru ekilde faydalanlmas u faktrlere baldr: 1. Doru bitkinin, doru zamanda toplanm olmas, doru ksmnn kullanlmas, 2. Taze kullanlacak bitkinin bozulmadan kullanlmas, kurutulacak veya ilemden geirilecekse bunun uygun ekilde yaplmas, 3. Doru yntemle, doru ekilde hazrlanmas ve doru dozda alnmas, 4. Bitkisel rnn uygun miktar ve doru kimyasallar iermesi, 5. Bitkisel rn ile ilgili bilimsel literatrlerin uzmanlarca doru okunmas, deerlendirilmesi ve doru tbbi tavsiyenin alnmas. Bu konulara dikkat edildii takdirde bitkilerden yararlanlabilir. Gnlk hayatmzda kullandmz hlamur, nane, kekik, adaay, rezene, dereotu meyvesi, anason, papatya, salep, zencefil, kakule, vs. gibi masum bitkiler sadece basit rahatszlklarn semptomatik tedavisinde kullanlabilir. Daha ciddi hastalklarda mutlaka modern tbbn olanaklarndan yararlanmak ve hekim ve ecazacya danmak gerekir. zerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyler yaplmam veya ok uzun sredir halk arasnda gvenli ve etkili kullanm bilinmeyen bitkilerle kulaktan dolma eksik bilgilerle kesinlikle tedavi yaplmamaldr. GACP (yi Tarm ve Toplama Uygulamalar, Good Agricultural and Collection Practice) ve GMP (yi malat Uygulamalar, Good Manufacturing Practice) kurallarna gre herhangi bir standardizasyon yapmadan bitkilerin tedavi amacyla kullaSIRA SZDE nlmas kabul edilemez. Fitofarmakoterapi, bitkisel ila (Fitofarmaka veya Fitofarmastik) ile tedavi anlamna gelmektedir. Bitkisel ila olarak kullanlacak bitkilerin dorutanmlanm ve isimlendirilmi, tercihen kltr bitkisi, etkin madde D NELM miktar farmakope limitlerine uygun, bitkiler GACP kurallarna gre yetitirilmi olmal (toprakta ar metal, insektisit, pestisit artklar bulunmamal) ve retimin yaS O R U pld yerde GMP kurallar uygulanmaldr. yi Tarm Uygulamalarna likin Ynetmelik (Resmi Gazete Yaym Tarihi: 08.09.2004, DKKAT Resmi Gazete Says: 25577) Beeri Tbbi rnler malathaneleri Ynetmelii (Resmi Gazete Yaym Tarihi: 23/10/200, SIRA SZDE Resmi Gazete Says: 25268, Salk Bakanl) Trk Gda Kodeksi Gdalarda Maksimum Bitki Koruma rnleri Kalnt Limitleri Teblii (Resmi Gazete Yaym Tarihi: 11.01.2005 Resmi Gazete Says:25697) AMALARIMIZ Farmastik ve Tibbi Mstahzar, Madde, Malzeme, Terkipler ile Bitkisel Preparatlarn Geri ve Toplatlmas Hakknda Ynetmelik (Resm Gazete Yaym Tarihi: 15.08.1986, Resmi K T A P Gazete Says: 19196) Bu nedenle, hekim ve eczaclarn bu iin kendi alanlar ile ilgili olduunun biTELEV ZYON lincinde olarak davranmalar ve bitkisel rnleri yukardaki kriterlere gre deerlendirmeleri gerekmektedir. Basn yoluyla tedavi yntemleri verilerek kiileri kendi kendine tedaviye ynlendirmekten ivedilikle vazgeilmesi gerekmektedir. Burada hekim ve eczaclarn bu konuya ciddi olarak eilmeleri ve sahiplenmeleri geNTERNET rekmektedir ve de televizyon program yapmclarna da nemli grevler (doru kiilerle doru bilgilendirme) dmektedir. Tbbi bitkilerin Tarm Bakanlnn denetimine verilerek gda destei olarak ruhsatlandrlmas toplum sal asndan da ok sakncaldr. nk toplum gda destei olarak grd bu rnleri zararsz olarak nitelemekte ve rahat kullanmaktadrlar. Tarm Bakanl tbbi bitkileri ilgi alanndan karmaldr. Bu konuda Salk Bakanl zerine den grevi yerine getirmelidir. nsanlar gnlk hayatla-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
53
rnda gdalar, tbbi bitkileri ve sentetik ilalar beraber kullanmaktadr. Buna paralel olarak, tbbi bitkiler kullanlan dier ilalarla etkileebilir ve istenmeyen sonular ortaya kabilir. Dolaysyla, bunlarn beraber deerlendirilmeleri ve tek noktadan kontrol edilmeleri yani Salk Bakanl denetiminde olmas daha aklc olacaktr. rnein kalp hastas olan bir kimse aspirinle birlikte evreden duyduklar ile (doktor ya da eczacya danmadan) unutkanlna kar Ginkgo biloba ieren bir preparat kulland takdirde en basiti srekli burun kanamas olmak zere eitli kanamalarla karlamas mmkndr [Ginkgo biloba ile asetil salisilik asit (Aspirin) etkilemesi]. lata doz ve standardizasyon ok nemli olduuna gre, tbbi bitkilerin bilinsiz kullanmlar sonucu olumas muhtemel istenmeyen etkilerin nlenmesi ve istenen etkilerin grlebilmesi iin tbbi bitkiler GACP kurallarna gre yetitirilmeli ve GMP kurallarna gre hazrlanmal ve de Salk Bakanlndan izinli ya da ruhsatl olarak piyasaya kartlmaldr. Basit bir yaklamla, bir tbbi bitki yaprann dorudan kullanm veya uygun ilemlerden geirilerek tablet eklinde kullanm arasnda pratik olarak ne fark vardr? sorusunu cevaplayalm. Her ikisi de ierdikleri kimyasallar yoluyla vcutta etkilerini gsterirler. Tabletin zellii iindeki kimyasaln dozunun ayarlanm olmasdr. Yaprakta ise kimyasallar daha dk dozda bulunurlar ve birden fazla bileen ihtiva ettii iinde bunlarn iinde faydal olanlar olduu gibi zararl bileenlerde vardr. Aralarnda doz fark ve ierik tekdzelii fark vardr. Bu nedenle bitkisel droglarn kullanma hazrlanmas son derece nemlidir. Bitkisel rnlerin iindeki kimyasallar, tketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonlandrma gibi ilemlerle zenginletirilerek etkili doza ulalabilir. Anlalabilecei gibi bir maddeyi ila yapan onun vcuda verilebilecek ekle sokulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur. Bitkisel preparatlarn karmak bileimi: 1. Teraptik etkisi bilinen bileikler (Effektr maddeler) 2. Preparata/droa has maddeler (Marker) 3. Farmakolojik etkinlii artran bileikler (Absorpsiyonu artran maddeler= Ko-effektr) 4. Az miktarlarda bulunan inorganik tuzlar, karbonhidratlar, amino asitler gibi doal bileenler (inert maddeler) 5. Potansiyel negatif etkili maddeler (Alerjenler - toksinler) 6. znmeyen matriks maddeleri (selloz, lignin) Tbbi ve aromatik bitkilerin eitimli personel ile uygun retim teknikleri kullanlarak kullanma hazrlanmaldr. retici, iyi bir dokmantasyon ve kalite kontrolleriyle gvenilir bir bitkisel rn etik kurallar erevesinde tketiciye sunmal (Bkz. nite 2. Tbbi ve Aromatik Bitki ve rnlerin Kullanmnda Etik). Kitabn bu nitesinde GACP ve GMP kurallar ve bitkisel rnlerin kolay ve pratik kullanma hazrlanmas ile ilgili ksa bilgiler verilecektir.
54
rin paketlenmesi, depolanmas, korunmas, pilot almalar, formlasyon testleri, kalite gvence testleri, laboratuvar kalite testleri, retim, ambalajlama, stok ynetimi ve datm gibi aamalardan olumaktadr. Tbbi amalar iin kullanlan ham bitki materyalinin kalitesinde tutarllk ve tekrarlanabilirlik, klinik etkinliin tekrarlanabilirlii asndan ok nemlidir. Kaliteli rn elde etmede; balang materyallerinin kalitesi, retim forml ve yntemi, bitmi rn kontrolleri, stabilitesi gibi birok faktr etkilidir. rnein bitkinin yetitii yerin corafyas, evre artlar, tarmsal faktrler, bitkinin gelime evresi, toplama zaman, ileme ekli vb. artlar, balang materyalindeki aktif madde grubunun miktarn ve ieriini deitirebilir. Tbbi bitkilerin doal olarak yetimesinin farkl artlardan etkilenmesi nedeniyle tbbi amala yetitirilen bitkinin toksik bitkilerle kontaminasyonu; aktif bileenin kaybolmas vs., retim ve n ilemler bitkisel ilalarn kalitesi zerinde direkt bir etkiye sahiptir. Standardizasyon iin; ila hazrlamada kullanlacak tbbi bitkilerin kltr bitkisi olmas byk nem tamaktadr. Bitkisel rnlerde retim kalitesi ancak GACP ve GMP kurallarna uymakla salanr.
55
distilasyonla ekstre edilmezse ierii deiebilir. Nemli droglar kflenebilir. Bu yzden kurutma aparat bitkilerin topland yere mmkn olduunca yakn olmaldr. la ham maddesi retilecek aktif ham madde ierikleri ve tip dikkate alnarak en uygun koullar seilmelidir. Mikrobiyal kontaminasyonu ve dier organizmalarn remesini engellemek iin droglar kurutma ileminden nce sterilize edilebilir. Kurutma koullar kaydedilmelidir. 6. Uygulama Yaplan Tesislerle lgili Kurallar: Binalar, su kaynaklar, atk su ve p artlmas, soyunma odalar ve tuvaletler, dezenfeksiyon alanlar, klandrma, havalandrma gibi konular hakknda dikkat edilmesi gereken hususlar ierir. 7. Ambalajlama: Kurutulmu rn, zararllardan korumak iin paketlenmelidir. Tekrarlanan kontrollerden sonra rn paketlenmeli, temiz kuru torbalar, antalar ve kutulara konmaldr. Etiket non-toksik materyalden yaplmal, etiket bilgileri Avrupa Birlii ve ulusal etiketleme kurallarna gre dzenlenmelidir. 8. Depolama ve Tama: Ambalajlanan materyal ve uucu yalar kuru ve iyi havalanan binalarda depolanmaldr. Bu binalarda gnlk scaklk dalgalanmalar limitlidir. Taze rnler 1-5C arasndaki scaklklarda, dondurulduklar zaman ise -18C (uzun dnem depolamalarnda -20C alt) depolanabilirler. rn bceklerden, kulardan, kemirgenlerden ve evcil hayvanlardan korunmaldr. Pencere ve kap aklklar tel alarla koruma altna alnmaldr. uval, tahta kutu, mukavva kutu, kttan antalar gibi eyalar iinde droglar nemin %10-12sini tutacak ekilde saklanr. Zararllarn saldrlarna kar dezenfeksiyon yaplmal ve lisansl personel tarafndan nakil ilemi yaplmaldr. Sadece kaytl kimyasallar kullanlmaldr. 9. Ekipman: Tm cihazlar kolaylkla monte edilebilmeli, servisleri iyi olmal ve dzenli olarak temizlenmelidirler. Gbre ve pestisit lm makineleri dzenli olarak kalibre edilmelidir. 10. Personel ve Yeterlilikleri: Personelin yeterli botanik ve farmakognozi bilgisi olmaldr. Personel GMPnin Avrupa direktiflerine uymaldr. Bitkisel materyalle el temas bulunan personelin salk ve hijyene sahip olmas istenir ve personele hijyenik sorumluluklar hakknda yeterli eitim verilmelidir. Personelde ak yara olmas durumunda, toksik veya potansiyel alerjik materyalle allmas durumunda uygun koruyucu elbise veya eldiven giymelidir. 11. Eitim: rnle ilgilenen ya da retim aamasn idare eden tm personelin yksek bir eitim almas gerekir. Personelin retim teknikleri, herbisit ve pestisitlerin uygun kullanmn bilmeleri gerekir. 12. Dokmantasyon: Btn ana materyaller ve ilem basamaklarnn kayd tutulmaldr. Farkl kltr alanlarndan rnekler homojen karm oluturacaklar garanti ise kartrlmaldr. Ayrca kartrma prosedrleri dokman haline getirilmelidir. Yaplan btn ilemlerin tarihi, nicelii ve tipi dokmann temel bilgileridir, retim boyunca kullanlan kimyasallar, dezenfeksiyon ajanlar ve dier maddeler (rnein; gbreler, pestisit ve herbisitler, yetime kurallar vb.) dokmanda bulunmaldr. retici ile alc arasndaki btn anlamalar forma ilave edilmelidir. GACP prensiplerinin uygulandnn da gsterilmesi gerekir. Aylk hesap denetim sonular bir aylk denetim raporuyla dokmana eklenmelidir (btn dokmanlarn kopyas, referans indeksi, aylk hesap raporu, analiz sonular) ve 10 yl sre ile bu bilgiler muhafaza edilmelidir. Yetime periyodu boyunca meydana gelen zel durumlarn da kaytlar tutulmaldr. 13. Kalite Garantisi: retici ve mteri arasndaki tbbi ve aromatik bitkiler hakkndaki konsltasyonlar, kalite ile ilgili sorular gz nnde tutarak, rnein; aktif bileenler ve dier karakteristik ierikler, retim miktarnn limitlemesi, bit-
56
kisel rnlerdeki kimyasal atklar, ulusal ya da uluslararas organizasyonlarca temel alnan spesifikasyonlar dokmana yazlmaldr.
57
3. retim Kurallar: Proses talimatlar, kurutma, krma, eleme gibi ham bitki zerinde yaplan ilemleri aklamaldr. Kurutma zaman ve ss ile paralanan veya partikl bykl kontrol iin kullanlan metotlar da tarif etmelidir. Bitkisel bir drog preparatnn retimindeki talimatlar, zclerin detaylarn, ekstraksiyon zaman ve ssnn, younlatrma kademesinin ve kullanlan metotlarn detaylarn iermelidir. 4. rnekleme: rnek alma ilemi bu konuda zel uzmanl olan personel tarafndan zel bir dikkatle yaplmaldr. Her seri kendi belgeleri ile tanmlanmaldr. 5. Kalite Kontrol: Tanmlama testlerini yapabilmek, tai olup olmadn saptayabilmek, fungal reme veya haere artklar bulunuunu veya ham bitkilerden oluan bir teslimatn homojen olup olmadn belirleyebilmek asndan, kalite kontrol personelinin bitkisel farmastik rnler hakknda zel uzmanl olmaldr. Bitmi rn zerinde yaplan kontrol testleri, stabilitesini, etken maddelerin bileimini kalitatif ve kantitatif olarak belirleyecek ekilde olmal. Teraptik aktiviteleri bilinen bileikleri ieren bitkisel drog veya bitkisel drog preparatlar sz konusu ise, bu bileikler de belirlenmeli ve kantitatif olarak tayin edilmelidir. Eer bir bitkisel ila, birok bitkisel droa ait olan preparatlar veya birden ok bitkisel drou ieriyorsa ve her bir etken maddenin kantitatif analizini yapmak mmkn deilse, birden ok etken maddenin toplam kantitatif analizi yaplabilir. Sonu olarak, GMP insanlarn salkl bir ekilde hayatlarn srdrebilmeleri, hastalklardan korunmalar ve yaam kalitelerini artrmalar iin kullanlan bitkisel preparatlar da dhil tm ila vb. rnlerin retiminden, retilen preparatn hastaya ulamasna kadar uygulanan kurallar btndr. yi Tarm ve Toplama Uygulamalarna ve yi retim Uygulamalarna gre retim yapmak, ilacn kalitesini garanti altna almaktr.
58
ekil 3.1 Afyon bitkisinin kapslnden morfine.
59
ken miktarda hidrola elde edilinceye kadar orta bir ate zerinde su buharyla distile edilir. II. 100 g kremde 5.35 g Hamamelis Virginiana distilat (0.64 g Hamammelis ketonlar) ieren krem formlasyonu, cilt yan ve tahrilerde ve piiklerde kullanlr.
ekil 3.2 Su Buhar distilasyonu.
Droglarda bulunan bileikleri zc yardm ile elde etme yntemidir. zc olarak su, alkol ve dier organik zcler kullanlarak bitkisel, hayvansal veya sentetik ham maddelerin izolasyonu, bileenlerinin ayrlmas, toksik maddelerden arndrlmas ve kararllnn artrlmas amalaryla, belirli scaklk ve basnta yaplan bir ilemdir. Her ekstraksiyon ileminin koullar ham maddeye zgdr ve bu tip preparatlarn hazrlanmas, preparatn kararll gz nnde bulundurularak, kullanmndan ksa sre nce yaplmaldr. Yani taze hazrlanmaldr. Baz maddeler, ekstraksiyon ileminden hemen nce, enzim etkinliinin durdurulmas (stabilizosyonu), tme ve yalarn uzaklatrlmas gibi n ilemler gerektirebilir. Ekstraksiyon ileminde kullanlan zcler kalnt brakmamaldr. Yaygn olarak kullanlan farmastik amal ekstraksiyon ilemleri arasnda maserasyon, perkolasyon, mekanik ekstraksiyon ve sper kritik sv ekstraksiyonu saylabilir. Ekstreler, sv, kat veya yumuak praparatlardr. stenilen kvama getirilme ilemi, genellikle, dk basnta ve bileenlerin paralanmayaca scaklklarda zcnn ortamdan uzaklatrlmasyla yaplr. Srekli bir ekstraksiyon yntemi olan perkolasyon ileminde, ncelikle, ekstraksiyonu yaplacak ham madde uygun boyuta getirilir. Kullanlacak zcnn bir ksm ile slatlarak belli bir sre ( ~4 saat) bekletilir. Perkolatre konularak, uygun hzda akacak ekilde stten zc eklenir. lem sonunda perkolatr iindeki kalan madde sklr ve perkola ile kartrlr. Soukta hazrlanan ve zcs alkol(etanol) ve su olan preparatlardr. Maserasyon hazrlanmas: Ufalanm bitki ksmlar zerine alkol eklenir ve kapal bir kapta ktan uzakta (~7 gn) maserasyona braklr. Ara sra alkalanan karm bu sre sonunda tlbentten sklarak szlr. Bir iki gn bekletilerek daras alnm bir kaba pileli szge kadndan szlr ve sznt istenilen miktara alkol ile tamamlanr. Kat madde ayrlr, sklr ve sv ksm ile birletirilir.
Ekstraksiyon
Perkolasyon
Maserasyon
60
nfzyon ve Dekoksiyon
Scakta maserasyon ile hazrlanan ve zcs su olan preparatlardr. nfzyon hazrlanmas: Kk paralara ayrlm olan drog infzyon kabna konulur, zerine kaynar distile su ilave edilip kapak kapatlarak 5 dakika scak su banyosunda sk sk kartrlarak bekletilir. Daha sonra su banyosundan alnp oda temparatrnde soumaya braklr. Souduktan sonra pamuklu tlbentten szlr. Drog zerinden geirilen distile suyla gerekli miktara tamamlanr. Dekoksiyon hazrlanmas: Uygun incelie getirilmi drog dekoksiyon kabna konulup zerine souk distile su ilave edilir ve kapak kapatlr. Kaynar su banyosunda sk sk kartrlarak yarm saat stlr, scakken pamuklu tlbentten szlr. Drog zerinden scak distile su geirilerek eksilen miktar tamamlanr. nfzyon ve dekoksiyonlar daima taze ve % 2 orannda drog kullanlarak hazrlanr. Hatmi kk, keten tohumu gibi msilaj ve niasta tayan droglarn dekoksiyonlar soukta hazrlanr. nfzyonda iek ve yaprak ksmlar, dekoksiyonda ise kabuk, kk ve gvde ksmlar kullanlr. Preparat rnekleri: %2 Hatmi, Poligala, Ihlamur veya kaliptus infzyonu hazrlan: Forml iin gereken drog uygun incelie getirildikten sonra infzyon kabna konulur. zerine hesaplanan miktarda scak distile su ilave edilir ve su banyosunda sk sk kartrlarak 5 dakika bekletilir. Souduktan sonra zerinde kk bir pamuk bulunan tlbentten szlr ve istenilen arla distile su ile tamamlanr.
Perkolasyon Hazrlanmas
Drog ile zcnn srekli temas etmesiyle yaplan ekstraksiyon ilemidir. Perkolatrde yaplr; elde edilen rne perkola denir. Perkola hazrlamada uygulanan ilemler: Droun uygun incelikte ufalanmas, droun zc ile slatlmas, slak droun perkolatre yerletirilmesi, perkolatrde n maserasyon, perkolann ak hznn ayarlanmas. Ak hz, droun cinsine ve miktarna gre ayarlanr. Droun farmakopedeki monografna gre mevcut drog miktarnn belli yzdesi n perkola olarak toplanr ve ayrlr. Elde edilen son perkola su banyosunda veya baka uygun yntemlerle younlatrlr ve perkolalar birletirilip uygun ekilde ambalajlanr. Preparat rnei : Extrait fluide de polygala Poligala kk k.m Seyreltik alkol (% 70) k.m Hazrlan; Drog, miktarnn yars kadar alkol ile kapslde kartrlr ve az kapal olarak 2 saat bekletilir. Perkolatre yerletirildikten sonra perkolatr musluu ak braklp stten zc ilave edilir ve alttan zc damlaynca musluk kapatlr. Droun zerindeki zc seviyesi 2-3 cm olana kadar zc konur. 24 saat maserasyona braklr. Bir gn sonra musluk dakikada 6 damla aktacak ekilde ayarlanr ve daras alnm bir kaba drog miktarnn % 85i kadar n perkola alnr (ekil 3.3).
k.m.: kfi miktar veya y.m. yeter miktar anlamna gelen ksaltmadr.
61
ekil 3.3 Perkolatrn ekstraksiyona hazrlanmas.
Ekstreler (Extracta)
Kuru bitkisel veya hayvansal droglardan retilen sv, kat veya yar-kat kvamnda youn preparatlardr. Baz preparatlar iin, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, tme veya yandan arndrma gibi bir n ileme tabi tutulabilir. Ekstreler, etanol veya baka bir uygun zc kullanarak, maserasyon, perkolasyon veya baka bir uygun, valide edilmi yntemlerle hazrlanrlar (ekil 9.4). Ekstraksiyondan sonra gerektiinde istenmeyen maddeler uzaklatrlabilir. Etikette u hususlar yer alr: - Kullanlan bitkisel veya hayvansal drog, - Taze drog kullanldysa belirtilmelidir, - Kullanlan zcnn ad ve % h/h cinsinden etanol miktar, - Etkin bileiin miktar ve/veya balang materyalinin son sv ekstreye oran, - lave edilmi herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad ve miktar. Avrupa Farmakopesinde yer alan baz ektreler: obanzm taze meyvesi rafine veya standart kuru ekstresi (Myrtilli fructus recentis extractum siccum raffinatumet normatum), Boldo yapra kuru ekstresi (Boldi folium extractum siccum), Kaskara kabuu standart kuru ekstresi (Rhamni purshianae extractum siccum normatum), Knakna kabuu standart sv ekstresi (Cinchonae extractum fluidum normatum), eytantrna kk kuru ekstresi (Harpagophyti extractum siccum), Barutaac kabuu standart kuru ekstresi (Frangula corticis extractum siccum normatum), Ali yapra ve iei kuru ekstresi (Crataegi folii cum flore extractum siccum), peka standart sv ekstresi (Ipecacuanhae extractum fluidum normatum), Meyan kk etanoll sv ekstresi, standart (Liquiritiae extractum fluidum ethanolicum normatum), Papatya sv ekstresi (Matricariae extractum), Afyon kuru ekstresi, standart (Opii extractum siccum normatum), arkfelek kuru ekstresi (Passiflorae herbae extractum siccum), Sinameki yapra standart kuru ekstresi (Sennae folii extractum siccum normatum), Sar kantaron kuru ekstresi ayarl (Hyperici herbae extractum siccum quantificatum), Kediotu sulu ekstresi (Valerianae extractum aquosum siccum), St kabuu kuru ekstresi (Salicis corticis extractum siccum).
62
droglar ikili isimlendirme sistemine gre (cins, tr, varyete ve otr) geerli botanik isimleriyle bulunmaldr. Bitkisel droglar, tarm rn veya yabani bitkilerden elde edilir. Uygun toplama, tarm, hasat, kurutma, paralama ve depolama artlarnn salanmas droun kalitesi iin arttr. Bitkisel droglar, toprak, toz, kir, mantar, bcek ve dier hayvan kirliliklerini mmkn olduunca iermemelidir. rm olmamaldr. Arndrma ilemi uygulanmsa, bitkinin bileenlerinin bundan etkilenmediinin ve zararl artklarn kalmadnn gsterilmesi gerekmektedir (ekil 3.5 ve ekil 3.6).
ekil 3.4 Bitkisel drogtan ekstre hazrlan.
DNELM S O R U
3. nite - Bitkisel Hammaddelerin Kullanma Hazrlanmas
DNELM S O R U
63
DKKAT
DKKAT
Azdan kullanm niyetiyle dekoksiyon, infzyon veya maserasyonla hazrlanarak SIRA SZDE kullanlan bir veya birden ok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar kullanlmadan hemen nce hazrlanrlar. Genellikle byk ambalaj veya poet halinde temin edilirler. Kullanlan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monograflarna, yoksa AMALARIMIZ Bitkisel droglar genel monograflarna uyum gsterirler.
K T A P Bu konu ile ilgili daha detayl bilgiye Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii adl kitabn Bitkisel aylar balkl 8. nitesinden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Tentrler (Tinctura)
TELEVZYON
TELEVZYON
Genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan retilen sv preparatlardr. Baz preparatlar, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, tme veya yandan arndrma gibi bir n ileme tabi tutulabilir. NTERNET Tentrler, maserasyon, perkolasyon veya baka bir uygun, valide edilmi yntemle, uygun konsantrasyonda alkol kullanlarak hazrlanrlar. Tentrler, ekstrelerin uygun konsantrasyonda alkolde zndrlmesiyle de elde edilebilirler. Genellikle ya 1 ksm droa 10 ksm ekstraksiyon zcs veya 1 ksm droa 5 ksm ekstraksiyon zcs hesabyla hazrlanrlar. Bekletilince az miktarda kelti oluabilir, bileimi nemli lde deitirmedii srece bu kabul edilebilir bir durumdur. Iktan korunarak saklanrlar. Etikette u hususlar yer alr: - Kullanlan bitkisel veya hayvansal drog, - Taze bitkisel veya hayvansal drog kullanldysa belirtilmelidir, - Kullanlan alkoln konsantrasyonu, - Etkin bileiin miktar ve/veya balang materyalinin ekstraksiyon svsna veya balang materyalinin tentre oran, - lave edilmi herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad ve miktar.
NTERNET
64
Avrupa Farmakopesinde yer alan baz tentrler: kzgz tentr (Arnicae tinctura), Gzelavratotu yapra standart tentr (Belladonnea folii tinctura normata), Turun meyve kabuu tentr (Aurantii amari epicarpii et mesocarpii tinctura), Ac biber meyvesi standart tentr (Capsici tinctura normata), Seylan tarn kabuu tentr (Cinnamomi corticis tinctura), peka standart tentr (Ipecacuanhae tinctura normata), Mrrsafi tentr (Myrrhae tinctura), Afyon tentr (Opii tinctura normata), Tbbi adaay tentr (Salviae tinctura), ncibar tentr (Tormenillae tinctura), Kediotu tentr (Valerianae tinctura).
Aromatik Sular
Aromatik sular, uucu yalarn, bitkilerin suda znebilen uucu ksmlarnn veya dier ho kokulu uucu maddelerin berrak veya hafif bulank, doymu, sulu zeltileridir. Genellikle oral olarak kullanlacak preparatlarn hazrlanmasnda aromatize edici ajan olarak kullanlrlar. Hazrlanma yntemleri: 1. Distilasyon, 2. zndrme: a. Basit zndrme, b. Yardmc maddeler kullanarak zndrme, 3. Dilsyondur. Distilasyon yntemi ile aromatik su hazrlanmasnda genelde su buhar distilasyonu kullanlr. Bu yntemde drog zerine scak su buhar gnderilir, fakat ok youn buhar drog zerine ani olarak gnderilmemelidir, aksi halde bitki bozulabilir ve kt koku oluabilir. Ayrca toz bitki paralarnn distilaya gememesi iin ilemden nce drou hafif slatmak yararldr. Elde edilen distila szlr. Bu yntem ile hazrlanan aromatik sulara rnek olarak hlamur hidrolas gsterilebilir. rnek preparatlar: I. Tarn suyu Tarn esans 1.50 k Alkol 99.00 k SIRA SZDE Talk 15.00 k Distile su (40-50C) 900.00 k D N E Esans alkol iersinde zndrlr ve talk ile kartrlr. Karm Hazrlan: L M kaynatlm ve 40-50Cye soutulmu distile su ile alkalanr ve dinlenmeye braklr. Daha sonra U S O R alkol ile slatlm pileli szge kadndan szlr, eksilen miktar distile su ile tamamlanr. II. Sodyum sitrat 2g DKKAT 10 g Basit urup Nane suyu SIRA SZDE Distile su aa 40 g s.3 x 1 coch. parv. Hazrlan: Sodyum sitrat, hesaplanan miktar distile suda zndrlr. Hazrlanan zelti nane suyu ile kartrlr ve zerine basit urup ilave edilir. Doz AMALARIMIZ kontrol yaplarak hastaya verilir. Bu konu ile K T daha detayl bilgiye Kln ve Kutbayn Bitki Corafyas (Palme Yayncilgili A P lk, 2007) kitabndan ulaabilirsiniz.
aa: Latincesi ana olan SIRA SZDE her birinden eit miktarlarda anlamna gelen reete ksaltmasdr.
DNELM coch. parv: Latincesi cochlera parvum olan ay ka anlamna gelen S O R U reete ksaltmasdr.
S: Latincesi signa, signetur olan etiket DKKAT yaptrnz anlamna gelen reete ksaltmasdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
1 2
Bitkisel rnleri SZDE SIRA Z Y O N T E L E V ekstraksiyon ilemine tabi tutmamzn ne gibi yararlar olabilir?
D ELM Bitkisel rnleriNgeliigzel kullanmak doru mudur? SIRA SZDE
NTERNET
S O R U DNELM DKKAT S O R U
65
zeltiler
Sv dozaj ekilleridir, ilerinde bir veya daha fazla madde znm olan, berrak ve tek fazl sistemlerdir. zeltiler tek faz olarak grnmelerine ramen aslnda iki SIRA SZDE fazdan oluurlar; a. Molekl veya iyon dzeyinde znm madde (znen =dalan), DNELM b. Bu maddeyi zen sv faz (zc = dalma ortam) dr. Genel tanm olarak, sistemde az miktarda bulunan faz znen, ok miktarda S veya bulunan faz ise zc olarak deerlendirilir. znen, kat, sv O R U gaz olabilir. Tuz kat, alkol sv ve amonyak gaz haldeki znenlere rnek verildiinde ve her biri suda zndrldnde sistem tek faz olarak grlr. zeltiler iinde etken DKKAT madde veya maddeler, tat, koku, renk maddeleri, koruyucu ve tampon maddeler yer alabilir. zc olarak genellikle su kullanlr, ancak alkol, gliserin, propilen SIRA SZDE glikol, polietilen glikol, eter, aseton, gibi zcler tek balarna veya belli oranlarda kartrlarak kullanlabilirler. zeltilerin en nemli avantaj, doz dalmlar homojen olduu iin her kullaAMALARIMIZ nmda eit doz alnabilmesidir. zeltilerin kullanl yollar esas alndnda, oral zeltiler (uruplar, eliksirler, spiritler), enjeksiyonluk zeltiler, gz, kulak ve buruna uygulanan zeltiler, K T A P inhalasyon zeltileri, az boluuna uygulanan zeltiler, deriye uygulanan zeltiler, rektal ve vajinal zeltiler olarak snflandrlmtr. Btn ilalar gibi, zeltilerin de raf mr boyunca ve hasta kullanmna ulaaTELEVZYON na kadar etkin, stabil ve gvenilir olmalar gerekmektedir. Aksine bir kayt yoksa 25Cyi gemeyen scaklkta ve ktan uzakta saklanmald Bitkisel kaynakl ila ekilleri ile ilgili daha detayl bilgilere www.rxmediapharma.com adNTERNET resinden ulaabilirsiniz.
Dozaj ekli zelti zelti zelti zelti zelti erii 1 damla 1.76 mg Sinameki Ekstresi ierir. 100 mL damla 4.0 g ginkgo biloba yapraklar kuru ekstresi ierir. 100 mL zelti: 75.6 mL Echinacea purpurae bitkisinin iekli taze toprak st ksmlarndan preslenerek elde edilen zsuyu ve 24.4 ml Etanol (%90) ierir. 100 g zelti: 9 g Vitex agnus castus meyvesinin (Hayt aac) tentr (1:5), su ve etanol ierir. 50 mLde: Fucus vesiculosus L (Deniz yosunu), Rhamnus frabgula L (Barut aac), Betula alba L (Hu aac), Foeniculum vulgare Mill (rezene), bitkisel gliserin ve distile su ierir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
zelti-Buu 48 mL zelti; 0.8 g mentol, 2 g kaliptol, 0.80 g gomenol, 2.0 g terebentin esans, 20.0 g benjuan tentr ve alkol ierir. zelti-Buu 40 g zelti; 1.0 g mentol, 2.0 g kaliptol, 2.0 g nane esans, 2.0 g reaktifiye terementi esans ve 33.0 g alkol ierir. zelti-Buu 40 g zelti; %5 kaliptol, %2.5 mentol, gomenol esans, am esans, gome benjoin, etanol ve distile su ierir.
Buu: Yksek buharlama kabiliyeti olan maddelerin (kafur, mentol, gibi) atete tutularak veya scak suya boaltlarak meydana gelen buharn teneffs edilmesidir.
66
Basit urup-Sirop slmpleSirupus simplex T.K. (1954) ve Trk Farmakopesi (1974) Forml: eker 64k, Su 36k, Hazrlan: Daras alnm bir kap ierisinde eker su ile yksek olmayan bir sda su banyosunda eritilir. Sonra devaml olarak kartrarak bir tam kaynatlr. Buharlap azalan suyun yerine kaynar su ilave edilir. Scak iken bezden geirilir veya szlr. Isnn olumsuz etkisi nedeni ile USP metoduna gre basit urup stlmadan, Perkolasyon metoduna gre hazrlanmaktadr Basit urup(BP 2008) eker 667g Saf su y.rn. 1000g iin eker suda znene kadar stlr ve kaynar su ile istenilen hacme tamamlanr. Gerektiinde bir veya birka koruyucu ilave edilebilir.
uruplar
Etken madde veya aromatize edici maddeler ieren sakkaroz veya dier ekerlerin sudaki konsantre zeltileridir. Yalnzca ekerin suda zndrlmesi ile hazrlanan uruplara basit urup denir. uruplarn hazrlanmasnda kontaminasyonu nlemek amac ile ok temiz allmas gerekir. Baka bir kayt yoksa sanayide hazrlanan urup temiz bir membran filtreden, laboratuvarda ise temiz ift kat tlbentten szlr. Hazrlanmas iin eker kapakl erlende hafif sda, su iersinde zndrlp bir tam kaynatlr. Taze hazrlanm scak distile su ile istenilen hacime tamamlanr. uruplarn hazrlanma ekilleri; 1. zndrme yntemi ile hazrlanan uruplar; a. Scakta (basit urup, kodein urubu) b. Soukta ( turun iei urubu) 2. Kimyasal reaksiyon ile hazrlananlar, 3. Bitki ekstreleri ile hazrlananlar ( akdiken urubu), 4. Bitki maserasyonu, dijestiyonu ve perkolasyonu ile hazrlananlar, 5. Ekstre ve tentrler ile hazrlanan uruplar uruplar tatl ve viskoz zeltilerdir ve tatlandrc olarak USP 31e gre % 85 a/h eker ierirler. uruplara eker ve dier tatlandrclarn yan sra kristallenmeyi engellemek, znrl ve tad deitirmek iin sorbitol veya gliserin ve koku vermek iin aromatik maddeler ilave edilir. Diyabetli kiiler iin hazrlanan uruplarda tatlandrc olarak sorbitol veya yapay tatlandrc (aspartam veya sakkarin) kullanlr. ekerin sulu zeltilerinin bozulmas hidroliz ve fermantasyonla olur. eker konsantrasyonu farmakopelerde belirtilen oranlarda olduunda ortamda mikroorganizma reyemez. Ancak eker konsantrasyonu dtnde reme balar ve nlem olarak koruyucu ilavesi gerekir. En ok kullanlan koruyucular, metil paraben (%0.1), propil paraben (%0.05), butil parabenler (%0.02), benzoik asit, sodyum benzoat (%0.1-0.2), alkol (% 1 0-20) ve g1iserindir(%45). uruplarda alkol miktar fazla olunca eker kristallenir. uruplar ok dozlu ielerde ambalajlanrlar ve belli bir dozu len kak veya lek ile alnrlar. Saklama artlar ve dier zellikleri farmakope standartlarna uygun olmaldr. uruplarn hazrlan rnekleri: Ahududu urubu T.K. (1954) Hazrlan: Taze, krmz aa ilei ezilir, zeri hafife rtlr ve alnan bir numune, yars kadar etanolle kartrldnda bulanklk meydana getirmeyinceye kadar oda ssnda braklr. Ktle sklp, usare durulmaa braklr, szlr. Tamamiyle berrak olan usareye eker ilavesi ile urup yaplr. peka urubu veya oral ipeka zeltisi (USP 31/NF26) hazrlan: Perkolasyonla hazrlanan bir uruptur. Toz ipeka 3 hacim alkol ve 1 hacim su ile 72 saat maserasyon ve perkolasyona braklr. Perkola 60Cyi gemeyen scaklkta vakum altnda uurularak 70 mLye getirilir ve 140 mL su ilave edilir, bir gece bekletilir ve szlr. Filtre stndeki bakiye ykanarak szntye ilave edilir ve sonra hepsi 40 mL kalana kadar uurulur. Bu zeltiye 2.5 mL hidroklorik asit ve 20 mL alkol ilave edilir, kartrlr ve szlr. Filtre zerindeki kelti, 30 hacim alkol + 3.5 hacim hidroklorik asit + 66.5 hacim su karm ile ykanr. 70 mL szntye 100 mL gliserin ve 1000 mLye tamamlamak zere yeterli miktar urup ilave edilir ve kartrlr.
67
Tablo 3.2 Farmakopelerde kaytl bitkisel kkenli baz urup formlasyonlar
Farmakope T.K. (1954) T.K. (1954) T.K. (1954) T.K. (1954) T.K. (1954) BP 2008 BP 2008 BP 2008 BP 2008 USP 31/NF26 USP 31/NF26 USP 31/NF26 USP 31/NF26
urup Formlasyonu Ahududu urubu -Aa ilei, Forml: Aa ilei usaresi 7 k, eker 13 k Akdiken urubu, Forml: Akdiken usaresi 7 k, eker 13 k Hatmi urubu, Forml: Hatmi kk 2.5 k, etanol (%90) 2 k, eker ve su y.m. Nane urubu, Forml: Nane yapra 2k, etanol (%90) 1 k, eker ve su y.m. Tolu urubu, Forml: Tolu balsam 5 k, su 100 k, eker y.m. Tatl tolu zeltisi, Forml: Sinamik asit 5.0 g, benzoik asit 2.5 g, etil sinamat 0.3 g, vanilin 0.1 g, tarn esans 0.02 mL, eker 500 g, alkol (%96) 350 mL, su y.m. 1000 mL Tolu urubu, Forml: Tatl tolu zeltisi 100 mL, urup y.m. 1000 mL Limon urubu, Forml: Limon spiriti 5 mL, sitrik asit monohidrat 25 g, invert urup 100 mL, urup k.m. 1000 mL Portakal urubu, Forml: Portakal tentr 60 mL, urup y.m. 1000 mL Senna urubu veya oral senna zeltisi, Forml: Senna sv ekstresi 250 mL, esans k.m., eker 635 g, distile su y.m. 1000mL Tolu balsam urubu, Forml: Tolu balsam tentr 50 mL, magnezyum karbonat 10 g, eker 820 g, distile su y.m. 1000 mL Portakal urubu, Forml: Portakal kabuu tentr 60 mL, anhidr sitrik asit 5 g, talk 15 g, eker 822 g, distile su y.m. 1000 mL peka urubu veya oral ipeka zeltisi, Forml: Toz ipeka 70 g, gliserin 100 mL, urup y.m. 1000 mL
Piyasada bulunan bitkisel kkenli baz urup formlasyonlar 5 ml urup: 45mg Sodyum bikarbonat, 0.00075 Dereotu ya, 0.000375 Anason ya, 0.000375 ml Karaman Kimyon ya, 0.5 mg Nane ucucu ya ve ekerli su ierir
Spiritler
Esansl Solusyonlar, Esansl Tentrler, Tinctura Olei, Esprit, Spiritus, Teinture dessence ad ile de tanmlanr. Bir veya daha fazla maddenin %961k veya seyreltik alkoldeki zeltileridir. Haricen veya dahilen kullanlan kat maddeleri zndrme veya sv maddelerin biribiri ile kartrlmas ile hazrlanan gzel kokulu, alkoll veya hidroalkoll solusyonlardr. Esanslarn birounun alkoldeki solusyonlar da bu isim ile bilinir. Baz spiritler koku verici, lezzet dzeltici preparatlar olarak kullanlr; dierlerinin ise tedavi edici etkileri vardr. Reeteler hazrlanrken bu grup preparatlar ierdikleri alkol nedeni ile formllere souk halde ilave edilmelidir. Spiritler, buharlama ile meydana gelecek kayb nlemek ve oksidasyon deimelerini azaltmak iin az sk kapal, k geirmeyen renkli kaplarda ve serin yerde saklanmaldr.
68
y.m.: Yeter Miktar anlamna gelen ksaltmadr.
Nane spiriti (BP 2008) Nane esans 100 mL Alkol (%901k) y.m. 1000 mL Hazrlanmas: Nane esans bir miktar % 901k alkolde zndrlr ve sonra alkolle istenilen hacme tamamlanr. Eer zelti berrak deilse saf ve steril talk ile alkalanr ve szlr. Limon spiriti (BP 2008) Limon esans (terpensiz) 100 mL Alkol (%96) y.m. 1000 mL Limon urubu hazrlanmasnda kullanlr.
Eliksirler
ksir, Elixir, Elixiria, Aliksir ad ile de tanmlanmaktadr. Az yolu ile kullanlan, eker veya dier bir tad maddesi ile tadlandrlm; su, alkol, aromatik su veya aromatik bir madde ieren berrak, solusyon ekilli preparatlardr. Eliksirde zc olarak, alkol ve sudan baka; gliserin ve urup bulunur. Tad ve aromatik kokular nedeni ile sva olarak ve ayrca tedavi gayesi ile kullanlr. Etken madde ieren tbbi eliksirler olduu gibi sva olarak kullanlan eliksir formlleri de vardr. Sva olarak kullanlan eliksirlere Aromatik Eliksir; ilal eliksirlere de Pepsin Eliksiri rnek olarak gsterilebilir. Eliksir formllerinde alkol kaybn nlemek iin az iyi kapal, tercihan renkli ielerde ve serin yerde saklanmas gerekir. Eliksir forml rnei: Her 7.5ml: 250 mg Liyofilize Royal Jelly (Ar St) 3X -%4.2 10-HAD, 125 mg Guarana See (Brezilya Kakaosu tohumu), 125 mg Spanish Bee Pollen (spanya Ar Poleni), 50 mg Korean Ginseng (Kore Ginsengi), 50 mg Siberian Ginseng (Sibirya Ginsengi), 50 mg American Ginseng (Amerika Ginsengi) ihtiva eder. Vcut enerji ve dayanklln artrr.
Posyonlar
Bir veya birka etken madde ile eker ihtiva eden sulu preparatlardr. Uzun sre stabil kalabilmeleri iin, koruyucu olarak sodyum benzoat ve nipa esterleri kullanlr. Posyonlarda ilk nce urup tartlr ve zerine sva ilave edilir. Formlde esans, tentr veya uucu madde varsa bunlar nce urup ile kartrlr. Svada znmeyen etken maddeler toz edilir ve en son ilave edilir. Posyonlardaki bulanklk tedavi deeri olmayan maddelere ait ise szlmesi arttr. Kolay ve abuk bozulurlar. Taze hazrlanp kullanlmaldrlar. rnek preparat: Kardiyal posyon Nane suyu Melisa suyu Tarn suyu aa 45.00 g Turun iei suyu Basit urup 20.00 g Hazrlan: Nane suyu, melisa suyu, tarn suyu ve turun iei suyu ayr ayr tartlp kartrlr. Karm zerine basit urup ilave edilir.
69
Merhemler
Deri veya vcut boluklarna uygulanan, oda scaklnda yar kat, vcut scaklnda akkanlaan tek veya iki fazl ila ekilleridir. Etkin madde znm veya emlsiyon ya da sspansiyon eklinde dalm halde bulunur. Bir merhem formlnde balca iki ksm vardr: etken madde veya maddeler, sva (baz, excipient). Etken maddeyi tayan ortama sva denir ve bu merhem sva ayn zamanda etkin madde iermeyen bir merhemdir.
Jeller
Doal veya sentetik zamklardan meydana gelen boyutlu polimer yapl esas bir ktle iinde, kat veya sv bir fazn dalm ile oluan yar kat preparatlardr. Jeller de etken maddelerin deriye uygulanmas iin, merhemler gibi tayc/sva olarak kullanlabilirler. Jeller kk kat madde veya znmeyen paracklarnn sv ortamda dalmas ile olumulardr. Jel oluturmak zere kullanlan maddeler: Proteinler (Kollajen, Jelatin), Polisakkaritler (Aljinatlar, Agar, Karragen, Kitozan, Glisirizin), Yar sentetik polimerler (Sodyum karboksimetilselloz, Hidroksipropilselloz, Metil selloz ve Hidroksipropilmetilselloz), Sentetik polimerler (Polivinil Alkol, Poliakrilik asit kopolimerleri, Poliakrilamitler, Poloksamerler).
Dozaj ekli Merhem Pomad Pomad Jel erii 1 g merhem 10 mg Centella asiatica ekstresi, lavanta esans ve tr esans ierir. 100 g pomad; 25 g Hamamelis virginiana distilat ierir. 50.00 g pomad; 3.0 g kafur, 0.5 g mentol 1.75 g kapsikum oleoresin, 1.25 g kekik ya 1.25 g terebentin ya, 1.25 g kalipts ya, 0.50 g lavanta ya ierir. 75 mL jel; 1.5 g glucosamine slfat, 1.2 g chondroitin slfat, zencefil ya, lavanta ya, rezene ya, ceviz ya, nane ya, okaliptus ya ve portakal ya ierir. 30 mL jel; Calendula officinalis (%1.66), Malva silvestris (%1.66), Tilia cordata (%1.66), Mentha piperita (%0.1), Aloe barbadensis (%0.1), pantenol (%0.66), hidrolize glikozaminoglikan (%0.1) ierir. 1 g Jel; 100 mg Extractum Cepae ( Allium cepae- Soan zar), 50 IU Heparin, 10 mg Allantoin ierir. 120 mL emlsiyon; 60 mL hint ya, 30 g arap zamk, distile su q.s. 120 mL, sodyum sakarin, portakal esans, muz esans ve metil selloz ierir. 1 adet yak: 47.52 mg kapsikum oleoresini (3.8 mg kapsaisin) ierir. Ar st, Ginseng ve kafein ierir. Tablo 3.3 Bitkisel kkenli baz merhem, pomad, losyon, jel ve emlsiyon formlasyonlar
Jel
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii DKKAT
70
DKKAT
Kremler
SIRA SZDE SIRA SZDE Opak grnl yar kat emlsiyon sistemleridir. Kvam ve viskoziteleri emlsiyonun tipine (s/y veya y/s olduuna gre ) ve ayrca i fazdaki kat maddelerin yapsna gre deiir. AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Sabunlar
K T A P
q.s.: Latincesi quantum miktar anlamndaki ksaltmadr.
Cilt temizlii ve deri, sa vb. organlarn tedavisinde kullanlrlar (kkrtl, katranK T A P l sabunlar vb.). ok fazla sayda bitkisel rn kullanlarak hazrlanan sabun formlasyonlar vardr.
Yaklar
TELEVZYON
Ya asitlerinin kurun oksitle oluturduu sabunlardr. RxMediaPharma@ 2009 nteraktif la Bilgi Kayna, www.rxmediapharma.com NTERNET Bitkisel rnleri SZDE farmastik ekil haline getirmenin yararlar nelerdir? SIRA
Kat Preparatlar
DNELM
DNELM
Tozlar
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Pulvis, Poudre, R U S O Powder ad ile de isimlendirilen tozlar, haricen (serpme sureti ile) ve dahilen (kak ls ile) kullanlan; partikl byklne gre de kaba, ince veya mikronize ekilde toz edilmi iki veya daha fazla sayda etken madde ile yarD K K A homojen karmlardr. Toz preparatlar eitli ekillerde grupladmc maddelerin T nr. Kullanl ekline gre: 1. Oral yoldan, 2. Haricen kullanlan ila ekilleri olarak SIRA SZDE gruplanr. Formllerindeki etken madde saysna gre; bir tek etken madde ierenlere basit tozlar, birden fazla sayda etken madde ierenlere de bileik tozlar denir.
AMALARIMIZ Granleler
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dorudan doruya ila olarak veya tabletlerin hazrlanmasnda n basamak olarak kullanlan birbirine kenetlenmi asimetrik agregatlardr. Granle ekirdei az veya K T A P ok porz, krevi ve silindir eklinde olabilir. Birden fazla kk ekirdekten oluur. Toz maddelerle eitli ekil ve grnte hazrlanan farkl para byklnde agregatlardr. Kuru granlasyon ve ya granlasyon teknii ile hazrlanrlar. TELEVZYON Granleler direkt olarak da saeler/paketler iinde de verilebilirler. 25Cyi gemeyen oda scaklnda, nemden korunarak ambalajlarnda saklanmaldr.
NTERNET
Tabletler N T E R N E T
Etken madde veya etken madde karmlarnn direkt olarak veya zel baz yntemlerle formlasyonu yapldktan sonra, zel makinelerde sktrlmas ile hazrlanan, farkl byklk ve ekilde kat iinde kat grubuna dahil ok fazl ila ekilleridir. Ksa tanmyla basnla ekillendirilmi kat preparatlardr. Bir veya daha fazla etken madde ile yardmc maddeler ierirler. Etken madde veya etken madde karmlar
71
zerine basn uygulandnda maddelerin birbirleri ile kenetlenip dayankl ekil alabilmesi iin etken madde veya karmlarnn plastik nitelik gstermeleri gerekir. Plastik nitelii olmayan maddeler basn uygulanarak gerektii gibi ekillendirilemezler. Kohesif zellii az olan bu maddelerden tablet hazrlayabilmek iin maddeler nce granle haline getirilir. Tablet tipleri: Midede dalan tabletler (konvansiyonel tabletler), ineme tabletleri, Dilalt tabletleri, Pastil tipi tabletler, zelti tipi tabletler, Derialt Tabletleri, Efervesan tabletler, Yzeyi kapl tabletler (Film kaplama, eker kaplama-Draje) ve Vajinal tabletlerdir. Hazrlama teknikleri: Etken maddenin zelliklerine, birden fazla etken madde varsa bunlarn birbirleri ile olan etkileme durumlarna, tablette hedeflenen amaca gre (ani etki, srekli etki gibi) deiebilir. Buna gre seilecek teknikler iki grup altnda toplanr; 1. Direkt basnla tablet hazrlama yntemi, 2. Granlasyondan sonra basnla tablet hazrlama yntemi; a) Kuru granlasyondan sonra b) Ya granlasyondan sonra
Kaplanm Tabletler
stenmeyen lezzet ve kokuyu maskelemek, etken maddeyi korumak, geimsizlik gsteren maddeyi ayrmak, etken maddenin serbestlemesini kontrol etmek ve ayrca iyi bir grnm salamak amacyla kaplanr. Kaplamada kullanlan maddeler eker (eker kapl tablet, draje), suda znen film oluturucu maddeler (film kapl tablet) veya mide vasatna dayankl, barsakta dalan maddeler (enterik kaplama) olarak snflandrlr.
Dozaj ekli Toz erii Bir bardaklk toz; 1.5 g standardize Garcinia cambogiadan elde edilen 750 mg hidroksisitrik asit ierir. Bir lek granle (5 g); 2.60 g Plantaginis semen ovatae, 0.11 g Plantaginis teate ovatae, 0.62 g Sennae fructus angustifoliae, kimyon ya, adaay ya, nane ya, demir oksit ve eker ierir. 5 g granl iinde: 3.25 g Plantago ovata Forsskal bitkinsin tohumlar (Ispagula tohumlar) ve 0.11 g Plantago ovata Forsskal bitkisinin tohum kabuklarndan elde edilen toz, kimyon ya, adaay ya, nane ya, arap zamk ve titanyum dioksit ierir. Beher tablet; 180 mg bitkisel kmr, 50 mg kkrt, 105 mg senne yapra tozu, 25 mg rubarb ekstresi, 0,5 mg nane esans ve 0,5 mg rezene esans ierir. Bir film tablet; 19.2mg Ginkgo glikozidleri, 80 mg Ginkgo biloba yapraklar kuru ekstresi titan dioksit, sar demiroksit ierir. Bir enterik tablet; 20 mg Sennosid Bye edeer Senna ekstresi, eker ve titan dioksit ierir Bir tablet; 90.0 mg Standardize edilmi Camellia sinensis (yeil ay) ve 50.0 g kafeine edeer kola nitida (Cola nut) ekstresi ierir. Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi ierir. Tablo 3.4 Bitkisel kkenli baz toz, granl, tablet, draje ve pastil formlasyonlar
Granl
Granl
Tablet
72
Tablo 3.4 Devam
Tablet Film Tablet Tablet Tablet Tablet Tablet Draje Draje Draje Pastil
Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi ierir. Her film tablet; 4.0 mg Vitex agnus-castus L. meyvalarnn kuru ekstresi ierir. Bir tablet; 1.0 mg Chlorella (Yeil alg) ihtiva ierir. Bir tablet; 160.0 mg Antosiyanidin (zm ekirdei ve yaban mersini ekstrelerinden elde edilen) ierir. ki tablet; 60.0 mg Ginkgo Biloba (Japon erii), 100 mg Gotu Kola, 250 mg Kara am kabuu ekstresi, 25 mg Krmz biber ierir. Bir tablet; 80.0 mg Yaban mersini meyvesi ekstresi, 180 mg yaban mersini konsantresi, 5 mg Beta-karoten ierir. Bir draje; 12.0 mg Senna glikozidleri, titan dioksid ve demir oksid ierir. Bir draje; 400 mg enginar yapraklar kuru ekstresi ve titanyum dioksit ierir. Enterik kapl bir draje. 66 mg kurutulmu sarmsak tozu (0.3 mg allicin) ierir. 50 g formlasyonda; 0.07 g kaliptus esans, 0.10 g mentol, arap zamk, eker, jelatin, gliserin, boya (indigo carmine, tartrazine) ierir.
73
Tablo 3.5 Bitkisel kkenli baz kapsl formlasyonlar
erii Enterik kapl 1 sert jelatin kapsl; Nane ya 187 mg ve boyar madde: ndigotin (E132) ve titanyum dioksit (E171) ierir. Bir kapsl; 50.0 mg Vitamin B6, 150.0 mg Tanacetum parthenium (yaprak), 75.0 mg Magnesium sitrat, 50.0 mg Riboflavin, 75.0 mg Scutellaria lateriflora (herba) ve 50.0 mg Vitamin B1 ierir. Her kapsl; 520 mg Serenoa repens, 99 mg bitkisel kapsl kabuu, 5 mg magnezyum stearate ierir. Bir kapsl; 205 mg Ar Poleni, 160 mg Gotu Kola, 60 mg Ginkgo biloba (%24), 25 mg Siberian Ginseng Ext., 10 mg Royal jelly ierir. Bir kapsl: 250 mg %100 saf Propolis ve 300 mg Kuburnu ierir. Her iki kapsl: 175 mg Deve dikeni tohum ekstresi ierir. Bir kapsl; 175 mg Milk Thistle Deve Dikeni Ekstresi (%80 Silymarin ierir), 85 mg Dandelion Root Karahindiba, 60 mg Ginger Root Zencefil, 60 mg Burdock Root Dul Avrat Otu, 35 mg Parsley Root Maydanoz, 60 mg Black Root Radish Siyah Turp ierir. Bir kapsl; 140 mg Standardize Ay zm Ekstresi, 70 mg Ard Meyvas, 70 mg Parmak otu, 70 mg Maydanoz, 70 mg Hatmi Kk, 70 mg Zencefil ierir. Her bir kapsl; 250 mg Zencefil rizomu ierir. Her Kapsl; 100 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ektresi, 50 mg Kedi penesi (Uncaria tomentosa) kabuu ekstresi, 50 mg Acerola (Malphigia punicifolia) meyveleri kuru ekstresi, 50 mg Kuburnu (Rosa Canina) meyveleri kuru ekstresi, 20 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ekstresi ve 20 mg Ekinezya (Echinacea angustifolia) kk kuru ekstresi ierir.
Kapsl
Kapsl
Kapsl Kapsl
Kapsl
74
zet
A M A
Tbbi bitkilerden rn hazrlanmasn tanmlayabilmek 1 Hastalklarn tedavisinde destekleyici olarak kullanlan bitkisel rnler bata olmak zere aydan gda desteine kadar geni bir yelpazeye sahip tbbi bitkilerden rn hazrlanmas, elde edilecek fayda asndan son derece nemlidir. Bitkilerle tedaviden iyi sonu alnmasnda etkili faktrleri dikkate alarak kullanmak gerekir. Bitkisel rnlerin kullanma hazrlanmasn aklayabilmek Bitkisel ham maddelerin kullanma hazrlanmasnda yaplan ilemler; Distilasyon ve ekstraksiyon yntemleri ile rn hazrlama (Distilasyon, Perkolasyon, Maserasyon) ve Farmastik ekil (zelti, urup, Paranteral zelti, Krem, Pomat, Losyon, Jel, Sabun, ampuan, Toz, Granle, Tablet, Kapsl, Draje, Supozituvar) haline getirmedir. Piyasada ok sayda bitkisel kaynakl ticari rn bulunmaktadr. Hekim ve eczacya danmadan bitkisel rn kullanmnn yanlln aklayabilmek Bitkisel rnler kullanma hazrlanmadan nce birtakm ilemlere tabii tutulur. Karmak ve deiken yaplar, ok eitli madde iermeleri ve ieriklerinin dk olmas sebebiyle gelii gzel kullanmlar sakncaldr. Doaldr zararszdr. sylemi ile hekim ve eczacya danmadan bitkisel rn kullanm yanltr. Bitkilerle tedavi suistimale ak bir alandr. Hi zarar yokmu gibi sunulan bitkisel rnlerin kiinin kulland sentetik ilalar ile etkileimleri ve vcuttaki seyri ile ilgili ciddi sorunlar ortaya kabilir.
A M A
AM A
75
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir ekstraksiyon yntemi deildir? a. Distilasyon b. Perkolasyon c. urup d. Maserasyon e. Dekoksiyon 2. Distilasyon ve ekstraksiyon yntemleri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir karmdaki farkl kaynama noktasna sahip bir veya birden fazla bileeni fiziksel olarak ayrmaya distilasyon denir. b. Bitkilerde bulunan ve zcde znen bileikleri zc yardm ile elde etme yntemi ekstraksiyondur. c. Srekli bir ekstraksiyon yntemine perkolasyon denir d. Tentrler, genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan retilen sv preparatlardr. e. nfizyon, soukta hazrlanan ve zcs alkol ve su olan preparatlardr. 3. nfzyon ve dekoksiyonlarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. nfzyon ve dekoksiyonlar taze hazrlanmalarna gerek yoktur. b. nfzyon ve dekoksiyonlar reetede bir kayt yoksa % 2 orannda drog kullanlarak hazrlanr. c. Dekoksiyonlar scakken pamuklu tlbetten szlr. d. Hatmi kk, keten tohumu gibi msilaj ve niasta tayan droglarn dekoksiyonlar soukta hazrlanr. e. nfzyonda iek ve yaprak ksmlar, dekoksiyonda ise kabuk, kk ve gvde ksmlar kullanlr. 4. Aadakilerden hangisi perkola hazrlamada uygulanan ilemlerden deildir? a. Droun uygun incelikte ufalanmas b. Droun zc ile slatlmas c. Islak droun perkolatre yerletirilmesi d. Perkolatrde n maserasyon ve ak hznn ayarlanmas e. Drog ile zc srekli temas etmez 5. Aadakilerden hangisi farmastik ekil deildir? a. urup b. Tablet c. Krem d. Ekstre e. Draje 6. uruplarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tatl ve viskoz zeltilerdir. b. Tatlandrc olarak eker ierirler. c. znrl ve tad deitirmek iin sorbitol veya gliserin ve koku vermek iin aromatik maddeler ilave edilmez. d. Diyabetli kiiler iin hazrlanan uruplarda tatlandrc olarak sorbitol veya yapay tatlandrc (aspartam veya sakkarin) kullanlr. e. ekerin sulu zeltilerinin bozulmas hidroliz ve fermantasyonla olur. 7. Aadakilerden hangisi yarkat preparatlardan deildir? a. Merhemler b. Drajeler c. Jeller d. Kremler e. Sabunlar 8. Aadakilerden hangisi bitkilerle tedaviden iyi sonu alnmasnda etkili bir yntem deildir? a. Doru bitkinin, doru zamanda toplatm olmas b. Taze kullanlacak bitkinin rmeden kullanlmas c. Kurutulacak veya ilemden geirilecekse bunun uygun ekilde yaplmas d. Doru yntemle, doru ekilde ve uygun miktar hammadde kullanlarak hazrlanmas ve doru dozda alnmas e. Hekim ve eczacya danmadan kullanmak 9. Aadakilerden hangisi kat dozaj ekillerinden deildir? a. Krem b. Toz c. Tablet d. Draje e. Kapsl 10. Aadakilerden hangisi bitkisel rnlerin farmastik ekillerinden biri deildir? a. Tablet b. Kapsl c. Krem d. zelti e. Perkola
76
4. e 5. d 6. c 7. b 8. e 9. a 10. e
77
4
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Doal olan her zaman gvenli deildir fikrini yorumlayabilecek, Bitkilerle tedavinin avantajlarn ve dezavantajlarn aklayabilecek, Bitkisel rnlerin yan etkilerini tanmlayabilecek ve kontrendikasyonlarn aklayabilecek, gerekli bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Drog, Bitkisel la Pirolizidin Trevi Alkaloidler Fonksiyonel Gda, Nutrastik Bitkisel rnlerin Yan Etkileri Bitkisel rnlerin Kontrendikasyonlar Kalp Glikozitleri Siyanogenejik Glikozitler Aristoloik Asit Berberin, Atropin, Okzalatlar Safrol, -Asaron, Lektinler
erik Haritas
GR BTKSEL RNLER NEDEN ZARARLIDIR? NEML YAN ETKLER OLAN DOAL ETKN BLEENLER NEML YAN ETKLER OLAN BTKSEL DORGLAR DER ZEHRL BTKLER
DNELM S O R U
DNELM S O R U
80
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE larn fizyolojik yaplar yetikinlerden farkldr ve metabolik enzim sistemleri tam olarak gelimemitir, vcut arlklarna gre doz ayarlamas yaplamad iin toksik dozlara daha kolay ulalabilir. Ayrca, ok eitli ila kullanan yal hastalarda AMALARIMIZ da ila etkileimleri daha nemli ve risklidir. Yksek tansiyon, tiroid, genilemi prostat bezi, depresyon veya dier psikiatrik problemler, eker, kalp, Parkinson epilepsi, glokomAve fel gibi herhangi bir patolojik rahatszl olanlar bir bitkisel K T P rn kullanmadan nce mutlaka kendilerini tedavi eden doktora danmaldr. Ayrca karlalan olaand belirtiler gz ard edilmemeli, mutlaka doktorla paylalmaldr. Tzellikle N E L E V Z Y O cerrahi mdahele geirecek olan hastalar, bitkisel ila kullanm asndan mutlaka sorgulanmal ve bitkisel ila kullanmna operasyon tarihinden yaklak 2-3 hafta nce son verilmelidir. N T E R N bilgi Bu konuda ayrntl E T iin http://www.holisticonline.com/HerbalMed/hol_herb_med_reac.htm adresine bakabilirsiniz.
NTERNET
Fonksiyonel SIRA SZDE gda ve nutrastik terimleri arasnda ne fark vardr.? Gerek fonksiyonel gda, gerek nutrastik, gerekse fitofarmastik olsun tm bitDNELM kisel ilalarn farmakolojik etkinlii tadklar aktif maddelerden ileri gelmektedir. Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, ierdii tek bir etkin madde veya bir etkin S R U madde grubu Osorumludur. Bu aktif bileenler sayesinde bitkiler ve bitkisel hammaddeler tedavi edici (teraptik), hastalklardan koruyucu (profilaktik) veya toksik etki gstermektedirler. Bitkisel rnlerin kullanmndan kaynaklanan ok tehDKKAT likeli ve ldrc yan etkiler rapor edilmitir. Bu yan etkiler; bitkinin dorudan toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, kontaminasyona bal etkiler, ila ve dier bitkilerle olanSIRA SZDE etkileimler olmak zere birka farkl mekanizmaya bal olarak ortaya kabilir. Ayrca, bitkiler ve bitkisel rnler yan etkilerinin dnda, birbirleriyle ve ilalarla etkileebilirler. Bitki-ila etkileimine ait bulgular klinik raporlara daAMALARIMIZ yanarak ortaya atlmtr. rnein alkol, bata antidepresanlar ile beyin ve sinir sistemini etkileyen ilalar olmak zere hemen hemen her ila ile etkilemektedir. Reeteli ila kullanrken alkoll iecek tketilmemesi en doru davrantr. Alkoll K T A P iecekler, tedavi srecinde benzodiazepinler, antihistaminikler, antidepresanlar, antipsikotikler, kas geveticiler, narkotikler ve sakinleticiler gibi depresyon ilalarnn etkilerini arttrma eilimi gsterirler. Baz antioksidanlar ve -karoten, karaTELE ZYON cier zerinde Valkoln etkisini artrr. Dier yaygn olarak kullanlan OTC ilalar ile de etkileim problemleri yaanabilir.
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
81
Bunun yannda, beslenme srasnda alnan baz bileenlerinde yan etki riskini arttrd anlalmtr. Astm tedavisinde kullanlan ve ksantin yapsndaki teofilin, ay, kahve, ikolata ve dier kafein kaynaklarnda bulunur. Kafeinli iecekler ve astm ilalar birlikte alndnda ar duyarlla neden olabilir. Baz vitamin ve mineraller de tedavide etkilidir. Kan phtlamasn arttran ve K vitamini ieren brokoli, spanak ve dier yeil yaprakl sebzelerin fazla tketilmesi, heparin, warfarin ve dier phtlamay nleyici ilalarn etkisini azaltabilir. Diyet lifleride ila emilimini etkiler. Pektin ve dier znebilen lifler populer bir ar kesici olan asetaminofen emilimini azaltr. Kepek ve dier znmeyen lifler de nemli bir kalp ilac olan digoksin zerine benzer etki gsterir. la etkileim riski sadece bitkisel materyallerle snrl deildir. Baz yiyecek ve ieceklerde ilalarla sal tehdit edecek etkileimlere neden olmaktadr. Antidepresanlar veya OTC preparatlar ile birlikte kullanlan sar kantaron hassas baz kiilerde ar uyarlma, ba dnmesi, arpnt ve konfuzyona neden olmaktadr. Ayrca kan basncnda ar art grlmektedir. Greyfurt suyu, tedavi srasnda karacieri etkileyerek vcut metabolizmasnda ilalarn deiiklie uramasna neden olduu iin kalsiyum kanal blokrleri, strojen ieren oral doum kontrol ilalar, baz psikiatrik ilalar ve allerjik tedavilerde kullanlan pek ok ilala (terfenadine, astemizole gibi) etkileebilmektedir. Portakal suyu ise alminyum ieren antiasitlerle birlikte tketilmemelidir. Alminyumun absorbsiyonunu artrr. Antibiotik kullananlar portakal suyu ve st tketmemelidir. Portakal suyunun asitlii ve st, antibiotiin etkinliini azaltmaktadr. Yksek K vitamini ieren yeil yaprakl sebzeler, kumadin kullanrken fazla miktarda tketilmemelidir. Bu sebzeler kann phtlamasna neden olarak ilacn etkilerini azaltabilir. Domates alerjisinin yaygn nedeni bileiminde ok az miktarda bulunan solanin alkaloidi, hassas kiilerde ba arlarnn da tetikisidir. Elma, kays ve ayva gibi baz meyvelerin tohumlarnda bulunan amigdalin, midede hidrojen siyanre dnr. Bu nedenle, tohumlarn fazla miktarda tketilmesi siyanr zehirlenmesine neden olabilir. Ayrca, erik, eftali, kays ekirdekleri karlarak oluan oyuklar amigdalin tar. Fazla tketildiinde amigdalin, zehirli hidrojen siyanre dnebilir ve hassas kiilerde alerjik reaksiyon oluturabilir. Ayrca, safra ta olanlar zerdeal tketmekden kanmaldr.
82
Aristoloik Asit
Aristolochiaceae familyas bitkilerinde bulunan aristoloik asit, nitrofenantren karboksilik asit trevi olup iki ana formda grlr (aristoloik asit I ve aristoloik asit II). Aristoloik asit iki formda da karsinojenik, nefrotoksik, mutajenik, genotoksik potensiyele sahiptir. Sz konusu yan etkiler, aristoloik asit tayan bitkileri uzun sre tketenlerde grlmektedir. Aristoloik asit ieren balca bitkiler; Aristolochia clematitis, A. contorta, A. debilis, A. serpentina, A. canadense.
Atropin
Solanaceae familyas bitkilerinde bulunan atropin ve rasemik formu hiyosiyamin, olduka toksik potansiyele sahip alkaloitlerdir. Tedavi edici dozlarda bile olduka nemli toksik potensiyele sahip bu alkaloitlerin doz am lmcl reaksiyonlara neden olabilmektedir. Atropin, otonom sinir sisteminin parasempatik yolann etkisini bloke eder, doz amnda kabzlk, idrara kamama, mukoz membranlarda ve azda kuruluk, sinirlilik, huzursuzluk, halsinasyonlar ve hafza kayb gibi belirtiler grlebilir. Atropin ieren balca bitkiler; Atropa belladonna, Mandragora officinarum.
- Asaron
-asaron, Aracaceae ve Aristolochiaceae familyalarna dahil Acorus ve Asarum cinslerine ait birka bitkinin uucu yanda bulunan potansiyel hepatokarsinojenik bir bileiktir. Allilbenzen yapsndaki bileik, kk dozlarda bile karacier hasarna neden olur. Bu nedenle -asaron ieren bitkiler uzun sre kullanlmamaldr. -asaron ieren balca bitkiler; Acarus calamus, A. gramineus, Asarum canadense, A. europaeum.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Berberin
DKKAT
SIRA SZDE
Berberin, Berberidaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae, Rutaceae gibi familyalarda bulunan kuaterner alkaloiddir. Sar renkli, ac lezzetli berberin, antiinflamatuvar S O U ve antimikrobialR etkilidir. Berberin ve tuzlar uterus kaslmasn arttrd iin hamilelerin kullanmamas gerekir. Saf berberin ar dozda alnrsa kalp hasar, nefes darl, kan basncnda de neden olur. Berberin ieren balca bitkiler; BerbeDKKAT ris vulgaris, Chelidonium majus, Coptis chinensis, Hydrastis canadensis, Mahonia nervosa, Phellodendron chinense.
SIRA SZDE
DNELM
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
83
Resim 4.3 Convallaria majalis L. Kaynak: www.lahuti.com/convallaria-majalis
Kalp Glikozitleri
Kalp glikozitleri, zellikle kalp kasnn fonksiyonu ve ritmini etkileyen steroid yapsnda glikozitlerdir. zellikle Asclepiadaceae ve Apocynaceae familyalarnda, nadiren de Brassicaceae, Fabaceae, Liliaceae, Ranunculaceae, Scrophulariaceae ve Tiliaceae familyalarna ait baz cinslerde bulunmaktadr. Digitalis trleri, ila endstrisinin kalp glikozitleri retimi iin en nemli kaynaktr. Bunun yannda, Strophantus ve Convallaria trleride nemli oranda kalp glikoziti tamaktadr. Kalp glikoziti tayan bitkiler kalp ilalar ile etkileerek orta iddetli zehirlenmelere neden olmakta, bu etkileim sonucu bitkinlik, itahszlk, bradikardi, mide bulants, kusma, baars, huzursuzluk, sara nbeti, hiperkalemi gibi belirtiler grlmektedir. Kalp glikozitlerinin en nemli yan etkileri aritmi, kalp foksiyon bozukluklar ve damar tkanklklar, direkt olarak kalp zerinde meydana gelmektedir. Kalp glikozitleri ieren balca bitkiler; Digitalis purpurea, Hydrastis canadensis, Convallaria majalis, Apocynum cannabinum, Asclepias tuberosa, Urginea maritima.
yot
yot, tiroid bezinin normal aktivitesi iin gerekli temel eser elementtir. nsan vcudunda toplam iyot miktar 20-50 mg arasnda deimekte ve bunun %60-80i tiroid bezinde bulunmaktadr. Guatr ve hipotiroid gibi iyot eksiklii hastalklarnn tedavisinde teraptik olarak ve beslenmesinde iyot eksiklii olan toplumlarda endemik guatr hastalnn tedavisinde koruyucu olarak iyot kullanlr. yodun bol ve doal olarak grlen tek kayna deniz yosunu ve deniz bitkileridir. yot eksiklii veya fazlas tiroid bezinin salksz almasna neden olur. Uzun sre ar iyot tketimi veya tiroid bezi tarafndan kullanlan iyodun eksikliinde guatr hastal grlr. Ayrca, uzun zaman ar iyot kullananlarda az ve boaz iltihaplar, artan tkrk salgs, ishal, mide-barsak sorunlar, deri dkntleri, gzlerde tahri gibi belirtiler grlmektedir. Hamilelikte, ar tketim nedeniyle fetusda dk, l doum, ayrca yeni doan ve ocuklarda zeka gerilii, sarlk, alk ve guatr hastal grlebildii iin kanlmaldr. yot ieren balca bitkiler; Fucus vesiculosus, Nereocystis luetkeana, Rhodymenia palmetta.
84
SIRA SZDE
SIRA SZDE yot eksiklii veya fazlall organizma iin neden nemlidir, aklaynz.
DNELM S O R U
Lektinler
Lektinler zellikle Fabaceae ve Euphorbiaceae familyas bitkilerinin tohumlarnda yaygn olarak grlen glikoproteinlerdir. Fitohemaglutininler olarak bilinen lektinS eritrositleri birbirine balama kapasitesine sahiptir. Pek ok lektin balerin bir snf, O R U klk ve sinir sistemini uyarc, antikanser ve bazende toksik zelliklere sahiptir.
DKKAT
DNELM
DKKAT
Resim 4.4
SIRA SZDE
Viscum album L.
Kaynak: www.dinophoto.sk/medicinal
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Baz toksik lektinler Viscum album yapraklar ve Ricinus communis tohumlarnda younlamtr. zellikle R. communis tohumlarnda bulunan risin, hint ya eldesi srasnda yaa da gemektedir. Eritrositlere kar Viscum albumun ierdii lektinler (phoratoksin) olduka toksik, barbunya ve yerfst lektinleri orta derecede, taze fasulye ve mercimek lektinleri zayf derecede toksiktir. Soya lektinleri ise proteaz inhibitrdr. Piirme srasnda lektinlerin toksisitesi azalr. Risin gibi olduka toksik lektinlerin tketilmesi 2-3 saat ierisinde kusma, kanl ishal, sv kayb, kalp fonksiyonlarnda deiiklik, karacier nekrozu, ok ve bilin kayb eklinde zehirlenme belirtilerinin grlmesine neden olur. 2-4 adet R. communis tohumu tketilmesi mide bulants, kas spazmlar ve barsaklarn boalmasna neden olurken, 8 adet tohum kalc organ hasar ve lme neden olabilmektedir. Lektin ieren balca bitkiler; Ricinus communis, Viscum album, Phytolacca americana.
85
ekil 4.1 Alyuvarlar, akyuvarlar, trombositler. Kaynak: www.pcmd.com/alyuvar
Beyaz kan hcreleri (akyuvarlar) Krmz kan hcreleri (eritrositler) Arter Trombositler
Oksalatlar
Basit dikarboksilik asit yapsnda (HOOC-COOH) oksalik asit tuzlardr. znmeyen kalsiyum ve znm potasyum tuzlar halinde grlrler. Gl ve kalc tadl, nemli oranda uucu ve renksiz kristallerdir. Serbest asitler halinde bulunurlar. Oxalidaceae, Arecaceae ve Polygonaceae familyas bitkilerinde yaygn olarak grlr. Kanda kalsiyumla birleen oksalik asit znmeyen Ca-oksalat kristallerini oluturur, zellikle bbreklerde biriken bu kristaller mekanik hasara yol aabilirler. Oksalik asit ieren ilek, franbuaz, spanak ve ravent kk hassas kiilerde bbrek ve safra talarn arttrabilir, vcudun demir ve kalsiyum emilim yeteneini azaltabilirler. Oksalat ieren balca bitkiler; Capsella bursa-pastoris, Quillaja saponaria, Rheum officinale, R. palmatum, Rumex acetosa, R. crispus, Viburnum prunifolium.
Pirolizidin Alkaloitleri
Baz Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas bitkilerinde bulunan pirolizidin alkaloitleri, nesik asit ve amino alkollerden oluan esterlerdir. Senecio alkaloitleri gibi lmcl karacier hasarna neden olarak toplu zehirlenmelere yol aabilirler. Bazlar ise mutagenik ve karsinojenik etki gsterirler. Bunun yannda btn pirolizidin alkaloitleri (Echinacea ssp. gibi) zehirli deildir. Bu alkaloitleri ieren bitkiler geleneksel tedavide akcier problemleri (Borago officinalis) ve st solunum yolu hastalklarnda (Tussilago farfara), ayrca dretik ve emanogog (Senecio aureus) olarak kullanlmaktadr. Pirolizidin alkaloitleri ieren balca bitkiler; Alkana tinctoria, Borago officinalis, Tussilago farfara, Senecio aureus, Eupatorium purpureum, Symphytum asperum, S. officinale.
86
Resim 4.6 Senecio aureus L. Kaynak: www.claytonvnps.org
SIRA SZDE
SIRA SZDE Pirolizidin alkaloitleri ieren droglarn tedavide kullanlmamalarnn nedeni nedir?
DNELM S O R U
Safrol
DKKAT
SIRA SZDE
Safrol, kk hindistan cevizi (Myristicae fragrans), tarn (Cinnamomum verum) ve kafur (C. camphora) uucu yalarnn minr, Sassafras albidum kk kabuu S R U uucu yannOana bileenidir. Safrol hepatotoksik, karsinojenik ve mutajenik aktiviteye sahip allilbenzen yapsnda bir bileikdir. Hindistan cevizi, tarn, kafur dahil baz safrol ieren bitkilerin fetusda DNA hasar meydana getirebilecei iin haD KKAT milelik sresince tketilmesi sakncaldr. Safrol ieren balca bitkiler; Cinnamomum verum, C. camphora, Myristicae SIRA SZDE fragrans, Ocimum basilicum, Sassafras albidum.
AMALARIMIZ
DNELM
AMALARIMIZ
Resim 4.8
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
87
Salisilatlar
Doada salisilik asit esterleri veya tuzlar yapsnda bulunan salisilatlar, sentetik yada doal salisinden trevlendirilen hidroksibenzoik asit trevleridir. Salix, Populus, Betula gibi pek ok bitkinin kabuk, yaprak ve ieklerinde bulunmaktadr. Gnmzde hafif iddetli arlarda analjezik olarak kullanlmaktadr. Aspirine duyarl kiilerin salisilat ieren bitkileri dikkatli kullanmamas gerekir. Doal bir salisilat ieren franbuaz hassas kiilerde aspirine alerjik reaksiyon oluturabilir. Invitro almalar salisinin fizyolojik etkilerinin asetil salisilik asitten yeterince farkl olduunu kantlamtr. Potensiyal kan inceltici ilalarla aspirinin geimsizlii salisilat ieren bitkilerde grlmez. Ayrca, aspirinin alerjik reaksiyonlar ve Reyes sendromu gibi yan etkileri de salisilat ieren bitkiler iin geerli deildir. Salisilat ieren bitkiler balca ate drc, orta iddetli arlar ve iltihap giderici olarak kullanlmaktadr. Salisilatlar ieren balca bitkiler; Betula pendula, B. pubescens, Filipendula ulmaria, Populus balsamifera, P. x jackii, Salix alba.
Resim 4.10 Salix alba L. Kaynak: www.bomengids.nl
SIRA SZDE Aspirine duyarl kilerin salisilat ieren bitkileri dikkatli kullanmalar gerekir, neden?
Siyanogenetik Glikozitler
SIRA SZDE
Siyanogenetik glikozitler bir siyano grubu ile eker ieren -hidroksinitrilin -glikoz trevleridir. Bu glikozitler hidroliz edildiklerinde hidrosiyanik asit (HCN) ile S O R U birlikte bir aldehit veya keton (benzaldehit veya aseton) ve doal olarak bir eker verirler. Daha ok Rosaceae, Linaceae, Asteraceae, Fabaceae, Euphorbiaecae familyas bitkilerinde bulunurlar. En iyi bilinen siyanogenejik glikozitAamigdalin kiDKK T raz, elma, eftali, armut, kays gibi Rosaceae familyas bitkilerinin meyve tohumlarnda bulunmaktadr. Bu tip glikozitlerin hidrolizi sonucu ortaya kan HCN, inSIRA SZDE sanlar ve hayvanlar iin zehirlidir. HCN, pestisit olarak eitli parazitler ve fare gibi zararl hayvanlar ldrmek iin kullanlrlar. Siyanogenetik glikozitler ieren balca bitkiler; Linum usitatissimum, Prunus AMALARIMIZ amygdalus var. amara, P. laurocerasus, Sambucus nigra, Artemisia dracunculus, Foeniculum vulgare, Ocimum basilicum.
K T A P
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
88
Resim 4.11
Tanenler
Tanenler kompleks fenolik bileiklerin en geni grubunu olutururlar. En nemli biyolojik aktiviteleri tripsin ile -amilaz isimli enzimlerin sindirimdeki aktivitesini, substratlarla kompleks tekil ederek nlerler veya onlara balanarak protein ve niasta sindiriminin aksamasna yol aarlar. Ayrca B vitamini ile kompleks oluturarak emilimini nlerler. En fazla tanen ieren bitki maz meedir (~%80), bunun yannda tanenler pek ok bitki ve gdannda bileiminde bulunurlar. Tanenler damarlar ve mukozay bzc (astrenjan) etkilerinden tr bademcik, farenjit, basur ve baz deri hastalklar ilalarnn bileimine girerler. Ayrca boaz ve bademcik iltihablarnda gargara veya az suyu, anal akntlarda vajinal du, ishalde ise ay olarak kullanlrlar. Yksek oranda tanen ieren bitkilerin srekli tketimi ise mide-barsak hastalklar, bbrek hasar ve karacierde nekroz gibi yan etkilere neden olmaktadr. ay taneninin yan etkisi aya st eklenerek azaltlabilir, nk stdeki proteinler tanenleri balayarak yan etkileri ortadan kaldrabilir. Tanen ieren balca bitkiler; Camelia sinensis, Castanea sativa, Eucalyptus glabulus, Hamamelis virginiana, Hypericum perforatum, Ilex paraguayensis, Krameria argentea, K. triandra, Paullinia cupana, Punica granatum, Quercus alba, Q. robur, Quillaja saponaria, Rheum officinale, R. palmatum, Rhus coriaria, R. glabra, Rumex acetosa, R. crispus, Salix alba.
Tuyon
Bisiklik monoterpen yapsnda bir bileik olan tuyon, eitli uucu yalarn terkibinde bulunan, konvulzan ve halsinojenik etki gsteren nrotoksik bir maddedir. Pek ok lke tuyon ieren uucu ya tayan bitkilerden oral kullanm iin hazrlanan rnleri snrlamtr. Tuyonun yan etkisi, bitkilerin alkoll ekstreleri ve uucu yalarnda ortaya kmakta, suda znmedii iin sulu ekstrelerde (ay gibi) pek fazla grlmemektedir. Tuyonca zengin rnlerin ar dozda veya uzun sre kullanm huzursuzluk, kusma, ba dnmesi, titreme, bbrek hasar ve konvulzonlara neden olmaktadr. Tuyon ieren balca bitkiler; Artemisia absinthium, Salvia officinalis, Tanacetum vulgare, Thuja occidentalis, Platycladus orientalis.
89
Karsinojenik Reaksiyonlar
Alkannae radix ( Havaciva kk)
Alkanna tinctoria (L.) Tausch BORAGINACEAE Aktif bileikler: Naftokinon trevleri (alkannin), pirolizidin alkaloitleri ve tanen tamaktadr Kullanm: Antimikrobiyal ve yara iyiletirici olarak kullanlr. Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri iermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gsterebileceinden sadece haricen kullanlmaldr. Kontrendikasyonlar: Hamileler, emzirenler ve 12 ya alt ocuklar kullanmamaldr.
Senecio herba
Senecio aureus L. ASTERACEAE (ve dier Senecio trleri; S. nemorensis, S. bicolor, S. vulgaris, S. jacobaea) Aktif bileikler: Pirolizidin alkaloitleri (senesionin, fuksisensionin, neorensin gibi), seskiterpenler, flavonoidler, hidroksikumarinler iermektedir.
90
Kullanm: Kanamay durdurucu ve hipoglisemik etkileri bilinmektedir. Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri iermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gsterir. Kontrendikasyonlar: Hamilelik ve emzirme dneminde kullanlmamaldr.
Eupatorii herba
Eupatorium cannabinum L. ASTERACEAE Aktif bileikler: Seskiterpen laktonlar (germakrenler), pirolizidin alkaloitleri, kafeik asit esterleri (klorojenik asit), immunostimulan polisakkaritler, tanen ve uucu ya tamaktadr. Kullanm: mmnstimulan etki gsterir. Yan etkileri: Seskiterpen laktonlar nedeniyle sitotoksik, pirolizidin alkaloitleri nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gsterir. Kontrendikasyonlar: erdii seskiterpen laktonlar nedeniyle ve Asteraceae familyas bitkilerine hassas kiilerde alerjik reaksiyonlar oluabilir. Hamilelik ve emzirme dneminde kullanlmamaldr.
Cocae folium
Erythroxylum coca Lam. ERYTHROXYLACEAE Aktif bileenleri: Balca tropan alkaloitleri (bata kokain olmak zere, cis/trsinnamil kokain, - truksillin, - truksillin, benzoilekgonin) iermektedir. Kullanm: Santral sinir sistemi stimulan ve lokal anestezik olarak kullanlr. Yan etkiler: Drog yksek dozda motor sinir liflerinde felce neden olabilir. Kontrendikasyonlar: Kokain hamilelerde fetusa ve embriyoya geebildii iin
91
embriyotoksikdir, anne stne de geebilir. Ayrca yapran fazla miktarda inenmesiyle psiik bozukluklar ve halsinasyonlar grlebilir.
Resim 4.13 Erythroxylum coca Lam. Kaynak: dying-pharmacist.blogspot.com/
SIRA SZDE
Farfarae folium
Tussilago farfara L. ASTERACEAE Aktif bileenleri: Asidik polisakkaritlerden oluan msilaj (%7), tanen, triterpen S O R U (-amirin), steroidler (-sitosterol) ve eser miktarda pirolizidin alkaloitleri (senesionin, tussilajin) iermektedir. Kullanm: Tad msilajdan dolay antienflamatuvar, ksrkA kesici ve gDKK T s yumuatc etki gsterir. Yan etkiler: Pirolizidin alkaloitleri nedeniyle antibakteriyal, hepatotoksik ve SIRA SZDE karsinojenik etki gsterebileceinden sadece haricen kullanlmaldr
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Euphorbia herba
Euphorbia cyparissias L. EUPHORBIACEAE Aktif bileenleri: Diterpen esterler (ingenan di ve tri esterleri) ve triterpenler iermektedir. K T A P Yan etkiler: Diterpen esterler olduka toksik olup, gl irritan, ve tmr bymesini destekleyici maddelerdir. Ayrca ingenan esterler enflamatuvar ve karsinogenik etkili olduundan tedavide kullanlmamaldr. TELEVZYON
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
ROSACEAE
92
Aktif bileenleri: Oligomerik prosiyanidinler, flavonoidler (hiperozit, rutin, vitexin), aminler (kolin, asetilkolin gibi), kateinler, fenolik karboksilik asitler (klorojenik asit gibi) iermektedir. Kullanm: Kalp ve beyne kan akmn arttrr, tansiyonu drr, kalp ritm bozukluklarn giderir, kalp kasn glendirir, kan basnc ve kolesterol dzeylerini drr, sinir sisteminde yattrc, spazm giderici, ayrca diretik etki gsterir. Yan etkileri: Koaglan etki gsterir. Kontrendikasyonlar: Kalp hastalklarnn tedavisinde en ok kullanlan Lanoxin (Digoxin) ile birlikte verilmemelidir. Al ve lanoksin karm kalp atm saysn drerek, kalp yetmezliine neden olabilir. Ayrca Warfarin gibi antikoaglan ilalarn etkisini artrp kanamaya sebeb olabilir.
Ginseng
Panax ginseng C.A. Meyer ARALIACEAE Aktif bileenleri: Triterpenik saponinler (ginsenozitler), salisilatlar ve vanillik asit iermektedir. Kullanm: Kronik yorgunluk, konsantrasyon bozukluu durumlarnda ve nekahet dnemlerinde koruyucu ve tedavi edici olarak kullanlr. Yan etkileri: Kan basncnn kontrol altnda tutulmaya alld durumlarda tehlikeli olarak kan basncn arttrabilir. Nadiren bunama ile sonulanan ar uyarlmaya neden olabilir. Uzun sre Ginseng kullanm sonucu, baz kadnlarda adet bozukluklar oluabildii gibi gslerde duyarllk artabilir. Kontrendikasyonlar: Ginseng, sarmsak ve zencefil ieren preparatlar veya kumadin gibi kan incelticilerle verildii zaman kanamalara neden olabilir. Ayrca, Ginseng ile birlikte tketilen kafein, sindirim sistemi bozukluklar ve ar uyarlmada arta neden olabilmektedir.
93
Resim 4.14 Panax ginseng C.A. Meyer. Kaynak: adaptogens.eu/ginseng/
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Glycirrhiza glabra L. FABACEAE Aktif bileenleri: Triterpenik saponin (glisirrizin, gilisirrizinik asit tuzlar), flavoS O R U nol (liguiritin, isoliguiritigenin), izoflavon (formononetin) ve aminler (asparagin, betain) iermektedir. Kullanm: Bronit gibi st solunum yolu rahatszlklarnda Dgs yumuatc, KKAT ekspektoran olarak ve ses ksklna kar kullanlr, virs kaynakl karacier iltihablanmasnda tedavi edici zelliktedir. Mshil etkiye sahiptir. Meyan bal mukoSIRA SZDE zay koruyucu ve yara iyiletirici etki gsterir. Ayrca mide ve duedonum lserlerinde kullanlr. Yan etkileri: Hipertansiyon, aritmi, ba ars, ba dnmesi, dem, sodyum tuAMALARIMIZ tulmas, potasyum eksiklii grlebilir. Kontrendikasyonlar: Safra ak problemleri ile oluan karacier hasarlar, siK T A P roz, hipertoni, hipokalemi, hipertasiyon ve baz karacier yetersizlikleri olanlar ile kortizon kullananlar iin sakncaldr. Ayrca, digoksin gibi kalp ilac kullananlar, glisirrizin ieren meyan kk kullanmamaldr. Digoksin ve meyan kk birTELEV ZYON likte alndnda kalp ritim bozukluklarna neden olurken, meyan kok ve diretikler birlikte alndnda kanda potasyum dzeyinde tehlikeli biimde azalmayla birlikte kas ars ve sonunda fel oluabilir. Bunun yannda, meyan kk kan basncn dzenleyen ilalar ya da kalsiyum kanal blokrleri ile etkileime neden olaNTERNET bilir. 4-5 haftadan fazla kullanlmamaldr.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hipokalemi: Kanda potasyum dzeyininT A P K normalin altnda olmas.
TELEVZYON
NTERNET
94
Gastrointestinal Rahatszlklar
Eucalyptii folium (kaliptus yapra)
Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE Aktif bileenleri: Tanenler, fenolik asitler (kafeik, ferulik, gallik, gentisik, protokateik asitler), flavonoidler (kaliptrin, hiperin, hiperozit, kesretin, kersitrin ve rutin), uucu ya (zellikle sineol), triterpenleri (urolik asit trevleri) iermektedir. Kullanm: Nezle ve bronit tedavisinde, ayrca ay bronit ve boaz iltihabnda kullanlr. Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallarnda iltihablanma ile karacierde ciddi hasarlar oluturur. Preparatlar alndkdan sonra nadiren mide bulants, kusma ve ishal grlebilir. Kontrendikasyonlar: Haricen kullanlan kaliptus preparatlar yze, zellikle kk ocuklarn ve bebeklerin burnuna uygulanmamaldr.
Eucalypti aetheroleum
Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE Aktif bileenleri: Sineol, - ve -pinen, D-limonen, p-simen gibi monoterpen, aromadendren, alloaromadendren, globulol gibi seskiterpen, karvon gibi keton, urolik asit trevleri gibi triterpenik yapda bileikler iermektedir. Kullanm: Nezle ve gripde inhalant ve romatizmal arlarda haricen kan toplayc olarak kullanlr. Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallarnda iltihablanma, karacierde ciddi hasar oluur, ayrca mide bulants, kusma ve ishal grlebilir. Kontrendikasyonlar: Haricen kullanlan kaliptus preparatlar yze, zellikle kk ocuklarn ve bebeklerin burnuna uygulanmamaldr. kaliptus ya, metabolizmada detoksifikasyon prosesine dahil olarak karacier enzim sistemini uyarr. Bu nedenle kullanlmakta olan dier ilalarn etkisini azaltabilir.
95
Resim 4.15 Ecballium elaterium A. Richard. Kaynak: nlbif.eti.uva.nl/bis/f lora.php
96
97
Resim 4.16 Aesculus hippocastanum L. Kaynak: ubcbotanicalgarden.org
98
Resim 4.17 Sabal Meyvas.
Kaynak: www.gaiaherbs.com
99
Resim 4.19 Curcuma longa L. Kaynak: www.ecvv.com/product
Hydrastis rhizoma
Hydrastis canadensis L. RANUNCULACEAE Aktif bileenleri: Balca izokinolin alkaloidleri (hidrastine, berberin, berberastin, hidrastinin, tetrahidroberberastin, canadin) iermektedir. Kullanm: ksrk, mide bulants, adet dzensizlikleri ve romatizmal rahatszlklarda kullanlr. Yan etkiler: Hipertansiyon oluturur. eker hastal veya bbrek rahatszl olanlarda elektrolit dengesini bozabilir. Bitki yksek miktarda tketilirse gastrointestinal ve sinir sistemlerde olumsuzluklara yol aabilir. Kontrendikasyonlar: zellikle -blokrlerle yaplan hipertansiyon tedavilerinde olumsuz etki gstermektedir. Hamile ve emziren annelere tavsiye edilmez.
100
Resim 4.20
Colae semen
Cola acuminata, C. nitida (Ventenat) Schott et Endlicher STERCULIACEAE
101
Aktif maddeleri; Metil ksantin, kafein, teobromin gibi ksantin alkaloidleri ierir. Kullanm: Mental ve fiziksel yorgunluk, depresif durumlarda destek tedavi iin kullanlr. Yan etkileri: Uyku bozukluklar, ar duyarllk, sinir bozukluu ve mide de tahri ayrca mide ve duedonum lserlerine yol aar. Kontrendikasyonlar: Kafeinli iecekler ve psikoanaleptik ilalarn etkisini arttrr.
Resim 4.21 Colae semen. Kaynak: zephyrbaby.blogspot.com/
Mate
Ilex paraguariensis St. Hil. AQUIFOLIACEAE Aktif maddeleri: Balca ksantin alkaloitleri (kafein, teobromin, teofilin), flavonoidler (kamferol, kersetin, rutin), terpenler (ursolik asit), amino asitler ve tanen iermektedir. Kullanm: Santral sinir sistemi stimulandr. Mental ve zihinsel yorgunluk (srmenaj), halsizlik, orta iddette ba arlar ve st solunum yolu rahatszlklarnda kullanlr. Yan etkileri: Anksiyete, sinir bozukluu, uykusuzluk, ar duyarllk ve mide de tahri grlebilir. Ayrca mide ve duedonum lserlerine yol aabilir. Kontrendikasyonlar: Hamilelik ve emzirme srasnda kullanlmas sakncaldr.
102
Resim 4.22
103
Kullanm: Dispeptik rahatszlklar ve youn terlemede dahilen, burun ve grtlak mukoz membranlarnn iltihablanmasnda, ayrca az ii, di eti, faranjit iltihablarnda haricen kullanlr. Yan etkiler: Uucu ya veya alkoll ekstresinin uzun sre kullanmnda sara tipi konvlsiyonlar grlebilir. Kontrendikasyonlar: Uucu ya ve alkoll ekstreleri hamilelik boyunca dahilen kullanlmamaldr.
Konvlsiyon: stem d, tonik ya da klonik ekilde oluan izgili kaslarn iddetli kaslmas.
104
Resim 4.24 Gentiana lutea L.
105
Kontrendikasyonlar: Barsak tkanmas, akut barsak iltihab, kolit, apandisit ve nedeni bilinmeyen karn arlarnda kullanlmamaldr. Kalp glikozitleri, diretikler ve kortikosteroidlerle beraber kullanlmaz. Ayrca 12 yan altndaki ocuklar iin tercih edilmemelidir.
SIRA SZDE Sinameki meyvasnn laksatif etkisi hangi etken madde grubuyla ilgilidir?
SIRA SZDE
Lini semen
Linum usitatissimum L. LINACEAE Aktif bileenleri: Siyanojenik glikozitler (linamarin, linustatin), sabit ya (linoleS O R U ik, linolenik, stearik, palmitik, miristik asit trigliseritleri), lignan (sekoizolarisirezinol), sterol iermektedir. Kullanm: Dahilen kronik kabzlkda, laksatiflerin yanl kullanm ile oluan DKKAT kolon hasar ve tahriinde, enterit ve gastritte yumuatc, haricen lokal demlerde lapa olarak kullanlr. SIRA SZDE Yan etkiler: Uzun sreli kullanmda vcutda ar su kayb meydana gelir. Kontrendikasyonlar: Yksek fiber ierik nedeniyle lipid ve baz ilalarn absorbsiyonunu azaltr. strojen agonist veya antagonistlerinin etkisini azaltabilir. AMALARIMIZ Teorik olarak tamoxifen, raloksifen, hormon tedavisinde endojen strojenlerin etkini azaltabilir.
K T A P
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Aloe (Sarsabr)
Aloe vera, A. barbadensis, A. ferox, A. africana, A. spicata ASPHODELACEAE Aktif maddeleri: Yaprakda ve lateksde antrakinon glikozitleriE(aloin,N aloe-emoTEL VZYO din gibi), lateksde ise daha ok msilaj bulunmaktadr. Kullanm: Yapraklar atonik laksatif olarak kullanlmaktadr. Lateksi haricen yara iyiletici olarak kulanlr. NTERNET Yan etkileri: Dijestiyonu artrarak absorbsiyonu azaltr. Kronik kullanmnda potasyum absorbsiyonu azalp kalp glukozitleri ve antiaritmiklerin etkisini artrr. Kontrendikasyonlar: Beraberinde tiazid diretikler, kortikosteroidler ve meyan kk kullanm bu etkiyi artrr.
TELEVZYON
NTERNET
106
Resim 4.25
107
Resim 4.26 Foeniculum vugare Miller. Kaynak: www.landscapedia.info/plant
Ginkgo biloba
Gingko biloba L. GINKGOACEAE Aktif bileenleri: Diterpen (gingkolid A, B ve C), seskiterpen (bilabalit) bileikler ile flavonol (kamferol, kesretin, izoramnetin gibi), katein, proantosiyanin ve steroller iermektedir. Kullanm: Hafza kayb, konsantrasyon bozukluu, depresyon ve kan dolam yetersizlii, ba dnmesi, kulak nlamas gibi yalla bal birok salk sorununda standardize edilmi yaprak ekstresi kullanlr. Yan etkiler: Ar dozda ishal, hazmszlk, mide bulants, huzursuzluk, ayrca aspirinle beraber alnrsa gzde kanlanma, alerjik deri reaksiyonlar, baars grlebilir. 12 yan altndakiler kullanmamaldr. Kontrendikasyonlar: Ginkgo preparatlarna ar duyarllkda kullanlmaz. Warfarin gibi antikoaglan ilalarn etkisini artrp kanamaya sebep olabilir.
108
109
Kullanm: Sindirim yardmcsdr, mide zsuyunu arttrarak, metabolizmay gelitirir ve mide gazn azaltr, itah aar. iddetli baarlarn tedavi eder, ocuklar ve yetikinlerde omurga, kol, omuz blgelerindeki arl kas spazmlarnda, ayrca preparatlar artrit, romatizma, nevralji, lumbago ve duedonum lserinde kullanlr. Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gsterir. Warfarin gibi antikoaglan ilalarn etkisini artrp kanamaya sebep olabilir. Nadiren hassas kiilerde rtiker oluabilir. Kontrendikasyonlar: Yaral deriye uygulandnda alerjik reaksiyon grlebilir.
110
111
zet
A M A
Doal olan her zaman gvenli deildir fikrini yorumlayabilmek. Bitkiler, yzyllardr tedavide halk ilac, gda destei ve bitkisel ila olarak yaygn biimde kullanlmaktadr. Bitkiler ile ilgili olarak doal olan gvenlidir gibi yanl bir dnce hakimdir. Oysa, bitkiler veya bitkisel ilalar doaldr, o nedenle gvenlidir grnn doru olmad bilimsel almalarla da kantlanmtr. Kiiler, doktor veya eczac kontrol dnda kendi kendilerine veya uzman olmayan kiilerin tavsiyesiyle kullandklar bitkisel ilalar ve rnler yaamlarn tehlikeye sokabilecek ciddi yan etkilere yol aabilmektedirler. Bitkisel rnlerin modern tpda kullanlan dier ilalarla etkileme olasl da vardr. Bitkilerin ve bitkilerden elde edilen rnlerin birok etkin madde ierdii gz nne alnrsa, bunlarn pek ok farmakolojik aktiviteden sorumlu olmalar daha kolay anlalr. Bir bitkisel rn bir hastal tedavi ederken, baka bir istenmeyen durumun olumasna neden olabilir. Bitkilerle tedavinin avantajlarn ve dezavantajlarn aklayabilmek. Bitkisel rnlerin tedavi yetenekleri ve yan etkileri her zaman birlikte deerlendirilmelidir. Az yoluyla alnan gda ve bitkisel rnler, ilalar birlikte alndnda, birbiriyle etkileebilir ve metabolize olabilirler. Baz ilalar vcudun besinleri absorblama yeteneine engel olurken, ayn ekilde baz bitki ve gdalar ise bir ilacn etkisini arttrabilir veya azaltabilirler. Bitkisel ilalarn hamileler ve st veren anneler de kulanlmas sakncal olduu gibi bu rnler 12 ya altndaki ocuklarda da kullanlmamaldr. Birden fazla ila kullanan yal hastalarda da ila etkileimleri daha nemli ve risklidir.
A M A
Bitkisel rnlerin yan etkilerini ve kontrendikasyonlarn tanmlayabilmek. Yksek tansiyon, tiroid, genilemi prostat bezi, depresyon veya dier psikiatrik problemler, eker, kalp, Parkinson epilepsi, glokom ve fel gibi herhangi bir patolojik rahatszl olanlar bir bitkisel rn kullanmadan nce mutlaka kendilerini tedavi eden doktora danmaldr. Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, ierdii tek bir etkin madde veya bir grup etkin madde sorumludur. Bu aktif bileenler tedavi edici, hastalklardan koruyucu veya toksik etki gstermektedirler. Bitkisel rnlerin kullanmndan kaynaklanan ok tehlikeli ve ldrc yan etkiler oluaca unutulmamaldr. Bunlar, bitkinin dorudan toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, kontaminasyona bal etkiler, ila ve dier bitkilerle olan etkileimler olmak zere birka farkl mekanizmaya bal olarak ortaya kabilir.
A M A
112
Kendimizi Snayalm
1. Bitkisel drog veya karmlarn olduu gibi veya deiik preparatlar halinde etkili ksm olarak tayan bitmi, etiketlenmi tbbi rnlerdir, tanm aadakilerden hangisine uyar? a. Nutrastik b. Fitoteraptik c. Bitkisel ila d. Fonksiyonel gda e. Tablet 2. Teraptik ve profilaktik terimlerinin anlam aadakilerden hangisidir? a. Tedavi edici/ Uyarc b. Tedavi edici/ Hastalklardan koruyucu c. Tedavi edici/zendirici d. Tedavi edici/ Kan toplayc e. Tedavi edici/ Stimle edici 3. Bitkisel ilalarn kullanm aada belirtilen hangi bireyler tarafndan ok sakncal olabilir? a. Hamileler ve st veren anneler b. 13-18 ya aras genler c. Kadnlar d. Erkekler e. Orta Yallar 4. Tedavi srasnda alnd takdirde karacieri etkileyerek vcut metabolizmasnda ilalarn deiiklie uramasna neden olan meyve suyu aadakilerden hangisidir? a. Elma suyu b. Portakal suyu c. Limon suyu d. Greyfurt suyu e. Havu suyu 5. Aadaki bitkilerden hangisi berberin iermez? a. Coptis chinensis b. Chelidonium majus c. Hydrastis canadensis d. Berberis vulgaris e. Althaea officinalis 6. Aadakilerden hangisi safrolun yan etkilerinden deildir? a. Hepatotoksik b. Karsinojenik c. Mutajenik d. Toksik e. Emenogog 7. Aadaki bitkilerden hangisi pirolizidin alkaloiti iermez? a. Gentiana lutea b. Tussilago farfara c. Eupatorium cannabinum d. Alkanna tinctoria e. Senecio bicolor 8. Karacierin almasn destekleyen ve yeni karacier hcrelerinin olumasna yardmc olan drog aadakilerden hangisidir? a. Menthae folium b. Hyperici herba c. Cardiae mariae fructus d. Gentianae radix e. Althaeae radix 9. Aadakilerden hangisi nemli bir doal antidepresan drogdur? a. Menthae pulegium b. Viscum album c. Salvia officinalis d. Arnica montana e. Hypericum perforatum 10. Aadaki droglardan hangisi phtlamay nleyen (Coumadin, Warfarin, gibi) antikoagulan ilalarla alnmamaldr? a. Allii sativi bulbus b. Populi gemma c. Agni casti fructus d. Pini aetheroleum e. Aurantii fructus
113
8. c
9. e
10. a
114
Sra Sizde 5 Doada salisilik asit esterleri veya tuzlar yapsnda bulunan salisilatlar, sentetik yada doal salisinden trevlendirilen hidroksibenzoik asit trevleridir. Hafif iddetli arlarda analjezik olarak kullanlmaktadr. Aspirine duyarl kiilerin salisilat ieren bitkileri dikkatli kullanmas gerekir. rnein, doal salisilat ieren franbuaz hassas kiilerde aspirine alerjik reaksiyon oluturabilir. Sra Sizde 6 Kola yaprann aktif bileenleri tropan alkaloitleri (bata kokain olmak zere) dir. Kokain hamilelerde fetusa ve embriyoya geebildii iin embriyotoksikdir, anne stne de geebilir. Drog yksek dozda motor sinir liflerinde felce neden olabilir. Ayrca yapran fazla miktarda inenmesiyle psiik bozukluklar ve halsinasyonlar grlebilir. Bu nedenlerle santral sinir sistemi stimulan ve lokal anestezik olarak bilinen Erythroxylum coca bitkisinin tedavide kullanm tercih edilmez.
Sra Sizde 7 Ginseng kan basncnn kontrol altnda tutulmaya alld durumlarda tehlikeli olarak kan basncn arttrabilir. Bu nedenle sarmsak ve zencefil ieren preparatlar veya kumadin gibi kan incelticilerle verildii zaman kanamalara neden olabilir. Nadiren bunama ile sonulanan ar uyarlmaya neden olabilir. Uzun sre Ginseng kullanm sonucu, baz kadnlarda adet bozukluklar oluabildii gibi gslerde duyarllk artabilir. Ayrca, Ginseng ile birlikte tketilen kafein, sindirim sistemi bozukluklar ve ar uyarlmada arta neden olabilmektedir. Sra Sizde 8 Sinameki meyvasnn laksatif etkisi yapsnda bulunan antrasen glikozitlerinden ileri gelir.
115
Yararlanlan Kaynaklar
Barnes, J., Anderson, L.A., ve Phillipson, J.D., (2007). Herbal Medicines, 3rd ed., Pharmaceutical Press, London, UK. Barrett, M. (2004). The Handbook of clinically tested of herbal remedies, Vol. 1, The Haworth Herbal Press, Binghamton, N. Y. , USA. Baer, K.H.C. Fonksiyonel Gdalar ve Nutrastikler, 14. Bitkisel la Hammaddeleri Toplants, Bildiriler, Eds. K.H.C.Baer ve N.Krmer. 29-31 Mays 2002, Eskiehir. Baytop, T., (1999). Trkiyede Bitkilerle Tedavi, Gemite ve Bugn, (laveli 2. bask) Nobel Tp Kitabevleri, stanbul. Blumenthal, M, Buse, W.R., Goldberg, A., Gruenwald, J., Hall, T., Riggins, C.W. ve Rister, R.S. (1998). The Complete German Commission E Monographs, Therapeutic Guide to Herbal Medicines, American Botanical Council, Austin, Texas, USA. Blumenthal, M., Goldberg, A. ve Brinckmann, J. (2000). Herbal Medicine : Expanded Commission E Monographs, Integrative Medicine Communicatgions, M.A., USA. European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council of Europe, 67075 Strasbourg Cedex, France. McGuffin, M., Hobbs, C., Upton, R. ve Goldberg, A. (1997). American Herbal Products Associations Botanical Safety Handbook, CRC Pres, Boca Raton, Florida, USA. Miller, L.G. ve Murray, W.C. (1998). Herbal Medicinals: A Clinicians Guide, Pharmaceutical Products Press, New York, USA. PDR for Herbal Medicines (2004) 3rd ed. Thomson PDR, NJ07645-1742, Montvale.
5
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bitkisel rnlerin zehirleyici etki mekanizmalarn tanmlayabilecek, Bitkisel rnlerin narkotik zelliklerini aklayabilecek, Halsinojenik bitkilerin zelliklerini tanmlayabilecek, Bitkisel rnlerin ktye kullanmn aklayabilecek ve bunlar hakkndaki mevcut bilgileri aratrabilecek ve derleyebilecek bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Zehir Tutkunluk Bamllk Suistimal Akmlasyon Toksin Narkotik Maddeler Akut Toksisite Kronik Toksisite Abstinens Homeostaz Antidot Sub-akut Toksisite Tolerans Yoksunluk Sendromu
erik Haritas
GR ZEHR VE ZEHR ETKS NEDR? ZEHRLERN SINIFLANMASI TOKSK ETK TPLER SEKESTRASYON VE AKMLASYON TOKSK ETK MEKANZMALARI ZEHRL BTKLER BAIMLILIK VE BAIMLILIK TPLER BTKLERN SUSTMAL BTKSEL RNLERN KULLANIMINA LKN SONSZLER
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
GR
Belirli bir miktarn (dozun) zerinde kullanld zaman her ey (ila, gda) zararldr. Bunun dnda zararl bileikler ieren doal rnlerde mevcuttur ve AMALARIMIZ bunlar kesinlikle kullanlmamaldr. Bu nitede zehirli, narkotik ve halusinofemik bitkiler hakknda ksa bilgiler verilecektir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Farsa kkenli bu szck Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlnde u anlamlar ile tanmlanmaktadr: 1. Organizmaya girdiinde kimyasal etkisiyle fizyolojik Egrevleri bozan ve T LEVZYON miktarna gre canly ldrebilen madde, a SIRA SZDE 2. Mecazi: Byk znt, ac, keder, sknt Bkz. http://tdkterim.gov.tr/bts/
SIRA SZDE DN N E L T TERNE M
Mecazi anlamn sanat ve edebiyat ile uraanlara braktmzda,O R EUL M D S bu tanm altnda N sakl bulunan nemli zellik gze arpmaktadr. Miktar, zehir iin en ilgin ve tanm bir lde zorlatrc zellik olarak karmza kmaktadr. nl Rnesans S O R U D KKAT hekimi Paracelsus (1493-1541) Tm maddeler zehirdir. Zehir olmayan madde yoktur, zehir ile ilac birbirinden ayran dozdur (miktardr) diyerek belki de zehir kavramnn iinde miktarn nemine vurgu yapan ilk kiidir. D KSZDEmiktarlarda Yeterli SIRA K A T alnan suyun bile fizyolojik grevleri bozucu, zararl ve hatta lmcl etkilerinin olduu bilinmektedir. Ancak, hemen hi kimse suyu zehir olarak tanmlamamaktadr. SIRA SZDE O halde nedir zehir veya zehirli madde? Bilimsel literatrde zehir, toksin, zehirler AMALARIMIZ ile uraan bilim dal toksikoloji ve zehirleyici (zararl) etki toksik etki olarak tanmlanmaktadr. Zehirlerle ilgili dnyadaki ABD kkenli yetkin organizasyonlardan AMALARIMIZ olan EPA (Environmental Protection Agency) tarafndan yaplan tanmlamaya K T A P gre ok zehirli olan maddeler 5 gramn (1 ay ka dolusu) miktar ile erikin bir insan ldrebilen maddelerdir. Bu trdeki toksinlerin az miktarlar bile ciddi zaK T A P rarlara veya lme sebep olur. Dier bir tanmlamaya gre bu Lzehirler, bir deney TE EVZYON hayvannn her kilogram iin 50 miligram azdan verildiinde, 48 saat iinde, hayvanlarn en az % 50sinin lmne sebep olan maddelerdir.
TELEVZYON
Paracelsusun hayat iin bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Paracelsus T E R N E T N EPA ve zehirlerin snflandrlmas ile ilgili aklamalar iin Bkz. http://www.epa.gov ve NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Toxicity_Class
118
Besinler ve besin eleri (vitaminler vs) dnda vcuda giren tm yabanc maddeler (ilalar da) dahil ksenobiyotikler olarak adlandrlmaktadr. Dier bir tanmlama ile insan vcuduna eitli yollarla (az, solunum, deri vs) giren zararl ksenobiyotikler zehir olarak kabul edilmektedir.
ZEHRLERN SINIFLANMASI
EPAnn tanmlamasna gre maddeler zehirlilikleri asndan farkllk gsteren drt kategori altnda snflandrlrlar: Toksisite Snf I: ok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler iin ekil 5.1 de grlen kurukafa ve apraz kemik sembol ambalajlarda bulundurulmak zorundadr. Toksisite Snf II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda erikin insan iin ldrcdrler Toksisite Snf III: Hafife zehirli maddeler; 30 gramn stndeki miktarlarda lmcldrler. Toksisite Snf IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler. Szkonusu bu drt toksisite snfnn ilk nde yer alan maddelerin ambalajlar zerine maddenin toksisite (zehirlilik) derecesini belirten kolay grlebilir uyarlar yaplmas zorunluluu vardr. EPAnn snflamasndan biraz farkl olarak SIRA SZDE Avrupa Birliinin kategoriden oluan bir snflamas vardr: Snf 1: ok toksik maddeler Snf 2: D N E L maddeler Toksik M Snf 3: Zararl maddeler Avrupa Birliinde satlan ve ilk iki snfta yer alan maddelerin ambalajlar zerinde ekil S O R U semboln bulunmas zorunludur. EPAnn snflamasndaki 5.1deki drdnc kategori ise dikkate alnmamtr. Dnya Salk rgt (DS; WHO) ise yine benzerDbir Ksnflama yapmtr: K AT Snf 1-a: ar zararl; Snf 1-b: ok zararl; SIRA SZDE Snf 2: orta derecede zararl; Snf 3: hafife zararl. DSnn bu snflamas da sanlardan elde edilen LD50 (medyan letal doz) deAMALARIMIZ erlerine dayanmaktadr: Eer Madde iin LD50 deeri kilogram cinsinden hayvan vcut arl bana 5 miligram veya daha az bir miktarda ise madde snf 1ada; 5-50 miligram arasndaysa snf 1bde; 50-500 miligram arasndaysa snf 2de; 500 K T A P miligramdan fazlaysa snf 3de yer almaldr. Geerli uluslar aras yasa ve etik kurallar gerei zehirli olup olmad bilinmeyen bir madde insanlar zerinde toksisite T E L E V Z Y O N denenemeyeceinden, DSnn bu snflamas pratik aasndan dan en uygun gzken snflamadr. Ayrca, bu snflamada yer alan maddeler kolaylkla EPA ve Avrupa Birliinin snflamalarnda yerlerini alabilmektedir.
T E R (LD Medyan letalNdoz N E T 50) hakkndaki aklamalar ve rnekler iin bknz.: http://en.wikipedia.org/wiki/LD50
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Doada bulunan zehirler kkenleri itibar ile grupta toplanmaktadr: a. Mineral kaynakl zehirler, b. Hayvansal kaynakl zehirler (Venomlar), c. Bitkisel kaynakl zehirler. Mineral ve hayvansal kaynakl zehirlerden kitabn konusuna uymad iin burada fazla sz edilmeyecektir. Bitkiler aleminde bakterilerden balayp yksek bitkilere kadar uzanan evrimsel izgide hemen her trde zehirli maddeler olabilmek-
119
ekil 5.1 EPA ve Avrupa Birlii normlar erevesinde sat yaplan toksik maddelerin ambalajlar SIRA SZDE zerinde tamas gerekli olan ve zararllk derecesiniDbelirten M SZDE SIRA N E L sembol.
S O R U DNELM DKKAT S O R U
tedir. Bakterilerin vcutta remeleri sonucunda oluan endotoksin ve ekzotoksinler eitli infeksiyon hastalklarnn sonularn ortaya karrlar. Endotoksinler vcutta len veya baklk sisSIRA SZDE teminin hcreleri tarafndan paralanp ldrlen bakteri hcre duvarlarnn bir blmdr, vD NELM SIRASZDE cut svlarnda znme zellikleri yoktur ve aa ktklarnda S O R U vcut scaklnn ykselmesine DNELM (pirezis) neden olurlar. Genellikle lipopolisakkarit yapsnda D KU S OK R A T olan bu toksinler pirojen (ate yapc) olarak da adlandrlmakSIRA SZDE tadr. Ekzotoksinler ile bakteri, DKKAT tek hcreli mantarlar, algler ve protozoalarn metabolizmalar srasnda oluturuduklar ve salgladklar suda znr AMALARIMIZ SIRA SZDE maddelerdir. Endotoksinlerden farkl olarak bunlar daha toksiktir ve ou durumda piretik etki (ate ykselmesi) ortaya karmazlar. Bunlar arasnda bir anaerob bakteri olan Clostridium botilinumun oluturduu endotoksinKyeryznde bilinen AMALARIMIZ T A P en kuvvetli zehirdir ve ok tehlikeli bir besin zehirlenmesine neden olmaktadr. Tetanoz, difteri, bomaca, kolera gibi ok eitli hastalklarda ekzotoksinler rol oynamaktadr. Ayrca, eitli kf mantarlarnn oluturduu aflatoksinler,P okratoksinTK L E T Z Y O N E V A ler gibi ekzotoksinlerin de hepatotoksik (karacierde toksik) ve karsinojenik (kanser yapc) etkilerinin olduu bilinmektedir. Endotoksinler hakknda daha fazla bilgi iin bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Endotoxin NTERNET
TELEVZYON
AMALARIMIZ K T A P
T K L E V Z Y O N E T A P
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
Yksek bitkiler arasnda EPA ve dier kurulularn snflamalarnn her birinde yer alacak iddette toksik olabilen veya pratik olarak zararl etkisi olmayan bitki trleri vardr. Ancak, bunlarn bir ksm satlmazlar, doadan toplanarak tketilirler, satlan bitkisel rnlerden zehirli olanlarn da zerinde ounlukla uyar etiketi bulunmamaktadr. Bitkileri zehirli yapan, ierdii kimyasal maddeleridir. Bazen bir bitki ok sayda toksik kimyasal madde de ierebilmektedir. Bu durum baz bitkilerin birden fazla sistemi etkileyebilen zehirler haline gelmesini salayabilmektedir. Zehirli olarak kabul edilen baz bitkiler ayn zamanda ila olarak kullanlma zelliine de sahip olabilmektedir. nk ilalar da, zehirler de vcuttaki homeostatik dengeleri gl biimde deitirebilmektedir. Buna bal olarak insanlarda zehirin etkiledii sistemlerden kaynaklanan belirtiler (semptomler) ortaya kmaktadr. rnein, Amanita tr mantarlar karacier ve sinir sisteminde zehirli etkiler gsterirler, yani hepatotoksik ve nrotoksik etkiler tarlar ve bu iki sisteme ait semptomler ortaya karrlar. Doada bulunan zehirlerin kkenleri nedir ?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
120
SEKESTRASYON VE AKMLASYON
Subakut ve kronik toksisitelerde maruziyet sresi kadar zehirin vcutta birikici zellikler tamas ve etkisinin youmal olmas (etki akmlasyonu) zehirlenmenin iddetini artrabilmektedir. Baz zehirler vcutta baz dokularda birikme zellii gsterir. Bu olaya sekestrasyon ad verilmektedir. Ancak sekestrasyon, akmlasyonun aksine her durumda zehirlenmenin iddetini artrmamaktadr. rnein, tarihte bir dnem sub-akut ve kronik zehirleyici olarak kullanlan arsenik sa ve trnaklarda sekestre olmaktadr. Buralarda biriken zehir, artk zehirleyici olma zelliini geni lde yitirmektedir. Ancak, sa ve trnaklarda biriken maddeler kriminoloji ve adli tp asndan nem kazanmaktadr. nk buralardan alnacak rneklerde son maruziyetin zerinden aylarca sre gese bile zehirin varl saptanabilmektedir. Ekolojik bir kirletici olan DDT ise vcutta ya dokusunda birikmektedir. Ya dokular satre olduktan (doygunlua ulatktan) sonra sinir dokularn etkilemektedir. Kanserojen olmas nedeniyle kullanm artk hemen tm dnyada yasaklanm bir insektisit (bcek ldrc) olan bu maddenin ya dokularnda biriken ksm dorudan nrotoksisite gstermemektedir. Ancak, ani kilo verme durumlarnda vcut yalarnn erimesi ile ya dokusunda sekestre olan DDT kana yksek miktarlarda kararak sinir sistemine ynelmekte ve nrotoksik etkisi belirginlemektedir.
121
Bitkiler arasnda da sekestrasyon zellii tayanlar bulunmaktadr. Burada sekestre olan bitkinin bileiminde yer alan biyoaktif maddelerdir. rnein, kalp yetmezlii tedavisinde kullanlan ykskotu bitkisinde (Digitalis purpurea) bulunan dijital glikozitleri izgili kaslarda ve kalp kasnda birikmektedir. izgili kaslarda biSIRA SZDE riken glikozitler herhangi bir etki gstermezken, kalp kasnda toplanan maddeler kardiyotonik (kalp kuvvetlendirici) etkiden sorumludur. Vcutta izgili kaslar kitle D ncelikle izgiolarak kalp kasndan daha fazla olmas ve de dijital glikozitlerinin N E L M li kaslara balanmas nedeniyle kullanlan dijital glikozitlerinin ve yksk otunun ncelikle belli bir sre, izgili kaslar satre olana (doygunluk S O R U noktasna eriene) kadar yksek dozda kullanlmas gerekir. Bu doza dijitalizasyon dozu, yaplan ileme de dijitalizasyon ad verilmektedir. Dijitalizasyon tamamlandktan sonra DKKAT kullanlan idame (devam) dozu daha dk bir dozdur. Eer, izgili kaslarda doygunluk olutuktan sonra da dijitalizasyon dozu kullanlmaya devam edilirse dijital glikozitlerinin kardiyotoksik etkileri ortaya kmaktadr,SIRA SZDE nk dijital glikozitlerinin gvenlik aral dardr. Dijital glikozitlerinin kardiyotoksik etkisi aritmi (kalp atm ritminin bozulmas biiminde ortaya kmaktadr. izgili kaslarda biriAMALARIMIZ ken dijital glikozitleri normal durumlarda teraptik (tedavi edici) veya toksik etkilere dorudan katk salamamaktadr. Ancak, izgili kaslara balanabilen ve o dokulardan dijital glikozitlerini skp uzaklatrabilen kinidin gibi Tmaddeler izgili K A P kaslarda bal olarak bulunan dijital glikozitlerinin kandaki miktarlarn ksa srede ok yksek dzeylere kardndan glikozitlere bal kuvvetli toksik etkiler ortaya kacaktr. Burada sz geen kinidin de lkemizde yetimeyen ancak Gney TELEVZYON Amerikada yetien Knakna (Cinchona) trlerinin aa kabuklarndan elde edilen bir baka maddedir.
N RNET Knakna (Cinchona) hakknda daha fazla bilgi iin bknz.T Ehttp://en.wikipedia.org/wiki/Cinchona
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sekestrasyon nedir ?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
eitli toksinlerin vcutta oluturduklar etkiler eitli fizyolojik srelerin etkilenmesi sonucunda farkl geliimler gstererek ortaya kmaktadr. Dolaysyla S O U aada belirtilen farkl kategorilerde mekanizmalar ile toksikR etkiler ortaya kmaktadr: a. Yaln Toksik etkiler, DKKAT b. zel toksik etkiler, c. mmn reaksiyonlar ve alerji, SIRA SZDE d. Genetik farkllklara bal reaksiyonlar ve idiyosenkrazi, e. Dayankszlk veya ar duyarlk reaksiyonlar, f. Bamllk ve yoksunluk reaksiyonlar. AMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
122
yzdesine sahiptir. Yani, bu toksik etkiler ile hastalk oluma (iatrojenik hastalk) ve oluan hastalktan dolay lme riski dktr. Bu arada, tbbi amalarla kullanlan ila ve bitkisel rnler ile eitli hastalklarn oluabildii ve bu hastalklara iatrojenik hastalklar ad verilmektedir. la vb. saf maddeler iin yaln toksik etkilerin nceden tahmini kolaydr. Ancak, aktif madde eidin fazlal, bilinmeyen maddelerin varl, evre kirletici maddeler ile kontaminasyon ve standardizayon farkllklar gibi nedenlere bal olarak bitkisel rnlerde yaln toksik etkilerin nceden tahmini zordur. Kullanlan rnn miktarn azaltmak veya kullanm tmyle brakmak yaln toksik etkilere bal sorunlarn ou durumda zm anlamna gelmektedir.
123
kisel besinlerde bulunan flavonoidler mutajenik etkilidir. nemli olan vcudun mutasyonlara kar mcadelesi, maruziyet sresi ve vcuda giren mutajenlerin etki gcdr. Karsinojenik (Onkojenik) etki: eitli kimyasal maddeler vcutta kanser oluumuna neden olabilmektedir. Karsinojenik maddeler vcutta iki farkl mekanizma ile kanser oluturmaktadr: 1. Mutajenik (genotoksik) etki sonucunda: Bu durumdaki maddeler genellikle mutasyon olutuktan sonra tamir edilemeyen ve sonrasnda apoptoz veya nekroz ile lmeyen mutant hcrelerin oalmas ile ortaya kmaktadr. 2. Epigenetik etki sonucunda: Baz karsinojenik maddeler hcredeki kromozomlar dndaki hcre zar, sitoplazma, mitokondriler, ribozomlar gibi dier yaplar etkileyerek kanser oluturmaktadr. Karsinojenik maddeler de gnlk yaamda her yerde bulunmaktadr. Baz bitkilerde de karsinojenik etkili baz maddeler bulunmaktadr. Burada da nemli olan vcudun karsinojenlere ve etkilerine kar mcadelesi, maruziyet sresi, hazrlayc faktrlerin fazlal ve vcuda giren karsinojenlerin etki gcdr. Teratojenik (Embriyotoksik) etki: eitli maddelerin gebelik veya gebelie ok yakn dnemde embriyo veya gamet hcrelerine gemesi sonucu, ftusta (embriyoda) malformasyona (kt oluum, sakatlk) veya lme kadar gidebilen geridnmsz bozukluklara neden olmas teratojenez olarak adlandrlmaktadr. Karsinojenezde olduu gibi, mutajenik etki teratojeneze neden olabilmektedir. Ancak, mutajenik etkinin rol oynamad teratojenez durumlar ounluktadr. Dier bir ifade ile, teratojenik maddelerin ounun mutajenik veya karsinojenik etkileri yoktur, nk teratojenez, (i) nemli besinsel elerin (vitaminler vs.) anne aday ve dolaysyla bebek ftus tarafndan alnamamas, (ii) uteroplasental kan akmnn azalmas ve dolaysyla bebein kansz kalmas, (iii) farkllama ile ilgili spesifik olaylarn bozulmas, (iv) doku osmolaritesinin deimesi gibi non-mutajenik etkiler nedeniyle de olumaktadr. Bitkiler arasnda da teratojenik etkiler tayanlar vardr.
124
netik farkllklardan kaynakland anlalmtr. Tpk allerjik reaksiyonlar gibi bu etkiler de ou zaman ila veya tbbi bitkinin teraptik etkilerinden farkl mekanizmalar ile ortaya kmaktadr ve nceden tahmin edilmeleri olanakszdr. Bu tr yan etkinin bitkiler aleminde olup olmad bilinmemektedir, nk bu yan etki toplumda 1/50000, 1/100000 gibi ok dk olaslkta karmza kmaktadr. Bu tr toksik etkiler ortaya ktnda rnn kullanm sonlandrlmal ve gelecekte hibir ekilde kullanlmamaldr.
ZEHRL BTKLER
lkemizde ve dnyada eitli bitkiler zehirlenmelere neden olmaktadr. eitli nedenlere bal olarak ortaya kan bu zehirlenmelerin bir blm sadece basit etkilerden oluurken bazlar lmcl sonulara varabilen ciddi etkilerden kaynaklanmaktadr. lkemizde ok zehirli bitki trleri bulunmasna karn, mantar zehirlenmeleri hari, dier bitki trleri ile zehirlenme ve zehirlenmeye bal lmler nadiren grlmektedir. Tablo 5.1 Trkiyede ar zehirlenmelere neden olan bitki trlerini listelemektedir. Zehirlenmeler genellikle 1-12 ya grubunda younlamaktadr. Bunun en nemli nedeni bilgi ve tecrbe noksanl, yani ocuklarn zehirli bitki trlerini yanllkla yenilebilen bitki trleri yerine yemeleridir. Ayrca, zehirlerin etkisine zellikle okul ncesi dnem ocuklarnn (6 ya ve alt) daha duyarl olmas da, bitkiler ile zehirlenmelere bu ya grubunda daha sk rastlanmasna katk salamaktadr. Tablo 5.2 ise daha hafif zehirlenmelere yol aan veya tketilmesi halinde ounlukla ciddi sonular dourmayan bitkileri iermektedir. Gnmzde dnyada da hem zehirlenme hem de zehirlenmeye bal lm oranlar nemli lde azalmtr. Bunun en nemli nedenleri arasnda insanlarn
125
Tablo 5.1 Trkiyede ar zehirlenmelere yol aan bitki trleri.
Bitkinin Latince Ad Aconitum trleri Cannabis sativa* Colchicum trleri Datura trleri Digitalis trleri Helleborus trleri Mandragora autumnalis Nerium oleander Prunus trleri Ricinus communis Veratrum album
Bitkinin Trke Ad Bitkinin Latince Ad Bitkinin Trke Ad Kaplanboan, Kurtboan Kenevir, Kendir Acidem, Kariei Boruiei, Tatula Ykskotu pleme, plemecik Adamotu Atropa belladonna Cicuta virosa Conium maculatum Delphinium trleri Euphorbia trleri Hyoscyamus trleri Mercurialis trleri Gzelavratotu, Kurtbrtleni Subaldran Baldran Hezaren Stleenotu Banotu Paren, Parten, Yerfesleeni Haha, yabani haha
Acbadem, Erik, eftali, Rhododendron trleri. SIRA SZDE Komar, zifin Zerdali Hintya aac Akpleme Solanum trleri Vicia faba
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
S O U * Bu bitkiler zehirli olmalarn yan sra bamllk yapc zellikleri vardrRve suistimal amacyla kullanlrlar.
bilinlenmesi, zehirlenme kaynaklarnn byk lde ortadan D K K A T kaldrlmas ve/veya insanlarla temasnn engellenmesi yer almaktadr. rnein, Ortaa ve Yenia SIRA SZDE Avrupasnda Claviceps purpurea (avdar mahmuzu) sklerotyumlarn ieren tahllarn tketimi ile pandemi biiminde Ergot zehirlenmeleri (Ergotizm) grlmekteydi. Tahllarda grlen parazit bir mantar olan bu bitki tr ile zehirlenme artk gAMALARIMIZ nmzde hemen hemen hi grlmemektedir. Birok bitki tr zehirli etkileri olan bileikler tamalarna karn, bunun pratikte fazla bir nemi yoktur, nk bu bitkiler ile intoksikasyon (zehirlenme) olmas iin ok yksek miktarlarda alnK T A P malar gerekmektedir. 16. Yzyl hekimi Paracelsusun Dosis sola facit venenum (Zehirlilii yanlzca doz belirler) dncesi bitkiler iin de geerlidir. Ayrca, kullanlan bitkinin ilenme biimi de zehirlilik dzeyini etkilemektedir. Zehirli bitkiler TELEVZYON olarak bilinen Solanum nigrum (t zm) ve Conium maculatum (Baldran) halanarak piirildikten sonra salata biiminde tketilmektedir. Ergotism iin bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Ergotism
NTERNET
DKKAT Baldran otu: ok zehirli bir bitkidir, Sokratesin lmne neden olan bitki olarak bilinmektedir. SIRA karn Buna SZDE eitli yerlerde piirilerek salatas yaplmaktadr. Tehlikeli olmakla beraber AMALARIMIZ piirilince muhtemelen zehirlilii kaybolmaktadr: http://garova.blogspot.com/ 2009/01/baldran-otu-veK T A P salatas.html adresini ziyaret ediniz. Ayrca baknz: http://nacizanebilgi.com/soz luk.php?q=sokrates
TELEVZYON
NTERNET
lkemizde bitki zehirlenmeleri ounlukla aada belirtilen nedenlerle ortaya kmaktadr: 1. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenmesi: Bu durum en ok mantar zehirlenmelerinde grlr, 2. Gebe kadn tarafndan istenmeyen ocuklarn drmesi (Abortus) amacyla zehirli bitkilerin kullanlmas, 3. Tbbi bitkiler yerine yanllkla veya bilinsizce zehirli bitkilerin kullanlmas, 4. Hastalk tedavisi iin kullanlan bitkilerin nerilen teraptik dozlarnn zeride miktarlarda kullanlmalar, 5. ntihar amacyla zehirli olduu bilinen bitkilerin kullanlmas, 6. Bitkilerin zehirli organlarnn zehirli olduu bilinmeden aza alnarak yutulmas. Bu durum ile zellikle krsal kesimlerdeki ocuklarda karlalmaktadr.
126
Dnyadaki baz zehirli bitkiler lkemizde yetimemektedir. Bunlara ait rnekler: Asarum europaeum, Chondrodendron tomentosum, Iberis amara,
Tablo 5.2 Trkiyede yetien hafif zehirli bitki trleri. Bitkinin Latince Ad Bitkinin Trke Ad Bitkinin Latince Ad Bitkinin Trke Ad Actaea spicata Aesculus hippocastanum Agrostemma githago Aloe vera Anagallis arvensis Anemone trleri Apocynum venetum Artemisia absinthium Biarum trleri Bryonia alba Akasma, Binkula, tkaba, lngr, Yabankaba imir ebboy Babrik Acelma, Ackarpuz, Ebucehilkarpuzu, Hanzal Domuzzm At Kestanesi Karamuk, Katriei d aac, Sarsabr Adonis trleri Aethusa cynapium Ailanthus altissima Amygdalus communis* Kanavcotu, Keklikgz Delimaydanoz Aylandz aa, Kokar aa Acbadem Zivircik Sariek Hasekikpesi Buzaotu, Nivik, Ylanekmei, Ylanyast Yabani hardal imir
Slkotu, Farekula, Anagyris foetida Barsakotu, Dalalesi Kpekzehiri Pelinotu, Akpelin Acpelin, Bykpelin, Anthemis cretica subsp. anatolica Aquilegia olympica Arum trleri Brassica trleri Buxus sempervirens
Buxus balearica Cheiranthus cheiri Cionura erecta Citrullus colocynthis Consolida trleri Coronilla trleri
Caltha polypetala Chelidonium majus Cistus laurifolius Clematis trleri Convallaria majalis
Bataklknergisi, Lilpar, Sunergisi Krlangotu, Temreotu ldon Akasma, Filbahri, Peek nciiei
Corydalis trleri
Cyclamen trleri
Alayaprak, Buhur-u Meryem, Danagbei, Domuzara, Domuzekmei, Cynanchum acutum Kzlmeneke, Kstkpei, Kuskusa, Topalak, Yersomunu
Panzehirotu
127
Tablo 5.2 Devam
Dafne, Havaza, Mezeryon Filkula, Ylanba Acdlek, Ackavun, Crtatan, Crtlak, Eekhyar,Hyarck, Kargadvelei, Yabanihyar, eytankelei Atkuyruu, Krkkilitotu a., Papaz klah akrotu, ar, aur, Heliz, Helizan, Siyabu Boyac katrtrna Pamuk Duvarsarma, Ormansarma Bozot Smbl Binbirdelikotu, Kanotu, Klotu, Koyunkran, Kuzukran, Mayaslotu, Sarkantaron, Yaraotu
Dryopteris filix-mas
Erkek ereltiotu
Ecballium elaterium
Echium trleri Eranthis hiemalis Euonymus latifolius Fritillaria trleri Galanthus trleri Glaucium trleri
Engerekotu
aac, Papaz klah Terslale Akta, Kardelen Boynuzlugelincik, Boynuzluhaha, Glfatma Fukaraotu, Hdaverdiotu
Hypecoum trleri
Hypericum trleri**
Ilex trleri
Inula trleri Ard aac trleri (Kokarard, Ya ardc, vs) Acmarul, Eekmarulu Karayemi, Lazkiraz, Taflan Kurtbar Delice, Erez, Zivan Acbakla, Delicebakla, Gavurbaklas, Kurtbaklas, Yahudibaklas
Juniperus trleri
Akabardak, aniei Ligustrum vulgare Keten, Zeyrek Boynuzluyonca, Gazelboynuzu Lolium ternulentum
Lotus trleri
Lupinus trleri
128
Tablo 5.2 Devam
Malus domestica* Melilotus trleri Nicotiana glauca Ornithogalum trleri Pancratium maritimum Peganum harmala Physalis alkekengi
Elma Kokuluyonca Yabani ttn Akyldz, Tkrkotu Kumzamba zerlik Gelinfeneri, Gveyfeneri, Kambelotu, Kandilotu ekerciboyas, vs uhaiei, Evvelbaharatotu, Suiei, Tutya Mee aac trleri Akasya, Beyazsalkm, Salkmiei
Melia azaderach. Narcissus trleri Oenanthe trleri Orobanche trleri Paris incompleta Periploca graeca Physochlania orientalis
pekfidan
Phytolacca trleri
Polygonatum trleri
Ruscus trleri
Sambucus trleri
Sedefotu Sabunotu
Azotu, Boki, Yabanimrver, Saponaria trleri Yermrveri, Mrver a Amerikan biber aac, Senecio trleri Yalanc biber aac Sophora trleri Kanya, Kanya Sarzambak Acot, Dvlmavratotu, Karaasma Kadmaac, Porsuk aac, Pren aac Spartium junceum Symphytum trleri Tanacetum trleri
Schinus molle Sisymbrium officinale Sorghum halepense Sternbergia trleri Tamus communis
Kanaryaotu, Kllce
Katrtrna, Kuubuu Karakafesotu Solucanotu, Oltuotu, Pireotu ayrsedefi obankerten, Demirdikeni Adasoan, Aksoan, Aysoan, Loteirsoan, Nuteirsoan, lsoan Srkuyruu Cezayir menekesi kseotu
Trollius ranunculinus
Urginea maritima
129
* Bu bitkilerin her organ ayn lde zehirli deildir ve kullanm biimine gre zehirli olma zellikleri deikenlik gsterir. rnein, Malus domestica (elma) besin olarak yetitirilen ve kullanlan bir bitkidir, ancak tohumlarnda zehirli zellikler tayan maddeler vardr. Urtica (srgan) cilt zerinde toksik etkileri olan bir bitkidir, ancak spanak gibi piirilerek yemei yaplmaktadr. Gossypium hirsutum (pamuk) bitkisinin de tohumlarnda toksik etkili maddeler vardr, ancak meyvalarndan elde edilen pamuk lifleri hemostatik olarak kullanlr. Linum trlerinin bazlarnn (Linum usitatissimum gibi) tohumlarndan elde edilen ya besin olarak kullanlmaktadr. ** Hypericum trlerinin daha ok otlak hayvanlarnda younluk kazanan fototoksik etkileri vardr.
Liriodendron tulipifera, Physostigma venenosum, Rhododendron ferrugineum, Spigelia anthelmia, Strophantus trleri, Strychnos nux-vomica, Veratrum viridae. Bu trlerden gnmzde ve gemite kullanlan eitli ilalarn (tbokrarin, fizostigmin, ouabain gibi) elde edildii unutulmamaldr. Baz bitkiler zel toksik etkilere neden olabilmektedir. Bu durum toksik etkilerin kalc olmas nedeniyle yaln toksik etkiler gsteren bitkilerden daha nemli kabul edilen hastalk tablolarnn ortaya kabilmesine neden olmaktadr. Tablo 5.3 zel toksik etkiler gsteren bitkiler ile alerjik ve immnolojik reaksiyonlar ortaya karan baz bitkileri listelemektedir. Tablodan da grld gibi doada karsinojenik (kanser yapc) zellikleri olan bitkiler vardr. Sz konusu bitkilerin bir blm halk arasnda tedavi amacyla kullanlmasna karn, bu nedenle ada fitoterapi kaynaklar bu bitkilerin tbbi amalarla kullanmn nermemektedir. Ayrca, uzun yllardr laksatif ve prgatif olarak kullanlm olan Rhamnus purshiana ve Cassia senna bitkilerinin karsinojenik etkileri ve barsaklarda oluturduu baz olumsuz etkilerden dolay uzun sre kullanm tavsiye edilmemektedir. Kanser hastalnn ciddiyeti gz nne alndnda, bu toksik etkinin bitkiler ile oluabilecek en tehlikeli yan etki olduu anlalacaktr. Ayrca, olduka nemli sayda bitki ile de alerjik reaksiyon olutuu grlmektedir. lmcl olan anafilaktik reaksiyonlar oluturmad srece alerjik reaksiyonlar nispeten daha az tehlikeli gzkseler de, fitoterapide kullanlan bitkilerden bazlarnda anafilaktik reaksiyon oluturma riski bulunmaktadr. Bu noktada kii duyarl n plana kmaktadr. Bunlarn dnda doadan toplanarak besin olarak tketilen baz mantarlarn oluturduu zehirlenmeler bitkiler ile oluan en tehlikeli ve lmcl zehirlenme grubunu oluturmaktadr. Bunlar Tablo 5.4de listelenmitir.
130
Tablo 5.3 Bitkiler ile ortaya kan zel toksik etkiler ve dier toksik etkiler.
Bitkinin Latince Ad Alkanna tinctoria Aloe trleri* Borago officinalis** Cassia sena* Erythroxylon coca Eupatorium cannabium Euphorbia cyparissias Myosotis arvensis Petasites hybridus*** (P.officinalis)
Bitkinin Trke Ad Havacvaotu, Tylboya, Yerinei Hodan, Srdili Sinameki Koka Koyunptra Unutmabeni iei, Mine iei Vebaotu, Kelotu Kaskarasagrada Kkboya Altn Kanaryaotu Kanaryaotu, Kanarya iei, Bahe Kliei Su Kanaryaotu Adi Kanaryaotu Karakafesotu ksrkotu, Devetaban Fesleen Kkboya Karakafesotu Koka Calapa Civanperemi Sarmsak Geven Krmz biber Papaya Mbarekdikeni Ekinezya trleri Rezene Kelp Alman papatyas Hintya Bitkisi Bira mayas Boyotu Isrgan Kediotu ekem, kseotu
Karsinojenik etki
Rhamnus purshiana* Rubia tinctorium Sassafras albidum Senecio aureus Senecio bicolor Senecio jacobaea Senecio nemorensis Senecio vulgaris Symphytum officinale Tussilago farfara Ocimum basilicum
Mutajenite
Rubia tinctorium Symphytum officinale Erythroxylon coca Ipomoea purga (Exogonium Purga) Ipomoea hederacea Achillea millefolium## Allium sativum Astragalus gummifer Capsicum annum### Carica papaya Cnicus benedictus Echinacea trleri###
Teratojenite#
Foeniculum vulgare Laminaria hyperborea Matricaria recutita### Ricinus communis Saccharomyces cerevisiae Trigonella foenum-graecum## Urtica dioica Valeriana officinalis Viscum album
131
Tablo 5.3 Devam
Ammi visnaga Anethum graveolens Angelica archangelica Apium graveolens Fototoksik etkiler na kar duyarlk) (Gne Citrus aurantium Dictamnus albus Haronga madagascariensis Hypericum perforatum Petroselinum crispum (P.sativum) Ruta graveolens
Diotu Dereotu Melaike otu; Melekotu Kereviz Turun Gazelotu; Akgiritotu Binbirdelikotu, Sar kantaron Maydanoz Sedefotu
*Laksatif ve prgatif etkilidir, bu amala uzun sreli kullanmdan saknmak gerekir. Aloe trlerinin laksatif veya prgatif olarak dahilen kullanlmamas uygun olur. **Hepatoseller karsinom oluturduu bildirilmitir. ***Pankreas yetmezlii durumunda kullanlan bu bitkinin de uzun sre kullanlmamas yararl olur.#Karsinojenik ve mutajenik etkili bitkilerin de teratojenez oluturma riski bulunmaktadr, bu bitkilerden hamilelik boyunca saknmak gerekir. ##Bu bitkiler alerjenlere kar duyarlk artna neden olurlar.###Anafilaktik reaksiyona yol aabilen bitkiler, Ekinezya trleri arasnda Echinacea angustifoliann da bu tr bir reaksiyon oluturduu bildirilmitir.
SIRA SZDE Neden bitkisel rnler ile oluabilecek en tehlikeli toksik etki kanserdir? SIRA SZDE
Bitkinin Latince Ad Agaricus xanthodermus Amanita muscaria Amanita phalloides Amanita virosa Clitocybe candicans Entoloma lividum Inocybe asterospora Inocybe geophylla Panaeolus papilionaceus Suillus luteus
Etki Tipi Toksik Kuvvetli Toksik Letal Letal Toksik* Toksik* Kuvvetli toksik Toksik* Toksik* Toksik*
Bitkinin Latince Ad Etki Tipi Amanita citrina Amanita pantherina Amanita verna Boletus satanas Clitocybe dealbata Clitocybe rivulosa Inocybe fastigiata Inocybe rimosa Sarcosphaera crassa Toksik
S O R U
DNELM
Kuvvetli toksik
SIRA SZDE Kuvvetli toksik SIRA SZDE
*Bu mantar trlerinin zehirli olduu bildirilmi olmalarna karn, zehirlilik iddeti ve oluan zehirlenmelerin ciddiyeti konularnda bilgi bulunamamtr.
TELEVZYON
TELEVZYON
Trkiyede yetien zehirli mantarlarn tm Tablo 5.4de yer alanlardan ok daha fazladr. Esasen lkemizde yetien zehirli mantarlarn envanteri ve floristik zellikleri de tam olarak aratrlmamtr. Yetien birok trn zehirli olup Eolmad da belli NT RNET deildir. Bu yndeki aratrmalarn karsndaki en nemli zorluk yresel iklim deikenlikleridir. Mantarlar genellikle nemli iklimleri ve lo-kuytu yerleri seven bitkilerdir. Bu zelliklerdeki en kk deiiklik bile bir blgede yetien mantarlarn ortadan kaybolmasna yol aarken, tersi durum da bir anda mantarlarn belirmesine yol amaktadr. Gzel Trkemizde yer alan deyim mantar gibi bitmek, yalnemli havalardan sonra aniden eitli yerlerde beliren mantarlar tanmlamaktadr.
NTERNET
132
Doadan mantarlar toplayarak besin olarak tketmek salk asndan ok ciddi riskler tamaktadr. Bunun iki nemli nedeni vardr: 1) lkemizde yetien mantarlarn (zehirli+zehirsiz) envanteri ve floristik zellikleri tam aratrlmamtr 2) Bilinen zehirli ve zehirsiz mantar trleri arasnda da ok byk benzerlikler bulunduundan ve bu benzerlikler bu konuda ok bilgili kiileri bile yanltabildiinden, zehirsiz mantarlar sadece d grnne bakarak ayrt etmek baz durumlarda adeta olanakszdr. Bu nedenle, konunun uzmanlar tarafndan doadan toplanan mantarlarn besin olarak kesinlikle tketilmemesi salk verilmektedir. Zehirsiz mantarlarn gnmzde ok gvenli bir biimde kltr yaplmaktadr. Yksek besin deeri de dikkate alnarak kltr mantarlarnn tketilmesi iddetle nerilmektedir. Mantar zehirlenmelerinde sosyoekonomik faktrlerin de nemli rol oynad bilinmektedir. Zehirlenmelerin en azndan bir blm dar gelirli kiilerin topladklar mantarlar ile ortaya kmaktadr. Bununla balantl olarak mantar zehirlenmesinden en fazla etkilenenler ocuklar olmaktadr: Bunun balca iki nedeni vardr: 1) Ailelerde ncelikle ocuklarn beslenmesi istendiinden bykler daha az yemekte, ocuklarn daha fazla yemeleri salanmaktadr 2) ocuklarn zehirli ksenobiyotikleri metabolize ederek zararsz hale getirecek enzimleri byklere gre daha dk aktivite ve miktardadr. Bu nedenle lkemizde ortaya kan mantar zehirlenmesi vakalarnda ne yazk ki, ocuklar daha fazla etkilenen ve lmle sonulanan intoksikasyonlara maruz kalan ya grubunu oluturmaktadr. nceden aile byklerinden birisinin (anne, baba, vs) mantarn tadna bakmas da zm olamamaktadr, nk mantarlara bal baz letal toksik etkiler 3-4 gn sonra ortaya kmaktadr.
133
durumlarn da ortaya karmaktadr. Bamlla hazrlayc veya yol ac olduu bilinen eitli faktrler vardr: 1) lacn veya maddenin pekitiri yapmas; 2) Kullancnn psikogenetik yaps; 3) Sosyoekonomik evresel faktrler. Bamllk durumunu yaayan kiilerin anne ve babalar incelendiinde baz genetik yatknlk (predispozisyon) faktrlerinin olduu grlmektedir. Alkolik anne ve/veya babalarn ocuklarnda alkolizm eiliminin genetik temelleri son yllarda yaplan aratrmalar ile ortaya konmutur. Ayrca, baz kiilik bozukluklarnn ve psikolojik problemlerin de bamllk iin zemin oluturduu teden beri bilinmektedir. Bamllk problemi yaayan (gen) kiilerin ounlukla sosyal ve dinsel deerlere fazla nem vermeyen, asi karakterli, abuk fkelenen, risk alma zellikleri tayan, antisosyal, depresif, evresine uyum salayamayan, uygunsuz davranlara yatkn, kiisel motivasyonu, gurur ve kiisel onur duygusu noksanl olan, aile balar zayf bireyler olduklar bilinmektedir. Sosyoekonomik koullar da bamlla zemin hazrlayan faktrleri iermektedir. Blge, mahalle, baz elence mekanlar, maalesef okul ve yakn arkada evresi kimi zaman kiisel bamllk iin uygun koullar barndrmaktadr. la ve maddeyi bulma olanann fazlal da bamllk oluumunu kolaylatran bir faktrdr. Gnmzde ounlukla zengin ve refah seviyesi yksek toplum kesimlerinde bamllk yapclarn kullanld grlmektedir. Baz maddeler veya ilalar kiinin ruhsal ve fiziksel durumunda yapt iyileme ile, onu madde veya ilac tekrar tekrar kullanma itiyor ve kullancy o madde veya ilasz yapamama durumunu ortaya karyorsa buna pozitif pekitirici tanmlamas yaplmaktadr. Baml kii artk baml olduu madde veya ilasz olduu zaman kendisini kt hissetmekte ve psikolojisi bozulmaktadr. Kii artk kendisini kt hissetmemek iin bamllk yapan madde veya ilac devaml kullanr hale gelir ki, bu olaya da negatif pekitiri ad verilmektedir. Negatif pekitiri baz durumlarda ok iddetli olur, hatta yle ki kiinin kendini kt hissetmesinin ve psikolojinin bozulmasnn tesinde somatik (vcutsal) etkiler gzlenir. Bu duruma yoksunluk (abstinens) sendromu ad verilmektedir. Yoksunluk sendomu bir toksik etki olarak kabul edilmektedir. Her bamllk yapcda yoksunluk sendromu gzlenmemektedir. Buna bal olarak bamllk iki ana kategori altnda toplanmaktadr: 1. Psiik bamllk: Burada bamll belirleyen ana faktr pozitif pekitiri etkisidir, nk negatif pekitiri etkisi zayftr ve bamllk yapcnn kullanmna son verildiinde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya kmamaktadr. Bu, sonular asndan daha hafif seyreden bir bamllk halidir. 2. Fiziksel bamllk: Burada bamlln belirlenmesinde ana faktr daha ziyade negatif pekitiri etkisidir ve bamllk yapcnn kullanmna son verildiinde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya kmaktadr. Bamllk yapc maddenin tipine gre yoksunluk belirtilerinin iddeti de farkllk gstermektedir. Yoksunluk belirtilerinin en nemli nedeni bamllk yapc maddenin beyin ve dier merkezi sinir sistemi blgelerindeki nronlarda yapt adaptif deiimlerdir. En iddetli yoksunluk belirtilerinin eroin ve morfin bamll ile ortaya kt bilinmektedir. ou bamllk yapc, kullanm skl ve biimi ile kullanlan miktar gibi faktrlere bal olarak bu iki tip bamll da oluturabilmektedir. Bu snflamann dnda bamllk, oluan psikosomatik ve davransal etki kalplar bakmndan 10 farkl kategoride snflanmaktadr:
134
1. Morfin tipi bamllk: Morfin, sentetik morfin benzeri ilalar ve eroin ile grlen bamllk tipidir. Kiiden kiiye deikenlik gsteren iki farkl etkisi (fori=canllk ve sedayon=yattrma) nedeniyle pozitif pekitirici ve akutkronik dnemlerde ortaya kan kuvvetli yoksunluk belirtileri nedeniyle negatif pekitirici etkileri vardr. Kuvvetli psiik bamllk yapc zellikleri vardr ve fiziksel bamlln balamas ok abuk olur. Bamln tedavisi iin psikiyatri kliniklerinde detoksifikasyon (ilatan arnma) ve sonrasnda daha hafif bamllk yapc morfin benzeri ilalarla idame tedavisi uygulamalar yaplr. 2. Alkol tipi bamllk: Etil alkol ieren ok deiik tipte iecein tketilmesi ile oluan bu bamllk tipi, birok ynden barbitrat tipi bamlla benzer. Genelikle sedatif etkiler olutururken, baz kiilerde dk dozlarda forizan etkileri de grlmektedir. En nemli zelliklerinden birisi etkili olduu sre iinde cesareti arttrmas ve baz psiik inhibisyonlar (basklar) kaldrmasdr. Psiik basklamalar fazla olan kiilerde bu, adeta kiilik deimesi biiminde durumlar ortaya karr. Ayrca, bu durum alkoln kuvvetli pozitif pekitirici zelliklerinin olmasna neden olmaktadr. Kiiden kiiye gre deiken iddette psiik bamlla yol aar. Fiziksel bamllk olduka ge ve tolerans nedeniyle alnan miktar bir hayli arttktan sonra balar. Tedavisinde yine detoksifikasyon yntemi ve baz ilalar kullanlr. Alkol ile ilgili en nemli noktalardan biri ilalar ile etkileim gstermesidir. zellikle sinir sistemini etkileyen ilalar ile oluturduu etkileimde alnan alkol miktar fazla olmasa da, ciddi ila etkileimleri sonucu ilalarn toksik etkilerinde artlar olur. Benzer bir durum tedavi amacyla kullanlan bitkilerle de oluabilmektedir. Tablo 5.5 alkolle etkileim sonucu toksik etkilerinde veya etkilerinde deiim grlen bitkileri listelemektedir.
SIRA SZDE
Tablo 5.5L M DNE Alkol ile etkiliim sonucu etkinlii deien bitkiler. S O R U
DKKAT
Etkileim Sonucu Alkoln etkilerinde art grlr Alkoln sedatif etkilerini ve hepatotoksik etki riskini arttrr Zehirlenme (intoksikasyon) ortaya kabilir Motor faaliyetlerde (hareketlerde) yavalama artar Kediotunun sinir sistemindeki hipno-sedatif etkileri artar Salisilat toksisitesinde art Anksiyojenik etkide art grlr
Matricaria recutita
S O Piper methysticum R U
Cannabis sativaD K K A T Rauwolfia serpentina SIRA SZDE Valeriana officinalis Salix trleri
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Pausinthia yohimbe
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
3. Barbitrat tipi bamllk: Barbitratlar ve dier hipnosedatif ilalar (benzodiazepinler, O N T E L E V Z Y meprobamat, kloral vs) kullanm sonucu oluan bamllklardr. Barbitratlar ve benzodiazepinlerden ksa ve orta etki sreli olanlarn bamllk oluturma gc ksa sreli olanlara gre daha fazladr. lacn trne gre farkllk gsteren iddette psiik bamllk ve kuvvetli fiziksel baNTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
5. nite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
135
mllk ortaya karrlar. Yoksunluk sendromu belirtileri fenobarbital gibi uzun etkili ilalarla ge ortaya kar. Genellikle uykusuzluk, anksiyete, ajiK T A P tasyon, konvlziyon gibi belirtilerle ortaya kmaktadr. 4. Ttn (Nikotin) tipi bamllk: Nikotin tipi bamllk eitli ttn rnleri (sigara, puro, pipo, nargile, ineme ttn gibi) rnlerin tketilmesiyle TEL VZYON oluan bamllktr. Ttn, Nicotiana cinsi bitki trlerininEkurutulmu yapraklardr. Ttn hakknda daha fazla bilgi iin bknz: http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCt%C3%BCn NTERNET Dnyada ttn elde edilen balca Nicotiana trleri unlardr: N. acuminata, N. alata, N. attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N. excelsior, N. forgetiana, N. glauca, N. glutinosa, N. langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N. paniculata, N. SIRA SZDE plumbagifolia, N. quadrivalvis, N. repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris, N. tabacum, N. tomentosa. Nikotinin pozitif ve negatif pekitirici etkileri morfin, D bamllk yapceroin, kokain ve amfetamin kadar kuvvetli deildir. Yine dier N E L M lardan farkl olarak akut letal intoksikasyon yapma olasl yoktur, ancak u noktann vurgulanmasnda byk bir yarar vardr: Saf nikotin olduka R U S O toksik bir maddedir. Kuvvetli psiik bamllk ve buna bal olarak ok yksek oranda zlem yaratmaktadr. Bu nedenle ttn rnlerini braktktan sonra tekrar balama (relaps; DKKAT nks) skl yksektir. Ayrca, hafif ve orta derecede fiziksel bamllk oluturur. Son sigaradan yaklak 24 saat sonra balayan ve yaklak 1 hafta Nikotine bal SIRA depresif duygu yoksunluk belirtileri unlardr: Disforik (canszlk, isteksizlik) ya da SZDE durumu, insomnia (uykusuzluk), iritabilite (ses, grlt, k gibi uyaranlara ar tepki), sinirlenme ya da fkelenme, anksiyete (endielenme), dnceleri younAMALARIMIZ latramama ve konsantrasyon bozukluklar, huzursuzluk, kalp atm hznda fazlalama, itah artmas, gastrointestinal bozukluklar (bulant, kusma, ishal gibi). Sigara ve dier ttn rnleri en fazla zarar veren bamllk yapc maddeler olarak K T A P kabul edilmektedir. Ancak verdii zarar ierdikleri nikotinden deil, yanma rn olan katran ve ierisindeki maddelerden kaynaklanmaktadr. Bunlar kuvvetli karsinojenik maddelerdir ve bata akcier kanseri olmak zere eitli tip kanser hasTELEVZYON talklarnn en nemli nedenleri arasnda yer almaktadr. Ttn bamllnn tedavisi iin ok eitli yntemler nerilmitir. Ttn bamllnn tedavisi hakknda daha fazla bilgi iin bknz.: Nhttp://www.toNTER ET raks.org.tr/journal/pdf/pdf_Toraksder_14.pdf 5. Kokain tipi bamllk: Gney Amerikada yetien bir bitki olan Erythroxylum coca bitkisinin yapraklarndan elde edilen bir maddedir. Bu madde lokal anestezik etkilidir ve bu amala haricen kullanlmaktadr. Bamllk amacyla ktye kullanm olduundan artk gnmzde ounlukla sentetik lokal anestezikler kullanlmaktadr. Bitki yapraklar G. Amerika yerlileri tarafndan vcut direncini arttrd inancyla kullanlr, nk forizan zellii vardr. Kokain tpk eroin gibi kuvvetli psiik bamllk yapc etkisi vardr, nk ok kuvvetli pozitif pekitirici etkisi vardr. Bu kuvvetli pekitirici etkide kokainin seksel orgazm derecesinde kuvvetli hedoni oluturmas (keyif verici olmas) byk rol oynamaktadr. Kokain ile oluan yoksunluk sendromu kiiden kiiye farkllk gsterir bu nedenle fiziksel bamllk derecesi deikendir. Yoksunluk belirtileri arasnda bitkinlik ve anhedoni (keyif-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
136
sizlik) en belirgin olanlardr. Bunlara depresyon, ajitasyon (asabiyet), anksiyete, uyku zlemi, hiperfaji (ok yemek yeme) gibi belirtiler de elik etmektedir. 6. Esrar tipi bamllk: Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri) bitkisinin iek durumu ve filiz halindeki yapraklarnn toz edilmesi veya bastralarak plaka haline getirilmesi ile hazrlanan ve bamllk iin kullanlan bitkisel bir rndr. Psikotrop etkilidir, bu etkiler u ekilde belirginlemektedir: Uyuukluk, sedasyon (yatma), ruhsal geveme, fori (canllk), alkol gibi psiik inhibisyonlarn kalkmas, nne geilemeyen glme arzusu, alglama bozukluklar yapmas, depersonalizasyon (kiilik bozulmalar), bellek kayb, vs. Esrar kiiden kiiye farkllk gsteren deiik dzeylerde psiik bamllklara yol amaktadr. Ayrca, hafif ya da orta derecede fiziksel bamllk yapmaktadr. 7. LSD tipi bamllk: Bunlar halsinasyon (hayal grme; varsan) yaratan uyuturucu maddelerdir. Bu grubun en nemlisi LSD25 (D-Liserjik Asit Dietilamit) olarak bilinmektedir. Bu grupta ayrca psilosin, psilosibin, meskalin, skopolamin, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendioksimetamfetamin (MDMA; ecstasy), metilendioksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ila ve maddeler bulunmaktadr. En nemli ortak zellikleri halsinasyonlar yaratmalar ve psikoz benzeri tablolar oluturmalardr. Grsel varsanlar olmak zere alg bozukluklar grlr. Zaman ve mekan alglar bozulur. Kendini alglamas da deiir. LSD25, ergot alkaloidlerinden yar-sentez yoluyla hazrlam olan bir maddedir. Esasen Claviceps purpurea (avdar mahmuzu) ile oluan zehirlenmelerde halsinojenik etkiler de grlyordu. Psilosin ve psilosibin ilk kez Psilocybe mexicana adl bir apkal mantardan ayrtrlan halsinojenik maddedir. Bugn iin yaklak 200 kadar mantar trnn bu iki halsinojenik maddeyi ierdii bilinmektedir: Psilocybe, Gymnopilus, Panaeolus, Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, Conocybe, Panaeolina, Gerronema, Agrocybe, Galerina, Mycena cinslerine ait mantar trleri. Meskalin ise bata Lophophora williamsii, Echinopsis pachanoi, Echinopsis peruviana olmak zere eitli Orta ve Gney Amerika kaktslerinde ana madde olarak bulunmaktadr. Skopolamin ise bata Datura, Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerindeki baz bitki trleri olmak zere Solanaceae bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Dier maddeler ise amfetamin benzeri kimyasal yapda maddelerdir. Halsinojen etkili dier bitkiler unlardr: Hydrastis canadensis, Banisteriopsis caapi. 8. Amfetamin tipi bamllk: Amfetamin ve baz trevleri (Metilamfetamin, metilfenidat, fenmetrazin, fendimetrazin, amfepramon, fenetilin gibi) tarafndan oluturulan bamllk tipidir. forizan, yorguluk ve ala kar dayankll azaltan, ayrca itah azaltan, yani psikostimlan etkili maddelerdir. Bu ilalar, bir dnem baz trevler obezite (imanlk) tedavisinde kullanlmtr, ancak bugn iin bu kullanm ok snrldr. Gnmzde en ok narkolepsi (bir eit uyku bozukluu; gndz ar uyuma eilimi) ve hiperaktivite/dikkat yoksunluu sendromu tedavilerinde kullanm vardr. forizan etkileri nedeniyle doping olarak da kullanm vardr. Psiik bamllk iddeti deikendir. zellikle enjeksiyon yoluyla kullanldnda psiik bamlln fazla olabildii grlmtr. Fiziksel bamllk ise ok iddetli deildir.
AMALARIMIZ K T A P K T A P
5. nite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler
AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON
TELEVZYON TELEVZYON
137
Narkolepsi hakknda bilgi iin bkz: http://tr.wikipedia.org/wiki/Narkolepsi.E T NTERN Hiperaktivite/dikkat yoksunluu sendromu hakknda daha fazla E R N E T iin bkz.: N T bilgi http://tr.wikipedia.org/wiki/Dikkat_Eksikli%C4%9Fi_ve_Hiperaktivite_Bozuklu%C4%9Fu. 9. Khat tipi bamllk: Khat, Yemen ve Dou Afrikann yksek blgelerinde yetien Catha edulis bitkisine yre halknn verdii isimdir. Bitkinin u ksmndaki krpe yapraklar ve filizler genellikle sabahlar koparlarak taze biimde kullanlr. Etkileri ksmen amfetaminlere benzer, fori, hiperaktiviteye neden olur, konuma eilimini fazlalatrr ve hafif psikostimlan etki yapar. Orta derecede psiik bamllk ve deikenlik gsteren fiziksel bamllk oluturmaktadr. 10. Solvan tipi bamllk: Sv genel anesteziklerin (eter, kloroform gibi), benzin, toluen, tiner (toluen+etilasetat), akmak benzini, svlatrlm petrol gaz (LPG) gibi eitli gaz veya uucu solvanlarn bilin kaybettirmeyen miktarlarda inhalasyonu (solunmas) yoluyla oluan bir bamllk tipidir. Pozitif pekitirici etkileri vardr bu nedenle psiik bamllk olutururlar. Ayrca belirgin dzeyde fiziksel bamllk olutururlar. Sz konusu bu solvanlarn ciddi dzeylerde nrotoksik etkileri vardr ve bu nedenle uzun sre kullanm kalc beyin hasarlarna yol aabilmektedir. Ek olarak oluturduklar kardiyovaskler etkiler (aritmi) ve solunum depresyonu ldrc olmaktadr. Yine uzun sre kullanm lsemi ve benzeri hematolojik hastalklara (kan hastalklarna) yol aabilmektedir. Ucuz ve kolay temin edilebilir olmalar nedeniyle sokak ocuklar ve dk gelir dzeyi olan genlerde nispeten yaygn olan tehlikeli bir bamllk biimidir. Hangi tip bamllklarda halsinasyon olduunu belirtiniz?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yukarda bamllk tiplerinin snflandrlmas blmnde belirtilenler dnda Ephedra sinica, Ilex paraguarinensis, Coffea arabica (Kahve) ve Thea (Camelia) S O R U sinensis (ay) bitkilerinin bamllk yapt bildirilmektedir. Bunlardan Ephedra sinica, ierdii efedrin nedeniyle amfetamine benzer, ancak daha zayf etkileri olan bir bamllk oluturduu, kahve ve ay ise ierdii kafein K K A T nedeniyle foriD zan etkileri nedeniyle psiik bamllk yapt bilinmektedir. Dnyada ok yaygn iecek olarak kullanlan bu bitkilerin fiziksel bamllk oluturup oluturmad tartmaldr. Eer oluturduu kabul edilirse bu mutlaka zayfSIRA fiziksel bamlbir SZDE lk olmaldr. Ilex paraguarinensis de ierdii kafein nedeniyle ay ve kahveye benzer bamllk zellikleri tamaktadr. AMALARIMIZ
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
BTKLERN SUSTMAL
Birok madde ve ila ile ilgili suistimal yani ktye kullanmK bilinmektedir. Bun T A P lar daha ok keyif verici ve bamllk yapc olarak bazen de doping olarak kullanlmaktadr. Her alanda olduu gibi yasad kullanm ve uygulamalar olsa da bunlar uluslar aras yasalar ile geni lde kontrol altndadr ve T E L E V Z Y O N farkna varlan illegal uygulamalar bu yasalar erevesinde cezalandrlmaktadr. Birok keyif verici ve bamllk yapcnn (ay, kahve, alkol ve sigara dnda) kullanm ve sat yasaktr. Kullanm ve sat legal olanlar ise yine belli kurallar erevesinde satlr, rneNTERNET K T A P
TELEVZYON
NTERNET
138
in alkoll iecek ve ttn rnlerinin 18 yandan kk bireylere satlmalar birok lkede yasaktr. Doping trndeki ila ve maddelerin ise sat ve kullanm iin genelde bir yasak bulunmamasna karn, sporcularn bu tr maddeleri kullanmalarna yasa ve ynetmeliklerle snrlamalar getirilmitir ve bu snrlamalara uyulmad taktirde sporcular ceza almaktadr. Bitkiler iin de durum pek farkl deildir, zaten pek ok keyif verici ve bamllk yapc bitkisel kkenlidir. Bitkiler keyif verici, bamllk yapc ve doping olarak kullanmlarnn yan sra, bir baka eit suistimal alannda da ska kullanlmaktadr: arlatanlk. arlatanlk yarm yamalak sahip olduu bilgisi ile karlarndakileri kandrarak onlardan maddi-manevi karlar salayan kiilerin yapt eylemlerin tmdr. arlatanlarn zaman zaman eitli bitkisel rnleri kullanarak tbben tedavisi olanaksz hastalklar olan kiilere umut tacirlii yaptklar ve onlar kandrarak eitli maddi-manevi karlar saladklar bilinen bir gerektir. Bunun dnda tedavisi gnmz tbbnn olanaklar ile mmkn olan hastalklarda da bu tr arlatanlklar hastalklarn gerek tedavilerini geciktirmekte ve hastalarn salklarn tehlikeye atmaktadr. Bitkisel rnlerin insan saln korumada ve hastalklar iyiletirmedeki rolleri herkes tarafndan kabul edilmekte ve bu alanda alan gerek uzmanlar bu konularda deerli hizmetler sunmaktadr. Bitkisel rnlerden kendi salklar iin yararlar salamak isteyenler ncelikle olayn bilimsellik ve uzmanlk boyutlarn dikkatlice tartmak zorundadr. Bitkisel rnlerle tedavi olmak isteyenler ncelikle bu konuda uzman olan, uzmanlk eitimi alm olan kiilerden destek almaldr. Bu kiiler hekim, eczac veya fitoterapi uzman olmaldr. Ayrca, bitkisel rnler hakknda da bilimsel deeri olan kaynaklardan bilgi edinilmesinde yarar vardr. Bu bilgi kayna internet olabilir, ancak burada ok fazla sayda arlatan nitelikli sitenin var olduu da unutulmamaldr. Bitkisel rnlerin alternatif deil, ada tbbn bir paras olduu unutulmamaldr. nk ada tbbn elindeki etkin tedavi aralar olan ilalarn nemli bir blm bitkilerden elde edilmitir ve halen de yeni ilalar elde edilmektedir. Bunun kutsal deer olan insan sal iin bitmeyen bir aray olduu ve bunun iin dnyann drt bir yannda bilim insanlarnn youn aratrmalar yapt aklda tutulmaldr.
139
zet
A M A
Bitkisel rnlerin zehirleyici etki mekanizmalarn tanmlayabilmek. Zehir, toksin, zehirler ile uraan bilim dal toksikoloji ve zehirleyici (zararl) etki toksik etki olarak tanmlanmaktadr. EPA (Environmental Protection Agncy) tarafndan yaplan tanmlamaya gre ok zehirli olan maddeler 5 gramlk (1 ay ka dolusu) miktar ile erikin bir insan ldrebilen maddelerdir. Bu tip toksinler az miktarlarda dahi ciddi zararlara veya lme sebep olur. Baka bir ifadeyle zehirler, bir deney hayvannn her kilogram iin 50 miligram azdan verildiinde, 48 saat iinde, hayvanlarn en az % 50sinin lmne sebep olan maddelerdir. EPA ya gre maddelerin zehirlilikleri drt kategoriye ayrlr: Snf I: ok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler iin ekil 5.1 de grlen kurukafa ve apraz kemik sembol ambalajlarda bulundurulmak zorundadr. Snf II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda erikin insan iin ldrcdrler. Snf III: Hafife zehirli maddeler; 30 gramn stndeki miktarlarda lmcldrler Snf IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler. Avrupa Birliinin snflamas: Snf 1: ok toksik maddeler Snf 2: Toksik maddeler Snf 3: Zararl maddeler Dnya Salk rgt (DS; WHO) nn snflamas: Snf 1-a: ar zararl; Snf 1-b: ok zararl; Snf 2: orta derecede zararl; Snf 3: hafife zararl. Geerli uluslar aras yasa ve etik kurallar gerei zehirli olup olmad bilinmeyen bir madde insanlar zerinde toksisite asndan denenemeyeceinden, DSnn bu snflamas pratik adan en uygun gzken snflamadr.
A M A
Bitkisel rnlerin narkotik zelliklerini aklayabilmek. eitli ttn rnleri (sigara, puro, pipo, nargile, ineme ttn gibi) rnlerin tketilmesiyle nikotin tipi bamllk oluur. Ttn, Nicotiana cinsi bitki trlerinin kurutulmu yapraklardr. Dnyada ttn elde edilen balca Nicotiana trleri unlardr: N. acuminata, N. alata, N. attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N. excelsior, N. forgetiana, N. glauca, N. glutinosa, N. langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N. paniculata, N. plumbagifolia, N. quadrivalvis, N. repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris, N. tabacum, N. tomentosa. Saf nikotin olduka toksik bir maddedir. Kuvvetli psiik bamllk ve buna bal olarak ok yksek oranda zlem yaratmaktadr. Gney Amerikada yetien bir bitki olan Erythroxylon coca bitkisinin yapraklarndan elde edilen Kokain lokal anestezik etkilidir. Kokain tpk eroin gibi kuvvetli psiik bamllk yapc etkisi vardr, nk ok kuvvetli pozitif pekitirici etkisi vardr. Kokain ile oluan yoksunluk sendromu kiiden kiiye farkllk gsterir bu nedenle fiziksel bamllk derecesi deikendir. Yoksunluk belirtileri, bitkinlik ve anhedoni (keyifsizlik), depresyon, ajitasyon (asabiyet), anksiyete, uyku zlemi, hiperfaji (ok yemek yeme) dir. Esrar, Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri) bitkisinin iek durumu ve filiz halindeki yapraklarnn toz edilmesi veya bastrlarak plaka haline getirilmesi ile hazrlanan ve bamllk iin kullanlan bitkisel bir rndr. Psikotrop etkilidir. Uyuukluk, sedasyon (yatma), ruhsal geveme, fori (canllk), alkol gibi psiik inhibisyonlarn kalkmas, nne geilemeyen glme arzusu, alglama bozukluklar yapmas, depersonalizasyon (kiilik bozulmalar), bellek kayb, gibi yan etkileri vardr.
140
A M A
Bitkilerin halsinojenik zelliklerini aklayabilmek. Halsinasyon (hayal grme; varsan) yaratan uyuturucu maddeler; LSD25 (D-Liserjik Asit Dietilamit), psilosin, psilosibin, meskalin, skopolamin, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendioksimetamfetamin (MDMA; ecstasy), metilendioksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ila ve maddeler bulunmaktadr. En nemli ortak zellikleri halsinasyonlar yaratmalar, psikoz benzeri tablolar oluturmalar ve alg bozukluklardr. Zaman ve mekan alglar bozulur. Psilosin ve psilosibin ilk kez Psilocybe mexicana adl bir apkal mantardan ayrtrlan halsinojenik maddedir. Yaklak 200 kadar mantar trnn bu iki halsinojenik maddeyi ierdii bilinmektedir: Psilocybe, Gymnopilus, Panaeolus , Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, Conocybe, Panaeolina, Gerronema, Agrocybe, Galerina, Mycena. Meskalin ise bata Lophophora williamsii, Echinopsis pachanoi, Echinopsis peruviana olmak zere eitli Orta ve Gney Amerika kaktslerinde ana madde olarak bulunmaktadr. Skopolamin ise bata Datura, Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerindeki baz bitki trleri olmak zere Solanaceae bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Halsinojen etkili dier bitkiler unlardr: Hydrastis canadensis, Banisteriopsis caapi.
AM A
Bitkisel rnlerin ktye kullanmn aklayabilmek. Bitkiler keyif verici, bamllk yapc ve doping olarak kullanmlarnn yan sra, bir baka eit suistimal alannda da ska kullanlmaktadr: Eksik bilgi ile karlarndakileri kandrarak onlardan maddi-manevi karlar salayan kiilerin zaman zaman bitkisel rnleri kullanarak tbben tedavisi olanaksz hastalklar olan kiilere umut tacirlii yaptklar ve onlar kandrarak maddimanevi karlar saladklar bilinmektir. Gnmz tbb ile tedavisi mmkn olan hastalklarda da bu tr yanllar hastalklarn gerek tedavilerini geciktirmekte ve hastalar tehlikeye atmaktadr. Bitkisel rnler kullanmak isteyenler ncelikle bu konuda uzmanlk eitimi alm olan kiilerden (hekim, eczac veya fitoterapi uzman) destek almaldr.
141
Kendimizi Snayalm
1. EPAya gre aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I. Toksisite Snf I: ok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler iin ekil 5.1 de grlen kurukafa ve apraz kemik sembol ambalajlarda bulundurulmak zorunda deildir. II. Toksisite Snf II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda erikin insan iin ldrcdrler III. Toksisite Snf III: Hafife zehirli maddeler; 30 gramn stndeki miktarlarda lmcl deildir. IV. Toksisite Snf IV: Pratik olarak zehirli maddeler. a. b. c. d. e. I, III ve IV I ve IV II III ve IV IV 5. Hangisi alkol ile etkileim sonucu etkinlii deien bitkilerden deildir? a. Barbitratlar b. Alman papatyas c. Kava d. Kenevir otu e. Kedi otu 6. Aadakilerden hangisi Trkiyede yetien zehirli mantarlardan deildir? a. Amanita phalloides b. Atropa belladona c. Boletus satanas d. Clitocybe candicans e. Entoloma lividum 7. Aadakilerden hangisi halsinojenik madde ieren mantar trlerindendir? a. Psilocybe b. Panaeolus c. Gymnopilus d. Inocybe e. Hepsi 8. Aadakilerden hangisi Trkiyede yetimeyen zehirli bitkilerdendir? a. Asarum europaeum b. Iberis amara c. Liriodendron tulipifera d. Physostigma venenosum e. Hepsi 9. Aadakilerden hangisi karsinojenik etkili bitkilerden deildir? a. Sinameki b. Vebaotu c. Sarmsak d. Kaynarotu e. Havacvaotu 10. Aadakilerden hangisi Alerjik ve mmnolojik reaksiyon gsteren bitkilerden deildir? a. Papatya b. Devetaban c. Civanperemi d. Geven e. Karabiber
2. Hangisi toksik etki mekanizmalarndan deildir? a. Yaln Toksik etkiler b. zel toksik etkiler c. mmn reaksiyonlar ve alerji d. Dayankllk veya hafif duyarlk reaksiyonlar e. Bamllk ve yoksunluk reaksiyonlar 3. Aadakilerden hangisi zel toksik etkilerden deidir? a. Mutajenik etki b. Genotoksik etki c. Karsinojenik (Onkojenik) etki d. Teratojenik (Embriyotoksik) etki e. Advers etki 4. lkemizde bitki zehirlenmeleri hangi nedenlerle ortaya kmaktadr? a. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenmesi. b. Gebe kadn tarafndan istenmeyen ocuklarn drmesi amacyla zehirli bitkilerin kullanlmas. c. Tbbi bitkiler yerine yanllkla veya bilinsizce zehirli bitkilerin kullanlmas. d. Hastalk tedavisi iin kullanlan bitkilerin nerilen teraptik dozlarnn zeride miktarlarda kullanlmas. e. Hepsi
142
6. b 7. e 8. e 9. d 10. b
143
6
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Halk arasnda kullanlan bitkilerin kullanm alanlarn snflayabilecek, Halk arasnda kullanlan bitkilerin kullanm nedenlerini aklayabilecek, Bitkilerin halk arasnda tedavi amal kullanm ekillerini tanmlayabilecek, Geleneksel halk ilalar ve bunlarda bitkilerin yeri ve nemini tartabilecek, Halk arasnda tedavi amal kullanlan bitkileri tanmlayabilecek ve rnekleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tbbi bitki Drog Halk ilalar Kocakar ilalar Ocak Dekoksiyon nfzyon Toz Hap
erik Haritas
GR HALK ARASINDA BTKLERN KULLANIM ALANLARI HALK ARASINDA BTKLERN KULLANIM EKLLER HALK ARASINDA TEDAV AMALI KULLANIMDA BTKLERN YER VE NEM HALK LALARI BTKSEL HALK LALARI HALK ARASINDA TEDAV AMALI KULLANILAN BTKLERE RNEKLER
Gda
zellikle bitki ve hayvan yetitiriciliinin gelimedii dnemlerde yabani bitkiler gda olarak insanlarn besin ihtiyalarnn giderilmesinde nemli bir yer tutmutur. Gnmzde bile hl Anadoluda yabani bitkilerin gda olarak kullan olduka yaygndr. ok sayda yabani bitkinin toprak st ksmlar ya da kkleri i veya piirilerek gda olarak tketilmektedir. Gda olarak tketilen yabani bitkilere baz rnekler Tablo 6.1de verilmitir.
146
Tablo 6.1 Halk arasnda gda olarak tketilen bitkiler
Bitkinin Latince Ad Apium graveolens Arctium minus subsp. pubens Arctium tomentosum Arum trleri Asparagus officinalis Berberis crataegina Beta lomatogona Borago officinalis Bunium ferulaceum Campanula rapunculoides Capsella rubella Centaurea iberica Cerinthe major Chenopodium album Cichorium endivia Cichorium intybus Crocus trleri Cyclamen persicum Echinophora tournefortii Eremurus spectabilis Erodium hoeffianum Eryngium campestre Geranium trleri Gundelia tournefortii Heracleum platytaenium Lactuca serriola Laserpitium hispidum Malva sylvestris Nostoc trleri Oenanthe pimpinelloides Onopordum carduchorum Onosma armenum Opopanax hispidus Pastinaca trleri Petroselinum crispum Plantago major Polygonum alpinum Portulaca oleracea Puschkinia scilloides Rheum ribes ve Rumex alpinus Rumex tuberosus
Bitkinin Trke Ad Kereviz Galabak Dulavratotu Ylanyast, yivi Kukonmaz Karamuk Alapancar Hodan Topalak an iei Kuku otu Deligz dikeni Alacakz, brekotu Tel pancar, sirken Bostan hindibas Hindiba, karakovuk, karaavluk idem Alayaprak Dikenli rtk iri Kuzugbei eker dikeni nelik otu Kenger aan Ac marul, tahli, yaz marulu Kasn Ebegmeci Yamurbast Deli maydanoz Eek dikeni Emzik otu Sarot, kaymak otu Kelemenkeir, kelemkeir Maydonoz Baa yapra Keimemesi Semizotu Serhiing Ign Kuzukula
147
Tablo 6.1 Devam
Scorzonera suberosa Sedum rubens Seseli libanotis Silene alba subsp. divaricata Silene vulgaris var. vulgaris Silybum marianum Smyrnium connatum Sonchus oleraceus Spinacia oleracea Taraxacum officinale Tragopogon aureus Urtica dioica Urtica urens Verbascum lydium var. lydium Zosima absinthifolia
Yabani havu Kaya zm Kelemkeir, kelemenkeir Gcgc Kyak, kak, tavan ekmei Devedikeni Yabani kereviz, sarkrek Ispanak Hindiba Yemlik, tekesakal Isrgan Kk srgan Eekmemesi, ballk Peynir otu
AMALARIMIZ DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
Ayrca ven (Gypsophila trleri), susam (Sesamum indicum) gibi bitkiler tatl ve helva yapmnda, andz (Juniperus drupacea) ve akalerii meyveleri (Prunus K S OT R AU P spinosa) ise pekmez yapmnda kullanlmaktadr. Gda ve baharat olarak kullanlan bitkiler hakknda daha fazla bilgi iin Tbbi ve AromaDKKAT TELEVZ ON tik Bitkilerin Kullanm Alanlar kitabndaki Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Y Gda ve Baharat Olarak Kullanm adl nite 1e baknz.
SIRA SZDE
DKKAT TELEVZYON
Yenen yabani bitkiler hakknda daha fazla bilgi iin http://ressources.ciheam.org/om/pdf NTERNET /c23/CI011069.pdf dosyasna baknz. AMALARIMIZ
Baharat
K T A P Baz aromatik bitkiler koku ve tat verici zelliklerinden dolay yemeklerde lezzet verici olarak kullanlmaktadr. Baharatlar ayn zamanda itah ac etkilere sahiptirler. Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine de yardmc olurlar. Baharat olarak en fazla tketilen bitkilere rnekler Tablo 6.2de verilmitir. TELEVZYON K T A P
TELEVZYON
Bitkinin Latince Ad Allium cepa Allium sativum Anethum graveolens Artemisia dracunculus Bifora radians Coriandrum sativum Crocus sativus Cuminum cyminum Cyclotrichium niveum Cyclotrichium origanifolium Foeniculum vulgare
Bitkinin Trke Ad Soan Sarmsak Dereotu Tarhun Yabani kini Kini Safran Kimyon, zra Da nanesi Nane ruhu Rezene, srra
NTERNET
148
Tablo 6.2 Devam
Hippomarathum cristatum Hyssopus officinalis Laser trilobum Laurus nobilis Mentha trleri Micromeria fruticosa Myrtus communis Nigella satva Ocimum basilicum Origanum ve Thymus trleri Pimpinella ansum Piper nigrum Rhus coriaria Rosmarinus officinalis Satureja cuneifolia Satureja hortensis Schinus molle Sinapis nigra Thymus kotschyanus Trigonella foenum-graecum
Tarhana otu Zulfa otu Kefe kimyonu Defne, tehnel Nane Ta nanesi Mersin rekotu Reyhan, fesleen Kekik Anason Karabiber Sumak Biberiye Da kekii, ta kekii, kaya kekii Sater, iprika Yalanc biber Karahardal Bitlis kekii emen otu
ay Yapmnda
Baz bitki trlerinin (Sideritis, Salvia, Thymus, Origanum) yaprak veya iek durumlarnn scak suya daldrlmas, ksa sre suda kaynatlmas ya da bitki zerinden scak suyun geirilmesi ile hazrlanan iecekler halk arasnda youn bir ekilde ay olarak tketilmektedir. ay yapmnda en fazla kullanlan bitkilere rnekler Tablo 6.3te verilmitir.
Tablo 6.3 ay olarak kullanlan baz bitkiler Bitkinin Latince Ad Achillea teretifolia Alcea apterocarpa Anthemis cretica Melissa officinalis Origanum sipyleum Phlomis angustissima Rosa canina ve dier Rosa trleri Salvia forskahlei Salvia fruticosa Salvia hypargeia Sideritis congesta Stachys iberica Stachys lavandulifolia Thymus sipyleus Tilia argentea Tilia platyphyllos Ziziphora trleri Bitkinin Trke Ad Civanperemi Devegl, glhatmi Papatya Oulotu Gveyotu Yaylaay Kuburnu alba Elma albas ay otu Da ay Da ay Eek otu Kekik Gmi hlamur Yaz hlamuru Da reyhan
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
6. nite - Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Arasnda Kullanm S O R U
DNELM S O R U
149
ay olarak kullanlan bitkiler hakknda daha fazla bilgi iin Tbbi ve Aromatik Bitkilerin DKKAT Kullanm Alanlar kitabndaki Bitkisel aylar adl nite 2ye baknz.
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
la
NEL DN TE R N E TM
DN T E R N L T NE E M S O R U
Dnyada insanlar tarafndan bitkilerin ila olarak kullanlmas ok eski devirlere S O R tedavi amal dayanmaktadr. Anadoluda ise Hititler dneminden beri bitkilerin U kullanld bilinmektedir. Hititler dnemine ait reete formllerinde bitki isimlerinin bulunmas bunun nemli bir kant olarak dnlmektedir.K BuT reetelerde; D KA al, defne, haha, maz, safran, sarmsak, meyan kk, st, zerlik gibi bitkilerin yer ald grlmtr. Hititler dneminde kullanlan baz bitki adlar ile bugn SIRA SZDE Anadoluda kullanlan baz bitki adlar arasnda byk bir benzerliin olduu tespit edilmitir. rnein, haha, susam, zeytin bitkileri Hititler dneminde haika, samama ve zertun olarak bilinip kullanlmtr. Bitkilerin ila olarak kullanmlar AMALARIMIZ daha sonraki Seluklular ve Osmanllar dneminde artarak devam etmitir.
K T A P Daha fazla bilgi iin Baytop, T. (1994). Trkiyede Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanlna Tarihsel Bir Bak, Tbbi ve Aromatik Bitkiler Blteni, 10, 24-27.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Boyar Madde
TELEVZYON
TELEVZYON
Boyar maddelerin sentetik olarak yaplma imknlarnn olmad dnemlerde bitkiler kuma, yn ve dokumalarn boyanmasnda kullanlmtr. Bugn halen Anadolunun baz blgelerinde bitkiler boyar madde olarak kullanlmaktadr. Bu boNTERNET yar maddeler, eitli bitkilerden yresel yntemlerle elde edilmektedir. zellikle son yllarda renklerinin daha kalc ve parlak olmas nedeniyle bitkisel kkenli boyar maddelerin kullanmna ilgi daha da artmtr. Bitkisel boyalarla boyanan malzemeler sentetik boyalarla boyananlara oranla ok daha pahalya satlmaktadr. Anadoluda dokunan hallarn bitkisel boyalarla boyanmas hallarn zamanla daha kymetli olmasn salamtr. Bu nedenle bitkiler, boyar madde olarak byk nem tamaktadrlar. Boya bitkilerinin deiik oranlar deiik mordanlarla birlikte kullanldnda zengin renk seenekleri elde edilmektedir. Bu amala iplik ya da kumalar nce mordan zeltisine, sonra boyaya batrlr. Mordanlar, boyann, kuma ya da boyanacak malzemenin dokusuna ilemesine yardmc olup liflere skca tutunmasn salayan mineral tuzlardr. Mordan maddeler olarak, suda znen metal tuzlar kullanld gibi zayf asit veya baz zellii gsteren maddelerde kullanlmaktadr. Genel olarak, asit zellikteki boyar maddeler iin bazik, bazik zellikteki boyar
NTERNET
150
maddeler iin ise asidik mordanlar kullanlmaktadr. Mordan madde olarak balca, ap (potasyum alminyum slfat), kalay (kalay klorr), krom (potasyum bikromat), demir (demir slfat) ve gzta (bakr slfat) kullanlmaktadr. Kalay tuzuyla genellikle parlak, krom tuzuyla daha koyu tonlar elde edilmektedir. Bakr tuzu daha ok yeil renkli bitkisel boyar maddelerle kullanlr. Demir tozu boyar maddenin rengini donuklatrp koyulatrrken ap, uuk ve soluk tonlar katmaktadr. Baz nemli boya bitkileri ve verdikleri renkler aada zetle verilmitir. Kkboya (Rubia tinctorum): Krmz ivit otu (Isatis tinctoria): Mavi Sumak (Rhus coriaria): Siyah Safran (Crocus sativus): Sar Havaciva (Alkanna tinctoria): Kahverengi Aspir (Carthamnus tinctorius): Sar Katrtrna (Genista tinctoria): Yeilimsi sar Ceviz (Juglans regia): Kahverengi - Siyah Hayt (Vitex agnus-castus): Yeil Mrver (Sambucus nigra): Mor Muhabbet iei (Reseda lutea): Sar Sr kuyruu (Verbascum album): Sar, yeil Papatya (Anthemis tinctoria): Sar zellikle geleneksel olarak yn boyamaclnda kullanlan kkboya (Rubia tinctorum) bitkisinin kklerinden elde edilen alizarin ve purpurin adl boyar maddeler tekstil ve gda sanayiinde renklendirici olarak byk nem tamaktadrlar.
Yakacak
eitli al veya odunsu bitkiler gnlk yaamda yakacak ihtiyacn gidermek amacyla kullanlmaktadr.
Silah
eitli bitkilerden hazrlanan silahlar veya zehirli bitki ekstreleri ok zehiri olarak ilkel toplumlarda kullanlmtr.
Resim 6.2 zerlik meyvelerinden hazrlanm bir nazarlk
By
Bilimsel bir temeli olmamasna ramen baz bitkilerin gda veya tbbi zelliklerinden ziyade, by yapmak amacyla kullanld bilinmektedir.
151
Selloz Sanayiinde
Marul, kereviz ve tahl kepei gibi bitkiler selloz asndan olduka zengin bitkilerdir. Selloz, zellikle kt ve dokuma sanayiinde ok kullanlan nemli bir hammaddedir.
Zararllara Kar
Andz, ard, pireotu, ttn yapra, bit otu gibi bitkiler, insektisit, fungusit ve herbisit olarak kullanlmaktadr.
Mesken Yapmnda
lk alardan itibaren bitkiler barnma amal olarak kullanlmtr. Bazen bir bitkinin ok amal olarak kullanlmas sz konusu olabilmektedir. rnein, kenevir bitkisinin tohumlarndan sabit ya, gvdelerinden lif ve dii iek durumlarndan bir drog elde edilmektedir. Bir dier rnek olarak, dut (Morus alba) meyvelerinin gda olarak, yapraklarnn ipek bcei yetitiriciliinde, odununun ise yakacak olarak kullanlmas verilebilir. Bitkilerin bu geni kullanm alanlarna ramen bazlarnn zehirli olmas veya belli bir miktardan fazla kullanlmas durumunda zehirlenmelere neden olabilmeleri sz konusudur. rnein, mrdmk (Lathyrus sativus) tohumlarnn ilenmeden uzun sre ve fazla yenmesi durumunda insanlarda kas zayfl ve felle karakterize lathyrismus hastalna neden olur. Bazen de, yanllkla zehirli bitkilerin gda olarak tketilmesi halk sal ynnden ciddi tehlikeler oluturmaktadr. Zehirli bitkilerin tanmn ksaca yapmak gerekirse, insanlar ve hayvanlar iin hastalk ya da lme neden olabilecek miktarda toksik maddeler ieren bitkiler olarak tanmlamak mmkndr. Baz bitkilerin bazen tamam bazen de belli organlar zehirli olabilmektedir. lkemizde yetien veya ss bitkisi olarak kullanlan zehirli bitkilere baz rnekler; Baldran (Conium maculatum) - Tm bitki Banotu (Hyoscyamus niger) - Tm bitki zellikle tohum ve kkleri Dafne (Daphne mezereum) - Yapraklar, gvde kabuklar, iek ve meyveleri Duvar sarma (Hedera helix) - Yaprak ve meyveleri Gzelavrat otu (Atropa belladonna) - Tm bitki zellikle yaprak ve meyveleri Haha (Papaver somniferum) - zellikle olgunlamam meyveleri nciiei (Convallaria majalis) - Tm bitki Katrtrna (Spartium junceum) - Tm bitki zellikle iekleri ve tohumlar Krlang otu (Chelidonium majus) - Tm bitki Kurtboan, Kaplanboan (Aconitum orientale) - Tm bitki Mine iei (Lantana camara) - Yeil renkteki meyveleri
152
Orman gl (Rhododendron ponticum) - Yaprak ve iekleri Porsuk aac (Taxus baccata) - Tohumlar, yapraklar ve gen srgnleri Subaldran (Cicuta virosa) - Tm bitki imir (Buxus sempervirens) - Yapraklar Tatula, boru iei (Datura stramonium ) - Tm bitki Tilki zm, it zm (Solanum nigrum) - Yapraklar ve zellikle olgunlamam meyveleri Ylanyast (Arum italicum) - Tm bitki zellikle yapra ve yumrusu Zakkum (Nerium oleander) - Tm bitki Ayrca nite 2 Tablo 2.4deki bitkilere baknz.
Toz
Kullanlacak bitki ksmlar genellikle bir havanda dvlerek veya deirmende ekilerek toz edilir. Bu ekilde hazrlanan toz su ile kartrlarak iilir.
Hap
nce toz halindeki drog bir yardmc madde yardm ile hap haline getirilir. Bunun iin toz, tedavi etkisi olmayan bal, meyan bal, eker urubu, niasta, arap zamk gibi bir yardmc madde ile hamur haline getirilir. Hazrlanan hamur elde ubuk ekline sokulur. Daha sonra bu ubuklar bak ile uygun byklkte paralar halinde kesilir ve her bir para elde yuvarlanarak hap haline getirilir.
Dekoksiyon
Ufalanm bitki ksmlar zerine yeterli miktarda souk su ilave edilir. Hafif atete, sk sk kartrlarak yarm saat sreyle kaynatlr. Scakken ince bir tlbentten szlr.
nfzyon
Ufalanm bitki ksmlar zerine yeterli miktarda kaynar su ilave edilir. Karm kapal bir kapta, ok hafif atete, sk sk kartrlarak be dakika kadar tutulur. Dekoksiyonun aksine souduktan sonra ince bir tlbentten szlr. Tbbi zellikteki bitkilerin ila haline getirilmesinde en ok tercih edilen kullanm ekli infzyon ve dekoksiyondur. nfzyon ve dekoksiyonlar iim esnasnda tatlandrmak iin eker ya da bal katlmaktadr. nfzyon ve dekoksiyon hazrlanmasnda genellikle 100 gram su iin 2 gram drog kullanlmasna ramen halkn kulland llerde farkllklar olabilmektedir.
DNELM S O R U
6. nite - Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Arasnda Kullanm DKKAT
DNELM S O R U D K K A 153 T
Fars uygarl dneminde bu say 4.000 civarna ykselmitir. 19. yzyln balaSIRA SZDE rnda ise 13.000 kadar bitki tedavi amacyla kullanlmtr. Gnmzde, dnya genelinde halk arasnda hastalklarn tedavisinde kullanlan bitkilerin says 70.000 olarak tahmin edilmektedir. lkemizde ise 1.000 kadar bitkiAMALARIMIZ tedavi amal olarak kullanlmaktadr. Daha fazla bilgi iin Baer, K.H.C., Honda, G., Miki, W. (1986). Herb Drugs and Herbalists K T A P in Turkey, Tokyo. Dnya salk rgtnn (WHO) verilerine gre dnya nfusununO% 80i tedaTELEVZY N vi iin bitkilerden yararlanmaktadr. Bu oran nfusu kalabalk, yoksul ve gelimekte olan lkelerde, modern tp imkanlarnn yokluu nedeniyle daha da art gsterebilmektedir. rnein, in ve Hindistan gibi lkelerde geleneksel tp sistemleri ile NTERNET hastalklarn tedavi edilmesi ok yaygndr. Halk genellikle yaadklar yere yakn blgelerde doal olarak yetien bitkileri toplayp kullanmaktadr. Ancak keten tohumu, afyon, koka yapra gibi baz droglar ok eski dnemlerden beri kltr bitkilerinden elde edilmektedir. Kakule, esrar, zencefil, nane, seylan tarn, keten tohumu, rezene, kna-kna, afyon gibi baz droglar ise bugn sadece kltr bitkilerinden elde edilmektedirler. Haha ve kenevir gibi bitkilerden afyon ve esrar elde edilmesi dolaysyla bu bitkilerin tarm devlet kontrol altnda yaplmaktadr. nsanlar bir dnem signatur teorisine gre hastalklarn tedavisinde, bitki seiminde bitkilerin ekil ve renklerine bakarak onlardan yararlanma yoluna gitSIRA miler ve hangi hastala iyi gelebileceine dair karar vermilerdir.SZDE en arpBuna c rnek kkleri insana benzeyen adamotu (Mandragora autumnalis) bitkisidir. Yine halk arasndaki kullanmlarda, beyine benzeyen bir bitkinin N E L M hastalklaD beyin rnda, yapraklar kalp eklinde olan bitkilerin kalp hastalklarnda, krmz renkli bir bitkinin ise kan hastalklarnda etkili olaca dnlp bu hastalklarn tedaviS O R U sinde kullanld grlmektedir. Ancak gnmzde, bitkilerle tedavinin esasn bitkiler tarafndan sentezlenen KKAT kimyasal bileiklerin oluturduu bilinmektedir. Bu kimyasalDbileikler vcutta birtakm fizyolojik deiikliklere yol amakta ve eitli hastalklarn tedavisinde etkili olmaktadr. SIRA SZDE Bitkilerin halk arasnda tedavi amal kullanm nedenleri; Hastane, salk personeli gibi modern tedavi imknlarnn yokluu veya AMALARIMIZ uzak olmas, Bu imknlar olduu halde bitkilerle tedavinin daha iyi ve gvenilir olduunun dnlmesi, K T A P lalarn bazlarnda ciddi yan etkilerinin grlmesi bunun yan sra tedavide kullanlan bitkilerinin yan etkilerinin olmamas veya az olmas, Bitkilerle tedavinin, sentetik ilalarla tedaviye oranla daha ucuz olmas, TELEVZYON Modern tedavi yntemleri ile tedavi edilemeyen baz hastalklarda bitkilerin tek are olarak grlmesi eklinde zetlenebilir. Daha fazla bilgiye http://www.derki.com/dergi/index.php/tibbi-bitkiler-ve-sagligimiz.html NTERNET adresinden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Signatur teorisi: The Doctrine of Signature (iaret doktrini) teorisine gre SIRA SZDE bitkinin ekli ve rengi, tbbi etkilere iaret etmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
154
Yaplan aratrmalarda, kadnlarn erkeklere oranla, yal kiilerin ise genlere oranla halk ilalarn daha fazla kullandklar tespit edilmitir. Bunun muhtemel nedeni, zellikle kadnlarn doktora gitmekten ekinmeleri veya korkmalardr. Yine yaplan aratrmalar, eitim dzeyi arttka, halk ilalarn tanma ve kullanma orannn dtn gstermektedir.
HALK LALARI
Halk ilalar, herhangi bir tp sistemine dahil olmadan kullanlmakta olan ilalar tarif etmektedir. nsanlar yzyllar boyunca iinde yaadklar toplumun kltrel birikimleri ve deer yarglarna bal olarak hastalk ve yaralanma durumlarnda deiik tedavi yntemlerini uygulamlardr. Kt ruhlarn hastalk nedeni olarak grld ilkel dnemlerden gnmze kadar geen srete, toplumlarn kltrel deerleri ile birlikte salk anlaylar da deiim gstermitir. nsanlar, yaadklar toplumun kltrel birikimleri, gelenekleri, eitim dzeyleri ve dini inanlarna gre yakn evresindeki gvenilir kiilerden, geleneksel iyiletiricilerden, ya da konunun uzman doktorlardan yardm olarak tedavi olmulardr. Geleneksel ilalar ve halk ilalar, uzun yllar boyunca nesilden nesile aktarlarak varln srdrm olan, halkn eitli hastalklarn tedavisinde kulland doal kaynakl ilalar ifade etmektedir. Uzun bir gemii olan halk ilalarnn hem dnyada hem de lkemizde nemli bir yeri vardr. zellikle az gelimi blgelerde eitli salk problemlerinin giderilmesinde geleneksel tedavi yntemleri hala geerliliini srdrmektedir. Dier taraftan doaya dn akmnn da etkisiyle gelimi blgelerde de geleneksel halk ilalarna ilgi her geen gn artmaktadr. Yllar boyunca yaplan denemeler ve birikim sonucunda gelitirilen geleneksel ilalar ve halk ilalarnda eitli doal rnler tedavi amal olarak kullanlmtr. Halk ilalar ile tedavi genellikle halk hekimi olarak adlandrlan kiiler veya yal kimseler tarafndan uygulanarak nesilden nesile szl olarak aktarlmak suretiyle toplumdaki varln srdrmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
6. nite - Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Arasnda Kullanm
AMALARIMIZ
155
K T A P
renkteki kuma ate drmek iin kullanlr. Yine, mavi rengin Anadoluda nazara kar koruyucu etkisinin olduu dnlmektedir. Mavi boncuun vcudu kt ruhlarn ve kt dncelerin etkisinden koruduuna inanlmaktadr. Dier tarafTELEVZYON tan, ve n katlar ile yedinin tedavide gl ve olumlu etkilerinin olduuna inanlmaktadr. Daha fazla bilgiye http://www.khcbaser.com/turkish/kisisel/makale/kocakari.htm veya NTERNET http://www.derki.com/dergi/index.php/kocakari-ilaclari.html adreslerinden ulaabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
156
ekilde aileden deil de yetime ile ocakl olan kiiye izinli denir. Ocaklarn tedavi yntemleri arasnda; dalama, vcudun belirli yerleri jilet veya ustura ile kesilmesi gibi yntemler ile by, dini inanlar ve doal ilalar yer almaktadr. Bunlar ayr ya da birlikte uygulanarak hastalklar tedavi edilir. Doal ilalarn hazrlanmasnda nane, stleen, ebegmeci gibi bitkiler yaygn olarak kullanlr. Ocaklar genellikle tek bir hastalk bazen de birden fazla hastaln tedavisi ile ilgilenirler. Anadoluda zellikle sarlk, ocuklardaki kekemelik, siil, stma, gece krl, uuk ve yeni doum yapanlarda grlen albasty tedavi eden ocaklar hala mevcuttur. Anadoluda her hastaln bir oca bulunmaktadr (dalak oca, sarlk oca, stma oca gibi). Ocakllarn byk bir ksm kadn olup, halk arasnda kadn ocakllarn hastalk tedavisi konusunda daha etkili olduklar kabul edilmektedir. Ocaklar da evrelerinde yetien baz bitkileri ila gibi kullanmaktadrlar. Orumu ise; hastalklar tedavi etmekten ziyade, hastal nceden haber verebildiklerine inanlan kiilerdir. Orumu denilen kiiler de ocakllar gibi yeteneklerini ailelerinden alrlar ve herhangi bir eitim grmezler. Halk, hastalklardan korunmak veya hastalklardan kurtulmak iin nazarlk, muska, gibi eitli uur getirdiine inand eyalar tarlar. Yine nazarlk olarak at kestanesi, rekotu gibi bitkileri yanlarnda bulundururlar. Anadoluda yaygn olan bir halk inanc, bilimsel bir temeli olmayan, trbe, tekke, yatr ve dier ziyaret yerleri ile ilgili inanlardr. nsanlar bu tekke ve trbelere giderek dualar edip, adaklar adamakta, oralarda verilen eyleri yemekte, sulardan imekte, yatmakta, bazlarna ise bez balamaktadr. Anadoluda halk tarafndan ziyaret edilen ok sayda yatr, tekke ve zaviyeler bulunmaktadr. Halk hekimliinde, bunlardan baka baz hastalklarn tedavisinde hacamat ve slk yaptrma gibi yntemlerde uygulanmaktadr. Deriyi izip kan kartmaya hacamat denmektedir. Bu yntem, genellikle yksek tansiyona bal ba arlarnda bavurulan bir yntem olarak uygulanmaktadr. Vcuttaki istenmeyen kann uzaklatrlmas iin uygulanan dier bir yntem ise slk yaptrlmasdr. Halk arasnda, gz, ba, srt ve ayak arlarnn, romatizma, hemoroit, yara, ban ve iliklerin tedavisinde slk kullanlmaktadr. Halk arasnda uygulanan baka bir tedavi ekli dalamadr. Anadoluda ok eskiden beri yaygn olarak uygulanan bu yntemde, metal ya da tahta aletler kullanarak mekanik olarak yaplabildii gibi, kimyasal maddeler ve bitkiler kullanlarak da yaplmaktadr. Yine kaplca ve maden sular, halk hekimliinde bavurulan dier tedavi yntemleridir. Halk arasnda kullanlan bitkiler ve bu bitkilerin kullanl ekilleri atalardan aktarlan uzun bir gemie sahip bilgilerle olup, zararl kullanmlar elenerek gnmze ulamtr. Bu nedenle zellikle ok ciddi olmayan gnlk rahatszlk olarak tanmlanan hastalklarda gvenli olarak kabul edilmektedir. Ancak dikkat edilmesi gereken bir konu, ister basit ister ciddi bir rahatszlk olsun, hastalklarn tedavisinde asl olann bilimsel yntemlere dayal tedavilerin olmas gerektiidir. Halk ilalarnn kullanlmas zararl olmasa bile asl tedavinin gecikmesine neden olabilecei unutulmamaldr.
157
gibi farkl zellikteki bitkiler farkl blgelerde ayn yresel isimlerle bilinip kullanlmaktadr. Thymus, Origanum, Coridothymus, Satureja trleri farkl cins ve zellikte bitkiler olmasna ramen halk arasnda kekik olarak bilinip kullanlmaktadr. Bu nedenle tbbi amalarla kullanlan aromatik zellikteki baz bitkilere ait rneklerin yer ald Tablo 6.4.de bitkilerin doru tanmlanmas ve bu konudaki karkln nlenmesi iin bitkilerin bilimsel adlar olan Latince isimlerinin de verilmesi uygun grlmtr. Botanik kurallarna gre, bitkiler, latince iki kelime ile isimlendirilir. Bir bitki adndaki ilk szck, bitkinin cins (genus), ikincisi ise tr (species) addr. Cins ad tekildir, ilk harfi byk ve italik olarak yazlr. Tablo 6.4de halk arasnda tedavi amal kullanlan bitkilerin kullanm ekli ve amalar zetlenmitir. Tablodan grlecei zere, ayn bitkinin, farkl ksmlarnn farkl ekildeki kullanmlarna rastlamak mmkndr.
Bitki Latince Ad Abies cilicica Bitki Trke Ad Gknar Kullanlan Ksm Gvde atlaklarndan akan sakz iekli ksmlar Toprak st ksmlar iekler Zar ksm Suyu Allium sativum Sarmsak Dileri Hazrlan ekli Bal ilave edilerek Kullanl ekli Dahilen Kullanm Amac ** Mide lseri tedavisinde Tablo 6.4 Halk arasnda tedavi amal kullanlan baz bitkiler
nfzyon Dekoksiyon
Dahilen Banyo
Karn arlarnn giderilmesinde ocuklarda iek hastalnn tedavisinde Souk algnl tedavisinde Yara, ban tedavisinde Damar ac olarak Sakran tedavisinde Yank tedavisinde
Dereotu Lale
Meyveleri Yapraklar
Dahilen Haricen
Barsak gazlarn giderici olarak Eklem arlarn giderici olarak Mayasl tedavisi, souk algnl, ksre kar, gs yumuatc, balgam sktrc olarak
Beyaz papatya
iekli ksmlar
Dahilen
158
Tablo 6.4 Devam
Sar papatya
iekli ksmlar
nfzyon
Dahilen Haricen
Romatizma tedavisi Ayak mantarlarnda Sa dklmelerine kar Souk algnl tedavisi, mide bulantsnn giderilmesinde Souk algnl, bronit tedavisinde Mayasl tedavisinde Bbrek ve karacier hastalklarnn tedavisinde ve ishale kar kullanlr. Stma, egzama, guatr, hemoroid ve mide lseri tedavilerinde, itahszla kar Hazm kolaylatc olarak Karn arlarnn giderilmesinde ve ba dnmesine kar Yapraklar romatizma tedavisi iin arl blgeye sarlr tah ac, barsak gazlarn giderici olarak Karn arlarnn giderilmesinde Hemoroid, egzama, mantar, mide-barsak hastalklarnn tedavisinde Yara tedavisinde Yank tedavisinde
Lapa Artemisia absinthium Bellis perennis Ac yavan iekli ksmlar iekli ksmlar nfzyon
Haricen Dahilen
Papatya
Dekoksiyon
Dahilen Haricen
Centaurea cyanus
iekleri
nfzyon
Dahilen
Centaurium Krmz erythraea subsp. kantaron erythraea Chaerophyllum aromaticum Chrysanthemum coronarium Cistus laurifolius Coriandrum sativum Coridothymus capitatus Cotinus coggyria Mendek
iekli dallar
nfzyon
Dahilen
Toprak st ksmlar
Dahilen
Ala gme, Toprak Ale gmeci st ksmlar Kalaan, Karaan Kini Yapraklar
Dahilen
Meyve
Dekoksiyon
Dahilen
iekli ksmlar
nfzyon
Dahilen Dahilen
Yapraklar Dekoksiyon
Haricen Cupressus Selvi sempervirens var. sempervirens Eucalyptus camaldulensis Ferula trleri kaliptus akr Gvde ve Katran dallar Yaprak Kkler nfzyon Dekoksiyon Haricen
Dahilen Haricen
159
Tablo 6.4 Devam
ay otu Rezene
iekler Yaprak
nfzyon nfzyon
Dahilen Dahilen
Bronit tedavisinde Karn arsn giderici olarak, grip ve gz hastalklarnn tedavisinde Mide hastalklarnda, bbrek kumu ve talarn drmek amacyla Yara ve yank tedavisinde Yara ve yank tedavisinde Mide ve romatizma arlarnn giderilmesinde, itahszla kar Kan ekerini drc olarak Eklem kirelenmesine kar Kan ekerini drc olarak, pankreas hastalklarnn tedavisinde ocuklarn yzndeki yaralarn tedavisinde, sa kepeklerinin giderilmesinde Hazmszla kar, anjin, bronit, romatizma tedavisinde, idrar sktrc ve terletici olarak
Helichrysum trleri
lmez iek
iekler
Dekoksiyon
Dahilen
Haricen
Haricen
iekli dallar
Dahilen
Juniperus foetidissima
Kara ard
Meyveler
Laurocerasus officinalis
Taflan, karayemi
Meyve ve yapraklar
Dekoksiyon
Yapraklar
Haricen
Laurus nobilis
Defne
Yapraklar
nfzyon
Dahilen
Dekoksiyon
Lavanta
nfzyon
nfzyon
Dahilen
Mide rahatszlklarnda, balgam sktrc olarak, kolestrol drmek ve yallarda el titremelerini nlemek amacyla
160
Tablo 6.4 Devam
Marrubium vulgare
Dekoksiyon
Dahilen
Bbrek talarn drmek amacyla, prostat hastalklarnn tedavisinde Kabzla kar, mide rahatszlklarn giderici, terletici olarak, iltihapl di ve bademciklerin tedavisinde Souk algnl ve astm tedavisinde, hazmszla kar Balla kartrldktan sonra kalp hastalklar ve nefes darl tedavisinde Yattrc, kalp kuvvetlendirici ve damar acc olarak Karn arlarnn giderilmesinde Mide rahatszlklarnn tedavisinde, bulant giderici olarak Souk algnl tedavisinde, karn arlarnn giderilmesinde Souk algnl tedavisinde ksrk giderici, idrar sktrc, kusmay nleyici olarak Sa kuvvetlendirici Hemoroid tedavisinde
Papatya
iekli ksmlar
Dekoksiyon
Dahilen
nfzyon
Dahilen
Toz
Dahilen
nfzyon
Dahilen
Yapraklar Yapraklar
Dekoksiyon nfzyon
Dahilen Dahilen
Dekoksiyon
Dahilen
Kr ay Mersin
nfzyon -
Dahilen Dahilen
Dekoksiyon Nepeta nuda subsp. albiflora Ocimum basilicum Origanum majorana Ko anuu Toprak st ksmlar Fesleen, reyhan Mercan kk Dekoksiyon
Haricen Dahilen
Dahilen
Souk algnl, ba arsnn giderilmesinde ksre kar, mide arlarnn giderilmesinde, yattrc olarak drar sktrc olarak
Dahilen
Dahilen
161
Tablo 6.4 Devam
Origanum onites
Kekik
nfzyon
Dahilen
Grip, astm, bronit tadavisinde, ksrk kesici, itah artrc, hazmszla kar ve idrar sktrc olarak Tansiyon drc ve karn arlarn giderici olarak Souk algnl tedavisi, srt arlarn gidermek amacyla Barsak solucanlarn drmek amacyla ocuklarda gaz sktrc ve ar giderici olarak Nefes darlna kar, ksrk kesici olarak, astm ve ses kskl tedavisinde Mide rahatszlklarnn tedavisinde Astm tedavisinde Astm tedavisinde
Toprak st ksmlar Toprak st ksmlar Pelargonium endlicherianum Pimpinella anisum Pinus brutia Solucan otu Anason Kzl am Kkler
nfzyon
Dahilen
Uucu ya
Haricen
Dekoksiyon Dahilen
Tohum Kozalaklar
Fstk am
Gvde kabuklar
Dekoksiyon Dahilen
Rhus coriaria
Sumak
Meyveler
Dekoksiyon Dahilen
Bbrek ta ve kumunun drlmesi amacyla, ishale kar Hazm kolaylatrc olarak Yaralarda antiseptik olarak Souk algnl, stma tedavisi Mide bulants, karn ars ve sancsnn giderilmesinde Mide ve karn arlarnn giderilmesinde Hazm kolaylatrc, barsak gazlarnn giderilmesinde
Rosmarinus officinalis
Kudili, biberiye
nfzyon
Dahilen
nfzyon
Dahilen
162
Tablo 6.4 Devam
Salvia tomentosa
Adaay
Yapraklar
nfzyon
Dahilen
Boaz ars ve souk algnlnn tedavisinde, gs yumuatc olarak ve mide arsnn giderilmesinde Karn arsnn giderilmesinde Di eti hastalklarnn tedavisinde Hazm kolaylatrc, barsak gazlarnn giderilmesinde Karn arsn gidermek amacyla Kalp rahatszlklar, damar tkankl tedavisi, yattrc olarak Karn arsnn giderilmesinde, souk algnl tedavisinde Migren tedavisinde, ate drc olarak ve mide arsnn giderilmesinde Hemoroid tedavisinde, karn, mide ve di arlarnda Hemoroid tedavisinde ve kantya kar ksrk kesici, mide bulantsna kar, souk algnl, grip ve boaz hastalklarnn tedavisinde Souk algnl tedavisinde, gs yumuatc, ksrk kesici, midevi.
Dekoksiyon Satureja thymbra Kara kekik Yaprakl ve iekli ksmlar Sideritis stricta Adaay Yapraklar Gargara
Dahilen Haricen
nfzyon
Dahilen
Satureja thymbra Kara kekik Toprak st ksmlar Thymbra spicata var. spicata Da kekii, karaba otu Toprak st ksmlar Meyveleri
Uucu ya
Dahilen*
nfzyon
Dahilen
Tanacetum Ayvadana cadmeum subsp. cadmeum Tanacetum parthenium Teucrium chamaedrys Beyaz papatya Ksa mahmut otu
nfzyon
Dahilen
nfzyon
Dahilen
Dekoksiyon
Dahilen
Haricen
SIRA SZDE SIRA SZDE
Thymus trleri
DNELM S O R U
Kekik
DNELM S O R U
Toprak st ksmlar
Dekoksiyon
Dahilen
Tilia argentea
DKKAT
Ihlamur
DKKAT
iekler
nfzyon
Dahilen
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
* Uucu yalarn dahilen alnmalar sakncaldr. Buradaki dahilen kullanmdan ok az miktarlar (1-2 damla) kastedilmektedir. AMALARIMIZ ** Halk arasndaki baz kullanmlardan bahsedilmektedir. Bilimsel olarak ispatlanmamtr.
K T A P
Daha detayl bilgilerPiin E. Tuzlac, Trkiyenin Bitkisel Halk lalar, Alfa Basm Yaym K T A Datm Ltd. ti, stanbul, 2006.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
163
subsp. (Alttr): Latince olarak bitki adlandrlmasnda yer alan taksonomik bir birimdir. Trden kk farklar ile ayrlrlar ve farkl corafik alanda yayl gsterirler. var. (Varyete): Latince bitki adlandrlmasnda kullanlan bir baka taksonomik birimdir. Alttrde olduu gibi trden kk farkllklar ile ayrlr ve birbiri ile akan alanlarda yayl gsterirler.
zetle, bitkiler halk arasnda, ate drc ve ar kesici olarak, barsak parazitlerinde, bcek sokmalarnda, sarlk, bbrek, cilt, dolam ve kalp, sindirim, solunum sistemi, gz ve kadn hastalklarnda, gribal hastalklarda, hemoroitde, ksrlk tedavisinde, zehirlenmelere ve kansere kar, kanszlk ve itahszlk durumunda, eker hastalnda, krk, kk ve burkulmalar gibi pek ok hastaln tedavisinde kullanlmaktadr. Baz durumlarda halk arasnda, bitkiler tek bana deil de baka bitkilerle birlikte tedavi amal olarak kullanlmaktadr. rnein; kara ard (Juniperus foetidissima) kozalaklar adaay (Salvia tomentosa) taze yapraklar ile birlikte ezilip haricen gs yumuatc olarak kullanlmaktadr. Yine kozalaklar, defne (Laurus nobilis) yapraklar ile ezilip hamurla yorulduktan sonra haricen gs zerine uygulanarak souk algnl tedavisinde kullanm sz konusudur. Bir baka rnek ise; oul otu (Melissa officinalis) toprak st ksmlar tek bana veya hardal (Brassica trleri), karaba otu (Lavandula stoechas) ve papatya ile birlikte ard arda koklanarak burun tkanklnn giderilmesi amacyla kullanlmasdr. Filiskin nanesi olarak bilinen Mentha pulegium iekleri yasemin (Jasminum officinalis) iekleri ile birlikte zeytinya iinde bekletildikten sonra haricen ba arsnn giderilmesi ve migren tedavisinde kullanlr. Yine ayn ekilde hazrlanan karm haricen astm tedavisinde kullanlmaktadr. Mersin (Myrtus communis) yapraklarndan susam ya ile hazrlanan dekoksiyon haricen sa dklmesine kar kullanlr. Bir kekik tr olan Origanum onites iekli dallarndan hazrlanan infzyon limon suyu ile kartrlarak dahilen karn arsnn giderilmesi amacyla kullanlr. Bu ekilde kullanm rneklerini artrmak mmkndr. Bitkilerin halk arasnda kullanlmas sadece krsal kesimlerdeki kullanmlarla snrl deildir. ehirlerde de insanlar aktar ya da baharatlardan aldklar doruluu pheli bitkileri televizyon, gazete, kitaplardan edindikleri ou zaman abartlm bilgilere dayanarak hastalklarn tedavisinde ila olarak kullanmaktadrlar. Konu ile ilgili denetimlerin ve yaptrmlarn kat olmamasndan dolay kendisine herbalist, bitki doktoru, ifal bitkiler uzman gibi deiik sfatlarla her tr medyada yer edinen kiilerin says son zamanlarda art gstermitir. Suistimali fazla olan, kanser, diyabet (eker hastal), obezite (imanlk), sa ve kozmetik problemler, sigara bamll, cinsellik gibi birok konuda bilimsel verilere ve gereklere dayanmayan uygulamalar halk sal asndan tehlikeli durumlar ve sonular dourabilmektedir. Ayrca yararlanlan bitki kayna, kalitesi, gvenirlilii, ambalajlama ve saklama koullarndaki yetersizlik ve eksiklikler eklendiinde, bitkilerin ila olabilme dolaysyla tbbi bitki olma zellii kaybolmaktadr. Tm bunlara ek olarak eitimsiz ve yetkin olmayan kiilerin de konu ile ilgili her dzeyde faaliyet gstermesi olabilecek tehlikelerin boyutunu daha da artrmaktadr. Ticari anlamda ise ar yksek fiyatlar nedeniyle haksz kazanlar sz konusudur. Zaman zaman Salk Bakanl, Tarm Bakanl gibi kurulular ve de yerel ynetimler halk saln koruyucu tedbirler almas, eitimli personel ile denetimlerini arttrmas ve halk yanl bilgilendirme konusunda aydnlatmas gerekmektedir.
164
zet
AM A
Halk arasnda kullanlan bitkilerin, kullanm alanlarn snflandrabilmek. Halk arasnda bitkiler beslenmeden hastalklarn tedavisine, kozmetikten ss eyasna, boyar maddeden hayvan yemine kadar ok farkl alanlarda yaygn bir kullanma sahiptirler. zellikle son yllarda doaya dn akmnn etkisiyle bitkilere olan ilgi ve talebin artmas bu kullanmlar daha da yaygn hale getirmektedir. Halk arasnda kullanlan bitkilerin kullanm nedenlerini aklayabilmek. Bitkiler ok eski dnemlerden beri insanlar iin her zaman kolay ulalabilir olmas nedeniyle deiik alanlarda kullanmlar sz konusu olmutur. zellikle gda olarak, hastalklarn tedavisinde veya baz bitkilerin boyar zelliklerinden dolay bitkiler ilk alardan beri insanlarn vazgeilmez kaynadr. Bitkilerin halk arasnda tedavi amal kullanm ekillerini tanmlayabilmek. Halk arasnda tedavi amal kullanlacak bitkiler ila eklinde kii tarafndan alnmn kolaylatrmak ve alnan miktarn belirlenmesi amacyla hap, toz, infzyon, dekoksiyon gibi basit yntemlerle hazrlanabilmektedir.
AM A
Geleneksel halk ilalar ve bunlarda bitkilerin yeri ve nemini tartabilmek. Halk arasnda kullanlan ilalarda bitkiler en nemli kaynaktr. Bitkinin tamam veya baz ksmlar ya da eitli bitki salglar halk ilalarnn hazrlanmasnda youn olarak kullanlmaktadr. Halk arasnda tedavi amal kullanlan bitkileri tanmlayabilmek ve rnekleyebilmek. Halk, yaad yere yakn blgelerde yetien bitkileri uzun yllara dayanan tecrbe ve deneyimleriyle eitli hastalklarn tedavisinde veya koruyucu olarak youn bir ekilde kullanmaktadr. Bazen ayn bitkinin farkl blgelerde farkl isimlerle anlp kullanld ya da farkl bitkilere farkl blgelerde ayn yresel isimlerin verildii bilinmektedir. Ayn bitkinin blgeden blgeye deien farkl amalarla kullanmlar da sz konusu olmaktadr.
A M A
A M A
A M A
165
Kendimizi Snayalm
1. Bitki ksmlar zerine kaynar su ilave edilip, hafif atete, be dakika kaynatlp, souduktan sonra tlbentten szlerek hazrlanan ila kullanm ekline ne ad verilir? a. Ekstre b. Maserasyon c. Dekoksiyon d. nfzyon e. Tentr 2. Halk arasnda hastann vcudu dnda yaplan, daha ziyade telkin ve kiinin psikolojisini etkilemeye dayanan tedavi ekline ne ad verilir? a. Parplama b. Telkin c. Irvasalama d. Dua e. Alazlama 3. Halk arasnda hastal nceden haber verebildiklerine inanlan kiilere ne ad verilir? a. zinli b. Orumu c. Ocakl d. eyh e. h 4. Aadakilerden hangisi halk arasnda gda olarak tketilen bitkilerden biri deildir? a. Isrgan - Urtica dioica b. Kenger - Gundelia tournefortii c. Hindiba - Taraxacum officinale d. Kkboya - Rubia tinctorum e. Kuzukula - Rumex tuberosus 5. Aadakilerden hangisi halk arasnda boya olarak kullanlan bitkilerden biri deildir? a. ivit otu (Isatis tinctoria) b. Mrdmk (Lathyrus sativus) c. Sumak (Rhus coriaria) d. Safran (Crocus sativus) e. Kkboya (Rubia tinctorum) 6. Aadakilerden hangisi halk arasnda hastann vcuduna vurma, kesme, delme veya dalama eklinde yaplan tedavi eklidir? a. Hacamat b. Parplama c. Irvasalama d. Em e. Alazlama 7. Aadakilerden hangisi halk arasnda kekik olarak bilinen bitkilerden deildir? a. Origanum trleri b. Thymus trleri c. Salvia trleri d. Coridothymus trleri e. Satureja trleri 8. Aadakilerden hangisi sadece kltr bitkilerinden elde edilemez? a. Nane b. Biberiye c. Seylan tarn d. Keten tohumu e. Kakule 9. Aadakilerden hangisi halk arasnda bitkilerin kullanm ekillerinden biri deildir? a. Dekoksiyon b. Toz c. Tablet d. Hap e. nfzyon 10. Aadakilerden hangisi halk arasnda ksrk tedavisinde kullanlan bir bitkidir? a. Tilia argentea b. Hypericum perforatum c. Abies cilicica d. Coriandrum sativum e. Allium sativum
166
2. c 3. b 4. d
5. b
6. b 7. c
8. b
9. c
10. a
7
Amalarmz erik Haritas
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tbbi ve aromatik bitkilerin zelliklerini tanmlayabilecek, Gda olarak kullanlan bitkileri tanmlayabilecek, Baharat olarak kullanlan bitkileri tanmlayabilecek, Baharat olarak kullanlan bitkilerin kullanm amalarn snflandrabilecek, Gda ve baharat olarak kullanlan bitkilere rnekler verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aromatik bitkiler Baharat eni Gda ve gda katks Tat ve aroma Bitkisel iecekler
GR VE TARHE BTKLERN GIDA VE BAHARAT OLARAK KULLANIMINDA YER VE NEM BTKLERN GIDA OLARAK KULLANIM EKLLER VE RNEKLER BAHARAT OLARAK KULLANILAN BTKLER
ekil 7.1 Tbbi ve aromatik bitkilere rnekler. (tarn, karanfil, anson, kakule, karabiber, yldz anasonu vb.)
Tbbi ve aromatik bitkilerin insanolu tarafndan kullanmnn tarihsel geliimi kronolojik olarak zetle aada sralanmtr. Dnyada gnmzden yaklak; 6.000.000 yl nce insanolu iekli bitkilerin bazlarnn yenebileceini, bazlarnn tbbi ve bir ksmnn ise zehirli olduunu kefetmeye balamtr,
170
sp. (species): Tr, ana karakterleri bakmndan birbirine benzeyen ve kendi aralarnda iftleerek verimli dller meydana getiren fertler topluluudur. Bitki formlarn, tek fertleri inceleyerek, benzerlik ve yaknlk gsteren en dar ve en kk kavramdr. rn. kekik trleri, (Thymus sp.)
Tai: Herhangi bir gdann veya malzemenin zelliklerini bozacak bir eyle kartrlmas, hile.
50.000 yl nce insanlar, baz bitkilere ait yapraklarn et gibi gdalarn sarlp piirilmesiyle koku ve tadlarna katkda bulunduunu farketmitir, 18.000 yl nce baz toplumlar krmzbiber (Capsicum annuum), vanilya (Vanilla planifolia), yenibahar (Pimenta dioica) gibi baharatlar kullanmaya balamtr, 7.000 yl nce Gney Amerikada krmz ac biberin kltrne balanmtr, 6.000 yl nce Smerler meyan kk (Glycyrrhiza glabra), ha ha (Papaver somniferum) ve emen otu (Trigonella foenum-graecum) tohumlar gibi bahartlar ile tanmlardr, 5.000 yl nce Ortadouda sarmsak (Allium sativum) yetitirilmitir, 3.500 yl nce Ebers Papirslerinde 700den fazla bitkinin tbbi kullanmlarnn yan sra baharat olarak kullanmlar ile ilgili kaytlara rastlanmtr, 3.000 yl nce inde bata karanfil (Eugenia caryophyllata) olmak zere eitli baharatlarn kullanm ile ilgili bilgiler mevcuttur, 2.700 yl nce Babiller ve Asurlar kakule (Elettaria cardamomum), kini (Coriandrum sativum), safran (Crocus sativus), kekik (Thymus sp.) gibi baharatlar kullanmlardr, 2.500 yl nce Hindistanda kakule, tarn (Cinnamomum sp.), zerdeal (Curcuma longa), kk hindistan cevizi (Myristica fragrans) gibi nemli baharatlarn kullanmlar ile ilgili kaytlara rastlanmtr, 2.350 yl nce Aristoteles ok sayda bitki ve baharatlarn tbb zellik ve kullanmlarn kaleme almtr, 2.300 yl nce ise Theophrastus tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili eserler yazmtr, 2.000 yl nce ilk hardal (Sinapis sp.) tohumlar Romallar tarafndan ngiltereye getirilmitir, 300 yl nce Mezopotamya blgesinde karanfil kullanldna dair kalntlar bulunmutur, Milattan sonra (MS) 50 yllarnda Dioscorides tbbi ve aromatik bitkiler ile ilgili Materia Medica adl eserini yazmtr, MS 200 yllarnda Romada zencefilden (Zingiber officinalis) vergi alnmaya balanmtr, MS 1100 yllarnda Avrupada manastrlarda tarn, karanfil, kubeba (Piper cubeba), karabiber, emenotu, galangal, meyan, kk hindistan cevizi, gibi ok sayda baharat bitkisinin kullanm kaydedilmitir, MS 1280 ylnda Marko Polo in ve Hindistanda tarm yaplan zencefili kefetmitir, MS 1447 ylnda ngiliz Yasalarna gre baharat taii su olarak ilan edilmitir, MS 1490 yllarnda Kristof Kolomb baharat yoluna alternatif deniz yollar aramtr, MS 1600 yllarnda Portekiz, spanya, ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi smrgeci lkeler, baharat ticaretinde nemli rol oynamlardr, MS 1900 yllarnda 25.000den fazla doktor ve eczacnn tbbi ve aromatik bitkilerden yararland kaytlara gemitir. Tarihsel geliimden grlebilecei zere, kiiden kiiye ve kltre gre farkllk gsteren bitkilerin aromalar; tatl, ac, buruk, eki tadlar; itah artran ve ayrca tbbi zellikleri insanln varoluunun en erken tarihlerine kadar uzanmaktadr. Eski adan (MS 4.-5.yy) Orta aa kadar (MS 1500) baharat yolu ile aromatik
171
bitkiler Uzakdoudan Batya tanmtr. Gda ve Tarm rgt (FAO, Food and Agriculture Organization) 2003/4 yl verilerine gre, yaklak 5 milyon ton baharat; Hindistan (%86), in (%4), Banglade (%3), Pakistan (%2), Trkiye (%2), Nepal (%1) ve dier lkelerde retilip ihra edilmitir. Tketim konusunda da bata Hindistan ve in olmak zere, Avrupa ve Amerikada da baharat kullanm olduka yaygndr. zellikle Akdeniz, talyan ve Fransz mutfaklarnda taze ve kurutulmu baharatlarn byk bir nemi vardr. lkemiz de, baharat bitkileri retimi ve tketimi asndan dnya da nemli bir yere sahiptir.
Tarn, karanfil, kekik, zencefil, kimyon, vb. Zerdeal, biberiye, kekik, karanfil, vb. Ac biber, karanfil, emen, tarn, meyan, vb.
Genelde uucu yalar baharatlarn koku, tat ve aromalarna nemli katklarda bulunurlar. Tablo 7.2de listelenmi bitki uucu yalarndaki deiik oranlarda buSIRA SZDE lunan ana bileikler ilgili baharatn karakteristik zelliklerini ortaya koyar. Uucu yalar hidrokarbon (limonen, mirsen, terpinen, pinen vb.), oksijenli hidrokarbon (linalol, geraniol, mentol, borneol vb.), dier terpenlerden (alkoller, Lasitler, esterDNE M ler, laktonlar, vb.) ayrca azot (indol, pirazin ve piridin trevleri vb.) ve kkrt (hidrojen slfit, sinapil hidrojen slfat, izotiyosiyanat trevleri vb.) ieren kokulu S O R U ve aromatik doal rnlerdir.
D KAT Uucu ya: Aromatik bitkilerin deiik doku, organ veya ksmlarndan,K genelde damtma (distilasyon) ile elde edilen, o bitkiye zg bir kokuya sahip olan uucu ve oda scalnda genelde sv halde bulunan karmlardr. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
172
Tablo 7.2 Baharatlarda bulunan uucu yalar ve koku ve tattan sorumlu ana bileikleri.
Bitkisel kayna Anethum graveolens Carvum carvi Coriandrum sativum Curucuma longa Elettaria cardamomum Eugenia caryophyllata Foeniculum vulgare Mentha piperita Ocimum basilicum Origanum majorana Pimenta dioica Pimpinella anisum
Baharat ad Dere otu Kimyon Kini Zerdeal Kakule Karanfil Rezene Nane Fesleen, reyhan Beyaz kekik Yeni bahar Anason Biberiye Zencefil
Uucu yandaki ana bileik(ler) Karvon, limonen, dihidrokarvon, -fellandren Karvon Linalol Tumeron, dihidrotumeron, sabinen, 1,8-sineol 1,8-Sineol; linalol; limonen; -terpineol asetat jenol ve -karyofillen trans - Anetol, fenkon, limonen, -fellandren Mentol Linalol; 1,8-sineol; metil kavikol, jenol Karvakrol, timol, -terpinen, linalol jenol trans-Anetol -Karyofilen, limonen, -pinen, -pinen 1,8-Sineol, borneol, kafur, bornil asetat Zingiberen, kurkumen, farnesen, linalol, borneol
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Rosmarinus officinale
S O Zingiber officinalis R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bitkilerde uucu Kolmayan ancak baharatlarn tat ve aromasna katkda bulunan maddeler DK AT de bulunur, rnein; - Krmzbiber (Capsicum annuum) - kapsaisin ve trevleri (ac ve yakc maddeler), SIRA SZDE - Kara veya beyaz biber (Piper nigrum veya P. alba) - Piperin ve kavisin, - Hardal ve turpta (Sinapis sp - Raphanus sativus) - Alil izotiyosiyanat, - Zencefil (Zingiber officinalis) - Gingerol, ogoal, AMALARIMIZ - Sarmsak ve soanda (Allium sp.) - Dialilslfitler.
K T A P
K Tekil 7.2 A P
NTERNET
NTERNET
173
Yabani bitkilerin veya kltryle elde edilen bitkilerin, gerek toprak st gerekse toprak alt kk ve yumrular eitli ekilerde gda amal kullanlmaktadr. Gnmzde, sebze ve meyve olarak tketilen yabani bitkiler sadece kylerde ve krsallarda snrl kalmayp, ehirlerdeki pazarlarda (bkz. ekil 7.2) ya da sokak satclar (ekil 7.3) tarafndan satlmaktadr. Bitkilerin gda olarak kullanm ekilleri u balklar altnda snflandrlabilir; i olarak yenen bitkiler, zel bir ileme tabi tutulduktan sonra kullanlan bitkiler, Piirildikten sonra yenen bitkiler, Kavrularak kullanlan bitkiler, Turu veya salamuras yaplarak yenen bitkiler, Baz gdalara katlarak yenen bitkiler, Pekmez hazrlanmasnda kullanlanlar, Reel yapmnda kullanlan bitkiler, Kurutulduktan sonra kullanlan bitkilerdir. rneklendirecek olursak; Yabani bitkilerin ou zellikle gen bitkiler veya taze srgnleri, iek veya meyveleri i olarak yenmektedir. i olarak yenen bitkilere baz rnekler Tablo 7.3de verilmitir.
Latince ad Angelica sylvestris Asparagus acutifolius Centaurea glastifolia Cirsium arvense Crataegus trleri Crocus trleri Eryngium trleri Geranium tuberosum Gundelia tournefortii Laserpitium hispidum Lathyrus tuberosus Malus trleri Notobasis syriaca Onopordum trleri Pinus brutia Trke ad Melek otu Kukonmaz Kotankran Kygren Al idem Boa dikeni akmuz Kenger Kasn Kokoz Yabani elma Yavankenger Galagan am, kzl am Kullanlan ksm Gvde ksm (soyulmu olarak) Srgnleri Gvde ksm (soyulmu olarak) Gvde ksm Meyveleri Yumrular Gvde ksm (soyulmu olarak) Yumrular Gen srgnleri Gvde ksm Yumrular Meyveleri Gvde ksm (soyulmu olarak) Gvde ksm (soyulmu olarak) Gen srgnleri
ekil 7.3 Sokak satcs, 18. y.y. Osmanlda gezici esnaf. Kaynak: Skylife Mart 2006, http://www.thy.com /trTR/corporate/skylife /article.aspx?mkl=1 20)
i Olarak Yenenler
174
Tablo 7.3 Devam
Polygonum alpinum Portulaca oleracea Prunus trleri Pyrus trleri Rheum ribes ve Rumex alpinus Scorzonera ve Tragopogon trleri Sedum trleri
175
176
Etsiz bulgur veya mercimek kftelerde de maydanoz, dereotu, tere, taze soan, sarmsak, sumak vb. koku ve tat verici bitkiler kullanlr. orba, yourtlara ve yourt salatalarna da benzer bitkilerin katlmas yaygn bir uygulamadr.
Pekmez yapmndan farkl olarak reel ve marmelat yapmnda, bitkilere ek olarak bata eker olmak zere eitli maddeler ilave edilir. Gl petalleri (Rosa damascena), kuburnu mevyeleri (Rosa canina), ilek meyveleri (Fragaria vesca), incir meyveleri (Ficus sp.) ve narenciye mevya kabuklar (Citrus sp.) verilebilecek rneklerden bazlardr. Ayrca reellerin aromasn artrmak amacyla karanfil, tarn, vanilya, zencefil gibi kuvvetli aromal bitkilerden ok az miktarlarda ilave edilmesi yaygn bir uygulamadr. zellikle, ay veya baharat olarak kullanlacak bitkiler genellikle kurutulduktan sonra tketilir (ekil 7.5). Kekik (Origanum, Thymus, Thymbra, Coridothymus ve Satureja trleri), adaay yapra (Salvia sp.), daay iek durumu (Sideritis sp.), defne yapra (Laurus nobilis), rtk yapra (Echinophora sp.), rezene meyvesi (Foeniculum vulgare) bitkileri rnek olarak verilebilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A177 P
Halk arasnda gda olarak yaygn kullanm olan, yabani mantarlar da nemli bir yere sahiptir. Trkiyede yetitii tahmin edilen yaklak 5.000Emantar trnden TEL VZYON en az 2.000i yenebilen trlerdir. Bu anlamda nemli bir gda kaynan temsil etmelerine ramen bu nite kapsamnda sadece bitkisel kaynaklar ele alnmtr. Yenen yabani bitkiler hakknda daha fazla bilgi iin NTERNET http://ressources.ciheam.org/om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyasna baknz.
TELEVZYON
NTERNET
178
Dier taraftan baharatlar tat ve aromalarna gre gruba ayrlrlar; Eki tatda olanlar, rn. sumak, Ac lezzette olanlar, rn. karabiber, emen, soan, sarmsak, Ho kokulu olanlar rn. nane, kekik, vanilya, biberiye, anason, zencefil vb. Yukarda belirtildii gibi baharatlar eitli ekillerde snflandrlmaktadr. kemizde yetitirilen, ithal ve ihra edilen nemli baharat bitkilerine rnekler srasyla Tablo 7.6-7.8de listelenmitir.
Tablo 7.6 Trkiyede yetitirilen nemli baharat bitkileri. Latince ad Allium cepa Allium sativum Capsicum annuum Carum carvi Humulus lupulus Mentha piperita Nigella sativa Pimpinella anisum Trigonella foenum graecum Tablo 7.7 Trkiyenin ithal ettii nemli aroma ve baharat bitkileri. Latince ad Cinnamomum cassia, C. seylanicum Piper nigrum Theobroma cacao Vanilla planifolia Zingiber officinale Tablo 7.8 Trkiyenin ihra ettii nemli aroma ve baharat bitkileri. Soan Sarmsak Krmzbiber Kimyon erbetiotu Nane rek otu Anason emen Trke ad in tarn, Seylan tarn Karabiber Kakao Vanilya Zencefil Trke ad
Latince ad Carum carvi Foeniculum vulgare Glycyrrhiza glabra Laurus nobilis Origanum sp. Pimpinella anisum Salvia triloba Tilia sp. Trigonella foenum graecum Kimyon Rezene Meyan kk Defne yapra Kekik Anason Adaay
Trke ad
179
Tablo 7.9 Baharat ekillerinin avantaj ve dezavantajlar.
Baharat ekli
Avantaj 1. Taze, doal tat ve koku, 2. Yksek slarda tat ve kokunun yava salnm, 3. Etiketleme kolayl.
Dezavantaj 1. Tat ve renklerde deiikenlik, 2. Scakla kar dayankszlk ve kararszlk, 3. Yksek mikrobiyal kontaminasyon, 4. Her mevsim bulunamaz. 1. zel artlarda depolama ve saklama, 2. Tat ve renk deikenlii, tek tip olmay, 3. tme esnasnda kontaminasyonu, 4. Daha az tat ve aroma, 5. Uucu bileenlerin ksa srede kaybolmas. 1. leme ve tartm zorluu, 2. Genelde doal bitkinin veya baharatn aroma ve tadndan farkl, 3. Yksek slarda uucu bileenlerin yok olmas, 4. Uygun ekstraksiyon yntemi gelitirme zorluu, 5. Yksek kontaminasyon riski, 6. Yksek rn fiyat.
1. leme kolayl - endstriyel uygulama kolayl, 2. Daha uzun raf mr, 3. Kolay tartm ve kullanm, 4. Tazeden daha kuvvetli ve belirgin tat, 5. Mevsimden bamsz.
1. Standardize edilmi tat, koku ve renk, 2. Grnm, renk ve tat ayn ve tutarl, 3. Az kullanlr, 4. Daha az depolama alan, 5. Dk mikrobiyal kontaminasyon oran, 6. Mevsimden bamsz.
Baharatlar tek bana kullanldklar gibi hazr karmlar halinde de sk sk kullanlmaktadr. Baharat karmlarna rnekler aada verilmitir:
Kri
Daha ok Hindistan ve Uzakdouda kullanlan baharat karm genelde kini, zerdeal, kimyon ve emenden olumaktadr. Yaplacak yemeklere ve tariflere gre zencefil, sarmsak, rezene tohumu, tarn, karanfil, hardal tohmu, kk hindistan cevizi, krmz ve kara biber de az miktarlarda eklenebilir. Baharat karm genelde yemekleri mikrobiyal kontaminasyonlardan korumaktadr.
Kfte Baharat
Deiik oranlarda kk hazr ambalajlarda kullanma hazr tlp kartrlm karabiber, ac toz biber, karanfil, zencefil, tarn, muskat, yeni bahar ve kimyon kftere zel tat ve aroma verir.
in Baharat
Toz edilmi tarn tomurcuklar, yldz anasonu (Illicium verum), anason, zencefil kk ve karanfil karm in yemeklerindeki karakteristik aromay salar, marketlerde ambalajlanm hazr rnleri mevcuttur.
180
Berbere
Daha ok Etiyopya ve Eritrede kullanlan krmz biber, zencefil, karanfil, kini, yeni bahar, msr anasonu (Carum copticum), sedef otu (Ruta graveolens) meyveleri gibi aromatik bitkilerin veya bitki ksmlarnn toz edilip kartrlmas ile elde edilir. Olduka ac olup youn bir aromaya sahiptir. Hem et yemeklerinde hem de baz sebze yemeklerinde kullanlr.
Tavuk Baharat
zellikle tavuk eti zgarasnda veya yemeklerinde hazr karm olarak eklenir. Tuz, tatl krmz toz biber, soan ve az miktarda sarmsak tozu, karabiber, kekik, kini, kimyon ve aroma arttrcdan oluan bu baharat, kasaplarda ve marketlerde paketler halinde satlr. Daha ok tropik aromatik bitki ve baharatlardan oluan ve in, Hindistan, Tayland gibi uzak dou lkelerinin mutfaklarnda ok kullanlan garam masala, biryani, korma, yeil thai krisi gibi karmlar orbalarda, yemeklerde, soslarda, unlu mamllerde ve hatta tatllarda kullanlmaktadr. Pizza, Akdeniz, sucuk baharatlar gibi baharat karmlar da hazr paketlenmi rnler halinde pratik kullanm iin sunulmu olup Trkiye dahil Avrupa lkelerinde ve Amerikada tketilmektedir.
181
in toprak st ksmlar drog olarak kullanlmasna ramen, baharat olarak en fazla yapraklar kullanlmaktadr. Baharat olarak zellikle et yemeklerine, orbalara, pizzalara, salata ve soslara katlmaktadr. Yksek karvakrol ierii nedeniyle uucu ya antioksidan olarak gda rnlerinin bozulmasn nlemek amacyla kullanlmaktadr. Son yllarda kekik trleri biyolojik ve farmakolojik etkilerinden dolay dikkat ekmekte ve tbbi kullanmlar da artmaktadr.
182
lay eitli gda rnlerinin bozulmasn nlemek amacyla kullanlmaktadr. zellikle Akdeniz lkelerinde baharat olarak yemeklere lezzet katmak iin kullanlan biberiye, lkemizde de yetimekte ve bu amala kullanlmaktadr. Taze ya da kurutulmu biberiye yapraklar, koku ve tat vermek amacyla et, balk, sebze yemeklerine ve orbalara katlmaktadr. En az kekik ve nane kadar tbbi ve kozmetik kullanmlara sahip bir aromatik bitkidir.
183
ekil 7.10 Ocimum basilicum. (Y. Kan)
184
nn yan sra meyve ve tohumlarn sindirim kolaylatrc, gaz sktrc, spazm giderici, idrar ve safra attrc gibi pek ok tbbi amal kullanmlar mevcuttur. Ayrca, parfm sanayiinde kimyon uucu ya yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Kimyon, lkemizin tarmdaki nemli d satm rnlerinden biridir.
Kimyonun en belirgin zellii itah ac ve lezzet verici olmasdr. Besin maddelerinin mide ve barsaklarda gaz yapmasn nler, sindirim glklerini de ortadan kaldrr. zellikle etin kolay sindirilmesine yardmc olduu iin bazen tohumlar et yemeklerine ilave edilir. Ayrca eni amacyla baz yiyeceklere ilave edilir. Taze yapraklar salata ve orbalara katlrak, bitkinin kkleri ise sebze olarak piirilip yenir. eitli biyolojik etkileri ve tbbi kullanmlar mevcuttur.
185
ekil 7.13 Foeniculum vulgare ve meyveleri. Kaynak: http://unitprojl.libra ry.ucla.edu/biomed /spice/images/histor ical_FENNEL.jpg
Rezene bitkisinin yapraklar, kurutulmu tohumlar ya da bu tohumlarn tlmesiyle elde edilen toz baharat olarak kullanlmaktadr. Balk, tavuk ve sebze yemeklerinde, salatalarda ayrca alkoll ve alkolsz ieceklerde gzel koku ve tat verme amacyla kullanlr. ay olarak da tketilir. Yresel olarak baz unlu ve ekerli yiyeceklerin bileimine girer. Toprak altndaki soana benzeyen tatl ve ho kokulu meyvesinden salata yaplmakta veya meyve olarak tketilmektedir. Rezenenin enisini artrmak iin, kuru tavada hafife kavrulur, kahve deirmeninden geirildikten sonra kullanlr. Antimikrobiyal, antioksidan ve sindirim sistemine etkileriden dolay tbbi kullanmlar vardr.
186
Dnyada en fazla byk meyveli varyetelerin kltr yaplmaktadr. Baharat, kini meyvelerinin kurutulmas ya da tlmesiyle elde edilir. Bitkinin btn haldeki meyveleri ve kkleri baharat olarak kullanlmaktadr. Ho kokusu, tatlms baharl ve meyvemsi bir lezzeti vardr. Et yemeklerinde ve zeytinyal dolmalara eni iin kullanlr. Taze yapraklar ise salatalarda kullanlr. Tbb amalarda da kullanlan bir baharattr.
187
ekil 7.16 Anethum graveolens bitkisi ve meyveleri. Kaynak: http://unitproj. library.ucla.edu/ bromed/spice/imag es/histrical_DILL. jpg
188
189
ekil 7.21
190
DNELM S O R U
Piperaceae familyasna ait Piper nigrum bitkisinin (ekil 7.22) olgunlamadan nce toplanp kurutulmu, kre biimli, kabuunun d ksm etli, i ksm sert meySIRA SZDE veleri btn halde ya da toz edildikten sonra baharat olarak kullanlr. Vatan Hindistan olmasna karlk, tm scak iklimlerde yetitirilebilir. Beyazbiber ise olgunlatktan sonra Ntoplanan meyvelerin kabuklarnn soyularak kurutulmasyla elde D ELM edilir. Hem karabiber hem de beyaz biber ac lezzet katmak amacyla salata, et, orba ve sebze yemeklerinde baharat olarak kullanlmaktadr. Sindirim sistemi stiS O R U mulan etkisi vardr. Birok baharatta Kolduu gibi karabiber mevye kabuklarnn kulanlmadan nce tlmeDK AT si tat ve aromasna katkda bulunur. Uzun sre tlerek saklanan baharatlar eitli d etkenlerdenSIRA SZDE k, oksijen, nem, mikrobiyal kontaminasyon) bozunabilir, tat ve dolay (s, kokularnda deiiklik meydana gelebilir.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
191
n salar. Yeil yapraklar baz lkelerde spanak gibi tketilmektedir. st solum yollar hastalklarnda, sindirim sisteminde, mikrobiyal enfeksiyonlarda ayrca st attrc etkilerinden dolay halk arasnda tbbi bitki olarak da kullanlmaktadr.
ekil 7.23 Trigonella foenumgraecum tohumlar. (Y. Kan)
192
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
7. nite - Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Gda ve Baharat Olarak Kullanm S O R U
DNELM
193
S O R U
Baharat bitkileri kullanlrken, retiminden itibaren son rn aamasna kadar Trk ve dier Gda Kodeksleri, Trk Standartlar Enstits (TSE)K kalite kriterleri, D KAT Kalite Ynetim Sistemleri (2000 yl, ISO 9001, ISO= Uluslararas standart Organizasyonu), Gda Gvenlii Ynetim Sistemi (2005 yl, ISO 22000 HACCP = Hazard SIRA SZDE Analysis and Critical Control Points); FSMS (Food Safety Management Systems), Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) vb. standart ve kriterlerin dikkate alnmas nem tamaktadr.AMALARIMIZ bitkilerin Kullanlan hem kalitesi hem de gvenilirlii bu ekilde tescillenmi olur.
K T A P Daha ayrntl bilgi iin AF program iindeki TIBB VE AROMATK BTKLERN TEMN, TIBB VE AROMATK BTKLERN YETTRCL, TIBB VE AROMATK BTKSEL RNLERN RETM, TELEVZYON TIBB VE AROMATK BTKSEL RNLERN KALTE KONTROLLER, TIBB VE AROMATK BTKLERN PAZARLANMASI, kitaplarndan, ayrca Bu kitabn nite 1: Bitkisel kaynakl hammaddelerin kullanmnda kalite, etkinlik ve NTERNET gvenlik ksmna ve Tbbi ve Aromatik bitkilerin Kullanmnda Etik nitesine baknz..)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Genelde aktarlarda ve baharatclarda tbbi ve aromatik bitkiler ve dier bitkisel rnler pazara eitli kalitede ve standartta sunulmaktadr. Yasal sorumluluk erevesinde, Tarm ve Kyileri Bakanl, Koruma ve Kontrol Genel Mdrl; baharat tebliine gre ama: baharatn tekniine uygun ve hijyenik olarak retilmesi, hazrlanmas, ileme, ambalajlama, muhafaza, depolama, tama ve pazarlamasn salamak zere rn zelliklerini belirlemektir. Bu Tebli 24/06/1995 tarihli ve 560 sayl Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hkmnde Kararname ve 16/11/1997 tarihli ve 23172 mkerrer sayl Resmi Gazetede yaymlanan Trk Gda Kodeksi Ynetmeliine gre hazrlanmtr. (Kaynak: http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.html) Tbbi ve aromatik bitkilerin kullanm veya kullanlmamas gerek durumlar ile ilgili dikkat edilecek hususlar ise Tbbi ve Aromatik bitkilerin Kullanm Etii kitabnda ayrntl olarak verilmitir. Tbbi ve aromatik bitkilerin eczac ve hekim dnda, tbbi ve tedavi amal kullanm yasak ve tehlikelidir. Bitkilerin gda amal olarak da kullanmnda nemli unsurlar nite kapsamnda aklanmaya allmtr.
194
zet
A M A
Tbbi ve aromatik bitkilerin zelliklerini tanmlayabilmek. Tbbi ve aromatik bitkilerin karakteristii hem tat, koku ve aromatik zellikte olmalar hem de eitli rahatszlk ve hastalklar tedavi edebilecek nitelikte olmalardr. nitede rnek olarak gsterilen bitkilerin gda ve tat verici olarak kullanlanmlar n planda tutulmasna ramen farmakope kalitesinde olan bitkiler tedavi amal olarak da kullanlabilir. Bitkilerin gda olarak kullanl ekillerini snflandrabilmek. Bitkilerin deiik ksmlar eitli hazrlanma ve ileme yntemleri ile (piirilerek, i olarak, kavrularak vb.) balca eni ve gda amal olarak kullanlmaktadr. Baharat olarak kullanlan bitkileri tanmlayabilmek. Bitkilerde bulunan uucu yalar ve uucu olmayan baz aroma ve tat bileikleri baharatlarn ve gda bitkilerinin karakteristik koku ve lezzet zelliklerini olutururlar. Deiik kombinasyonlar ve karmlar ile farkl tat ve aromalar oluturulur. Baharat olarak kullanlan bitkilere rnekler nite iinde verilmitir.
A M A
Baharat olarak kullanlan bitkilerin kullanm amalarn snflandrabilmek. Koku verici, lezzet arttrc, itah ac, sindirime yardmc, gdalarda koruyucu gibi farkl amalarla yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Gda ve baharat olarak kullanlan bitkilere rnekler verebilmek. Tbbi ve aromatik bitkilerinin kalitesi, yanl kullanm ve hazrlama yntemleri bitkisel rnn istenmeyen tat ve kokuda olmasna da neden olabilir. nite kapsamnda ok sayda rnek ile bitkilerin baharat ve gda kullanmlar aklanmtr.
A M A
A M A
A M A
195
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tbbi ve aromatik bitkilerin genel zelliklerinden biri deildir? a. zel grnlerinin olmas b. zel tatlarnn olmas c. zel kokularnn olmas d. zel renklerinin olmas e. Tbbi etkilerinin olmas 2. Aadakilerden hangisi karanfilin (Eugenia caryophyllata) koku ve tadndan sorumlu bileiklerdir? a. Karvakrol, timol b. Anetol, kavikol c. jenol, -karyofillen d. -pinen, -pinen e. Sineol, borneol 3. Aadakilerden hangisi kekik olarak kullanlan bitkilerden biri deildir? a. Thymus vulgaris b. Satureja cuneifolia c. Origanum onites d. Sideritis stricta e. Thymbra spicata 4. Aadakilerden hangisi baharat olarak kullanlan Ballbabagiller (Lamiaceae) familyasna ait bitkilere bir rnek deildir? a. Thymbra spicata b. Ocimum basilicum c. Mentha spicata d. Rosmarinus officinalis e. Foeniculum vulgare 5. Aadakilerden hangisi baharat bitkilerinin taze olarak kullanm avantajlarndan biridir? a. Kolay muhafaza ve saklanabilmesi b. Doal tat ve koku zelliklerinin olmas c. Mikroorganizmaya kar direnli olmas d. Mevsimsel teminin kolay olmas e. Yksek scakla ve sya dayankl olmas 6. Aadakilerden hangisi kurutulmu baharatlarn avantajlarndan biridir? a. Her mevsim bulunabilmesi b. tlmesi c. Nem oran d. Saklama ve muhafaza e. Tat ve renk deiimi 7. Aadakilerden hangisi bitkilerin gda olarak kullanm ekillerinden deildir? a. i olarak dorudan b. Yaklarak c. Kavrularak d. Kurutulduktan sonra e. Reel 8. Aadakilerden hangisi turu yapmnda kullanlan baharatlardan biri deildir? a. Sumak b. Sarmsak c. Meyan d. Biber e. Anason 9. Aadakilerden hangisi Trkiyede doal olarak yetimeyen bir baharat bitkisidir? a. rek otu b. Meyan c. emen d. Hodan e. Zencefil 10. Safran ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Iridaceae familyasndadr b. Aspir ile tahisi yaplr c. Yaprakl baharat amacyla kullanlr d. Acms ve zel kokuludur e. Trkiyede retilmemektedir
196
3. d
4. e
5. b
6. a 7. b
8. c
9. e 10. e
197
8
Amalarmz
Drog Farmakope Bitkisel ay nfzyon Dekoksiyon Maserasyon
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bitkisel ay kavramn tanmlayabilecek, Bitkisel ay hazrlama kurallarn aklayabilecek ve eitlerini tanmlayabilecek, Bitkisel ay hazrlanan bitkileri zetleyebilecek ve bunlarn endikasyonlarn aklayabilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Fitoterapi Mono aylar Karm aylar Poet aylar nstant aylar Paket aylar
erik Haritas
GR BTKSEL AYLAR BTKSEL AYLAR N UYGUN BTK TEMN BTKSEL AY ETLER BTKSEL AY HAZIRLAMA BTKSEL AYLARIN KULLANILDII RAHATSIZLIKLAR BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDA YER ALAN KARIIM AY REETELER
Bitkisel aylar
Bitkisel aylar
ay ok eski bir gelenektir. gerek alkanlk olarak gerekse grip, souk algnl gibi hastalklardan korunmak amacyla bitkisel aylarda gnlk hayatmzn bir paras haline gelmitir. Droglarn doru hasat edilmesi, kurutulmas, paketlenmesi ve saklanmas gerekmektedir. ayrca drogun zelliine gre uygun hazrlama yntemi ile hazrlanmaldr. Bu nitede bitkisel aylarn hazrland bitkiler, ay hazrlama yntemleri ve ay eitleri hakknda ksa bilgiler verilecektir. Tedavide yararlanlan bitkisel rnlerden en yaygn olan bitkisel aylarn tanm, bitkisel ay olarak kullanlan droglarn temini, saklanmas, ay hazrlan ve eitleri ile depolanmalar, kullanlnda uyulmas gereken kurallar ve kullanm alanlar bu nitenin balca konularn oluturmaktadr. 19. yzyln sonlarnda ilk konvansiyonel ilalar retilmeye balayncaya kadar hayvansal veya mineral kaynakl olanlar dndaki pek ok ila bitkilerden elde edilmekteydi. 20. yzyl boyunca yeni ilalarn ve ila ekillerinin gelitirilmesine ramen, bitkisel kkenli ilalar hastalklardan korunma ve tedavideki nemlerini yitirmemilerdir. Bitkisel kkenli tedavi edicilerin banda, keyif iin iilenlerin dnda baz hastalklarn tedavisi veya koruma amal olarak halk arasnda ska kullanlan bitkisel aylar gelmektedir. Scak su ile hazrlanan bitkisel aylar genellikle dahilen kullanlmalarnn yannda, bazen scak su banyosu yada lapa halinde haricen kullanlmaktadrlar (Resim 8.1). Kurutulmu bitki ksmlarnn scak su ile demlenmesi ok eski zamanlardan beri bilinen bir gelenekdir. ay denilince aklmza her zaman siyah ay gelir ama, siyah ay bu kadar populer olmadan nce de, farkl bitkilerin deiik ksmlarndan hazrlanan aylar yzyllardr milyonlarca insan tarafndan kullanlagelmektedir. Bitkilerle tedavinin (Fitoterapi) en yaygn uygulama yollarndan birisi olan bitkisel aylar (tbbi aylar = tisan), gnlk rahatszlklar olarak deerlendirilen ikayetlerin iyiletirilmesinde tedavi edici deere sahip etkin madde ieren bitki veya bitki ksmlarndan, tek veya birka drog ile belirli kurallara gre hazrlanan sulu preparatlardr. Dier bir tanma gre, gerek ay yapraklarndan yaplmayan aylara bitki ay ya da tbbi ay denmektedir. eitli bitkilere ait i-
GR
BTKSEL AYLAR
Drog: la yaplmasnda kullanlan biyolojik, anorganik veya sentetik kkenli, tedavi zellii olan btn hammaddelere verilen genel isimdir. Farmakope (Kodeks): Latince pharmakon (ila) ve poiein (hazrlama) kelimelerinden tremitir. Farmakope, ila olarak kullanlan sentetik ve doal rn veya etkin maddelerin canllar zerinde tehis, tedavi ve koruma amal kullanlabilmeleri iin gerekli ve geerli zellikleri ieren, ilgili lkelerin resmi kaynak ve kanun niteliini tayan, belirli aralklarla gncellenmek zorunda olan spesifik kurallar kitabdr.
200
Fitoterapi: Tedavi edici deere sahip bitki ksmlarndan hazrlanan bitkisel ilalarla (bitki aylar, standardize ekstreler ve bunlardan hazrlanan ila ekilleri) uygulanan tamamlayc tedavi eklidir.
ekler, yapraklar, meyvalar, tohumlar ve kkler scak suda bekletilerek aylar hazrlanr. Bu tanmlarn yannda, 1994de lkemizin de kabul ettii Avrupa Farmakopesi (EP) Bitkisel aylar (Plantae ad ptisanam) genel monografnda, bitkisel aylar; azdan kullanm niyeti ile dekoksiyon, infzyon veya maserasyonla hazrlanarak kullanlan bir veya birden fazla drogdan ibarettir, eklinde tarif edilmektedir. Doa her yl bitkileri ayn zamanda ve ayn yerde bize sunar. Bitkilerden teraptik adan en iyi ekilde faydalanabilmek iin uygun ekilde ve uygun zamanda toplanmalar gerekir. Bitkideki etkin madde miktar ve tr yln her gn ayn olmad iin toplandklar mevsim, hatta gn ierisinde toplandklar saat dahi nemlidir. rnein; yapraklar iek ama zamannda, iekler tam amadan hemen nce; meyvalar tamamen olgunlanca; tohumlar tamamen olgunlap, kuruyunca; kabuklar nemli havada; yeralt organlar ise st organlar kuruyunca toplanmaldr. Bitkisel ay hazrlamak, herhangi bir ila hazrlamak gibi olduka dikkat ister, mutlaka eczac kontrolnde belirli kurallara uyularak eczanede hazrlanmal, tketiciye eczanede sunulmaldr. lkemizde insanlar aktarlardan aldklar, ou kez salksz droglardan ve kontrolsz ekilde hazrlanm bitki karmlarn ay olarak kullanmaktadrlar (Resim 8.2). Yanl ierik ve kullanm nedeniyle insan sal iin tehlikeli olabilen tbbi aylarn Avrupa Birlii (AB) lkelerinde olduu gibi eczanede hazrlanmas ve eczacnn uyarlaryla kullanlmasnn salanmas ok nemlidir (Resim 8.3). Bitkisel aylarnSZDE SIRA eczanede hazrlanmas ve eczac kontrolnde kullanlmas gerekir, neden? AvrupaDBirliiL lkelerinde eczaclarn uygun ekilde bitkisel ay hazrlayabilNE M meleri iin Tbbi ay Reeteleri El Kitaplar bulunmaktadr. lkemizin 1994 de uymay kabul ettii Avrupa Farmakopesi(EP), S O R U poet aylara zg zel testler ieren Bitkisel aylar Monograf, bitkisel ilalarn retimi iin kullanlacak bitkilerle ilgili Bitkisel DKKAT Droglar Monograf ve kurutulmu bitkilerin hazrlanmas iin Bitkisel Droglarn HazrSIRA SZDE lanmas Monograflarn iermektedir. Ayrca, svire (Pharmacopoea Helvetica (Ph.Helv.)), Avusturya (sterreichisches AMALARIMIZ Arzneibuch (AB)) ve Alman (Deutscher Arzneimittel-Codex (DAC)) Farmakopelerinde de bitkisel ay hazrlamak iin genel moK T A P nograflar yer almaktadr.
TELEVZYON
Gnlk rahatszlklar: souk algnl ve solunum yollar, sindirim sistemi, sinir sistemine rahatszlklar, kadn hastalklar, riner sistem ikayetleri, cilt romatizmal hastalklar olarak sralanabilir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
201
EPde bitkisel droglar genel monografnda bitkisel aylarda kullanlan bitkiler iin istenen zellikler: Kltr yada yabani bitkilerden elde edilebilirler. Kaliteleri iin, uygun toplama, tarm, hasat, paralama ve depolama artlar salanmaldr. Toprak, toz, kir, kf, bcek ve dier hayvan pisliklerini tamamaldrlar. rmemi olmaldrlar. Mikroorganizmalardan arndrma ilemi uygulanmsa, droun yapsndaki bileiklerin, kullanlan yntemden etkilenmedii ve zararl artklarn kalmad gsterilmelidir. Yabanc madde, kurutmada kayp, su tayini, btn kl, asitte erimeyen kl, ar metal tayini, pestisit tayini, mikrobiyal bulama gibi snr deerleri monograflarnda verilmeli veya genel deerlere uygun olmaldr. Bitki byme maddeleri ve radyoaktif kirlenme tayinleri yaplmaldr. Yaplarndaki maddelerin tehis ve miktar tayinleri uygun yntemlerle yaplmaldr. Karmlar ierisindeki etken madde ieren droglarn oranlarnn en az %70 olmas istenir.
202
Fumigasyon: Bir tr zararllardan korunma metodudur. Haere, bcek ve bakteriler gibi zararllarn kapal bir ortamda gaz halde kimyasal maddeler (fumigant) verilerek ortadan kaldrlmasdr.
Kurutulmu bitkileri en iyi saklama ekli temiz ve kuru cam kavanozlardr, hatta baz k etkisiyle bozulan bitkiler iin koyu renk kavanozlar tercih edilir (Resim 8.4). Farmakopelerde saklama konusunda pek ok ayrntl bilgi yer almaktadr. rnein, Amerikan Farmakopesi (USP)nde iyi (kontaminasyon ve dier maddelerden etkilenmeye kar korumal) ve skca kapatlm kaplar, Avrupa ve Avusturya Farmakopelerinde de baz droglar iin, uygun nem ekici ile beraber saklanmal ifadeleri yer alr. Ayrca, Avusturya Farmakopesinde birka drog (kk) iin haerelere kar koruyunuz ibaresi bulunur. Bu amala drog, kloroform ile fumige edilerek havalandrldktan sonra saklanr. Klorlu zc kullanld iin bu yntem tketiciler tarafndan tercih edilmemekle beraber alternatifi de yoktur. Eczanede droglar saklamak iin, skca kapatlabilen teneke kutulardan da yararlanlr. Baz droglar (uucu ya ierenler hari) iin plastik, ahap veya mukavva kutular kullanlabilir. Uucu ya ieren droglarn kahverengi (amber) cam veya poliamit kaplarda saklanmalar tercih edilirken, polietilen, polipropilen veya polivinilklorr kaplar drogdan hzla uucu ya absorbladklar iin tercih edilmez. Bitkisel droglarn hastaya kat torbalarla verilmesi istenmez. En iyisi Pergamyn (R) (imitasyon parmen) veya selofan torbalardr. Aromatik bitkiler, aluminyum folia astarl torbalarda verilebilir. Ikdan koruyan poliamit veya Hostalen(R) saklama kaplar da bitkisel aylar iin uygundur. Ayrca saklama kaplarnn zerine kurutulmu bitkilerin latince isimleri okunakl biimde yazlmal, toplanma veya satn alnma zamanlar not edilmelidir. Bitkisel droglarn depolama sreleri drog gvenlii asndan olduka nemlidir. Standart Ruhsatlarda tm droglar iin uygun stabilite bilgileri verilmitir. Droglar iin, saklama sresi dorudan yl olarak verilebilir. Bu yzden, eczanede hazrlanacak bitkisel aylar iin kullanlacak droglarn her yl yenilenmesi en idealidir. Bunun yannda pek ok toptancnn temin ettikleri droglarn toplanma yer ve zamanlarn bilmedikleri de bilinen bir gerektir.
203
ambalajdan alnan rnekler makroskopik, mikroskopik ve fitokimyasal adan incelenir. Farmakopelerin verdii limitler lsnde ar metal ve radyoaktif kirlilik testleri yaplabilir. Tm testleri geen drogun bir miktar saklandktan sonra sata sunulur. Drogun etkin madde miktar az ise ya sadece endstride ekstraksiyon iin kullanmna izin verilir veya etkin madde ierii daha yksek droglarla kartrlr. Eczaneye alnan droglar eczacnn sorumluluundadr, eczac makroskobik inceleme ile doru drog olup olmadn, yabanc madde ve kirlilik tayp tamadn kontrol etmelidir. Drogun kalitesini anlamak iin mikroskobik kontrol yapmak da gerekir. Ayrca, eczanede droglarn tannmasnda ve kalite kontrolnde nce Tabaka Kromatografisi (TK) gibi basit yntemlerden de yararlanlabilir.
evre kaynakl bu faktrler kurutulmu bitki ksmlarnda sadece hijyenik adan deil toksikolojik adan da nemlidir. Bitkisel materyallerin kurutulmas srasnda pestisitler yaplarna bal olarak ksmen paralanrken, buna karn ar metaller bozulmadan kalrlar. Yksek nemli ortamlarda yava kurutulan droglar, taze bitkiden daha yksek miktarda bakteri ierirler. Bakteri ve kf mantarlarnn toksin retmesi nedeniyle oluan mikrobiyal kirlilik, ar metal ve pestisit artklar kadar nemlidir.
Kontaminasyon: Kelime anlam bulamadr, genelde yabanc maddelerin karmas-kirlenme olarak tarif edilir. stenmeyen zararl maddeler ve mikroorganizmalarn herhangi bir yolla bitkilere veya gdalara bulamasdr.
Mikrobiyal Kirlenme
Yksek besin deerine sahip bitkiler yava kurutulduklarnda droun daha fazla bakteri ierdii grlmtr. abuk kontamine olan kkler, ieklerden daha yksek bakteri tarlar. Toplam bakteri saym drogdan droa farkllk gsterirken, tesbit edilen yaklak miktar 102-108/g arasnda deimektedir. Bilindii gibi, insanlar steril varlklar olmad gibi, steril bir dnyada da yaamazlar. Az florasnda 300 farkl mikroorganizma, derimizin cm2nde 105-106 mikrop bulunduu gz nne alnrsa bitkisel droglardaki toplam mikrop saymnn nemi olduka azalmaktadr. Ancak, bu mikroorganizma reyen droglar kullanlabilir eklinde dnlmemelidir. Ayrca, bitkisel droglardan infzyon ve dekoksiyon hazrlanmas srasnda kaynar su kullanld iin mikroorganizma saym byk lde der. Buna karn, maserasyon srasnda bitkisel materyal uzun zaman souk suda bekletildiinden mikroorganizma retebilir ve bu yzden maseratlar hijyenik adan gvenli saylmazlar. Tablo 8.1de bitkisel aylarda bulunmasna izin verilen mikroorganizma ve bakteri saymlar grlmektedir.
204
Tablo 8.1 Farkl yntemlerle hazrlanan bitkisel aylarda bulunmasna izin verilen maksimum mikroorganizma ve bakteri saymlar.
nfzyon veya dekoksiyon ile ay hazrlanan droglar iin Aerobik bakteri 107/g Mantarlar (maya ve kf)105/g Escherichia coli 102/g Salmonella hi
Maserasyon ile ay hazrlanan droglar iin Aerobik bakteri 105/g Mantarlar (maya ve kf) 104/g Escherichia coli hi Salmonella hi
Ar Metal Kirlilii
Son yllarda, kara yollarna ve sanayi blgelerine yakn yerlerde yayl gsteren bitkilerde kurun, kadmiyum ve civa gibi ar metallerden kaynaklanan evre kirliliine ska rastlanmaktadr. Yaplan aratrmalarda ar metallerin ok az bir ksmnn aya getii tesbit edilmesine ramen, tketicilerde son 10-15 yl iinde oluan ar hassasiyet ar metal kirliliini daha da nemli hale getirmitir. Bu konuda bitkisel droglarla yaplm baz almalar bulunmakla birlikte, Avrupada ar metaller konusunda hibir zel dzenleme yoktur. Genellikle, Almanyadaki evre Kimyasallar Aratrma ve Deerlendirme Enstits (ZEBS) tarafndan verilen rakamlar temel oluturmaktadr (Tablo 8.2).
Tablo 8.2 SIRA SZDE Bitkisel droglarda bulunmasna izin verilen ar metaller iin N E L M edilen D tavsiye st limitler
S O R U
SIRA SZDE
Ar metaller Kurun
zin verilen st ortal limitler 0.5 ppm* 0.05 ppm 0.03 ppm
* 1 ppm= milyonda 1 ksm (0.0001%)
DNELM
Kadmiyum Civa
S O R U
DKKAT
DKKAT Ar metaller bitkilerde ok dk konsantrasyonlarda bulunduklar iin ancak Atomik Absorpsiyon Spektroskopisi ile analiz edilebilmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
205
Funda yapra ay
206
Tablo 8.3 Devam
Ginseng ay Isrgan otu ay Karaba otlu ay Kekik ay Mate ay Melissa ay Meyan kk ay Mrverli ay Papatya ay Rezene ay Sar kantaron ay Sinameki ay Valerian ay Yeil ay Zencefil ay
Baklk sistemi ve zihin fonksiyonlarn glendirici. drar arttrc, dem zc, kan temizleyici, iltihap giderici, demir eksikliini giderici, organizmay uyarc. Ar kesici, kalbi glendirici, balgam sktrc, zindelik verir. Kolesterol drc,sindirim sistemi uyarc, itah ac, Uyarc ve enerji verici, ya emilimini engeller ve ya yaklmn arttrr. Antidepresan Ate drc, karacier toksik maddelerinin szlmesinde yardmc Hipertansiyon, nefes darl, arpnt, ba dnmesi, sk idrara kma gibi rahatszlklarda Gaz giderici, ishal, deri dknts, mide rahatszlklar, balgam sktrc. ksrk kesici, balgam sktrc, bebeklerde yattrc, mide ikinlii giderici Yara iyileme srecini hzlandrr, hafif ve orta iddetteki depresyonlarda rahatlatc. Mshil, kabzlk giderici. Sinir sistemini glendirici. Kolesterol, tansiyon ve kan ekerini drr, grip, az kokusu, kanser gibi rahatszlklarda nemli bir antioksidan. Mide bulants, ikinlik ve kolik gibi sindirim problemlerinde
Karm aylar
ki veya daha fazla bitkisel drog ieren aylara karm aylar denir (Resim 8.6). Karm aylar genellikle karmn grnn, kokusunu, tadn dzeltici olarak kullanlanlar ile ayn tedavi edici zellii tayan 2-5 drogdan oluurlar. Prensip olarak karm aylar 7-8 den daha fazla drog iermemelidir, nk drog says arttka istenen etkiden uzaklalabilir ve toksik etkiler meydana gelebilir. Karm bitkisel ay hazrlanrken en ok dikkat edilmesi gereken eylerin banda, tedaviye uygun ay formlnn saptanmas ve kiinin srekli kulland ilalar ve belirli hastalklar olup olmadnn belirlenmesi gelmektedir. Genellikle, karm ay formlleri hazrlarken lml etkili droglar tercih edilmektedir. Kuvvetli etkili droglar pek tercih edilmezken, orta etkili droglar ise dozajlarna dikkat edilerek kullanlmaldr (Tablo 8.4).
207
Tablo 8.4 ay formllerinde yer alan droglarn snflandrlmas.
Ilml etkili droglar Rosmarini folium Salvia folium Melisa folium Cynosbati fructus Kini Tilia folium Menthae folium Foeniculi fructus Hyperici herba Glycirrhiza radix Althaeae radix
Orta etkili droglar (Mezzo forte grubu) Sennae folium Arnica flos Silybi herba
Kuvvetli etkili droglar (Forte grubu) Belladonnae folium Aconiti folium Digitalis folium
Karm aylarda ayn beklenen etkisinden sorumlu droga temel drog denir. Temel drog tercihen bir tane olup en fazla 3 farkl drog olabilmektedir. Temel drogun etkisini arttran droglara ise yardmc drog denilmektedir. ayn tad ve kokusunu dzenleyen, iimini kolaylatran droglar ise dzeltici drog adn alr. ay karm ierisine hastann ierken zevk alaca, ama ayn dier droglarnn etkisini bozmayacak renkli iekler eklenir ve bunlara tamamlayc drog denir (bak. Tablo 8.5 ve 8.6).
K ay reetesi (anonim) Bamya iei Mayan kk Kuburnu Karabiber Zencefil Nane Tarn Hibiskus iei Echinaceae flos (temel drog) (Resim 8.7) Glycirrhizee radix (temel drog) Cynosbati fructus (yardmc drog) Piperis nigri fructus (yardmc drog) Zingiber officinalis (yardmc drog) Menthae folium (dzeltici drog) Cinnamomi cortex (dzeltici drog) Hibisci flos (tamamlayc drog)
Tablo 8.5 Souk algnl ve grip iin hazrlanan bir ay karmndaki droglarn rolleri.
208
Tablo 8.6 Eczanede satlan karm aylardan rnekler.
Karm ay
erii
Kullanm amac
Isrgan otu, adaay yapra, mays papatyas biberiye yapra, limon Enerji verici, vcut direncini artkabuu, tarn kabuu, kini, ka- trc, antibakteriyal, antiviral. ranfil, nane yapra, zencefil kk Papatya, Rezene, oulotu yapra, St ocuklar ve ocuklarda gaz kekik, anason sktrc, ar kesici, rahatlatc Kara nane, rezene, yeilay, yeil yulaf, brtlen, ahududu, limon Baklk sistemini desteklemek, kabuu, biberiye, srgan otu, kiraz genlemek iin sap, enginar yapra, dereotu meyvas Tarn kabuu, karanfil, elma kabuu, portakal kabuu, kuburnu, papatya, rezene. Ginseng kk, nane yapra, mays papatyas, oulotu yapra Antiseptik, itah ac, midevi, uyarc, gaz giderici. Baklk sistemi ve zihin fonksiyonlarn glendirici, kalp kuvvetlendirici, halsizlik ve yorgunluk giderici
Bebek ay
Detoks ay
Kark Bitkisel ay
Kark Bitkisel ay
Kark Bitkisel ay K ay
Zencefil kk, hlamur iei, kuYattrc, gaz giderici.. burnu, elma kabuu Ekinezya, limon kabuu, zencefil kk Souk algnl, grip tedavisinde baklk sistemini glendirici
Oulotu yapra, anason meyvesi, lavanta iei portakal kabuu, Uykusuzluk problemlerine yarRelax Kark Bitkisel ay adaay yapra, hlamur, limon dmc, yattrc. kabuu, nane yapra Sinameki yapra,rezene meyvesi, kuburnu, kantaron, srgan yapra, civanperemi, anason meyvesi,kayn aac meyvesi, ahududu yapra, ard aac meyvesi. Kilo vermesi gereken kiilerin gnlk almas gereken kaloriye uygun diyet ve spor aktiviteleri yannda.barsaklar altrc ve hazm kolaylatrc.
Zayflama ay
Zayflama ay
Civanperemi otu, barut aac kabuu, rezene meyvesi, anason, beyaz hu aac yapra, ahududu, Sinameki yapra. kimyon, kuburnu, ard meyvesi, srganotu yapra, Sinameki yapra, mate yapra, rezene, funda yapra, kiraz sap, brtlen, biberiye, msr pkl, maydanoz yapra
Sunu ekillerine gre Bitkisel aylar
Form ay
Zayflamak iin
Paket aylar
Poet aylar
znr aylar
209
Paralanm, ufalanm veya toz edilmi bitkisel materyalden oluan bitkisel aylar paket aylar ve poet aylar olarak tketiciye sunulmaktadr.
Paket aylar
Reetede nerilen veya hastann ihtiyacna gre eczanede hazrlanarak, doz bilgisi ve kullanmlar aklanarak hastaya verilen aylardr.
Poet aylar
Tek kullanmlk paketler halinde hazrlanr, ayrca hazrlama ve doze edilme kolaylna sahip aylardr (Resim 8.8). Hastaya doru doz salad iin ve yeterince ufalanm olan droglardan (uucu ya ierenlerin dnda) en fazla miktarda etkin madde aya getii iin olduka avantajldr. Bunun yannda, uucu ya ieren bitkilerin ufalama veya tme srasnda uucu ya tayan salg tyleri ve kanallarna zarar verildiinden ksa srede tadklar uucu yan byk ksmn kaybetmeleri poet aylar iin nemli bir dezavantajdr. Dier bir dezavantaj ise tketici poetin iini grmedii iin poette az yada ok yabanc madde olabilir. rnein; Papatya poet aylarnda sadece iekler olmas gerekirken, yaprak ve gvdeye de rastlanmaktadr. Papatya iekleri ac, toprak st ksmlar ise baharatl tada sahip olduundan, ayn tad ve kokusu asndan istenmeyen durumlar ortaya kabilir. Eczanede satlan poet aylarn ierii farmakope standartlarna uygun olmaldr. Bu nedenle eczac farmakope kalitesine uygun drog temin etmeli, zaman zaman kontrollerini yapmaldr. Eczanede hazrlanan bitkisel aylar EP standartlarna uygun olmaldr: Kullanmdan hemen nce hazrlanmal, Drog veya poet ay halinde bulunmal, Temin edilen bitkisel materyal farmakope standartlarnda olmal, Kullanlan droglar, Farmakopede belirtilen mikrobiyolojik zelliklere uygun olmal, Kolay yrtlmayan, zamksz, iplikle dikilmemi ve zerinde bask tamayan poetlere kullanlmal, ay poetleri aromann korunmas ve nemden uzak tutulabilmeleri iin tek tek dayankl paketlere konmal, Poetlerin konaca paketler k, nem gibi istenmeyen unsurlardan rn korumal, Paketler zerinde tketiciyi doru ynlendirecek, kullanl ekli, dozaj, hazrlan, uyarlar ve varsa yan etkileri gibi gerekli bilgilerin de yazl olduu bir etikete sahip olmal, Ayrca etiketlerde retim ve son kullanma tarihleri yazlmaldr. Bitkisel droglar karm aylar ierisinde, kaba veya ince doranm ya da kesilmi halde bulunurlar. tme derecesi ayn hazrlanmasnda en nemli basama oluturur. Yapraklar genellikle drt keli paralar eklinde kesilmi; odun, kk ve kabuklar ince kesilmi yada kaba toz edilmi; meyve ve tohumlar ise genellikle btn halde tutularak, kullanm ncesi ufalanrlar.
Resim 8.8 Poet ay.
210
Paketleme, nakliye veya depolama esnasnda tme derecesi farkl droglarn ay poetleri ierisinde bir tarafta toplanmasnn engellenmesi iin karmdaki her drog hemen hemen eit boyutta tlmelidir.
Granle aylar
Pulverizasyon (pskrtmeli kurutma): Kat bir maddeyi toz ya da sv ekle dntrp zel bir aletle (pulverizatr) belirli bir blgeye samaktr.
Bitkisel materyalden su veya sulu etanol kullanlarak hazrlanan zeltilerin pskrterek kurutulmas sonucu oluan damlacklar scak hava akmyla kurutulur ve kurutucunun duvarnda ince, kuru ve yzeyi prtkl ok kk paracklar halinde toplanr. Pskrterek kurutulmu aylarn hazrlanmasnda bir taycya gerek duyulmad iin drogdan kaynaklanmayan karbohidrat miktar ok azdr. Kurutma esnasnda oluan s nedeniyle ekstreden uzaklaan uucu yalar, sonradan ekstreye ilave edilebilir. Elde edilen toz, suda kolay znd ve dk younlua sahip olduu iin kolayca nem ekebileceinden paket aldkdan sonra ksa srede tketilmelidir.
Granle aylar
Granlasyon veya aglomerasyon ileminde nce bitkisel droglarn sv haldeki ekstreleri bir tayc materyal (sakaroz veya baka bir karbohidrat) zerine pskrtlerek granler haline getirilir, daha sonra da s tatbik edilerek kurutulur. Elde edilen granller suda kolay znr ve nem ekici zellikleri azdr. Kullanm kolayl ve tatl lezzetinden dolay bu tip hazr aylar daha ok tercih edilir. Ayrca granle aylar hazrlarken granlasyon esnasnda yapay tatlandrclar kullanlarak zayflama granle aylar veya eker hastalar iin zel aylar hazrlanabilmektedir. Her iki znr ay trnn son rnde kuru drog ekstre miktarlar karlatrlacak olursa pskrterek kurutulmu aylarn, granle aylara stnlk salad grlmektedir. nk, granle aylarda kuru ekstre miktar %2-3, dolgu maddesi miktar ise %97-98; pskrterek kurutulmu aylar da ise kuru ekstre miktar %20 civarndadr.
Granlasyon: Toz haldeki bitkisel droglarn bir balaycyla birbirine balanmasyla elde edilen asimetrik partikller (granller) oluturulmasdr. Aglomerasyon: Toz veya ince taneli maddenin belirli para byklnde btnletirilmesi, yani belirli tane boyutuna getirilmesidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
8. nite - Bitkisel aylar S O R U
DNELM S O R U
211
DKK T Tbbi kullanm iin ideal ay, lipofilik ve hidrofilik aktif maddeleri birlikte Aieren pskrterek kurutulmu aylardr.
DKKAT
BTKSEL AY HAZIRLAMA
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Mono veya karm aylardan olumlu sonu AMALARIMIZ alnabilmesi iin doru zamanda toplanm, doru bitkinin, doru ksmnn temin edilmi olmas, Avrupa Farmakopesinde belirtilen liK T A P mitler ierisinde nem ve mikroorganizma iermesi, ayrca ar metal gibi kirlilikleri tamamas gerekir. Bu nedenle Avrupa FarmaTELEVZYON kopesine uygun, analiz ve kontrolleri yaplm droglarn eczac bilgisi dahilinde eczanede bulundurulmas gerekir. Bitkisel aylarn hazrlanmas iin kullaNTERNET nlan eitli ynergeler vardr. Ama genelde hazrlanan her bitkisel ay paketinin etiketinde (-1 veya 2) ay yada orba ka paralanm kuru drog karm bir fincan kaynam su zerine ilave edilir, kapa kapatlarak 5-10 dakika demlenir, sonra szlr- eklinde bir aklama bulunur. (Resim 8.10). Hazrlama ynteminin seimi bitkisel ay zeltisine geecek etken maddeler bakmndan nemlidir. Yanl yntem seilirse istenen maddeler yannda istenmeyen maddelerde aya geebilir. Bitkisel aylarn ounun ayn zamanda tbbi kullanmlar olmas nedeniyle doru tedavi iin doru hazrlama yntemi kullanmak ok nemlidir. Bitkisel ay hazrlama ynteminin seimi neden ok nemlidir?
SIRA SZDE
Resim 8.10
AMALARIMIZ ay hazrlanmas.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Bitkisel ay hazrlarken, tek doz iin drog/sv oran, droun toz edilme dereDNELM cesi ve ay hazrlama yntemi dikkate alnmas gereken en nemli konulardr.
DNELM S O R U
S O R U
ou bitkisel drog sadece zayf etkili olmasna ve zehirli madde iermemesine ramen, gnlk dozu, aktif bileiklerin etkilerinden dolay dikkatlice hesaplanmaldr. D KKAT Bu konuda eczanedeki tek bilgili kii eczacdr ve kendisinden mutlaka yardm alnmaldr. SIRA SZDE Drog/sv oran eitli aylar iin aadaki ekilde zetlenebilir. znr veya granle aylar iin, 1-2 ay ka toz, bir fincan [150 - 200 ml] scak suya eklenip eriyinceye kadar kartrldktan sonra yudum yudum iilir. AMALARIMIZ Poet aylar iin, 1 poet bir fincan kaynar suya daldrlr, fincann az kaSIRA SZDE paltlarak 5-10 dakika bekletilir, daha sonra poet fincandan kartlarak ay yudum yudum iilir. Kurutulmu ve paralanm droglardan oluan karmK T A P larda ise ay etiketinde yazd ekilde 1 tatl (1-2 g) veyayemekM(3-5 g) kaD NEL karm fincana alnr, zerine 150 - 200 ml kaynar su eklenir, fincann az kapaltlarak 5-10 dakika bekletilir. Daha sonra szlerekOyudum yuT E L EOV Z U N S R Y dum iilir.
DKKAT stee bal olarak bitkisel aylara tad vermek iin bal veya eker eklenebilir, karmlarNTERNET daki aktif maddelerle istenmeyen etkileimler yapabileceinden yapay tatlandrclar tavsiye edilmez. SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
T E S EOV Z U O N L R Y
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
212
Bunlarn yannda, uucu ya tayan droglarn ince toz edilmesi sakncaldr, uucu ya tayan salg organlar ince toz etme srasnda tamamen paralanacandan uucu ya aa kar ve oda scaklnda buharlar, aktif madde kayb olacandan beklenen etki grlmez. Ayrca, karm halindeki aylar iin kullanlacak droglar tlrken parack boyutlarnn mmkn olduunca ayn olmasna dikkat edilmelidir. Aksi takdirde, nakliye veya depolama srasnda farkl parack boyutuna sahip droglarn belli blgelerde biriktii grlr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Bitkisel ay hazrlanmas srasnda dikkat edilmesi gereken nemli faktrler nelerdir?
DNELM S O R U
Resim 8.11
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DN LM FarmakopelerdeEbasit ay hazrlama yntemleri infzyon, dekoksiyon ve maserasyon olarak belirtilmektedir. S O R U nfzyon (Demleme): Kapakl bir kapta gerekli miktar drog zerine kaynar su (150-200 mL) ilave edilir, kapak kapatlr, zaman zaman DKKAT kartrlarak 5-10 dakika su banyosunda bekletilir (demleme), scakken szlr. zel bir kayt SIRA SZDE yoksa % 2lik konsantrasyonlarda hazrlanr. Hazrlandktan sonra ksa srede tketilmelidir. Yaprak, iek, herba droglarnn ou iin ve AMALARIMIZ baz tohum ve kkler iin en iyi ay hazrlama yntemi infzyondur (Resim 8.11). Dekoksiyon: Kapakl bir kapta gerekli mikK T A P tar drog zerine souk su ilave edilir. 5-10 dakika hafif ate zerinde kaynatlp, biraz souduktan sonra szlr. Hemen tketilmelidir. TELEVZYON zel bir kayt yoksa % 2lik konsantrasyonlarda hazrlanr. Sert kabuklu (tohum, kk ve odun) ve tanen ieren droglarn aylar bu ekilde hazrlanr. nk sert kabuklu droglardan ay hazrlanrken aktif maddelerinin aa kabilmesi iin da N gerekir. ha ok enerjiT E R N E T
213
Resim 8.12 ay hazrlama srasnda kullanlan szgeleri. Kaynak: (www.mountainros eherbs.com)
Maserasyon: Gerekli miktar drog bir sre (en az 30 dakika) souk su ierisinde bekletilir. Szlerek ayrlan maserat souk ya da lk olarak tketilir (Resim 8.12). zellikle msilaj (hatmi kk, keten tohumu gibi.), uucu ya ieren veya aktif maddeleri (B ve C vitaminleri gibi) scak uygulanmas ile bozulabilen bitkisel droglarn aylar maserasyon yntemi ile hazrlanr (Resim 8.13). Bitkisel aylar her zaman taze su ile hazrlanmaldr. En iyisi distile sudur, bunun yannda kaynak veya szlm su da kullanlabilir. Klor, flor gibi zararl maddeleri ieren eme suyu tavsiye edilmez. zellikle maserasyon yntemi ile hazrlanan aylarda kaynam soutulmu su kullanlmaldr. Baz durumlarda soukta maserasyon yntemi ile hazrlanan aylar sala uygun olmadklar gerekesiyle tercih edilmemektedir. Yaplan aratrmalar da, yeterince temiz olmayan droglardan kaynatmayla hazrlanan ayda mikrop bulunmazken, 60C scak suyla hazrlananlarda yksek, souk suyla hazrlananlarda ise ok yksek sayda mikrop bulunmas bu dnceyi dorulamaktadr.
SIRA SZDE eitli Farmakopelerce kabul edilen bitkisel ay hazrlama yntemleri nelerdir, aklaynz.
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
Son yllarda teknoloji ve tp ne kadar ilerlerse ilerlesin, lkelerin ekonomik olaS rak girdikleri kmazlar nedeniyle dnya nfusunun %80nin O R U iin tbbi tedavi bitkileri kulland bilinen bir gerektir. Az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde yaayan bu insanlar modern tp olanaklarndan yeterince A T D K K yararlanamamaktadr. Bu nedenle, dnyada bitkilerin ay formunda tedavide kullanmlar olduka yaygndr. SIRA SZDE Dnya Salk Teskilatnn (WHO) lkenin farmakopelerine ve tbbi bitkileri zerinde yaplm olan yaynlara dayanarak yapt bir aratrmaya gre tedavi amacyla kullanlan tbbi bitkilerin toplam miktar 20.000 civarndadr. lkemizde AMALARIMIZ ise 1000 kadar bitki tr tbbi amalarla deerlendirilmektedir. Bu trlerinde ancak 50-60 tanesi ay olarak kullanlmaktadr. K T A P Fitoterapinin uygulama yollarndan birisi olan bitkisel aylar hazrlanrken bitki veya droglardaki etkili maddelerin nemli bir ksm aya rahatlkla gemektedir. Hazrlanmalar kolay olduu iin, tbbi aylar geni bir etki alanlarna sahiptirler. TELEV ZYON Solunum yolu enfeksiyonlar, gribal enfeksiyonlar, sinir sistemi hastalklar, romatizmal ikayetler, sindirim sistemi hastalklar, riner sistem rahatszlklar, kadn hastalklar, kalp ve dolam sistemi rahatszllar ve cilt hastalklar bitkisel aylarn sklkla kullanld alanlardr. Ayrca gnmzde zellikle gelimi lkelerde yaaNTERNET yan insanlarn yanl beslenme ve hareketsizlik nedeniyle fazla kilo almalar zayflama iin kullanlan aylar da popler hale getirmitir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
214
SIRA SZDE Trkiyede daay olarak bilinen trler nelerdir, hangi rahatszlklarn tedavisinde kulanlrlar?
DNE M Safra Kesesi LRahatszlklarnda
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Safra rahatszlklar, safra kesesi iltihab ve safra kesesi talar olmak zere 2 ekilS O R U de ortaya kmaktadr. Bu rahatszlklar iin kullanlan olduka fazla drog bulunmakla birlikte, sadece Silybi herba, Carvi fructus, Rosmarini foliumun bbrek ve safra talar D K K ATaraxaci herbann safra kesesi ve karacier hastalklarnda ve iin, T Menthae piperitae folium, Zingiberis rhizomann ise safra arttrc olarak etkinlikleri kantlanmtr. ok bileenli (15 ve daha ok) safra aylar tercih edilmemektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
215
Psikolojik Rahatszlklarda
Melissae folium, Menthae piperitae folium, Anisi fructus, Aurantii flos gibi uucu ya ieren droglar sinirlilik, uyku bozukluklar ve benzer belirtiler iin ok sk kullanlmaktadr. Bunlardan baka, Valerianae radix ve Lupuli flos, stres, korku, gerginlik, huzursuzluk, endie, Passiflorae herba ve Hyperici herba ise uykusuzluk, sinirlilik ve depresyon iin ay olarak kullanlan balca droglardr.
Kadn Hastalklarnda
Kadnlarda sk grlen demir eksiklii iin Urticae folium; regl sktrc olarak Matricariae flos, Carvi fructus, Thymi herba, Artemisia herba, Foeniculi fructus, Salvia folium; strajen hormonunu arttrc olarak Salvia folium, Coriandri fructus, Zingiberis radix; strojen hormonunu azaltc olarak ise Agni casti fructus gibi droglar ay olarak kullanlmaktadr.
Zayflama aylar
Son yllarda tm dnyada zellikle kadnlar arasnda zayflamak amacyla pek ok bitki ay sklkla kullanlmaktadr (Resim 8.14). Bileimine pek ok drog giren zayflama aylar hem baklk sistemini, hem sindirim sistemini koruyucu, hem de idrar arttrc ve kiinin kendini hafif hissetmesini salayan bitkiler ierir. Bu amala, Zingiberis rhizoma toksin atc, sindirimi kolaylatrc; Chamomillae flos (Matricaria chamomillae) idrar arttrc ve sindirimi kolaylatrc; Traxaci radix (karahindiba) hafif mshil, g verici, kan temizleyici; Echinacea flos baklk sistemini glendirici, kan temizleyici ve Lini semen sindirim sistemini koruyucu, yumuatc, karacieri destekleyici olarak zayflama aylarnn bileimine girmektedir. Bunlardan baka Erica folium (Erica vulgaris) ve Rosmarini folium yalar yakma zelliine sahip olduklar iin tercih edilmektedir. Mate ay (bir Gney Amerika bitkisi olan Ilex paraguayensisden) tm dnyada obezite tedavisinde kullanlmakta olup, vcutta ya emilimini engelledii, yalarn hzl yaklmasn salad gibi, vcuttan su atlmn da kolaylatrmaktadr. Bunlarn dnda, Sennae folium, mshil etkisiyle; Equiseti herba idrar artrc ve terletici; Tiliae flos, terletici ve idrar sktrc; yeil ay antioksidan ve kolesterol drc; Urtica herba ise idrar sktrc, kan temizleyici ve glendirici etkisiyle pek ok karm zayflama aynn bileimine girmektedir (Resim 8.15). aylar hazrlanan droglar ounlukla yukarda bahsedilen endikasyon gruplar erevesinde kullanlrlar. Nispeten daha az drog, dier baz alanlarda; haricen dermatolojik rahatszlklarda (Calendula flos, yeil ay), ayrca karacier (Silybi herba, Equiseti herba, Calami rhizoma) ile kalp ve damar hastalklarnda (Crataegi flos ve yeil ay ) uygulanan tedaviye destek olmak zere kullanlmaktadr.
216
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ayrca, bitkisel ay kullanm ile hastann tedavisine psikolojik olarak da katkda bulunulur. Droglardan ay hazrlayarak, hasta durumunun dzelmesine aktif olarak katldn dnr, suyu kaynatr, bitkisel drogu fincana koyar, zerine suyu ekler, kartrr, yudum yudum ier, belki bunu gnde birka kere yapmas gerekecektir. Bu ekilde aylar psikolojik rahatszlklar sonucu oluan souk algnl veya sinirlilik belirtilerinin iyilemesinede katkda bulunabilirler. Bunlarn yannda, bitkisel ilalarla tedavi olanaklar ar kalp yetmezlii, tmrler, enfeksiyon hastalklar, eker hastal gibi ciddi hastalklarn kullanmnda snrldr. Aslnda bitkisel droglar sanldnn aksine masum birer ila deildir zellikle k aylarnda tketimi artan bitkisel aylarn vcudu dinlendirici ve rahatlatc etkisinin olabilecei, ancak bunlarn baz ilalarla ters etkileim yaptnn da unuSIRA SZDE tulmamas gerekir. Ancak uzman doktorun bilgisi dahilinde modern tbbi tedaviye yardmc ve destekleyici olarak kullanldklar takdirde deerlidir. Bitkisel droglarn yeri kukusuzL salk ve hastalk arasndaki snrda bulunmaktadr. Tedavide taDNE M mamen bitkisel ilalara ynelmek yerine, daha yksek riski olan ilalarn almn azaltmak amacyla gl etkili ilalara nemli bir katk salamak veya ikincil hasS O U talklara destekRiin kullanlmalar en dorusudur. Yanl ila kullanm nasl komplikasyonlara ve istenmeyen durumlarn olumasna yol DKKAT aabiliyorsa, yanl bitki yada bitkisel rn kullanm da benzer istenmeyen sonular dourabilir. SIRA SZDE
DKKAT
Bitkisel droglarn tedavide kullanm hangi durumlarda saknca yaratabilir? Bu durumlarSIRA SZDE da kullanlmalar gerektiinde nelere dikkat edilmelidir? AMALARIMIZ
DNELM
Bitkisel ay S O R U karm.
K T A P
S O R U
K T Resim 8.16 A P
TELEVZYON
Bitkisel ay droglar.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
217
Resim 8.17 Althaea officinalis.
ksrk ay [St.Zul. 2009.99.99] Hatmi kk (Althaeae radix) 25 k Rezene (Foeniculi fructus) 10 k zlanda likeni (Lichen Islandicus) 10 k Sinirli ot (Plantaginis herba) 15 k Meyan kk (Glycyrrhizae radix) 10 k Kekik (Thymi herba) 30k Kullanm amac: Nezle ve bronitte. Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kadar kaynar su ilave edilir, kapa kapatlp 10 dakika bekletilir ve szlr. Baka trl nerilmediyse, gnde birka kez, birer bardak taze hazrlanm ay iilir. ksrk ay I [St.Zul. 1979.99.99] Mrver iei (Sambuci flos) 30 k Ihlamur (Tiliae flos) (Tilia cordata veya T. platyphyllos) 30 k Tekesakal (Filipendulae herba) 20 k Kuburnu (Cynosbati fructus) 20 k Kullanm amac: Atele seyreden souk algnlnda. Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka aya 150 ml kaynar su dklr, az kapatlp 10 dakika bekletilir ve szlr. Taze hazrlanm ay, baka trl nerilmediyse gnde birka kez iilir. Gs ay [St.Zul. 1969.99.99] Anason (Anisi fructus) 10 k Meyan kk (Glycyrrhizae radix) 10 k zlanda likeni (Lichen Islandicus) 20 k Hatmi kk (Althaeae radix) 30 k (Resim 8.17) ksrkotu (Farfarae folium) 30 k Kullanm amac: st solunum yollarnn tahrii ile oluan kuru ksrkde Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka aya 150 ml kaynar su dklr. Kapak kapatlp 10 dakika kadar bekletilir ve szlr. Gnde birka bardak taze hazrlanm ay, zellikle sabah uyannca ve gece uykudan nce iilir. Yattrc ay [Ph.Helv.] Oul otu (Melissae folium) 10 k Kara nane yapra (Menthae piperitae folium) 10 k Kediotu kk (Valerianae radix) 25 k Portakal iei (Aurantii flos) 20 k Anason (Anisi fructus) 15 k arkfelek (Passiflorae herba) 20 k Kullanm amac: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka aya 150 ml kaynar su dklr, kabn kapa kapatlr ve 10-15 dakika bekletildikten sonra szlr. Baka trl nerilmediyse, taze hazrlanm ay gnde 2-3 defa uykudan nce iilir. Yattrc ay I [St.Zul. 1949.99.99] Kediotu kk (Valeriana radix) 40 k erbetiotu (Lupuli flos) 20 k Oul otu (Melissae folium) 15 k Kara nane yapra (Menthae piperitae folium) 15 k Turun kabuu (Aurantii amari pericarpium) 10 k
Standart Ruhsatlar, farkl pek ok durum iin kullanlan bitkisel ilalara ilikin monograflar iermektedir (St.Zul. (Standardzulassungen fr Fertigarzneimittel=German Standard Licences 19862001).
218
Kullanm amac: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka aya 150 ml kaynar su dklr, kabn kapa kapatlr ve 10-15 dakika bekletildikten sonra, szlr. Baka trl nerilmediyse, taze hazrlanm ay gnde 2-3 defa uykudan nce iilir. Safra ay [St.Zul.1989.99.99] Keraviye (Carvi fructus) 10 k Java zerdeal (Curcuma xanthorrhizae rhizoma) 20 k Karahindiba (Taraxaci herba) 30k Devedikeni (Silybi herba) 20 k Kara nane yapra (Menthae piperitae folium) 20 k Kullanm amac: Safra kesesi rahatszlklarnda, safra salglanmas eksikliine bal rahatszlklarn destek tedavisinde; gazdan oluan hazmszlk ve sindirim gl gibi mide-barsak sistemi hastalklarnda Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kaynar su dklr, az kapatlr ve 10-15 dakika bekletildikten sonra szlr. Baka trl nerilmediyse, taze hazrlanm bir bardak ay yemeklerden yarm saat nce iilir. Ac ay (Species amaricantes) [AB] Pelin otu (Absinthii herba) 20 k Krmz kantaron (Centaurii herba) 20 k Turun kabuu (Aurantii amari pericarpium) 20 k Ac yonca (Menyanthis folium) 10 k Hazanbel rizomu (Calami rhizoma) 10 k Jansiyan kk (Gentianae radix) 10 k Tarn (Cinnamomi cortex) 10 k Kullanm amac: Hazmszlk ikayetlerinde Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kaynar su dklr, az kapatlr ve 10-15 dakika bekletildikten sonra szlr. Gaz sktrc ay (Species carminativae) [AB] Kara nane yapra (Menthae piperitae folium) 25 k (Matricariae flos) 25 k Papatya iei Hazanbel kk (Calami rhizoma) 25 k Keraviye (dvlm) (Carvi fructus) 25 k Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kaynar su dklr, az kapatlr ve 10-15 dakika bekletildikten sonra szlr. Mide ay I [St. Zul. 2019.99.99] Jansiyan kk (Gentianae radix) 20 k Turun kabuu (Aurantii amari pericarpium) 20 k Krmz kantaron (Centaurii herba) 25 k Pelin otu (Absinthii herba) 25 k Tarn (Cinnamomi cortex) 10 k Kullanm amac: Mide salgsnn yetersizliinden oluan mide rahatszlklar ve itahszlk. Dozaj ve kullanm ekli: 2 tatl ka ay zerine 150 ml kaynar su dklr, az kapatlp 5-10 dakika beklenir ve szlr. Taze ve lk ay, baka trl nerilmediyse yemeklerden yarm saat nce, gnde birka kez iilir. Mide ve Barsak ay I [St.Zul. 2029.99.99] Kediotu kk (Valerianae radix) 25 k Kimyon (Carvi fructus) 25 k Kara nane yapra (Menthae piperitae folium) 25 k
219
Papatya iei (Matricariae flos) 25 k Kullanm amac: Mide veya barsakda oluan ilik hissi, hafif kramp benzeri mide-barsak ikayetleri ve asabi kalp-mide sorunlarnda. Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kadar kaynar su dklr, az kapatlp, 10 dakika kadar bekletilir ve szlr. Gnde birka kez birer kupa nler arasnda iilir. Lakzatif ay (Species laxantes) [Ph.Helv.VII] Hindistan sinamekisi meyvesi (Sennae acutifoliae fructus) 50 k Anason (dvlm) (Anisi fructus) 15 k Rezene (dvlm) (Foeniculi fructus) 15 k Meyan kk (Glycyrrhizae radix) 10 k Mrver iei (Sambuci flos) 10 k Kullanm amac: kabzlk durumlarnda Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kadar kaynar su dklr, az kapatlp, 10 dakika kadar bekletilir ve szlr. Gnde birka kez iilir. Sistit ay (Species antisystitae) [Ph.Helv. VII] Hu yapra (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 25 k Ay zm yapra (Uvae-ursi folium) 45 k Meyan kk (Glycyrrhizae radix) 30 k Dozaj ve kullanm ekli: 2-3 tatl ka aya 150 ml kaynar su dklr, az kapatlp 15 dakika beklenir daha sonra szlr. Baka trl nerilmediyse, gnde 3 defa taze hazrlanm olarak n aralarnda iilir. Mesane ve bbrek ay I [St.Zul. 1959.99.99] Hu yapra (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 20 k Ayrk kk (Graminis rhizoma) 20 k Erken Altnasa (Solidaginis junceae herba) 20 k Kaykran kk (Ononidis radix) 20 k Meyan kk (Glycyrrhizae radix) 20 k Kullanm amac: idrar sktrc, ta oluumunu nleyici, ayrca sistit tedavisinde Kronik bbrek hastalar, bu ay kullanmadan nce, bir hekime danlmaldr. Dozaj ve kullanm ekli: 2-3 tatl ka aya 150 ml kaynar su dklr, az kapatlp 15 dakika beklenir ve szlr. Gnde 3-4 defa taze hazrlanm 1 kupa ay nler arasnda iilir. ok nadirde olsa droglar yannda suda znen inorganik veya organik maddeler de ay reetelerine dahil edilebilir. Bunlar nce suda, zlr ve ayn bileimindeki baz droglarn zerine pskrtlr ve droglar 30-40Cde kurutulur. Bu amala, ilemle bileimleri etkilenmeyecek droglar kullanlr. Lakzatif ay (Species laxantes) [AB] Sinameki yapra (Sennae folium) 50 k (Sambuci flos) 20 k Mrver iei Papatya iei (Matricariae flos) 5k Rezene (dvim) (Foeniculi fructus) 15 k Potasyum sodyum tartarat 6k Tartarik asit 4k Kullanm amac: kabzlk durumlarnda Dozaj ve kullanm ekli: Bir orba ka ay zerine 150 ml kadar kaynar su dklr, az kapatlp, 10 dakika kadar bekletilir ve szlr. Gnde birka kez iilir.
220
zet
A M A
Bitkisel aylar tanmlayabileceksiniz. Bitkilerle tedavinin en yaygn uygulama yollarndan birisi olan bitkisel aylar (tbbi aylar), gnlk rahatszlklar olarak deerlendirilen ikayetlerin iyiletirilmesinde tedavi edici deere sahip etkin madde ieren bitki veya bitki ksmlarndan, tek veya birka drog ile belirli kurallara gre hazrlanan sulu preparatlardr. Bitkisel aylarn hazrlanmasnda dikkat edilecek hususlar aklayabileceksiniz. Uygun ekil ve uygun zamanda toplanan bitkilerden teraptik adan en iyi ekilde faydalanabilmek iin bitkisel ay numuneleri mutlaka eczac kontrolnde farmakopelerde belirtilen kurallara uyularak saf ve kontamine olmam bitkisel materyal kullanlarak eczanede hazrlanmal, tketiciye, ay hakknda bilgi verilerek, eczanede sunulmaldr. Aksi takdirde yanl ierik ve kullanm nedeniyle insan sal iin tehlikeye atlm olacaktr. Bitkisel aylarn hazrlan ekillerine gre (mono ve karm aylar) ve sunu ekillerine gre (poet, paket ve znr aylar) farkl tipleri bulunmaktadr. Farmakopelerde basit ay hazrlama yntemleri infzyon, dekoksiyon ve maserasyon olarak belirtilmektedir. Kullanlan bitkisel materyal ve etkin maddenin zelliine gre uygun bir hazrlama yntemi seilmesi hedeflenen teraptik aktivitenin baarya ulamasn arttrr.
A M A
AM A
Bitkisel aylarn kullanm alanlarn aklayabileceksiniz. Hazrlanmalar kolay olduu iin, dnyada bitkilerin ay formunda tedavide kullanmlar olduka yaygndr. Bitkisel aylarn en ok kullanld alanlar; solunum yolu enfeksiyonlar, gribal enfeksiyonlar, sinir sistemi hastalklar, romatizmal ikayetler, sindirim sistemi hastalklar, riner sistem rahatszlklar, kadn hastalklar, kalp ve dolam sistemi rahatszllar, cilt hastalklar ile zayflama problemleri eklinde saylabilir.
221
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bitkisel aylarn tedavi amal kullanm alanlarndan biri deildir? a. Gribal enfeksiyonlar b. Sinir sistemi hastalklar c. eitli kanser trleri d. Romatizmal ikayetler e. riner sistem rahatszlklar 2. Aadakilerden hangisi saklama srasnda droglarn kalitesini etkileyen faktrlerden biri deildir? a. Nem b. tme kabnn bykl c. Is d. Ik e. Su 3. Aadakilerden hangisi uykusuzluk ve sinirlilik hallerinin tedavisi iin kullanlan droglardan biridir? a. Silybi herba b. Gentianae radix c. Glycyrrhizae radix d. Passiflorae herba e. Centaurii herba 4. Drog zerine kaynar su ilave edildikten sonra, 5-10 dakika su banyosunda bekletilerek uygulanan ay hazrlama yntemine ne ad verilir? a. nfzyon b. Dekoksiyon c. Partisyon d. Maserasyon e. Konjesyon 5. Aadaki droglardan hangisi ksrk ve souk algnl tedavisi iin kullanlmaz? a. Tiliae flos b. Valeriana radix c. Sambuci flos d. Glycyrrhizae radix e. Althaeae radix 6. Karm aylarda ayn beklenen etkisinden sorumlu droga ne ad verilir? a. Yardmc drog b. Dzeltici drog c. Tamamlayc drog d. Temel drog e. Mono drog 7. stenmeyen zararl maddeler ve mikroorganizmalarn herhangi bir yolla bitkilere veya gdalara bulamas olayna ne ad verilir? a. Sblimasyon b. Kontaminasyon c. Granlasyon d. Dejenarasyon e. Maserasyon 8. Bitkisel ay karmlarna giren meyve ve tohumlar la ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Kullanmadan veya paketlemeden hemen nce suda bekletilirler. b. Kullanmadan veya paketlemeden hemen nce ince homojenize edilirler. c. Kullanmadan veya paketlemeden hemen nce ince toz edilirler. d. Kullanmadan veya paketlemeden hemen nce paralanmadan kullanlrlar. e. Kullanmadan veya paketlemeden hemen nce ezilirler. 9. Droglarn sv haldeki ekstrelerinin bir tayc materyal zerine pskrtldkten sonra s tatbik edilerek kurutulmas ve granller haline getirilmesi eklinde hazrlanan ay ekli aadakilerden hangisidir? a. Pskrtmeli kurutulmu ay b. nstant ay c. Karm ay d. Mono ay e. Granle ay 10. Aadakilerden hangisi bitkisel ay hazrlarken dikkat edilmesi gereken konulardan biri deildir? a. Hazrlama srasnda kullanlan kap b. Droun tme derecesi c. Hazrlama yntemi d. Hazrlama srasnda uygulanan scaklk e. Drog-sv oran
222
2. b
3. d
4. a 5. b
6. d 7. b 8. e 9. e 10. a
223
9
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tamamlayc tedavi sistemlerini genel olarak tanmlayabilecek, Tamamlayc tedavi sistemlerinde kullanlan bitkileri tanmlayabilecek, eitli tamamlayc tedavi sistemlerini sorgulayabilecek, Modern ve tamamlayc tedavi sistemlerini karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tamamlayc tedavi Uucu yalar Plasebo etki Yin ve yang Akupunktur Akupresur Yan etki Toksik etki Etkin madde
erik Haritas
GR TAMAMLAYICI TEDAV SSTEMLERNDE BTKLERN YER VE NEM GELENEKSEL N TEDAV SSTEM YUNAN TEDAV SSTEM AYURVEDA HOMEOPAT AROMATERAP FTOTERAP
226
227
Tablo 9.1 in Tedavi Sisteminde kullanlan baz bitkiler.
Bitkinin Latince Ad Achillea millefolium Agastache rugosa Amomum cardamomum Anethum graveolens Angelica dahurica Angelica sinensis Apium graveolens Artemisia annua Asparagus cochinensis Camelia sinensis Capsella bursa-pastoris Carthamus tinctorius Centella asiatica Chaenomeles sinensis Cimicifuga foetida Cinnamomum camphora Citrus tangerina Codonopsis pilosula Coptis chinensis Elettaria cardamomum Ephedra sinica Eugenia caryophyllata Ferula assa-foetida Forsythia suspensa Gardenia jasminoides Gentiana scabra Glycine max, G. soja Hedera helix Ligusticum sinense Lonicera japonica Lycium chinense Oenothera biennis Paeonia suffruticosa Panax ginseng Papaver somniferum
Bitkinin Trke Ad Civan peremi Dere otu Kereviz Kabe sprgesi ay oban antas Aspir Yara otu Kara koho Kafur aac Kakule Karanfil eytanotu Gardenya Soya Duvar sarma Japon hanmelisi akayk Ginseng Afyon
Kullanm Amac Antibakteriyal, menopoz ve karn arlarnda Sindirim uyarc, antiemetik Ekspektoran, antiemetik, sindirim uyarc Gaz sktrc, stimulan Diaforetik, antiseptik, analjezik Tonik, laksatif Hipertansiyon tedavisinde Antimalaryal etkili Tonik, ekspektoran Antienflamatuvar, koloretik Hemostatik, antihipertansif Kan dolamn dzenleyici, analjezik Antibakteriyel, antipiretik, diretik Spazmolitik, diretik Diaforetik Sinir sistemi uyarcs Karminatif, ekspektoran Tonik Hazm kolaylatrc, sedatif, koleretik Karminatif, midevi, emenagog Diaforetik, diretik, astma kar Antiemetik, midevi Anthelmentik Antipiretik, idrar yollar antiseptii, antienflamatuvar Febrifuj, sedatif, koleretik Hazm kolaylatrc, koleretik, idrar yollar antiseptii Fitostrojenik Souk algnlnda, ba arsn giderici, emenagog Diaforetik, antiromatizmal Antipiretik Tonik, astm ve tberkuloza kar Kolestrol drc Antipiretik Uyarc, tonik, ekspektoran Antitusif, antispazmotik, analjezik, astrenjan, narkotik
228
Tablo 9.1 Devam
Podophyllum peltatum Poria cocos Pueraria pseudohirsuta Rheum palmatum Schisandra chinensis Silybum marianum Sophora flavescens Taraxacum mongolicum Tussilago farfara Zingiber officinale Zizyphus jujuba
Antitmr Sedatif, diretik Diaforetik, analjezik, febrifuj Laksatif, koleretik Antitussif Karacier koruyucu Hazm kolaylatrc, koleretik, diretik, antipiretik Antipiretik, koleretik Antitusif, ekspektoran, astma kar Diaforetik, antiemetik, ekspektoran Tonik, sedatif, midevi
Siyah Yini, Beyaz Yang simgeler. Doadaki enerji hareketinin srekliliini gstermektedir.
Geleneksel in tedavi sisteminde akupunkturun nemli bir yeri vardr. in tbbnda 4000 yldan beri uygulanan bir baka teknik ise, Akupresurdur. Akupresur, vcuttaki belli baz noktalara eller yardmyla basn uygulanarak enerji kanallarnn dzgn almasn salayan bir tedavi yntemidir.
Akupunktur
Akupunktur, Latince bir kelime olup acus (ine), ve punctura (delmek) kelimelerinden olumu ksaca ine ile delmek anlamna gelmektedir. Ar ve hastala neden olan fonksiyon bozukluklarn ortadan kaldrmak iin deri zerindeki belirli noktalara, altn, gm, paslanmaz elik gibi materyallerden yaplm ok ince inelerin batrlmas ile yaplan bir tedavi eklidir. in tbbna gre Chi ad verilen yaam enerjisinin insan vcudunda meridyen denilen kanallarda dolat kabul edilmektedir. Akupunktur yntemi ile, enerjinin bu kanallarda dolamnda oluan engeller ortadan kaldrlarak dengenin salanmas ve bu ekilde hastalklarn nlenmesi amalanr. Yine in tbbna gre enerji kanallar zerinde vcuttaki yaam enerjisini harekete geiren Akupunktur noktalar denilen belli uyar noktalar vardr. Hastalk halinde bu noktalarn uygun tekniklerle uyarlmas ile vcuttaki bozulmu enerji ak normale dner ve hastalk durumu ortadan kalkar. Bu ekilde dardan herhangi bir ila verilmeksizin vcut kendi gcyle hastaln stesinden gelir. Bu haliyle akupunktur organizmann kendi kendini tedavi ettii, uygun kurallar erevesinde ve uzman kiiler tarafndan uyguland takdirde zararsz ve yan etkisiz bir tedavi yntemi olarak kabul edilmektedir. Akupunkturun olabilecek tek yan etkisi kullanlan inelerin yeterli derecede steril olmamas halinde hastann enfeksiyon kapma riskidir. Gnmzde bunun engellenebilmesi iin tek kullanmlk ineler tercih edilmektedir. Akupunktur, hastalk belirtilerinden ziyade hastaln nedeninin ortadan kaldrlmasna ynelik bir tedavi eklidir.
229
Akupunktura gre insan vcudunda balca srt, boyun, el ve kulakta olmak zere bin kadar Akupunktur noktas vardr. Pek ok hastalkla iliki olarak en fazla uyar noktalarnn el ve kulakta bulunduu kabul edilmektedir. nemli olan, doru bir tehisle hangi noktann uyarlacadr. Bu nedenle konunun eitimini alm uzman kiiler tarafndan uygulama yaplmas gerekmektedir. Kulaktaki Akupunktur noktalar tedavinin yan sra tehis amal da kullanlmaktadr. Akupunktur zellikle analjezi (ar kesici) ve anastezi amal olarak bunlarn yan sra sigara, alkol, uyuturucu gibi eitli madde bamllklarnda, obezite (imanlk) tedavisinde kullanlmaktadr. Akupunktur tedavisinde, Akupunktur noktalarna inelerin batrlmasyla balayan lokal, hcresel uyarlar sinirler yoluyla beyne buradan da ilgili organlara iletilir. Bu srada vcutta birtakm kimyasal maddeler, hormonlar ya da enzimler salglanr veya inhibe olur ve bu ekilde dardan herhangi bir ila vermeksizin hcresel deiiklikler meydana gelir. Tedavide uygulanan seanslarn sresi ve says hastalk tipine ve hastaya gre deiebilmektedir. Akupunkturun ayrca veteriner hekimlikte de kullanm sz konusudur. Akupunktur noktalarnn uyarlmas sadece ineler yoluyla olmamaktadr. Lazer nlar ile, inelere elektrik akm vermek veya akupunktur noktalarnn s ile uyarlmas yollaryla da olmaktadr. Lazer akupunkturu inenin actaca korkusundan dolay zellikle ocuklarn tedavisinde tercih edilmektedir. Akupunktur tedavisinde kullanlan ineler, ila enjeksiyonunda kullanlan inelerden ok daha incedir. Bu nedenle batrldnda ac oluturmazlar. Akupunktur, inde yaklak 5000 yldr uygulanmaktadr. Gnmzde ise inde Akupunktur uygulayan yaklak 600 bin doktor olduu bildirilmektedir. inde Akupunktur ve Modern Tp olarak tanmlanan Bat Tarz Tp birbirinin tamamlaycs olarak bir arada kullanlmaktadr. Pek ok lkede Akupunktur resmi bir tedavi yntemi olarak kabul edilmektedir. Baz Avrupa lkelerinde Akupunktur tedavi cretleri salk sigortalar tarafndan karlanmaktadr. lkemizde de Akupunktur hzl bir ekilde yaygnlamaktadr. Salk Bakanl 1991 ylnda Akupunkturu bilimsel bir tedavi yntemi olarak kabul etmitir. 2002 ylnda ise Akupunktur ynetmelii oluturularak son eklini almtr. uan lkemizde mevcut ynetmelie gre, belli kurallara bal olmak art ile, yeterli grlen kii yada merkezler tarafndan Akupunktur yasal bir tedavi olarak uygulanmaktadr. Buna karlk baz grler, Akupunktur tedavisinin telkin tedavisinden daha fazla bir nem tamad ve etkili bir tedavi olmad ynndedir.
230
Yunani Tp Sisteminde tedavi yapan kiilere Hekim ad verilir. Hekim tedavilerinde kiilerin gemiini, dini inanlarn, duygularn dikkate alarak kiiyi bulunduu ortam ile bir btn olarak deerlendirir. Hastaln nedenini syler ve uygun tedavi ile ilgili olarak tavsiyelerde bulunur. Tedavi genellikle birtakm tbbi bitkilerin ve minerallerin kullanmn ierir. Baz durumlarda ise, diyet, uyku alkanlklar gibi yaam tarznda da deiiklikler tavsiye edebilir. Yunani tedavi sisteminde kullanlan baz bitkiler Tablo 9.2de verilmitir. Yunani Tp Sistemine gre vcut drt farkl svdan ve yedi prensipten olutuu kabul edilmektedir. Svlar; Kan Balgam Sar safra Siyah safradr. Prensipler ise; 1. Arkan (elementler)- temel elemanlar ierir 2. Mizaj- davran biimi, karakter, miza anlamndadr 3. Akhlat- vcut svalarn ifade eder 4. Ada- organlar ifade eder 5. Ruh- can, hayat kayna anlamndadr 6. Kuvva- vcut kuvveti anlamndadr 7. Afal- bedensel fonksiyonlar Bu yedi alma prensibi birbirini tamamlar. Bu prensiplerden miza zellikle hastalklarn tehis ve tedavisinde nemli bir yer tutmaktadr. lalar mizaca gre, kiiye zel olarak hazrlanr.
AYURVEDA
Sanskrite bir kelime olan Ayurveda (Ayur: hayat, yaam, Veda: bilgi veya bilim) Hayat Bilimi, Yaam Bilgisi anlamna gelmektedir. Ayurveda tedavi sisteminin kkeni Hindistanda 5000 yl ncesine dayanmaktadr. Bu tedavi sisteminin amac; kiiyi hastalklardan korumak, iyiletirmek, yaam sresi ve kalitesini arttrmak eklinde zetlenebilir. Tedavi dier destekleyici tedavi sistemlerinde olduu gibi hastalklarn iyiletirilmesinden ziyade, hastala neden olan etkenlerin ortadan kaldrlmasna yneliktir. Ayurvedaya gre evrende bulunan her ey be temel elementten olumaktadr. Bunlar; Uzay (Boluk) Hava Ate Su Toprak Salk; bu be elementtin vcutta tamamen dengede olduu bir durumdur. Bu elementler arasnda dengenin bozulmasyla hastalklarn ortaya kt kabul edilir. Ayurvedaya gre insan vcudu ise dosha, dhatu, mala olmak zere temel elementten olumutur. Dosha; vcudun fizyolojik ve biyokimyasal fonksiyonlarn dzenler. Dhatu; vcut dokularn ifade eder. Mala; vcudun tarafndan atlan boaltm rnlerini (r. dk, idrar, ter) ifade eder.
231
Doshalarn insan fizyolojisindeki tm fonksiyonlar kontrol edip dzenledii kabul edilir. Vatta, pitta, kapha olmak zere tip dosha vardr. Bu dosha da evreni oluturan elementlerin zelliklerini tar ve her doshann ncelikli olarak belirli blgeleri etkilemesi sz konusudur. Vatta; boluk ve hava elementlerinden, Pitta; ate ve su elementlerinden, Kaphann ise; su ve toprak elementlerinden olutuu kabul edilmektedir. Her hastalk vata, pitta ve kapha yapsndaki kiilerde farkl belirtilerle ortaya kar. Bu nedenle uygulanan tedavi vcut tipine gre fakllk gsterir. Birisine iyi gelen ve ila olarak kullanlan bir rn bir bakas iin herhangi yarar salamad gibi zararl bile olabilmektedir. Ayurveda sistemine gre, doshalar arasnda bozulan dengenin yeniden salanmas, salkl beslenme, yaam tarznn iyiletirilmesi bitkisel desteklerle mmkn olabilmektedir. Ayurveda tedavi sisteminde kullanlan baz bitkiler Tablo 9.2de verilmitir. Ayrca, kusturma, lavman, kan aktma gibi yntemlerle toksinlerin vcuttan uzaklatrlmas salanmaktadr. Bunlarn yan sra, stresten korunmak ve olumsuz dncelerin zihinden uzaklatrlmas da tedavi asndan nemlidir. Tedavide, hastalk belirtilerinin ortadan kaldrlmas yerine tm vcut dengesinin salanmas amalanmaktadr. Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiilere Vaid denmektedir. Vaid ncelikli olarak hastalk durumunda bozulan dengede vata, pitta ve kapha prensiplerinden hangisinin ne derecede etkili olduunu inceler ve buna gre tehisini koyar. Tehiste nabz kontrol nemli bir aamay oluturmaktadr. Ayrca, dil, gz, yz, dudak, idrar, dk ve trnaklarn incelenmesi tehiste yardmc olurlar. Hindistanda, bir tp bilimi olarak kabul edilen Ayurveda, birok hastane ve klinikte bat tarz tp ile birlikte uygulanmakta ve Ayurveda uzman olabilmek iin, uzun bir eitim programnn baaryla tamamlanmas gerekmektedir. Ayurveda, gnmzde Dnya Salk rgt (WHO) tarafndan, etkili ve geleneksel bir tp bilimi olarak kabul edilmektedir.
Bitkinin Latince Ad Acorus calamus Amaranthus caudatus Arctium lappa Areca catechu Artemisia absinthium Berberis aristata Beta vulgaris eker pancar Bitkinin Trke Ad Azakeiri Arek cevizi, felfelek cevizi, betel cevizi Pelin otu Kullanm Amac Tonik, dizanteri, di arsnda Astrenjan, diretik Antidiyabetik Dizanteri, kolera Tonik, anthelmentik Tonik, astrenjan, febrifuj, laksatif Diyaforetik Tablo 9.2 Yunani ve Ayurveda Tedavi Sistemlerinde kullanlan baz bitkiler.
232
Tablo 9.2 Devam
Capparis spinosa Carica papaya Catharanthus roseus Centaurea behen Coccinia grandis Convolvulus pluricaulis Corylus avellana Cyperus scariosus Dendranthema indica Fumaria indica Juglans regia Lactuca sativa Lawsonia inermis Lithospermum officinale Murdannia edulis Nerium oleander Ocimum basilicum Onosma hispidum Peganum harmala Phoenix dactylifera Piper betle Pistacia vera Pisum sativum Polypodium vulgare Punica granatum Raphanus sativus Rhus typhina Ricinus communis Smilax china Valeriana hardwickii Vitex agnus-castus
Kapari Papaya Rozet iei Kavzakk Fndk Ceviz Marul Kna Tbbi takesen otu, inciotu, tavan dars Zakkum Fesleen zerlik Hurma Antep fst, amfst Bezelye Kaya ereltisi Nar Turp Hint ya bitkisi Hayt
Tonik, diretik, analjezik Antibakteriyel, diretik, anthelmentik Antidiyabetik Sarlk tedavisinde Antidiyabetik Hipotansif Tonik, midevi Mide rahatszlklarnda Midevi, bel soukluu tedavisinde Laksatif, diyaforetik, diretik, antidiyabetik, anthelmentik Romatizma tedavisinde Sedatif, diretik, antidiyabetik Ba ve kas arlarnda, antibakteriyel Antidiyabetik Tonik, astrenjan, astm ve kolik tedavisinde Kardiyotonik, diretik Diyaforetik, karminatif, cilt hastalklarnda, akcier enfeksiyonlarnda Antidiyabetik Antispazmotik, hipnotik, emetik, anthelmentik Laksatif, ekspektoran Hemostatik, antiseptik Sedatif, tonik Antidiyabetik Laksatif, prgatif, kolagog Diyare tedavisinde Diretik, laksatif, karminatif, ekspektoran Antidiyabetik Prgatif, cilt hastalklarnda Cilt hastalklarnda, frengi, romatizma tedavisinde Karminatif, sedatif Stimulan, diretik
233
HOMEOPAT
Yunanca, homoios (benzer) ve pathos (hastalk) kelimelerinden olumu, benzeri benzer ile tedavi prensibine dayal destekleyici bir tedavi yntemidir. Homeopati, ncelikli olarak hastalklarn ana kaynan aratrr, hastala neden olan asl etkenin ortadan kaldrlmas halinde hastaln vcuttan tamamen uzaklaaca grn savunur. Ama, vcudun kendi kendini iyiletirme gcnn harekete geirilerek hastalklarn stesinden gelinmesidir. Homeopatide fiziksel, duygusal ve zihinsel hastalklar ayr olarak ele alnmaz, hasta bir btn olarak incelenir. Homeopati kavram ilk kez M.. 400 yllarnda Hipokrat tarafndan ileri srlmse de bugnk anlamda uygulamas bir Alman hekim olan Samuel Hahnemann tarafndan yaplmtr. Hahnemann, tp fakltesini bitirdikten sonra yeni bir tedavi yntemi gelitirmek amacyla aratrmalara balamtr. Stma tedavisinde kullanlan kna kna kabuundan hazrlad tentr kendi salkl bnyesinde denediinde yksek ate ve titremelerle seyreden stma hastalndaki belirtilere benzer etkiler gzlemlemitir. Bu gzlem sonucunda bir madde, salkl kiiye verildiinde ne tip etkiler oluturuyorsa, ayn etkilerin tedavisi iin yine bu maddenin kullanlabileceine dair hipotezini gelitirmitir. Bu dnceden yola karak, gerek kendisi gerekse ailesi zerinde ayn benzerlik mant kapsamnda ok sayda madde denemitir. Hahnemann, yine yapt denemelerde ilac ne kadar ok seyreltirse etkisinin o oranda arttn tespit etmitir.
Friedrick Samuel Hahnemann, 1755 ylnda Almanyann Meissen ehrinde domutur. Dnemin en iyi okullarnda tp eitimi alm ancak Tp sisteminde uygulanmakta olan yntemleri onaylamad iin doktorluu brakarak, 8 yabanc dil bilmesi nedeniyle geimini, ila bilgilerini tercme ederek salamaya balamtr. 1790da bir gn kinin ile ilgili eviri yaparken, bu maddeyi kendi stnde denemeye karar vermitir. Kinini aldktan sonra stma hastalnda grlen semptomlara benzer belirtiler grm, buDr. S.Hahnemann nun bir tesadf olabilecei dncesiyle ayn dene(1755-1843) meyi bir ka defa tekrarlamtr. Bu denemeyle onun iin bir macera balamtr ve bu macera 1843te lKaynak: mne kadar srmtr. Elli yl boyunca 11 ocuu, www.farmaciasantantonio.it iki ei ve yakn evresinin destei ile 100 farkl ilac denemitir. Ayn zamanda bir felsefe kitab olan, Homeopatinin tedavi prensiplerinin yer ald bir kitap yazmtr. Kaynak: www.turkiyehomeopati.com
Homeopatik ilalarn hazrlanmasnda bitkisel ve hayvansal kaynaklarn yansra altn, gm, inko, kalay, demir, kalsiyum, potasyum, magnezyum gibi mineraller, arsenik, civa gibi toksik maddeler bazen de bakteriler, virsler, hormonlar, ar zehiri, ylan zehiri, salam ve hastalkl dokular veya sekresyonlar (irin, balgam gibi) kullanlmaktadr. Bunlar belli oranlarda seyreltilerek etkili olabilecek en dk dozda kiiye uygulanmaktadr. Homeopatik ilalar saf suyla alnmaldr. Homeopati tedavisi srasnda kuvvetli kokulu yiyecek ve maddelerin alnmamas, kahve, ay, alkol, sigara gibi maddelerin kullanmnn azaltlmas ynnde tavsiyeler yer almaktadr.
234
Plasebo etki: Hastann bilgisi olmakszn ila yerine ila grnmnde ancak etken madde iermeyen baka bir madde verildii halde hastann kendini iyilemi olarak hissetmesi durumudur.
Homeopatinin ana prensipleri u ekilde zetlenebilir; Benzerlik kanunu Tekli reete kanunu Minimum (en dk) doz kanunu Benzeri benzer ile tedavi etme prensibine en iyi rnek olarak soann soyulmas verilebilir. Soan soyulurken gzlerde ve burunda bir aknt olur. Bu belirtiler ayn zamanda souk algnlnn belirtilerine benzemektedir. Bundan yola karak soan ekstrelerinin Homeopatik amala souk algnlnn tedavisinde kullanlmas dnlmtr. Tek ila prensibine gre, ilacn etkisi baka bir ila ile karmayacak ve saf etki elde edilecektir. Minimum doz kanununa gre ise, homeopatik ila hazrlarken karm ya da tek bir ana madde seyreltme ilemine tabi tutulur. Potentizasyon denilen bu ilem sonunda zehirli ve zararl maddeler dahi zararsz hale getirilip gvenle tedavide kullanlabilmektedir. Homeopatide en yaygn kullanlan seyreltme dereceleri; Ondalkl seyreltme; 1 ksm ana tentrn 9 ksm zc ile seyreltilmesi suretiyle hazrlanr. D harfi ile sembolize edilir. r. D6lik bir preparat iin 1/10luk seyreltmenin 6 kez tekrarland ve dolaysyla etken maddenin milyonda bir orannda seyreltilmi olduu anlalr. Yzdelikli seyreltme; 1 ksm ana tentrn 99 ksm zc ile seyreltilmesi suretiyle hazrlanr. C harfi ile sembolize edilir. Homeopatik ila hazrlanmas: Eer ila bitkisel materyalden hazrlanacak ise bitki ykanr, paralanr, su veya alkol ile ekstre edilir. yice skldktan sonra ana tentr seri olarak seyreltilir ve her seyreltme aamasnda iddetli bir ekilde alkalanr. alkalama ileminin ilaca zel bir enerji kazandrd dnlmektedir. Seyreltme ilemi solsyonlarda alkolle, haplarda ise toz edilmi laktoz ile yaplmaktadr. Homeopatik ilalarn retiminin, eitli homeopatik farmakopelerde kaytl yntemlere uygun olarak yaplmas gerekmektedir. Gnmzde homeopatik ilalarn iindeki maddeler belirli bir seyreltme derecesine kadar analiz teknikleri ile tespit edilebilmektedir. Ancak yksek potenslere sahip homeopatik ilalarda madde artk tespit edilemeyecek dzeydedir. Bu nedenle pek ok kii homeopatik tedavinin hibir etkisinin olmadn ve iyilemenin plasebo etkisi sebebiyle olduunu savunmaktadr. Homeopatik ila hazrlanmasna bir rnek: Zehirli bir bitki olan Aconitum napellus (Kaplanboan) yumrular rendelendikten sonra 1 gram bir ieye konur ve zerine 9 ml % 38-70lik etanol ilave edilir ve gne grmeyen bir yerde saklanr. iedeki karm iki gnde bir alkalanr ve 4-6 hafta sonra szlerek homeopatide Aconitum D1 olarak tanmlanan ana tentr elde edilir. Bu ana tentr ok zehirli olup asla o ekilde kullanlmaz. Ana tentrden 1 ml alnarak 9 ml etanol ile kartrlr ve alkalanr (alkalanma ile molekllerin karmda eit oranda dalmas salanm olur). Bu seyreltme sonucunda hazrlanan tentre homeopatide Aconitum D2 denir. Aconitum D2 tentrnden yine 1 ml alnarak 9 ml etanol ile kartrlarak alkalanlrsa Aconitum D3 tentr elde edilir. Aconitumun D4den daha az seyreltilmi tentrlerin kullanlmas toksik olabilecekleri iin sakncaldr.
235
Homeopatide ki prensibe ek olarak, bu tedavi kiiye zeldir. Tedavi edilecek olan hastalk deil, hastann kendisidir. Bu nedenle hekim ncelikli olarak hastas ile konuur, hastann gemii, imdiki durumu, yaam tarz, alkanlklarn ksacas zihinsel, duygusal ve fiziksel durumunu inceleyip kiiye zel tedavi eklini belirler. Homeopatik ilalar potentizasyon nedeniyle fizyolojik bir etki oluturmazlar bunun yansra ok dk dozlar nedeniyle yan etkide sz konusu deildir. Doru seilmi bir homeopatik ila kiinin vcutta doal olarak bulunan savunma mekanizmasn harekete geirmek suretiyle hastaln iyilemesine yardmc olur. Homeopati, bata Amerika, ngiltere, Fransa, svire, Almanya ve Hindistan olmak zere birok lkede uygulanan, bilimsel olarak geerli, toksisitesi ve yan etkisi olmayan, vcudun kendi kendini iyiletirmesine yardm eden, destekleyici bir tedavi sistemi olarak kabul edilmektedir. Homeopati ayrca veteriner hekimlikte de kullanlmaktadr. Homeopatide kullanlan bitkilere ve mineral kaynakl maddelere baz rnekler srasyla Tablo 9.3 ve Tablo 9.4de verilmitir.
Bitkinin Latince Ad Aconitum napellus Allium cepa Anthemis nobilis Arnica montana Atropa belladonna Berberis vulgaris Bryonia alba Bryonia dioica Calendula officinalis Cephaelis acuminata Bitkinin Trke Ad Kurt boan, kaplan boan Soan Alman papatyas Arnika Gzel avrat otu Kadin Tuzluu, karamuk it kaba, yabani kabak Krmz yabankaba Nergis Kartegena ipekas Yara iyi edici olarak Hamilelikteki mide bulantlarnda, burun kanamalarnda ve depresyon tedavisinde Antimalaryal olarak Gut hastalnda Souk algnl, st solunum yolu enfeksiyonlarnda Konjonktivit, saman nezlesi Ba ars, migren tedavisinde Hazmszlk durumlarnda Bel ars, romatizma, zona, dudak uuklarnn tedavisinde Ba ars, siil ve sistit tedavisinde Bcek srklarnda Kullanm Amac Ar kesici, boaz arlar ve souk algnlnda Souk algnl tedavisinde Migren, di ars ve mide bulantlarna Zedelenmelerde ve eziklerde Kulak ve ba ars, nevralji ve spazmlarda Bbrek arlarnda ksrk, souk algnl ve kas arlarnda Tablo 9.3 Homeopatide kullanlan baz bitkiler.
Cephaelis ipecacuanha Cinchona trleri Colchicum autumnale Drosera rotundifolia Euphrasia officinalis Gelsemium sempervirens Lycopodium clavatum Rhus toxicodendron Thuja occidentalis Urtica urens
Rio ipekas Kna kna trleri idem Gne gl Gzlk otu, gz otu Kibritotu, kurtaya Zehirli sumak Bat mazs Isrgan
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii S O R U
236
S O R U
DKKAT
Tablo 9.3de D K K A T baz bitkiler zehirli olup, belli seyreltmenin altndaki tentrlerin ya verilen da haplarn homeopatik ila olarak kullanlmas sakncaldr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kullanm Amac Kramplarda, akne tedavisinde Varis, basur, souk algnl tedavisinde Apse, ban, st solunum yollar rahatszlklarnda Dolam rahatszlklar, kramp, mide arlar Hazmszlk durumlarnda Konvlziyon ve hastalk nbetlerinde
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
ekil 9.2
NTERNET
NTERNET
AROMATERAP
Aromaterapi, kelime olarak koku moleklleri (aroma) ile iyileme (terapi) anlamna gelmektedir. Uucu yalarn kullanmna dayal ok eskiden beri uygulanmakta olan doal bir tedavi yntemidir. Kkleri Hindistan ve in uygarlklarna kadar dayanmaktadr. Msrllar uucu yalar mumyalama ve eitli amalarla dini trenlerde, Romallar ise masaj amal kullanmlardr.
Aromaterapinin kurucusu Fransz asll kimyac Rene Maurice Gattefosse (1881-1950). 1936 ylnda, Aromaterapi isimli kitab yazm ve o gnden beri bu uygulama Aromaterapi olarak bilinmektedir. Kaynak: http://yleo.zn1300.com/lavender.gif
237
Zamanla dnyada ila sanayisinin gelimesi ile uucu yalarn kullanm dolaysyla aromaterapi giderek gndemden kaybolmaya balamtr. Aromaterapinin gnmzde tedavi amal kullanmnn yeniden popularite kazanmas Fransz kimyac Rene Gattefosse sayesinde olmutur. Gattefosse parfm retilen i yerinin laboratuvarnda alrken kaza ile elini yaktnda en yaknndaki sv iesi olan lavanta yana elini batrm ve yanma hissinin hzla getiini ve iyiletirdiini fark etmitir. Bunun zerine yapt aratrmalar sonucunda dier uucu yalarn, gl antiseptik, yara iyiletirici, hzl hcre yenileyici etkilerinin olduunu saptamtr. Uucu yalarn ho ve gl kokusunun ve bileimindeki kimyasal maddelerin kiide duygusal ve fiziksel deiikliklere neden olduuna inanlmaktadr. Aromaterapi tedavisinin amac; yileme, Saln korunmas, Gzellik amal olarak zetlenebilir. Aromaterapide kullanlan uucu yalar bitkilerin yaprak, iek, kk, meyve, tohum, gvde gibi ksmlarndan distilasyon, skma, zclerle ekstraksiyon ya da anfloraj yntemi ile elde edilirler. Limon, portakal, mandalina, bergamot gibi narenciye yalar ise meyve kabuklarndan skma yoluyla elde edilirler. Bitkilerden uucu ya eldesine rnekler; ieklerden; gl, yasemin, meneke Yapraklardan; biberiye, defne, fesleen Meyvelerden; portakal, limon, mandalina Tohumlardan; anason ya Gvdelerden; tarn, am ya Kklerden; zambak ya verilebilir. Uucu ya eldesinde yntem seerken u zelliklerin dikkate alnmas gerekir; Uucu yan s ve suya dayankll, Uucu ya verimi, Bileiklerin sudaki znrl. Aromaterapinin en fazla kullanlan uygulama ekilleri; Masaj yoluyla, Kompres yoluyla, Teneffs/Buu yoluyla, Ortamn kokulandrlmas yoluyla, Banyo yoluyla, Az alkalama suyu veya gargara halinde olabilmektedir. Masaj; Gnmzde Aromaterapinin en yaygn kullanm eklidir. nk yalarn masajla cilde nfuz etmesi ok daha kolay olabilmektedir. Ayrca masajn dinlendirici ve rahatlatc etkisi ile uucu yalarn iyiletirici gc bir arada etki etmektedir. Ancak uucu yalar tahri edici olabileceklerinden cilt zerine dorudan deil, bir sabit yada (badem ya, avokado ya, zeytin ya, susam ya gibi) seyreltildikten sonra uygulanrlar. Bunlara tayc yalar ya da temel yalar denmektedir. Burada seilen tayc yan yapsnn tedaviye uygun olmas alnacak sonucu olumlu ynde etkiler. Kompres yoluyla; Ilk veya scak su iine damlatlan uucu yalarn bezler yardm ile vcuda kompres edilmesi, sarlmas eklinde uygulanr. Souk kompres, aln, akak ve enseye uygulanarak ba ars ve iliklerde, scak kompres ise adale ars ve kramp durumlarnda kullanlr.
Anfloraj: Uucu ya verimi dk, sya hassas ieklerin renksiz, kokusuz bir sabit ya (r. zel bir i ya ile domuz ya karm) ile temasta braklarak, uucu yann karlmas esasna dayanan pahal bir yntemdir.
238
Teneffs/Buu yoluyla; Kaynar suya uucu yan damlatlmas ve oluan buharlarn solunmas (inhalasyon) eklinde olabilmektedir. rnein, nane ve kekik yalar zellikle boaz ve gs enfeksiyonlarnda faydaldr. Ortamn kokulandrlmas yoluyla; Su ve uucu ya karm alkalandktan sonra sprey eklinde sklarak kapal meknlarda ortam kokulandrmak iin kullanlr. Kokular kiide gl fiziksel reaksiyonlar yaratabilir. Koku, havada gaz halde bulunan koku molekllerinin burun iindeki koku reseptrleri vastasyla alglanp, beyindeki koku merkezinde duyum haline gelmesi olaydr. Koklama srasnda koku moleklleri kiideki kokusal hafzay harekete geirerek kiide bir takm fiziksel reaksiyonlara neden olur. Banyo yoluyla; Kvet suyuna 10-15 damla kadar uucu ya damlatlr. Uucu yan hem cilt zerindeki hem de solunum yoluyla etkisinden yararlanlr. Ancak uucu yan cilt ve gzle dorudan temas etmemesine dikkat edilmelidir. Papatya ve lavanta yalar uykusuzluk ve stresi gidermek amacyla, biberiye ve am yalar ise eklem ve adale arlarna kar banyo eklinde kullanlr. Ayrca, uucu yalarn az alkalama suyu veya gargara halinde, sabun, ampuan gibi gnlk bakm rnlerine ilave edilerek kullanmlar da sz konusudur. Aromaterapide kullanlan yntemler kadar kullanlan yalarn, kimyasal bileimi, saflk ve kalitesi de nemlidir. Bitkilerden elde edilen uucu yalarn kimyasal bileimi elde edildii bitki yada ayn bitkinin farkl ksmlarna gre ayrca, bitkinin iklim, ykseklik gibi yetime ve toplama artlarna bal olduundan aromaterapi amal kullanlan yalarn etkilerinde farkllklar gzlenebilmektedir. Bu nedenle uucu yalarn standardizasyonu nemlidir. Aromaterapide dikkat edilecek noktalardan bir tanesi seilecek uucu yan yaplacak tedavi amacna uygun olmas gerekir. Baz uucu yalar kiide alerjik reaksiyonlara neden olabilir bu nedenle kullanmdan nce kiide test edilmelidir. Aromaterapi bilinli bir ekilde uygulandnda gvenilir ve zararsz bir destekleyici tedavi yntemidir. Ancak Aromaterapide kullanlan yalarn uygulanan asl tedavilerle veya ilalarla etkileiminin olabilecei unutulmamaldr. Yine belli hastalklarn tedavisinde, asl tedavilerden vazgeerek ve doktor kontrol olmakszn tek bana kullanlmamasna zen gsterilmelidir. Aromaterapide baz uucu yalar ve kullanm amalarna rnekler u ekildedir; Anason ya; Hazmszlk, ksrk, bronit Nane ya: Gaz sancs, hazmszlk, barsak spazm, mide bulants Bergamot ya: Ate, akne am ya: Safra kesesi ve bbrek rahatszlklar, romatizma, dolam bozukluklar ay aac ya: Bakteri, virs, mantar enfeksiyonlar, souk algnl, nezle Lavanta ya; Yara, yank, ekzama, sivilce, dermatit, ba ars, rahatlatc, sakinletirici,uyku dzenleyici, stresi azaltc Rezene ya: Sindirim problemleri, bulant, kabzlk kaliptus ya; Boaz ars, ksrk, bronit Melekotu ya: Hazmszlk, ksrk, ate Bergamot ya: Ate, akne, antiseptik ve antidepresan Papatya ya: Anksiyolitik, uykusuzluk tedavisinde Karanfil ya: Di arlarnda, antispazmotik Limon ya: Dispepsi, akne, artrit, anemi Nane ya: Gaz sancs, hazmszlk, barsak spazm, mide bulantlarnda
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Baz uucu yalar cilt zerinde tahri edici etkide olabileceklerinden D K K A T aromaterapi uygulamalarnda mutlaka seyreltilerek (uygun bir sabit ya ile dile edilerek) uygulanmasnda S O R U fayda vardr. SIRA SZDE Bergamot ya gibi baz uucu yalar cilde uygulandktan sonra gne D K K A T maruz kanlarna lnmamasna dikkat edilmelidir. Aksi halde fototoksik reaksiyonlara neden olabilir. AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P
DNELM
ekil 9.3
SIRA SZDE
Uucu ya
NTERNET TELEVZYON
NTERNET TELEVZYON
Is kayna (mum)
NTERNET
NTERNET
FTOTERAP
Fitoterapi, hastalklarn tedavi edici etkiye sahip, taze veya kurutulmu bitkinin tamam veya belli ksmlarn ieren ya da bunlardan elde edilen ekstraksiyon rnleri kullanlarak hazrlanan ay, toz, damla, draje, kapsl, urup, tablet vb. formdaki preparatlarla tedavi edilmesini yada hastalklardan koruyucu olarak kullanlmasn kapsamaktadr. Yunanca phytos (=bitki) ve therapy (=tedavi) kelimelerinden olumu ve ksaca bitkilerle tedavi anlamna gelmektedir. Fitoterapi kelimesini ilk kullanan Fransz hekim Henri Leclerc (1870-1955) olmutur. Ancak bu tarihten ok daha nceki dnemlerde insanlar tarafndan bitkilerin youn bir ekilde saln korumas veya hastalklarn tedavisi amacyla kullanld bilinmektedir. Tedavi amal kullanlan bitkilerde etkinin, hangi maddeden kaynaklandnn bilinemedii dnemlerde insanlar, bitkilerin ekil ve renklerine bakarak, hayvan davranlarn gzlemleyerek veya deneme-yanlma yoluyla hangi bitkilerin hangi hastala iyi geldiine karar vermilerdir. Gnmzde mevcut ilalarn 1/4 i bitkisel kkenlidir ve bunlarn pek ounda bitkiden elde edilen etken kimyasal maddeler model alnarak ya da bu maddeler zerinde etkiyi arttracak yada yan etkileri daha az olacak ynde bir takm deiiklikler yaplmak suretiyle laboratuvar ortamnda sentezlenmektedir. Fitoterapi preparatlarnda kullanlacak bitki; Doru tehis edilmi olmal; yanl bitki kullanm zararl etkilere yol aabilir. Doru zamanda toplanm olmal; bitkilerdeki etken maddelerin retimi ve miktar mevsime hatta gnn farkl saatlerine bal olarak deiiklik gsterebilmektedir.
Fototoksik reaksiyonlar: Deride gne nn hasar verici etkisinden kaynaklan, kzarklk, dem, yank gibi kabarcklar, bazen kurdeen dkntlerini andran belirtiler ile karakterizedir.
240
Kurutma ve saklanma artlar; toplanan materyal duruma gre taze veya kuru olarak kullanlabilir. Uygun yntemlerle kurutulup, uygun artlarda saklanmayan bitkilerde, kimyasal bileikler bozunabilmekte, miktarnda deiiklikler meydana gelebilmektedir. Bunu nlemek iin bitkiler zel artlarda saklanmaldr. Ekstraksiyon yntemleri ve analizleri uygun olmal; bitkide etken bileik/bileiklerin yapsna uygun, yksek verimle madde eldesine imkan verecek ekstraksiyon yntemleri seilmelidir. Elde edilen maddelerin saflk tayini ve miktar analiz edilmelidir. Gnmzde, bitkisel ilalarn etkileri hayvan deneyleri, klinik deneyler gibi modern ilalar iin istenen yntemlerle test edilebilmektedir. Fitoterapide kullanlan bitkilere rnekler Tablo 9.5de verilmitir. Bitkisel ilacn etkisi, kullanlan bitki ya da bitki ksmlarnn tadklar maddelerin birlikte yapt etki veya etkilerden kaynaklanmaktadr. Bu zellik, bitkisel ilalar tek veya birka madde tayan ilalardan ayrmaktadr. Bitkisel ilalar bu eklide bir karm olmalar nedeniyle gerek analiz tekniklerinde gerekse etkilerinin deerlendirilmesinde dier ilalara gre farkllklar tamaktadrlar. Ancak ila, bitkisel kkenlide olsa tedavi amacyla kullanlabilmesi iin belli zelliklerinin bulunmas gerekir. Bunlar; Kalite, Gvenilirlik, Etkinlik, Standardizasyon eklinde zetlenebilir. Ancak bu ekilde, her zaman ayn etkide, iindeki maddeleri analiz edilebilen, stabil bitkisel ilalarn alnabilmesi mmkn olacaktr. Bir bitkisel rnn etiketinde u bilgilerin mutlaka yer almas gerekmektedir; Kullanlan bitkinin ad, Etkili bileikler hakknda bilgi, retim yeri, Firma ad, retim ve son kullanma tarihi. Bitkisel ilalarda etki; Drogun tad etken madde miktarna, Kullanan kiinin yapsna, Etkin maddeye kar olan tepkisine, la ekline bal olarak meydana gelmektedir. Bitkisel ilalarla tedavide en nemli nokta sentetik ilalarla tedavide olduu gibi ncelikli olarak hastaln doru tehis edilmesidir. Doru tehisi de ancak bir doktor yapabilir. Bu noktaya zellikle dikkat edilmesi gerekmektedir. Bitkilerle tedavide; istenen etkiyi elde etmek iin tedaviye genellikle kk dozlarla balanr ve tedaviye belli bir sre devam etmek gerekmektedir. stenen etki elde edildiinde hastalk belirtileri kaybolana kadar kullanma devam edilir. Ancak kusma, ishal, ba dnmesi gibi yan etki veya zehirlenme belirtileri grlrse kullanm hemen braklmaldr. Genel kan, bitkisel ilalarn/rnlerin doal olmalar nedeniyle her zaman gvenli olduu ve herhangi bir yan etkisinin ya da toksik olamayaca eklindedir. Ancak bu doru deildir. Bitkisel ilalar ierdikleri kimyasal bileikleri nedeniyle yan etkilere, zehirlenmelere neden olabilmekte ya da kullanlan dier ilalarla etkileebilmektedir.
241
Yan etkiler yada toksik etkiler daha ziyade aada belirtilen hususlara bal olarak gereklemektedir; Bitkisel rnlerin yanl kullanmna, Bitkinin dorudan kendisinin toksik veya alerjik olmasna, Zararl maddelerle kontamine olmasna bal olarak ortaya kabilmektedir. Bu nedenle dikkatli kullanlmas gerekmektedir. Diyabet, yksek tansiyon, kanser ve kalp rahatszlklar gibi ciddi rahatszlklarda bitkisel tedavinin modern tedavilerin yerini alamayacan ancak bu tedavilere yardmc olarak, hekimin bilgisi ve onay dahilinde, kullanlabilecei hususuna zen gsterilmesi gerekmektedir. Bitkisel ilalarla ilgili lkemizdeki yasal durum gerei bitkisel ilalarn spermarket ve aktarlar yerine sadece eczanelerde satlmas gerekmektedir. Dikkat edilmesi gereken bir dier husus Salk Bakanlndan ruhsat alm rnlerin kullanlmasdr.
Kullanm amac Antidepresan ve Sedatif etki Bitkinin Latince Ad Humulus lupulus Melissa officinalis Lavandula officinalis Anksiyolitik etki Antiromatizmal ve Antienflamatuvar etki Analjezik ve Antipiretik etki Piper methisticum Brassica nigra Urtica trleri Papaver somniferum Salix trleri Cinchona trleri Kardiyotonik etki Nerium oleander Convallaria majalis Urginea maritima Digitalis purpurea Digitalis lanata Helleborus niger Adonis vernalis Antihipertansif etki Allium sativum Veratrum album Viscum album Antihipotansif etki Ephedra trleri Ruta graveolens Antiaritmik etki Ekspektron ve Antitussif etki Cinchona trleri Tilia cordata, Tilia platyphyllos Eucalyptus trleri Althaea officinalis Tussilago farfara Bitkinin Trke Ad erbetiotu Oul otu Lavanta Kava Hardal Isrgan trleri Haha St aac trleri Kna kna aac trleri Zakkum nci iei, Mge Ada soan Yksk otu Ynlykskotu Noel gl Kanavc otu Sarmsak Beyaz pleme ekem, kse otu Deniz zm Sedef otu Kna kna trleri Ihlamur kaliptus trleri Hatmi ksrk otu Tablo 9.5 Fitoterapide kullanlan baz bitkiler.*
242
Tablo 9.5 Devam
Jansiyan Su yoncas Krmz kantaron Hardal Meyan kk Enginar Rezene Zencefil Keten Sinirli ot Sinameki Ravent Sarsabr Barut aac oban zm Maz ilek peka kk Siyah hardal Beyaz hardal Zencefil Karanfil Devedikeni Enginar Kara hindiba Gvercin aac Tavan memesi Basur otu Kenopod Horasani Solucan otu Nar Felfelek Sabal Isrgan At kuyruu ay lmez iek
Prgatif etki
Linum usitatissimum Plantago lanceolata, Plantago major Cassia acutifolia, Cassia angustifolia Rheum palmatum, Rheum officinale Aloe barbadensis, Aloe ferox Rhamnus frangula
Antidiyareik etki
Emetik etki
Antiemetik etki
Anthelmentik etki
Chenopodium ambrasoides var. anthelminticum Artemisia cina Pelargonium endlicherianum Punica granatum Areca catechu
Diretik etki
243
Tablo 9.5 Devam
Yara otu Kadife iei kz gz idem Kalabar baklas Japorandi Gzel avrat Otu Porsuk aac Cezayir menekesi idem
Taxus baccata Vinca rosea (Catharanthus roseus) Podophyllum peltatum, Podophyllum emodi Colchicum autumnale
244
zet
A M A
Tamamlayc tedavi sistemlerini genel olarak tanmlayabilmek. Gnmzde doaya dn akmnn da etkisiyle pek ok alanda olduu gibi hastalklarn tedavisinde doal yntemler modern tedavilerle birlikte asl tedaviye destek olarak kullanlmaktadr. Uygulamalar ok eskilere dayal, uzun bir gemie ve birikime sahip bu tedavi yntemlerinin bilimsel olup olmad konusunda sregelen tartmalar yannda bilimsel aratrmalar da youn bir ekilde devam etmektedir. Tamamlayc tedavi sistemlerinde kullanlan bitkileri tanmlayabilmek. Hastalklarn varoluundan itibaren bitkilerin tedavide kullanlmas sz konusu olmutur. Gnmzde uygulanan destekleyici tedavilerde bitkilerin kullanmnn ayr bir yeri ve nemi vardr. Dnya zerinde zellikle salk imkanlarnn kstl olduu blgelerde nfusun byk bir ksm hastalklarn tedavisinde veya hastalklardan koruyucu olarak bitkilerden faydalanmaktadr.
A M A
eitli tamamlayc tedavi sistemlerini sorgulayabilmek. Tamamlayc tedavi sistemlerinde ortak ama ncelikli olarak hastalklardan korunmaktr. Hastaln tedavi edilmesi hem daha zor hem zaman alc hem de masrafl olarak grlmektedir. Tamamlayc tedavi sistemlerinin kendilerine zg prensipleri ve uygulamalar nedeniyle korunma ve tedavi amal uygulanan yntemler farkllk gstermektedir. Modern ve tamamlayc tedavi sistemlerini karlatrabilmek. Tamamlayc tedaviler asl tedavilerin yerini almakszn modern tedavilere destek amacyla uygulanan yntemler olmaldr. Gnmzde doal olan zararszdr ve daha iyidir gibi bir dnce nedeniyle baz durumlarda tamamlayc tedaviler tek bana modern tedavilerden uzaklalarak tercih edilebilmektedir. Ancak bu durum zellikle baz ciddi rahatszlklarda faydadan ziyade bu srete hastaln ilerleyip kiiye daha ok zarar verebilecek bir duruma gelmesine neden olabilir.
A M A
A M A
245
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Geleneksel in tbbna gre evreni oluturan be elementten biri deildir? a. Ate b. Toprak c. Su d. Mineral e. Odun 2. Ayurveda kelime olarak ne anlama gelmektedir? a. Yaam sevgisi b. Salkl yaam c. Yaam bilgisi d. Yaamn anlam e. Yaam enerjisi 3. Aadakilerden hangisi bir bitkisel rnn etiketinde yer almas gereken bir bilgi deildir? a. retim yeri b. Etkili bileikler hakknda bilgi c. Yetime yeri d. retim tarihi e. Firma ad 4. Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiilere ne ad verilir? a. Terapist b. Vatta c. Kapha d. Vaid e. Hekim 5. Aadakilerden hangisi Homeopatinin prensiplerinden biri deildir? a. Seyreltme b. Tek ila c. Dk doz d. Kiiselletirme e. Benzerlik kanunu 6. Aadakilerden hangisi bitkisel bir ilata olmas gereken bir zellik deildir? a. Gvenilirlik b. Standardizasyon c. Kalite d. Tek madde e. Etkinlik 7. Aadakilerden hangisi Aromaterapinin uygulama ekillerinden biri deildir? a. Banyo b. Kompres c. Tentr d. Buu e. Gargara 8. Aadakilerden hangisi Aromaterapinin kurucusu olarak kabul edilir? a. Henri Leclerc b. Rene Gattefosse c. Samuel Hahnemann d. Hipokrat e. Henry Allen 9. Aadakilerden hangisi bitkisel preparatlarda kullanlacak bitkiler iin dikkat edilmesi gereken hususlardan biri deildir? a. Doru zamanda toplanm olmal b. Dikkatli bir ekilde kurutulmal c. Is, nem vs. etkenlerden korunarak saklanmal d. Taze olarak kullanlmamal e. Doru tehis edilmi olmal 10. Akhlat ne anlama gelmektedir? a. Ayurveda tedavi sistemine gre evreni oluturan elementlerden biridir. b. Ayurveda tedavi sistemine gre insan tiplerinden biridir. c. Yunani tedavi sisteminde organlardan biridir. d. Ayurveda tedavi sistemine gre insan vcudunda yer alan elementlerden biridir. e. Yunani tedavi sisteminde vcut svlarn ifade eder.
246
Okuma Paras
Homeopati sayesinde komaya balad. Karin henz iki aylk bir yavruyken Alanyada khne bir sokakta iki arka baca krk bir halde bulundu. Kaza geirmi olan minik yavru kpek, kt durumdayd. Hayvanlar Koruma Dernei Alanya ubesinden lknur Koparal, Karini ilk grdnde onun bir daha yryemeyeceini dndn sylyor. Oysa imdi, sevimli ufaklk cokuyla kouyor! Koparal, yaklak bir aydr homeopati uyguladklar Karinin bir hafta iinde yrmeye, sonraki birka gn iinde ise komaya baladn hayretle ve mutlulukla izlemi; Salk durumu gayet iyi, diyor. Salna kavuan Karinin hayatndaki dier bir mutlu gelime ise ona Almanyadan bir aile bulunmu olmas. Daha nce de pek ok kez yurtdna hayvan gnderdiini syleyen lknur Koparal; Ciddi bir aratrmadan sonra yreim rahat ederse Almanyaya gidecek Karin, diyor ve szlerine yle nokta koyuyor: Karin yrd, kotu ve koar adm yuva buldu kendisine... stanbul niversitesi Veterinerlik Fakltesinden Aratrma Grevlisi ala Parkan, be yldr hayvanlarda homeopati tedavisiyle ilgili almalar yapyor ve bu yntemin faydalarnn nemine dikkat ekiyor: Homeopati hayvanlarda grlen btn hastalklarn tedavisinde kullanlan bir yntem. Bu alternatif tp yntemi; ilalardan, bitkilerden, kayalardan, bceklerden, farkl canllardan, doadaki her eyden elde edilen zlerle hazrlanyor. Parkan, bu yntem sayesinde bir atn tmrlerinde ufalma gzlemlemi: Atn tmr vard, biri yok oldu, dier ikisi de ok bariz ekilde kld. Ankaradaki Kuki & Obuz Veteriner Kliniinden Veteriner Hekim Glay Ertrk ise ngilteredeki bir enstitde homeopati eitimi alm ve bu yntemle ok sayda hayvan salna kavuturduunu sylyor: Bir enerji terapisi, homeopati. Her ne kadar ila formunda granller tarz hazrlanm minik minik ilalar olsa da enerji dzeyinde hastal tedavi etmeye ynelik bir terapi. Homeopatik ilalarda etkin madde olarak ila olarak hazrlanan eylerin materyali bitki olabiliyor, organik olabiliyor. Ya da kck bir bcek bile olabiliyor. Etki farmakolojik deil. Homeopatik ilalarda farmakolojik etki olmad iin de yan etki, ilacn doz amnda fazlalk gibi olumsuz eyleri pek fazla yaamyoruz. Kaynak: http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/14/
2. c 3. c 4. d 5. a 6. d 7. c 8. b 9. d 10. e
247
10
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Sindirim Sistemi Homeostaz Dolam Sistemi Solunum Sistemi Boaltm Sistemi Metabolizma
Bu niteyi tamamladktan sonra; Doal evre-yaam ve hastalk ilikilerini tanmlayabilecek, Bitkisel rnlerle tedavi biim ve yntemlerini aklayabilecek, Bitkisel rnlerle tedavi edilebilen belli bal hastalklar tanmlayabilecek ve tbbi bitkiler hakkndaki mevcut bilgileri aratrabilecek ve derleyebilecek, bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Fitoterapi reme Sistemi Sinir Sistemi nfeksiyon Hastalklar Kanser Hareket Sistemi
erik Haritas
GR DOAL EVRE VE YAAMHASTALIK LKS DOAL EVRE VE HASTALIK LA LKS FTOTERAP NEDR? BTKSEL RNLER LE TEDAV BTKSEL RNLER LE TEDAV EDLEBLEN HASTALIKLAR BTKSEL RNLERN KULLANIMINA LKN SONSZLER
Homeostaz (Homeostasis): Vcudun i koullarnn evre koullarna uyarlanmas demektir. Deien evre koullarn vcut eitli biimlerde tepki vererek dengelemektedir. rnein, scak bir havada doku ve organlarnn zarar grmemesi iin vcut terleyerek kendi i scakln drr. Homeostaz konusunda daha fazla bilgi iin bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/ Homeostasis
Gastrointestinal spazm: Mide-barsak kaslarnn ar almas sonucu ani biimde kaslp kalmasdr. Bu organlarn ilerine uzanan sinir ular bu spazm sonucunda mekanik bask grd iin olduka iddetli i organ (karn) arlar oluur. Spazm konusunda daha fazla bilgi iin bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/ Spasm.
250
Etnomedikal Kullanm: Geleneksel Kullanm, halk arasnda kullanm. Tbbi bitkilerin halk arasndaki kullanm konusu bu Kitabnn 6. nitesinde kapsamnda daha ayrntl olarak ele alnmtr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
tbbi bitkiler yardm ile tedavi etmeye almt. Geen milyonlarca yllk evrimsel dnemde insanlar balangta igdsel olan bu kazanmlarn, akl ve zeklarnn dier canl trlerine gre kyas kabul edilmez biimde fazla olmas nedeniyle, hem bilgi birikimlerinin geliimi, hem de deneyimlerini sonraki kuaklara aktarmadaki stnlkleri sonucunda sistemli bir ura haline getirmiler ve hastalklarn tedavisi konusunu bir bilim haline dntrmlerdir. Balangtaki bu igdsel ila arama almalarnda insanlarn zehirli bitkiler kullanmalar sonucunda hi kukusuz eitli boyutlarda zararlar olumu ve hatta lmler ortaya kmtr. Bu arada unutulmamas gereken bir husus da geen uzun zaman iinde insanlarn bilgi birikimlerinin artmasna bal hastalklarn tehisi (diyagnoz) ve nedenleri (etiyoloji) hakknda olaanst gelimelerin salanmasdr. Gnmzn ada tedavi (terapi) uygulamalar insanlarda artk bu tr deneme-yanlma yntemini kabul SIRA SZDE etmemektedir, nk bu yntem sonucunda hastala iyi gelecek rnn zamannda verilmemesi sonucunda hastann iyilemesi mmkn olamamakta veya rnn zehirli olmasN E L M D nedeniyle hasta ilave zarar grmektedir. Her ne kadar insanln uzun gemii boyunca kullanlan deneme-yanlma yntemi artk gnmzde geerli kabul edilmese de, bu yol ile elde edilen bitkilere ait etnomedikal kullanm bilS O gileri gnmz R U fitoterapi uygulamalarnn temelini oluturmaktadr. Zehirli bitkiler K K A T bu kitabnn 5. nitesinde daha ayrntl olarak ele alnmtr. D konusu
SIRA SZDE FTOTERAP NEDR? SIRA SZDE
DKKAT
Szck anlam itibar ile fitoterapi bitkiler ile tedavi demektir. Bu tedavi, dier tedavi trleri gibi belirli bilimsel esaslar erevesinde uygulanmaktadr. Sz konusu bu biDNELM AMALARIMIZ limsel esaslar aslnda gnmzn dier tedavi yntemlerinden ok da byk farkllk gstermemektedir. Sonuta fitoterapinin kulland bitkisel rnler etkinlik, gS O U venlik ve kaliteRbakmndan ilalar ile ayn veya ok benzer ltleri paylamaktadr.
K T A P
DK AT Bitkisel kaynaklKham maddelerin etkinlik, gvenlik ve kalite ltleri bu kitabn 1. nitesinde kapsamnda O N ayrntl olarak ele alnmtr. T SIRAV SZDE ELE ZY
SIRA SZDE
NTERNET AMALARIMIZ
S O R U
Bitkisel ilalar gnmzn dier tedavi seeneklerinin tamamlaycs olarak da DNELM kullanlmaktadr. Ancak son yllarda bitkisel ilalarn kullanlan dier ilalar ile NTERNET AMALARIMIZ olan etkileimine dikkat ekilmektedir. Fitoterapide kullanlacak rnlerin kullanS R U ma hazr haleOgetirilmesi de ayr bir bilimsel almay zorunlu klmaktadr. Bitkisel ham maddelerin kullanma hazrlanmas konusu bu kitabnn 3. nitesinde ayDKKAT rntl olarak ele alnmtr.
T SIRAV SZDE ELE ZYON K T A P
AMALARIMIZ NTERNET K T A P
TELEVZYON
Gemite fitoterapi ve etnomedikal uygulamalar yalnzca doadan toplanan bitkiler ile yaplmaktayd, gnmzde baz bitki trlerinin tarm yaplarak hem yeAMALARIMIZ terli miktarda kaynak salanmakta hem de kaynan belli bir standartta elde edilNTERNET mesi mmkn olmaktadr. Bu ekilde doadan veya tarmsal retim yoluyla elde edilen bitki ancak eitli ilemler geirdikten sonra kullanlabilmektedir. rnein, K T A P ac olan bir bitki ekstresi eker ieren urup formunda tad deitirilerek hastaya sunulmaktadr. Bitkisel ham madde ve rnlerin kullanmnda dikkat edilmesi gereken hususlar bulunmaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
251
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii
252 AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Bu kitabn 4. nitesinde Bitkisel hammadde ve rnlerin kullanmnda dikkat edilecek K T A P husular konusunu daha detayl olarak verilmitir. Bu nitedeVdnya genelinde tedavi edici etkileri resmi kabul grm bitkisel TELE ZYON rnler eitli kategoriler altnda rnekler verilerek tanmlanacaktr. Burada ama, fitoterapi uzmanl bilgileri vermek deildir, nk hangi trde olursa olsun terapi hekimin iidir ve en azndan hekimin koordinasyonu altnda yrtlmelidir. Bu N T E bitkilerle tedavi asndan okuyuculara genel bir fikir kazandrlmanitenin amac R N E T sdr. Bu nedenle dozaj ve formlasyon detaylar zellikle verilmeyecektir. Bitkiler ile tedavi edilebilen hastalklar u kategoriler altnda toplamak olasdr: Sinir sistemi hastalklar, Duyu sistemi hastalklar, Hareket sistemi hastalklar, Sindirim sistemi hastalklar, Dolam sistemi ve kan hastalklar, Solunum sistemi hastalklar, Boaltm sistemi hastalklar, Metabolizma ve endokrin sistem hastalklar, reme sistemi hastalklar Deri Hastalklar nfeksiyon ve baklk sistemi hastalklar, Kanser hastalklar
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sinir sistemi vcuttaki organ ve dokular ile dier sistemlerin almasn organize eder. Yapsal olarak 2 ksmda incelenmektedir: 1) Merkezi sinir sistemi (Beyin, beS O U yincik, omurilikRsoan ve omurilikten olumaktadr) 2) Periferik sinir sistemi (duyu sinirleri, hareket sinirleri ve otonom sinirlerden olumaktadr). Beyin tm sinir sistemini kontrol A T D K K ederken, vcudun ruhsal durumunun olumas, bilin ve bilinalt dnme, bellek ve renme, ar ve duyu alglama ve deerlendirmesi ile bilinli hareketlerin organizasyonu gibi nemli st dzey ilevleri yrtr. Beyincik SIRA SZDE esas olarak denge ilevlerini dzenlerden, omurilik soan kalp-damar sistemini ve solunum ilevlerinin organizasyonunu salar. Omurilik ise refleks hareketlerin organizasyonundan sorumlu organdr. Duyu sinirleri, sinir ularnda bulunan alglaAMALARIMIZ yc yaplardan gelen dokunma, s algs, kant, uyuma (karncalanma), yanma, ar gibi duyular merkezi sinir sistemine iletmektedir. Ar ve ani zarar veren uyarlar esas olarak A P K T omurilikte tepki oluturur ve refleks hareket ortaya kar. rnein, kzgn bir sobann zerine elinizi srdmzde nce elimizi ekeriz, daha sonra (1 sn kadar) acsn hissederiz. Burada omurilik duyu sinirleri ile gelen bilgiyi dorudan Lilgili Y O N T E E V Z hareket sinirine aktarr ve dnmeden ok ani bir biimde hareket gerekleir. Hareket sinirleri komutlar sadece omurilikten almamaktadr, ayrca beyin organize ve bilinli hareketlerin organizasyonunu salamaktadr. Hareket sinirleri kas dokusu ile anatomik kavak oluturmu durumda olduundan, haNTERNET reket ile ilgili emirleri aksatmakszn kaslara ileterek istemli hareketlerin gereklemesini salarlar. Sempatik ve parasempatik sinirler olarak iki ayr kategoride deerlendirilen otonom sinirler ise istem d biimde i organlarn almasn d-
253
zenlemektedir. Sempatik ve parasempatik sinirler genellikle birbirlerine zt biimde almaktadr. rnein, sempatik sinirler kalp almasn hzlandrrken parasempatik sinirler yavalatmaktadr. Yukarda yaplan tanmlamalardan sinir sisteminde her organ ve sinirin ok belli grevleri olduu anlalmaktadr. Ancak, sistemler srekli birbirleri ile etkileim ve iletiim iinde olduundan sinir sistemi hastalklar oluum mekanizmas (etiyopatolojisi) genellikle karmaktr. Bu nedenle tedavide kullanlan ila veya bitkiler de genellikle birok sistem zerinde etkilidir, yani etkileri non-spesifiktir (yani zgn deildir). Ayrca, sinir sistemi vcuttaki dier sistemlerin de dzenleyicisi konumunda olduundan sinir sistemini etkileyen ila ve bitkilerin dier vcut sistemlerine (rnein, kalp damar sistemi, sindirim sistemi, vb.) zg hastalklarda da etkil olduklar grlmektedir. Yukarda kabaca belirtilen tanmlama ve snflamalarn nda sinir sistemi hastalklar ve bunlar zerinde etkili bitkiler yle gruplanmaktadr: Anksiyete: Kayg, korku ve gerilimden oluan bir ruh halidir. Endie olarak da tanmlanan bu durumun sreklilik arz etmesi bir hastalktr ve tedavi edilmesi gerekmektedir. Ar anksiyete tedavisinde kullanlacak etkin ilalarn yan sra, hafif ve orta iddette anksiyete tablolarnn giderilmesinde kullanlan eitli bitkiler vardr (Tablo 10.1).
Trke Ad Keklikotu
Yetitii Yerler Kuzey ve Dou Avrupa, Sibirya Trkiye (kltr), Dnyann eitli yerleri
Kuzey ve Dou Anadolu, Asya, Kuzey Kkler Amerika ve Avrupa Btn Avrupa ve Anadolu (kltr) Bitkinin taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar Aacn odunundan hazrlanan uucu ya Meyve, tohum ve ieklerden hazrlanan uucu ya
Yulaf
Kafur Aac
Uzakdou (in, Japonya, Kore), baz Taze veya kurutulmu lkelerde kltr yaplmaktadr yapraklar Bat-Orta Afrika Bilecik, Bursa (kltr) Toz edilmi tohumlar Kurutulmu iek durumlar Toprak st ksmlar
254
SIRA 10.1 Tablo SZDE Devam
DNELM S O R U
SIRA SZDE
Melissa officinalis
Oulotu
in, Kore, Japonya ve Rusya (kltr) Kurutulmu kkler stanbul (kltr) Taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar Taze rizom ile kkler veya kkleri alnarak kurutulmu rizomlar
arkfelek
DKKAT
DKKAT
uhaiei Ravolfiya
AMALARIMIZ DNELM
Dou Anadolu (Ar, Erzurum, Kars), Rizom, kkler ve Orta Avrupa iekler Hindistan, Hindiin, Borneo, Sri Lanka ve Sumatra lkeleri Dou Anadolu ve Avrupa Kurutulmu kkler Yapraklar Kurutulmu kk ve rizomlar
Elmaotu
N E M Anksiyete ileNilgiliE olarak daha fazla bilgi iin http://www.almanhastanesi.com.tr/psikiyatD T E R NL T AMALARIMIZ ri.htm adresini ziyaret ediniz.
K T A P
DKKAT
Depresyon:Aekapanklk, isteksizlik, karamsarlk, enerjisizlik ve hayattan K T P zevk almama gibi belirtiler ile karakterize bir ruh halidir. Bu durumun sreklilik D hastalktr ve tedavi edilmesi gerekmektedir. Gnmzn en yaygn arz etmesi bir K K A T hastalklarndan birisidir. Bazen anksiyete ile beraber ortaya kmaktadr. Ar depTELEVZYON resyon tedavisinde kullanlacak etkin ilalarn yan sra, hafif depresyon tablolarSIRA SZDE nn giderilmesinde kullanlan eitli bitkiler vardr (Tablo 10.2).
hastalTile NTERNE Depresyon AMALARIMIZ ilgili olarak daha fazla bilgi iin http://www.psikiyatrist.net/depresyonlukisiler.htm adresini ziyaret ediniz.
S O R U
AMALARIMIZ NTERNET
K T A P
TELEVZYON
Demans (Bunama) ve Bellek Bozukluklar: Farkl nedenlere bal olan eitli bellek bozukluklar ve bunama trleri vardr. Serebrovaskler yetmezlik, yalanma veya Alzheimer hastal gibi durumlar demans ve bellek yetersizlikleri ile TELE ZYON karakterizedir.VBellek bozukluklarna bal problemlerin giderilmesinde kullanlan bitkiler Tablo 10.2de listelenmitir. Demans ile ilgiliRolarak daha fazla bilgi iin http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adresiNTE NET ni ziyaret ediniz.
K T A P
NTERNET
255
Tablo 10.2 Depresyon, demans ve bellek bozukluklarnn tedavisinde kullanlan bitkiler.
Yetitii Yerler Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Gney Afrika Kuzey ve Dou Anadolu, Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa Avrupa ve Anadolu (kltr)
Kullanlan Ksm Kurutulmu iekli toprak st ksmlar Kkler Bitkinin taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar Toz edilmi tohumlar Toprak st ksmlar Taze veya kurutulmu yapraklar ya da tm bitki Taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar; uucu ya Toprak st ksmlar Taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar
Yulaf
Bat-Orta Afrika
Fesleen
Gney Anadolu (kltr), Hindistan Almanya (kltr), Gneydou Akdeniz stanbul (kltr)
arkfelek Rodiola
Demans ve bellek bozukluklar Gingko biloba Gingko, Mabet Aac Uzakdou (in, Japonya, Kore) Taze veya kurutulmu yapraklar Taze veya kurutulmu yapraklar ya da tm bitki
Akdeniz blgesi
Kurutulmu ve tam Sri Lanka, Hindistan, Malezya (kltr), olgunlamam Endonezya meyveleri in, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kkler Toprak st Gney Anadolu, Gney Afrika, Asya, ksmlarndan Hindistan, ABD, Avustralya, elde edeilen uucu ya in ve Kore Meyveler
Schisandra
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii
256
AMALARIMIZ SIRA SZDE K T A P
DNELM
AMALARIMIZ
Demans ve bellekSZDE SIRA bozukluklarnn tedavisinde kullan bitkilerden hangileri Akdeniz ve Gney Anadolu Blgelerinde yetimektedir?
K T A P
DNELM Uyku Bozukluklar (Uykusuzluk): eitli nedenlere bal olan uykusuzluun tedavisinde ok eitli bitkiler kullanlmaktadr. Uykusuzluk tedavisinde sedatif (yaTELEVZYON S O R U ttrc) ve hipnotik (uyutucu) zellikler tayan ila ve bitkiler kullanlr. Uykusuzluk (insomnia) tedavisinde yararlanlan bitkilerin listesi Tablo 10.3te verilmitir.
TELEVZYON S O R U
DKKAT NTERNET
SIRA SZDE
nsomnia ileNilgiliNolarak daha fazla bilgi iin http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adre TER ET sini ziyaret ediniz.
SIRA SZDE
DKKAT
Tablo 10.3 Uykusuzluk tedavisinde AMALARIMIZ yararlanlan bitkiler. *Bamllk yapc K T A zellikleriPvardr ve uyku bozukluklarnn tedavisinde artk TELEVZYON kullanlmamaktadr.
Trke Ad Yulaf
AMALARIMIZ
K T A P
Cannabis sativa*
Kenevirotu
Ortadou; Trkiye ve Dnyann ou Kurutulmu dii iek yerinde (kltr) durumu (esrar) Btn Akdeniz blgesi lkeleri Meyve, tohum ve ieklerden hazrlanan uucu ya iekler Toz edilmi tohumlar Kurutulmu iek durumlar Yapraklar
Citrus aurantium Cretaegus monogyna Griffonia simplicifolia Humulus lupulus Lactuca sativa Laurus nobilis Lavandula angustifolia
TELEVZYON
Turun
NTERNET
N T E RAl NET
Bat ve Gney Anadolu; Avrupa Bat-Orta Afrika Bilecik, Bursa (kltr) Anadoluda birok yerde (kltr)
Ege, Akdeniz, Karadeniz sahil eridi; Yapraklar Akdeniz Blgesi lkeleri Trkiyede ss bitkisidir, Akdeniz blgesi ve gney Avrupa (kltr de yaplr) Akdeniz blgesi Taze iek ve iekli dallarndan elde edilen uucu ya Taze veya kurutulmu yapraklar ya da tm bitki
Lavanta
Melissa officinalis Oulotu Nymphea alba Panax ginseng Papaver rhoeas Papaver somniferum* Passiflora incarnata Nilfer Ginseng Gelincik Afyon arkfelek
Trkiyenin sulak olan eitli blgeleri iekler inde yetiir; in, Kore, Japonya ve Rusyada kltr yaplr Anadoluda ok yaygndr; Avrupa, Kuzey Afrika, Asya Orta Anadolu (snrl kltr); tm dnyada kltr yaplr stanbul (kltr); Kurutulmu kkler iekler Haha ba Taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar
257
Tablo 10.3 Devam
Peganum harmala
zerlik
Orta Anadolu
Tohumlar Taze rizom ile kkler veya kkleri alnarak kurutulmu rizomlar Kurutulmu kkler
SIRA SZDE
Piper methysticum Kava Rauwolfia serpentina Salix alba Tilia trleri Valeriana officinalis Viola odorata
Gneydenizi adalar (kltr) Hindistan, Hindiin, Borneo, Sri Lanka ve Sumatra Anadoluda yaygndr; Orta ve Gney Avrupa Kuzey Anadolu Dalar; Dnyada eitli yerlerde Dou Anadolu ve Avrupa Anadoluda pek bulunmaz; Avrupa, Ortadou, Orta Asya
SIRA SZDE
Yapraklar iekler
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
Sara (Epilepsi) Hastal: Nbetler ile kendini gsteren, tonik ve klonik istem-d vcut konvlziyonlar (vcudun kaslp kalmas) ileAMALARIMIZ bir merkarakterize D NELM kezi sinir sistemi hastaldr. Nbetler srasnda ou kez hastabilincini ksa bir SIRA SZDE sre iin kaybetmektedir. eitli tipleri vardr ve beyindeki baz nronlarn ar akK T A P tivasyonu sonucunda ortaya kan bir hastalktr. Tedavisinde bata R U S O difenilhidantoD yararl olmaktadr. in ve valproik asit gibi etkin ilalarn yan sra baz bitkiler de N E L M Sara hastalnda kullanlan baz bitkiler Tablo 10.4de verilmitir. Halk arasnda bu T E L E V KZA T N D K YO hastaln tedavisinde yattrc zellie sahip olan baz bitkilerS deRkullanlmaktaO U dr. Bu tr bitkiler sz konusu tabloda yer almamaktadr. Epilepsi ile ilgili olarak daha fazla bilgi iin http://tr.wikipedia.org/wiki/Epilepsi adresini NTERNET ziyaret ediniz.
AMALARIMIZ SIRA SZDE SIRA SZDE DKKAT
Parkinson Hastal: Kaslarda souma, sertleme (rijidite), istem d titreme (tremor) ve hareketler ve ar tkrk salgs (hiper salivasyon) ile karakterize bir K T A P AMALARIMIZ merkezi sinir sistemi hastaldr. Nedenleri tam olarak bilinmese de, kafa travmalar (darbeleri), karbonmonoksit veya mangan zehirlenmeleri neden olarak gsterilmektedir. Bu hastal yaayan nller arasnda ABDli Mslman boksr MuTK LE V Z Y O N E T A P hammet Ali Clay (Cassius Clay) de bulunmaktadr. Parkinson hastalna kar kullanlan bitkiler Tablo 10.4de listelenmitir. Parkinson hastal ile ilgili olarak daha fazla bilgi iin http://en.wikipedia.org/wiki/ParNTERNET kinson%27s_disease adresini ziyaret ediniz. Daha fazla bilgi iin Bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_Ali.T E R N E T N Merkezi Sinir Sistemi Stimlanlar (Uyarclar): Bu kategorideki bitkiler merkezi sinir sistemini uyararak uyku eilimini azaltrlar veya uykusuzlua neden olurlar. Ayrca, merkezi sinir sistemini deprese eden uyku ilalar gibi maddelerin ve bitkilerin etkilerini nlemek amacyla da kullanlrlar. Tablo 10.4de bu tr bitkilere rnekler verilmitir.
TELEVZYON
K T A P AMALARIMIZ
P T K L E V ZAY O N E T
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
258
Tablo 10.4 Epilepsi ve Parkinson Tedavisine Yardmc ve Merkezi sinir sistemi stimlan baz bitkiler. *Bamllk yapc zellikleri vardr ve epilepsi tedavisinde artk kullanlmamaktadr. **Bu bitkinin yaprak ve gvdesi plak elle tutulduunda kontakt fotodermatite yol amaktadr. Ik ve gne varlnda, bitkinin bu ksmlarna dokunulduunda ekzema benzeri cilt reaksiyonlar olumaktadr.
Trke Ad Kenevirotu
Kullanlan Ksm Kurutulmu dii iek durumu (esrar) Kurutulmu toprak st ksmlar, taze ve kurutulmu yapraklar ve gvde Kurutulmu iekler, toprak st ksmlar, kk ve rizomlar Taze veya kurutulmu yaprak veya kkler Toz edilmi tohumlar Kurutulmu ham tohumlar, taze kkler ieklenme zamannda toplanan toprak st ksmlar Taze yapraklar ve gen dal ular Kurutulmu kk ve rizomlar Kurutulmu meyve, yaprakl dal Yumrular Toz edilmi tohumlar
Centella asiatica
Gney-Dou Asya
Trkiyede ss bitkisi, Avrupa ormanlar Ege ve Karadeniz; gney ve gneydou Avrupa, Ortadou, Trkistan ve Kafkaslar Bat-Orta Afrika Birok lkede kltr yaplr; Gney Avrupa Dalar Trakya ve Anadolunun sahil blgeleri Karadeniz Ormanlar, Avrupa Dou Anadolu ve Avrupa Trkiye, Avrupa, ran, in (kltr) Bat ve orta Avrupa Bat-Orta Afrika
Senecio vulgaris
Kanaryaotu
Merkezi sinir sistemi stimlan baz bitkiler Areca catechu Felfelek; Ferfelek; Cevzi fulful Hindistan ve Gney Hint Adalar, Tohumlar Asya ve Gney Afrik lenmi veya Vatan in, Kuzey-Dou Anadolu ilenmemi gen ve Dnyan birok yeri (kltr) yapraklar Brezilya, Meksika, Kolombiya, Etopya, Arabistan (Yemen) Ege ve Karadeniz; gney ve gneydou Avrupa, Ortadou, Trkistan ve Kafkaslar Afrikann tropikal savan kua eitli biimlerde ilenmi tohumlar Taze veya kurutulmu yaprak veya kkler Aacn gvde ve dallarndan yaralama sonucu oluan lateks
Camelia sinensis ay (yeil (=Thea sinensis) veya siyah) Coffea arabica Dictamnus albus** Acacia senegal Kahve Gazelotu; Akgiritotu Arap Zamk Aac
259
Tablo 10.4 Devam
Catha edulis
Etopya, Yemen Madagaskar in, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Trkiye ve Avrupa
Aa yapraklar Kkler
Rhodiola rosea
Rhodiola
Ham tohumlar
Ar: Vcuttaki eitli problemlerin habercisi olan ve hastaya ou durumda sknt veren bir semptomdur (belirtidir). Ar tek bana bir hastalk olmamakla birlikte ou zaman hastalklara elik eden en nemli belirti olarak karmza kmaktadr. Genellikle duyu sinirlerinin ucundaki ar alglayclarn (nosiseptrlerin) eitli faktrler (mekanik bask, kimyasal maddeler, yaralanma, infeksiyon, psikolojik faktrler gibi) ile uyarlmas sonucu oluan eitli tipte arlar vardr. Bunlarn dnda migren gibi oluum nedenei tam olarak anlalmam olan arlar da sz konusudur. Ar genel olarak alt kategoride deerlendirilir: a. Spazmojenik arlar, b. Nropatik arlar, c. Psikosomatik arlar. Spazmojenik arlar, vcudun izgili veya dz kasl yaplarnn spazmlarndan kaynaklanmaktadr. Spazm izgili veya dz kasn iinde yer alan sinir ularna bask yapt iin arya neden olmaktadr. Dz kas spazmlarna bal arlar aslnda i organ arlardr, nk her i organ ya iinde ya da d evresinde dz kas iermektedir. Bu tr arlara visseral (i organlara ilikin) arlar ad da verilmektedir. Visseral arlar genellikle spazmolitik (spazm zc) ila ve bitkiler tarafndan nlenmektedir. Spazmolitik etkili bitkilere rnekler Tablo 10.5de yer almaktadr. Nropatik ar, sinir sistemindeki sinirlerin dorudan hasar grmesinde ortaya kan ardr. Periferik (evresel) veya merkezi sinir sistemindeki sinirlerin hasar grmesi sonucu ortaya kan nropatik ar sreendir. Nropatik arya neden olan birok farkl durum vardr; alkolizm, kanser, baz nrolojik hastalklar, damar hastalklar, sinir skmas, baz enfeksiyon hastalklar (zona gibi), bbrek yetmezlii ve eker hastal gibi. Tedavide esas nropatik arya neden olan etkenin kaldrlmasdr. Bu radikal (esas) tedaviye yardmc olarak veya radikal tedavinin mmkn olamad durumlarda hastann skntsn gidermek iin analjezik (ar kesici) ila ve bitkilerden yararlanlmaktadr. Tablo 10.6 analjezik etkili bitkilere rnekleri iermektedir.
260
Tablo10.5 Spazmolitik etkili bitkiler. *Bamllk yapc zellikleri vardr ve spazmolitik olarak artk kullanlmamaktadr. **Bu bitkinin yaprak ve gvdesi plak elle tutulduunda kontakt fotodermatite yol amaktadr
Latince Ad Trke Ad Yetitii Yerler Achillea millefolium Anethum graveolens Angelica Melaike otu archangelica Atropa belladonna Calendula officinalis Capsicum annum Civanperemi Dereotu Melaike otu; Melekotu Gzelavrat otu Aynisafa; Tbbi nergis; Nerkis; Krmzbiber Baldranotu Gazelotu; Akgiritotu Rezene Kuzey ve Dou Anadolu; Kuzey hari tm Avrupa Trkiyenin birok blgesi (kltr); Akdeniz blgesi, gney Rusya, Avrupa (kltr) Suriye, Hollanda
Kullanlan Ksm Kurutulmu toprak st ksmlar Kurutulmu olgun meyveler Tohumlar,tm bitki
Polonya, Laponya ve Baltk Denizi lkeleri veya kkler Kuzey Anadolu; Orta ve Gney Avrupa, Gneydou Asya, birok lkede kltr yaplr lkemizde ss bitkisi olarak yetitirilir; Orta ve gney Avrupa, kuzey Asya, ABD Gneydou Anadolu, Kayseri, Bursa, vd. (kltr); Meksika ve orta Amerika, dnyann dier yerleri (kltr) Btn Trkiye; Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Amerikann lman blgeleri Yapraklar ve kkler iekli dallar veya toprak st ksmlar Taze veya kurutulmu meyveler Kurutulmu, iekli ve yaprakl dallar
Baldranotu: ok zehirli bir bitkidir, Sokratesin lmne neden olan bitki olarak bilinmektedir. Buna karn eitli yerlerde piirilerek salatas yaplmaktadr. Tehlikeli olmakla beraber piirilince muhtemelen zehirlilii kaybolmaktadr: http://garova.blogspot.com/ 2009/01/baldran-otu-vesalatas.html adresini ziyaret ediniz. Ayrca baknz:http://nacizanebilgi. com/sozluk.php?q=sokrates
Conium maculatum Dictamnus albus** Foeniculum vulgare Griffonia simplicifolia Hyoscyamus niger Matricaria recutita Papaver somniferum* Prunus africana Prunus spinosa Thymus vulgaris Tilia trleri
Ege ve Karadeniz; gney ve gneydou Taze veya kurutulmu Avrupa, Ortadou, Trkistan ve Kafkaslar yaprak veya kkler Meyve ve Kuzey Anadolu; Akdeniz blgesi, ngiltere, tohumlardan elde Almanya, Avusturya, ran, Hindistan, in edilen uucu ya Bat-Orta Afrika Toz edilmi tohumlar Kuru yapraklar, kurutulmu yaprak ve iekler, kurutulmu tohumlar, taze tm iekli bitki iekler veya tm bitki Haha ba Kurutulmu aa gvde kabuklar iekler Toprak st iekler
Banotu
Trkiyede eitli yerler; Avrupa; Bat ve Kuzey Asya Avrupa; Kuzey-Bat Asya; Trkiyede baz yerlerde kltr yaplr Orta Anadolu (snrl kltr); tm dnyada kltr yaplr Tropikal ve subtropikal Afrika Kuzey, Bat ve Gney Anadolu; Akdeniz Blgesi; Geni lde kltr yaplr Kuzey Anadolu Dalar; Dnyada eitli yerlerde
261
Tablo 10.6 Analjezik etkili eitli bitkiler.
Latince Ad Trke Ad Anagallis arvensis Anemone nemorosa Angelica archangelica Armoracia rustica Berberis vulgaris Barsakotu, Slkotu Farekula Beyaz dalalesi Melaike otu; Melekotu Bayrturpu; Eekturpu Amberparis
Yetitii Yerler Avrupa ve Asyada yaygndr Kuzey Laponya ve Akdeniz blgesi hari tm Avrupa Suriye, Hollanda, Polonya, Laponya ve Baltk Denizi lkeleri Vatan Volga-Don blgesidir, ancak Avrupa ve Dnyann her tarafna yaylmtr Kuzey Anadolu; Orta Asyann bir blm; Avrupa Trkiye ve Avrupa, Dnyann btn lman blgeleri (kltr) Ortadou; Trkiye ve Dnyann ou yerinde (kltr) Gneydou Anadolu, Kayseri, Bursa, vd. (kltr); Meksika ve orta Amerika, dnyann dier yerleri (kltr) Kanada ve ABD; Avrupa (kltr) Btn Trkiye; Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Amerikann lman blgeleri Hindistan ve tropik Asya randan gney Sibiryaya kadar olan Asya blgeleri Kuzey Anadolu Dalar (Zigana); Avrupann lman iklim blgeleri; Kuzey Asya Vatan And Dalar. Sri Lanka, Hindistan, Endonezyada kltr yaplr Vatan Avustralya ve Tazmanyadr. Gney Avrupa, Asya ve Afrikann subtropikal blgelerinde de kltr yaplr
Kullanlan Ksm Kurutulmu iekli bitki (kk de dahil) iekli dallar ve toprak st ksmlar Tohumlar, tm bitki veya kkler Taze veya kurutulmu kkleri Meyve ve kk kabuklar Tohumlar Kurutulmu dii iek durumu (esrar) Taze veya kurutulmu meyveler Taze veya kurutulmu kkleri Kurutulmu, iekli ve yaprakl dallar Kuru ve piirilmi rizomlar iekler ve gvdeden szan reine Taze veya kurutulmu rizomlar ve taze toprak st ksmlar Yapraklar Taze ve kurutulmu yapraklar ve dal ularndan elde edilen uucu ya Toprak st ksmlar Yapraklar, iek ular ve ucucu ya Taze veya kurutulmu rizomlar Taze bitki ve sporlar Taze yaprak ve ince dallardan elde edilen uucu ya
Brassica nigra Hardal Bitkisi Cannabis sativa* Capsicum annum Cimicifuga racemosa Conium maculatum Curcuma domestica Kenevirotu
Krmzbiber
Baldranotu Zerdeal
Dorema adrua ammoniacum Dryopteris filix-mas Erythroxylon coca* Eucalyptus globulus Hypericum perforatum Hyssopus officinalis Inula helenium Lycopodium clavatum Melaleuca leucadendra Erkek Ereltiotu Koka Yapra
kaliptus Aac
Binbirdelikotu, Anadolu ve Avrupada yaygndr Sar kantaron Zufaotu Andzotu Gbektozu Gney Avrupa ve Akdeniz blgesi Kuzey ve Dou Anadolu; Avrupa ve Asyann lman blgeleri Dou Avrupa; Kuzey-Dou Anadolu; in; Dnyann birok yeri Avustralyann tropikal blgeleri; Gney Dou Asya
262
Tablo 10.6 Devam
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Melissa officinalis Mentha piperita Oenothera biennis Oulotu Nane Eekotu Akdeniz blgesi Taze veya kurutulmu yapraklar ya da tm bitki
Kltr bitkisidir; Trkiyenin ve Dnyann Toprakst ksmlarndan birok yerinde yetimektedir. elde edilen uucu ya Avrupa ve Asyada yaygndr. Ham tohumlardan elde edilen sabit ya veya ieklenme dneminde taze bitki
Panax ginseng Papaver rhoeas Papaver somniferum* Passiflora incarnata Piper methysticum Piper nigrum Primula veris (sinonim: P. officinalis) Rosmarinus officinalis Ruta graveolens Salix alba
inde yetiir; in, Kore, Japonya ve Rus- Kurutulmu kkler yada kltr yaplr Anadoluda ok yaygndr; Avrupa, Kuzey iekler Afrika, Asya Orta Anadolu (snrl kltr); tm dnyada kltr yaplr stanbul (kltr); Gneydenizi adalar (kltr) Haha ba Taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar Taze rizom ile kkler veya kkleri alnarak kurutulmu rizomlar
Karabiber uhaiei
Vatan Hindistandr, ancak scak yerlerde Olgunlamadan kltr yaplr toplanan meyveler Dou Anadolu (Ar, Erzurum, Kars); Orta Avrupa Gney Anadolu; Rizom, kkler ve iekler Yapraklar, iekler ve ince dallardan elde edilen uucu ya Tm bitki ve bitkiden karlan uucu ya Yapraklar
Biberiye
Sedefotu St
Sempervivum tecto- Herdemtaze, Orta ve gney Avrupa; Bat Asya; Kuzey ieklenmeden nce yaprum Kulakotu Afrika raklar ve yaprak Keilahanas, suyu Nasrotu Syzygium aromati- Karanfil cum Molluca adalar; Tanzanya, Madagaskar, iek tomurcuklar ve Brezilya ve dier tropik blgeler tam olgunlamam (kltr) meyvelerden elde edilen uucu ya Kuzey Anadolu Dalar; Avrupann eitli blgeleri Orta ve Kuzey-Dou Anadolu; Avrupa Gney Anadolu; Akdeniz blgesi (kltr de yaplr) Dou Anadolu ve Avrupa Kkler Kurutulmu iekli bitki (toprak st ksmlar) Soan yapraklar Kurutulmu kk ve rizomlar
Tamus communis Tanacetum vulgare Urginea maritima Valeriana officinalis Veratrum album Verbascum densiflorum
Kuzey Anadolu (Zigana Da); Britanya ha- Rizom ve kkler ri Laponyadan talyaya kadar tm Avrupa Trkiyenin birok blm; Avrupa; As- ieklenme dneminde yann lman blgeleri toprak st ksmlar, kkler ve iekler
263
Tablo 10.7 Gz ve kulak hastalklarda yardmc olarak kullanlan bitkiler. Kaynak: Daha fazla bilgi iin Bkz: http://en.wikipedia.org /wiki/Motion_sickness
Taze, kuru toprak st ksmlar Kuru ve piirilmi rizomlar Meyva ve tohumlar iekli bitki Meyva ve tohumlardan elde edilen uucu ya
Hyoscyamus niger**
Banotu
264
Tablo 10.7 Devam
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Latince Ad Lycopersicon esculentum Mandragora officinarum** Physostigma venenosum*** Pilocarpus microphyllus*** Quercus robur Strychnos nux vomica Vaccinium myrtillus**** Valeriana officinalis** Allium sativum+ Capsicum annum++ Gingko biloba+++ Myrtus communis+ Piper betel+ Zingiber officinalis++ Trke Ad Domates Yetitii Yerler Dnya Akdeniz blgesi Kullanlan Ksm Taze yapraklar veya ieklenme dneminde tm bitki Kurutulmu toprak alt ksmlar, taze bitki veya taze kkler Tohumlar Kurutulmu yapraklar Gen dallarn kurutulmu kabuklar Ham kurutulmu meyva, kurutulmu gvde kabuklar Kuru yapraklar ve ham meyvalar Kurutulmu kk ve rizomlar
Kalabar baklas Bat Afrika, Hindistan ve Gney Amerika (kltr) Yaborandi Sapl mee Kargabken obanzm; Yaban Mersini Kediotu Kuzey-Dou Brezilya Trkiye, Avrupa, n Asya Kafkasya Pakistandan Viyetnama kadar tm Gney-Dou Asya Kuzey Anadolu Dalar, Orta- Kuzey Avrupa, Asya, Amerika Dou Anadolu ve Avrupa Kulak Hastalklar Sarmsak Krmzbiber Gingko, Mabet Aac Mersin Bitkisi Zencefil Dnya Gneydou Anadolu, Meksika ve Orta Amerika Uzakdou (in, Japonya, Kore)
Taze-kuru yumrular ve ya Taze veya kurutulmu meyvalar Taze veya kurutulmu yapraklar
Akdeniz ve Ege Dalar, Yapraklar, ince dallar. Akdenizden Kuzey-Bat Himalayalara kadar olan blge Tropikal Gney Asya, Dou Afrika Vatan Hindistan, birok tropikal blge Kurutulmu yapraklar, kkler ve meyvalar Kkler
*Halk arasnda gece krl veya tavuk karas ad verilen hastala kar etkilidir ve gzn gece grn arttrma zellii vardr. **Bu bitkiler midriyatik (gzbebeini bytc) etkilidir. Bu nedenle gz kamatrc ve gz ii basncn ykseltici etkileri vardr. Bu nedenle glokom (yksek gz tansiyonlu) hastalarn bu bitkileri kullanmas uygun deildir. ***Bu bitkiler miyotik (gzbebeini kltc) etkilidir. Bu nedenle gz ii basncn drc etkileri vardr. Bu nedenle glokomlu hastalarda bu bitkiler tedavi edici olarak kullanlr. ****Bu bitkinin de gece grn arttrma zellii vardr. +Bu bitkiler kulakta antiseptik ve antiinflamatuvar olarak kullanlrlar. ++Hareket hastalna kar kullanlrlar. +++Tinnitusa kar kullanlr.
SIRA SZDE
Grme ilevleriniSZDE SIRA deitiren bitkilerden hangilerinin gz tansiyonu durumunda kullanm uygun deildir?
D N E L ve Koku Duyusu M Burun ile lgili Hastalklar: Koku duyusunun alglanmasndaki bozukluklar aslnda ou durumda rinit (nezle) gibi durumlar sonucunda ortaya kmaktadr. Bu nedenle, rinit tedavisinde kullanlan baz bitkiler Tablo S O R U 10.8de listelenmitir. DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
265
Dokunma Duyusu ile lgili Hastalklar, Ar ve Kant: Kant tpk dokunma duyusu gibi deri ve hemen derinin altnda alglanan normal d bir duyudur. Ar da normal d bir duyudur, ancak genellikle daha derinlerde alglanmaktadr. Arnn daha yzeysel alglanan biimleri genellikle ac ve yanma biiminde tanmlanmaktadr. Kant, ac, yanma ve ar genellikle ilgili o vcut blgesinde yolunda gitmeyen fizyolojik olaylarn habercisidir. Ayrca, lokal anestezik zellikler tayan ar ve dokunma duyusunu yerel biimde ortadan kaldran Erythroxylon coca (Koka) gibi bitkiler bulunmaktadr. Kant alerji veya yzeysel enfeksiyonlar gibi deri hastalklarnn habercisi olabilir. Dier birok tr semptomda olduu gibi elik eden baka belirtilerin olup olmamas kantnn nem derecesini belirlemektedir. Tablo 10.8de antiprritik (kanty nleyen) bitkilere baz rnekler verilmitir.
Latince Ad Trke Ad Yetitii Yerler Kullanlan Ksm
Azaron
Kuzey Anadolu, Gney ve Orta Avrupa, Kuzey Sibirya ABDnin Gneydousu, Gney-Dou Asya Dnyann birok yeri Pirenelerden Kafkaslara kadar
Kurutulmu kk ve rizomlar; ayrca nadiren yapraklar Kkler Yapraklarn uucu ya Tm bitki ve tohumlar
Tablo 10.8 Rinit Tedavisine yardmc olan ve Antiprritik etkili baz Bitkiler. *Bu bitki dnda btn bitkiler lokal kullanm ile kanty nlerler, Thymus vulgaris sistemik (rn., az yoluyla) kullanm ile de antiprritik etkili olmaktadr.
am trleri -
Antiprritik etkili baz bitkiler Anagallis arvensis Barsakotu, Farekula, Slkotu Lycopodium clavatum Oenothera biennis Gbektozu Eekotu Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Gney Afrika Kurutulmu iekli toprak st ksmlar
Dou Avrupa, Taze bitki ve sporlar Kuzey-Dou Anadolu, in Avrupa ve Asya Ham tohumlarn sabit ya, ieklenme dneminde taze bitkiymus vulgaris* Toprak st Tohum d kabuklar (kepek)
Trkiye, Avrupa, Asyann ieklenme dnemi toprakst lman blgeleri ksmlar, kkler ve iekler
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii
266
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
davisinde yardmc olarak kullanlan bitkilere rnekler Tablo 10.9de verilmitir. Artrit tedavisinde analjezik etkili bitkilerden de yararlanlmaktadr (Bkz. Tablo 10.6). K T A P Gut Hastal: Eklemlerde rik asit kristalleri toplanmasna bal olarak gelien ve sabaha kar belirginleen arlar ile karakterize bir artrit trdr. Bu hastaln tedavisinde ar kesici bitkilere (Tablo10.6) ek olarak Tablo 10.9de yer alan baz TELEVZYON bitkiler kullanlr. Bu bitkilerin bazlar diretik (idrar sktrc) etkileri nedeniyle vcuttan rik asit atlmn hzlandrmaktadr.
N T E iin Daha fazla bilgi R N E Tbknz.: http://en.wikipedia.org/wiki/Gout.
AMALARIMIZ
NTERNET
Kas Kramplar: izgili kaslardaki yorgunluklar ve/veya kaslardaki kan dolam bozukluklar ve yetersiz oksijenlenme durumlar kas kramplarn tetiklemektedir. Bu durumda kaslar kaslm durumda kalmaktadr. Kas gevetici zellie sahip bitkiler bu durumlarda kullanlmaktadr (Tablo 10.9). Feller: Kaslara komut ileten hareket sinirlerinin ilev yitirmesi veya sinir kas kavandaki uyar iletiminin olmamas sonucu geici veya kalc kas hareketsizliidir. Kalc fellerin en nemli oluum nedenlerinden birisi de beyinde belli bir blgede serebrovaskler yetmezlik sonucu beyin enfarkts veya fiziksel travmadr. Bu hastalk iin kullanlan bitki says fazla deildir (Tablo 10.9).
Tablo 10.9 Artrit, Gut hastal, Kas kramplar ve Fel tedavisinde yardmc olarak kullanlan baz bitkiler. Latince Ad Allium sativum Berberis vulgaris Aesculus hippocastanum Origanum vulgare Urtica dioica Nasturtium officinale Trke Ad Yetitii Yerler Sarmsak Amberparis Atkestanesi stanbul Kekii Isrgan Suteresi Dnyann birok yeri Kullanlan Ksm Taze-kuru yumrular ve ya
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kk kabuklar Trkiye ve Dnyann birok yeri Tohum, Yaprak, Tohum ya Trakya, Bat-Gney Anadolu, Asya, iekli bitki, Avrupa, Kuzey Afrika yaprak uucu ya Trkiye, Dnyann lman blgeleri Taze, kuru iekli bitki, kkler Anadolu, Antalya, Mersin (kltr), Dnyann birok yeri Gut hastal ieklenme dneminde toplanan bitkinin toprak st ksmlar Toprak st ksmlar Bitkinin tm ksmlar Taze veya kurutulmu kkleri Yapraklar ve kkler
Aegopodium podagraria Apium graveolens Armoracia rustica Atropa belladonna Avena sativa Berberis vulgaris
Avrupa ve Bat Asya Trkiye(kltr), Dnya Vatan Volga-Don blgesidir, Avrupa ve Dnyann her tarafna yaylmtr Kuzey Anadolu, Orta ve Gney Avrupa, Gneydou Asya Avrupa ve Anadolu (kltr)
Taze, kuru toprak st ksmlar Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kk kabuklar
267
Tablo 10.9 Devam
Meyve, tohum ve ieklerden hazrlanan uucu ya Taze iekler, Kurutulmu ham tohumlar, Yumrular Toprak st ksmlar Kozalaklar ve kozalaklardan elde edilen uucu ya Tm bitki ve tohumlar Rizom, kkler ve iekler Yapraklar Kkler Kurutulmu iekli bitki Kuru toprak st ksm, rizom, kk Kurutulmu yapraklar ve ham meyveler, taze ham meyveler Rizom ve kkler
Colchicum autumnale Hypericum perforatum Juniperus communis Myrrhis odorata Primula veris (sinonim: P. officinalis) Salix alba Tamus communis Tanacetum vulgare Taraxacum officinale Vaccinium myrtillus Veratrum album Aesculus hippocastanum Berberis vulgaris Capsicum annum Mentha piperita Primula veris (sinonim: P. officinalis) Ruta graveolens Tanacetum vulgare Digitalis purpurea Origanum majorana Moringa oleifera
Acidem
Ard
Trakya, Orta Avrupa, Kuzay Afrika, Kuzay Asya Pirenelerden Kafkaslara kadar Dou Anadolu (Ar, Erzurum, Kars), Orta Avrupa Anadolu, Orta ve Gney Avrupa Kuzey Anadolu Dalar, Avrupann eitli blgeleri Orta ve Kuzey-Dou Anadolu, Avrupa Avrupa ve Asyann lman iklim blgeleri Kuzey Anadolu Dalar; Orta ve Kuzey Avrupa; Asya; Kuzey Amerika Kuzey Anadolu, Laponyadan talyaya kadar tm Avrupa Kas kramplar Trkiye, Dnyann birok yeri
uhaiei
Taze veya kurutulmu meyveler Toprak st ksmn uucu ya Rizom, kkler ve iekler Bitki, bitkinin uucu ya Kurutulmu iekli bitki Yapraklar Toprak st ksmlar Yaprak, gvde kabuu, tohum, kk
Sedefotu Solucanotu
Trkiye Orta ve Kuzey-Dou Anadolu, Avrupa Fel Orta ve Bat Avrupa Almanya (kltr), Gneydou Akdeniz Hindistan
Ykskotu -
268
SIRA SZDE
SIRA SZDE Fel tedavisinde kullanlan bitkilerden hangisi Gneydou Akdeniz blgesinde yetimektedir?
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
DN TE R N E TM NEL
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
D Sindirim vcut N E L Mgerekli besinlerin alnp, uygun biimde ilenmesi ve kullanliin mak zere hazr duruma getirilmesi demektir. Kullanlamayan besin eleri belli S O R U llerde depolanmaktadr. Sindirim azda balar, yemek borusu, mide, ince ve kaln barsaklarda besinler mekanik ve kimyasal deiimler geirerek kullanlmaya hazr hale getirilir.T Bu arada kimyasal dnmleri salamak zere eitli salglar DKKA sindirim kanalna karmaktadr: Azda tkrk bezleri tarafndan salglanan tkrk, hem besinlerin slanmasn salamakta hem de niasta vb. karbohidratlarn sindirimini SIRA SZDE balatmaktadr. Midede salglanan asit ve pepsin proteinlerin sindirimini balatmaktadr. Pankreastan salglanan enzimler ise protein, karbohidrat ve yalarn sindirimini salamaktadr. Karacierde yaplan ve safra kesesinden salnan AMALARIMIZ safra yalarn emilimini kolaylatrmaktadr. nce barsaklara ulaan besin eleri artk buradan emilime hazr duruma gelmektedir. Kaln barsaklarda besin elerinin saprofit rkl ilemlerle dnmesi ve barsak ierii suyunun emilmesi K T A P salanmaktadr. Bu sistemin iinde herhangi bir yerde hastalk oluabilmekte ve bunlarn tedavilerinde hem ilalardan hem de bitkilerden yararlanmak mmkn olabilmektedir. Hazmszlk genellikle bu salglarn azl ve/veya besin eleriTELEV ZYON nin mide-barsak kanalnda ksa sre kalmas sonucu ortaya kmaktadr. SIRA SZDE Tkrk Salgsn Arttran Bitkiler: Tablo 10.10 tkrk salgsn arttran baz bitkileri zetlemektedir. Bu salgnn artmas hem besinlerin sindirilmesini hem de NEE M DN E R N L T yemek yemeTeyleminin daha kolay olmasn salar. Midede Hiperasiditeye Kar Kullanlan Bitkiler: Midede HCl ( Hidroklorik asit) asit salgs yine mideden salglanan pepsin enziminin aktif durumda bulunmaS O R U s iin gereklidir. Bu sayede pepsin proteinlerin paralanmasn salamaktadr. Ancak, bu asit salgsnn fazlal dier baz faktrlerin de yardmyla uzun vadede eDK AT itli problemlereK yol amaktadr: Gastrit (Mide iltihab), mide ve dodenum (on iki parmak barsa) lserleri. Mide asit salgsn azaltan baz bitkiler Tablo 10.10da verilmitir. SIRA SZDE Gastrik ve Duodenal lserler: Mide ve onikiparmak barsa lserlerinin sebepleri arasnda midenin hiperasiditesi yer almaktadr, ancak bu tek bana yeterli deildir. AMALARIMIZ Bunun yannda midede Camphylobacter pylori, Helicobacter pylori gibi bakterilerin varl hastann maruz kald psikolojik stres durumlar gibi ilave faktrlerde lser nedenleri arasnda yer alr. Belirtilen bakterilerin midede varlnn K T A P saptanmas halinde antibiyotik ve yannda kuvvetli antilser etkili ilalarn kullanlmas gerekmektedir. Bu durumda sadece bitkilerle tedavi yetersiz kalabilmektedir. Tablo 10.10 gastrik ve duodenal lser tedavilerinde yardmc olarak kullanlan baTELEVZYON z bitkileri listelemektedir. Hi kukusuz, mide asit salgsn azaltan bitkiler de bu balamda yarar salayacaktr.
NTERNET
269
Tablo 10.10 Tkrk salgsn arttran ve mide asit salgsn azaltan ve lser tedavisinde yardmc olarak kullanlan bitkiler.
Yetitii Yerler Avrupa, Kafkasya Antil adalar, Karaipler Tropik Gney Asya
Mide asit salgsn azaltan Berberis vulgaris Betonica officinalis Filipendula ulmeria Gelsemium pervirens Orchis trleri Atropa belladonna Amberparis Kestere ayrkraliesi; Keisakal; Tekesakal sem- Yasemin Salep Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyva ve kk kabuklar Avrupa Kuzey ve Gney Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Amerika ABDnin gneyi, Meksika Toprak st ksmlar Kuru iekler, kuru iekli bitki, taze toprak alt ksmlar Kkler
Gzelavrat otu Kuzey Anadolu, Orta ve Gney Av- Yapraklar ve kkler rupa, Gneydou Asya Orta ve Bat Avrupa Yapraklar
Digitalis purpurea Ykskotu Papaver somniferum* Brassica oleracea Acorus calamus Afyon Lahana Eir
Orta Anadolu (snrl kltr), tm Haha ba dnya (kltr) Tm dnya (kltr) Taze yapraklar, taze yaprak suyu
Sapanca, Yeniaa, Beyehir glleri, Rizomlar tm dnya Gney-Dou ve Dou Anadolu, G- Kkler, kklerden ney Avrupa, Gney-Bat Asya edilen ekstre Kuzey-Dou ve Kuzey Afrika, Hin- Kurutulmu yapraklar distan, Pakistan, Seylan, Gney Anadolu (snrl kltr) Atlantik okyonusu (ABDden (ngiltereye kadar yetitirilir) Yapkan diskinden ayrlan alg talluslar
Karagen; Denizkadayf
Aynisafa; Tbbi Trkiye, Orta ve gney Avrupa, ku- iekli dallar veya nergis; Nerkis; zey Asya, ABD toprakst ksmlar Ayvadana Papaya Kuzey ve Dou Anadolu, Asya, Kuzey Amerika ve Avrupa Kkler
Hazmszla Kar Kullanlan Bitkiler: Hazmszlk mide asit ve/veya enzim aktivitesinde azalma, gastrointesinal hareketlerde azalma gibi nedenlere bal olarak gelien bir tablodur. Birok bitki hazmszla kar kullanlmaktadr (Tablo 10.11).
270
Tablo10.11 Hazmszla kar kullanlan baz bitkiler.
Kullanlan Ksm
Sapanca, Yeniaa, Beyehir glleri; Rizomlar Tm dnyada yaygndr Dnyann birok yerinde yetistirilir Taze ve kurutulmu yumrular ve bu yumrulardan elde edilen ya Trkiyenin birok blgesi (kltr); Kurutulmu olgun Akdeniz blgesi, gney Rusya, meyveler Avrupa (kltr) Suriye, Hollanda, Polonya, Japonya Tohumlar, tm bitki ve Baltk Denizi lkeleri veya kkler Kuzey Anadolu; Orta Asyann bir Meyve ve kk kabuklar blm; Avrupa Avrupann eitli yerleri Toprak st ksmlar
Dereotu
Melaikeotu; Melekotu
Berberis vulgaris Amberparis Betonica officinalis Carum carvi Kestere Frenk Kimyonu Turun
Dou Anadolu; Avrupa; Sibirya; Mo- Olgun meyveler ve olistan; Kafkasya; dnyada meyvelerden elde edilen yaygn kltr yaplr uucu ya Btn Akdeniz blgesi lkeleri Meyve, tohum ve ieklerden hazrlanan uucu ya Toprak st ksmlar; zellikle st krpe ksm
Citrus aurantium Cnicus benedictus Coriandrum sativum Cuminum cyminum Curcuma xanthorrhizia Cynara scolymus Dictamnus albus** Elettaria cardamomum Eucalyptus globulus
Gney Hindistan ve Sri Lanka; Gu- Tohum veya olgunlamam atamala ve Gney-Dou Asya ve meyvelerden elde (kltr) edilen ya Orta Anadolu; Trkistan; Msr; bir- Ham ve kurutulmu meyve ok yerde kltr yaplr ve bundan elde edilen uucu ya Uzakdou Trkiyede ve Dnyada yaygn (kltr); Rizomlar Yapraklar veya toprak st ksmlar
Kimyon
Enginar
Gazelotu; Ak- Ege ve Karadeniz; gney ve gney- Taze veya kurutulmu giritotu dou Avrupa, Ortadou, Trkistan yaprak veya kkler ve Kafkaslar Kakule Gney Hindistan ve Sri Lanka; Gu- Tohum veya yeni atamala ve Gney-Dou Asyada kl- olgunlam meyvelerden tr yaplr elde edilen uucu ya Vatan Avustralya ve Tazmanyadr. Taze ve kurutulmu yaprakGney Avrupa, Asya ve Afrikann lar ve dal ularndan elde subtropikal blgelerinde de kltr edilen uucu ya yaplr Kurutulmu iekler; kurutulmu iekli bitki; taze toprak alt ksmlar
kaliptus Aac
Filipendula ulmeria
ayrkraliesi; Kuzey ve Gney Avrupa; Kuzey Kei sakal; Asya; Kuzey Amerika Tekesakal
271
Tablo 10.11 Devam
Latince Ad Foeniculum vulgare Gelsemium sempervirens Lavandula angustifolia Malus domestica Moringa oleifera Ocimum basilicum
Kullanlan Ksm
Kuzey Anadolu; Akdeniz blgesi, Meyve ve tohumlardan ngiltere, Almanya, Avusturya, ran, elde edilen uucu ya Hindistan, in ABDnin gneyi, Meksika Kkler
Yasemin Lavanta
Trkiyede ss bitkisidir, Akdeniz Taze iek ve iekli blgesi ve gney Avrupa dalarndan elde edilen (kltr de yaplr) uucu ya Dnyann birok yeri Hindistan Gney Anadolu (kltr); Hindistan Kurutulmu meyve dilimleri, iek durumlar Yaprak, gvde kabuu, tohumlar, kkler Taze ya da kurutulmu toprak st ksmlar; uucu ya
Elma Fesleen
Orchis trleri
Salep
Gney-Bat ve Kuzey Anadolu; Or- Toprakalt yumrular ta ve Gney Avrupa Akdeniz blgesi; Avrupa; Orta As- Ham ve kurutulmu ya; Hindistan, in, Japonya meyvelerden retilen uucu ya Tm dnyada yaygn olarak retilir Dip kltr ile elde edilmi, acl alnm olgun maya Kurutulmu toprak st ksmlar; rizom ve kkler
tah Artrclar ve tah Azaltclar: tah art ve azalmas sadece sindirim sistemi ile balantl deildir. Ayrca, merkezi sinir sistemi ve otonom sinirlerin de dzenleyici rol vardr. Ancak, sonu yemek yeme eylemi ile balantl olduu iin bu konu iinde ele alnmtr. Kaektik (ar zayf) kiiler iin itah ac bitkiler nem tamaktadr. Bu kiiler, eitli nedenlerle normalin altnda besin tkettiklerinden vcut arlklar da normalin altndadr. Tablo 10.12de itah arttrc baz bitkiler yer almaktadr. tah azalmas ise fazla yemek yiyerek ar kilo alan ve normalin zerinde vcut arl olan (obez) kiilerlerin daha az yemek yemesi iin istenen bir durumdur. Dier bir deyile bu tr bitkiler ounlukla vcut arln azaltmak amacyla kullanlrlar. Bunlarn bir ksm itah merkezini etkileyerek ackma duygusunu basklarken, dier bir blm mide-barsak kanalnda ierek doygunluk duygusu oluturur. Ayrca, baz bitki trlerinin metabolizmay hzlandrma zellii de vardr. Tablo 10.12de itah azaltan ve kilo verdiren baz bitkiler listelenmitir.
272
Tablo 10.12 tah arttran, azaltan ve kilo verdiren baz bitkiler.
Latince Ad Angelica archangelica Apium graveolens Berberis vulgaris Carum carvi Citrus aurantium Cnicus benedictus Coriandrum sativum
Trke Ad Melaike otu; Melekotu Kereviz Amberparis Frenk Kimyonu Turun Mbarek dikeni Kakule
Yetitii Yerler Suriye, Hollanda, Polonya, Laponya ve Baltk Denizi lkeleri Trkiye (kltr)ve Dnya Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Dou Anadolu, Avrupa, Sibirya, Moolistan, Kafkasya Akdeniz blgesi lkeleri Anadoluda kurak yerler Gney Hindistan ve Sri Lanka, Guatamala ve Gney-Dou Asya
Kullanlan Ksm Tohum, tm bitki veya kk Bitkinin tm ksmlar Meyve ve kk kabuklar Olgun meyveler ve uucu ya Meyve, tohum, iek uucu ya Toprak st ksmlar Tohum veya olgunlamam meyvelerden elde edilen ya Ham, kuru meyve ve uucu ya Kuru ve piirilmi rizomlar Rizomlar Taze - kuru yapraklar ve dal ularndan elde edilen uucu ya Kkler Kozalaklar ve kozalaklardan elde edilen uucu ya Taze iek ve iekli dalarn uucu ya ieklenme dneminde toplanan bitkinin toprak st ksmlar Kurutulmu kkler Yaprak, iek, ince dallarn uucu ya Dip kltr ile elde edilmi, acl alnm olgun maya Toprak st ksm, rizom, kk Kk
Cuminum cyminum Curcuma domestica Curcuma xanthorrhizia Eucalyptus globulus Gentiana lutea Juniperus communis Lavandula angustifolia Nasturtium officinale Panax ginseng Rosmarinus officinalis Saccha romyces cerevisiae Taraxacum officinale Zingibar officinalis
Orta Anadolu, Trkistan, Msr Hindistan ve tropik Asya Uzakdou Avustralya, Tazmanya. Gney Avrupa, Asya - Afrika (kltr) Bursa, demi, Orta ve Gney Avrupa Dalar Trakya, Orta Avrupa, Kuzey Afrika, Kuzey Asya Trkiye, Akdeniz blgesi ve Gney Avrupa (kltr) Anadolu, Antalya, Mersin (kltr), Dnyann birok yeri in, Kore, Japonya ve Rusya Gney Anadolu Tm dnya
Lavanta Suteresi
Karahindiba Zencefil
273
Tablo 10.12 Devam
tah azaltan ve kilo verdiren Ananas comosus Ananas Hawai, Japonya, Tayvan Togo, Sierra Leone, Angola, Baz tropikal blgelerde kltr Meyveler
Cola acuminata
Tohumlar
Fucus versiculosus
Kuzey denizi, Bat BalTaze veya kurutulmu tk, Pasifik ve Atlantik talluslar sahilleri Anadolu, Avrupa, Asya Gney Afrika, Namibia Kuzey Atlantik sahilleri Kaliforniya ve ili sahilleri Gneydenizi adalar (kltr) Kuru kk veya taze iekli bitki Toprak st ksmlar Gvde benzeri talluslar Talluslar Taze rizom ile kk veya kkleri alnarak kurutulmu rizomlar
SIRA SZDE ieklenme zaman toplanan toprak st ksmlar SIRA SZDE
Sukaranfili Kelp -
Piper methysticum
Kava
DNELM S O R U
Mide bulants ve Kusma: Mide bulants ve kusma, mide-barsak kanalnn irritasyonu (tahrii) sonucu olabilecei gibi beyinde baz merkezlerin uyarlmas soDKKAT nucu ortaya kabilmektedir. Mide bulants ve kusmaya kar kullanlan baz bitkiler Tablo 10.13de listelenmitir. SIRA SZDE Diyareye (shale) kar kullanlan bitkiler: Dk ieriinde su miktarnn ve gn iindeki dklama saysn artt bir durumdur. Mikrobik enfeksiyonlara bal olmayan ve hafif diyare durumlarnda baz bitkiler yararl olmaktadr. MikAMALARIMIZ robik enfeksiyona bal diyare durumlarnda tedavi iin antimikrobiyal bir ilacn kullanm esastr. iddetli diyarelerde vcudun su ve mineral kaybnn karlanmas gerekmektedir. Bu kayplar zellikle kk ocuklarda daha ciddi sonulara K T A P yol amakta ve tm dnyada nemli sayda bebek lmne yol amaktadr. Su ve mineral ann karlanmas iin oral rehidrasyon tedavisi gerekmektedir. Bu yolla azdan vcudun su ve mineral eksii kapatlr ve oluan dehidratasyon nTELEVZYON lenmi olur. Tablo 10.13 antidiyareik (diyare nleyici) olarak kullanlan bitkilere rnekleri iermektedir.
NTERNET shal konusu ile ilgili daha fazla bilgi iin bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0shal.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
274
Tablo 10.13 Mide bulants ve kusmaya kar kullanlan ve diyare nleyen baz bitkiler. Kaynak: Daha fazla bilgi iin bknz.: http://tr.wikipedia.or g/wiki/Helleborus
Latince Ad Achillea ptarmica Cannabis sativa* Helleborus niger Helleborus viridis** Mentha piperita
Ortadou, Trkiye, Dnyann Kurutulmu dii iek ou yerinde (kltr) durumu (esrar) Gney-Orta ormanlar Gney-Orta Avrupa ormanlar Trkiye ve Dnya (kltr) Avrupa Kuru, taze toprak alt ksmlar Kuru, taze toprak alt ksmlar Toprakst uucu ya ksmn
Anadolu (kltr), Bat Asya ve Ham meyve dnyann birok yeri (kltr) Diyare nleyen Kuzey Anadolu, Orta Asya, Meyve Avrupa kabuklar Avrupann eitli yerleri ve kk
Amberparis Kestere
in. Kuzey-Dou Camelia sinensis (=Thea ay (yeil veya Vatan ve Dnyann birok lenmi Anadolu ilenmemi sinensis) siyah) yeri (kltr) yapraklar Chondrus crispus Coffea arabica Curcuma domestica Malus domestica Moringa oleifera Myrtus communis Orchis trleri Papaver somniferum Prunus spinosa Punica granatum Quercus robur Ruta graveolens Viscum album Karagen; Denizkadayf Kahve Zerdeal Elma Mersin Bitkisi Salep Afyon akal erii Nar Sapl mee Sedefotu ekem, kseotu
Atlantik okyonusu (ABDden Yapkan diskinden (ngiltereye kadar yetitirilir) ayrlan alg talluslar Brezilya, Meksika, Kolombiya, lenmi tohum Etopya, Arabistan (Yemen) Hindistan ve tropik Asya Dnyann birok yeri Hindistan Kuru ve rizomlar piirilmi
Kuru meyve dilimleri, iek durumlar Yaprak, gvde kabuu, tohumlar, kkler
Akdeniz ve Ege Dalar, Akdenizden Kuzey-Bat Yapraklar, ince dallar Himalayalara kadar olan blge Gney-Bat ve Kuzey Anadolu, Orta ve Gney Toprak alt yumrular Avrupa Orta Anadolu (snrl kltr), Haha ba tm dnya (kltr) Kuzey, Bat Anadolu ve Gney iekler
gvde kabuu, Akdeniz lkeleri, Gney Asya, Aaiek, meyve veya kk, in, Gney Afrika meyve kabuklar Trkiye, Avrupa, n Asya, Gen dallarn kuru Kafkasya kabuklar Trkiye Trkiye, Avrupa, ran, in Tm bitki ve uucu ya Kuru meyve yaprakl dallar veya
*Bamllk oluturduu iin bu amala srekli kullanlmamaldr.**Eskiden ok kullanlrd, ancak bitki ok zehirli olduu iin artk bu amala kullanlmamaktadr.
Konstipasyon (Kabzlk) nleyici bitkiler: shalin tam tersi bir durumdur. Dk ieriindeki svnn miktarnn ve dklama saysnn dt bir durumdur.
275
Tedavisi yaplmaz ise barsak tkanmasna kadar ilerleyen durumlar olabilir. Yallarda olduka nemli bir problemdir. Bitkiler arasnda olduka kuvvetli laksatif ve prgatif (yumuatc ve mshil) etkiye sahip olanlar vardr (Tablo 10.14). Kolit: Kaln barsaklarn kolon ksmnda oluan iltihap demektir. Bu hastalkta iddetli arlar olumaktadr (Tablo 10. 14). Karacier ve safra yollar hastalklarnda kullanlanlar: Karacier ve safra yollarnn ok eitli hastalklar vardr. Bu grupta yer alan bitkiler, daha ok safra salglatc (koleretik) ve karacier koruyucu (hepatoprotektif) etkileri ile hastalklarn iyilemesine yardmc olmaktadr (Tablo 10.14). Pankreas yetmezlii: Bu grupta yer alan bitkiler pankreasn ekzokrin (amilaz, lipaz, tripsin gibi enzimler) ve/veya endokrin (inslin, glukagon, somatostatin) salnmlarn dzenlemektedir. Endokrin sekresyonu dzenleyen bitkilerin eker hastal (diabetes mellitus) durmunda da kullanm sz konusudur (Tablo 10.14).
Latince Ad Aloe barbadenisis Aloe capensis Aloe vera Avena sativa Calendula officinalis Fraxinus ornus Glycyrrhiza glabra Linum usitatissimum Rhamnus catharticus Rhamnus frangula Rhamnus purshiana Ricinus communis Trke Ad Aloe Aloe Aloe; Sarsabr* Yulaf Aynisafa; Tbbi nergis; Nerkis; Manna; Kudrethelvas Meyan Keten Akdiken Barut Aac Kaskarasagrada Hintya Bitkisi Avrupa ve Anadolu (kltr) Trkiye, Orta-Gney Avrupa, Kuzey Asya, ABD Taze, kuru toprak st ksmlar iekli dallar, toprak st ksmlar Yetitii Yerler Kullanlan Ksm Tablo 10.14 Konstipasyon nleyen, kolit, karacier ve safra yollar hastalklarnda ve pankreas yetmezliinde yardmc olarak kullanlan baz bitkiler.
Gney-Bat Anadolu, Sudan, Yapraktan elde edilen Arabistan, Kuzey Afrika, kuru usare Gney Akdeniz lkeleri
Bat Anadolu, Gney Avrupa, Gvdeden elde edilen talya (kltr) usare Gney-Dou ve Dou Anadolu,Gney Avrupa, Gney-Bat Asya Ilman ve tropikal blgeler Kk ve kk ekstresi Tohum, tohum ya
Kuzey Anadolu, Avrupa, Bat Taze veya kurutulmu Asya, Kuzey Afrika meyveler Kuzey ve Orta Anadolu Aa gvde ve dal dalar, Bat Asya, Kafkasya kabuklar Kuzey Amerika, Kanada, Gvde ve dal kabuklar Dou Afrika Hindistan, Akdeniz blgesi, Tohumun sabit ya baz tropikal ve subtropikal blgeler Tm dnya Kolit Dip kltr ile elde edilmi, acl alnm olgun maya Bitkinin tm
Bidens tripartita Ceratonia siliqua Ipomoea purga (Exogonium Purga) Hamamelis virginiana Acacia catechu Ferula Assa-foetida Mentha piperita
Rize, Avrupa
Akdeniz blgesi, Gney-Dou Meyve ve aa kabuu Avrupa, Bat Asya Gney ve Orta Amerika, Kuru yumrular Meksika, Jamaika Yaprak, gvde kabuklar, kk ve bunlarn distilast
Hamamelis, Sihirli Kuzey Amerika Atlantik Ceviz, Cad blgesi Fnd Kau eytantersi Nane Tropikal blgeler -
subtropikal Bitkinin ekstresi Kklerden elde edilen usare Toprakst ksmn uucu ya
276
Tablo 10.14 Devam
Karacier ve safra yollar Armoracia rustica Atropa belladonna Bayrturpu; Eekturpu Gzelavrat otu Vatan Volga-Don blgesi, Taze, kuru kk Avrupa ve Dnyaya yaylm Kuzey Anadolu, Orta ve Gney Avrupa, Gneydou Asya Yaprak, kk
Amberparis Enginar
Kuzey Anadolu, Orta Asya, Meyve ve kk Avrupa kabuklar Uzakdou Rizomlar Trkiye ve Dnya (kltr)
Yaprak, toprak st ksmlar kaliptus Aac Avustralya, Tazmanya. Taze, kuru yaprak ve Gney Avrupa, Asya, Afrika dal ularnn uucu (kltr) ya Binbirdelikotu, Sar Anadolu ve Avrupa Toprak st kantaron ksmlar Nane Zeytin Trkiye ve Dnya (kltr) Toprak st ksmn uucu ya
Gney Avrupa, Akdenizden Yaprak, Yaprakl ran ve Kafkaslara kadar ince dal, ham birok yer meyvelerin ya Trkiye Trkiye ve Avrupa Avrupa-Asyann lman blgeleri Pankreas yetmezlii Hawai, Japonya, Tayvan Tm bitki ve uucu ya Ham tohumlar Toprak st ksm, rizom, kk Meyvalar
Ananas comosus Carica papaya Haronga madagascariensis Petasites hybridus (P. officinalis) Syzygium cumini
Ananas Papaya -
Dnyann tropikal blgeleri Yapraklar ve meyveler Madagaskar ve Dou Afrika Aa gvde kabuu ve yapraklar Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Yaprak, toprak alt Amerikann baz yerleri st ksmlar, tm bitki* Dou Hindo-Malaya, in, Kuru gvde-dal Avustralya, Antiller (kltr) kabuu, tohum ekirdei (ezilmi, maserat)
Vebaotu, Kelotu
277
Koroner yetmezlik (Anjina pektoris): Kalbi besleyen koroner damarlarn daralmas sonucu ortaya kar. Daralmann ilerlemesi ve damarlarn tkanmas durumunda lmcl olan kalp enfarkts tablosu geliir. Hipertansiyon: Kan basncnn ykseldii bir durumdur ve kan-doku aras madde alverilerinin bozulmas anlamna gelmektedir. Bu durum uzun vadede dokularn zarar grmesine neden olarak baka hastalklarn gelimesine katk salar. Kan basncnn ykselmesinin iki temel nedeni vardr: Ya kalp almas bozulmutur, gereinden hzl ve kuvvetli atm yapar; ya da damarlar bzlmtr ve/veya gevemesinde problem vardr. Arteroskleroz (damar sertlii) geliimi de bu noktada en nemli hazrlayc nedendir. Ancak, bu belirtilen faktrlerde oluan deiimlerin nedeni ve oluum ekli tam olarak belli olmadndan hipertansiyonun neden(ler)i tam olarak anlalm deildir. eitli bitkiler hipertansiyon tedavisinde yardmc olarak kullanlmaktadr (Tablo 10.15).
Latince Ad Adonis vernalis Trke Ad Keklikotu Yetitii Yerler Kuzey - Dou Avrupa, Sibirya Kuzey Anadolu, Orta - Gney Avrupa, Gneydou Asya in, Japonya, Gney-dou Asya Trkiye, Avrupa ormanlar Gney Anadolu, Akdeniz blgesi Kardiyak yetmezlikler Adonis vernalis Ammi visnaga Keklikotu Diotu Kuzey - Dou Avrupa, Sibirya Trkiye, Yakndou, Akdeniz, Yendnya lkeleri (kltr) Avrupa ve Orta Asya Kuzey Anadolu, Orta ve Gney Avrupa, Gneydou Asya in, Japonya, Gney-dou Asya Trkiye, Avrupa ormanlar Orta ve Bat Avrupa Dou Anadolu, Orta Avrupa Tropik Afrika Gney Anadolu, Akdeniz blgesi iekli toprak st ksmlar Meyveler Toprak alt ksmlar, yaprak, iek ve ieklerin uucu ya Yaprak, kk Kullanlan Ksm iekli toprak st ksmlar Yaprak, kk Tablo 10.15 Kardiyak aritmilere, kardiyak yetmezliklere kar, anjina pektoris ve hipertansiyonda yardmc olarak kullanlan baz bitkiler.
Gzelavrat otu
Odunun uucu ya Kuru iek, toprak st ksmlar, kk, rizom Soan yapraklar
Arnica montana
Dakzgz
Atropa belladonna Cinnamomum camphora Convallaria majalis Digitalis purpurea Primula veris (P. officinalis) Strophantus trleri Urginea maritima
Gzelavrat otu
Odunun uucu ya Kuru iek, toprak st ksmlar, kk, rizomlar Yapraklar Rizom, kk, iek Ham tohum Soan yapraklar
278
Tablo 10.15 Devam
Anjina pektoris Allium cepa Ammi visnaga Soan Diotu Trkiye ve Dnya (kltr) Trkiye, Yakndou, Akdeniz; Yendnya lkeleri (kltr) Avrupa ve Orta Asya Toprak alt soan Meyveler
Arnica montana
Dakzgz
Toprak alt ksm, yaprak, iek ve ieklerin uucu ya Kuru kk ve rizomlar, nadiren yaprak Toprak st - alt ksmlar Kk
Asarum europeum
Azaron
Kuzey Anadolu, Gney ve Orta Avrupa, Kuzey Sibirya Kuzey Anadolu, Avrupa, Ilman Asya blgeleri ABDnin Gneydousu, Gney-Dou Asya Hipertansiyon Trkiye ve Dnya (kltr) Dnyann birok yeri Kuzey Anadolu, Avrupa, Ilman Asya blgeleri Orta ve Bat Avrupa Gney Afrika, Namibia Kaliforniya ve ili sahilleri Akdeniz blgesi ABDnin Gneydousu, Gney-Dou Asya Hindistan, Hindiin, Borneo, Sri Lanka ve Sumatra Orta-Gney Amerika, Antalya, Akdeniz ve Gney Avrupa Tropik Afrika Trkiye, Avrupa, ran, in
Krlangotu -
Allium cepa Allium sativum Chelidonium majus Digitalis purpurea Hoodia gordonii Macrocystis pyrifera Melissa officinalis Pueraria lobata Rauwolfia serpentina
Toprak alt soan Taze-kuru yumrular ve ya Toprak st - alt ksmlar Yapraklar Toprak st ksmlar Talluslar Taze-kuru yaprak, tm bitki Kkler Kuru kk
Schinus molle
Yalanc biber
Yaprak, gvde kabuu, meyveler, reinesi Ham tohum Kuru meyve, yaprakl dallar
ekem, kseotu
Hiperkolesterolemi/Hiperlipidemi ve Arterosklerozis: Hiperkolesterolemi kanda kolesterol dzeylerinin; hiperlipidemi kanda ya asitlerinin ykseldii durumlardr. Kanda lipit profilinin bozulmas damar duvarlarnda kolesterolce zengin topaklarn birikmesine yol aar. Bunlara aterom ad verilir. Ateromlarn saynn ve byklklerinin artmas damar eperlerinin daralmasna ve damar esnekliinin dmesine yol aar. Uzun vadede bu hipertansiyon, anjina pektoris ve baz damar hastalklarnn hazrlaycs olur. Hiperkolesterolemi/hiperlipidemi ve Arteroskleroz tedavisinde yardmc olarak kullanlan baz bitkiler Tablo 10.16da zetlenmitir.
279
Serebrovaskler yetmezlik ve inme: Beyni besleyen damarlarda ortaya kan dolam yetmezliidir. Bunun sonucunda beyne yeterli miktarda kan ve onunla birlikte oksijen ve metabolik yaktlar gidemediinden beyin hcrelerinde lmler balar. Bu durum yava yava ve giderek artan bir (daralma) biimde olutuunda demans (bunama) durumu, ani ve iddetli biimde veya tkanma biiminde ortaya ktnda inme durumu ortaya kar. Tablo 10.2de demans tedavisi ve nlenmesi iin kullanlan baz bitkiler listelenmiti. Bu bitkilerden bazlar serebrovaskler yetmezlii nleyerek demans ve inme durumlarnda etkili olur. nme sonucu yarm veya tam fel biiminde durumlar ortaya kmaktadr. Feller gelitikten sonra bu bitkilerin hi birinin nemli bir yarar olmamaktadr. Bitkilerin inmeye kar esas olarak koruyucu (profilaktik) etkileri vardr ( Tablo 10.16) Venz yetmezlikler: Toplar (venz) damarlardaki yetmezliklerdir. i ve gnlk uralar nedeniyle ayakta ok kalan kiilerde zellikle vcudun alt blgelerinde bulunan venler yerekiminin daha youn bir biimde etkisi altnda olduklarndan bir sre sonra (yllar) deforme olurlar ve genileyerek grevlerini tam olarak yapamaz hale gelirler. Bu nedenle vcudun alt blgelerinde kan gllenir. En ok rastlanan ekilleri flebit, tromboflebit, varis ve hemoroit (basur)tir. Venz yetmezliklere kar yardmc olarak kullanlan baz bitkiler Tablo 10.16 de listelenmitir. Hemoroid her ne kadar bir ven hastal ise de hem hastaln olutuu yer hem de hastaln geliim biimi dier ven hastalklarna kar farkllklar tar. Ayrca, dier venz yetmezliklerden daha farkl baz bitkilerin de tedavi iin kullanld grlmektedir (Tablo 10.16).
Latince Ad Oenothera biennis Allium sativum Gossypium hirsutum Plantago ovata Glycine soja Cyamopsis tetragonoloba Trke Ad Eekotu Sarmsak Pamuk Karnyark Soya Yetitii Yerler Avrupa, Asya Dnyann birok yeri Gney Anadolu, Dnyann birok yeri spanya, ran, Afganistan, srail, Hindistan, Gney Brezilya Uzakdou Hindistan, Avustralya, Gney Afrika, ABD Ateroskleroz Fucus versiculosus Allium sativum Allium cepa Arnica montana Capsicum annum Strophantus trleri Viscum album Sarmsak Soan Dakzgz Krmz biber ekem, kseotu Kuzey denizi, Bat Baltk, Pasifik ve Atlantik sahilleri Dnyann birok yeri Trkiye ve Dnya (kltr) Avrupa ve Orta Asya Gneydou Anadolu, Meksika ve orta Amerika Tropik Afrika Trkiye, Avrupa, ran, in Taze, kuru talluslar Taze, kuru yumru ve ya Toprak alt soan Toprak alt ksmlar, yaprak, iek ve ieklerin uucu ya Taze, kuru meyvalar Ham tohum Kuru meyve, yaprakl dallar Kullanlan Ksm Ham tohumlarnn sabit ya, ieklenme dneminde taze bitki Taze, kuru yumru ve ya Tohum Tohum Tohum, tohum ya Bitkinin tm Tablo 10.16 Hiperkolesterolemi/ hiperlipidemi, ateroskleroz, serebrovaskler ve venz yetmezlie ve hemoroid tedavisine yardmc olarak kullanlan baz bitkiler.
280
Tablo 10.16 Devam
Serebrovaskler yetmezlik Capsicum annum Krmz biber Gneydou Anadolu, Meksika ve orta Amerika Trkiye, Avrupa ormanlar Kuzey spanya, Gney Avrupa, Fransadan Kafkasyaya kadar Trkiye, Dnyann birok yeri Avrupa ve Orta Asya stanbul ve Kuzey Anadolu, Akdeniz blgesi, Tm Avrupa Karadeniz blgesi, Avrupa ve Asyann lman blgeleri Hemoroid Aesculus hippocastanum Anagallis arvensis Atkestanesi Barsakotu, Farekula, Slkotu Erkek Ereltiotu Manna; Kudrethelvas Hamamelis, Sihirli Ceviz, Cad Fnd arkfelek Trkiye, Dnyann birok yeri Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Gney Afrika Tohum, Yaprak, Tohum ya Kuru iekli toprak st ksmlar Taze, kuru meyveler Kuru iek, toprak st ksmlar, kk ve rizomlar Kuru yaprak, iekli bitkinin taze toprak alt-st ksmlar Tohum, Yaprak, Tohum ya Toprak alt ksmlar,yaprak,iekve ieklerin uucu ya ve ieklerin uucu ya iekler, yapraklar ve gvde
Convallaria majalis
Vinca minor
Dakzgz
Borago officinalis
Hodan
Hedera helix
Duvarsarma
Yaprak, meyve
Kuzey Anadolu Dalar, Taze, kuru rizomlar ve Avrupa (lman taze toprak st blgeler), Kuzey Asya ksmlar Bat Anadolu, Gney Avrupa, talya (kltr) Gvdeden elde edilen usare
Yaprak, gvde Kuzey Amerika Atlantik kabuklar, kk ve blgesi bunlarn distilat stanbul (kltr) spanya, ran, Afganistan, srail, Hindistan, Gney Brezilya Taze, kuru toprak st ksmlar Tohum
Plantago ovata
Karnyark
Punica granatum
Nar
Aa gvde kabuu, Akdeniz lkeleri, Gney kk, iek, meyve, Asya, in, Gney Afrika meyve kabuklar Kuzey Anadolu, Avrupa, Bat Asya, Kuzey Afrika Taze, kuru meyve
Kuzey ve Orta Anadolu Aa gvde ve dal dalar, Bat Asya, kabuklar Kafkasya Kuzey Amerika, Kanada, Afrika Gvde ve dal kabuklar
281
Tablo 10.16 Devam
Karahindiba Adasoan
Avrupa-Asyann lman Toprak st ksm, blgeleri rizom ve kk Gney Anadolu, Akdeniz blgesi Trkiye, Avrupa, Asya Soan yapraklar ieklenme dnemi toprakst ksmlar, kk, iek
*Bu bitkiler laksatif etkileri nedeniyle hemoroid hastalarna indirekt yarar salamaktadr.
Tablo 10.17 Akut-kronik bronit ve broiyal konjestyon tedavisinde yararlanlan baz bitkiler.
Foeniculum vulgare
Glycyrrhiza glabra
Meyan
Kk ve kk ekstresi
282
Tablo 10.17 Devam
Duvarsarma Ebegmeci
Karadeniz blgesi, Avrupa ve Yaprak ve meyve Asyann lman blgeleri Trkiye, blgeler) Dnya (lman Yaprak, iek, tm bitki
Myrtus communis
Mersin Bitkisi
Akdeniz ve Ege Dalar, Akdenizden Kuzey-Bat Yaprak, ince dallar. Himalayalara kadar olan blge ieklenme dneminde Anadolu, Antalya, Mersin toplanan bitkinin toprak (kltr), Dnyann bir ok yeri st ksmlar Ham ve kurutulmu Akdeniz blgesi, Avrupa, Orta meyvelerden retilen Asya, Hindistan, in, Japonya uucu ya Dou Anadolu, Orta Avrupa Trkiye, Kafkasya Avrupa, Rizom, kk, iek kuru Asya, Gen dallarn kabuklar
Nasturtium officinale
Suteresi
Pimpinella anisum Primula veris (P. officinalis) Quercus robur Tilia trleri Verbascum densiflorum
Kuzey Anadolu Dalar, iek Dnyada eitli yerler Trkiye, Avrupa, lman blgeleri Kronik bronit Asyann ieklenme dneminde toprak st ksmlar, kk, iek
Kuzey Anadolu, Gney ve Kuru kk ve rizomlar; Orta Avrupa, Kuzey Sibirya nadiren yaprak Akdeniz blgesi Taze, kuru yaprak, tm bitki
Sri Lanka, Hindistan, Malezya Kuru, olgunlamam (kltr), Endonezya meyveler ieklerin uucu ya
Betonica officinalis Origanum vulgare Primula veris (P. officinalis) Tilia trleri Viola odorata
Toprak st ksmlar
Trakya, Bat, Gney Anadolu, iekli bitki-yapraklarn Asya, Avrupa, Kuzey Afrika uucu ya Dou Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kk, iek Kuzey Anadolu Dalar, iek Dnyada eitli yerleri ieklerin uucu ya
yollarnda artan diren nedeniyle vermekte zorluk eker. Bu hastaln tedavisinde yardmc olarak Tablo 10.18 de yer alan baz bitkiler kullanlmaktadr. ksrk tedavisinde kullanlan bitkiler: ksrk solunum yollarnn refleks hareketidir. Solunum yollarna kaan mikroskopik veya makroskopik yabanc cisimler, ar mukoza (balgam, mukus) salgs gibi durumlar ksrk oluturur. ksrk kesici (antitussif) bitkiler ya ksrk refleksini basklarlar, ya mukusun kvamn azaltp akkanln arttrrlar (mukolitik etki) ya da mukozada yer alan kaml epitelyum hcrelerin kam hareketlerini (silayer hareket) arttrrlar. Birbiri ile balantl olabilen son iki durumda ksrk refleksi ile solunum yollarnda olmamas gereken fazlalk dar atlr (ekspektoran etki). Bitkiler ya bu etkiden ilkini ya da ekspektoran etkiyi tamaktadr. ok sayda olan antitussif etkili bitkilere baz rnekler Tablo 10.18 de verilmitir.
283
Sinzit: Burunun hem stnde aln ve yanak blgelerinde yer alan sinsler iinde snrl dzeyde de olsa hava dolam olan yaplardr. Bu yaplarn iltihaplanmas ba ars ve burundan nefes almada glk, geniz aknts ve ksrk gibi ikayetlere yol amaktadr. Kronikleme eilimi olan bir hastalktr (Tablo 10.18).
Latince Ad Ammi visnaga Trke Ad Diotu Yetitii Yerler Kullanlan Ksm Tablo 10.18 Broiyal astm tedavisinde yardmc olarak kullanlan ve antitussif etkili bitkiler.
Trkiye, Yakndou, Akdeniz, Yendnya Meyve lkeleri (kltr) Kuzey Afrika, Ortadou, Bat Toprak Sibirya, Avrupa, ksmlar Trkiye (kltr) Kuzey Anadolu, Orta ve Gney Avrupa, Yaprak, kk Gneydou Asya Avrupann yerleri Etopya, Madagaskar eitli Toprak st ksmlar Yemen, Aa yapraklar st-alt
Asparagus officinalis
Kukonmaz
Atropa belladonna Betonica officinalis Catha edulis Chelidonium majus Conium maculatum
Kuzey Anadolu, Toprak st - alt Avrupa, Asya ksmlar Trkiye, Avrupa, iekli Asya, Kuzey Afrika, Kuru, Amerika (lman yaprakl dallar blgeler) ve
Eucalyptus globulus
kaliptus Aac
Avustralya, Tazmanya, Gney Avrupa, Asya Taze, kuru yaprak ve ve Afrikann subtropikal blgeleri dal ularnn uucu ya (kltr) yaprak ve iek, Trkiye, Avrupa, Bat- Kuru tohum, taze tm kuru Kuzey Asya iekli bitki Toprak st ksmlar
Banotu
Trkiye, Akdeniz blgesi, Gney Avrupa Taze iek ve iekli dalarn uucu ya (kltr) Gneydenizi adalar Taze rizom ile kk, kkleri alnarak (kltr) kurutulmu rizomlar Dou Anadolu, Orta Rizom, kk, iek Avrupa Akdeniz (kltr) Blgesi Toprak st
Primula veris (P. officinalis) uhaiei Thymus vulgaris Verbascum densiflorum Viscum album Kekik Srkuyruu ekem, kseotu
ieklenme dnemi Trkiye, Avrupa, Asya toprak st ksmlar, kk, iek Trkiye, Avrupa, ran, Kuru meyve, yaprakl in (kltr) dallar
284
Tablo 10.18 Devam
Allium cepa Arnica montana Asarum europeum Avena sativa Ceratonia siliqua
Soan
Dnya Toprakalt soan Toprak alt ksmlar, yaprak, iek ve ieklerin uucu ya Kuru kk ve rizomlar, nadiren yaprak Taze, kuru toprak st ksmlar
Avrupa ve Orta Asya Kuzey Anadolu, Gney ve Orta Avrupa, Kuzey Sibirya Avrupa ve Anadolu (kltr)
Akdeniz blgesi, Meyve ve aa kabuu Gney-Dou Avrupa, Bat Asya in, Japonya, Gney- Odununun uucu ya dou Asya ABD, Avrupa (kltr) Kk, yaprak, tm bitki Avustralya, Tazmanya, Taze, kuru yaprak ve Gney Avrupa, Asya ve dal ularnn uucu ya Afrikann subtropikal blgeleri (kltr) Kuzey Anadolu, Meyve ve tohumun Akdeniz blgesi, uucu ya ngiltere, Almanya, Avusturya, ran, Hindistan, in Karadeniz blgesi, Yaprak, meyve Avrupa ve Asyann lman blgeleri Anadolu, Avrupa, iek Kuzey Afrika, Asya Orta Anadolu (snrl Haha ba kltr); tm dnyada (kltr) Akdeniz blgesi, Ham-kuru Avrupa, Orta Asya, uucu ya Hindistan, in, Japonya meyvann
C i n n a m o m u m Kafur Aac camphora Echinacea purpurea Eucalyptus globulus Ekinezya kaliptus Aac
Foeniculum vulgare
Rezene
Duvarsarma Gelincik
Papaver somniferum* Afyon Pimpinella anisum Primula veris officinalis) Anason (P. uhaiei
Dou Anadolu, Orta Rizom, kk, iek Avrupa Anadolu (kltr), Bat Ham meyve Asya ve dnyann birok yeri (kltr) Kanada, Avrasya Ormanlar, Himalayalar, Avustralya Trkiye, Avrupa, Asyann lman blgeleri Sinzit ieklenme dnemi toplanp kurutulan yaprak, Ham meyve ieklenme dnemi toprak st ksmlar, kk, iek
Prunus dulcis (P. Tatl badem amygdalus var. dulcis) Ribes nigrum Frenkzm
V e r b a s c u m Srkuyruu densiflorum Vicia faba Brassica nigra Eucalyptus globulus Bakla Hardal Bitkisi kaliptus Aac
Ilman blgeler (kltr) Taze iekler Trkiye, Avrupa, lman Tohumlar blgeler Avustralya, Tazmanya, Taze, kuru yaprak ve Gney Avrupa, Asya ve dal ularnn uucu ya Afrikann subtropikal blgeleri ( kltr) Akdeniz ve Ege Dalar, Yaprak, ince dallar. Akdenizden KuzeyBat Himalayalara kadar olan blge Avrupa DouAnadolu, Avrupa, Afrika Taze yaprak, tm bitki Taze, kuru kk
Myrtus communis
Mersin Bitkisi
Evelik
SIRA SZDE
SIRA SZDE
285
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bbrek talar konusu ile ilgli daha fazla bilgi iin http://tr.wikipedia.org/wiNTERNET ki/B%C3%B6brek_ta%C5%9F%C4%B1. Mesanede Ar drar Birikmesi (riner retansiyon): eitli hastalklara bal olarak idrar kesesinde fazla miktarda idrar toplanmasna bal bir rahatszlktr. Miksiyon sklnda artlar sz konusu olmaktadr. En ok rastlanan ekli prostat hipertrofili yal hastalarda oluan retansiyondur. drar retansiyonuna kar yardmc olarak kullanlan baz bitkiler Tablo 10.19da yer almaktadr.
Latince Ad Anagallis arvensis Trke Ad Barsakotu, Farekula, Slkotu Kkler Amberparis Zerdeal Cce Mrver Yetitii Yerler Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Subtropikal Gney Afrika Trkiye, ran, Kafkasya, in;, Japonya, Kore Kuzey Anadolu, Asya, Avrupa Hindistan ve tropik Asya Bat-Orta Afrika Trkiye, Avrupa,Kuzey Afrika-Asya-Amerika, ran Orta Amerika, Meksika; Dnyann lman blgeleri Taze iek Bbrek talarna kar Apium graveolens Asparagus officinalis Kereviz Kukonmaz Trkiye (kltr), Dnya Kuzey Afrika, Ortadou, Bat Sibirya, Avrupa, Trkiye Avrupann eitli yerleri Bitkinin tm ksmlar Toprak st - alt ksmlar Kullanlan Ksm Kuru iekli toprak st ksmlar Kkler Meyve ve kk kabuklar Kuru ve piirilmi rizomlar Toz edilmi tohumlar Kuru yaprak, ham meyve ve kk, Taze ham meyve
NTERNET
Astragalus trleri Berberis vulgaris Curcuma domestica Griffonia simplicifolia Sambucus ebulus
Tablo 10.19 Bbrek yetmezliine, bbrek talarna ve riner retansiyona kar kullanlan baz bitkiler
Saparna Bakla
Betonica officinalis
Kestere
Toprak st ksmlar
286
Tablo 4.20 Devam
Betula trleri
Hu Aac
Avrupa, Kuzey Akdeniz lkeleri, Sibirya, Ilman Asya Ilman iklim blgeleri (kltr) Gney Avrupa, Akdenizden ran ve Kafkaslara kadar birok yer Tm dnya (kltr)
Kuzey ve Dou Anadolu, Kuru ve taze ksr srgnler Yaprak, Yaprakl ince dallar, ham meyvelerin ya
Petroselinum crispum Maydanoz (P. sativum) Phaseolus vulgaris Taraxacum officinale Urtica dioica Faslye Karahindiba Isrgan
Dnyann heryeri (kltr) Tohum ve meyve kabuklar Avrupa ve Asyann lman Kuru toprak st ksm, iklim blgeleri rizom ve kk Trkiye, Dnya (lman blgeler) riner retansiyona kar Avrupa, Kuzey Akdeniz lkeleri, Sibirya, Ilman Asya Gney-Dou ve Dou Anadolu, Gney Avrupa, Gney-Bat Asya Kanada, Avrasya Ormanlar, Himalayalar, Avustralya, Taze, kuru iekli bitki, kk Gvde kabuklar, yaprak ve tomurcuk Kk ve kklerin ekstresi
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ribes nigrum
Frenkzm
DKKAT
DKKAT
Schinus molle
SIRA SZDE
Yalanc biber
SIRA SZDE
Orta-Gney Amerika, Yaprak, gvde kabuu, Antalya, Akdeniz blgesi, meyveler, reinesi Gney Avrupa
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Guatr (Tiroid bezi bozukluklar): Tiroid bezi bozukluklar da toplum iinde sk rastlanan metabolik hastalklardandr. Genel olarak iki biimi vardr: a) Hipotiroidizm, tiroid bezinin dk fonksiyon yapmas ve tiroid hormonlarn (T3, T4) yetersiz salglamas, b) Hipertiroidizm, tiroid bezinin ar fonksiyon yapmas ve tiroid hormonlarn (T3, T4) fazla salglamas. Guatr hastalna kar yardmc olarak kullanlan bitkiler Tablo 10.20de zetlenmitir.
287
Tablo 10.20 eker hastalna kar yardmc olarak kullanlan baz bitkiler. Kaynak: Daha fazla bilgi iin bkz.: http://tr.wikipedia.or g/wiki/Yonca
Yetitii Yerler Trkiye ve Dnya (Kltr) Dnyann birok yeri Avrupa ve anadolu (kltr) Avustralya, Tazmanya, Gney Avrupa, Asya-Afrikann subtropikal blgeleri (kltr) Akdeniz blgesi Hindistan Gney Avrupa, Akdenizden ran-Kafkaslara kadar Dnyann heryeri (kltr) Ege ve Akdeniz blgesi Dou Hindo-Malaya, in, Avustralya, Antiller (kltr)
Kullanlan ksm Toprak alt soan Taze, Kuru yumru ve yumrularn ya Taze Kuru toprak st ksmlar Taze, kuru yaprak ve dal ularnn uucu ya iekli tm bitki, imlenen tohum Yaprak, gvde kabuu, tohum, kk Yaprak, Yaprakl ince dal, ham meyvelerin ya Tohum ve meyve kabuklar Yapraklar Kuru gvde-dal kabuu, tohum ekirdei (ezilmi, maserat)
Eucalyptus globulus
kaliptus Aac ark Yoncas, Kaba Yonca Zeytin Faslye Daelmas, Elmaotu -
Medicago sativa Moringa oleifera Olea europea Phaseolus vulgaris Salvia triloba Syzygium cumini
Taraxacum officinale Karahindiba Urtica dioica Vaccinium myrtillus* Isrgan obanzm; Yaban Mersini Kk Cezayirmenekesi
Avrupa ve Asyann lman iklim Kuru toprak st ksmlar; blgeleri rizom ve kk Trkiye, Dnya (lman blge) Kuzey Anadolu Dalar, Asya, Orta-Kuzey Avrupa, Amerika Kuzey spanya, Gney Avrupa, Fransadan Kafkasyaya kadar Guatr hastalna Taze, kuru iekli bitki, kk Kuru yaprak ve ham meyveler, Kuru yaprak, iekli bitkinin taze toprak alt-st ksmlar
Vinca minor
Kelp
Kuzey denizi, Bat Baltk, Pasifik Taze, kuru talluslar ve Atlantik sahilleri Kuzey Atlantik sahilleri Orta Avrupadan skandinaya, Rusya, Asya, Trkiye Gvde benzeri talluslar ieklenme sezonunda toplanan taze toprak st ksmlar ieklenme sezonunda toplanan taze, kuru toprak st ksmlar iekli tm bitki, imlenen tohumlar Tohum, ya-tozu eldesinden sonraki tohum kabuu
Aslankuyruu
Lycopus virginicus
Kuzey Amerika
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii DKKAT reme Sistemi ile lgili Bitkilerin Kullanm
288
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Erkek ve kadnlarda reme sisteminin ok eitli parametreleri vardr. Bunlarn bir SIRA SZDE blm hormonlar da kapsamaktadr. Bitkiler ile etkilenebilen doum kontrol ve aile planlamas gibi baz parametreler aslnda normalde hastala ait parametre deildir. AMALARIMIZ Menstrel bozukluklar: Kadnlarda adet kanamalarnda oluan dzensizlikler ve adet dnemi ile ilgili baz ikayetleri kapsamaktadr (Tablo 10.21). Menoraji: T A P zaman aralklaryla fazla miktarda adet kanamas demektir. Geni K eitli nedenlere bal olan bu medikal sorun kadnlarda reme yetersizliklerine (ksrlk; infertilite) neden olabilmektedir. Ayrca, kanszlk (anemi) bata gelmek zere, kadnlarda yorgunluk, gszlk, kolay me, ba ars, depresyon, konTELEVZYON santrasyon bozukluklar gibi sonulara da yol amaktadr. Tablo 10.21 menoraji problemine kar yardmc olarak kullanlan baz bitkileri derlemektedir.
N T E iin Daha fazla bilgi R N E Tbkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Menorrhagia.
NTERNET
Tablo 10.21 Menstrel bozukluklara kar yardmc olarak kullanlan baz bitkiler.
Latince Ad Achillea millefolium Adonis vernalis Aesculus hippocastanum Allium cepa Anemone nemorosa Artemisia vulgaris Calendula officinalis Carum carvi Dictamnus albus Hamamelis virginiana Haronga madagascariensis Helleborus niger Juniperus communis Nasturtium officinale
Trke Ad Civanperemi Keklikotu Atkestanesi Soan Beyaz dalalesi Ayvadana Aynisafa; Tbbi nergis; Nerkis; Frenk Kimyonu Gazelotu; Akgiritotu Hamamelis, Sihirli Ceviz, Cad Fnd Noelgl, pleme Ard Suteresi
Yetitii Yerler
Kullanlan Ksm st
Kuzey ve Dou Avrupa, Sibirya iekli toprak st ksmlar Trkiye, Dnyann birok yeri Trkiye ve Dnya (kltr) Tohum, Tohum ya Yaprak,
Kuzey Laponya, Akdeniz iekli dallar, toprak blgesi hari tm Avrupa st ksmlar Kuzey ve Dou Anadolu, Asya, Kk Kuzey Amerika ve Avrupa Trkiye, Orta-Gney Avrupa, iekli dallar, toprak Kuzey Asya, ABD st ksmlar Dou Anadolu, Avrupa, Olgun meyveler, Sibirya, Moolistan, Kafkasya meyvelerin uucu ya Ege ve Karadeniz, Gney- Taze, kuru yaprak veya Gneydou Avrupa, Ortadou, kk Trkistan ve Kafkaslar Kuzey blgesi Amerika Atlantik Yaprak, gvde kabuu, kk ve bunlarn distilat Aa gvde kabuu ve yaprak
Trakya, Orta Avrupa, Kuzay Kozalaklar ve kozaAfrika, Kuzay Asya laklarn uucu ya Anadolu, Antalya, Mersin ieklenme dnemin(kltr), Dnyann bir ok yeri de toplanan bitkinin toprak st ksmlar
289
Tablo 10.21 Devam
Peonia officinalis Petroselinum crispum (P. sativum) Pimpinella anisum Rosmarinus officinalis Ruta graveolens Silybum marianum Vitex agnus-castus
Kuru ham tohum, taze kk Taze, kuru toprak st-alt ksmlar, meyvelerin ya
Akdeniz blgesi, Avrupa, Orta Ham-kuru meyvelerin Asya, Hindistan, in, Japonya uucu ya Gney Anadolu Trkiye Trkiye, Avrupa Yaprak, iek ve ince dallarn uucu ya Tm bitki, uucu ya Ham tohum meyve,
Premenstrel Sendrom: Adet kanamas ncesinde kadnlarda oluan ar, gerginlik vb. ikayetlerdir. Yattrc zellikleri olan bitkiler bu dnemde yararl olabilmektedir (Tablo 10.22). Afrodiziyak etki: reme ilevi zerine dolayl katks olan bu bitkiler cinsel iliki iin duyulan istei arttran bitkilerdir. Konu ile ilgili rnekler (Tablo 10.22). Ayrca, merkezi sinir sistemi uyarc veya sedatif etkili bitkilerin de cinsel iliki konusundaki isteksizlik ve ekingenlikleri azaltmada deiik biimlerde yarar olabilmektedir. Erektil impotens: eitli psikosomatik nedenlere bal olarak erkeklerde penil ereksiyon (penis sertleme) problemidir. Bu problemin zmne ynelik olarak eitli bitkiler kullanlmaktadr (Tablo 10.22).
Latince Ad Dictamnus albus Trke Ad Gazelotu; Akgiritotu Dakzgz Yetitii Yerler Ege ve Karadeniz, Gneydou Avrupa, Trkistan ve Kafkaslar Avrupa ve Orta Asya Kullanlan Ksm Gney - Taze, kuru yaprak, kk Ortadou, Toprak alt ksm, yaprak, iek ve ieklerin uucu ya Kuru ve taze ksr srgnler Mantarn sklerotyumlar
Arnica montana
Tablo 10.22 Menoraji ve premenstrel sendromda yardmc olarak kullanlan, kontraseptif, abortif, afrodiziyak ve erektil impotense kar etkili baz bitkiler.
Atkuyruu
Ergot, avdarmahmuzu
Eekotu
Taze, kuru kk Ham tohumun sabit ya, ieklenme dnemi taze bitki Kuru kk ve rizomlar Kuru ham meyve, yaprak
Kediotu Hayt
Vatan Hindistan, Akdeniz blgesi, Tohumun sabit ya baz tropikal ve subtropikal blgeler Trkiye Orta ve Gney Amerika Tm bitki, uucu ya Kk kabuklar
290
Tablo 10.22 Devam
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Abortif Asarum europeum Ruta graveolens Peonia officinalis Punica granatum Azaron Sedefotu Avrupa akayk Nar Kuzey Anadolu, Gney ve Orta Kuru kk ve rizomlar, Avrupa, Kuzey Sibirya nadiren yaprak Trkiye Gney Avrupa Dalar Tm bitki, uucu ya Kuru ham tohum, taze kk
Akdeniz lkeleri, Gney Asya, in, Aa gvde kabuu, kk, Gney Afrika iek, meyve, meyve kabuklar Kuzey-Dou Afrika, Hindistan, Kuru yaprak Pakistan, Seylan, Gney Anadolu Karadeniz Ormanlar, Avrupa Afrodiziyak Taze yaprak, gen dal ular
Tropikal ve subtropikal Afrika Bat-Orta Afrika ABDnin gney eyaletleri Erektil impotense kar
Lycopodium clavatum Panax ginseng Prunus africana Rhodiola rosea Vitex agnus-castus
Kuzey-Dou Taze bitki ve sporlar Kuru kk Kuru aa gvde kabuklar Kk Kuru ham meyva, yaprak
in, Kore, Japonya-Rusya (kltr) Tropikal ve subtropikal Afrika in, Asya, Avrupa, Kanada, ABD Akdeniz-Ege blgeleri, Bat Asya
SIRA SZDE
Erektil impotens SZDE SIRA durumunun giderilmesi iin kullanlan bitkilerden hangisi Akdeniz-Ege blgesinde yetimektedir?.
DNELM Deri Hastalklarnda Bitkisel rnlerin Kullanm
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Deri tm vcudun zerini rten koruyucu bir tabakadr. Ancak, deri sadece vcudu d etkenlerden koruyan rtc ve koruyucu bir tabaka deil ayn zamanda terS O R U leme fonksiyonu ile vcut s ve sv dengelerini de ayarlayan bir organdr. Terleme ile ayrca vcuttaki baz toksinlerin atlma srecine de yardmc olunmaktadr. DKKAT Deri hastalklar genellikle deri yzeyindeki enfeksiyonlar, yanklar, yaralar, alerjik reaksiyonlar ve pigment bozukluklar gibi durumlar ile sal deride sa dklmeSIRA SZDE leri biiminde ortaya kmaktadr. eitli bitkiler deiik deri hastalklarnda kullanlmaktadr. Bunlarn ou deri zerine uygulanmaktadr. Akne (Acne vulgaris): Genellikle yz derisi zerinde younlaan ok sayda AMALARIMIZ sivilce ile tanmlanan bir hastalktr. Ergenlik dnemindeki ocuklarda daha sk karlalan bu hastala kar yardmc olarak kullanlan baz bitkiler Tablo 10.23 te toplanmtr.T A P K Alopesiya (Kellik): Yerel ve tm ba genelinde hzl sa dklmesi ile karakterize bir bozukluktur (Tablo 10.23). Yank yaralar: Deri yzeyinde derin olmayan yank yaralarnda baz bitkilerTELEVZYON den yararlanlmaktadr (Tablo 10.23). Siil: nsan papilloma virs (HPV) tarafndan oluturulan iyi huylu deri tmrdr. Bu virs ayrca kadnlarda serviks karsinomu da oluturur. Siillere kar N T E bitkiler Tablo 10.24de toplanmtr. kullanlan baz R N E T
291
Tablo 10.23 Akne, Alopesiye, yank yaras ve yara tedavisinde etkili baz bitkiler.
Kullanlan Ksm Dip kltr ile elde edilmi, acl alnm olgun maya iek, tm bitki Toprak st ksmlar
Trkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gvdesi Kuzey ve Dou Asya Alopesi Rize, Avrupada birok Bitkinin tm yer Avrupa, Kuzey Akdeniz Gvde kabuu, yaprak, lkeleri, Sibirya, Ilman tomurcuklar Asya Karadeniz blgesi, Avrupa Yank yaras Anadolu ve Avrupa Gney Avrupa, Akdenizden ran ve Kafkaslara kadar (kltr) Dnyann birok yeri Kuzey Amerika, Avrupa Kuzey Amerika Dnya (lman blgeleri, kltr) Yara Trkiye, Orta-Gney Avrupa, Kuzey Asya, ABD Aa dallar ve odunlu toprak st ksmlar Toprak st ksmlar Yaprak, Yaprakl ince dal, ham meyvalarn ya Yapran uucu ya Yaprak, yaprakl dal ve krpe dallarn uucu ya D kabuktan ayrlan i kabuk Taze iek
Bidens Hu Aac imir Binbirdelikotu, Sar kantaron Zeytin am trleri Thuja Bakla
Hypericum perforatum Olea europea Pinus trleri Thuja occidentalis Ulmus rubra Vicia faba
Calendula officinalis Cnicus benedictus Dictamnus albus Dorema ammoniacum Equisetum arvense Hypericum perforatum Melaleuca leucadendra Moringa oleifera Ocimum basilicum Rhamnus purshiana Ribes nigrum Vicia faba
Aynsafa; Tbbi nergis; Nerkis; Mbarekdikeni Gazelotu; Akgiritotu adrua Atkuyruu Binbirdelikotu, Sar kantaron Fesleen Kaskarasagrada Frenkzm Bakla
Anadoluda kurak Toprak st ksmlar yerler Ege, Karadeniz, GneyDou Avrupa, Taze, kuru yaprak, kk Ortadou, Trkistan Kafkaslar Asya blgeleri Kuzey ve Dou Anadolu Anadolu ve Avrupa Avustralya, Gney Dou Asya Hindistan Gney Anadolu (kltr), Hindistan Kuzey Amerika, Kanada, Dou Afrika iek ve gvdeden szan reine Kuru, taze ksr srgnler Toprak st ksmlar Taze yaprak ve ince dallarn uucu ya Yaprak, gvde kabuu, tohum, kk Taze, kuru toprak st ksmlar, uucu ya Gvde ve dal kabuklar
Kanada, Avrasya ieklenme dnemi Ormanlar, kuru yaprak, Ham Himalayalar, Avustralya meyva Dnya (lman blgeler, Taze iekler kltr)
292
Ekzema: Deride bir eit steril (mikropsuz) dermatittir (Bkz. Tablo 10.24). Deri enfeksiyonlar: Derideki enfeksiyonlarn nemli bir counluu abseli (irinli) sivilce veya ban eklinde geliir. Tedaviye yarmc olarak kullanlan baz bitkiler Tablo 10.24de yer almaktadr. Fungal enfeksiyonlar: Derideki mantar (fungus) enfeksiyonlar tehlikeli olmamakla birlikte hastay rahatsz edici zellikler tamaktadr. Tablo 10.24 fungal deri enfeksiyonlarnn tedavisinde yardmc olan baz bitkileri gstermektedir.
Tablo 10.24 Siil, sellit, ekzema ve deri- fungal enfeksiyonlarda etkili baz bitkiler. Latince Ad Allium cepa Allium sativum Avena sativa Moringa oleifera Solanum dulcamara Vicia faba Trke Ad Soan Sarmsak Yulaf Kpekzm Bakla Yetitii Yerler Trkiye ve Dnya (kltr) Dnyann birok yeri Btn Avrupa ve Anadolu (kltr) Hindistan Kullanlan Ksm Toprakalt soan Taze, kuru yumru ve bunlarn ya Taze, kuru toprak st ksmlar Yaprak, gvde kabuu, tohum, kk
Trkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gvdesi Kuzey-Dou Asya Dnya (lman blgeler, Taze iek kltr) Sellit Karadeniz, Avrupa ve Asya Kuzey Anadolu Dalar, Dnya Ekzema Trkiye, Orta-Gney Avrupa, Kuzey Asya, ABD Avrupa ve Asya
Duvarsarma Ihlamur
Calendula officinalis
iekli dallar, toprak st ksmlar Ham tohumun sabit ya, ieklenme dnemi taze bitki
Trkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gvdesi Kuzey-Dou Asya Kuzey Amerika, Avrupa Hindistan ve tropik Asya Yaprak-krpe dallarn uucu ya Kuru ve piirilmi rizomlar
Deri enfeksiyonlar Thuja occidentalis Curcuma domestica Inula helenium Quercus infectoria Andira araroba Melaleuca alternifolia Thuja Zerdeal Andzotu Maz meesi -
Kuzey-Dou Anadolu, Taze, kuru rizomlar Avrupa, Asya Trkiye, Asya, Kuzey Afrika Brezilya Avustralya Yaprak Gvde-dallarn kuruttoz lateksi Yapraklarn uucu ya
293
Tablo 10.24 Devam
Fungal deri enfeksiyonlar Anacardium occidentale Kaju Melaleuca alternifolia Karayipler, OrtaGney Amerika, Afrika Yaprak, meyva ve ya ve Hindistan (kltr) Avustralya Yapraklarn uucu ya
Avrupa ve Asya (lman Kuru toprak st blgeler) ksm, rizom, kk Antiviral Avrupa, Asya, Avrupa, Kuru iekli toprak ABD, Subtropikal st ksmlar Gney Afrika Hindistan, Asya, Afrika, Meyva Trkiye Kuzey Amerika, Avrupa Orta-Gney Amerika Yaprak, yaprakl dal ve krpe dallarn uucu ya Kk kabuklar
294
Vatan indir; Kuzeylenmi veya Dou Anadolu ve ilenmemi gen Dnyan birok yeri yapraklar (kltr) Kuzey Anadolu; Avrupa; Ilman Asya blgeleri Toprak st ksmlar veya toprak alt ksmlar
Krlangotu -
Avrupa, Asya, Avrupa, Barsakotu, Farekula, Kurutulmu iekli ABD, Subtropikal Slkotu toprak st ksmlar Gney Afrika Kudretnar Orta ve Gney Amerikann yamur ormanlar Kk kabuklar
ABDnin Gneydousu; Kkler Gney-Dou Asya Hindistan; Asya; Afrika; Meyveler Trkiyede yetitirilir. skandinavya; Kuzey Amerika ABD, Kanada Gney Amerika Fas; Kanarya Adalar; Kuzey Amerika ABDnin tropikal blgeleri; Tropikal blgelerde kltr Meyveler Rizom ve kkler Kurutulmu yapraklar Bitki yaralandnda elde edilen reine 6-8 Yandaki aalarn kurutulmu gvde kabuklar
Cinchona pubescens
295
Tablo 10.26 Devam
Viscum album*
ekem, kseotu
Erigeron canadensis
Kanada ifaotu
Phytolacca americana
ekerciboyas kk
Trkiyenin birok blm, Avrupa, ran, in (kltr) Amerika; Dnyann baka yerlerinde de bulunur Bilecik ve Bursa (kltr), Kuzey Anadolu;
296
zet
A M A
Doal evre-yaam ve hastalk ilikilerini tanmlayabilmek. nsanlar ve dier tm canllar yakn evreleri ile iie yaamlarn srdrrler. Beslenme, barma gibi gnlk temel gereksinimlerini salad tmleik yaam dngsnde canl, iinde bulunduu ortama salad uyum lsnde trnn devamlln salar ve nesillerini devam ettirme ilevlerini gerekletirir. Her canl trnn bir yaam sresi vardr, bu mr olarak tanmlanmaktadr. Canllarn mrleri trden tre farkllk gsterdii gibi, bir tr iindeki bireyler arasnda da nemli dzeyde deikenlikler gsterir. Canllarn yaam sreleri, yani mrleri ne olursa olsun ortak yazglar olan lm ile sonlanmaktadr. Canllar mrlerini salkl biimde srdrebilecekleri gibi, eitli hastalklardan muzdarip olarak ve bu hastalklarla mcadele ederek de devam ettirebilirler. Milyonlarca yl ncesinde insanlar balangta igdsel olan kazanmlarn, hem bilgi birikimlerinin geliimi, hem de deneyimlerini sonraki kuaklara aktarmadaki stnlkleri sonucunda hastalklarn tedavisi konusunu bir bilim haline dntrmlerdir. Buna bal olarak hastalklarn tehisi (diyagnoz) ve nedenleri (etiyoloji) hakknda olaanst gelimelerin salanmtr. Gnmzn ada tedavi (terapi) uygulamalar insanlarda artk deneme-yanlma yntemini kabul etmemektedir, nk bu yntem sonucunda hastala iyi gelecek rnn zamannda verilmemesi sonucunda hastann iyilemesi mmkn olamamakta veya rnn zehirli olmas nedeniyle hasta ilave zarar grmektedir. Bitkisel rnlerle tedavi biim ve yntemlerini aklayabilmek. Bitkilerden hastalklarn tedavisi ve korunma amacyla yararlanlabilmektedir. Bitki toplanp taze olarak veya uygun ekilde kurutulduktan sonra olduu gibi kullanlabilir, bitkiden uygun farmastik teknikler ile standardize bir ekstre hazrlanr veya bitkilerden elde edilen maddeler kimyasal artmadan sonra saf halde kullanlrlar. Bylece bitkinin etkili maddeleri daha yksek oranda konsantre bir ekilde standar-
dize edilerek hastann kullanmna sunulur. Ayrca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareketle bazen yar-sentetik ve sentetik maddeler de hazrlanmaktadr. Yap-etki ilikilerine dayanarak saf madde moleklnde yaplan deiimler ile elde edilen bu yeni bileikler tmyle modern tbbn tedavi aralardr. Bitkisel rnlerle tedavi edilebilen belli bal hastalklar tanmlayabilmek. Teorik olarak baz hastalklar bitkisel rnler ile tedavi edilebilmektedir. Fakat bitkiler ile tedavide etkiler genellikle yava yava ortaya ktndan acil tedavi gerektiren baz hastalklar ile baz progresif hastalklar bitkiler ile tedavi edilememektedir. Bu tr hastalklarda ya saf bitkisel maddeler veya sentetik ilalar kullanlmaktadr. zellikle bitkiler ile tedavide etkiler fazla iddetli olmamakta, dolaysyla tedavi sresini uzatmakta ve bu gecikmeden dolay hastalklar iddetlenmektedir. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha iddetli gzkrken, en kuvvetli etki saf maddelerde gzkmektedir. Bu tr yava gelien etkiler aslnda tedaviden ziyade daha ok profilaktik etki (hastalktan koruyucu etki) salamak iin daha uygundur. Sinir sistemi, duyu sistemi, hareket sistemi, sindirim sistemi, dolam sistemi ve kan, solunum sistemi, boaltm sistemi, metabolizma ve endokrin sistem, reme sistem, deri, infeksiyon ve baklk sistemi ve kanser hastalklarnda zaman zaman bitkisel rnler tedaviye yardmc olarak kullanlmaktadr.
A M A
A M A
297
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I. Canlllarn mrleri trden tre farkllk gsterdii gibi, bir tr iindeki bireyler arasnda da nemli dzeyde deikenlikler gsterir. II. Canllarn yaam sreleri, yani mrleri ne olursa olsun ortak yazglar olan lm ile sonlanmaktadr. III. Canllar mrlerini salkl biimde srdrebilecekleri gibi, eitli hastalalklardan muzdarip olarak ve bu hastalaklarla mcadele ederek de devam ettirebilirler. IV. Dier tm canlar gibi insanlar da yakn evreleri ve iinde bulunduklar ortam ile tmleik biimde yaamlarn srdrrler. a. I, III ve IV b. I ve IV c. I, III ve IV d. I, II, III ve IV e. I, II ve IV 2. Bitkisel rnler modern tedavide nasl uygulanr? a. E- dost tavsiyesiyle b. Aktar yardmyla c. Bitki ekstresi hazrlanarak kimyasal artma ile saf madde elde edilerek d. Geliigzel e. nternetten bakarak 3. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I. Pratikte bitkiler ile tedevide etkiler genellikle yava yava ortayaa kar. II. Acil tedavi gerektiren baz hastalklar bitkiler ile tedavi edilmemektedir. III. Bitkiler ile tedavide etkiler fazla iddetli olmamakta, tedavi uzatmaktadr. IV. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha iddetli gzkrken, en kuvvetli etki saf maddelerde gzkmektedir. a. I, III ve IV b. I. II, III ve IV c. II, III ve IV d. I ve IV e. I, II ve IV 4. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I. Plasebo etkinin tedavi gvenilir olmas. II. Gerek bir hastal olmayp hastalak hastas olan evhaml kiilere hekim farmakolojik etkisi olmayan ve yan etkisi dk vitamin gibi ilalar vermektedir. III. Bitkiler ile tedavide etkiler fazla iddetli olmaktadr. IV. Bitki ekstreleri daha ok hastalktan koruyucu etki salamak iin uygundur. a. I, II ve IV b. I, II, III ve IV c. II, III ve IV d. I ve IV e. I ve IV 5. Aadakilerden hangisi bitkilerin kullanld Sindirim Sistemi Hastalklarndan biri deildir? a. Midenin hiperasiditesi b. Gastrit ve lser c. Nefes darl d. Hazmszlk e. tah arttrc 6. Aadakilerden hangisi hazmszla kar kullanlan bitkilerden biri deildir? a. Sarmsak b. Dereotu c. Turun d. Kimyon e. Kna 7. Aadakilerden hangisi Akut-kronik bronit tedavisinde yararlanlan bitkilerden biri deildir? a. Hatmi b. Ekinezya c. Rezene d. Meyane e. Gzelavratotu 8. Aadakilerden hangisi bbrek talarna kar kullanlan ve Trkiyede yetimeyen bitkidir? a. Hu aac b. Kereviz c. Kukonmaz d. Atkuyruu e. Isrgan
298
299
Yararlanlan Kaynaklar
Baytop, T. (1984), Trkiyede Bitkiler ile Tedavi (Gemite ve Gnmzde), stanbul, .stanbul niversitesi Yaynlar No. 3255, Sanal Matbaaclk. Capasso, F., Gaginella, T.S., Grandolini, G., Izzo, A.A. (2003), Phytotherapy: A Quick Reference to Herbal Medicine, Heidelberg, Springer. Chadwick, D.J., Marsh, J. (1984), Ethnobotany and the Search for New Drugs, Ciba Foundation Symposium 185, Chichester, John Wiley & Sons Ltd.,. Goldstein, A., Aronow, L., Kalman, S. (1974), Principles of Drug Action: The Basis of Pharmacology, 2nd Ed., New York, John Wiley & Sons Ltd. Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007), PDR for Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA, ThomasHealthcare Inc. Kayalp, S.O. (2009), Rasyonel Tedavi Ynnden Tbbi Farmakoloji, Cilt 1, 12. Bask, Pelikan Yaynclk, Lawson, L.D., Bauer, R. (1998), Phytomedicines of Europe: Chemistry and Biological Activity, ACS Symposium Series 691, Washington DC, American Chemical Society.
11
Amalarmz Anahtar Kavramlar erik Haritas
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kiisel bakm rnlerini saptayabilecek, Doal, bitkisel ve organik maddeleri karlatrabilecek, Kozmetik alanda kullanlan bitkilerin gncel durumunu tartabilecek, Bitkisel kozmetik rnlerin gvenliini tanmlayabileceksiniz.
GR KSEL BAKIM RNLER KSEL BAKIM RNLERNDE KULLANILAN BTKLERN GVENL BTKLERN KSEL BAKIM RNLERNDE KULLANIMI SONU
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Doal ham madde: Doal SIRA SZDE (flora, fauna, mineral) yollardan elde edilen, yenilenebilen/ok miktarda bulunan ve belli amac olan AMALARIMIZ maddedir.
1970li yllarda balayan yeil hareket kozmetik rnleri de etkilemi ve tkeSIRA SZDE tici ve dolaysyla medyann gds ile kozmetik endstride doal kaynakl ham madde ieren kozmetik rn hazrlama eilimi balamtr. Tketicinin bilinlenAMALARIMIZ mesi ile hzla artan bu eilim gnmzde rekabet oluturacak dzeye ulamtr. 1980li yllarda hayvan haklar bilincinin yaylmas ile tketici isteklerinin hayvansal kaynakl ham maddeleri reddetme noktasna gelmesi ile bitkisel kaynakl kozK T tm metik ham maddeler iyice poplerlik kazanmtr. Kk/byk A P kozmetik reticilerin hibir yasal ynetmeliin olmad bitkisel ham madde ieren rnleri uzun sre piyasada hkmn srdrmtr. Daha sonra, bitkisel ham maddelerin T E farkl yasal ynetde istenmeyen ve hatta toksik etkilere yol aabilecei grlnceL E V Z Y O N melikler hazrlanm ve gnmzde uygulanmaya balanmtr. Ancak tm dnyada kabul edilen tek bir ynetmelik halen de yoktur. Organik gda ynetmeliklerine uyan kozmetik ham maddelerE R N E T N T organik olarak etiketlenir. ok ak sylemek gerekirse, yenebilen ve tarmsal olarak yetitirilen doal maddeler organiktir. Sertifikal Organik etiketli rn en az % 95 organik madde (su ve tuz dnda) iermelidir; Organik etiketli rn ise en az % 70 organik madde (su ve tuz dnda) iermelidir. Kalan ksmlar da sentetik olmayan ve genetik olarak modifiye (GMO) edilmemi maddelerden olumaldr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
302
Deri engeli: Hcreler-aras lipitler tarafndan birarada tutulan proteince zengin keratinositlerin cilde yabanc madde giriini engellemesi.
303
AHA (alfa-hidroksi asit): Meyve asidi. Dk konsantrasyonlarda, l hcreleri yok eder ve nemlendirici etkisi vardr. Orta ve yksek konsantrasyonlarda ise elastin ve kolajen retimini uyarr.
incelmenin engellenmesi asndan anlamldr. Zaman iinde, cilt hcrelerinin iindeki lipitlerin oluumunda ve keratinositlerin eksfoliasyonunda azalma sonucu derinin engel ilevinde bozukluk ortaya kmaktadr. Bu durumda glikolik, laktik ve malik asit gibi meyve asitleri (hidroksi asitler) cilt bakm rnlerine sokularak keratinositler (l hcreler) uzaklatrlabilir. Meyve asitlerinin dk deriimde (konsantrasyonda) nemlendirici zellikleri de bulunmaktadr. Deride oluan nedeni bilinmeyen inflamasyonu tersine evirmek iin yeil ay polifenolleri gibi birok madde denenmektedir. nflamasyonun nne geilmesi iin cildin UV radyasyondan korunmas nemlidir. Dolaysyla, tm cilt bakm rnlerine zararl gne nlarndan koruyucu madde eklenmelidir. Tm bu bahsedilen deri mekanizmalar gnmzde teoriden te zellik tamamaktadr. Cilt hcreleri (korneositler) arasndaki lipit ift-tabakann sorumlu olduu ciltten su kayb cildin nemli zelliidir. Cilt kurumasnn engellenmesi cilt bakmnn nde gelen amacdr. Transepidermal su kayb (TEWL) lm cildin salkl ilev grdn belirlemek iin yaplan testtir. Deri yalanmas ile ortaya kan gzle grnr etkiler nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
K N L P D T EA M
S O R U TELEVZYON DKKAT
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
304
ekil 11.1 Bitkisel ham maddelerin kullanld kozmetik rnlerin sorunlar.
Gnmzde, bitkisel ham maddelerin kozmetik alanda kullanmna kuku ile baklmasnn nedenleri, rn etiketinde yalnzca ekstre yazmas, kozmetik yarar asndan fazla sayda bilimsel verinin olmamas, bitki ekstrelerinin birounun toksik olmas, ciltte iritasyon, dermatit veya fotosensitizasyona yol amas, batchler (retilen partiler) arasnda standardizasyonun olmamas ve etkinliklerinin kozmetik tayc sistem iinde kesin olmamasdr. ok iyi bilinen doal bileiklerin bile toksik bileenler ierebilecei bilimsel olarak gsterilmitir. Hatta baz bilim adamlar sentetik maddelerin sk ynetmeliklere bal olmasndan dolay daha gvenilir olduunu sylemektedir. European Organization of Cosmetic Material, Industry and Service- UNITIS (Kozmetik Madde, Endstri ve Servis Avrupa Organizasyonu), kozmetik rnlerde kullanlan botanik maddeler 800 adet CMR (retimde Karsinojenik, Mutajenik, Toksik) maddesi iin test edilmelidir standardn getirmitir. Organizasyonun belirledii 800 farkl grup maddenin bitkisel ekstre iinde olup olmadnn test edilmesi yukarda bahsedilen kukulardan birisini ortadan kaldracaktr. Son yllarda, yurtdndaki yeni eilim, btn doal ham maddelerin ve rnlerin uluslararas kabul gren bamsz kurumlar tarafndan sertifikaya balanmasdr. Sertifika veren kurumlar uluslararas kat standartlara uymaktadr. rnein, uluslararas kabul gren Cosmebio logosu bunlardan birisidir. Bugn Fransada 1700 adet Cosmebio sertifikal rn vardr. Ancak unu da vurgulamak gerekiyor ki Cosmebio etiketli rnler toplam doal rnlerin 1/4n oluturmaktadr. Geriye kalan 3/4 doal etiketi tamakla birlikte etik ve gvenli saylmamaktadr. Avusturalyann en byk organik sertifikalandrma kuruluu Australian Certified Organic (ACO), Avusturalyann yansra Avrupa, Japonya, ABD, svire ve ngilteredeki organik ilemlerin sertifikasyonu iin de akredite edilmitir. Kozmetik reticilerin bavuraca sertifikasyon yolu ABDde USDA (ABD Tarm Departman) sertifikas iken Avrupada ECOCERT sertifikasdr (ekil 11.2). Bu durum kozmetik reticiler asndan kargaaya neden olmaktadr. USDAnn devlete bal sertifikasyon sistemi olmasna karn ECOCERT bamsz bir sistemdir. Oysa, ABD, AB lkeleri ve dier lkeler bu sertifikalardan birisine sahip olduunda tm dnyada geerlidir.
305
ekil 11.2 USDA ve Ecocert Logolar.
1991de kurulan ECOCERT, sertifikasyon ve denetleme grevini tm ktalarda 80den fazla lkede srdrmektedir. Bu kurulularn her ikisi de (USDA ve ECOCERT) evre, Yeil Kimya, REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and Restriction of Chemicals- Kimyasallarn Ruhsatlandrma, Deerlendirme, Otorizasyon ve Kstlanmas) ve Kansere Yol Aan Maddeler konularnda ok duyarldr. Bir rnn yukarda bahsedilen sertifikalardan birisine sahip olmas iin inceleme ham maddeden balar. rnein, bitki tohumunun nasl yetitirildii, topland, sakland, tand ve ilendiinin uluslararas standartlara uygun olup olmad incelenir. rnn gelitirilmesi srasnda kullanlan her yntem ayrntlandrlr ve her basamak incelenir. Her basamak uluslararas standartlara uygun olarak tamamlanrsa bitmi rne doal logosu verilir. Bu aamalarn herhangi birisinde hayvanlar zerinde test yaplmas tm dnyada kesinlikle yasaklanmtr. En geni doal nitelikli cilt bakm rn yelpazesine sahip ABDde, 100den fazla sertifikal doal rn etken bitki ekstresi iermekte ve salk asndan temiz olduu kabul edilmektedir. Bu rnlerin ambalaj rn uygulama srasnda kontaminasyona neden olmayacak ekilde tasarlanmtr. Bunun yansra, ekstrenin iindeki etkin maddelerde kayba neden olmamas iin retimde yksek scaklk, kimyasal koruyucu ve emlsiyon yapc madde kullanlmamtr. Gnmzde dier bir popler konu koku maddesi iermeyen cilt bakm rnleridir. Kokulara ar duyarllk sonucu oklu kimyasal duyarllk (MCS) grlmesi kozmetik bilimcilerin rnden koku maddelerini karmasna ve rn etiketlerine koku maddesi iermez eklenmesine yol amtr. Mekanizmas bilinmeyen MCS, hafiften iddetliye kadar alerjik-tip reaksiyonlarla sonulanmaktadr. Ancak yaplan baz almalar klasik alerjik reaksiyon tipi olmayan MCSnin kokusuz kozmetik rnler ile de grldn ve dolaysyla koku maddesi iermeyen rnlerin etkili davran olmayabileceini belirtmilerdir.
SIRA bitkiler, yalar, Bitkisel cilt bakm, bitkilerden elde edilen maddelerin (r. taze SZDE oleorezinler, salglar, sular ve koku maddeleri) doal kaynakl tayc, koruyucu, yzey etkin madde, nemlendirici, ya ve emlsiyon yapc maddelerEileMbirlikte cilDN L din temizlenmesi ve salkl durumda tutulmasnda kullanlmasdr. Bitkisel cilt bakmnn klasik tanmnn temelinde sentetik kimyasal maddelerin kullanlmamas S O R U ve kozmetik retimde bitkisel ham maddenin ieriinin korunmas vardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Euromonitorun 2007 verilerine gre toplam doal kozmetik rnler arasnda doal cilt D KKAT bakm rnlerinin oran %70dir. Ancak toplam kozmetik rnlerin satnda doallar %2den azdr. SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
306
Cilt bakmnda kullanlabilecek rnde aadaki bitkisel kaynakl madde gruplar yer alabilir: 1. Koruyucu (mikroorganizmalardan) (ay aac uucu ya, kekik uucu ya, greypfrut tohumu ekstresi) 2. Yzey etkin madde (yukka ekstresi, zeytinyal sabun, venotu ekstresi, Panama aac kabuk ekstresi) 3. Emlsiyon yapc (bitki mumlar- kandelila, jojoba, karnauba; ksantan zamk, ayva tohumu ya) 4. Emoliyan (jojoba, avokado, kuburnu, shea ve kakao yalar) 5. Hmektan (lesitin, pantenol, gliserin) 6. Antioksidan (-tokoferol, -karoten, askorbik asit, resveratrol) Salkl erikinler gnlk yaamlarnda 120den fazla kimyasal maddeye maruz kalrlar. Bu nedenle, yz bakm kr iinde temizleyici, cildi koullandrc ve nemlendirici bulunmaldr. Cildi koullandrc maddeler arasnda cildi besleyen ve nemlendirici iin baz oluturan bitkiler ve uucu yalar vardr. ABDde yz bakm iin sertifikalandrlm yaklak 100 adet doal rn 4 farkl cilt tipi iin tasarmlanmtr: Dengeleyici- Normal/Karma Hcre yenileyici- Kuru/Olgun Temizleyici- Yal/Problemli Yattrc- Duyarl Bu sralamadan da grlecei zere her tip cilde uygulanabilecek doal rn bulunmaktadr. Ancak hangi rn grubunun kullanlacana uzman gr dorultusunda karar verilmelidir. Eskiden beri bilinen ve halen uygulanan baz doal cilt bakm programlar ve maddeler aada verilmitir.
SIRA SZDE
Bir cilt bakm rnnde birden fazla etki beklerseniz, hangi grup maddeler kullanrsnz? SIRA SZDE
D NELM Aromaterapi, holistik olarak beden ve vcut bakmn yapmak iin kullanlan tamamlayc tedavi yntemidir. Tedavide bitkilerin kk, iek ve yapraklarndan elde edilen ya O R U kullanlr. Kk binlerce yl ncesine dayanan bu yntem erS zleri evesinde tm dnyada nemli bir pazar olumutur. ABD Toplum Sal Aratrma ve Gelitirme Merkezinin 2008 ylna ait rapoDKKAT runa gre, aromaterapi konusunda Ohio Devlet niversitesi Salk Psikolojisi Blmnden Janice Kiecolt-Glaser ve arkadalarnn yapt almada, kokularn SIRA baklk durumu, ar kontrol veya yara iyilemesinin gstergehibirinin stres, SZDE leri olan biyokimyasal parametreler zerine herhangi bir olumlu etkisi bulunmuyor sonucu karlmtr. Baz durumlarda aromatik ya uygulamasnn saf su kaAMALARIMIZ dar bile etkili olmad rapor edilmitir. Ancak yine de aromaterapinin psikolojik etkisi olduu gerei geerlidir ve cilt bakmnda da katk salad sylenebilir.
DNELM S O R U
Aromaterapi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
307
n vitro: Kelime anlam camdadr. Biyokimyasal ilemin tp ve benzeri ortamda canl dnda gerekletii koul.
308
vcutta bulunan enzimatik antioksidan katalazn retimini uyarmaktadr. Hcre yenileyici zellii de gl olan ekstre kalsiyum, retinoik asit ve inko gibi maddelerle birlikte cilt bakm rnlerinde daha iyi etkinlik gstermektedir. Uzun sredir antioksidan zellii ile birok kozmetik rne katlan havutan elde edilen -karoten etkin maddesi rne verdii portakal renk ile saknca dourmakta idi. Ham maddenin kendi rengini rne vermesi kozmetik adan kabul grmedii iin, yeni almalarda, karoten prekrsrlerinin ekstraksiyonu ile renksiz karotenoidler elde edilmitir. Domatesten salanan renksiz karotenoidler, gl antioksidan, UVden koruyucu ve antiinflamatuvar zelliktedir. Nergis soanlarndan elde edilenlerin ise, antiaging, krklk kart ve gne sonras rnlerde cilt rengini ac zellii nedeniyle kullanlabilecei rapor edilmitir. Zeytin meyvesi iin talyan ve Japon firmalar bir araya gelip yeni teknoloji gelitirerek Opextan ham maddesini kozmetik kullanma sunmulardr. Opextan zeytin meyvelerinden elde edilir ve polifenol ierir; serbest radikalleri tutucu etkisi ok yksektir. Barselona niversitesinden bir grup bilim adam ve Nuth-Chemie, Euromed, RAPS, Kuhs ve Becker gibi firmalar da ieren Alman-spanyol AB projesinin sonular Food Chemistry mecmuasnda yaymlanmtr. Bu almaya gre, meyve suyu retiminden geriye kalan krmz pancar, elma, ilek ve armut; konserve kutulamas endstrisinden geriye kalan domates, enginar ve kukonmaz; hasattan geriye kalan hindiba, salatalk ve brokoli ve iviotu atklarnn ekstrelerinin tm polifenol iermektedir. Ancak, ekstrelerin krem formlasyonuna eklenmesi ve koku, renk, tekdzelik (homojenlik), kararllk ve antioksidan etkileri alarndan deerlendirilmesi sonucu formlasyon almalarnn daha teye gtrlmesi gerektii rapor edilmitir.
Bitkisel Yalar
Kozmetik alanda kullanlan bitkisel yalar terimi, balca trigliserit ieren ve uucu olmayan yalar ve balca terpen ve terpen trevlerini ieren ve kokulu ve uucu olan uucu yalar kapsamaktadr. Bu iki tip ya grubunun zellikleri tmyle birbirinden farkldr. lkemizde sabit ya olarak bilinen trigliserit ieren yalar arasnda zeytin, ceviz, fndk, susam ve ayiei yalar en yaygn kullanlanlardr. Paris niversitesinden Prof. Dr. Marie-Claude Martini, trigliserit ieren tropik yalarn ierdikleri ya asitlerinin yaa ait fizikokimyasal ve biyolojik etkileri belirlediini belirttikten sonra yalar doymam ya asidi ieriklerine gre snflandrmtr; ya asitlerinin yan sra vitamin ve fitosterol ieriklerini de deerlendirmitir (Tablo 11.1).
309
Tablo 11.1 erdikleri doymam ya asidi cinsine gre yalar.
Yksek -6 linoleik asit ierii olan yalar Mumaac fnd ya Kaju ya Baobap aac ya Argan ya Dikenli gelincik (ekil 11.3) ya Brezilya fnd ya Tamanu (foraha) ya rek otu ya Eekotu (akam iei) (ekil 11.4) ya Aleurites moluccana Anacardium occidentale Andansonia digitata Argania sideroxylon Argemone mexicana Bertholletia excels Calophyllum inophyllum Nigella sativa Oenothera biennis
Hint inciri (kudret inciri, frenk inciri, kaynana dili) tohumu ya Opuntia ficus-indica arkfelek iei ya Inca-Inchi ya Kuburnu ya stiridye fnd (ekil 11.5) ya Passiflora incarnate Plukenetia volubilis Rosa rubiginosa Telfairia pedata
Yksek -6 gama linolenik asit ierii olan yalar Mumaac fnd ya Ketencik ya Eekotu (akam iei) ya Yabani borage ya Aleurites moluccana Camelina sativa Oenothera biennis Trichodesma zeylanicum Yksek -3 alfa linolenik asit ierii olan yalar Kivi tohumu ya Inca-Inchi ya Kuburnu ya Actinidia chinensis Plukenetia volubilis Rosa rubiginosa Yksek palmitoleik asit ierii olan yalar Makademia fndk ya Avokado ya Macadamia tetraphylla Persea americana veya gratissima Yksek -9 linoleik asit ierii olan yalar Andiroba ya Andiroba guyanensis
Kalofilik asit, 4-fenilkumarin, C16 ve C18 doymu ya asidi ierii olan ya Tamanu ya Calophyllum inophyllum
C16, C18, C20 doymu ya asitleri ve fitosterolleri (-sitosterol) ierii olan ya Cupuau ya Theobroma grandiflorum
310
Resim 11.3 Dikenli gelincik.
Kaynak: http://www.agaclar.net
Kaynak:http://www.botany.hawaii.edu
Taze Hindistan cevizinin kurutulmu meyvesinin allagelmi olarak soukta preslenmesi ile elde edilen hindistan cevizi ya, 2008 ylnda saflatrlarak ve renginin almas ile daha da etkin ve gvenli hale getirilmitir. Uucu yalar ise, antioksidan ve antiseptik zellikleri ile cildi yattrc, przszletirici, kokulandrc ve antiaging olarak kiisel bakm rnlerinde yer almaktadr.
311
ekil 11.6 Ekmekaac.
Protektol ieren Betula alba kabuk ekstresi ve Scrofularia nodosa ekstresi, gnee maruziyet ve gne-sonras cilt bakm, akneik (sivilceli) cilt bakm ve kantl sal deri bakm preparatlarna katlmaktadr. ok yeni kozmestik madde olan pirin ekstresinin ciltte koruyucu engel oluturarak su tutulKaynak: http://calphotos.berkeley.edu masn salad, cildin doal lipitlerinin ve nemlendiricilerinin oksidasyonunu (dolaysyla bozunmasn) yavalatt, UVnin indkledii oksidatif stres ve fotoyalanmay engelledii ve krklk grnmn azaltt belirlenmitir. Dier yeni doal ham madde eek stdr. Eek stnn iinde bulunan C vitamini inek stnn iindekinin 60 katdr. Eek stnde yalnzca C vitamini deil, D ve E vitaminleri, kalsiyum, fosfor ve cildimizde var olan seramit gibi proteinik maddeler de bulunmaktadr. Ekvatorda en uzun yaayan kadnn eek st ile beslendiinin saptanmas zerine bilimsel olarak aratrlan bu ham madde ne yazk ki bir eekten gnde yalnzca 2 litre salanabildii iin olduka pahaldr. Ar kuruluk ve gne nlarna olaanst direnci olan kakts dikenli armutdan (Opuntia streptacantha) elde edilen ultra-saf eliksir AquaCacteen yksek derecede nemlendirici ve yattrc zellie sahiptir. Patentli olan bu madde iin ilk kez tm biyoetkin bileenlerin ekstre edilebildii sylenmitir. AquaCacteenin tm cilt bakm rnlerinde gvenle kullanlabilecei in vivo ve in vitro testlerle ispatlanmtr. Eskiden beri bilinen in meyvesi hnnap, zengin kalsiyum, protein ve C, B1, B2 ve A vitamini ierii ile 2005 ylndan bu yana patentlenmi olarak 22 cilt bakm rnnde youn nemlendirici, besleyici ve onarc olarak kullanlmaya balanmtr. Genellikle tek bir bitkisel ham maddenin rne sokulmad, birden fazla etkin olduu bilinen bitkisel maddelerin bir arada kullanlmas kozmetik endstrinin eilimlerinden balcasdr. Ancak bitkisel maddelerin birbiri ile etkilememesine zen gsterilmelidir. rnekleri aada grlebilecei gibi bitkisel ham madde ieren ve piyasada satlan ancak teknik verilerine ulalamayan baz rnler Tablo 11.2de derlenmitir.
312
Tablo 11.2 Kozmetik piyasasnda bulunan ve bitkisel ham madde ieren rn rnekleri.
rn Nemlendirici jel
zellikler ve erikteki Bitkisel Ham Maddeler Astrenjan, antiseptik, antiinflamatuvar, antibakteryel, antifungal, antiviral, antialerjik Aloe vera jel, organik A, E vitaminleri, organik kkrt, uucu yalarlavanta, tr Krklk ve ince izgileri azaltc, cildi sklatrc Aloe vera jel, doal A, E vitaminleri, vitamin C serumu, organik kkrt, proteinler, amino asitler, lavanta, tr pH 3.7, yal ciltler iin makyaj temizleyici Glikolik asit, alg ekstresi, Aloe vera jel, doal gliserin, srgan (Urtica dioica) ekstresi, su rezenesi (Spiraea ulmaria) ekstresi, hidrolize tatl badem proteini, greypfrut (Citrus grandis) ekstresi, portakal (Citrus dulcis) ekstresi, misket limonu (Citrus aurantifolia) ya, limonotu (Cymbopogon flexuosus) ya pH 3.9, cilt nemini yok etmeden makyaj temizler Buday amino asitlerinin sodyum lauroil tuzu, gliserin, su rezenesi (Spiraea ulmaria) ekstresi, srgan (Urtica dioica) ekstresi, sitrik asit, portakal (Citrus dulcis) ya, limon (Citrus limonum) ya pH 4.2, Normalden kuruya ve hassas ciltler iin, zengin bitki aromal, hafif abrasif, antiinflamatuvar ve yara iyiletirici etkili Montmorilonit (kil), alg ekstresi, yalanc safran (Carthamus tinctorius) ya, kays ekirdei (Prunus armeniaca) jel, soya faslyesi (Glycine soja) ekstresi, doal gliserin, Aloe vera jel, lesitin, buday (Triticum vulgare) tohumu ya, ginseng (Panax ginseng) ekstresi, maya betaglkan ekstresi, -tokoferol (E vitamini), tamanu (foraha) (Calophyllum inophyllum) ya, kalendula (Calendula officinalis) ya, ksantan zamk, lavanta (Lavandula angustifolia) ya, Japon hanmeli (Lonicera japonica) ekstresi pH 3.3, normalden yalya ciltler iin, boncuklarn boyut etkisine sahip, andrrken temizleyici Aloe vera jel, doal gliserin, hidrolize jojoba ya, salatalk (Cucumis sativus) ekstresi, vanilya (Vanilla planifolia) (ekil 11.7) ya pH 3.7, normalden yal ciltlere hafif nemlendirici, uzun srede antiaging etkili Avokado (Persea gratissima) ya, Gotu Kola (Centella asiatica) ekstresi, yalanc safran (Carthamus Tinctorius) ya, Soya faslyesi (Glycine soja) tohumu ekstresi, eekotu (akam iei) (Oenothera biennis) ya, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, yeil ay (Camelia oleifera) ekstresi, betaglkan, adenozin trifosfat, pantenol, hyalronik asit, bisabolol, ksantan zamk, tokoferil asetat (E vitamini), sitrik asit, etilhekzil gliserin pH 3.9, SPF 30, UVA ve UVBden koruyucu, titanyum dioksit ve inko oksit szgeleri Etil metoksisinnamat, shea (Butyrosperimum parkii) ya, gliserin, siklometikon, dimetikon, ceviz (Julans regia) tohumu ya, fosfolipitler, stearil alkol, soya faslyesi (Glycine soja) lipitleri, balmumu, titanyum dioksit, inko oksit, Aloe vera ekstresi, sodyum hyalronat, tokoferol, retinil palmitat, portakal (Citrus dulcis) ekstresi, vanilya (Vanilla planifolia) (ekil 11.7) ekstresi, etilhekzil gliserin
Glikolik temizleyici
Salatalkl andrc
Nem kompleksi
313
Tablo 11.2 Devam
pH 4.2, kurudan yalya ciltler iin, souk kuru havalar iin, koruyucu nem siperi, yz izgilerini azaltr Yalanc safran (Carthamus tinctorius) ya, fndk (Corylius americana) ya, stearik asit, doal gliserin, kaprilik/kaprik trigliserit, tokoferol asetat, yeil ay (Camelia oleifera) ekstresi, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, Aloe vera ekstresi pH 4.1, kurudan normale ciltler iin, nemi tutan ve antiaging yarar olan ham maddeler Tatl badem (Prunus dulcis) ya, kaprilik/kaprik gliserit, doal gliserin, yeil ay (Camelia oleifera) ekstresi, eekotu (akam iei) (Oenothera biennis) ya, hidrolize yulaf proteini, betaglkan, hyalronik asit, Ginseng (Panax ginseng) ekstresi, fosfolipitler, tokoferil asetat, zm (Vitis vinifera) ekstresi, tokoferol, ksantan zamk, etilhekzil gliserin pH 3.4, boncuklarn 3 boyut etkisine sahip, ananas enzimi doal antibakteryel Aloe vera jel, deniz yosunu ekstresi, kapril glikol, doal gliserin, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, poliamino eker youkusu (kondansat), hidrojene jojoba ya, ananas (Ananas sativus) ekstresi, maya betaglkan, mandalina (Citrus reticulata) ya pH 3.9, kil-bazl, antiaging, antioksidan ve cildi onarc ham maddeler, cilt nemlenmesinde ve iyilemesinde grnrlk Montmorilonit (kil), yalanc safran (Carthamus tinctoria) ya, doal gliserin, lavanta (Lavandula angustifolia) suyu, bitki fosfolipitleri, betaglkan, lesitin, st (Salix alba) kabuu ekstresi, Aloe vera ekstresi, guta kola (Centella asiatica) ekstresi, yeil ay (Camellia senensis) ekstresi, zm ekirdei (Vitis vinifera) ekstresi, ay aac (Melaleuca alternifolia) ya, combava (Citrus hystrix) ya, ksantan zamk, kaprilil glikol, retinil palmitat, askorbil palmitat
Meyve/enzimli andrc
Besleyici Maske
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Vanilla_planifolia_1.jpg
314
SONU
ABDdeki doal kozmetik rn pazarnn 2009 ylnda % 58 byyecei ve antiaging rnlerin en byk ykselme alan olaca ngrlmektedir. Ancak pazarn bymesi ile birlikte gvenlik sorunlarnn da byyecei aktr. Dolaysyla tketicilerin bilinlenmesi byk nem tamaktadr. Bireysel cilt bakm sistemlerinin ve ucu grnemeyen nanoteknolojinin gndemde olduu gnmzde bitkisel kozmetik rnlerle ile ilgili konuda iki farkl gr (sentetik ham maddelerle devam veya doal ham maddelerle devam) srecektir. Her ikisinin de olumlu ve olumsuz noktalar vardr. Gr ne olursa olsun, herkesin sentetik kozmetik rn kullanamayaca gibi herkes doal rn kullanamayabilir. Eer doru olarak eitilirse, tketici hangisinin kendisi iin uygun olduunu bakasnn fikri ile belirlemeyecektir. Bu nedenle, bireysel cilt bakm gelecekte ne kacaktr.
315
zet
AM A
Kiisel bakm rnlerini saptayabileceksiniz. levler arasnda balcalar: cildi temizlemek, nemlendirmek; antioksidan, antiaging, zararl gne nlarndan koruyucu, antiseptik, antiinflamatuvar, antibakteryel, antifungal, antiviral, antialerjik ve abrasif etkilerdir. Doal, bitkisel ve organik ham maddeleri karlatrabileceksiniz. Doal ham madde: doadan kaynakl (flora, fauna, mineral), yenilenebilen/ok miktarda bulunan ve belli amac olan maddedir; Bitkisel ham madde: bitkilerin farkl ksmlarndan standart zelliklerde elde edilen, yenilenebilen/ok miktarda bulunan ve belli amac olan maddedir; Organik ham madde: doal kaynakl, sentetik madde veya kimyasal tepkime (reaksiyon) iermeyen ilemlerden geirilmi maddedir. Gnmzde kiisel bakm rnlerinin amalarn aklayabileceksiniz. Gnmzn koullarnda, kiisel bakm rnleri cildi temizlemek, salkl tutmak ve koruyucu olarak kullanlmaktadr. Bunun yansra, yalanma izlerini azaltmak ve yavalatmak da ne kan amatr. Antioksidan zellikteki maddeler ncelikle kendileri oksitlenip serbest (oksijen) radikalleri ortamda yok ederek veya serbest radikallerin hedef maddeye ulamasn engellemek iin maddeyi evreleyerek koruyucu olarak etki ederler. Kozmetik alanda kullanlan en popler bitkilere rnekler: Aloe vera, Gotu Kola, havu, salatalk, badem, zm, yeil ay, ay aac, papatya, turungiller, avokado, jojoba, soya faslyesi, eekotu (akam iei), srgan ve kays popler bitkilere rneklerden bazlardr.
A M A
A M A
Bitkisel kozmetik rnlerin gvenliini tartabileceksiniz. Dnyada sertifikalandrma iin tek bir otoritenin olmadn, doal veya organik logosunun ne anlama geldiini, farkl sertifika kurumlarnn hangileri olduunu ve tketicinin cilt bakm rnn semesi srasnda gvenlii iin etikette bakaca sertifika logolarnn hangileri olduunu anlatabilecektir.
AM A
316
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi cilt hasarna yol aan evresel etmenlerden biri deildir? a. Rzgar b. Sigara iimi c. Hava kirlilii d. UV radyasyon e. Lekelerden kurtulma almalar 2. Aadakilerden hangisi ciltte yalanma sonucu oluan deiikliklerden deildir? a. Kalnlk deiimi b. Epidermisde incelme c. Derinin destek yapsnn deimemesi d. Dermisde incelme e. Derinin engel fonksiyonunda deime 3. Aadakilerden hangisi antioksidan nitelikli madde ieren bitkilerden biri deildir? a. zm ekirdei b. Karanfil uucu ya c. Tarn uucu ya d. Kekik uucu ya e. Balmumu 4. Aadakilerden hangisi bitkisel cilt bakm rnlerinde istenilen zellikler arasnda yer almaz? a. Kalite b. Antialerjenik c. Etkinlik d. Hayvan testlerini gemi olma e. Sertifikal olma 5. Aadakilerden hangisi dikenli armutdan elde edilen AquaCacteenin cilt bakm rnne eklenme amacdr? a. Temizlemek b. Lekeleri azaltmak c. Antibakteryel etki d. Nemlendirmek e. Zararl gne nlarndan korumak 6. la ve kozmetik zelliinin bir arada olduu ham maddelere ne ad verilir? a. Kozmestik b. Doal c. Organik d. Emoliyan e. Cosmebio 7. Kozmetik firmalara uygulanan ankete gre bitkisel cilt bakm rnlerindeki en nemli sorun aadakilerden hangisidir? a. Renk b. Fiyat c. Bitmi rn kararll d. Bitkisel ekstre kararll e. Koku 8. Aadakilerden hangisi in meyvesi hnnapn cilt bakm rnlerinde kullanlma nedenlerinden biri deildir? a. Kalsiyum iermesi b. E vitamini iermesi c. Protein iermesi d. B1 ve B2 vitamini iermesi e. A vitamini iermesi 9. Aadakilerden hangisi bitkilerden elde edilen yalarn bir grubunu oluturan uucu yalarn zelliklerinden biri deildir?
a. Antioksidan
b. c. d. e. Antiseptik Kokulandrc Yattrc Lekeleri azaltc
10. Aadakilerden hangisinde cilt bakm holistik programn bir parasdr? a. Ayurveda b. Aloe vera ile bakm c. Ultra nemlendirici ve hcre yenileyici bakm d. Jojoba ya ile bakm e. Bal ile bakm
317
12
Amalarmz Anahtar Kavramlar
Tarm Bitkisel retim Hayvanclk yi Tarm Uygulamalar Yem katk maddesi Allelopati
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tbbi ve aromatik bitkilerin tarm ve hayvanclk alanlarnda kullanm nedenlerini sorgulayabilecek, Tbbi ve aromatik bitkilerin tarm ve hayvanclk alanlarnda kullanm avantajlarn aklayabilecek, Tarm ve hayvanclk alanlarnda kullanlan tbbi ve aromatik bitkilere rnekler verebileceksiniz.
erik Haritas
GR TARIM VE HAYVANCILIK TIBB VE AROMATK BTKLERN TARIM ALANINDA KULLANIMI TARIMDA KULLANILAN BTKSEL RNLERE RNEKLER TIBB VE AROMATK BTKLERN HAYVANCILIKTA KULLANIMI HAYVANCILIKTA KULLANILAN BTKLERE RNEKLER
TARIM VE HAYVANCILIK
Tarmsal faaliyetler bitkisel retim ve hayvansal retim olmak zere iki tiptir. 1. Bitkisel retim: Bitkisel kkenli tohum ve tohumluk (fide/fidan) materyalleri kullanlarak yaplan ekim (tohum ekilir), dikim (fide/fidan dikilir), bakm (apalama/gbreleme/ilalama), hasat ve hasat sonras ilemler (kurutma/ileme/ambalajlama/depolama) gibi faaliyetlere denir. 2. Hayvansal retim: Hayvansal kkenli retim materyalleri (yumurta, doal ve suni dllenme vb.) kullanlarak yaplan faaliyetlerdir. Tarm dnyada ve lkemizde farkl yntemlerle yaplmaktadr: Konvensiyonel (Geleneksel) tarm: Gnmzde en yaygn yaplan ve tarmsal retimde kullanlan kaynaklarn kontrol yaplmayan/yaplamayan ve srdrlebilir zelliini kaybetmi retimlere denir. yi Tarm uygulamalar (Modern) [TU; GAP (Good Agriculture Practices)]: retim kaynaklarnn kullanmnda sentetik kkenli retim materyallerin snrl /kontroll kullanmlarna izin veren, retim kaynaklarnn srdrebilir-
320
liini tehdit etmeyen ve retilen rnlerin kullanm insan sal asndan kullanlabilir snrlar ierisinde pestisist kalntlar olan retimlere denir. retim aamalar kontrolldr, fakat organik tarmda istenilen kriterlere gre daha az kriterleri olan retim eklidir. Organik tarm ise, hem bitkisel hemde hayvansal retimden tketim aamasna kadar, her aamann kontrolleri yaplarak ve bamsz denetim kurumlarnca sertifikalandrlarak yaplan retim faaliyetleridir. Organik tarmn temel amac; toprak, su ve hava gibi evre kaynaklarn kirletmeden ve bitki, hayvan ve insan salnn korunarak retilen bitkisel ve hayvansal kaynakl rnlerin tketime sunulmasdr. Organik tarmda kimyasal gbre ve tarmsal mcadele ilalar kullanlmaz, bunlarn yerine organik kkenli gbreler (hayvan gbresi/ yeil gbre/ doal atklar vb.), biyolojik mcadele yntemleri (bitkisel kkenli ya da doal/organik kkenli etkili maddeler ieren preparatlar) ve tarmsal retimlerde karlalan hastalk, parazit, bcek, haere vb. zararllar etkisiz hale getiren faydal organizmalar kullanlr. Organik dier tanmyla ekolojik veya biyolojik tarm, toprak-bitki, bitki-hayvan, hayvan-toprak arasnda etkileimler gz nnde bulundurularak doal dengenin korunmasna zen gsterir, dolaysyla biyolojik eitliliin olumasna ve korunmasna katk salar. Ksaca hayvanclk olarak tanmlanan hayvansal retim, hayvan yetitirme, besleme, slah yan sra hayvansal rnlerin ilenmesi ve pazarlanmas gibi geni bir faaliyet alan ierisinde yaplr. Hayvanclk genel olarak bykba, kkba, kmes hayvancl, su rnleri, arclk ve ipek bcekilii gibi alanlarn iermektedir. Organik hayvanclk ise doal ve organik yemlerle besleme, uygun barnak ve mera alanlarnn salanmas, salkl hayvanlarn yetitirilmesi gibi prensiplere dayal olarak gerekletirilen kontroll ve sertifikal hayvansal retim faaliyetidir. Tarm ve hayvanclk sektr, nufusun neredeyse % 40 tarmla uraan lkemizin ekonomik ve sosyal gelimesinde her zaman nemli bir yer tekil etmitir. Tarm ve hayvanclk sektrleri arasndaki iliki ekil 12.1de ematize edilmitir. Tarm ve hayvanclk sektrlerinin lkemiz sosyo-ekonomisine katklarndan bazlar u ekilde zetlenebilir; - Artan nfusun beslenme ihtiyalarnn karlanmasnda katkda bulunmas, - nemli istihdam olanaklar salamas, - Krsal kesimin kalknmasna destek olmas, - Krsal alanlardan ehirlere glerin engellenmesi, - Sanayi dahil birok sektrnn hammadde ihtiyacn karlamas, - lkemize hammadde eitliliinin artrlarak bitmi rn sektrlerinin zenginletirilmesi, - Tarmsal mekanizasyon ve sanayilerin oluumunu salayan sektrlerin geliimi, - Milli gelire nemli katk salamas, - lkenin ihracatna hem dorudan hem de dolayl olarak katk salamas gibi nedenlerden dolay tarm ve hayvanclk sektrleri ekonomimiz asndan nemlidir.
321
ekil 12.1 Organik tarm ve hayvanclk dngs.
Tarm
Hayvanclk
Son yllarda gndemde olan genetii deitirilmi organizmalar (GDO) zellikle tarm sektrnde nem kazanmtr. Laboratuvar ortamnda, yani in vitro koullarda, eitli faydalar salamak amacyla, biyoteknolojik yntemler kullanlarak farkl trlerden ve mikroorganizmalardan alnan genlerle yeni bir genetik materyal kombinasyonu olan herhangi bir canl organizma gelitirilebilir. Ayrca GDOlar tarafndan veya bu organizmalarn kullanm ile retilen, ancak GDOlarn kendisini iermeyen maddeleri, rnlerini veya trevleriniSIRA SZDE ifade eder. rnein, en yaygn genetii deitirilmi rnlerden biri olan msr, toprakta bulunan mikroorganizmalardan Bacillus thuringiensis bakterisinden alnan bir geNE M nin msr bitkisine aktarlmasyla retilmitir. Bu bakteri seiciDolarakL sadece Lepidoptera zararllarnn larvasna kar bir protein retmekte ve larva dndaki canllara zarar vermeyerek rn koruduu, bundan dolay biyolojik O R U S kontrol programlar ile uyumlu olduu savunulmaktadr.
D KKAT lkemizde organik tarm uygulamalarnda GDO ve/veya GDO trevleri 25.10.2008 tarihli Resmi Gazete 27035 Nolu ynetmeliine gre kullanlmaz!
Genetik yaps deitirilmi organizmalar (GDO): iftleme ve/veya doal melezlemelerle, yani trlerin kendi iindeki gen alverileriyle meydana gelmeyen organizmalardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
zellikle son yllarda tarm ve hayvanclkta, iyi tarm uygulamalar ve organik retimlerinde tbbi ve aromatik bitkilerden youn bir ekilde yararlanlmaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
322
Tarmn temel amac toplumun yiyecek ve eitli hammadde gibi tarm rnlerine olan ihtiyalarn karlamaktr. Tarmsal rnlerin kalitesini belirleyen deiik etkenler sz konusu olabilmektedir. Tarm etkileyen balca faktrler: 1. Tohumlarn slah, 2. Sulama, 3. Toprak yaps, gbre kullanm ve srdrlebilirlii, 4. klim zellikleri (ya, scaklk, nem vb.), 5. Makineleme, 6. Hasat ve hasat sonras ilemleri, 7. Tarm rnlerinin pazar ve pazarlanmas, 8. ifti eitimi, 9. Tarmsal zararllar ile mcadele, eklinde sralanabilir. 1. Tohum slah: Yksek verimli ve kaliteli rn eldesi iin tohum slah ve slah sonucu gelitirilen kaliteli tohum kullanm en nemli aamalardan biridir. Tohum slah, mutasyon, salkl tohumlarn seilmesi ve melezletirme eklinde yaplp, bu sayede verim rne bal olarak nemli miktarlarda art gsterebilmektedir. 2. Sulama: rn verimini dorudan etkileyen dier bir faktr sulamadr. Bitkilerin su tketimleri ilgili tr ve koullara gre nemli derecede farkllklar gsterebilir. Bitkilerin su tketimleri gz nnde tutularak yaplan sulama bitki verimlilii ve kalitesini belirleyen yetitiriciliin nemli admn oluturmaktadr. Bitkilere gereinden fazla su vermekle daha fazla rn ya da daha kaliteli rn alnmaz. Bunun aksine bitkinin su tketimi snrlandrldnda bir miktar verim debilir ancak bitkinin susuzluk karsnda metabolik faaliyetlerini devam ettirebilmek iin sekonder metabolit retimi artrrlar. zellikle tbbi ve aromatik bitkilerde uucu ya, alkaloit, glikozit vb. sentezlenen metabolitler istenen kalitenin ortaya kmasnda nemli kriter olarak kabul edilmektedir. Ayrca sulamaya bal olarak rn eitlii yan sra ylda birden fazla kaliteli rn alnmasna olanak salar. 3. Toprak yaps, gbre kullanm ve srdrlebilirlii: Topran verimli ve uzun srede tarmsal retimde kullanlabilmesi iin toprak kullanmnn dzenlenmesi ve slah edilmesi gerekmektedir. Topran fiziksel ve kimyasal zelliklerinin dengede tutulmas iin pek ok makro (azot, fosfor, potasyum vb.) ve mikro besin elementlerinin (demir, inko, magnezyum vb.) yannda mikroorganizma faaliyetleriyle su ve hava boluklarn iererek denge halinde bulunmaldr. Bu dengeyi bozabilecek topran yapsna dnemeyen atklarlardan uzak tutulmas topran mrnn srdrlebilirlii bakmndan son derece nemlidir. Ayrca topran yapsna bal olarak uygun gbre kullanm verimin arttrlmasnda nemli bir unsurdur. 4. klim zellikleri: Bitkisel retimlerde iklim blge ve koullarna gre yetitiricilikte ilgili bitki trlerinin seimine de dikkat edilmesi gerekir. rnein, kekik trleri (Origanum sp.) dk nemli ortamlar tercih ederken ay (Camellia sinensis) gibi bazlar da yksek nemli blgelerde yetimeyi sever. ark felek (Passiflora incarnata), defne (Laurus nobilis), zeytin (Olea europaea) dk hava scaklklarnda (<0C) zarar grrken, kardelen (Galanthus sp.), idem (Colchicum sp.) gibi bitkilerin yetiebilmesi iin souk ortamlara ve kar yalarna gereksinim duyulur.
323
5. Makinalama: Tarmda verimlilii, kaliteyi artrabilmek ve retim maliyetlerini drebilmek iin tarmsal mekanizasyonu kullanmak nemli retim avantajlar salamaktadr. Bitkisel retimlerde zellikle tbbi bitki yetitiriciliinde bitkilerin tam zamannda hasad ok nem tamaktadr. Hasat sonras kurutma, gerektiinde uygun boyutlarda paralanma gibi ilemlerin kaliteyi artrmak iin hzl ve uygun zaman aralnda yaplmas gereken ilemlerdendir. Bununla birlikte retilen rnleri ambalaj ve sunumu, kalite standard rnn birim fiyatn belirler, maliyeti en uygun olan pazarda nemli avantaj elde eder. 6. Hasat ve hasat sonras ilemleri: Bitkisel retimlerde hasat verim ve kaliteyi belirleyen en nemli tarmsal ilemlerden birisidir. zellikle tbbi bitkilerin hasat ilemi zel bir bilgi ve beceri gerektirir. Tohum, iek, kk vb. farkl organlarndan faydalanlan tbbi ve aromatik bitkilerin verim ve kalite artn salayabilmek iin yetitirilen bitkiye bal olarak bir yetitirme sezonu iinde 2-4 defa biim eklinde hasat yaplabilmektedir. Biim aralk sreleri, biim ykseklikleri ve biim zaman gibi ilemler bitki verimi ve kaliteyi dorudan etkilemektedir. rnein, nane (Menta piperita) ieklenme ncesi; stanbul kekii (Origanum vulgare) ieklenme balangc; lavanta (Lavandula angustifolia) ieklenme dneminde biilmedii zaman hem uucu ya verimi hem de kalitesinde nemli kayplar olmaktadr. Ayn ekilde, sabah erken hasat yaplan gln (Rosa damascena) uucu ya verimi ve kalitesi ile leden sonra yaplan hasat ile nemli farkllklar gsterir. 7. Tarm rnlerinin pazar ve pazarlanmas: Tarmsal rnler ierisinde, lkemiz iin pazarlanma koullar asndan en cazip rnlerin banda tbbi ve aromatik bitkiler gelmektedir. Arz talep dorultusunda TAB retim planlanmas nemlidir. Ham bitki ticaretinden ziyade ilenmi rn pazarlamasna geebilmek iin endstriyel yaplanma avantajlar salar. yi tarm uygulamalar ve modern yntemler kullanarak retim maliyetlerinin rekabet edebilir dzeyde olmas rnlerin pazarlarn arttrr. 8. ifti eitimi: rnn, tohum aamasndan hasat sonras uygun koullarda ilenip ambalajlanmas, depolanmas nakliyesi, pazarlanmas dahil her aamada iftilerin ve ilgili personelin konu ile ilgili eitimi tarmsal faaliyetleri dorudan etkiler. Tarmsal retim kayplarnn temel nedeni retimde yer alan insan kaynaklarnn gncel ve gelimeye ak bilgi ve becerinin yeterli seviyelerde olmamasdr. Eitimde, tarmsal sorun ve uygulamalarn AR-GE boyutunda ve retime ynelik olmas gerekmektedir. 9. Tarmsal zararllar ile mcadele: Tarm dorudan etkileyen faktrler arasnda tarmsal zararllar ile mcadele son yllarda daha da nem kazanmtr. Tarm rnlerindeki hastalklarn, yabani otlarn ve bceklerin meydana getirecei verim kaybn nlemek iin tarm ilac olarak tanmlanan eitli kimyasal maddeler ile mcadele yaplmaktadr. Bitkisel retimlerde tbbi ve aromatik bitki yetitiriciliinde genelde hastalk ya da tarmsal zararl sorunu ile karlalmamas dikkat ekici bir husustur. Tbbi ve aromatik bitkilerin iermi olduu etkili maddeler bitkiyi ok sayda hastalk etkeni ve zararllardan korumaktadr. Bu zelliklerinden dolay tbbi ve aromatik bitkiler son yllarda kltr bitkilerini korumada etkin bir ekilde kullanlmaktadr. ekil 12.2de ematize edildii zere ekim yaplan tarlalarda belirli blgelere TAB ekimi, baz zararllarn tarladan dier alternatif konak bitkiye doru uzaklatrlmasn salar.
Tarm ilac: Tarm rnlerine zarar veren, rn kalitesi ve veriminde kayba neden olan hastalk, zararl ve yabanc otlar yok etme amacyla kullanlan kimyasal maddelerdir.
324
ekil 12.2 Tbbi ve aromatik bitkilerin (TAB) kltr bitkisi tarmnda kullanm.
EKC
KOVUCU
TAB
Kltr bitkisi
TAB
Kltr bitkisi
TAB
Pestisit: Tarm ilalardr. Hastalk etkeni bcekler, bitki patojenleri, yabani otlar, yumuakalar, kular, balklar, solucanlar ve mikroplar gibi eitli zararl organizmalar engellemek, kontrol altna almak ya da zararlarn azaltmak iin kullanlan madde ya da madde karmlardr. Pestisitler doal kaynakl olmas halinde biyopestisit olarak tanmlanr. DDT: Dikloro difenil trikloroetan, kimyasal yapsnada 1970li yllara kadar en ok ve etkin kullanlm sentetik kkenli bir pestisittir. evreye ve insanlara kar olan kalc zehirli etkilerinden dolay kullanm snrlandrlmtr.
Tarmsal retimde, gbrelerden sonra en fazla kullanlan kimyasal maddeler, pestisitlerdir. Gnmzde 1000den fazla madde pestisit olarak kullanlmaktadr. Pestisitler inorganik, organik sentetik (DDT gibi organoklorr, organofostfatlar, azotlu bileikler, karbamatlar) ve doal kaynakl (piretroit, rotenoit, nikotin trevi bileikler) olabilir.
Baz pestisit eitleri ve kullanm amalar u ekilde zetlenebilir; Akarisit: Akarlara kar, Algisit: Alglere kar, Avisit: Kulara kar, Bakterisit: Bakterilere kar, Fungusit: Mantarlara (funguslara) kar, Herbisit: Yabanc otlara kar, nsektisit: Bceklere kar, Larvisit: Larvalara kar, Mollusit: Salyangoz gibi yumuakalara kar, Nematisit: Yuvarlak solucanlara, nematotlara kar, Rodentisit: Kemirgenlere kar, Virsit: Virslere kar kullanlr.
ekil 12.3de rnekleri verilen baz bcekler, yumuakalar, kemirgenler, kular, mikroorganizmalar vb. tarmsal ve gnlk hayatta dorudan veya dolayl olarak rn ve insana zararlar vermektedir. Bu tip zararllara kar etkin mcadele yaplmad takdirde tarmsal rnde verim kayb en az te bir orannda, baz yllarda veya durumlarda ise rnn tamam kaybedilebilmektedir. Bundan dolay ta-
325
rmsal mcadelede ilk kullanlan yntem bol miktarda kolay ve ucuz olarak temin edilen pestisitlerle mcadeledir. Ancak pestisitler kullanldklar miktara bal olarak, zellikle yksek dozlarda doadaki pek ok canlya zarar verebilir. Tarmsal mcadelede bitki zararllarn ve hastalklarn yok etmek amacyla kullanlan kimyasal maddeler genelde insan ve doadaki pek ok canl iin zehirli etkiler gsterebilmektedir. Tarm ilalarnn bazlar ok az miktarda bile kullanldnda, canlda zararl etkilere yol aabilir. Pestisitler yanl kullanldnda toprak-su-canl ilikisini bozmaktadr. Dolaysyla tarmda hastalk etmenleri ve bitki zararllaryla mcadelede byk glkler yaanmaktadr.
ekil 12.3 Tarmsal zararl organizmalardan bazlar.
Ayrca, son yllarda pestisitler zerinde yaplan bilimsel almalarla yksek dozda kullanlan baz sentetik pestisitlerin bata akut zehirlenmeler olmak zere genetik bozukluklar, sinir sistemi hastalklar hatta uzun vadede kanser ve lme neden olabilecei tespit edilmitir. Baz pestisitler ya dokularnda birikerek karacier ve bbrek fonksiyonlarnda bozukluklara neden olabilmektedir, bazlar ise vcutta birikmedii halde sinir ularnda tahribata neden olup unutkanlk, renme gl gibi olumsuz etkilere yol aabilir. Tm bu olumsuzluklara ramen tm dnyada olduu gibi lkemizde de pestisitler yaygn bir eklide kullanlmaktadr. Tarmsal mcadelede kullanlan ilalarnn bilinli bir ekilde kullanmnn yan sra, kullanm sonrasnda rnler zerinde ve evredeki kalnt miktarlarnn incelenmesi gerekmektedir. Tarm ilalar uygulandktan sonra kullanlan ila eidine gre gerekli sre gemeden rn hasad yaplmamal ve rn tketilmemelidir. Stokholm Szlemesi gereince birok hastalln yansra genetik bozukluk ve lme neden olan kalc organik kirletici maddelerin yasaklanmas, atklarnn doadan uzaklatrlmas ile yeryznden yok edilmesi, Trkiyenin de iinde bulunduu 166 lke tarafndan, kabul edilip uygulanmaktadr. Trkiyede son yllar-
326
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
da pazarlara, marketlere giren bitkisel rnlerde retim sertifikas art koulmaya balanmtr. Buradaki temel ama pestisit kalnts olan rnlerin tketicisine ulaDNELM mn engellemektir. Bundan dolay Tarm Bakanl ve ilgili kurum ve kurulular sertifikal retimleri (TU ya da organik) tevik etmektedirler. Tketici tercihleride S O U bu ynde hzla Rgelimektedir. Kaynak: Ayrca K K A T Stokholm Szlemesi: D bkz., http://www.cmo.org.tr/index.php/uluslararas-cevre-mevzuat/1258-stokholm-sozlesme Tarm ilalarnda olmas gereken zellikler u ekilde zetlenebilir; - Hastalk etkeni ve zararllara kar etkili olmal, - Bitkiye toksik etkisi olmamal, AMALARIMIZ - Ar, ku ve balk gibi canllara ve insanlara zararsz ya da mmkn olduunca az zararl olmal, K T A - Paralanma Pve bozunma sonunda aa kan rnler evreye zararsz olmal, - Ekonomik olmal, TELEVZY N - KullanlacakO bitkiye gre ruhsatlandrlmal ve kontrolu yaplmal, - Kullanlan tarmsal ilalar uzman tarafndan reete edilmeli, - Bitkisel kkenli etkili madde ieren tarmsal ilalar desteklenmeli. Kimyasal Ttarm Tilalarnn olumsuzluklar nedeniyle doal kkenli bitkisel preN ERNE paratlarn kullanm byk avantajlar tamaktadr. Gerek tarlada rnlerin yetitirilmesi aamasnda gerekse hasat sonrasnda toplanan ve depolarda saklanan rnlerin eitli hastalk ve zararllardan korunmas amacyla deiik yntemler baaryla uygulamtr. En yaygn olarak uygulanan yntemlerden birisi rnlerin bitkisel materyaller veya bitkilerden elde edilen eitli ekstre ya da uucu yalar kullanmak suretiyle hastalk ve zararllarla mcadele edilmesidir. Sentetik kimyasallarn gelimesi ve kullanmlarnn yaygnlamasyla birlikte bitkisel rnlerin kullanmnda gzlenen gerileme, evre kirliliinin artmas sonucu doal dengelerin hzla bozulmas nedeniyle alternatif doaya dost, insanlara ve hayvanlara zararsz maddelerin ve yntemlerin bulunma zorunluluunu ortaya kartmtr. Sentetik fungusit ve bakterisitlerin, zellikle gda olarak kullanlan bitkilerdeki hastalk etkenleri ile olan mcadelede kullanmlarnn uygun olmamas, doal kaynaklardan elde edilen antimikrobiyal zellii bulunan bitkisel kkenli preparatlarn kullanmn gndeme getirmitir. Bu nedenle gnmzde bitkiler ve bitkilerden elde edilen rnler (ekstre veya uucu yalar) byk nem kazanmtr. Bitkisel rnlerin/preparatlarn antibiyotiklere nazaran iyi bir alternatif olarak grlme nedenleri: - Doal rn olmalar nedeniyle toksik etkilerinin daha dk olmas, - Tamamen paralanarak bata toprak ve su olmak zere evrede kalc kirlilie yol amamalar, - nsan saln riske sokacak kalntlar oluturmamalar eklinde zetlenebilir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
327
lkemizde tarm alannda bitki zararllaryla mcadelede antibiyotik ieren ilalarn kullanmnn yasak olmas nedeniyle, bu tip ilalara ruhsat verilmemektedir. Antibiyotik ieren tarm ilalarnn yasaklanmasndaki en nemli etkenler: - Antibiyotik kullanm sonucunda direnli mikroorganizma poplasyonlarnn ortaya kma ihtimalinin yksek olmas, - Antibiyotik kullanldktan sonra elde edilen rnler zerinde ila kalnts olma ihtimali, - la kalntlarnn insan veya dier canllar tarafndan alndnda, hastalk yapan mikroorganizmalarn antibiyotiklere kar diren SIRA SZDE ihtimalinin kazanma olmas, - la uygulamas yapan kiilerde zararl etki oluturma ihtimalidir. DNELM zellikle bilinsiz bir ekilde yaplan ilalamalarn, nerilen dozun zerindeki miktarlarda kullanm nedeniyle insan dahil tm canllarda eitli zararlara neden S O R U olmas mmkndr. Kaynak: Ayrca bkz., Resmi Gazete 27.01.2005 tarihli ve 25709 sayl: Halk Sal AlaD KKAT nnda Haerelere Kar lalama Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/23086.html SIRA SZDE Mikroorganizmalarn, zellikle bitki geliimini uyaran bakterilerin (Plant AMALARIMIZ Growth-Promoting Rhizobacteria = mikoriza) biyolojik gbre olarak kullanlarak tarmsal retimde nemli oranlarda verimlilik salad da gz nnde bulundurulmaldr. Gnmzde hasat ncesinde veya bitki gelime aamasnda mikrobiyal etK T A P kenlere kar demir veya bakr ieren preparatlar etkenleri yok etmekten ziyade bitkiye bulamasn nlemek amacyla kullanlmaktadr. Demir fosfat, bakr slfat, bakr oksiklorr gibi maddeler rnek olarak verilebilir. TELE ZYON Ekonomik adan deerli bitkilerde hastalk etkeni ve eitliV zararllara kar kullanlabilecek, insan ve evre salna zararsz, toksik olmayan, antibiyotiklere alternatif olabilecek bitkisel rnlere ynelik bilimsel almalar youn bir ekilde srdrlmektedir. Tarm esnasnda verim ve kaliteyi arttrmak ve hasat ediNTERNET len rnleri korumak amacyla kullanlan bitkisel rnlerin banda uucu yalar gelmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
328
Aphis gossypii: Pamuk yaprak biti. K yumurta veya kanatsz dii halinde ayva aac, oban antas, ebegmeci ve pamuun yeni srgnlerinde geirir. Tetranychus cinnabarinus: Pamuk krmz rmcei. K tarla kenarnda, bahe ve allklardaki yabanc otlarda remesine devam ederek geiren krmz rmcekler ilkbaharda havalarn snmas ve pamuk bitkilerinin kmasyla pamuk tarlalarna geerler. Bitkinin tm ksmlarnda bulunabilmekle birlikte, zellikle taze yapraklarn SIRA SZDE altna yerleir. nce yapraklarda sar noktalar oluturur. Daha sonra yapran bir blm veya DNELM tamamnn zamanndan nce kuruyup dklmesine neden olur. S O R U
mrdmk (Lathyrus latifolius), stleengiller (Euphorbia trleri), mrver (Sambucus trleri), emen (Trigonella foenum-graceum), rekotu (Nigella sativa), kekik trleri (Origanum sp) vb. gibi bitkiler ve bunlardan hazrlanan rnler kullanlmaktadr. Anason ya ile hazrlanan fare tuzaklar insan kokusunu basklad iin daha etkin bir ekilde kullanlabilmektedir. Bu bitkilerden bazlar baka tarm zararllarna kar da etkilidir. zellikle halk arasnda aromatik ve tbbi etkilerinden dolay bata baharat olarak kulllanm dnda eitli amalarla kullanlan kekik ve uucu ya pestisitlere alternatif olarak son dnemlerde n plana kmtr. Bu amala kekik zerinde yaplm ok sayda alma mevcuttur. Bu almalarla kekiin ve rnlerinin bceklere ve tarmsal zararllara olan toksik etkisi, kovucu etkisi bunlarn yan sra beslenmeyi ve oalmay engelleyici etkileri tespit edilmitir. Bitkilerde ve bitkisel rnlerde ekonomik kayplara neden olan balca etkenlerden biri de bakterilerdir. Bakteriler pek ok bitkide tarlada iken ya da hasat sonrasnda depolanm rnlerde ekonomik kayplara neden olmaktadr. Gerek lkemizde gerekse dnyada antibiyotikler dnda, bakterilere kar kullanlabilecek etkili bir tarmsal mcadele maddesi bulunmamaktadr. Yaplan almalarla, kekik uucu yanda bulunan karvakrol ve timol isimli bileiklerin Aphis gossypii ve Tetranychus cinnabarinus isimli sera zararllarna kar toksik etkili olduu bulunmutur. Allelopatik etki, baz bitkilerin yanndaki veya yaknndaki dier bitkilerin imlenmesi ve gelimelerini engellemek amacyla topraa brakt kimyasal maddelerin oluturduu etkidir. rnein, ceviz aac (Juglans nigra) kklerinden salglad juglon adl madde nedeniyle yaknndaki baz bitkileri ldrmektedir veya gelimesini engellemektedir. Ayn ekilde yapraklarnda veya baka organlarnda bulunan fenolik maddeler baz nar, ard ve mee aac trlerinin altnda veya yaknnda im gibi bitkilerin yetimesine engel olur. yi tarm uygulamalarnda ve organik tarmda son yllarda allelopatik etkiden pratik olarak yararlanlmaktadr, rnek olarak kanya (Sorghum halepense) mcadelesinde brokoli kullanlmas verilebilir. Kltr bitkileri ile yabanc otlar arasndaki allelopati, tarm ilalar ile mcadele yerine doal bir alternatif olarak nemli faydalar salar. Bu tip etkilemelerden elde edilen veriler sayesinde yabanc ot kontrol daha etkin bir ekilde gerekletirilebilmektedir. Konu ile ilgili olarak ekil 12.2ye baknz. SIRA SZDE Tarm rnlerinin imlenmesini engellemek amacyla da zellikle uucu yalar etkin bir ekilde kullanlmaktadr. Byk depolarda patates imlenmesini nlemek amacyla karaman M kimyonu veya dier adyla keraviye (Carum carvi ) ya kullaDNEL nm rnek olarak verilebilir. Tablo 12.1de rnekleri verilen bitkisel kaynakl koruma maddeleri, 25841 sayS O R U l Ynetmelie gre organik tarm uygulamalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Kaynak: Ayrca Kbkz., Resmi Gazete 10.06.2005 tarihli ve 25841 sayl Organik Tarmn D KAT Esaslar ve Uygulanmasna likin Ynetmelik. http://www.tarim.gov.tr/Files/images/organik_Tarim/organik_yonetmelik_son_degisikSIRA SZDE lik.pdf
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
329
Tablo 12.1 Bitkisel kaynakl koruma maddelerine rnekler ve kullanm ekilleri.
Ham madde/rn Azadirachta indica (Neem aac)dan elde edilmi azadiraktin Hidrolize proteinler Lesitin Balmumu Nane ya, am ya ve kimyon ya gibi bitkisel uucu yalar Chrysanthemum cinerariaefolium dan elde edilmi piretrinler Quassia amaradan elde edilmi Quassia Derris spp, Lonchocarpus spp. ve Terphrosia spp. dan elde edilmi rotenon Feromon
Kullanm - nsektisit (Yetkilendirilmi kurulu onay ile) - ekici (Sadece tanmlanm ve ekte yer alan dier uygun rnlerle birlikte kullanlabilir) - Fungisit - Budama ve a yaralar - nsektisit, akarisit, fungisit ve imlenme nleyici - nsektisit (Yetkilendirilmi kurulu onay ile) - nsektisit, uzaklatrc - nsektisit (Yetkilendirilmi kurulu onay ile) - Eeysel davran bozucu, - Sadece tuzak ve yayclarda - nsektisit - Sadece tre zg cezbedici tuzaklarda kullanlr - Sadece Bactrocera oleae ve Ceratitis capitataya kar kullanlr (Yetkilendirilmi kurulu onay ile)
330
GRAS: Generally Regarded As Safe = Uzun sre kullanlm ve herhangi bir olumsuz etkiye neden olmam gvenli maddelerinin statsn belirtmek amacyla kullanlr. Karvakrol: Kekik olarak bilinen Origanum trlerinin uucu yanda ana bileik olarak bulunan C10H16 kapal formlne sahip, fenolik monoterpen yapsnda bir bileiktir.
organizmann bu antibiyotiklere kar baklk kazand ve insan salnn korunmasnda veya tedavide yeterince etkili olamadklar bildirilmektedir. Bu nedenle, 2006 ylndan itibaren 70/524/EEC Direktif ve 1831/2003/EC sayl ynetmelikle Avrupa Birlii lkelerinde hayvanclkta byme ajan olarak antibiyotik kullanm yasaklanmtr ve sk bir ekilde denetlenmektedir. Bu durum, zellikle kkba ve bykba hayvanclnn yan sra kanatl hayvan endstrisini de byk lde etkilemitir. Bu nedenle, son yllarda antibiyotiklere alternatif olabilecek doal ve gvenli maddelerin aratrlmas byk nem ve hz kazanmtr. Tbbi ve aromatik bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen ekstre ve uucu yalarn antimikrobiyal ve sindirim sistemini uyarc etkilerinden dolay son dnemlerde antibiyotiklere alternatif olarak kullanmlar gncellik kazanmtr. Tbbi ve aromatik zelliklerinden dolay bu grup bitkilerin hayvan beslemede yem katk maddeleri (kekik herba olarak) kaba yem olarak (Meryemana dikeni herbas) gibi alternatif kullanmlar her geen gn artmaktadr. Hayvanlarn doal otlama meralar ierisinde tbbi zellikli bitkilerin tr olarak eitlilii fazlal o meralarda otlayan hayvanlarn salkl olmalar ile beraber et/st vb. rn kaliteleri de ok yksektir. Tbbi bitkilerin hayvan besleme ve rn zelliklerine etkisi bakmndan arclkta ok nemli bir yere sahiptir. Hem bitkilerin tozlamas bakmndan ar nemli hem de baln kalitesi bakmndan tbbi bitki zellikleri nemli birer zellik olarak karmza kmaktadr. Uucu yalarn bileiminde bulunan pek ok kimyasal madde gerek insan ve gerekse hayvan sal asndan gvenli maddeler olarak (GRAS kalitesi) kabul edilmektedir. Uucu yalar, yem katks dnda, baz veteriner ilalarn bileiminde de yer almaktadr. Bu amala, en ok aratrlan uucu yalardan biri lkemizde de yaygn olarak yetien kekik trlerinden elde edilen kekik uucu yadr. Yaplan ok sayda deneysel alma, kekik uucu yanda ana bileik olarak bulunan karvakrol olarak bilinen maddenin kuvvetli antimikrobiyal etkisinin olduunu gstermitir. Genel olarak tbbi ve aromatik bitkilerin hayvanclk alannda balca kullanm alanlar unlardr: 1. Hayvanlar ekici - cezbedici, 2. Hayvanlar kovucu - uzaklatrc, 3. nsektisit ve antiparaziter, 4. Hayvanlarn beslenmesinde, 5. Havyanlarn tedavisinde, veteriner hekimlikte, 6. Hayvansal rnlerin kalite artnda, 7. Hayvanlarn itah vb. zelliklerine etkisinden dolay verim artna sebep olmaktadr. Daha ayrntl olarak bahsedersek; 1. Hayvanlar ekici (cezbedici): Tbbi ve aromatik bitkilerdeki baz uucu bileiklerin hayvanlar cezbettikleri bilinmektedir. rnein, kedi otu (Valeriana officinalis), kedi nanesi (Nepeta trleri), tatar hanmeli (Lonicera tartarica), su yoncas- ac yonca (Menyanthes trifoliata), kedi verem otu (Teucrium marum) gibi bitkiler ve uucu yalar erkek kedileri eker. Oul otu (Melissa officinalis) uucu ya ise bal arlarn cezbeder. Bu nedenle oul verdirilecek arlarn kovanlarnn olduu yere oul otu bitkisi konur. Duglas kknar (Pseudotsuga menziesii) uucu yann geyik ve yabani domuz gibi hayvanlar kendine ektii bilinmektedir. Kpeklerin genellikle bergamot gibi ieksi kokular sevdikleri, am ve narenciye kokularndan ise
331
katklar gzlenmitir. Kediler de kpekler gibi ieksi kokular severler. Ancak, kedilerde uucu yadaki kimyasal bileikleri sindirebilecek enzimler bulunmadndan kedilere verilecek gdalarna uucu ya katlmamas gerekmektedir. Ayrca aromatik bitki ve rnlerinin pek ok bcek, sinek, gve gibi zararllar ekerek tuzaklarda yakalanmas amacyla kullanlmas da sz konusudur. 2. Hayvanlar kovucu (uzaklatrc): Dier taraftan pek ok bitki ve rnleri baz hayvanlar iin kovucu zellik tamaktadrlar. Bu tip yalara rnek; zellikle mentol ieren nane trlerinden (Mentha sp.) elde edilen uucu yalarn fareleri kard bilinmektedir. Kpekleri karmak iin baz uucu ya karmlar kullanlmaktadr. Bu karmlarda; hu aac (Betula sp.), gaulteria (Gaultheria procumbens), kaliptus (Eucalyptus sp), am (Pinus sp.), limon (Citrus sp.) gibi uucu yalar bulunmaktadr. Karabiber (Piper nigrum) ile biberiye (Rosmarinus officinalis) ve krmzbiber (Capsicum annuum) ekstrelerinden hazrlanan karmn pek ok hayvanlar uzaklatrd bildirilmitir. Kedileri uzaklatrmada etkili olduu ne srlen uucu yalarda bulunan doal maddeler ve de yalar u ekilde zetlenebilir: Allilizotiyosiyanat (hardal ya), trans-anetol (anason ya), sitral (oul otu ve limon yapra ya), metilsalisilat (gaulteria ya) ayrca narenciye yalar, kaliptus ya, tr ya, lavanta ya gibi uucu yalar ile mentol, metilnonilketon, naftalin, nikotin (sigaradaki uucu bileiklerden biri) gibi maddelerin kedileri uzaklatrmada etkili olduklar gsterilmitir. Sedir ya, tarn ya, adaay ya, ard meyvesi ya ve biberiye ya karm ayrca kaliptus, defne yapra ve adaay uucu yalar ve yalarnn ana bileii olan 1,8-sineol, trans-anetol (anason uucu yann ana bileii), jenol (tarn ve karanfil uucu yalarnn ana bileii) gibi bileikler ylanlar kovucu ve uzaklatrc etkisi olduu dnldnden dolay kullanlmaktadr. 3. Bcek ve parazitlere kar (insektisit ve antiparaziter): Bahe ve tarla bitkilerinde nemli zararllardan bcek ve haerelerin kontrolnde bergamot, anason, ay aac (Melaleuca alternifolia), st aac (Salix sp.), tr (Pelargonium sp.), nane (Mentha sp.), kekik trleri (Thymus sp.), zufa otu (Hyssopus officinalis), biberiye (Rosmarinus officinalis) gibi bitkilerin uucu yalar kullanlmaktadr. Yaplan almalarla, solucan otu (Tanacetum vulgare) uucu yann lahana kurdunu, Pelinotu (Artemisia absinthium) ve su teresi yalarnn ise meyve aalarndan yaprak bitlerini kovduu gsterilmitir. Kedi nanesi (Nepeta cataria), gmdme (Tanacetum parthenium), kadife iei (Tagetes sp.), nergis (Calendula officinalis) uucu yalar tek ya da karm halinde yaprak bitlerine kar etkili olduklar tespit edilmitir. Kedi nanesi olarak bilinen Nepeta trlerinden elde edilen uucu yalar sivrisinekler kovucu zellik tamaktadrlar. Bu zelliin yan bileimnde bulunan Nepetalakton isimli bileiklerden dolay olduu bilinmektedir. Yaplan bilimsel almalarla bu bileikleri tayan Nepeta yalarn DEETden 10 kat daha etkili olduklar gsterilmitir. Nepeta yalarn yansra, Ard meyvesi ya, fesleen ya, zencefil ve biberiye yalarnn ayrca kafur, 1,8-sineol, metil jenol, limonen, mirsen ve timol gibi bileiklerin sivrisineklere kar etkili olduu gsterilmitir. Karanfil ve sedir yann ise gveleri uzaklatrd tespit edilmitir.
DEET: N,N-Dietil-metatoluamit isimli kimyasal bileiktir. Gl bcek kovucu etkiye sahiptir. En yaygn kullanlan maddelerden biri olup son yllarda nrotoksik, alerjik, sistemik etkilerinden dolay daha dikkatli ve az kullanlmaya balamtr.
332
Kk ve byk ba hayvanlarn yan sra zellikle kedi, kpek ve atlarda grlen pire ve kenelere kar sitronella, limon ya, sedir ve am yalar kullanlabilir. Bu yalarn birka damlas lk suda kartrldktan sonra bir fra yardmyla hayvann kllarna uygulanr. Ba biti, uyuz ve barsak parazitlerine kar yksek oranda karvakrol ieren kekik yalarnn etkili olduu gsterilmitir. Bu amala kekik yann sabun ve ampuanlara katlarak kullanlmas sz konusudur. 4. Hayvanlarn beslenmesi: Yaplan bilimsel aratrmalar uucu yalarn patojen mikroorganizmalara kar antimikrobiyal ve antifungal etkilerinin yansra hayvanlarn sindirim sistemini stimle ettii, sindirim enzimlerinin retimini ve etkilerini artrd ve karaciere olumlu etkiler gsterdii tespit edilmitir. Bu nedenle, aromatik bitki ve bu bitkilerden elde edilen uucu yalar gerek antimikrobiyal madde olarak gerekse sindirim sistemindeki yararl etkileri nedeniyle yem katk maddesi olarak bymeyi stimle edici yasaklanm sentetik maddelerin ve antibiyotiklerin yerine kullanlmaktadr. Hayvan yemlerine ya da sularna bitki ekstreleri, uucu ya ya da karmlarnn ilavesiyle; - Hayvanlarn yem tketiminde ve yemden yararlanma kapasitesinde art, - Hayvanlarda arlk art, - Hayvanlarn lm orannda azalma, - Kesim sresinin ksalmas, - Hayvanlarn et kalitesi gibi parametrelerde iyilemeler olduu tespit edilmitir. rnek olarak, hayvan yemlerine uygun miktarlarda kekik ya ilave edildiinde; itah ac, yemlere tat ve kokularnda iyiletirici, yem tketimini artrc, sindirim salglarn arttrc, enzim aktivitesini arttrc, canl arlkta art etkileri tespit edilmitir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yemlere ilave edilecek uucu ya miktarnn doru olarak belirlenmi olmasdr. Aksi halde yemlere gereinden fazla uucu ya katlmas durumunda yemin hayvan tarafndan yenmeme olaslnn yan sra, hayvann salk durumunu ve verimi de olumsuz etkilemesi sz konusu olabilmektedir. Bu nedenle yemlerde katk olarak kullanlacak uygun uucu ya ve miktarlarnn doru olarak ayarlanabilmesi iin gerekli n almalarn ve aratrmalarn yaplmasnda fayda vardr. Bitkilerin ya da bunlardan elde edilen uucu yalarn hayvan yemlerine farkl yntemlerle katlmas mmkndr. Sv haldeki uucu yalarn uygun bir taycya emdirilerek, bitkilerin ise toz haline getirildikten sonra hayvan yemlerine ya da sularna belirli oranda kartrlmas uygulanan yntemlerin balcalardr. St veren hayvanlarda st verimini artrd ortaya konmutur. Tavuklarda ise yumurta verimini olumlu etkiledii, yumurta arln arttrd, krk atlak orann azaltt, yemden yararlanmay iyiletirdii ve lm orann azaltt gsterilmitir. Yaplan bilimsel almalarda hayvan yemlerine; kekik, adaay, defne, mersin, rezene, turungil uucu ya karm, kini tohumu ilavesinin canl arlk artn antibiyotikli gruba gre belirli oranlarda iyiletirdii tespit edilmitir.
333
Uucu yalarn pek ounun antiseptik zellikte olmalar nedeniyle, hayvanlarda dorudan kullanmnn yan sra hayvan barnaklarnn dezenfeksiyonunda da kullanlabilmeleri mmkndr. 5. Hayvanlarn tedavisi (veterinerlik): Genellikle, insan hastalklarnn tedavisinde kullanlan uucu yalar veteriner hekimlikte hayvanlar iin de kullanlmaktadr. Bu uucu yalara rnek olarak; Fesleen (Ocimum basilicum) uucu ya hayvanlarda ksrk kesici olarak kullanlr. Hayvanlarda az kokusunu nlemek iin, bir orba ka yemek sodas ile kartrlm birer damla karanfil ve anason ya karm halinde veya anason, lavanta ve karanfil yalar tek olarak kullanlabilir. Yara, yank ve apse tedavisinde lavanta, kekik ve ay aac gibi uucu yalar haricen uygulanr. Bykba hayvanlarn trnak yaralarn iyiletirmek amacyla zeytinyanda zlm papatya, kekik ve oulotu yalar scak kompres halinde uygulanr. Atlarn barsak kurtlarna kar yemlerine kekik ve solucan otu ya katlmaktadr. Sr ve keilerde st verimi arttrmak amacyla yemlerine oulotu ya katlmaktadr. Yine bu amala yabani anason trleri de kullanlmaktadr. Atlar sakinletirmek iin insanlar zerinde de sakinletiri etkileri bilimsel almalarla gsterilmi papatya ya hayvan yemlerine katlmak suretiyle kullanlmaktadr. Atlarda eitli yaralarn tedavisinde ayvadana ya, kantlar gidermek iin ise tbbi nane ya kullanlmaktadr. Mentol ve mentol ieren uucu yalar bcek kovucu etkilerinin yan sra losyon halinde kanty gidermek ve bacaklar serinletmek iin kullanlmaktadr.
Larva: zellikle bceklerin embriyonik geliimi srasnda grlen dllenmi yumurtann olumasndan koryon zarnn atlamasna kadar geen geliim evresi.
334
Schistosoma haematobium: riner sistem hastalklarna neden olan nemli bir parazittir.
de en etkili Mentha pulegium ve Mentha spicata uucu yalarnn olduu, Satureja thymbra, Coridothymus capitatus, Origanum vulgare ssp. hirtumun larva zerinde ve Mentha pulegiumun yetikinler zerinde daha etkili olduu tespit edilmitir. - Origanum vulgare ekstrelerinin bal arlarna dadanan Acarapis woodii zararllarnn kontrolnde yararl olduu bildirilmektedir. - Origanum vulgare ssp. hirtum yapraklar ve de uucu ya salyangozlara kar etkili olup uucu yan antifeedant etki gsterdii, salyangozlarn gnlk yiyecek tketim miktarlarn azalttklar tespit edilmitir. - Origanum compactumun etil asetat ekstresi 15 dakikalk uygulamadan sonra Schistosoma haematobium zerinde molluskisit etki gsterdii tespit edilmitir. - Kekik ve kaya kekii gibi ou bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen uucu yalar antimikrobik ve lezzet verici zelliklere sahip fenolik monoterpenler iermektedirler. Bu nedenle, bu bitkilerin ya da uucu yalarnn hayvan yemlerine katlmalar sonucunda yem mikrobik kirlenmesinin byk lde nlendii bunun yan sra bu yemlerle beslenen hayvanlarn karkas arlnda da ciddi iyilemeler grlmtr. Yine bu bitki ya da yalarn antioksidan etkileri nedeniyle, etin kalitesinde de art grlmektedir. Elde edilen bu sonular neticesinde gnmzde kekik yan tek veya karm halinde ieren ok sayda ticari rn yem katk maddesi olarak hayvanclk sektrnde kullanma sunulmutur.
Latince Bitki Ad Abies sp. Cedrus libani Trke Bitki Ad Kullanlan ksm Kknar Sedir Yaprak, gvde, dal, tohumlar Yaprak, gvde, katran Dal ve meyveler Kullanm Amac Bceklere kar etkili Gve ve Bceklere kar kovucu Veterinerlikte Endoparazitlere kar Sineklere kar fumigan Bitki gvde parazitlerine kar Gve ve Bcek kovucu, antiparaziter, antimikrobiyal Bcek kovucu, Antimikrobiyal Fumigant olarak Bcek kovucu ve insektisit Sinek kovucu Bcek kovucu ve insektisit Ambar bceklerine kar
Sarmak Ard
Yapraklar Yaprak, gvde, dal, tohumlar Yaprak, gvde, dal, tohumlar Balzam Yapraklar Tm bitki Tohumlar, yapraklar
Laurus nobilis Liquidambar orientalis Populus sp. Sambucus nigra Trigonella foenum-graecum
335
zet
A M A
Tbbi ve aromatik bitkilerin tarm ve hayvanclk alanlarnda kullanm nedenlerini sorgulayabileceksiniz. Bitkiler insanln varoluundan beri ok eitli amalar iin kullanlm ve her zaman nemli bir yere sahip olmutur. Bitkilerin gerek bitkisel tarm gerekse hayvanclktaki kullanmlar paralel gelimi ancak endstrileme ile tarm farkl boyutlar kazanmtr. Yeni teknolojikler ile daha verimli tarmsal retimler gerekletirilirken, kullanlan ok eitli tarm ilalaryla ve baka kimyasallar ile evreye dolaysyla insanlara byk zararlar verildii ksa srede anlalmtr. Ekolojik, yani organik tarmla asrlar ncesi kullanlan TAB ve eitli rnleri tekrar kefedilmitir. Tbbi ve aromatik bitkilerin tarm ve hayvanclk alanlarnda kullanm avantajlarn aklayabileceksiniz. Tarm ilalarnn ve yem katk maddelerinin kullanmlarnn son yllarda snrlandrlmas hatta yasaklanmas ile alternatif ilalar ve kaynaklar gndeme gelmitir. Bunlar arasnda tarm alannda asrlardr kullanmlarnn getirdii bilgi ve tecrbe birikimi ile TAB sektrde nemli bir yer almtr. TAB zerinde yaplan daha detayl bilimsel aratrmalar sonucu, genelde, bu tip doal maddelerin veya rnlerin evreye ve insanlara zararlar olmad gsterilmektedir.
A M A
Tarm ve hayvanclk alanlarnda kullanlan tbbi ve aromatik bitkilere rnekler verebileceksiniz. Gnmzde TAB ve rnlerinin tarm vb. alanlarda, gemie dayal kullanm bilgileri dorultusunda yeni kullanm ve uygulamalar baar ile gerekletirilmektedir. Bu nite kapsamnda ok sayda rnek kullanmlar bulunmaktadr.
A M A
336
Kendimizi Snayalm
1. Organik tarm ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. retimden tketime her aamas kontrol edilir. b. nsan ve hayvan salnn korunmasn amalamaktadr. c. Sertifikal tarmsal retimdir. d. evre kaynaklarn kirletmeden yaplan ekolojik bir uygulamadr. e. Kimyasal gbre ve tarmsal mcadele ilalar kullanlr. 2. Aadakilerden hangisi bitkisel tarm etkileyen temel faktrler arasnda yer almaz? a. Doal gbre kullanm b. Nfus younluu c. Sulama d. Tohum slah e. Toprak yaps 3. Aadakilerden hangisi yabanc otlara kar kullanlan ilalar ifade eder? a. Avisit b. Rodentisit c. nsektisit d. Herbisit e. nsektisit 4. Aadakilerden hangisi tarmsal mcadelede kullanlan maddelerden biri deildir? a. Larvisit b. Avisit c. Lkosit d. Algisit e. Nematisit 5. Aadakilerden hangisi hayvan yemlerinde uucu yalarn kullanmnn avantajlarndan biri deildir? a. Yem tketimini artrmas b. tah amas c. Yemlerin tat ve kokularn iyiletirmesi d. Sindirim salglarn azaltmas e. Enzim aktivitesini arttrmas 6. Aadakilerden hangisi doal kaynakl pestisitlere bir rnektir? a. Nikotin trevleri b. Azot trevleri c. Karbamat trevi maddeler d. Organoklorrler e. Organofosfatlar 7. Aadakilerden hangisi kemirgenlere kar koruyucu olan bitkisel rnlerden biri deildir? a. Artemisia absinthium b. Carum carvi c. Lathyrus latifolius d. Muscari armeniacum e. Nepeta trleri 8. Fungusit ilalar hangi etkenlere kar kullanlr? a. Mantarlara b. Yuvarlak solucanlara c. Bcek ve haerelere d. Yumuakalara e. Yabanc otlara 9. Aadakilerden hangisi bal arlarnn kolonizasyonunda ezbedici rol oynar? a. Rosmarinus officinalis b. Salvia officinalis c. Melissa officinalis d. Lavandula angustifolia e. Mentha spicata 10. Aadakilerden hangi tbbi ve aromatik bitki tarmda hem bitkisel mcadelede hem de veterinerlikte kullanlr? a. Olea europaea b. Muscari trleri c. Narcissus trleri d. Nepeta trleri e. Ocimum basilicum
337
3. d
4. c
5. d
6. a
7. b
8. a
9. c
10. e
338
Szlk
339
Szlk A
Abrazyon: Stratum corneumun l hcrelerini deitirmek, paralamak veya uzaklatrmak iin yaplan ilemler. Advers ila etkisi: lala veya bitkisel drogla tedavi srasnda ortaya kan, istenmeyen ve beklenmeyen etki. Aflatoksin: Baz Aspergillus tr mantarlar tarafndan retilen toksik madde. zellikle karacier zerine etkiyerek kansere neden olabilir. Aktivite: Baz biyolojik, fizyolojik, farmakolojik etkileri oluturma. Akut: Ani olarak ve iddetli belirtilerle ortaya kan, ksa sren. Alazlama: Vcutta kzllk ya da kzl lekeler belirmesi durumu. Alerjen: Alerjik reaksiyona neden olan. Alerji: Vcut hcrelerinin antijen ve alerjenlere kar duyarllk gstermesi. Alkaloit: Genellikle bazik zellikte, herterosiklik halka iinde veya dnda, en az bir azot atomu ieren ve farmakolojik etki gsteren sekonder metabolit. Alkola: Taze ya da kuru bitkisel droun alkolle maserasyonu sonucu distilasyonu ile hazrlanan aromatik rn. Alkolatr: Taze bitkisel droun alkolle maserasyonu ile hazrlanan rn. Alopatik tp: Bk. Geleneksel tp. Alternatif tedavi: Geleneksel tedavinin (Alopatik tp) dndaki tm tedavi ekilleri.(r., Ayurvedik tedavi, homeopati, hipnoz, akupunktur v.b.) Anjin: Bademciklerin iltihaplanmas. Anksiyete: sknts, huzursuzluk. Antibakteryel: Bakterilerin remesini engelleyen veya ldren madde. Antihistaminik: Histaminin etkisini ortadan kaldran. Antioksidan: Ciltte oluan oksijen radikallerini (serbest radikal) tutan. Antiseptik: Mikroplar ldren veya oalmalarn nleyen ajan. Antropoloji: nsann kkenini, evrimini, biyolojik zelliklerini, toplumsal ve kltrel ynlerini inceleyen bilim dal; insan bilimi. Aroma: Baz gda ve katk maddelerinin inenmesi ve yutulmas sonucunda zel reseptrlerce alglanan tat ve kokunun birlikte oluturduklar his; bu hissi salayan maddelere de aromatik madde denir. Aromaterapi: nsan vcudunun fiziksel, duygusal, zihinsel ve ruhsal tedavisi iin bitkilerden elde edilen uucu yalarn daha ok uucu halde ve transdermal olarak kullanld bilimsel bir tedavi yntemi. Aromatik bitki: Kendine has koku ve tad olan bitki. Aromatik Su: Uucu ya ve dier ho kokulu maddelerin ya da bitkilerin suda znebilen ksmlarn ieren doymu sulu zelti. Askorbik asit: C Vitamini. Astm: Solunum yollarnn iltihaplanmas sonucu ar derecede duyarl olmas ve baz etkenlerle zaman zaman daralmas ile karakterize bir solunum yolu hastaldr. Avrupa Farmakopesi: Trkiyenin de dahil olduu Avrupa birlii lkelerinin ortak farmakopesi (European Pharmacopeia). Ayurvedik tp: Hindulara zg, beslenme alkanlklarna ve hijyene dayanan alternatif tp sistemi. Ayur (yaam) ve veda (bilgi) szcklerinden tretilmitir. Bu sistemde M..2000li yllarda yazlm belgeler esas alnmaktadr.
B
Balneoterapi: Uucu ya ieren banyolarn uygulanmasyla yaplan aromaterapi, tbbi banyo. Balsam: Bitkilerden elde edilen, uucu ya ve reine yannda serbest aromatik asitleri ieren, kokulu, yar-sv, uucu ya ve reineden oluan karm (oleorezin). Bileen: Bir bileimi oluturan elerin her biri. Bileik: Bitkisel ila iinde yer alan kimyasal madde gruplarna ait her bir madde. Birincil ekstre: Elde edildikten sonra herhangi bir ilem grmemi ekstre. Btn ekstre. Bitkisel banyo: Bitkisel drog veya bitkilerden elde edilen uucu yalarla hazrlanan banyo. Tedavi buharla srklenen uucu bileiklerin inhalasyonu ile gerekleir. Bitkisel ay: Bir veya birden fazla bitkisel drogdan infzyon, dekoksiyon ya da maserasyon yntemi ile hazrlanan ve oral yolla kullanlan preparat, tizan. Bitkisel drog: Tm veya paralanm/kesilmi bitki veya bitki organlarnn (yaprak, iek, meyve, tohum vb.) kurutulmu veya taze ekli. Bitkisel drog-doal bitkisel ekstre oran: Ekstrelerde bitkisel drog miktarnn, iinde bulunduu preparat miktarna oran. Bitkisel drog preparatnn (ekstrenin) miktar 1 kabul edilir, buna gre, kullanlan drog miktar verilir. Ekstre iin DER-natif 20:1 ise, bu preparatta ekstre edilen materyal miktar %5dir. Ksaltmas DER-natif dir (Drug Extract Ratio). Bitkisel du: Srekli akan suyu altnda uygulanan bitkisel banyo. Bitkisel urup: Bitkisel drog veya bitkisel preparat ieren urup.
340
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Dozaj: Dozlarn miktar, verilme skl ve saylarnn tayini ve dzenlenmesi.zelti: ki veya daha fazla maddenin kartrlmas ile hazrlanan tektr (homojen), yani her tarafta ayn oranda znm veya dalm karm. D-pantenol: B5 vitamini. Dnya Salk rgt (DS): Birlemi Milletlerin salk konusunda otorite olan, uluslar aras salk almalarnda e gdm salayan ve salk hizmetlerinin gelitirilmesi iin hkmetlere yardmc olan kurumu (WHO= World Health Organization).
Biyoetililik: Canllarn gen, tr ve ekosistem olarak iinde bulunduklar karmak yaplarla, birbirleriyle ve evreleriyle karlkl etkileimleri; canllarn farkll, deikenlii, zenginlii. Biyoetik: Btn bir yaam ve elerini konu alan bir etik bak as; biyolojik etik; canl etii. Biyokorsanlk: Gelimi lkelerin gelimemi veya gelimekte olan lkelerin genetik, biyolojik kaynaklarn ayrca geleneksel bilgilerini haksz ve kanun d maddi ve teknolojik avantaja ve rne dntrmeleri; biyolojik materyal hrszl, gasp. Biyosfer: zerinde hayat olan yeryz blgesi; bir gezegenin d kabuunun, hava, toprak, ve su ieren, iinde yaam bulunan, biyotik dnmler ve evirimler gerekleen blm. Biyotop: Snrlar az ok belirli, topluluk oluturan trlere uygun yaama alan salayan doal veya doal ortama benzer fiziksel ortam. Botanik: Bitkileri inceleyen bilim dal. Bronit: Soluk borusundan dallanarak akcierlere yaylan hava borularn rten mukoza dokusunun akut ya da kronik iltihabdr. Bulbus: Soan, ikin toprak alt organ. Yapraklar ok sk ve etli toprak alt gvdesi.
E
Egzama: eitli nedenlerle ortaya kan ve deride kzarklk, ime, kant gibi belirtilerle neden olan bir deri hastaldr. Eksfoliasyon: Cildi l hcrelerden arndrma. Elastin: Dermiste bulunan ve cilde esnekliini veren protein Eliksir: Su, alkol, aromatik su, sakkaroz ve gliserin gibi maddeler ieren ve oral olarak kullanlan tatl zelti. EMEA: European Medicines Agency Avrupa la Kurumu. Emoliyan: Katmanlar arasn doldurarak, kaydrc nitelik ile cildi yumuatc zellik. Emlsiyon Yapc Madde: Birbiri ile karmayan iki sv fazn birbiri iinde dalmasn salayan madde. Emlsiyon: Birbiri ile karmayan iki veya daha fazla sv fazn birbiri iinde dald heterojen sistem. Endikasyon: Hekimin tespit ettii hastada tedavi gerekliliini ortaya koyan belirti ya da durum. Endokrin: Enterik kaplama: Barsakta dalan kaplama ESCOP: Avrupa Bilimsel Fitoterapi Birlii (European Scientific Cooperation of Phytotherapy). Etik kod: lgili meslek alanndaki devlerin, haklarn, erdemli ve iyi davranlarn nasl olmasn gerektiini belirleyen yazl ve yaynlanm metinlerdir. Etik: eitli meslek kollar arasnda taraflarn uymas veya kanmas gereken davranlar; ahlki, ahlkla ilgili konular; tre bilimi. Etnobotanik: Halk tarafndan tedavide kullanlan bitkileri inceleyen botanik dal.
C-
Cins: Birbirine yakn benzer trlerin oluturduu biyosistematik topluluk. CITES: Convention on International Trade in Endangered Species- Nesli Tehlike Altnda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Trlerinin Uluslararas Ticaretine likin Szleme. zelti: En az iki madde karmndan oluan homojen sv preparat. zelti: ki veya daha fazla maddenin kartrlmas ile hazrlanan tektr (homojen), yani her tarafta ayn oranda znm veya dalm karm.
D
Dekoksiyon: Droun souk su ile kaynatlmas ile yaplan maserasyon. Paralanm drog zerine su eklenerek kaynar su banyosunda yarm saat stlr, scakken szlr. Deontoloji: Kiinin mesleki etkinlikleri srasnda, meslektalarna ve topluma kar, uymak ve uygulamak zorunda olduu kurallar, tutum ve davranlarn bilgisi; ykmllkler bilgisi; normatif bilgi. Dermatit: Cildin tahri olmas, iltihaplanmas. Diretik: drar sktrc. Dozaj ekilleri: Hastann bitkisel iltan en iyi ekilde yararlanabilmesi iin hazrlanan kat veya sv preparat ekilleri.
F
Farmakognozi: Geni anlamda il bilgisi. zellikle doal kaynakl il hammaddelerini inceleyen, eczacln balca disiplinlerinden biridir. Doal kaynaklarn ve hammaddelerin tanmlanmas, bunlardan elde edilen droglarn etkin maddelerinin elde edilileri, kimyasal yaplarnn belirlenmesi, tehis ve miktar tayini, biyolojik/farmakolojik etkileri ve kullanllar ile urar.
Szlk Farmakoloji: lalarn biyolojik ortamlarda ilgili dozaj formlarnda in vivo ve in vitro etkilerini, etki mekanizmalarn ve tedavide kullanmlarn inceleyen bilim dal. Farmakope: Tedavi edici etkisi kesinlemi veya onaylanm etkin maddelerin ve bunlarla hazrlanan preparatlarn formlleri, fizikokimyasal zellikleri, tehis reaksiyonlar, miktar tayinleri, saflk kontrolleri, saklama koullarnn ve uyarlarn yer ald belirli aralklarda gncellenen kanun niteliinde resmi kitap. Ayn zamanda yardmc maddeler, ilgili deneylerde kullanlan madde ve yntemler ilgili standartlar da belirler. r. Trk Farmakopesi, Avrupa Farmakopesi, ngiliz Bitkisel la Farmakopesi, Uluslaras Farmakope v.b. Farmastik formlasyon: Bk. la formlasyonu. Farmastik: lala ilgili, eczaclkla ilgili. Fauna: Belli bir blgede yaayan hayvanlarn tm Fito- : n ek; bitkiyle ilgili, bitkisel. Fitoedeerlik ve Fitoedeer preparatlar: Sentetik illardaki farmastik e deerlie zde kavram. Bitkisel illar ok sayda maddeden oluan kompleks karmlar olduklarndan dolay ierdikleri bitkisel droglar tan, saflk ve ierik asndan farmakope monograflarna uygun olan, ekstreleri farmakope standartlarna uygun olarak hazrlanan ve bitmi rn kontrolnde de standartlara uygunluu belirlenen rnlerdir. Fitofarmastik: Bk. Bitkisel il. Fitokimya: Bitkilerde bulunan kimyasal bileikleri inceleyen bilim dal. Fitokimyasal analiz: Bitkilerin ierdii kimyasal bileiklerin tans, ayrlmas ve miktar tayini, fizikokimyasal zelliklerinin tayini, yap tayini gibi analitik almalar. Fitoteraptik: nsan hastalklarnn bitkilerle, bitki organlar veya bitkilerden hazrlanan preparatlarla nlenmesi veya tedavi edilmesi. Flora: Belli bir blgenin bitki trlerine verilen isimdir. Fotosensitizasyon: Normalde ciltte duyarlla neden olmayp gne nlarnn etkisi ile duyarllk kazanma durumu Fungusit: Hastalk yapan mantarlar ldrc etki.
341
Gda destei: Gnlk kullanma dozlar belirlenmi, vcudun gnlk gereksinimine gre hazrlanm, beslenmeyi destekleyici rn. Gda destekleri, vitamin, mineral, bitkisel drog, enzim, ekstreler, konsantreler ierirler. Gingivit: Dietleri iltihab. Ginkgo biloba: Yelpaze biiminde yapraklar olan ss aac. Yapraklarnda bulunan polifenol ve biyoflavonoit nedeniyle kozmetik kullanmda antioksidan ve antiinflamatuvar. Gliserin: Yumuatc, kaydrc ve higroskobik (nem ekici) madde. GMO (GDO): Genetically modified organism - Genetii deitirilmi organizmalar, GMP: Good Manufacturing Practices = yi retim Uygulamalar Guatr: Tiroid bezinin ar bymesi ile oluan bir hastalktr. Hammadde: la hazrlanmasnda kullanlan etkin olan veya olmayan tm maddeler. Balang maddesi. Bitkisel illarda hammadde bitkisel drog/droglar veya bunlardan elde edilen preparatlardr.
H
Haricen: Az yolu dndaki ila uygulama yollar. Hayvansal drog: Hayvanlardan elde edilen il hammaddesi. Hemoroid: Basur olarak da bilinir. Makat blgesindeki damarlarn genilemesi yani varisidir. Hepatotoksik: Karacier hcreleri iin toksik olan, karacier hasar yapan madde. Herba: Bir bitkinin toprak zerinde kalan organlar. Bitkinin toprak stnde kalan gvdesi, dallar, yaprak ve iekleri. Herbalist: Bitkiler konusunda, zellikle de tbbi bitkiler konusunda bilgili kii, tbbi bitkileri satan kii, modern aktar. Herbaryum: Kurutulmu bitki koleksiyonu. Herbisit: Yabanc ot engelleyici etki. Hipertansiyon: Yksek tansiyon. HMPC: Avrupa la Komisyonunda Tbbi Bitkisel rnler Komisyonu (The Committee on Herbal Medicinal Products) (2004 ylndan itibaren). HMPWP: Working Party on Herbal Medicinal Products- Bitkisel lalar alma Grubu. Holistik: Btnsel Homeopati: Benzer ile tedavi prensibini temel alan, hastalk belirtilerine benzer etki gsteren illarla uygulanan bir alternatif tedavi yntemi. Hmektan: Ciltten su umasn engelleyen, deri hcrelerinde suyun emilimini ve saklanmasn salayan non-lipidik higroskobik madde. Hyalronik asit: Cildin ba dokusu iin kaydrc zellikte protein. Doal cilt nemini tutar.
G
GACP: Good Agricultural Collection Practices = yi Tarmsal Hasat ve Toplama Uygulamalar Geimsizlik: Bir ilacn hazrlanmasnda kullanlan maddelerin bir arada bulunmasnn uygun olmad durum. Geleneksel tp: Hastalklarn illarla (teraptiklerle) tedavi edildii gnzde yaygn olan modern tp sistemi.
342
Tbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanm Alanlar ve Etii Keratin: Derinin boynuzsu katmanndaki (Stratum corneum) lifsi protein. Kimyasal rk: Ayn tre ait bitki rneklerinin kimyasal bileikleri asndan farkllk gstermesi. Kolajen: Fibroblast hcreleri tarafndan retilen, deri hcrelerinin aralarndaki boluklar dolduran ve esnek yapya sahip protein. Komisyon E: Almanyada tedavide kullanlan tbbi bitkilere ait monograflar hazrlayan salk bakanl bnyesinde uzmanlar komitesi. Konstipasyon: Kabzlk Kontaminasyon: erikteki maddelerin dnda yabanc madde ierilmesi. Kormus: Gvde yumrusu, soana benzeyen, ancak yap bakmndan ondan farkl olan ikin toprak alt gvde ksm. Kozmestik (Etkin kozmetik): Dermakozmetik, Dermatokozmetik, Performans kozmetik, Fonksiyonel kozmetik): Kozmetik ve farmastik zelliklerin ikisine birden sahip madde veya rn. Kozmetik formlasyon: Kozmetik zellie sahip bir veya birden fazla madde ieren ve topik olarak uygulanan kompozisyon. Kozmetik olarak kabul edilebilir: Anlaml yarar/risk oranna sahip, toksisite, iritasyon, alerjik cevap veya dier problem ve komplikasyonlar yasal kurallar erevesinde ve insan veya hayvan cildine kullanlmas uygun olan. Kozmetik tayc sistem: Kozmetik zellie sahip bir veya birden fazla maddenin cildin farkl katmanlarna tanmasn salayan sv, yar-kat veya kat sistem. Krem: Cilde uygulamak zere hazrlanan ve ciltte yaylm gsteren emlsiyon sistem. Kromatografi: Bir karmn iki faz arasnda farkl ekilde dalmas veya fazlardan biri tarafndan kuvvetle adsorblanmasndan yararlanlarak yaplan ayrma ilemi. Kromatografik analiz: Bir madde veya madde karmnn kromatografi yntemleri kullanlarak yaplan analizi. Kumarin: Bitkilerde serbest ya da glikozit halinde bulunan ve benzo-alfa-piron yapsna sahip olan bileikler. Kurdeen: Tp dilinde rtiker olarak bilinen, vcudun herhangi bir yerinde gruplar halinde oluan, soluk krmz renkli kabarklklardr. Kltr bitkisi: Belirli alanlarda, insanlar tarafndan uygun koullar salanarak yetitirilen bitki. Modern koullarda tarm gerekletirilen seilmi tr, kltivar. Krtaj: stenmeyen gebeliin sonlandrlmas.
la: Canllar hastalktan koruma, hastal tehis etme veya tedavi etme amac ile belli bir formlde hazrlanan ve deiik yollarla kullanlan bir rn. n vivo: Kelime anlamyla canlda anlamna gelir. Biyokimyasal ilemin canl hcre, organizma, hayvan veya insanda gerekletirildii koul. nflamasyon: Deride infeksiyon, kzarklk ve dem ile ortaya kan durum. nfzyon: Paralanm droun zerine kaynar su eklenerek su banyosunda stlmas ve souduktan sonra szlmesiyle yaplan, bitkisel il hazrlanmasnda ska kullanlan bir yntem. nhalasyon preparat: Uucu etkin madde ieren ve solunum yolu hastalklarnda haricen, inhalasyon yoluyla uygulanan preparat. nhalasyon: Bir ilacn soluk alma ile akcierlere ekilmesi. nsektisit: Bcek ldrc etki. aretleyici madde: Bitkisel il standardizasyonunda yalnz analitik amalarla kullanlan, teraptik etkiye katks olmayan, kimyasal olarak tanmlanm madde (Marker compound). yi laboratuar uygulamalar: yi retim uygulamalarna gre hazrlanm illarn kalite kontrollerindeki temel kurallar ile ilgili dzenlemeler. (GLP= Good Laboratory Practice). yi retim uygulama yntemleri: Hastaya en yksek kalitede ve gvenilir bir il sunmak iin, illarn retimi srasnda uygulanmas gereken en yeni bilimsel ve teknolojik yntemler (GMP= Good Manufacturing Practice) . zohidri: pHs vcut svlarna ayn olan zelti (7.36-7.42). zotoni: Canl bir hcre ile temasndan sonra, hcre gerginliinde bir deiiklik olmayan zelti.
K
Kararllk (Stabilite): Madde veya rnn tm zelliklerinin retimden tketime kadar sre iinde deimemesi. Kark ekstre: Bitkisel droglarn bir arada ekstraksiyonu sonucu elde edilen ekstre. Kataplazma: Vcudun belli blgelerindeki ar ve inflamasyonu azaltmak iin kullanlan, vcuda genellikle scak olarak uygulanan, msilaj, niasta veya dier etkin maddeleri ieren yumuak, nemli kitle, lapa. Katran: Pinaceae familyasna ait bitkilerin odunlarnn kuru kuruya damtlmas yoluyla elde edilen koyu renkli, karakteristik kokulu, yar sv rn. Kemotaksonomi: Bitkilerin kimyasal ierikleri esas alnarak snflandrlmas.
Szlk
343
L
Laksatif: Barsak muhtevasn yumuatc Larenjit: Larenk iltihab Liniment: Yaral olmayan deriye ovularak uygulanan, yattrc veya uyarc maddeleri ieren preparat. Lipit: Ya asitinin bir alkol ile meydana getirdii ester. Losyon: Deriye uygulanan gerek zelti ya da iki fazl sistemlerden oluan sv preparat. Lumbago: Bel ars
jeni: Doutan sakat, zeka zrl ve hasta ceninlerin ayklanmas ve salkl bireylerin oaltlmas yoluyla daha salkl ve daha iyi bir toplum yaratmay hedefleyen bilimsel temelli bir toplum felsefesidir. tenazi: Canllarn yaamlarnn genelde tedavisi olmayan hastalklardan dolay dayanlamayacak olarak alglanmas sonucu yasal olmayan eitli ekillerdeki yaam sonlandrma ilemi; lm yardm.
P
Parfm: Doal veya sentetik olarak elde edilen koku maddesi Pastil: eker iinde, etkin madde ve kokulu madde ieren, azda yavaa znen veya dalan topikal etkili preparat. Periodontitte: Di evresi dokusu iltihab. Pestisit: Bcek ve zararl bitkileri veya hayvanlar uzaklatrmak, yok etmek iin kullanlan toksik maddelerdir. Etki gsterdii kaynaa bal olarak insektisit, herbisit, fungisit, rodentisit, antelmintik gibi isimler alrlar. pH: zeltilerin H+ iyonu konsantrasyonunun eksi logaritmas. Asit, ntral veya alkali olma zelliini gsteren deer. Ntral pH deeri 7.0dir. Pirojen: Bakteri, mantar ve virslerin metabolik rnleri olan, fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yapl, ate yapan bileik. Pirojen: Bakteri, mantar ve virslerin metabolik rnleri olan, fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yapl, ate yapan bileik. Plasebo il: Hastann hastaln tedavi edecek zgn farmakolojik etkiye sahip olmayan il. Plaster: Cilde uzun sreli tedavi iin uygulanan, il emdirilmi yapkan rt. Genellikle kan toplayc, ar kesici ve koruyucu etkiye sahiptir. Polisakkarit: Bitkilerde bulunan, yapsnda monosakkarit veya trevlerini ieren polimer bileiklerdir. Posyon: Bir veya birka etkin madde ieren zelti veya kolloidal eklindeki preparat. Profilaktik: Hastal nleyen.
M
Maserasyon: Bir droun belli sre ve sk sk alkalanarak zc ile temasta braklmas; sv ksmn aktarlp, kat ksmn sklmas ve sv ksma katlmas eklinde uygulanan bir ekstraksiyon yntemi. Maserat: Bir droun zc ile maserasyonu sonucu elde edilen rn. Melanin: Cilde rengini veren pigment. Menstrel ritm bozukluklar: Ayba veya adet grmede dzensizlik. Menstrasyon: Adet, ayba kanamas . Merhem: Bir sva iinde znm veya dalm sv/kat etkin madde tayan haricen kullanlan yar kat preparat. Monograf: zel bir konudan sz eden yaz, bir konu zerinde bilimsel inceleme. Farmakopelerdeki monograflar, incelenen illar ve yardmc maddeler hakknda ayrntl bilgi verirler. Mstahzar: Formlasyonu bir retici firma tarafndan, byk lekte ve il endstrisi teknolojisinin kurallarna uygun olarak retilen, reten firma tarafndan verilen zel bir ada sahip olan endstriyel rn.Nrit: Sinir iltihab
N
Nicel analiz: Bir bileimi oluturan bileenlerin miktarlarnn belirlenmesi ilemi. (Quantitative analysis). Nrit: Sinir iltihab Nutrastik: Bitkisel il olarak kabul edilen, farmakolojik etkiye sahip, gnlk dozlar belirlenmi gda kaynakl rnlerdir. Nutrikozmetik: D grnm dzeltmeyi amalayan ve genellikle az yoluyla alnan supleman.
R
Rafine ekstre: ktrme, yann alnmas, sv-sv ekstraksiyon gibi ilemlerle temizlenmi ekstre. Raitizm: Kemiklerin yumuamas sonucu ekil bozukluklar ile belirgin kemik hastal. Reete: Hekimin hastaln tedavisi iin nerdii illarn yazl olduu, eczacya ynelik resmi evrak. Reine: Bitkilerin odunsu ksmlarndan elde edilen, kimyasal olarak karmak yapya sahip, amorf, doal karmlardr.
O-
Oral: Azdan, az yoluyla(yutarak) ila kullanma (per os). Ortodoks tp: Bk. Geleneksel tp.
344
Retin-A: Retinoik asit. Tretinoin. Retinol: A vitamininin daha saf ve asitsiz hali Rinofarenjit: Boaz (farenks) iltihab Romatizma: Vcudumuzun hareket etmesini salayan kaslar, kemikler, eklemler ve bu yaplar birletiren balarda ar ve hareket kstllna bazen de ilik ve ekil bozukluuna neden olan hastalklara verilen genel isimdir.
T
Tablet: la veya ila karmlarnn direkt olarak veya zel baz yntemlerle formlasyon yapldktan sonra zel makinalarda sktrlmas ile hazrlanan, farkl byklk ve ekilde kat iinde kat grubuna dhil ok fazl ila ekli. Tai: zellikle pahal ve aranan bitkisel droglarn deeri daha dk olan farkl drog veya droglarla kartrlmasyla ortaya kan, istenmeyen durum. Kattrma.Kartrma genellikle toz drog ile daha ok yaplr. Takson: Bitki sistematiindeki birimlerden her biri. Taksonomi: Bitkilerin morfolojik karakterleri esas alnarak yaplan snflandrma. Tayc ya: Aromaterapide uucu yalarn seyreltilmesi iin kullanlan bitkisel sabit ya. Terapi: Tedavi, canllardaki hastalk veya herhangi bir bozukluun eitli yntemlerle iyiletirilmesi. Teraptik doz: Tedavi edici etkiyi salayan il miktar. Teraptik edeerlik: Tedavide hastaya uygulandnda ayn etkiyi gsteren illar. Bir bitkisel ilacn retim ve kalite parametreleri bir standardn ve jenerik bir bitkisel ilacn farmastik yararllndan sorumlu parametrelerle e deer veya kyaslanabilir ise, dier farmakolojik, klinik veya biyoyararllk aratrmalarna gerek grlmeden e deer kabul edilir. Teraptik: Tedavi edici, tedaviyle ilgili. Tezgah st il: Hekimin gr alnmakszn basit rahatszlklarn giderilmesine ksa sreli kullanlan, belirtilen etkileri kabul edilmi, gvenli il (OTC= over the counter). Tbbi ay: Bir hastaln tedavisine yardmc olmak zere bir drogtan veya drog karmlarndan hazrlanan ay. Tbbi olmayan ay: Scak bir iecek olarak, hoa gittii iin kullanlan ay. Tbbi rn: Bk. Bitkisel ila. Tbbi: Tedavi edici etkisi olan. Tizan: Bk. Bitkisel ay. Toksik, Toksik doz: Zehirli, zehirlenmeye neden olan il miktar. Toksikoloji: Zehirlerin kaynaklar, kimyasal yaplar, etki mekanizmalar, analiz yntemleri ve zehirlenmelerin tedavisi konularn inceleyen bilim dal, zehir bilimi. Topik uygulama: Vcudun dna uygulama Topikal uygulama: Lokal uygulama, il uygulamalarnda, ilcn belli bir blgeye haricen uygulanmas. Tr: Kaltsal zellikleri ayn olan bireylerin meydana getirdii topluluk.Zehir: Canllarda hayati fonksiyonlar deitiren, harabeden veya tamamen ortadan kaldran herhangi bir madde.
S-
Sabit ya: Bitki ve hayvanlardan ekstraksiyon yntemiyle elde edilen ya asidi gliseriti, serbest ya asiti ve sabunlamayan ksm ieren karm. Semptom: Belirti, yalnz hasta tarafndan alglanan ve bir hastal iaret eden herhangi bir olay. Sendrom: Bir hastala veya salksz bir duruma zg belirti ve iaretlerin oluturduu klinik tablo. Sera: Yksek alkollerin ya asitleriyle oluturduu esterlerin meydana getirdii doal karm, mum. Seyreltik: Bir svda znen maddenin deriiminin dk olmas. Stma: Hastalk yapc bir grup parazit olan plazmodiumlarn, dii anofel sivrisineklerinin insanlar sokmasyla bulaan ateli bir hastalktr. Sva: Merhemlerde etkin maddeyi tayan ortam. Sinerji: ki veya daha fazla maddenin birlikte uygulandklarnda her birinin yaratacandan daha byk etki oluturmas. Sinzit: Sins iltihab Spazmolitik: Spazm ortadan kaldran Spesifikasyon: Analitik veya biyolojik yntemler kullanlarak ve uygun ayrc ltlerden yararlanlarak hazrlanan testlerin listesi. Stabilite: Dayankllk, bitkisel ilacn iinde bulunduu preparatta deiiklie uramadan kalmas.. Standartlatrlm ekstre: Tedavi edici etkisi bilinen madde veya maddelerin miktar kabul edilebilir snrlar iinde bulunan ayarlanm ekstre. Sterilizasyon: Preparat veya ortam mikroorganizmalardan temizlemek. Sspansiyon: Kat ila partikllerinin znmedikleri bir sv ortam ierisindeki tekdze dalmlar. urup: Etkin madde ieren veya iermeyen, Sakkaroz veya dier ekerlerin yksek deriimdeki zeltilerinin iindeki etkin madde ve yardmc maddelerin eitli yntemlerle znmesi ile olumu sv ila ekli. urup: Sakkaroz veya dier ekerlerin yksek deriimdeki zeltilerinin iindeki etkin madde ve yardmc maddelerin eitli yntemlerle znmesi ile olumu sv ila ekli.
Szlk
345
U
Uucu ya: Aromatik bitkilerden distilasyon (damtma) yntemi ile elde edilen kendine has koku, tat, renk ve grnmleri yan sra uucu zellie sahip, oda scaklnda sv halde olan fakat bazen donabilen yams karmlardr.
Y
Yabani bitki: Doada kendiliinden yetien bitki. Ya: Su ile karmayan, ya asitleri ve sebum ieren, ciltte de doal olarak bulunan ok eitli madde grubu Yan etki: Bitkisel ilacn kullanm nedeni olan farmakolojik etkisi dnda ortaya kan etki. Yzey Etkin Madde (Srfektan): ki fazn (rnein su ve ya) yzeylerarasndaki gerilimi drerek birbiri iinde dalmasn salayan madde
Z
Zehir: Canllarda hayati fonksiyonlar deitiren, harabeden veya tamamen ortadan kaldran herhangi bir madde. -tokoferol: E vitamini