Aleksander Kuś

NOWA LITERATURA ARABSKA PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU.

Zjawisko określane jako Arabskie Odrodzenie Kulturalne było wynikiem znalezienia się
krajów Bliskiego Wschodu w obrębie wpływów politycznych mocarstw kolonialnych.
Bliskość europejskich kanonów kulturowych i możliwość ich wykorzystywania, stanowiło
główny impuls dla rodzącej się w Egipcie, Syrii z Libanem, a później Iraku - NOWEJ

LITERATURY ARABSKIEJ. Kontakt z dominującą literaturą angielską czy francuską nie oznaczał
ślepego przejmowania wzorców. Piśmiennictwo arabskie zachowało własny oryginalny
charakter, przede wszystkim dzięki silnemu przywiązaniu do dawnego dziedzictwa
kulturalnego. Odwoływanie się do rodzimej tradycji literackiej; wzrastające poczucie
świadomości narodowej; czerpanie z osiągnięć cywilizacyjnych Europy; ożywienie w świecie
literackim, nakładały się na siebie, dając w rezultacie - powszechne odrodzenie kulturalne.
Z Przygotowywaniem właściwego gruntu dla odradzającej się kultury arabskiej, szło w
parze zacieśnianie związków między Europą a Bliskim Wschodem. Krajem szczególnie
zainteresowanym tego typu współpracą był Egipt za panowania vice-króla Muhammada
Alego. Działalność reformatorska tego władcy objęła również sąsiedni region, Syrię z
Libanem. Bezpośrednim wydarzeniem, które umożliwiło przeszczepianie zdobyczy
cywilizacyjnych Europy było lądowanie wojsk Napoleona w 1798 roku. Narastające od tego
czasu ożywienie kulturalne, Egipt zawdzięcza przede wszystkim dalekowzrocznej polityce
swego władcy. Muhammad Ali starał się zaangażować w sprawy kraju przebywający przy
okazji działań wojskowych, sztab francuskich specjalistów i uczonych. Zadzierzgnięcie
pierwszych kontaktów naukowych i dalsze ich rozwijanie pozwoliło na całościową reformę
państwa. Powstawały różnorakie instytucje kulturalne i naukowe. Stworzony system
następujących po sobie misji szkoleniowych zapewniał niezbędną kadrę ludzi
wykształconych za granicą (Francja, Włochy), którzy następnie obejmowali główne
stanowiska państwowe. Efektem tego było przejęcie zachodnich wzorców nauczania i
rozwiązań technicznych. Powstała „Szkoła Języków” koncentrująca się na opracowywaniu
tłumaczeń, głównie podręczników i publikacji mających znaczenie dla unowocześnienia
państwa. Działania te sprzyjały również rozwojowi klasycznego języka arabskiego, którego
słownictwo było uzupełniane i wzbogacane, zwłaszcza w zakresie terminologii
1
specjalistycznej. Wszystko to nie miałoby miejsca bez udziału tradycyjnych uczelni
muzułmańskich i ich wykładowców, choć te, jak np. al-Azhar nie zawsze przychylnym okiem
przyglądały się stopniowej europeizacji Egiptu. Dla rozwoju szkolnictwa kluczowym
zadaniem było zakładanie drukarni, przy okazji czego zaczęła też wychodzić regularna prasa
arabska. Powoli można było zaobserwować przesuwanie centrum uwagi z dziedzin czysto
praktycznych (inżynieria, medycyna, wojskowość) - za czasów działalności Muhammada
Alego - na dyscypliny ogólno-kulturowe, czy wręcz humanistyczne, za jego następców.
Coraz większego znaczenia nabierało piśmiennictwo popularnonaukowe i historyczne, a
kulminacją tego trendu jest powstanie niezależnej prasy, która wywarła ogromny wpływ na
świadomość narodową i życie polityczne kraju. Rozwijana publicystyka i towarzyszące jej
zagorzałe polemiki (nierzadko o zabarwieniu anty-tureckim) przyspieszyły proces
unowocześniania i rozwoju języka arabskiego.
Po okresie całkowitej stagnacji pod okupacją osmańską, twórczość w języku arabskim
początkowo starała się zachowywać ciągłość z formami klasycznymi. Nawiązuje się do
literatury adabowej (makamy), czy ludowej. Jedno z zasadniczych pytań; dotyczy miejsca i
roli dialektu w odradzającym się piśmiennictwie. Język potoczny zaczął przejmować funkcje
jakie dotąd pełnił język klasyczny (szczególnie dobrze sprawdzał się on wszędzie tam, gdzie
kładziono nacisk na powszechną zrozumiałość: w farsie, komedii czy opowiadaniu).
Wykształcił się nowy styl pisarski, a tym samym powstała nowoczesna, lekka proza
narracyjna, pozbawiona tradycyjnego bogactwa form i sztuczności. Fakt, że w okresie tym
znani redaktorzy bardzo często byli zarazem wybitnymi pisarzami, sprzyjał wzajemnemu
oddziaływaniu publicystyki i nabierającej kształtów nowej literatury arabskiej. Przejściu
zainteresowań ściśle naukowych w kierunku tematyki bliższej literaturze pięknej i naukom
społecznym, towarzyszyła rotacja narodowościowa głównych jej propagatorów.
Tłumaczeniami zajmują się teraz głównie Syryjczycy i Libańczycy. Nie bez znaczenia jest też
udział europejskich naukowców; ci bądź osiedlają się w Egipcie i tu wnoszą swój wkład w
przyswajanie literatury francuskiej czy angielskiej, bądź też z ośrodków orientalistycznych
działających na kontynencie, wspierają wysiłki intelektualistów arabskich.
Dostęp do myśli europejskiej w Syrii i Libanie był możliwy dzięki prężnie działającym
misjom religijnym (zwłaszcza w zakresie szkolnictwa i szpitalnictwa). Doprowadziły one do
powstania dwóch konkurujących ze sobą ośrodków naukowych w Bejrucie: protestanckiego
Uniwersytetu Amerykańskiego i katolickiego Uniwersytetu Św. Józefa. Obie uczelnie
dysponowały kadrą wybitnych specjalistów w zakresie języka arabskiego i wydawały liczne
publikacje z tej dziedziny. O ile uniwersytet francuski, który wkrótce wysunął się na czołową
pozycję dawał pierwszeństwo naukom humanistycznym i filologicznym, o tyle szkoła
2
amerykańska koncentrowała się na medycynie i naukach ścisłych (co charakterystyczne,
starano się tu inspirować wychowanków do samodzielnego myślenia, w przeciwieństwie do
sztywnych reguł kształcenia katolickiego).
Na obszarze Syrii z Libanem panowało równouprawnienie wszystkich wyznań, co w
znacznym stopniu przyczyniało się do rozwoju kultury i nauk (pewnym zmąceniem tej
atmosfery były zamieszki religijne między chrześcijanami i muzułmanami w latach
sześćdziesiątych XIX w.). Rezultatem tego konfliktu było wzmocnienie wpływów
francuskich w tej części Arabii, a co za tym idzie, popularyzowanie i naczelna pozycja
literatury klasycznej tego kraju. Sytuacja ta ugruntowała się do tego stopnia, że nawet wysiłki
Wielkiej Brytanii, by zwiększyć obecność kultury i piśmiennictwa angielskiego, niewiele
mogły zmienić. Co więcej, nawet część literatury rosyjskiej, której promowaniem zajmowało
się prawosławne Towarzystwo Palestyńskie, poznawano nie dzięki inicjatywom Imperium
Rosyjskiego, ale poprzez przekłady francuskie. Charakterystyczne jest, że silna europeizacja
kultury arabskiej w tym czasie wynikała głównie z faktu, że miejscowa inteligencja wolała
czerpać ze źródeł zachodnich, niż odwoływać się do oficjalnych (państwowych) wzorców -
znak sprzeciwu wobec kanonów osmańsko-tureckich. Zjawisko to zauważalne jest w tych
krajach muzułmańskich, które z różnych względów pozostawały w bezpośredniej zależności
od Istambułu. Irak był całkowicie izolowany kulturowo i politycznie od wszelkich wpływów.
Cała tamtejsza edukacja oparta była na średniowiecznym modelu szkoły koranicznej. Bardzo
słabe przejawy ożywienia życia kulturalnego pojawiły się, gdy Egipt i Syria były już daleko
zaawansowane w rozwoju i modernizacji. Ale nawet wówczas tendencje te były pod ścisła
kontrolą władz tureckich. Jeszcze inaczej kształtowała się sytuacja w krajach Magrebu; o ile
te cieszyły się dużą autonomią polityczną, to ogólne zacofanie krajów Afryki Północnej
uniemożliwiało im jakiekolwiek korzystanie z dorobku europejskiego, nawet gdy weszły w
bardzo ścisłe powiązania z takimi państwami jak Hiszpania czy Francja.
Jak widać, w tym pierwszym etapie rozwoju Nowej Literatury Arabskiej - OKRESIE

„OŚWIECENIA” - Liban z Bejrutem najlepiej był przygotowany do przyjęcia roli centrum

kulturowego. Wkład Egiptu w odradzanie kultury arabskiej jest również znaczny; powstał
cały ruch „modernizmu muzułmańskiego”, któremu patronował uniwersytet al-Azhar.
Utrzymywały się tam jednak dawne style artystycznej prozy arabskiej (makamy), podczas
gdy w Syrii - Libanie do głosu dochodzą już nowe formy wyrazu: opowiadanie, nowela,
powieść. Właściwie ewolucja twórczości piśmienniczej zauważalna jest we wszystkich
dziedzinach, kształtują się i rozwijają nowe formy literackie (te, choć przeszczepiane na grunt
arabski ze źródeł europejskich, uzyskują jednak specyficzne oblicze, zachowując swą
odmienność).
3
 Całościowe spojrzenie na literaturę arabską epoki oświecenia pozwala nam wyróżnić dwie
szkoły literackie; egipską i syryjską. Artystycznym wyrazem stała się dla jednej i drugiej
powieść, nowela i dramat - ale na nieco innych podstawach i w innych warunkach społeczno-
politycznych.
Szkołę egipską charakteryzuje silny związek z tradycją klasyczną (w nowej prozie
arabskiej), świadectwem tego w szczególności może być odrodzenie się formy makamy
(rozważania na tematy moralne i filozoficzne odznaczały się bardzo wyszukanym językiem;
zbiory moralizatorskich historii, przypowieści, sentencji, nierzadko owianej duchem
patriotyzmu). Sięgali po nią tacy pisarze, jak al-Muwajlihi, Hafiz Ibrahim, Muhammad Lutfi
Dżum’a. Ta skłonność do szukania inspiracji w tradycyjnych źródłach była wynikiem
oddziaływania uniwersytetu al-Azhar, wciąż wywierającego ogromny wpływ na umysłowość
intelektualistów kairskich. Liczne rzesze literatów egipskich, to bądź absolwenci tej uczelni,
bądź też innych instytucji naukowych i wychowawczych pozostających w ścisłym z nią
kontakcie. Prawie wszyscy związani byli swoją działalnością i poglądami z twórcami
modernizmu muzułmańskiego, którego czołową postacią był szaih al-Azharu Muhammad
‘Abduh. Zwolennik reform religijnych i społecznych w oparciu o ideologię islamu. Inicjator
ruchu modernistycznego, który przyczynił się do odświeżenia atmosfery duchowej i
unowocześnienia metody literackiej. Usiłował pogodzić religię i współczesną myśl islamu z
osiągnięciami nauk i kulturą zachodnią. europejskiej - szykując tym samym podłoże dla
rozwoju nowej literatury (sam przywiązywał wielką wagę do odrodzenia języka arabskiego i
arabskiej kultury; był jej miłośnikiem i znawcą; zarazem redaktor naczelny oficjalnej gazety
„al-Wakai’ al-Misrija”; przeciwnik poligamii; doceniał rolę kobiet w społeczności). Wokół
Muhammada ‘Abduha skupiło się wielu wybitnych działaczy i intelektualistów określanych
jako „grupa al-Manar” - pozostających w zasięgu jego wpływów i kontynuujących dzieło
odnowy kultury arabskiej. Pod wpływem ożywionej działalności politycznej modernistów
egipskich zaczęto tworzyć partię polityczne (jedną z lepiej zorganizowanych była Partia
Narodu - hizb al-umma - posiadającej szczegółowy program polityczny i ekonomiczny,
zawierający szereg postulatów, których realizacji domagał się M. ‘Abduh ). Trzeba przy tym
podkreślić, że te nowoczesne makamy, czy to jako krótkie opowiadania, czy jako powieści,
mimo tradycyjnej formy poruszają najbardziej żywe i aktualne problemy życia codziennego.
W ramach tej szkoły działał pisarz popularnonaukowy ‘Ali Mubarak. Pisuje on głównie
podręczniki; szczególną pozycję zajmuje „encyklopedia” opracowana w formie
beletrystycznej jako powieść podróżnicza - ‘alam ad-Din. Jego najważniejsze dzieło to
„Opisanie Egiptu”, praca historyczna opisująca główne miasta Egiptu, dająca znakomity
obraz kraju z końca XIX wieku.
4
 Szkoła syryjska natomiast jako pierwsza wprowadziła nowe rodzaje prozy arabskiej -
nowoczesną powieść i nowelę, względnie opowiadanie (wzorowane na odpowiadających im
europejskich formach literackich). To głównie Syryjczykom przypada w udziale zasługa
dokonania większości przekładów zachodnich dzieł na język arabski. Jest więc rzeczą
zrozumiałą, że szkoła ta od początku podlegała silniejszym wpływom literatury europejskiej i
była bardziej oderwana od tradycji klasycznej. Jej przedstawiciele chcąc pozyskać
czytelników dbali o lekki, jasny styl, unikając przesadnych ozdób i zawiłości dawnej
kunsztownej stylistyki arabskiego. Początkowo szeregi tej szkoły były zasilane głównie przez
Chrześcijan, którzy z większą łatwością odchodzili od wzorców koranicznych, co pozwalało
na o wiele swobodniejszą wypowiedź. Nie znaczy to, że pisarze regionu syryjsko-libańskiego
w ogóle nie nawiązywali do dawnej prozy artystycznej - najlepszym przykładem mogą tu być
makamy Nasifa al-Jazidżi’ego. Jest on filologiem, jego najważniejsze prace dotyczą arabskiej
gramatyki, retoryki i stylistyki. Autor szeregu podręczników dotyczących języka
klasycznego. Najważniejszy z nich to „Dżauf al-fara” („Brzuch dzikiego osła”)1 spisany
wierszem. Sławę przyniósł mu zbiorek makam pt. „Madżma al-Bahrajn” („Złączenie dwóch
mórz”) również pisany w celach dydaktycznych, ale o nieco anachronicznym charakterze.
Sztandarowe postacie tego kręgu to: Salim al-Bustani, twórca powieści historycznych i
społeczno-obyczajowych przecierający szlaki prozy narracyjnej, Dżurdżi Zajdan, Farah
Antun. Budrus al-Bustani związany z postępowym kręgiem Syryjskiego Towarzystwa
Naukowego ,również znawca i miłośnik klasycznego języka arabskiego zajął się
leksykografią w związku z trudnościami, jakie napotykał przy przekładach, w wyniku braku
bardziej nowoczesnego słownictwa arabskiego. W myśl swoich poglądów dążył do
dostosowania języka klasycznego do nowych potrzeb tak, by nowa literatura arabska
otrzymała formę i treść, w której mogłaby adekwatnie oddawać aktualną rzeczywistość.
Wydaj drukiem leksykon „Muhit al-Muhit” („Ocean oceanów”), a potem rozpoczyna edycję
pierwszej arabskiej encyklopedii powszechnej „Dairat al-Maarif” („krąg wiadomości”).
Obie te szkoły współpracowały ze sobą rozwijając i wzbogacając rodzącą się nową
literaturę arabską i kładąc trwałe podstawy pod jej dalszy rozkwit. Wzajemne związki
literatów, publicystów i pisarzy obu krajów zacieśniły się w chwili, gdy Egipt znalazł się pod
mandatem brytyjskim, gdzie po początkowej fali represji w życiu kulturalnym zaczął
przejawiać się o wiele większy liberalizm. Odtąd cechujący się pro-zachodnim nastawieniem
i tolerujący odstępstwa od tradycji, stał się tym samym atrakcyjnym miejscem emigracji dla

1
wyrażenie Dżauf al-fara w języku Beduinów oznaczało pomyślne polowanie, zakończone ucztą; w dziedzinie gramatyki
miało tu chodzić o pomyślne polowanie na błędy gramatyczne.
5
intelektualistów syryjskich i libańskich. Tak więc pod koniec XIX wieku tendencje obu szkół,
mimo początkowo różnych założeń, zbliżyły się do siebie. Okres po pierwszej wojnie
światowej zamyka epokę oświecenia, zaczyna krystalizować się bardziej zaawansowane
stadium rozwoju nowej literatury arabskiej. Nadchodzi realizm silnie zabarwiony w wydaniu
arabskim romantyzmem, a niekiedy i sentymentalizmem.
Lata osiemdziesiąte to głównie poszukiwania nowych form literackich dla wyrażenia treści
odpowiadających czasowi oświecenia. W tej dziedzinie pierwszeństwo przypada Syrii. Tu
kwitnie publicystyka uprawiana przez czołowych pisarzy, chcących tą drogą dotrzeć do
czytelników, mieć większą możność oddziaływania na społeczeństwo i szerzenia kultury
literackiej. Pojawiają się inicjatorzy stworzenia nowego teatru arabskiego i dramaturgii w
rozumieniu europejskim. Gatunki te równie mocno sprzyjały rozwojowi i ożywieniu
klasycznego języka arabskiego jak i wyrobieniu smaku literackiego odbiorców. Później palma
pierwszeństwa została na powrót oddana Egiptowi, o czym zadecydowały korzystniejsze
warunki dla uprawiania działalności kulturalnej.
Zupełnie inna sytuacja ma miejsce w Iraku, którego izolacja od jakichkolwiek wpływów
literackich jest tak ścisła, że powiew nowoczesności daje się odczuć dopiero w latach 1831-
1917, kiedy odrodzenie kultury arabskiej wchodzi już w kolejną fazę. Ożywienie twórczości
literackiej dotyczy głównie poezji, lub działalności filologicznej w jej dawnym kształcie
(piśmiennictwo prozą i wierszem, tradycyjna poezja panegiryczna, opisy podróży). Co
ciekawe, nowoczesne prądy przenikają do Mosulu, Basry, Bagdadu i Hilli za pośrednictwem
języka tureckiego i nowej literatury tureckiej. Wśród miejscowej ludności bardzo często nadal
prowadzącej tradycyjny, koczowniczy tryb życia, dominowały wpływy tureckie i perskie.
Zmiana sytuacji społeczno-kulturalnej na Bliskim Wschodzie odbija się szerokim echem w
środowiskach arabskiej emigracji. Wyrazem tego jest przede wszystkim publicystyka i
dziennikarstwo nieoficjalne, które miało odegrać ogromną rolę polityczną i kulturalną.
Wydawane we Francji czy Anglii czasopisma („Mirat al-ahwal” - „Zwierciadło
Współczesnych Wydarzeń”, „Bardżis Baris - „Jowisz Paryża”) przejawiały wyraźne
tendencje patriotyczne, polemizowały z poglądami głoszonymi na łamach oficjalnych pro-
sułtańskich gazet i starały się dostarczać obiektywnych informacji swoim rodakom o
wydarzeniach politycznych.
Kolebką narodzin arabskiego teatru i dramaturgii było Syryjskie Towarzystwo Naukowo-
Literackie. Instytucja ta powołana do życia dzięki inicjatywom dyrekcji Szkoły
Amerykańskiej w Bejrucie, z pokolenia na pokolenie gromadziła w swych szeregach elitę
naukową kraju. Co ciekawe, jego członkowie reprezentowali różne odłamy narodowe i
religijne Syrii i Libanu: Muzułmanów, Druzów, Chrześcijan (zarówno Protestantów jak i
6
Maronitów). Pod różnymi nazwami („Zahrad al-adab” - kwiat literatury) świadczącymi o
kolejnych metamorfozach, towarzystwo nieprzerwanie działało od 1847 roku. Tu młodzi
literaci znajdowali swoich mecenasów, nierzadko samemu będąc potomkami i krewnymi już
znanych członków towarzystwa, wybitnych ludzi pióra: poetów, dramaturgów, filologów,
redaktorów. Obecność dygnitarzy osmańskich w strukturze organizacji pozwalała na znaczną
swobodę w rozwijaniu nowej literatury arabskiej, a zwłaszcza w promowaniu teatru
(dramatu), co znalazło szczególny wyraz w programie działalności towarzystwa.
Z tego środowiska wyłonili się tacy pionierzy teatru arabskiego, jak: Marun an-Nakkasz,
Salim al-Bustani, Chalil al-Jazidżi, Nadżib al-Haddab i Usman Dżallal. Początkowo repertuar
dramatyczny zasilany był głównie przez arabskie przeróbki dzieł europejskich, nieraz bardzo
udane. Szczególnie często odwoływano się do dwóch wielkich klasyków - Moliera i
Szekspira, a przekładanie ich sztuk uwzględniając specyfikę orientalną i społeczeństwa
muzułmańskiego czyniło z tych adaptacji niemal samodzielne dzieła. Powstawały też
oryginalne arabskiej utwory odwołujące się do wydarzeń historycznych, bądź wykorzystujące
znane opowieści beduińskie. Dla wiernego odtworzenia właściwego kolorytu minionych
wydarzeń, zaczęto wykorzystywać język mówiony - dialekt - aczkolwiek język klasyczny
ustępował mu miejsca bardzo niechętnie. Co ciekawe, te pierwsze dzieła sceniczne były
bardzo bliskie wodewilom, lekkim komediom, w których dużą rolę pełniła muzyka.
Odgrywano głównie melodie europejskie, co należy uznać za duże osiągnięcie, gdyż gusta
arabskiej nie zawsze pokrywały się z zachodnimi, a tu spotykały się z zainteresowaniem
słuchaczy („Aida” Verdiego w Operze Kairskiej).
Sięganie po tematykę historyczną przygotowywało grunt pod arabską powieść historyczną,
Jej powstaniu sprzyjały zarówno panujące mody europejskie, jest to w końcu okres triumfów
A. Dumasa i Waltera Scotta, jak i rodzima tradycja historyczno-literacka, w której opisy dni
minionej potęgi i chwały spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem. Powieść historyczna
przyjęła właśnie taką funkcję. Stała się literaturą „ku pokrzepieniu serc”. Miała wskazywać
na triumfy przeszłości i zachęcać do ich naśladowania, z drugiej strony dać młodej generacji
w tych wspomnieniach pewną rekompensatę duchową za obecną nędzę i poniżenie. W nowej
formie artystycznej ujmuje się przełomowe wydarzenia historyczne raczej bez szczególnego
rozwijania warstwy fabularnej (Salim al-Bustani) choć zdarzają się i tacy autorzy, którzy
mają odwagę dotykać najnowszej historii i jasno wykładać swoje własne stanowisko (Dżurdżi
Zajdan).
Znacznie ciekawszy charakter ma powieść społeczno-obyczajowa. Właśnie dlatego, że nie
stara się zamykać na realia życia. Jej twórcami są z reguły wzmiankowani pisarze, autorzy
powieści historycznych i dramaturdzy. Powieści te z mniejszą lub większą wnikliwością
7
starają się wydobywać problemy wynikające ze zderzenia dwóch kultur i dwóch tradycji:
wschodniej i zachodniej. Dlatego też literatura ta skoncentrowała się na pouczaniu i
wychowywaniu. Jej celem była „naprawa” społeczeństwa przez kształcenie i doskonalenie
moralne. Uznana zostaje wyższość nauki i kultury europejskiej, konieczność zaadoptowania
na jej gruncie arabskim, ale zarazem przestrzega się przed bezkrytycznym kopiowaniem
cywilizacji zachodniej. Bohaterowie powieści są przykładami takich negatywnych i
pozytywnych postaw. Ich właściwe postępowanie winno stać się wzorcem, normą etyczną dla
całego społeczeństwa. Głosi się zasady sprawiedliwości, humanizmu, wolności - w myśl idei
oświeceniowych. Akcentuje się znaczenie rodziny jako tej instytucji, która ma największy
udział w wychowywaniu kolejnych pokoleń, a więc wykształcaniu wartościowego
społeczeństwa. Autorki powieści starają się zwrócić uwagę na rolę kobiety w nowej sytuacji
historycznej. Na konieczność wyzwolenia jej z pęt poniżającej, arabsko-muzułmańskiej
tradycji. Tacy pisarze jak Farah Antun skorzystają z tej formy dla teoretycznego
rozpatrywania kwestii z zakresu filozofii społecznej niekiedy szokujących, stawianych bardzo
śmiało, zmuszających do polemiki, do otwarcia się na pewne nowe, istotne zagadnienia.
Ten duch myślicieli arabskich w pełni wyraził się w „szkole syryjsko-amerykańskiej”.
Stworzonej przez emigrantów z przełomu XX wieku, którzy w Stanach Zjednoczonych
znaleźli odpowiedni klimat dla wydobycia całego nowatorstwa tworzącej się nowej literatury
arabskiej. Po początkowym szoku spowodowanym zetknięciem się z całkowicie nowym
środowiskiem, dają porwać się atmosferze wolności, wyzwolenia od wszelkich presji
politycznych (od surowej cenzury władz osmańskich) paraliżujących jakiekolwiek
swobodniejsze myślenie. Odbiciem tego twórczego entuzjazmu staje się pogoń za nowymi
formami wyrazu, czego kwintesencją jest wprowadzenie do literatury arabskiej wiersza
białego. Czołowymi postaciami tego ruchu skonsolidowanego w silnym związku Ar-Rabita
al-Kalamija (Liga Ludzi Pióra), a zatem mogącego skutecznie oddziaływać na główne centra
kulturowe Bliskiego Wschodu byli: Amin ar-Rajhuni, Dżubran Chalil Dżubran i Michail
Nu’ajma. Ich utwory dotykały treści ogólnoludzkich swoim głębokim humanizmem.
Postulowały dla każdego prawo do samodoskonalenia, rozwoju intelektualnego i
kulturowego. Wzywały do zerwania z partykularyzmami narodowymi, religijnymi czy
politycznymi. Obok zagadnień filozoficznych i społecznych autorzy ci wyrażali tęsknotę za
ojczyzną, a także włączali się w nurt problemów literackich, którymi żyła wtedy Ameryka.
Posługiwanie się nowatorskimi formami wyrazu, jak wspomniany już biały wiersz, czy esej,
cechujących się lekkości stylu, utwierdziło ich rangę na arabskich wschodzie jako
niekwestionowanych klasyków nowej literatury arabskiej.

8
 Poezja arabska w pierwszej połowie XIX wieku była głównie tradycyjna, podobnie jak
proza. Ale pierwsze kroki w kierunku jej unowocześnienia poczynił już znakomity klasyk
nowej epoki, Mahmud Sami al-Barudi. Poezja tworzona jest głównie w Egipcie, kształtując
się pod wpływem europejskiego klasycyzmu, a częściowo i romantyzmu, ale zachowują
odrodzone tradycje narodowe poezji arabskiej „złotego wieku”. Obok wymienionego już
Barudiego tę neoklasyczną szkołę reprezentują: Ahmad Szauki („Księżyc Poetów”) i
Muhammad Hafis Ibrahim („Poeta Nilu”).
Nowe rodzaje literackie upowszechniły się wśród intelektualistów „szkoły syryjsko-
amerykańskiej” jako typowa forma wyrazu, tak jak głównym środkiem literackim w Kairze
na przełomie XIX i XX wieku były dla modernistów egipskich opowiadanie i nowela.
Popularyzowaniem tych ostatnich zajęło się dziennikarstwo. Publicystyka silnie związana z
literaturą piękną kształtowała smak czytelników, przygotowując ich do odbioru nowych
rodzajów w tej gałęzi piśmiennictwa. Wytworzył się nowy styl, lekki i ławo zrozumiały,
dostosowany do jak najszerszego kręgu odbiorców. Za jego twórcę i popularyzatora uznaje
się Mustafę Lutfi al-Manfalutiego. Nowele czy opowiadania arabskie w tym stadium, choć
obdarzone narracyjnym stylem, służyły głównie do adaptacji dzieł europejskich, które
dowolnie przekształcano tak, by odpowiadały czytelnikowi arabskiemu, nie przywykłemu do
wyrażania się poprzez fikcję literacką. Z kolei rodzime opowiadania zawsze przybierają ton
pouczający, czy moralizatorski. Rozkwit tych krótkich form narracyjnych nastąpił w latach
dwudziestych i trzydziestych XX wieku, kiedy to stały się głównym narzędziem wypowiedzi
modernistów egipskich ugrupowania literackiego będącego echem modernizmu
muzułmańskiego Abduha. Przedstawiciele tej szkoły usiłowali pogłębić literaturę piękną,
ukształtować jej własne oblicze opierając się na zachodnioeuropejskich kryteriach
estetycznych. Nie zamierzali ani radykalnie zrywać z tradycją, ani też kurczowo się jej
trzymać. Duch umiarkowania unosił się też nad postulowanymi przez nich reformami
społeczno-politycznymi, które pozwoliłyby wyjść z kryzysu i postawić Egipt w szeregu
innych cywilizowanych i niezależnych państw. Jedyną możliwą drogę do realizacji tego
zamierzenia upatrywali oni w stopniowym i konsekwentnym przyswajaniu sobie europejskich
zdobyczy naukowych i kulturalnych. Filarami tego ruchu byli dwaj wybitni pisarze: Husajn
Hajkal i Taha Husajn, a także twórcy dojrzałych opowiadań i nowel: bracia Muhammad i
Mahmud Tajmurowie. Programowa jednolitość szkoły o skrystalizowanych tendencjach i
poglądach, a może przede wszystkim sprzyjająca atmosfera oświecenia arabskiego, pozwoliła
pozyskać im sympatię intelektualistów w innych krajach Bliskiego Wschodu, co
rozpowszechniło idee modernizmu na całym obszarze tego kręgu kulturowego. Zauważamy

9
tu jednocześnie, że Kair na powrót staje się sercem nowej literatury arabskiej. Sercem, które
powołało ją do życia, by teraz przewodzić w jej dojrzałej postaci.

Aleksander Kuś, Jagiellonian University in Krakow 1998

10