PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 2

MAGDALENA KAUNA Pozna

PRZEMOC SEKSUALNA W KONFLIKTACH ZBROJNYCH TRAUMA KOBIET NIEMIECKICH W CZASIE II WOJNY WIATOWEJ Pierwsza poowa XX w. upyna pod znakiem wielu przemian i wydarze, ktre gwatownie wstrzsny wiatem. Byy to przede wszystkim dwie wojny wiatowe, ktre na dziesiciolecia zadecydoway o konstelacji wadzy w Europie i wyznaczyy nowe, niekoniecznie pokrywajce si z narodowymi, granice pastwowe. Deniom nowo powstaych lub odrodzonych pastw narodowych do etnicznego ujednolicenia towarzyszyy masowe przesiedlenia, wypdzenia tudzie repatriacje, ktre spowodoway czsto tragiczne w skutkach ruchy ludnociowe na ogromn skal. Wydarzenia te ksztatoway bieg historii przez kolejne dziesiciolecia XX w., wywierajc decydujcy wpyw nie tylko na ksztat polityczny Europy, ale rwnie a moe przede wszystkim na ycie prywatne zarwno jednostek, jak i caych pokole. Ich echa docieraj do nas rwnie dzisiaj i to nie tylko pod postaci obchodw okrgych rocznic, ale take dziki dziaalnoci rozlicznych fundacji i organizacji, prasie, lmom i wreszcie dziki literaturze, ktra chyba najlepiej peni funkcj nonika pamici zarwno indywidualnej, jak i zbiorowej, a przede wszystkim tej, ktra ulega traumatyzacji. Wsplnym mianownikiem wszelkich dziaa wojennych jest przemoc. Towarzyszy ona walkom wrogich wojsk, najboleniej dotyka jednak niebiorc bezporedniego udziau w wojnie ludno cywiln, wie si zazwyczaj z utrat bliskich, utrat mienia i koniecznoci ucieczki. Tego rodzaju przemoc bya rwnie nieodcznym skadnikiem masowych przesiedle i wypdze ludnoci niemieckiej w latach 19441948. Po dzi dzie najbardziej kontrowersyjn form przemocy zycznej stosowanej wobec ludnoci cywilnej, a zwaszcza wobec kobiet, jest przemoc seksualna, bdca bezporednim skutkiem dziaa zbrojnych. Szacuje si, e tu przed kocem II wojny wiatowej, podczas ofensywy Armii Czerwonej, onierze radzieccy zgwacili 3,8 mln niemieckich kobiet, z czego 1,4 mln na dawnych wschodnich terenach Niemiec (Prusy Wschodnie, Pomorze, lsk), 1,9 mln podczas natarcia na Berlin oraz 500 tys. w radzieckiej stree okupacyjnej. Warto rwnie wspomnie, e liczba oar niekoniecznie pokrywa si z liczb dokonanych przez Sowietw gwatw. Zgodnie z danymi statystycznymi ponad 40% dziewczt i kobiet zostao zgwaconych wielokrotnie, co znacznie powiksza rozmiary tego

112

Magdalena Kauna

zjawiska1. Co ciekawsze, liczby nie znajduj naleytego odzwierciedlenia w publicznych debatach na temat masowych gwatw podczas II wojny wiatowej, ucieczki i wypdze. Pojawia si tu kontrast pomidzy masowym charakterem zjawiska a jego marginalnym traktowaniem, wrcz tabuizacj w sferze publicznej. Przez dziesiciolecia stosowanie przemocy seksualnej jako rodka represji wobec kobiet traktowano jako uboczny skutek wojny, przeyciom zgwaconych nadawano charakter dowiadczenia zbiorowego, umniejszajc tym samym wymiar ich cierpienia, wicego si z niezwykle osobistym charakterem tej zbrodni. Powszechne milczenie wrd politykw, historykw, psychologw, a take pisarzy, bdce, z jednej strony, efektem dziaania cenzury (NRD), z drugiej strony wynikiem panujcych w latach 50. konwenansw, doprowadzio w kocu do zamilknicia oar i tym samym u wielu kobiet do gbokiej, trudnej, wrcz niemoliwej do pokonania traumy. Punktem zwrotnym okazaa si dopiero wojna na Bakanach w latach 90. oraz powszechno mass mediw. Obrazy masowych gwatw, napywajce kadego dnia z pastw byej Jugosawii, przyczyniy si do oywienia publicznego dyskursu na temat mechanizmw stosowania przemocy seksualnej podczas wojny i sprawiy, e wiele oar zdecydowao si przerwa milczenie. Przeamanie oglnie panujcego tabu ukazao ogrom cierpienia niemieckich kobiet zgwaconych podczas sowieckiej ofensywy i okupacji, a take uwiadomio wymiar powstaej wskutek tych wydarze psychicznej traumy. Owe traumatyczne wydarzenia wywieray bardzo czsto decydujcy wpyw na powojenne ycie nie tylko samych oar, ale rwnie ich rodzin naocznych wiadkw, a niekiedy nawet kolejnych, narodzonych dopiero po wojnie pokole. Przerwanie dotychczasowej zmowy milczenia zrodzio rwnie konieczno rozprawienia si z trudn, niejednoznaczn przeszoci narodu niemieckiego, spojrzenia na niemieck ludno cywiln nie tylko jako na sprawcw dziaa zbrojnych, ale rwnie jako na ich oary. Znaczc rol w tym wzgldzie odegraa i wci odgrywa niemiecka literatura, podejmujca problematyk stosowania przemocy seksualnej podczas wojny. Rozprawiajc si z trudn przeszoci i jednoczenie pozwalajc oarom upora si z ich traum, jest ona swoistym aktem oporu przeciwko zapomnieniu. Twrczo takich niemieckich prozaikw, jak Leonie Ossowski, Arno Surminski, Walter Kempowski, Hans-Ulrich Treichel czy te Reinhard Jirgl staa si publicznym forum obiektywizacji historii, relatywizacji spojrzenia na udzia niemieckiej ludnoci cywilnej w wojnie i jej cierpienie. Posikujc si kilkoma przykadami z zakresu literatury deprywacji2, postaram si zarysowa, jaki obraz tych wydarze zachowa si w pamici zbiorowej Niemcw i jakie odzwierciedlenie znalazy one w powojennej prozie niemieckiej.
H. Sander, Die Ereignisse in Zahlen, w: H. Sander, B. Johr (Hrsg.), BeFreier und Befreite. Krieg, Vergewaltigung, Kinder, Mnchen 1992, s. 46-73. 2 W nawizaniu do denicji Huberta Orowskiego, literatura deprywacji okrela do szeroko pojmowan literatur podejmujc tematyk utraconych ojczyzn; deprywacja odnosi si w bardziej oglnym znaczeniu do utraty tego, co bliskie, dobrze znane, rwnie utraty wasnej tosamoci, biograi, por. H. Or o wski, Semantik der Deprivation, w: A. Lawaty, H. Orowski (Hrsg.), Deutsche und Polen: Geschichte, Kultur, Politik, Mnchen 2003, s. 134.
1

Przemoc seksualna w koniktach zbrojnych

113

Stosowanie przemocy seksualnej, nie jest zjawiskiem, ktre narodzio si w XX w. Zdolno mczyzny i kobiety do obcowania pciowego wie si cile z zjologi czowieka, jednake to mczyzna, czsto dysponujcy nad kobiet przewag zyczn, jest w stanie wymusi zblienie przy uyciu siy. Pocztki stosowania przemocy seksualnej sigaj pradziejw. Odkrycie przez mczyzn moliwoci wymuszenia obcowania pciowego stanowio wyraz triumfu jego mskoci, stao si symbolem podporzdkowania kobiety przedstawicielowi odmiennej pci. Ju wtedy zrodzia si swoista mska ideologia gwatu, wedug ktrej mczynie przysuguje naturalne prawo do dominacji i posiadania kobiecego ciaa3. O bogatej tradycji stosowania przemocy seksualnej w kulturze zachodniej wiadcz rwnie rozliczne teksty wywodzce si z greckiej i rzymskiej mitologii oraz z Biblii. Legendy, mity, czy te przypowieci biblijne przedstawiaj mczyzn najczciej jako bohaterw tudzie zdobywcw i tym samym niewiele mwi nam o samych oarach. Teksty mitologiczne i biblijne s wyrazem okrelonego porzdku panujcego w spoeczestwach dawnych, przewagi patriarchatu nad matriarchatem, postrzegania kobiety jako wasnoci czy te czci majtku, ktr mona swobodnie dysponowa4. Stosowanie przemocy seksualnej masowych gwatw jako formy represji podczas dziaa zbrojnych, podobnie jak sam akt zgwacenia, nie jest cech charakterystyczn XX w. W trakcie wojen w staroytnej Grecji czy Rzymie kobiety wrogiego narodu traktowane byy jako trofeum, ktre zgodnie z tradycj naleao si zwycizcy5. Podobnie w redniowieczu podczas wojen krzyowych oraz licznych wojen religijnych krzyowcy, rycerze i pielgrzymi habili nie tylko wite miejsca, ale rwnie niewierne, ktre stanowiy prawnie przysugujcy im up. Masowe gwaty miay miejsce bez wzgldu na to, czy dana wojna uznawana bya za sprawiedliw czy niesprawiedliw, bez wzgldu na narodowo walczcych czy te pooenie geograczne zwanionych krajw. Warto w tym miejscu sign po przykady z nowszej historii, tj. z historii XX w.: podczas I wojny wiatowej oddziay niemieckie wykorzystyway przemoc seksualn jako rodek majcy na celu sterroryzowanie ludnoci okupowanej Belgii; podczas II wojny wiatowej oarami onierzy radzieckich paday gwnie Niemki, take Polki, ydwki, Wgierki, a nawet Rosjanki. Historia stosowania przemocy seksualnej na skutek dziaa zbrojnych nie koczy si bynajmniej wraz z II wojn wiatow. Do gwatw dochodzio rwnie podczas wojny w Wietnamie, walk w Bangladeszu, podczas okupacji Iraku w Kuwejcie, a take na skutek wspomnianej ju wojny w krajach byej Jugosawii. I tutaj podawane przez statystyki liczby zgwaconych wiadcz o masowym charakterze zjawiska: w Bangladeszu wedug
S. Brownmiller, Gegen unseren Willen. Vergewaltigung und Mnnerherrschaft, Frankfurt am Main 1978, s. 21-22. 4 Por. ibidem, s. 198-204, G. Sauer, ber Gewalt und Vergewaltigung in biblischen Texten, w: VerGEWALTigung. Militr und sexuelle Gewalt. Ursachen und Folgen in Kriegs- und Friedenszeiten, Evangelische Akademie Baden, Karlsruhe 1994, s. 59-64. 5 Por. S. Brownmiller, Gegen unseren Willen..., s. 38.
3

114

Magdalena Kauna

szacunkw zgwacono 200 tys. kobiet i dziewczynek, w Iraku liczba oar signa ponad 5 tys., w Jugosawii za ok. 60 tys.6 Naley tu rwnie wspomnie o aktualnych wydarzeniach majcych miejsce w wielu krajach afrykaskich, gdzie w skutek wojen i lokalnych koniktw kadego dnia setki kobiet, bez wzgldu na wiek i narodowo, padaj oarami przemocy seksualnej.

MECHANIZMY STOSOWANIA PRZEMOCY SEKSUALNEJ

Aby zrozumie mechanizmy stosowania przemocy seksualnej podczas koniktw zbrojnych, trzeba odwoa si do teorii gender, ktra obok kategorii pci biologicznej (sex) wyrnia kategori rodzaju (gender), czyli pe kulturow. Pomimo tego e czowiek przychodzi na wiat jako kobieta lub mczyzna, anatomia nie jest przeznaczeniem cile determinujcym cechy osobowoci czy te role spoeczne danej pci7. Kobieco i msko funkcjonuj wic jako konstrukty, ktre ludzie raczej tworz, ni je posiadaj, za stereotypy zwizane z pci staj si kolejno strukturami decydujcymi o orientacji w sobie i otoczeniu, wpywajc na podmiotowe i interpersonalne funkcjonowanie podmiotu8. I tak w historii lozoi spotykamy si z przekonaniem, i kobieta stanowi ucielenienie natury, mczyzna za ducha i kultury. Natur pojmowano ambiwalentnie: z jednej strony jako yciodajn i opiekucz, z drugiej strony jako dzik i nieobliczaln, rozumiano j jako mechanizm, wymagajcy wyjanienia i poddania kontroli, oczywicie mczyzny, ktrego umys charakteryzuje obiektywno i racjonalno. Ta polaryzacja cech pci jednoznacznie przedkadaa warto mczyzny nad warto kobiety, bdcej wedug Arystotelesa jedynie uszkodzonym samcem, o czym miay wiadczy polednie waciwoci kobiecej psychiki i charakteru9. Wojna stwarza sytuacj, w ktrej bardzo wyranie uwidaczniaj si owe antagonizmy pomidzy pciami. Ju od setek tysicy lat niedojrzali chopcy poprzez sub w wojsku i udzia w koniktach zbrojnych zapewniali sobie wstp do wiata prawdziwych mczyzn, do ktrego kluczem jest zarwno mstwo, jak i msko. Socjalizacja odbywaa si na drodze deprecjonowania wszystkiego, co typowo kobiece: Pewne reakcje cielesne/psychiczne mczyzny okrela si mianem eskich i aktywnie zwalcza; s to emocje typu strach, smutek, okrelone zdolnoci, jak empatia, intuicja. Wskutek dewaluacji kobiecoci dochodzi do dewaluacji i eliminacji wszystkich tych cech, ktre

6 Por. ibidem, s. 38-115, R. Seifert, Die Mnnlichkeit von Krieg und Militr. berlegungen zu einigen Konstruktionsmechanismen und ihren Folgen, w: VerGEWALTigung..., s. 7-17. 7 Por m.in. ibidem, A. Barska, E. Mandal (red.), Tosamo spoeczno-kulturowa pci, Opole 2005. 8 E. Mandal, Kobieco i msko w psychologii, w: A. Barska, E. Mandal (red.), Tosamo spoeczno-kulturowa..., s. 29-45. 9 Por. ibidem, A. Barska, Tosamo spoeczno-kulturowa pci w kontekcie ponowoczesnego wiata, w: A. Barska, E. Mandal (red.), Tosamo spoeczno-kulturowa..., s. 15-23, D. Je h l e , Gesellschaftsspezische Erziehung, w: VerGEWALTigung..., s. 37-50.

Przemoc seksualna w koniktach zbrojnych

115

mogyby zosta uznane w mczynie, jego ciele i psychice, za eskie10. Tego typu postaw okrela si mianem machismo11: mczyzna, oglnie rzecz ujmujc, musi odznacza si duym poczuciem mskoci, dumy i odwagi, akcentujc jednoczenie swoj przewag nad kobiet poprzez jej instrumentalne traktowanie. Postpowanie w duchu machismo czsto staje si uzasadnieniem dla stosowania przemocy seksualnej podczas koniktw zbrojnych, co ma na celu ukonstytuowanie odwiecznego, uzasadnionego wielowiekow tradycj porzdku kulturowego pomidzy pciami12. Przemoc seksualna jako narzdzie terroryzowania ludnoci cywilnej ociera si czsto o narodow mitologi. Ciao kobiety utosamiane jest w wielu kulturach z symbolicznym pojciem matki-ojczyzny, matki-narodu13. W ten sposb zhabienie nietykalnoci kobiety jako przedstawicielki wrogiej nacji, jej godnoci osobistej oznacza naruszenie integralnoci wrogiej kultury i jednoczenie zhabienie honoru walczcych po drugiej stronie onierzy, ktrzy tym samym zawodz w roli obrocw, mw i ojcw. Zadanie cierpienia choby jednej kobiecie jest wic rwnoznaczne z zadaniem cierpienia caemu narodowi wroga:
Mczyni reprezentujcy kraj pokonany postrzegaj gwat na swoich kobietach, zgodnie z tradycj, jako najwiksze upokorzenie, jako seksualne coupe de grace. Zwycieni traktuj dopuszczanie si gwatw przez wroga jako cz jego wiadomego planu zniszczenia. W rzeczy samej, za obaw mczyzn przed zgwaceniem ich kobiet kryje si mska obawa przed porak. O ile egocentryczny wydaje si ten pogld, o tyle ma on pewne uzasadnienie, gdy, abstrahujc od prawdziwej ludzkiej troski o ony i crki, gwat dokonany przez zwycizc jest postrzegany jako niepodwaalny dowd seksualnej impotencji zwycionego. Ochrona kobiet przez dugi czas bya przedmiotem mskiej dumy, podobnie jak posiadanie kobiety, oznak mskiego sukcesu. Gwat dokonany przez zwyciskich onierzy pozbawia pokonanych wszelkich iluzji dotyczcych wadzy i wasnoci. Ciao habionej kobiety staje si ceremonialnym polem bitwy, miejscem triumfu zwycizcy, za czyn, ktry popeniany jest na kobiecie, jest przesaniem pord mczyzn wyranym dowodem zwycistwa jednego i udokumentowaniem poraki drugiego14.

Instrumentalizacja ciaa kobiety, jego degradacja do roli upu wojennego, bez wtpienia wiadczy o tym, e stosowanie przemocy seksualnej podczas wojny byo i do dzisiaj pozostaje zabiegiem przemylanym, strategicznym manewrem, majcym na celu obnienie morale wroga, a nie tylko zaspokojeniem potrzeb seksualnych. Trzeba tu nadmieni, e obcowanie pciowe w przypadku wiadomie zastosowanej przemocy seksualnej niezwykle rzadko wie si z czerpaniem przyjemnoci zycznej przez gwaciciela. Nie ulega wtpliwoci, e masowe gwaty byy jedn z form aktu od10 H. Bartjes, Das Militr-Sonderfall oder Fortsetzung mnnlicher Sozialisation, w: VerGEWALTigung..., s. 29 (tum. w.). 11 Por. S. Brownmiller, Gegen unseren Willen..., s. 138. 12 Por. R. Seifert, Krieg und Vergewaltigung. Anstze zu einer Analyse, w: A. Stiglmayer, Massenvergewaltigung. Krieg gegen die Frauen, Freiburg 1993, s. 86. 13 Por. m. in. R. Seifert, Die Mnnlichkeit von Krieg und Militr. berlegungen zu einigen Konstruktionsmechanismen und ihren Folgen, w: VerGEWALTigung..., s. 7-17, J. O st r o w sk a , M. Za r e m b a , Kobieca gehenna, Polityka nr 10, 2009, s. 64-66. 14 S. Brownmiller, Gegen unseren Willen..., s. 44-45.

116

Magdalena Kauna

wetowego za wyrzdzone krzywdy. Wydarzeniem, ktre gboko zapado w pami onierzy sowieckich i ktre powodowao u wielu dz zemsty, byy pocigajce za sob ogromne niwo oar walki o Stalingrad. Uczucia te skutecznie podsycaa radziecka propaganda, ktrej uosobieniem do dzisiaj pozostaje Ilja Erenburg, rosyjski poeta, pisarz i dziennikarz:
Wiemy wszystko. Pamitamy wszystko. Zrozumielimy: Niemcy to nie ludzie. Od teraz sowo Niemiec jest dla nas najohydniejszym przeklestwem. () Jeli ty nie zabijesz Niemca, Niemiec zabije ciebie. Wywiezie twoich bliskich i bdzie ich drczy w swoich przekltych Niemczech. () Jeli zostawisz Niemca przy yciu, Niemiec powiesi rosyjskiego mczyzn i zhabi rosyjsk kobiet. Jeli zabie Niemca, zabij jeszcze jednego nie ma nic radoniejszego dla nas ni niemieckie trupy15.

Tymi to wanie sowami zagrzewano onierzy Armii Czerwonej do walki, wyraajc tym samym nieme przyzwolenie na stosowanie przemocy seksualnej wobec niemieckich kobiet16. Nie naley tu jednak zapomina o samowoli i zdziczeniu czerwonoarmistw, ktrzy, niekiedy przez kilka lat pozbawieni kobiet, podczas ofensywy na terenach Niemiec oraz natarcia na Berlin upatrywali jedynie okazji, aby da upust swoim dzom. Jest zrozumiae, e gwat, uprzedmiotowienie kobiety poprzez sprowadzenie jej do roli upu wojennego, musia pozostawi trwae lady w psychice. Bezporednie konsekwencje, eby wymieni tu tylko kilka, to nagy wzrost liczby samobjstw (szacuje si, e w samym Berlinie ok. 70 tys. zgwaconych kobiet odebrao sobie ycie.), niechciane cie (ok. 20% kobiet zostao zapodnionych w wyniku gwatu, z czego 90% poddao si aborcji), choroby weneryczne, obezwadniajce uczucie wstydu, poczucie winy, strach. Przejcie Armii Czerwonej przez tereny Niemiec podczas ofensywy na pocztku 1945 r. odcisno pitno na yciu wielu kobiet. Trauma, ktrej przyszo im dowiadczy, pozostaje wci ywa we wspomnieniach wielu oar.

TRAUMA OFIAR W NIEMIECKIEJ LITERATURZE DEPRYWACJI

Na wstpie warto odpowiedzie sobie na pozornie oczywiste pytanie: czym jest trauma? Powstanie tego pojcia byoby nie do pomylenia bez rosncego zainteresowania duchow stron czowieka, przede wszystkim jego psychik, poprzez ktr si manifestuje. Spoeczno-polityczne korzenie traumy wi si z pocztkami pierwszych wspczesnych spoeczestw cywilnych, korzenie duchowe sigaj epoki owiecenia. Prawdziwe oywienie w badaniach nad konceptem traumy nastpio w pierwszej poCyt. za: H. Sander, B. Johr, (Hrsg.), BeFreier..., s. 124. Naley w tym miejscu zwrci uwag, e Niemki nie byy jedynymi oarami masowych gwatw. Podczas ofensywy radzieckiej masowo gwacono rwnie winiarki obozw koncentracyjnych (Polki, ydwki), co ciekawe rwnie Rosjanki, najczciej przymusowe robotnice na terenach III Rzeszy, por. J. Ostrowska, M. Zaremba, Kobieca gehenna..., s. 64-66.
15 16

Przemoc seksualna w koniktach zbrojnych

117

owie XX w. wraz z zakoczeniem I wojny wiatowej. Krtko rzecz ujmujc, historia bada nad pojciem traumy zbiega si z histori podejmowania wiadomych rozrachunkw z procesami politycznymi i spoecznymi zachodzcymi w wiecie, przede wszystkim z kwesti, w jaki sposb zewntrzne wydarzenia oddziauj na indywidualne przeycia jednostki. Sama trauma za jest swoistym cznikiem pomidzy tymi wydarzeniami a ich wpywem na wewntrzn, psychiczn rzeczywisto czowieka, stanowi dowiadczenie, ktre dotyka go w sposb nagy i nieoczekiwany, uniemoliwiajc jakiekolwiek dziaanie17. Z formalnego punktu widzenia mona rozrni dwa rodzaje traumy: pierwsza powstaje w skutek katastrof naturalnych, niezalenych od dziaalnoci czowieka, druga wskutek midzyludzkich interakcji, najczciej przemocy. Cho w obu przypadkach kliniczne objawy traumatyzacji niewiele si od siebie rni, to jednak uraz psychiczny powstay w wyniku zastosowania przemocy przez drugiego czowieka pozostawia o wiele gbsze lady w psychice oar, prowadzc czsto do nieodwracalnych zmian18. Nie ulega wic adnej wtpliwoci, do ktrej grupy naley zaliczy traum powsta w wyniku zgwacenia, bdcego bezporednim skutkiem dziaa zbrojnych. Jedynym w swoim rodzaju dokumentem unaoczniajcym fenomen stosowania przemocy seksualnej podczas wojny, bdcym jednoczenie wiadectwem cierpienia niemieckich kobiet jest anonimowy pamitnik Eine Frau in Berlin. Tagebuchaufzeichnungen vom 20. April bis zum 22. Juni 1945. Wydarzenia ostatnich miesicy wojny obejmujce wkroczenie Armii Czerwonej do stolicy Niemiec, przede wszystkim fal masowych gwatw dokonywanych przez onierzy sowieckich na niemieckich kobietach, zostay opisane przez mieszkank Berlina, ktra nie tylko bya wiadkiem zaj, ale sama wielokrotnie pada oar przemocy seksualnej. Dziennik ten po raz pierwszy ukaza si w przekadzie angielskim w 1954 r. w Nowym Jorku, wydanie niemieckie miao miejsce dopiero w 1959 r., po przetumaczeniu zapiskw na jzyk szwedzki, norweski, niderlandzki, duski, woski, japoski, hiszpaski, francuski i ski. Tak pne ukazanie si dziea w oryginale zostao podyktowane z jednej strony wtpliwociami autorki, z drugiej natomiast strony, brakiem publicznego dyskursu, ktry umoliwiby zgwaconym opowiedzenie o swoich przeyciach w formie pozwalajcej zachowa im ich kobiec godno19. Opublikowanie dziennika stanowi bez wtpienia prb poruszenia problematyki stosowania przemocy seksualnej podczas II wojny wiatowej na forum publicznym, stworzenia historycznego i politycznego dyskursu na ten temat.
17 M. Kopf, Trauma und Literatur: das Nicht-Erzhlbare erzhlen, Frankfurt am Main 2005, s. 13 nn. 18 Ch. Sautter, Wenn die Seele verletzt ist, Wolfegg 2005, s. 30. 19 Obawa o godno wynikaa std, i wiele kobiet dobrowolnie godzio si na wspycie pciowe z onierzami Armii Czerwonej, w wielu przypadkach bya to jedyna moliwa droga zapewnienia sobie niezbdnych do ycia rodkw. Nie zmienia to jednak faktu, e i w tym przypadku do obcowania pciowego dochodzio pod wpywem zewntrznego przymusu i e te formy poycia rwnie naley okrela mianem gwatu.

118

Magdalena Kauna

Zapiski anonimowej mieszkanki Berlina, pomimo e kwestia ich autentycznoci budzi do dzisiaj pewne kontrowersje, s jednym z niewielu dokumentw (dokumentem, a nie utworem literackim, co zostaje podkrelone w posowiu20), ktry powsta w trakcie i krtko po zakoczeniu dziaa wojennych. Tym, co je wyrnia, jest wic bezporednio opisw, brak pozwalajcego na zrelatywizowanie wydawanych sdw dystansu czasowego, a co za tym idzie dua doza subiektywizmu w przekazie. Te, skdind, niepowtarzalne cechy pamitnika akcentuje w posowiu Kurt W. Marek:
Piszc te sowa, spogldam na owe kartki. Energia zaznaczajca si w popiesznych notatkach owkiem, wzburzenie widoczne w kleksach, mieszanina stenograi, penych zda i szyfru (prowadzenie takiego dziennika byo nadzwyczaj niebezpieczne), przeraajce skrty (powtarzajce si wci Zgw. = zgwacenie), wszystko to staje si niewidoczne w obojtnym druku. Sdz jednak, e sposb narracji pozwala domyli si tego, co przemilczane21.

Poza licznymi opisami warunkw ycia w okupowanym Berlinie, poza bogatymi w detale opisami aktw przemocy, autorka unaocznia czytelnikowi rwnie psychiczny szok, ktrego dowiadczay kobiety w nastpstwie zgwacenia, opisuje prby jego pokonywania. Zapiski charakteryzuje momentami obojtno, dystans, kamienny chd, std te lektura pamitnika moe wywoywa sprzeczne uczucia. Naley sobie jednak uwiadomi, e zachowanie wewntrznego dystansu do wydarze byo jednym ze sposobw na przetrwanie, cho nie umniejszao traumy. Ta bya wci obecna:
Po pierwszych entuzjastycznych sowach i wymianie zda zapada cisza. Czuj, e panuje tu aoba. Oczy obu dziewczt maj czarne obwdki. To, co mwiy, brzmiao tak beznadziejnie, tak gorzko. Gizela wyciga mnie na balkon i szepcze, e obie zostay przez Rosjan pozbawione dziewictwa i musiay znie wielokrotne gwaty. Dwudziestoletnia blondynka Hertha ma od tamtej pory cige ble i nie moe si pozbiera. Wci pacze, mwi Gizela. Hertha nie wie nic o swojej rodzinie, ze lska rozsypali si po wiecie, jeli jeszcze w ogle yj. Dziewczyna histerycznie trzyma si Gizeli. Delikatna, zaledwie dziewitnastoletnia Brigitte broni si przed psychicznym okaleczeniem zacitym cynizmem. A w niej kipi od ci i nienawici, uwaa, e ycie jest pode, a wszyscy ludzie to znaczy wszyscy mczyni to winie. Chce uciec, uciec dokdkolwiek, gdzie nie ma mundurw, na ktrych widok przestaje jej bi serce22.

Psychiczny szok powstay wskutek masowych gwatw mg zosta pokonany jedynie na drodze kolektywnego rozprawienia si z traumatycznymi wydarzeniami. Rozmowy odbyway si najczciej w zamknitych krgach kobiet o podobnych dowiadczeniach z czerwonoarmistami. Dominujce pord zgwaconych uczucie wstydu nie pozwalao im mwi o ich przeyciach publicznie, mimo i zjawisko stosowania przemocy seksualnej wobec kobiet miao charakter powszechny i niewiele z nich byo w stanie si przed nim uchroni. Jednym ze sposobw uatwiajcych sown symbo20 Por. K. W. Marek, Posowie, w: Anonim, Kobieta w Berlinie. Zapiski z 1945 roku, Warszawa 2004, s. 197-200. 21 Ibidem, s. 198. 22 Ibidem, s. 128.

Przemoc seksualna w koniktach zbrojnych

119

lizacj wydarze by tzw. Schndungshumor, rodzaj czarnego humoru, ktrym oary posugiway si, aby mc swobodnie mwi o swoich przeyciach:
Ilse to kapryna kobieta, o wiatowych manierach, bywaa za granic. Co sdzi o rosyjskich kawalerach? aoni powiedziaa, marszczc nos. Bez fantazji. Proci i grubiascy, wszyscy jednakowi, przynajmniej tak mwiono tu, w kamienicy. Moe ty z twoimi ocerami miaa lepsze dowiadczenia. Nie, pod tym wzgldem nie. Moliwe, e u siebie przoduj w socjalistycznej gospodarce planowej. Ale jeli chodzi o erotyk, zatrzymali si na etapie Adama i Ewy. () Umiaymy si z tego i zgodziymy si, e nasi szanowni wrogowie na wolnoci, jako normalni konkurenci w 99 na 100 przypadkw nie mieliby u nas najmniejszych szans. Temu setnemu kazaybymy jednak przej wstpny egzamin23.

arty dotyczce erotycznych umiejtnoci oprawcw funkcjonoway jako rodzaj swoistej zemsty. Zgwacone kobiety prboway w ten sposb zamieni si z gwacicielami rolami i zamiast by upokarzane, same chciay upokarza, choby werbalnie i choby we wasnym krgu. Dziki temu oary byy w stanie zachowa osobisty dystans do wydarze, do wasnego cierpienia, a tym samym przetrwa. Pokonanie traumy jest moliwe jedynie poprzez zdobycie na jej temat wiedzy, poprzez uwiadomienie sobie jej treci i nadanie jej konkretnej formy24. Zgodnie z tym, co pisze w posowiu Kurt W. Marek: O pewnych rzeczach mona zapomnie tylko wwczas, jeli si je wypowie.25 Autorka dziennika nadaje swojej traumie ow konkretn form poprzez pismo. Jej pamitnik suy rozprawieniu si z traumatycznymi przeyciami, ktre raz przelane na papier nie powracaj w formie bolesnych wspomnie:
Nawet pisanie to teraz wysiek, ktry jednak przynosi mi pociech w mojej samotnoci, jest to rodzaj rozmowy z sam sob, ulga dla duszy. Wdowa opowiadaa mi, ze wci ni jej si dzikie bandy Rosjan. Ja nie przeywam niczego takiego, pewnie dlatego e wszystko przelaam na papier26.

Podobnie nadanie sowom budzcym strach i przeraenie ksztatu w postaci dwikw bd liter odbiera im ich si raenia:
Co to znaczy haba? Kiedy po raz pierwszy wypowiadaam to sowo na gos, w pitek wieczorem w piwnicy, ciarki przeszy mi po plecach. Teraz mog je ju przywoa w mylach, napisa zimn rk, mwi je na gos, aby si do niego przyzwyczai. Dwiczy jak co ostatniego i ostatecznego, ale nie jest takie27.

Anonimowo Kobiety w Berlinie sprawia, e zapiski zyskuj form otwart, nie chodzi tu wic o utosamianie bohaterki z konkretn osob. Wydarzenia majce
23 24 25 26 27

Ibidem, s. 156-157. Por. M. Kopf, Trauma und Literatur..., s. 39 i k. K. W. Marek, Posowie..., s. 197. Anonim, Kobieta..., s. 188. Ibidem, s. 52.

120

Magdalena Kauna

miejsce w stolicy Niemiec tu przed kocem II wojny wiatowej nie byy przypadkiem jednostkowym, ale losem niezliczonej rzeszy nie tylko niemieckich kobiet i cho mona spiera si o autentyczno dziea (wielu badaczy literatury wychodzi z zaoenia, e literatura faktu lub literatura niekcjonalna w ogle nie istnieje), nie mona zaprzeczy, e dokument ten stanowi wiadectwo cierpienia masowo gwaconych kobiet. O ile opowie mieszkanki Berlina koczy si z dniem 22 czerwca 1945 r., o tyle wiele utworw kcjonalnych z zakresu wspomnianej ju literatury deprywacji siga o wiele dalej, ukazujc ycie oar przemocy seksualnej w rzeczywistoci powojennej, ycie, ktre najczciej toczy si w cieniu traumy. Przykadami, ktrymi si tu posu, a ktre, cho mog zosta uznane za kanoniczne, w adnym razie nie wyczerpuj zasobw literatury poruszajcej interesujcy nas tutaj temat, bd: powie Leonie Ossowski Herrn Rudolfs Vermchtnis oraz nowela Hansa-Ulricha Treichela Der Verlorene. Pierwsza powie opowiada histori piciorga rodzestwa i ich kuzynostwa, ktre 40 lat po wojnie i ucieczce z byych wschodnich terenw Niemiec spotyka si, aby wzi udzia w pogrzebie zmarego wuja. Co prawda, bohaterowie jako dzieci wsplnie przeywali okruciestwa wojny: gd, mier bliskich, przemoc, ale o przetrwanie walczyli przeciwko sobie. Dowiadczenia przeszoci, zamiast zblia, zepchnite gdzie w czelucie podwiadomoci, prowadz do wzajemnych oskare i nienawici, i pomimo upywu lat pozostaj wci ywe w pamici dorosych. ycie w cieniu wydarze okresu wojny prowadzi rwnie rodzina Niemcw w noweli Der Verlorene. Dobrobyt epoki gospodarczego cudu nie jest w stanie przymi traumatycznych wspomnie wicych si z wypdzeniem za Odr i Nys, utrat Arnolda, pierworodnego syna, oraz tym, co przydarzyo si matce podczas ucieczki przed Sowietami. W obydwu utworach mamy do czynienia z motywem zgwacenia przez onierzy Armii Czerwonej. W powieci Ossowski oar zbiorowego gwatu pada 11-letnia Lotta, ktra nie do e zostaa pozbawiona dziewictwa, to jeszcze poddana upokarzajcym torturom: po zakoczeniu aktu onierze kolejno oddali mocz do jej ust. To wydarzenie determinuje cae pniejsze ycie Lotty, wywouje syndrom stresu pourazowego, ktry skania j do niekontrolowanego odruchu przesadnego mycia twarzy, uniemoliwia jej nawizywanie kontaktw z mczyznami, a ostatecznie, kiedy wydawaoby si, e pewne bariery zostay pokonane (Lotta w kocu wychodzi za m i rodzi dwjk dzieci), paraliuje jej ycie rodzinne. Podobnie z pozornym dopasowaniem si do powojennej rzeczywistoci mamy do czynienia w przypadku matki z noweli Treichela. Tutaj sowa takie jak gwat, zgwacenie, haba w ogle nie padaj, jedynie na podstawie sugestii autora i wasnej wiedzy mona domniemywa, co kryje si pod tajemniczym okreleniem co strasznego. Brak jednoznacznoci przekazu wynika z faktu, i narratorem jest kilkuletni chopiec, narodzony po wojnie syn wypdzonych, ktry nieudolnie stara si zgbi rodzinn przeszo, niewiele rozumiejc z opowieci i zachowania rodzicw:

Przemoc seksualna w koniktach zbrojnych

121

Wszystkie mode kobiety owijay si chustami przede wszystkim po to, eby nie byo od razu wiadomo, e s modymi kobietami. Matka take owina si w chust. Pierwsze, na co rzucali si Rosjanie, to byy mode kobiety, opowiada ojciec. Przy tym oczywicie do szybko przejrzeli trik z chustami i dlatego rzucali si wanie na te kobiety, ktre choway twarze. Mogy to by jednak take stare kobiety. W obliczu Rosjan, powiedzia ojciec, waciwie adna kobieta nie bya bezpieczna, moda czy stara. Take matka nie bya bezpieczna w obliczu Rosjan, wywnioskowaem z tego. Najprawdopodobniej Rosjanie rzucili si take na matk, przy czym nie do koca byo dla mnie jasne, co to znaczy, e Rosjanie si na kogo rzucali28.

Zarwno w przypadku Lotty, jak i matki trauma ulega daleko idcej tabuizacji. Obie bohaterki unikaj wynurze na temat przeszoci, obawiajc si, e ze wspomnienia zawadn ich yciem. Tymczasem dzieje si dokadnie odwrotnie: brak sownej reprezentacji traumy sprawia, e przejmuje ona kontrol nad ciaem i umysem. Ciao za, nawizujc do pogldu Aleidy Assmann, staje si symbolicznym miejscem pamici, ktre artykuuje przykre dowiadczenia z przeszoci w formie psychosomatycznych symptomw: atakw paniki, paraliu ciaa, nerwicy natrctw, depresji. Wszelkie sytuacje budzce skojarzenie z traumatycznym przeyciem peni funkcj tzw. trigger bodca wyzwalajcego najczciej dokadnie tak sam reakcj oary jak podczas urazu. Tak to si ma w przypadku Lotty:
Waciwie to w ogle nie chciaa wychodzi za m. Wojna ze wszystkimi swoimi okropiestwami i okruciestwem wywara na ni taki wpyw, e nigdy nie czua potrzeby, by o tym mwi. Poza tym wstydzia si przyzna, e odczuwa strach przed mczyznami. Kiedy w jej obecnoci niespodziewanie bya mowa o gwacie, opuszczaa czym prdzej rozmwcw w celu odnalezienia najbliszej azienki i jak optana mya twarz. Szorowaa czoo, policzki, usta i szyj, jak gdyby jej skra bya potwornie brudna29.

Podobnie jak namacalne lady przemocy w postaci blizn i siniakw, posttraumatyczne objawy dodatkowo sankcjonuj pami cielesn, penic rol swoistego niewerbalnego zapisu, ktry, zastpiwszy sown reprezentacj przey i wspomnie, uosabia traum i czyni j wci yw30. To wanie poprzez silny uraz psychiczny ujawnia si niszczycielskie dziaanie przemocy, ktra ze sfery materialnej i zycznej przechodzi w sfer psychiczn i duchow, przekracza granice przeszoci i determinuje wszystkie aspekty teraniejszego ycia oar. Trauma jest jednake w stanie przekracza granice nie tylko czasu, ale rwnie biograi pojedynczego czowieka. Wtrnymi oarami traumatycznych wydarze staj si najczciej dzieci poszkodowanych w wojnie, ocalaych z Holocaustu, take ich potomstwo ktre, pomimo i samo nie dowiadczyo okruciestw wysiedlenia, pod wpywem przey rodzicw, opiekunw, a wic osb postrzeganych jako te, ktrych zadaniem jest zapewni bezpieczestwo, ulegaj traumatyzacji. Mwic cilej,
H. Treichel, Utracony, Warszawa 1999, s. 26-27. L. Ossowski, Herrn Rudolfs Vermchtnis, Mnchen 1998, s. 60. 30 Por. A. Assmann, Erinnerungsrume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedchtnisses, Mnchen 1999, s. 244; M. Kopf, Trauma und Literatur..., s. 33.
28 29

122

Magdalena Kauna

czasowa struktura nastpstw traumy wykracza poza obszar psychicznej rzeczywistoci jednostki i prowadzi do przekazania urazu i wyksztacenia psychosomatycznych symptomw u przedstawicieli kolejnych pokole niedysponujcych wiadomymi i aktywnymi wspomnieniami dotyczcymi jego przyczyn. Fenomen ten w psychologii okrelany jest mianem traumy midzypokoleniowej31. Ze zjawiskiem tego typu spotykamy si u pierwszoosobowego narratora omawianej noweli. w kilkuletni chopiec yje wci w cieniu swojego brata Arnolda, ktry zagin podczas ucieczki, a take pod ogromnym wpywem przey swoich rodzicw. Fakt, e opiekunowie koncentruj si w peni na odnalezieniu utraconego syna, zdawkowo traktujc jednoczenie tego obecnego, staje si przyczyn poredniej traumatyzacji gwnego bohatera, rodzi gbokie uczucie niepewnoci, destabilizacji, drugorzdnoci, co ostatecznie znajduje ujcie w postaci rzekomo niewytumaczalnych objaww:
zwaszcza w sytuacjach stresowych, cierpiaem na usztywnienie twarzy, ktre nie tylko powodowao wymuszony grymas umiechu, ale te sprawiao, e oczy napeniay si zami. To ostatecznie z ich powodu ojciec wysa mnie do lekarza. Ten stwierdzi nerwobl nerwu trjdzielnego, ktrego leczenie jest praktycznie niemoliwe, poniewa nieznane s jego przyczyny. () Nerwobl nerwu trjdzielnego nie ustpi, lecz dokucza mi nadal piorunujcymi atakami w duszych, ale regularnych odstpach czasu. Nie musiaem docieka przyczyn, byem pewien, e paralie twarzy i grymasy maj zwizek z Arnoldem, a zwaszcza z tym, co ojciec nazwa zadziwiajcym podobiestwem. Nie chciaem by do nikogo podobny, a ju na pewno nie do mojego brata Arnolda32.

Milczenie rodzicw, brak otwartej dyskusji na trudne tematy prowadzi do braku zrozumienia skomplikowanej przeszoci, a tym samym do braku zrozumienia zachowania i motyww postpowania poszczeglnych czonkw rodziny. Tym, co determinuje ycie bohaterw noweli, jest obezwadniajce poczucie winy i uczucie wstydu, wice si zarwno z utrat dziecka, jak i dowiadczeniami matki:
Od dnia moich urodzin w rodzinie panowao poczucie winy i wstydu, a ja nie wiedziaem dlaczego. Wiedziaem jedynie, e wszystkiemu, co robiem, towarzyszyo poczucie pewnej winy i pewnego wstydu. Na przykad przy jedzeniu odczuwaem zawsze pewn win i pewien wstyd, bez wzgldu na to, co byo do jedzenia. () Czuem si winny, bo jadem, i wstydziem si, bo jadem. Wprawdzie wiedziaem o tym, e czuj si winny i e si wstydz, ale zupenie nie umiaem sobie wytumaczy, dlaczego ja, ktry byem tylko niewinnym dzieckiem, musz si wstydzi, ba, nawet mie poczucie winy z powodu kawaka misa albo jednego kartoa. Tak samo nie umiaem sobie wytumaczy, dlaczego musz si czu winny, suchajc radia, jedc na rowerze albo bdc na spacerze lub na wycieczce z rodzicami33.

Na tym jednak si nie koczy. Gwny bohater wykazuje rwnie niezwyk wraliwo w stosunku do jzyka rosyjskiego, ktry stanowi dla niego niewytumaczalne rdo fascynacji. Pomimo e sowa audycji, na ktr pod nieobecno rodzicw napo31 32 33

Por. m. in. Ch. Sautter, Wenn die Seele, s. 13 nn, M. K o p f , Trauma..., s. 21 nn. H. Treichel, Utracony..., s. 27-28. Ibidem, s. 9-10.

Przemoc seksualna w koniktach zbrojnych

123

tyka przez przypadek w radiu, s dla niego niezrozumiae, to ma on wraenie, i maj one co wsplnego z jego rodzin, a zwaszcza z czym strasznym, co przydarzyo si matce. Autor, co prawda, niczego nie sugeruje wprost, ale mona przypuszcza, i fascynacja narratora jzykiem wojennych oprawcw jest uwarunkowana prawdopodobnie gbokim urazem psychicznym rodzicw, ktry zostaje przekazany dziecku, a jeszcze bardziej pochodzeniem narratora, bdcego przypuszczalnie owocem gwatu dokonanego na matce przez Sowietw.34 Interpretacja, ktr sugeruje Bernhardt, cho nie wynika bezporednio z tekstu, nie jest wcale nieuzasadniona. Wyjania stosunek rodzicw do narratora, uzasadnia ich obsesyjne poszukiwania pierworodnego syna, tumaczy dominujce w rodzinie uczucie wstydu, wraliwo gwnego bohatera na nieznany mu jzyk, tym samym stwarzajc idealne podoe dla midzypokoleniowej traumy. Treichel pozostawia utwr otwartym, pozwalajc czytelnikowi samodzielnie dokona oceny przeszoci. Bohaterom powieci omawianych utworw nie udaje si pokona traumy. Ponosz klsk, prbujc przej nad traumatycznymi wydarzeniami z przeszoci do porzdku dziennego, nie podjwszy nawet najmniejszej prby wiadomego rozprawienia si z nimi. Takie zachowanie zamyka im drog do normalnoci i pogodzenia si z przeszoci (o zapomnieniu w tym wypadku nie moe by mowy). Zgodnie ze sowami Fryderyka Nietzschego zdrowym jest ten, kto zapomina, ale, jak powiedzia Sigmund Freud, kto si wypiera, choruje.

PODSUMOWANIE

Sedno przemocy polega na zadaniu cierpienia, uszkodzeniu ciaa, jednake kada oara przemocy zycznej doznaje rwnie uszczerbku na psychice, ponosi strat, dlatego te uzasadnionym jest mwienie w kontekcie przemocy, a zwaszcza przemocy seksualnej, o zjawisku deprywacji. W tym wypadku utrata tego, co bliskie i dobrze znane, dotyczy pozbawienia oar jej cielesnej i psychicznej integralnoci. Zgwacenie jest jednym z najbardziej brutalnych przestpstw, ktrego oar moe pa kobieta, oznacza naruszenie najbardziej prywatnej sfery ciaa czowieka, mianowicie jego seksualnoci. Oara gwatu traci poczucie wasnej autonomii, wasnej wartoci, zdolno zaufania innym, a przede wszystkim samej sobie. Kobiety bdce oar przemocy seksualnej zostaj pozbawione swojej tosamoci, dowiadczaj destabilizacji, trac poczucie pewnoci i kontroli nad wasnym yciem, odebrana zostaje im ich kobieca godno, zdolno pozytywnej seksualnej identykacji. Bdcy bezporednim atakiem na ciao gwat staje si porednio atakiem na system wartoci oary, na jej ja, ktre tym samym traci wiar w ludzi i wiat, postrzegajc go jako rdo wszelkiego za. Brak werbalnej reprezentacji traumy uniemoliwia jej pokonanie, prowadzc do tego, e staje si ona czynnikiem determinujcym ycie oary. Obecno publicznego
34

R. Bernhardt, Erluterungen zu Hans-Ulrich Treichel Der Verlorene, Hollfeld 2005, s. 72-77.

124

Magdalena Kauna

dyskursu na temat stosowania przemocy seksualnej podczas koniktw zbrojnych jest niezwykle istotna dla ksztatowania pamici kulturowej ludzkoci, zwaszcza pamici kobiet. Nawizujc do sw Ruth Seifert:
Jeli stumi si i przemilczy to dowiadczenie, w kontekcie kulturowym bdzie to oznacza, e dowiadczenia kobiet, a tym samym kobieca podmiotowo, zostan wymazane z pamici. Pozostanie wtedy jedynie ciao kobiety, ktrym bd si zajmowa mczyni i ktre bdzie interpretowane zgodnie z ich kryteriami nie kwestionujcymi ich uprzywilejowanej pozycji wadzy. Ci, ktrzy zajmuj hegemonialn pozycj w kulturze, dysponuj rwnie wadz umoliwiajc nadawanie nazw35.

O ile mczyni od lat maj wiele sposobnoci do mwienia o swoim cierpieniu (wemy tu bogat literatur wojenn, liczne lmy o podobnej tematyce, zwizki kombatanckie itd.), o tyle traumatyczne wspomnienia kobiet znajdoway ujcie jedynie w zamknitych, prywatnych krgach. Nie mona jednak pomija cierpienia niemych oar i dopuszcza do tego, by ich przeycia i tyche wspomnienia znalazy si poza granicami publicznego dyskursu. W niniejszym artykule szczeglna rola w ksztatowaniu pamici, zwaszcza pamici kulturowej i zbiorowej, zostaa przypisana literaturze. Bez tego jake istotnego medium niewyobraalny jest midzypokoleniowy transfer, i to nie traumy, a pamici. Jak pisze Arno Surminski, wielki kronikarz Prus Wschodnich: Terapeutyczn koniecznoci dla poszkodowanych jest odgrzebanie zasypanej przeszoci, by mc ponownie swobodniej oddycha. Moralnym obowizkiem za nas wszystkich, jest troska o to, by setki tysicy oar nie zostao skrelonych z listy yjcych bez postscriptum36.

ABSTRACT The author investigates the problem of sexual violence as a direct result of armed conicts. The main topic of her interest is the use of mass rape as a means of repression and pressure towards German women by the soldiers of the Red Army upon entering the former East German territories (East Prussia, Silesia and Pomerania) and the literary depiction of those events in post-war German prose. The author presents the history of rape in Western culture and the mechanisms of using sexual violence during the war: perceiving the woman-enemy as a symbolic personication of the motherland, following the right of the winner who is entitled to loot, desire of revenge, demoralization and barbarousness. Mass rape is also shown as a phenomenon of deprivation, of dispossessing the victim of what is intimate and familiar to her: integrity of body and psyche, self-esteem, identity, female dignity. Selected literary works serve as illustrations of the victims trauma and ways of coping with it. Emphasis is placed on the necessity of public discourse on the use of sexual violence towards women during the war and the role of literature as a carrier of individual, cultural and collective memory which undergoes traumatization.

R. Seifert, Krieg und Vergewaltigung..., s. 103. A. Surminski, Schweigen ist keine Antwort, w: Flucht und Vertreibung. Europa zwischen 1939-1948, s. 13-14.
35 36