Zasadnicza Nierozstrzygalność Sporu Ewolucjonizm-Kreacjonizm

Przegld Filozoficzny Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 3 (83), ISSN 12301493 DOI: 10.
2478/v10271-012-0075-5
Kazimierz Jodkowski
Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Sowa kluczowe: ewolucjonizm, kreacjonizm, weryfikacja, falsyfikacja, uteoretyzowanie obserwacji, teza Duhema, konwencjonalistyczne wybiegi, epistemiczne ukady odniesienia
Dziwny charakter sporu

Spr ewolucjonizmkreacjonizm jest dziwny pod wieloma wzgldami. Olbrzymia wikszo uczonych uwaa, e teoria ewolucji posiada miadce dowody. Moe niedopracowane s jakie drugo- czy trzeciorzdne szczegy, ale wpodstawowych zarysach akceptowana wnauce darwinowska teoria ewolucji jest suszna. Tak uwaaj zarwno sami biologowie, jak i filozofowie nauki, zajmujcy si filozoficznymi aspektami ewolucjonizmu. Zdaniem Dawkinsa: Teoria Darwina jest teraz poparta przez wszelkie dostpne wane wiadectwa, aw jej prawdziwo nie powtpiewa jakikolwiek powany wspczesny biolog1. Podobnie, anawet mocniej, uwaa Jzef yciski: Poza garstk pryncypialnych fundamentalistw, uywajcych czsto etykiety zwolennikw tzw. kreacjonizmu, nikt nie wtpi w ukazane przez Darwina zwizki biologiczne, ktre cz czowieka z reszt przyrody2. Dawkins uwaa, e w darwinizm nie wtpi aden powany biolog, yciski za e nikt oprcz kreacjonistw. Twierdzenie yciskiego ociera si o tautologi, bo prawdopodobnie podzia osb zainteresowanych t problematyk jest dychotomiczny (jeli kto nie jest kreacjonist, to jest ewolucjonist), ale pod jednym wzgldem jest trafniejszy
Richard Dawkins, The necessity of Darwinism, New Scientist 15 April 1982, s.130. Jzef yciski, Wkrgu filozoficznych pyta ewolucji, w:Micha Heller iJzef yciski, Dylematy ewolucji, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Krakw 1990, s.10.
1 2
Brought to you by | Zielona Gora Univ. Authenticated | 212.109.132.203 Download Date | 3/16/13 11:35 AM
202
Kazimierz Jodkowski
ni twierdzenie Dawkinsa: nie tylko biologowie akceptuj ewolucjonizm, robi tak olbrzymia wikszo innych uczonych, atake zwykych ludzi. Ewolucyjne pochodzenie zwierzt, rolin iczowieka jest dla wspczesnego czowieka oczywistoci, akwestionowanie tego faktu zrwnuje si zpopieraniem teorii paskiej Ziemi3. A jednak, i to jest pierwsza dziwna rzecz, na ktr chc zwrci uwag, cho co prawda olbrzymia wikszo uczonych to ewolucjonici, to jednak na marginesie tej wikszoci istniej zwolennicy kreacjonizmu. I istniej nie tylko wrd niefachowcw, co daoby si zrozumie (kiepska edukacja, nieznajomo faktw, wpyw mocnych ideologii, gwnie religijnych, braki krytycznego mylenia itp.). Wrd zwolennikw kreacjonizmu znale mona te idobrze wyksztacone osoby, wtym przyrodnikw, nawet biologw. Wswojej monografii z1998 roku omwiem krtko dorobek kilkunastu najbardziej znanych4. W2001 roku pojawia si wrd kreacjonistw inicjatywa typu Niech nas zobacz. Informacj na ten temat znale mona w witrynie Polskiego Towarzystwa Kreacjonistycznego, gdzie czytamy midzy innymi:
W listopadzie 2001 roku ukazay si caostronicowe ogoszenia w The New York Review of Books, The New Republic oraz w innych cenionych czasopismach, w ktrych 100 naukowcw otwarcie wyrazio swj sceptycyzm wobec moliwoci, by przypadkowe mutacje i dobr naturalny byy w stanie wytworzy zoono ycia. Bya to reakcja na propagandowe deklaracje ewolucjonistw, e wszystkie znane naukowe dowody popieraj darwinowsk ewolucj, oraz e wszyscy szanowani naukowcy na caym wiecie s ewolucjonistami. Od 2001 do listopada 2006 roku lista naukowcw sceptycznych wobec neodarwinizmu powikszya si ponad omiokrotnie5.
3 Naukowe wiadectwa przekonujce o() procesach ewolucyjnych s dla naukowcw oczywiste imiadce (Isaak Asimov, Bdzcy umys, Pandora, d 1995, s.11; wyd. Iukazao si pod tytuem Bg, czarne dziury izielone ludziki); by moe adna teoria nie jest lepiej zbadana, solidniej przeegzaminowana, krytyczniej przeanalizowana ipowszechniej akceptowana ni teoria ewolucji (tame, s. 13); Teori ewolucji, mozolnie budowan i rozwijan przez ponad dwa stulecia woparciu obadania naukowe, wspiera niezwyka ilo dowodw iargumentw. Wszyscy biolodzy bez wyjtku, niezalenie zupenie od swoich pozycji, akceptuj oczywist prawd, i yjce dzisiaj gatunki rozwiny si zprostszych form, e podstawowa jednostka organizmw ywych komrka powstaa zprzedkomrkowych okruchw ycia, iwreszcie, e one same powstay zmaterii nieoywionej wwyniku kolejnych przemian zgodnych zprawami natury wcigu niewyobraalnie dugiego czasu kilku miliardw lat (tame, s.24). 4 Por. Kazimierz Jodkowski, Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm-kreacjonizm, Realizm. Racjonalno. Relatywizm t.35, Wyd. UMCS, Lublin 1998, s.238247; http:// www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=112. 5 Micha Ostrowski, Ju ponad 800 naukowcw otwarcie odrzuca darwinizm, http://creationism.org.pl/artykuly/apel.
203
Cytowany tekst odsya nastpnie do strony wportalu Discovery Institute, gwnego think tanku teoretykw inteligentnego projektu, gdzie zamieszczono apel wzywajcy do poparcia swoim podpisem nastpujcego stwierdzenia: Jestemy sceptyczni wobec twierdze, e odwoanie si do przypadkowych mutacji idoboru naturalnego jest wstanie wyjani zoono ycia. Zachcamy do szczegowego sprawdzenia danych empirycznych, przemawiajcych na
204
Kazimierz Jodkowski
rzecz teorii darwinowskiej6. Strona zatytuowana jest Naukowe odstpstwo od darwinizmu. Istotne jest tu sowo naukowe. Autorzy strony zapewniaj, e takie naukowe odstpstwo od darwinizmu istnieje ie zasuguje na to, by zostao usyszane. W apelu nie ma mowy o kreacjonizmie, wezwanie ma sabsz wymow. Nie jest to krytyka caego ewolucjonizmu, tylko jednej zjego postaci. Chodzi jedynie owtpliwoci co do efektywnoci wymylonego przez Darwina mechanizmu ewolucji, anie samego faktu ewolucji. Wrd podpisanych znajduj si wic iewolucjonici, tyle e niedarwinowscy.7 Ale s te oczywicie ikreacjonici. Naley pamita, e od podpisujcych apel ozbadanie faktw podawanych jako poparcie dla darwinowskiej teorii ewolucji wymaga si posiadania stopnia doktorskiego (Ph.D.), ale niekoniecznie zbiologii. Napisaem na pocztku, e spr ewolucjonizmkreacjonizm jest dziwny pod wieloma wzgldami. Anajdziwniejsz spraw, t, ktr bd chcia wyjani, jest wanie: jak to moliwe, by ludzie wyksztaceni, znajcy zdobyte dotd fakty, mogli mimo to wtpi wsuszno darwinizmu?
Emocje wyraone wjzyku

O tym, jak bardzo uczonym gwnego nurtu nie mieci si wgowie odstpstwo od darwinizmu, wiadczy bogaty ju zestaw niezwykle emocjonalnych wypowiedzi pod adresem kreacjonistw. Do legendy przesza zjadliwa odpowied T.H. Huxleya, zagorzaego zwolennika Darwina (buldoga Darwina), na niezbyt merytoryczne pytanie anglikaskiego biskupa Oxfordu, Wilberforcea, postawione w 1860 roku: Czy woli pan pochodzi od Adama, stworzonego na obraz ipodobiestwo Boe, czy od mapy?. Odpowied Huxleya brzmiaa podobno: Wol pochodzi od mapy ni od biskupa8. Zreszt Huxley syn z wielu podobnych stwierdze. Zaatakowa kiedy kreacjonistyczne rodowihttp://www.dissentfromdarwin.org/ Lista przypomina wic tych uczonych, ktrych omawiaem w drugim rozdziale cytowanej ju monografii pod nagwkiem Ewolucjonici z wtpliwociami. Rnica polega na tym, e apel wwitrynie Discovery Institute podpisuj yjcy uczeni, niekoniecznie biologowie i niekoniecznie ewolucjonici, ja za omawiaem wycznie biologw ewolucjonistw, w tym take zmarych (por. K. Jodkowski, Metodologiczne aspekty, s.121173). 8 Istniej zreszt rne wersje tego starcia. Kitcher na przykad podaje, e bp Wilberforce zapyta Huxleya, czy pochodzi od mapy po mieczu, czy po kdzieli (por. Philip Kitcher, Abusing Science: The Case Against Creationism, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England 1982, s. 1). Henry M. Morris uwaa za, e rni historycy wykazali, i popularne ujcia tego incydentu zostay znieksztacone na korzy Huxleya (Henry M. Morris, History of Modern Creationism, Second Edition, Institute for Creation Research, Santee, CA 1993, s.40). Ten sam autor twierdzi te, e Huxley pod koniec swego ycia przyzna si, e nigdy osobicie nie by przekonany do susznoci teorii Darwina, awalczy zaciekle wjej obronie zdwu powo7 6
205
sko religijne twierdzc, e stare damy obu pci uwaaj dzieo Darwina za zdecydowanie niebezpieczn ksik9. Podobne wypowiedzi mona spotka idzisiaj. Znany darwinista, Richard Dawkins, nazwa kreacjonistw band stuknitych ignorantw10, aprzy innej okazji orzek:
[nauczanie ostwarzaniu] na lekcjach biologii ma mniej wicej tyle samo sensu, co domaganie si, aby na lekcjach astronomii odpowiedni liczb godzin powici na wykadanie, e ziemia jest paska. Rwnie dobrze mona by da, jak to kto powiedzia, eby na lekcjach wychowania seksualnego przez tak sam ilo czasu uczy teorii o bocianach. miao mona przyj, e gdy spotkasz kogo, kto nie wierzy w ewolucj, to masz do czynienia z czowiekiem niewyksztaconym, tpym lub pomylonym (bd te zoliwym, ale tego wol nie bra pod uwag)11. dw: poniewa uwaa t teori za skuteczn bro przeciwko znienawidzonemu przez siebie duchowiestwu oraz poniewa bya to okazja do zdobycia sawy (tame). 9 Cytowane wNew Scientist, 23/30 Dec. 1982, s.864 (wg Alan Hayward, Creation and Evolution. The Facts and the Fallacies, Triangle, London 1985, s.12). 10 Against alternative history, Times Literary Supplement, November 1983 (wg Hayward, Creation and Evolution, s.2). 11 Powyszy cytat podaj za: Oszustwa w nauce. Wiksze oszustwo, Przebudcie si! 8maja 1990, nr 5, s.8 [810] (brak tam jednak penych danych bibliograficznych). Jest to cytat znapisanej przez Dawkinsa recenzji ksiki Maitlanda Edeya iDonalda Johansona, Blueprints, New York Times Book Review, 9 kwietnia 1989, section VII, s.35 [3435]; tytu recenzji: Put your money on evolution (dzikuj prof. Lloydowi Ebyemu zUniversity of Maryland University College oraz prof. Delowi Ratzschowi zCalvin College za dane, ktre pozwoliy mi skompletowa podan informacj bibliograficzn). Co do danych bibliograficznych tej wypowiedzi por. te Jonathan Wells, Critics Rave Over Icons of Evolution: A Response to Published Reviews, Discovery Institute, June 12, 2002, http://www.discovery.org/viewDB/index.php3?command= view&id=1180&program=CRSC%20Responses; Richard T.Halvorson, Confessions of aSkeptic, The Harvard Crimson, 7 April 2003, http://www.thecrimson.com/article.aspx?ref=347399; Micha Ostrowski, Herezja wHarwardzie: Wyznania ewolucyjnego sceptyka, Na Pocztku 2004, nr 12 (177178), s.16 [1419]. Wypowied Dawkinsa cytuje na przykad Michael Bauman, podajc bdnie bez podania strony, e pochodzi ona zThe Blind Watchmaker (por. Michael Bauman, From Beyond the Laboratory: ATheologian Looks at Science, Journal of the Institute for Christian Leadership 1992, no. 17, s. 131 [131145]; tene, Between Jerusalem and the Laboratory: A Theologian Looks at Science, w: Michael Bauman (ed.), Man and Creation. Perspectives on Science and Theology, Hillsdale College Press, Hillsdale, Michigan 1993, s.247 [247267]; jest to rozszerzona wersja poprzedniej publikacji) oraz Philip E. Johnson, nie podajc w ogle rda cytatu (por. Phillip E. Johnson, Darwin on Trial, InterVarsity Press, Downers Grove, Illinois, 2nd edition, 1993, s.9; tene, Sd nad Darwinem, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1997, s. 23). Por. te Don B. DeYoung, From Beyond the Laboratory: A Theologian Looks at Science by Michael Bauman, Creation Research Society Quarterly, June 1993, Vol. 30, no. 1, s. 34 [3435] oraz Joseph Mastropaolo, Evolution Is Biologically Impossible, Acts & Facts Nov. 1999, Vol. 28, no. 11, Impact #317 (tum. polskie: Ewolucja jest rzecz biologicznie niemoliw, Na Pocztku 2000, nr 12 (125126), s. 67 [410]). Ostatnio Dawkins przypomnia t swoj wypowied, tumaczc, e nie jest ona arogancka i nietolerancyjna, lecz umiarkowana i niemal oczywicie prawdziwa (por. Richard Dawkins, Ignorance
206
Kazimierz Jodkowski
Wedug Dennetta: Mwic bez ogrdek, ale szczerze: kady, kto dzisiaj wtpi, e rnorodno ycia na tej planecie zostaa wytworzona w procesie ewolucji, jest po prostu nieukiem nieukiem bez adnego usprawiedliwienia, skoro trzech na czterech mieszkacw wiata nauczyo si czyta ipisa12. Isaac Asimov, znany pisarz science fiction, ale te popularyzator nauki, pogldy kreacjonistw nazwa obkaniem13, dodajc: Jeeli uwaam, e pewne pogldy s wariactwem, to zamierzam tak wanie je okrela14. Zblione opinie wypowiadano idawniej:
To prawda, e Darwin nie powiedzia ostatniego sowa w nauce; ale Szekspir take nie dokona ostatecznego wgldu do ludzkiej natury. Kto nie szanuje ktregokolwiek z tych geniuszy za jego osignicia, nieuchronnie musi zwrci na siebie uwag psychiatry15.
Rwnie wPolsce znale mona podobnie kurtuazyjne wypowiedzi. Na przykad Leszek M. Sokoowski pozwoli sobie na nastpujc opini okrea cjonistach:
Kuriozalnym zjawiskiem jest gwatowna ekspansja kreacjonizmu, pogldu, ktry radykalnie neguje samo zjawisko ewolucji biologicznej, i ktry zrodzi si i umocni w USA, lecz niestety rozprzestrzenia si na inne kraje. () Zdaniem piszcego te sowa fenomen ten jest typowym przykadem agresywnej ignorancji czerpicej siy znieuctwa16.
Twierdzc, e kreacjonizm zrodzi si w USA, Sokoowski troch przesadza, bo biologia istniaa take i przed Darwinem, i wwczas kreacjonizm dominowa wrodowiskach naukowych caego wiata zachodniego, nie tylko wUSA17. Twierdzi te, e kreacjonizm jest przykadem ignorancji czerpicej siy znieuctwa. Ot sowo ignorancja znaczy wanie tyle, co nieuctwo. Ostatecznie stwierdzenie Sokoowskiego sprowadza si wic do nastpujcego:
Is No Crime, Free Inquiry 2001, Vol. 21, no. 3, http://www.secularhumanism.org/library/fi/ dawkins_21_3.html). Z artykuem Dawkinsa polemizowa nastpnie Phillip E. Johnson (por. tene, Richard Dawkins, http://www.arn.org/docs/pjweekly/ pj_weekly_010709.htm). 12 Daniel C. Dennett, Darwins Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life, Simon & Schuster 1995, s.46. 13 Asimov, Bdzcy umys, s.60. 14 Tame, s.61. 15 G. Hardin, Nature and Mans Fate, Rinehart, New York 1959, s.249. 16 Leszek M. Sokoowski, Posowie tumacza, w:Arthur R. Peacocke, Teologia i nauki przyrodnicze, Znak, Krakw 1991, s.259260 [257268] [podkrelenia moje K.J.]. 17 Jest to stwierdzenie waciwie banalne: Kreacjonizm creatio = tworzenie pogld panujcy do poowy XIX w., a tumaczcy powstanie wiata i organizmw ywych drog nadnaturalnych aktw stworzenia (Cz. Jura i H. Krzanowska (red.), Leksykon biologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992, s.323324).
207
kreacjonizm jest przykadem nieuctwa czerpicego siy znieuctwa, ato trudno uzna za stwierdzenie gbokie. Podobny lapsus, wynikajcy ze zdenerwowania, zdarzy si innemu polskiemu krytykowi kreacjonizmu, Karolowi Sabathowi, pracownikowi Zakadu Paleobiologii PAN iMuzeum Ewolucji PAN. Wlicie krytycznym do Ducha Czasw, miesicznika religijnego wydawanego przez pewn wsplnot protestanck, w ktrym ukazao si sporo tekstw kreacjonistycznych, zarzuci kreacjonistom, e nie przyznaj si do wasnych bdw inie licz si zwanymi kontrargumentami. Ale pod koniec tego samego listu pisa sporo otym, e kreacjonici po konfrontacji w terenie z paleontologami wycofali si ze swoich wczeniejszych twierdze, i lady z Glen Rose dowodz wspwystpowania ludzi i dinozaurw18. Niech autora listu do kreacjonistw jest tak dua, e formuujc zarzuty nie zauway nawet, e wpad wsprzeczno wniewielkim wgruncie rzeczy licie19. Zmary niedawno ks. prof. Jzef yciski, pniejszy biskup tarnowski i arcybiskup lubelski, take stosowa ostr retoryk wobec kreacjonistw. Jeden ze swoich tekstw antykreacjonistycznych zatytuowa Paraintelektualne korzenie fundamentalizmu20. Tekst ten zosta pniej przedrukowany pod jeszcze mocniejszym tytuem Kiedy Kali czyta Bibli21. Tzw. creation science nazwa karykaturalnym znieksztaceniem nauki22.
Prawdziwoci ani faszywoci teorii naukowej nie mona dowie

Odpowiedzi na pytanie, jak to moliwe, by wyksztaceni ikompetentni uczeni mogli odrzuca darwinowsk teori ewolucji mimo zebranych faktw, udziela filozofia nauki. Prawdziwoci teorii naukowej nie mona dowie wskazujc na jej przewidywania. Schemat weryfikacji:
18 Karol Sabath i Mieczysaw Pajewski, Z problematyki biblijnego i naukowego kreacjonizmu [polemika], Duch Czasw 1992, t. 25, nr 13, s. 5 [57, 1011]. Polemika ta zostaa przedrukowana wNa Pocztku 2001, r. 9, nr 4 (141), s.169187. 19 Wpadka ta cakowicie tumaczy, dlaczego Sabath nie pamita dzi tej polemiki. Por. jego wypowied: ja take [obok prof. A. Paszewskiego K.J.] daremnie zabiegaem osprostowanie co bardziej baamutnych twierdze kreacjonistw wpismach je zamieszczajcych (Karol Sabath, Jak zostaem fundamentalist antyreligijnym, Kosmos 1993, vol. 42, z. 34, s. 688 [687713]; podkr. moje K.J.). 20 Jzef yciski, Paraintelektualne korzenie fundamentalizmu, Zagadnienia Filozoficzne wNauce, z.12, Orodek Bada Interdyscyplinarnych przy Wydziale Filozofii Papieskiej Akademii Teologicznej, Krakw 1990, s.2537. 21 W: Jzef yciski, Uaskawianie natury, Znak, Krakw 1992, s.93106. 22 Bp Jzef yciski, Bg i ewolucja, Tygodnik Powszechny, 5 stycznia 1997, nr 1 (2478), s.1 [1, 10].
208
(T k) k T
Kazimierz Jodkowski
nie jest bowiem tautologi logiczn. adna liczba sprawdzonych przewidywa teorii i zgodnych z ni obserwacji nie dowodzi jej prawdziwoci. Po wielu sukcesach teorii uczeni mog by pewni jej prawdziwoci, ale to tylko stan ich umysu, a nie obiektywna cecha teorii. W XIX wieku fizycy byli pewni prawdziwoci newtonowskiej teorii grawitacji. Wiek wczeniej Immanuel Kant rwnie by tego pewien, ina tej pewnoci ufundowa swoj koncepcj filozoficzn zda syntetycznych apriori. Jednak wXX wieku newtonowska teoria grawitacji zostaa zastpiona przez ogln teori wzgldnoci. Teoria Newtona doprowadzia do wielu oszaamiajcych odkry nowych planet iich ksiycw, pozwalaa przewidywa ich ruch, ajednak upada praktycznie po jednej obserwacji wtzw. eksperymencie zamieniowym Eddingtona w1919 roku. Okazuje si jednak, co jest ju mniej oczywiste, e nie mona dowie rwnie faszywoci teorii naukowej. Wprawdzie schemat falsyfikacji: (T k) ~k ~T jest tautologi logiczn, co podkrela na przykad Karl Popper23, ale zwielu wzgldw empiryczna falsyfikacja teorii naukowej nie ma konkluzywnego charakteru (o czym niej). a) Uteoretyzowanie obserwacji Gwnym powodem niekonkluzywnoci procedury falsyfikacji teorii jest uteoretyzowanie obserwacji. Falsyfikator teorii, wschemacie zaznaczony jako ~k, jest zdaniem obserwacyjnym. Istnieje bogata literatura wykazujca, e wobserwacji uwidacznia si rola wczeniej zdobytej wiedzy, oczekiwa, nastawie psychicznych, innych teorii naukowych, jzyka, odmiennych dla rnych gatunkw biologicznych uwarunkowa poznania24. Istniej rnorodne formy
23 Por. Karl R. Popper, Logika odkrycia naukowego, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977, s.40, 66. Mwic tak, Popper stosowa zabieg propagandowy, zdawa bowiem sobie spraw, e inaczej ni w logice przyrodnik moe utrzyma teori nawet w obliczu niezgodnych zni faktw. Powszechnie nie zauwaa si jednak tego, e wedug Poppera proponowane przeze kryterium demarkacji nie stosuje si bezporednio do systemu zda (por. tame, s.47 i71), ale ma charakter etyczny, ma skoni uczonych do odpowiedniego zachowania si, na przykad do niestosowania konwencjonalistycznych wybiegw. Naprawd wic wg Poppera to nie systemy zda maj charakter naukowy, ale postawy uczonych. 24 Omawiaem je w nastpujcych publikacjach: Spr o kryterium teoretycznoci poj, Studia Filozoficzne 1980, nr 3, s.5977; Problem uteoretyzowania faktw naukowych, Zagadnienia Naukoznawstwa 1983, t.19, z.4, s.419445; Teoria, jzyk, fakt, obserwacja iodniesienie przedmiotowe wKuhnowskiej koncepcji paradygmatw, w:K. Jodkowski (red.), Teoretyczny
209
ingerencji zaoe teoretycznych wproces bada empirycznych. Przypuszczenia ihipotezy wpywaj na decyzj dotyczc sposobu ograniczania wten anie inny sposb pola obserwacji. Same wyniki obserwacji, nawet liczbowe, mog by rne, jeli otrzymuj je zwolennicy rnych koncepcji teoretycznych. Przecenianie, docenianie i lekcewaenie faktw zaley od wiedzy czowieka. Teoria nadaje te sens fizyczny pomiarom oraz determinuje, jak wielko naley bada jako najbardziej istotn dla danego typu zjawisk. Rwnie rozwaania dotyczce bdu pomiaru i jego rzdu toczone s midzy innymi pod wpywem zaoe co do natury zjawiska. Wynika z tego, e w badania empiryczne uwikane s zaoenia teoretyczne, dotyczce bezporednio przedmiotu tych bada, oraz e byyby one niemoliwe bez tych zaoe. To, jakie informacje uczeni odbior, zaley od ich wizji wiata, ktra jest ukonstytuowana przez teorie, to jest przez aoenia, przypuszczenia, hipotezy. Zdania obserwacyjne w zwizku z tym nie zdaj sprawy z rzeczywistego wygldu wiata zewntrznego wobec podmiotu poznajcego. Obserwacje wizualne nie s sposobem uzyskiwania bezporedniego kontaktu zotaczajc nas rzeczywistoci, jak si zakada uywajc zwrotu rzeczywisto poznawalna zmysowo. Zdaj one spraw z wygldu wytworu mzgu, hipotetycznego obrazu otaczajcej nas rzeczywistoci. Mzg t hipotez tworzy na podstawie otrzymywanych ze zmysw bodcw, ale nie tylko. Osoby niewidome od urodzenia, ktrym przywrcono wzrok, przez wiele tygodni nie widz pewnych fragmentw wiata, oktrych istnieniu wczeniej nie wiedziay. R.L.Gregory wksice Oko imzg przedstawi rysunki autobusu, ktrym poruszaa si osoba, ktrej przywrcono wzrok. Przez wiele tygodni, anawet miesicy, na rysunkach tych brakowao przodu autobusu, z ktrym jako niewidoma nie miaa wczeniej kontaktu. T cz autobusu pacjent musia si dopiero nauczy widzie25. Nie jest wic tak, e wszyscy ludzie, niezalenie od uywanego jzyka, wychowania, posiadanej wiedzy i szeroko rozumianej kultury, wjakiej yj, widz to samo na poziomie fenomenw. Potwierdzeniem takiego rozumienia obserwacji wizualnych jest zjawisko tzw. lepowzrocznoci. To rzadkie zjawisko polega na tym, e czowiek dotknity chorob nie widzi otaczajcego go wiata to znaczy mzg nie tworzy obrazu wizualnego ale jednak orientuje si w pooeniu przedmiotw wok siebie, cho sobie tego nie uwiadamia. Przedmioty moe nawet
charakter wiedzy arelatywizm, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t.17, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, Lublin 1995, s. 219244; Wsplnoty uczonych, paradygmaty irewolucje naukowe, Realizm. Racjonalno. Relatywizm, t.22, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1990, s.176190. 25 O trudnociach ludzi, ktrzy nie nauczyli si waciwie uywa oka mianowicie tych, ktrzy urodzili si niewidomi i ktrym przywrcono pniej wzrok por. R.L. Gregory, Oko imzg. Psychologia widzenia, Biblioteka Problemw, Warszawa 1971, s.225237.
210
Kazimierz Jodkowski
sprawnie wymija. Chory moe te reagowa na emocjonalny wyraz ludzkich twarzy. Przyczyn lepowzrocznoci jest uszkodzenie tzw. pierwszorzdowej kory wzrokowej, obszaru wtylnej, potylicznej czci mzgu, podczas gdy oczy s cakowicie zdrowe26. W Internecie mona obejrze film, jak niewidomy, chory na lepowzroczno, idzie korytarzem zagraconym pudami, krzesami i innymi biurowymi sprztami. Nie wie on, e otacza go tyle przedmiotw, mimo to jednak wszystkie je omija27. Zjawisko to dowodzi, e obraz wizualny, ktrego jestemy wiadomi, jest dopiero kocowym etapem obrbki danych przez mzg, ktry potrafi te bez niego wzgldnie sprawnie zarzdza ruchem mini podczas poruszania si czowieka, ito bez udziau wiadomoci. Tworzc obraz wizualny otaczajcej rzeczywistoci mzg korzysta zarwno zhard wareu, specyficznego dla gatunku ludzkiego mechanizmu tworzenia takich obrazw (innego ni dla innych gatunkw), oraz softwareu, takich indywidualnych uwarunkowa, jak jzyk, wychowanie, wyksztacenie, wiedza itd. Uwzgldniajc powysze fakty naley uzna, e to, co uwaamy za obrazy wizualne otaczajcej nas rzeczywistoci, s to wistocie niewerbalne hipotezy stawiane przez mzg na podstawie danych docierajcych do niego poprzez zmysy. Filozofowie jzyka, epistemologowie ipsychologowie poznania28 oraz filozofowie nauki byli wstanie wyrni kilka typw tej aktywnoci. Istnieje wpyw wiedzy (teorii) na to, co widzimy. Na niszym poziomie istnieje na to, co widzimy, wpyw jzyka (tego dotyczy hipoteza Sapira-Whorfa). Ale istnieje te trzeci poziom tej aktywnoci, bardziej podstawowy ni oba wspomniane, charakterystyczny dla gatunku poziom neuronalny, na ktrym dopiero nadbudowane s oba pozostae. Obraz percepcyjny wiata nie jest jego odwzorowaniem. Zdania obserwacyjne s opisem nie wiata, ale rzeczywistoci wirtualnej, wykreowanej przez nasz ukad nerwowy. Hipoteza utworzona przez ukad nerwowy co do szczegw rni si od hipotez stawianych w nauce. Tamte s pojciowe, ta jest wizualna. Tamte powstaj po duszym czasie, wskutek wiadomego wysiku umysowego, ta powstaje wuamku sekundy bez udziau wiadomoci. Dlatego zudzenie bezporedniego obcowania z rzeczywistoci jest tak silne. Ale
26 Por. Beatrice de Gelder, Widzcy niewidzcy, wiat Nauki, czerwiec 2010, nr 6 (226), s.5055. 27 http://www.scientificamerican.com/video.cfm?id=navigating-by-blindsight-2010-04-22; http://www.youtube.com/watch?v=GwGmWqX0MnM 28 Duo o aktywnoci mzgu mwi eksperymenty G.M. Strattona z soczewkami odwracajcymi (por. Gregory, Oko i mzg, s. 243252; Thomas S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s.199200) oraz J.S. Brunnera iL.J. Postmana z nietypowymi kartami (por. J.S. Bruner, Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, Warszawa 1978, s. 137161; Th.S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, s.119121) oraz badania percepcji tzw. figur niemoliwych.
211
w istocie rzeczy obie te hipotezy s tym samym jedynie domniemaniem stanu rzeczy29. Jeeli zdania obserwacyjne nie s pewne, jeeli s tylko przypuszczeniem ijako takie mog by obalane przez dalszy rozwj wiedzy, to procedury empirycznej falsyfikacji teorii nie s konkluzywne: nigdy nie moemy by pewni, e jaka teoria zostaa sfalsyfikowana. b) Teori niezgodn zfaktami zawsze mona uratowa Okazuje si jednak, e nawet gdyby zdania obserwacyjne byy pewne jak pierwotnie, wfazie tzw. falsyfikacjonizmu dogmatycznego, uwaa Popper to i tak takie zdania nie s w stanie teorii obali. Powodw dla takiego stanu rzeczy jest kilka. Pierwszy powd jest natury psychologicznej. Popperowska metodologia wymaga od uczonego, aby swoje koncepcje, owoc czsto wieloletniej cikiej pracy, poddawa surowym sprawdzianom i bezlitonie eliminowa, gdy tylko nie sprostaj testom. Uczeni jednak s take ludmi i przywizuj si emocjonalnie do swoich ciko wypracowanych pogldw. Tego emocjonalnego przywizania nie usunie przypuszczalnie nawet rygorystyczny trening popperowskiego sposobu mylenia30. Istnieje jeszcze jeden wany czynnik psychologiczny: trudno wymaga od uczonego, aby porzuca teori nie majc niczego na jej miejsce31. Na rol psychologicznych czynnikw przy akceptacji i odrzucaniu teorii naukowych zwraca uwag Thomas Kuhn, take przy pomocy metafor: lepsze zamane wioso od adnego, lepszy dziurawy dach ni dom bez dachu. Powodem moe by take to, co gosi tzw. teza Duhema: nie testuje si izolowanych hipotez, awic take iteorii. Podczas testu empirycznego zakada si dodatkowe twierdzenia, dotyczce na przykad uywanych instrumentw (mikroskop, jakim posuguj si biologowie, zakada prawdziwo pewnej nie29 Wicej na ten temat w: K. Jodkowski, Obserwacja zmysowa jako postrzeganie wirtualnej rzeczywistoci, w: Ewa Kochan (red.), Rzeczywisto wirtualna. wiaty przedstawione w nauce i sztuce, Uniwersytet Szczeciski. Rozprawy i Studia, t. 522, Szczecin 2005, s.121153; http://www.ifil.uz.zgora.pl/index.php?id=15,456,0,0,1,0. 30 Ten powd jednak ma niewielkie znaczenie, gdy jeli sam uczony wykazuje zmniejszony krytycyzm wobec wytworw wasnej myli, to pomog mu yczliwi koledzy, ktrych w tym rodowisku na szczcie nie brakuje. Zauwaa to sam Popper (por. Logika odkrycia naukowego, s.22). 31 Por. Thomas S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001, s.143144; Imre Lakatos, Pisma zfilozofii nauk empirycznych, Biblioteka Wspczesnych Filozofw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 53; Stefan Amsterdamski, Midzy dowiadczeniem ametafizyk. Zfilozoficznych zagadnie rozwoju nauki, Ksika iWiedza, Warszawa 1973, s.182188.
212
Kazimierz Jodkowski
biologicznej teorii, optyki, czyli pewnego dziau fizyki). Gdy zdobyte fakty wydaj si niezgodne ztestowan teori, win za ten stan rzeczy mona zrzuci wanie na te dodatkowe twierdzenia; to one przez swoj faszywo mogy stworzy bdne wraenie, e teoria jest niezgodna zobserwacjami. Wystarczy wic jaki podejrzany element testowanej caoci usun albo zastpi czym innym, aby mc prbowa uzgodni teori zfaktami32. Przykadw tego typu postpowania historia nauki notuje wiele. Oto jeden z nich33. Teoria heliocentryczna przewiduje tzw. zjawisko paralaksy rocznej blisze gwiazdy podczas obiegu Ziemi wok Soca powinnimy widzie na nieco innym tle gwiazd dalszych. Niestety, zjawiska tego nie obserwowano ani w staroytnoci, kiedy po raz pierwszy Arystarch z Samos (III w. p.n.e.) zaproponowa t teori, ani wczasach Kopernika. Obserwowane fakty przemawiay wic przeciwko Kopernikowi. Umia on jednak zneutralizowa problem. Uzna, e nawet najblisze gwiazdy s duo dalej od Ziemi, ni dotd sdzono, tak daleko, e zjawisko paralaksy nie jest moliwe do zaobserwowania goym okiem. Kopernik wic, ratujc swoj teori przed falsyfikacj, zaproponowa now hipotez na temat rozmiarw Wszechwiata. Akurat mia racj, ale okazao si to dopiero blisko 200 lat po jego mierci, gdy Friedrich Wilhelm Bessel w1838 roku zaobserwowa paralaks gwiazdy 61 Cygni. Jak si okazao, paralaksa najbliszej nam gwiazdy, Proximy Centauri, czyli kt, pod jakim wida z tej gwiazdy po orbity Ziemi wok Soca, a wic ok. 150 mln km, jest mniejsza od 1 sekundy uku. Paralaksy innych gwiazd s jeszcze mniejsze, co wyjania, dlaczego trzeba byo tak dugo czeka na obserwacyjne potwierdzenie susznoci teorii Kopernika. Podobnie odrzuca si zarzut wobec teorii ewolucji, e procesw ewolucyjnych nie wida: ewolucja jest tak powolna, postpuje tak drobnymi kroczkami, e nie sposb jej zaobserwowa wczasie ycia czowieka (dokadniej: tej ewolucji, o ktr toczy si spr z kreacjonistami, czyli makro- i megaewolucji). Mona bada skutki tych procesw sekwencjonujc nukleotydy wDNA, aminokwasy wbiakach itp., albo rejestrujc zapis kopalny. Wszdzie tu znale mona przykady na nasz tez, e dane obserwacji nie s w stanie obali teorii. Na przykad odkrycie niedostatecznej iloci form przejciowych wzapi32 Por. Pierre Duhem, Kilka refleksji na temat fizyki eksperymentalnej, w:Krzysztof Szlachcic (red.), Filozofia nauki francuskiego konwencjonalizmu, Wrocaw 1994, s.26 oraz w:Damian Leszczyski, Krzysztof Szlachcic, Wprowadzenie do francuskiej filozofii nauki. Od Comtea do Foucaulta, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2003, s. 100. Teza Duhema doczekaa si olbrzymiej literatury przedmiotu. Na uwag zasuguje monografia Krzysztofa Szlachcica, Filozofia nauk empirycznych Pierrea Duhema, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2011, rozdz. 8. 33 Por. Jerzy Giedymin, O teoretycznym sensie tzw. terminw i zda obserwacyjnych, w: Helena Eilstein i Marian Przecki (red.), Teoria i dowiadczenie, PWN, Warszawa 1966, s.94101 [91109].
213
sie kopalnym niekoniecznie musi skutkowa prb znalezienia nowej teorii ewolucji34 (cho i takie prby podejmowano; najbardziej znana to Stephena Goulda iNilesa Eldredgea teoria przerywanej rwnowagi z1972 roku)35. Teza Duhema nie jest jedyn nadziej dla uczonych, ktrzy wobliczu kopotw obserwacyjnych staraj si jednak uratowa teori. Kilka innych sposobw wymieni sam Popper, nazywajc je pejoratywnie wybiegami konwencjonalistycznymi36 (Hans Albert trafniej, co przyzna sam Popper, nazwa je pniej sposobami immunizacji teorii)37. Gdy napotkamy przypadek niezgodny zteori, to moemy dokona redefinicji terminw, tak aby ten napotkany przypadek wykluczy zzakresu obowizywania teorii. Niezgodne zteori obserwacje mona zneutralizowa wprowadzajc tzw. hipotez ad hoc, czyli hipotez, ktra nie prowadzi do nowych obserwacji lub eksperymentw38. Bronic teorii mona jeszcze wtpi w rzetelno bd teoretyka (mg on bdnie wyprowadzi konsekwencj empiryczn teorii), bd obserwatora (mg on dokona niepoprawnie obserwacji lub eksperymentu). Popper wiedzia, e teorie naukowe, rozumiane jako systemy zda, s niefalsyfikowalne. Jego kryterium demarkacji stosowao si bowiem do postaw uczonych, podejmowanych przez nich decyzji, anie do systemw zda39.
Kazimierz Jodkowski, Zapis kopalny. Okonflikcie faktw iteorii rozwaania metodologiczne, Na Pocztku 2003, r. 11, nr 78 (170171), s.295320. 35 Niles Eldredge, Stephen Jay Gould, Punctuated equilibria: an alternative to phyletic gradualism, w:T.J.M. Schopf (ed.), Models in Paleobiology, Freeman, Cooper and Co., San Francisco 1972, s.82115 (przedruk w:Niles Eldredge, Time Frames: The Rethinking of Evolution and the Theory of Punctuated Equilibria, Heinemann, London 1986, s.193229). Filozoficzn ocen tej teorii por. w:Kazimierz Jodkowski, Punktualizm wperspektywie I. Lakatosa kryteriw postpu i degeneracji programu badawczego, Przegld Filozoficzny Nowa Seria 2004, t. 13, nr 3 (51), s.5362; http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=23 oraz tene, Ewolucja ewolucjonizmu z popperowskiego punktu widzenia, Filozofia Nauki 2003, rocznik XI, nr 2 (42), s. 5163, http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=24. 36 Por. Popper, Logika odkrycia naukowego, s.70. 37 Hans Albert, Marktsoziologie und Entscheidungslogik, Herman Luchterhand Verlag, Neuwied-Berlin 1976, s.149, 227, 309, 341 (za: Karl Popper, Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna, Znak, Krakw 1997, s.57). Por. te Karl R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s.48. 38 Wojciech Sady bdnie rekonstruuje ten wybieg: mona uzupenia zagroone obaleniem teorie orozmaite hipotezy dodatkowe (Spr oracjonalno naukow. Od Poincargo do Laudana, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Wrocaw 2000, s.173) idaje nastpnie przykad cakowicie akceptowalny odkrycie Neptuna. Naprawd za Popper mwi jedynie opodzbiorze zbioru hipotez dodatkowych, otzw. hipotezach ad hoc: Jeli chodzi ohipotezy pomocnicze, proponujemy ustanowi regu goszc, e przyjmowa mona tylko takie, ktrych wprowadzenie nie zmniejsza stopnia falsyfikowalnoci lub sprawdzalnoci danego systemu, lecz przeciwnie zwiksza go (Popper, Logika odkrycia naukowego, s.71). 39 Przyjte przez mnie kryterium demarkacji nie stosuje si bezporednio do systemu zda (Popper, tame). Zdania tego nie dostrzega olbrzymia wikszo komentatorw myli Poppera.
34 Por.
214
Kazimierz Jodkowski
Podsumujmy ostatnie rozwaania. Poniewa obserwacje s uteoretyzowane, aprzez to niepewne, iponiewa istnieje wiele sposobw ratowania teorii przed niezgodnymi znimi faktami, nie istnieje konieczno natychmiastowego porzucania teorii, gdy tylko pojawi si jaki niezgodny znimi fakt. Jest tak zwaszcza, gdy teoria powstaa wmiar niedawno isi jeszcze rozwija40. Aponiewa trudno wyznaczy limit czasowy, do kiedy mona chroni teori przed bezporedni falsyfikacj, to wpraktyce chroni j mona zawsze41. Wrezultacie wszystkie akceptowane wielkie teorie przyrodnicze posiadaj eksperymenty lub obserwacje niezgodne z nimi42. Lakatos (powtarzajc myl Kuhna) uku nawet metaforyczne powiedzenie: wszystkie teorie pywaj w morzu anomalii. Anomalie to fakty niezgodne z utrzymywan teori, a jednak teoria, zgodnie zmetafor Lakatosa, pywa midzy nimi, nie jest przez nie zatapiana. Fakty niezgodne z teori s bagatelizowane, odsuwane na bok, przynajmniej tymczasowo, wnadziei, e problem zostanie wprzyszoci rozwizany43. Niekiedy s tak skutecznie odsuwane na bok, e pami onich jest szcztkowa44. *** Jeli tak jest, to nie istnieje co takiego jak rozstrzygajcy eksperyment czy rozstrzygajca obserwacja. Wprawdzie uczeni dokonuj wartociujcych ocen iakceptuj now teori lub odrzucaj star, ale zwolennicy teorii odrzuconej maj prawo przy niej trwa iniekiedy historia nauki przyznaje im racj. Atomizm i heliocentryzm, odrzucone jeszcze w staroytnoci, doczekay si wczasach nowoytnych spektakularnych rehabilitacji. Istnieje wiele pomniejszych przykadw, gdy rehabilitacja nastpia duo prdzej (np. teoria kier kontynentalnych Alfreda Wegenera). Ten nierozstrzygajcy charakter eksperymentw iobserwacji wpeni tumaczy, dlaczego niewielki odsetek wyksztaconych osb, nawet praktykujcych uczonych, sprzeciwia si dominujcej teorii wtym przypadku neodarwinowskiej teorii ewolucji. Tak jest wkadej dziedzinie, nie tylko wbiologii. Wkadej dziedzinie naukowej znajdujemy outsiderw, ktrzy stoj wopozycji do powszechnie akceptowanego paradygmatu. Niekiedy s to nawet wybitni uczeni, wystarczy wspomnie laureata Nagrody
I. Lakatos, Pisma zfilozofii nauk empirycznych, s.116. wtej sprawie Paul K. Feyerabend, Jak by dobrym empiryst?, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979, s.222223. 42 Lakatos twierdzi nawet, e w faktycznej historii nowe teorie rodz si obalone: dziedzicz po starej teorii wiele anomalii (Lakatos, Pisma zfilozofii nauk empirycznych, s.52). 43 Por. Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, s. 149; I. Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, s.81. 44 Albert Einstein twierdzi, e oeksperymentach Michelsona-Morleya dowiedzia si ju po opublikowaniu szczeglnej teorii wzgldnoci (por. R.S. Shankland, Rozmowy z Albertem Einsteinem, Postpy Fizyki 1964, t.15, z.2, s.89116).
40 Por. 41 Por.
215
Nobla, Wilhelma Ostwalda, ktry odrzuca istnienie atomw (pod koniec ycia jednak uzna to za bd), czy Alberta Einsteina, ktry do koca ycia nie uzna kopenhaskiej interpretacji mechaniki kwantowej. Istnienie outsiderw naukowych jest powszechnym zjawiskiem imoe budzi zdziwienie tylko wtedy, gdy przyjmujemy bdn koncepcje nauki tzw. model monoteoretyczny, wedug ktrego naprzeciw teorii staj idecyduj ojej akceptacji lub odrzuceniu same fakty. Przy modelu pluralistycznym, wedug ktrego rywalizuje ze sob wiele teorii, afakty zakadaj prawdziwo rnych teorii, adna decyzja metodologiczna nie jest pewna ikada po jakim czasie moe okaza si nietrafna (co te nigdy nie jest pewne). Jak wszystkie spory, wktrych rywalizujce strony odwouj si do danych empirycznych, tak i spr ewolucjonizmkreacjonizm nie moe by rozstrzygalny w absolutnym sensie. Ale w nauce istnieje przynajmniej sabiej rozumiana rozstrzygalno hipotetyczna, omylna, tymczasowa, czasami rewidowana przez pniejszy rozwj nauki. Tez mojego artykuu jest, e wsporze ewolucjonizmkreacjonizm nawet ta sabsza rozstrzygalno nie ma miejsca. Spr ten jest zasadniczo nierozstrzygalny. Powodem s odmienne epistemiczne ukady odniesienia zwolennikw obu stron tego sporu.
Epistemiczne ukady odniesienia ewolucjonizmu ikreacjonizmu

Istnienie epistemicznych ukadw odniesienia jest sabo rozpoznane we wspczesnej filozofii nauki. Mwi si wniej cakiem sporo ojednym znich, otzw. naturalizmie metodologicznym45, nie zdajc sobie chyba sprawy, e jest to tylko jeden z wielu moliwych i nawet dawniej praktykowanych epistemicznych ukadw odniesienia. Epistemiczny ukad odniesienia to szereg najoglniejszych zaoe, jak mona i jak nie mona uprawia nauki, zaoe, bez ktrych uprawianie nauki nie jest moliwe, a tym samym zaoe, ktrych naukowo nie da si uzasadni bez popadnicia w bdne koo. Zaoenia te przyjmowane s arbitralnie, co nie znaczy, e bez powodu. Ale powody te maj najczciej charakter pozaempiryczny iwiatopogldowy46.
45 Szereg opinii iwypowiedzi na temat naturalizmu mona znale wmoich publikacjach: Kazimierz Jodkowski, Kreacjonizm a naturalizm nauk przyrodniczych, Ruch Filozoficzny 1996, t. 53, nr 23, s. 209222; tene, Metodologiczne aspekty, s. 291302. Por. te Piotr Bylica, Konflikt midzy teizmem inauk bazujc na naturalizmie wujciu Phillipa E. Johnsona, Zagadnienia Naukoznawstwa 2003, z.34, s.227238; tene, Naturalizm metodologiczny jako warunek naukowoci w kontekcie relacji nauki i religii, Przegld Filozoficzny Nowa Seria 2004, r. 13, nr 3 (51), s.163175. 46 Pojcie epistemicznego ukadu odniesienia wprowadziem na konferencji Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu wiata 8 (Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszy-
216
Kazimierz Jodkowski
W dzisiejszej nauce panuje powszechnie epistemiczny ukad odniesienia w postaci naturalizmu metodologicznego. Naturalizm metodologiczny to pogld, e w wyjanianiu naukowym nie mona wykracza poza zjawiska i prawa przyrody47, nie wolno odwoywa si do przyczyn nadnaturalnych, nadprzyrodzonych. W naukach przyrodniczych nie ma wyjcia acucha wyjanie poza to, co trzeba wyjani, czyli poza wiat materialny48. Zwrot naturalizm metodologiczny zosta ukuty przez Paula de Vriesa w referacie wygoszonym na konferencji odbytej w1983 roku. Tekst tego referatu zosta opublikowany 3 lata pniej49. Sama nazwa jest wzgldnie nowa, ale idea naturalizmu metodologicznego ma tyle lat, co teoria ewolucji Darwina. Bo Darwin by twrc nie tylko nowej teorii pochodzenia rnych form ycia, ale take dzisiejszego rozumienia nauki jako przedsiwzicia naturalistycznego. Wprawdzie naturalistyczne badania przyrody byy szeroko stosowane od czasw Galileusza i Newtona, co moe by przyczyn bdnego pogldu, e to wspomniani uczeni narzucili wiatu nauki naturalizm50, ale XVII-wieczny naturalizm metodologiczny zezwala na wyjtki. Newton nie waha si przed odwoywaniem si do Boga, gdy konsekwentne stosowanie jego teorii grawitacji prowadzio do wniosku oniestabilnoci wiata gwiazd51. Realne dziaanie Boga wwiecie byo wedle Newtona niezbdne dla utrzymania wiata w obecnej postaci52. Stosowanie
skiego, Warszawa, 1 grudnia 2004) wreferacie pt. Epistemiczne ukady odniesienia iwarunek Jodkowskiego. Tekst referatu opublikowany zosta w:Anna Latawiec, Grzegorz Bugajak (red.), Filozoficzne i naukowo-przyrodnicze elementy obrazu wiata 7, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego, Warszawa 2008, s. 108123, oraz w: Wodzimierz Ziba przy wsppracy Krzysztofa J. Kiliana (red.), Czowiek wiadomoci istnienia. Prace ofiarowane prof. dr. hab. Andrzejowi L. Zachariaszowi, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszw 2009, s.103115, http://tiny.pl/hnds2. 47 Por. K. Jodkowski, Metodologiczne aspekty, s.294. 48 Micha Heller, Stworzenie a ewolucja, Communio. Midzynarodowy Przegld Teologiczny 1982, nr 4 (10), s.63 [5866]; tene, Nowa fizyka inowa teologia, Biblos, Tarnw 1992, s.120. 49 Por. Paul de Vries, Naturalism in the Natural Sciences, Christian Scholars Review 1986, vol. 15, s.388396. 50 Por. abp Jzef yciski, Bg iewolucja. Podstawowe pytania ewolucjonizmu chrzecijaskiego, Prace Wydziau Filozoficznego 89, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2002, s.65; tene, Niedwiedzia przysuga fundamentalistw, Gazeta Wyborcza, 1617 lipca 2005, s.26, http://serwisy.gazeta.pl/wyborcza/1,42786,2823374.html 51 Por. George Smoot, Keay Davidson, Narodziny galaktyk, tum. Piotr Amsterdamski, Wyd. CIS, Warszawa 1996, s. 3536; James E. Force, Providence and Newtons Pantokrator: Natural Law, Miracles, and Newtonian Science, w: James E. Force and Sarah Hutton (eds.), Newton and Newtonianism, Kluwer Academic Publishers, New York, Boston, Dordrecht, London, Moscow 2004, s.74 [6592]. 52 Por. Wadysaw Krajewski, Ontologia. Gwne zagadnienia i kierunki filozofii, cz. II, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s.54.
217
zasady naturalizmu metodologicznego bez adnych wyjtkw jest zasug dopiero Karola Darwina. Vera causa to termin, jakiego Darwin uywa w odniesieniu do przyczyn naturalnych: przypuszczenie, e kady gatunek powsta tylko na jednym, pierwotnym obszarze urzeka sw prostot. Kto odrzuca to przypuszczenie, odrzuca take vera causa zwykego powstania inastpnego rozpowszechnienia gatunkw, a odwouje si do cudu53. Dla Darwina wic cuda to przyczyny nieistotne, nieprawdziwe. Darwin stwierdza, e biologowie nie maj prawa odwoywa si do Boga, gdy opuszczaj wwczas teren nauki54. Spr midzy ewolucjonizmem i kreacjonizmem55 nie jest wic, jak by chcieli kreacjonici, sporem midzy dwiema teoriami naukowymi. Obie te koncepcje rni co wicej ni tylko tre akceptowanych twierdze. Rni si one przede wszystkim sam koncepcj nauki. Jest to przyczyna standardowych oskare, wysuwanych pod adresem kreacjonizmu, o jego nienaukowo czy pseudonaukowo. Darwin nie tylko obala kreacjonizm, ale take propagowa nowe rozumienie nauki, opartej ozasad naturalizmu metodologicznego, zczego dobrze sobie zdaj spraw dzisiejsi filozofowie biologii.
dua cz konfliktu wczasach Darwina pochodzia zfaktu, e istniay wefekcie dwa, anie jeden, gwne systemy poznania historii naturalnej [] pozytywizm ikreacjonizm. Pozytywista ogranicza poznanie naukowe, ktre uznawa za jedynie poprawn form poznania, do praw przyrody i do procesw obejmujcych wycznie drugorzdne, czyli przyrodnicze przyczyny56. Naturalizm by gwn przesank wmyleniu Darwina, asukces jego teorii mocno popar suszno naturalizmu, pokazujc, e nadnaturalne ujcie rzekomego projektu wiata byo powierzchowne57.
53 Karol Darwin, Opowstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego czyli outrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt, w: Karol Darwin, Dziea wybrane, t. II, prze. Szymon Dickstein iJzef Nusbaum, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze iLene, s.386, 508. 54 Por. na przykad: Sdz oni, e wiele szczegw budowy stworzonych zostao dla pikna, aby zachwycay czowieka lub Stwrc (ostatni ten wzgld stoi zreszt poza obrbem naukowej dyskusji) (Darwin, tame, s.198). Por. te tame, s.164. 55 W prezentowanym artykule mwi jedynie otej wersji kreacjonizmu, ktr jej zwolennicy nazywaj kreacjonizmem naukowym, aktra poprawnie winna nosi nazw kreacjonizmu przyrodniczego (por. K. Jodkowski, Metodologiczne aspekty, s.34). 56 Neal C. Gillespie, Charles Darwin and the Problem of Creation, University of Chicago Press, Chicago 1979, s.3. 57 David Oldroyd, Darwinian Impacts: an Introduction to the Darwinian Revolution, Humanities Press, Atlantic Highlands, N.J. 1980, s.254.
218
Kazimierz Jodkowski
Od czasw Darwina naturalizm metodologiczny jest fundamentem nauki tak dalece, e kada prba jego podwaenia automatycznie pitnowana jest jako anty- ipseudonaukowa.
Najpowaniejszym zagroeniem ze strony kreacjonizmu jest to, e gdyby odnis on sukces, to zdusiby badania naukowe58. kreacjonista moe atwo wyjani kade zjawisko mwic po prostu Bg to zrobi. Takie podejcie, chocia moe by cakowicie poprawne, nie sprzyja dalszemu badaniu idlatego jest intelektualnie bezpodne59.
Kreacjonizm to co wicej ni zaprzeczanie szczegowym twierdzeniom ewolucjonizmu. Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e paszczyzna jest ta sama: kreacjonici mwi o genetyce, paleontologii, termodynamice, geologii itd., ale wnioski, jakie wyprowadzaj, wskazuj na radykalne zerwanie ze sposobem uprawiania nauki przez ewolucjonistw. Kreacjonici uwaaj, e oprcz pierwotnego stworzenia Wszechwiata ex nihilo, Bg od czasu do czasu bezporednio interweniowa w rozwj Wszechwiata, stwarzajc na przykad ycie ijego wiksze typy, wtym czowieka. Interwencje te mogy, ale nie musiay ama istniejcych praw przyrody: kreacjonici wzwizku ztym wyrniaj interwencje mocne (niezgodne zprawami przyrody) isabe. Kreacjonistom zarzuca si czsto, e swoje twierdzenia o stworzeniu nie wyprowadzaj ze znanych faktw, lecz zpozanaukowych rde, np. zPisma witego60. Zarzuty te, cho prawdziwe, nie dyskwalifikuj jednak kreacjonistw, gdy wedle XX-wiecznej metodologii o wartoci propozycji teoretycznej nie decyduje jej pochodzenie, ale zgodno bd niezgodno zfaktami61. A w tej ostatniej sprawie kreacjonici musz przejawia du aktywno,
58 Preston Cloud, w:Jerry P. Lightner (ed.), ACompendium of Information of the Theory of Evolution and the Evolution-Creationism Controversy, National Association of Biology Teachers, Reston, VA 1978, s. 83 (cyt za: Charles B. Thaxton, Walter L. Bradley, Roger L. Olsen, The Mystery of Lifes Origin: Reassessing Current Theories, Philosophical Library, New York 1984, s.205). 59 William Stansfield, The Science of Evolution, MacMillan, New York 1977, s.10 (cyt za: Ch.B. Thaxton, W.L. Bradley, R.L. Olsen, The Mystery of Lifes Origin, s. 205). Inne tego typu wypowiedzi zob. w:K. Jodkowski, Metodologiczne aspekty, s.291293, 312313. 60 Kreacjonizm naukowy tym rni si od wikszoci nauk, e nie dochodzi do wnioskw oglnych ibudowania modelu wiata na podstawie indukcji zfaktw empirycznych. Przeciwnie, docelowy model wiata jest dany apriori (Karol Sabath, Na bezdroach kreacjonizmu naukowego, w: Eugeniusz Moczydowski (red.), Pan Bg czy dobr naturalny, Megas, Biaystok 1994, s.76 [6482]; orygina ukaza si w:Kosmos 1991, vol. 40, z.23, s.[153163]). 61 Omwienie tej sprawy por. w: Kazimierz Jodkowski, Jak powstaj teorie naukowe?, Akcent 1984, nr 1 (15), s. 154164, http://www.ifil.uz.zgora.pl/download.php?4d6a92b c625e05ac31577a5f66616cd0.
219
zwaszcza najbardziej skrajni z nich kreacjonici modej Ziemi62. Uwaaj oni, e stworzenie nastpio w takich ramach czasowych, na jakie pozwala (dosownie odczytywana) Biblia, czyli 610 tys. lat temu, najwyej 15 tys. lat temu, ato przysparza im sporo kopotw, gdy oszacowania wieku Ziemi dokonywane wrnych dyscyplinach naukowych rni si od biblijnych kilka rzdw wielkoci. Kreacjonici ci uwaaj jednak, e nauk naley uprawia zgodnie zpodstawowymi twierdzeniami Biblii.
Jako szczeglne objawienie Boe Biblia dostarcza prawdy we wszystkich dziedzinach dziedzinach, oktrych mwi bezporednio, oraz dziedzinach, oktrych mwi porednio. Dlatego Pismo wite powinno by pierwszym rdem konsultowanym przy ocenianiu dyscyplin akademickich. Konsultacja ta nie powinna polega tylko na poszukiwaniu sw kluczowych jakiej dziedziny. Naley zwrci uwag na to, jak wszystkie zasady istandardy biblijne wpywaj na t dziedzin. Na kade istotne pytanie na przykad czy naley bada t dziedzin? albo co trzeba iczego nie naley bada wtej dziedzinie? powinno si odpowiada po drobiazgowym metodycznym sprawdzeniu Pisma. Cay fundament filozoficzny danej dziedziny powinien by systematycznie zbadany w wietle twierdze izasad biblijnych63.
Uwaaj jednoczenie, e to ich podstawowe zaoenie, prawdziwo Biblii, jest rwnowane podstawowemu zaoeniu ewolucjonistw, czyli naturalizmowi metodologicznemu64. atwo zauway, e z logicznego punktu widzenia rzeczywicie tak jest. Odwoywanie si wwyjanianiu zjawisk przyrodniczych do interwencji Boga, bytu nadprzyrodzonego, jest zanegowaniem naturalizmu metodologicznego, ktry nakazuje ogranicza si tylko do prawdziwej przyczyny (vera causa), jak j nazywa Darwin65, czyli do przyczyny ze wiata przyrody. adna ze stron nie kwestionuje tego podstawowego zaoenia (ewolucjonici naturalizmu metodologicznego, kreacjonici nadnaturalizmu metodologicznego wyznaczonego przez dosownie rozumian tre Biblii) idopiero wtak wyznaczonych ramach praktykuje charakterystyczn dla siebie aktywno. Dlatego wanie ramy te nazwaem epistemicznym ukadem odniesienia.
rnych form kreacjonizmu zob. w: K. Jodkowski, Metodologiczne aspekty, s.32119 (http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php?action=tekst&id=41). 63 Kurt P. Wise, Faith, Form, and Time. What the Bible teaches and science confirms about creation and the age of the universe, Broadman & Holman Publishers, Nashville, Tennessee 2002, s.29 (podkrelenia autora). Por. te Kurt P. Wise, Sheila A. Richardson, Something from Nothing. Understanding What You Believe About Creation and Why, Broadman & Holman Publishers, Nashville, Tennessee 2004, s.1618. 64 Por. Henry M. Morris (ed.), Scientific Creationism, Master Books, 2001 (1st ed. 1974), s. 813; Henry M. Morris, John D. Morris, The Modern Creation Trilogy, Volume II: Science and Creation, Master Books 1996, s.1419. 65 Por. wyej przypisy 53 i54.
62 Omwienie
220
Kazimierz Jodkowski
Oczywicie mona twierdzi, e nie ma potrzeby wyodrbniania epistemicznych ukadw odniesienia ie mona wcza je do samej teorii, na przykad do jej twardego jdra. Wzasadzie jest to sprawa konwencji. Epistemiczny ukad odniesienia, jak i twarde jdro teorii s nieobalalne na mocy decyzji uczonych. Ale jeli epistemiczny ukad odniesienia uznamy za element twardego jdra, to skadaoby si ono z dwch rodzajw twierdze. Jeden rodzaj (epistemiczny ukad odniesienia) byby bardziej trway ni drugi (twarde jdro wtradycyjnym Lakatosowym sensie). Bowiem wtym samym epistemicznym ukadzie odniesienia mona formuowa wiele alternatywnych teorii zwieloma rnymi twardymi rdzeniami. Nawet teorie z rnych dyscyplin naukowych, jak fizyka, biologia, chemia czy astronomia, mog zakada idzisiaj zakadaj ten sam epistemiczny ukad odniesienia (naturalizm metodologiczny). Lepiej wic oddziela twarde rdzenie teorii od tego ukadu. Mogoby si wydawa, e epistemiczny ukad odniesienia kreacjonistw (dokadniej: kreacjonistw modej Ziemi) ma zupenie inny charakter ni ewolucjonistw, skada si bowiem ztwierdze faktualnych (np. dotyczcych wieku Ziemi), aukad odniesienia ewolucjonizmu ma metodologiczny charakter (zakazuje wyjanie nadnaturalistycznych). Jednak blisze przyjrzenie si pokazuje, e ta rnica jest mniejsza. Jeden idrugi epistemiczny ukad odniesienia wyklucza jedne inarzuca inne twierdzenia faktualne (kreacjonistyczny wyklucza twierdzenia ostarej Ziemi, ewolucjonistyczny narzuca twierdzenia, e kade zjawisko lub struktura ma przyczyn naturaln), ztym, e kreacjonistyczny ukad odniesienia jest bardziej restryktywny. Nie jest wcale pewne, czy wogle projekt uprawiania nauki wepistemicznym ukadzie odniesienia opartym na Biblii da si realizowa. Moe on bowiem napotka nieprzezwycialne trudnoci. Dla wikszoci wspczesnych kreacjonistw trudnoci tak moe by na przykad wiek Ziemi. Przyjmuj oni koncepcj modej Ziemi, bo tak im mwi ich wasne odczytanie Ksigi Rodzaju, podczas gdy bardzo wiele szczegowo opracowanych metod badania wieku np. warstw geologicznych lub skamieniaoci czy ska daje wyniki rnice si kilka rzdw wielkoci od tych, o ktrych mwi kreacjonici. Jest to dla wspczesnych uczonych rnica zbyt wielka, by mona byo przypuszcza, i zniknie ona w rezultacie dalszych bada66. Kreacjonici musz znale sposoby neutralizowania wszystkich tych uznanych faktw (a jest ich cakiem sporo), ktre wskazuj na staroytno Ziemi. Ipowicaj temu wiele wysiku. Poniewa gwnym rdem naukowego przekonania owielomiliardowym wieku Ziemi s metody radiodatowania (oparte na tempie rozpadu promieniotwrczych pierwiastkw lub izotopw), kilkanacie lat temu gwne organiza66 Kreacjonici zmuszeni s wic do podwaania wiarygodnoci istniejcych metod datowania, co powoduje, e ich postaw postrzega si jako antynaukow.
221
cje kreacjonistyczne, Institute for Creation Research (ICR), The Creation Research Society (CRS) iAnswers in Genesis (AiG), powoay do ycia tzw. RATE project (skrt od: Radioactivity and the Age of The Earth), wramach ktrego czonkowie grupy staraj si opracowa modele przyspieszonego rozpadu promieniotwrczego i znajdowa argumenty na rzecz modej Ziemi. Rezultatem s konferencje, artykuy iksiki67. S te tacy kreacjonici, ktrzy prbuj uprawia nauk opart na niedosownym rozumieniu biblijnego opisu stworzenia68, na Koranie69, anawet na podstawowych zaoeniach Hare Kriszna70. Nie ulega wtpliwoci, e rdem powszechnego odrzucania kreacjonizmu w krgach naukowych jest jego odmienny ukad epistemiczny, odrzucenie naturalizmu metodologicznego, nadnaturalizm. To dlatego uczeni uznaj kreacjonizm za pseudonauk i niezwykle rzadko wdaj si w merytoryczn polemik z kreacjonistami, a jeli ju angauj si w ni, to z reguy argumentuj na paszczynie metodologicznej. Trudno t prbuj omin twrcy izwolennicy tzw. teorii inteligentnego projektu, ale problematyka ta przekracza ramy niniejszego artykuu71. Obie strony sporu ewolucjonizmkreacjonizm mog odwoywa si do tych samych faktw empirycznych, ale naprawd chodzi im oco innego. Rywalizacja ta przypomina spr oto, kto lepiej gra szachista czy pianista? Takiego sporu nie da si sensownie rozstrzygn. Odmienne epistemiczne ukady odniesienia przyjmowane przez ewolucjonistw ikreacjonistw powoduj, e ich spr jest pozorny inaprawd nie dotyczy tego, ktra koncepcja ma lepsze poparcie empiryczne, ale odsya do samej istoty nauki.
John D. Morris, The Young Earth, Master Books, Green Forest, AR 1994; John Woodmorappe, The Mythology of Modern Dating Methods, The Institute for Creation Research 1999; Larry Vardiman, Andrew A. Snelling, Eugene F. Chaffin (eds.), Radioisotopes and the Age of the Earth: A Young-Earth Creationist Research Initiative, Instititute for Creation Research, El Cajon, CA and Creation Research Society, St. Joseph, MO 2000 (ksika jest dostpna winternecie: http://www.icr.org/pdf/research/rate-all.pdf); Don DeYoung, Thousands not Billions, Master Books, Green Forest, AR 2005. Por. te Creationists Five Year Plan to Remove Radioisotopic Dating, Skeptic 1999, Vol. 7, no. 3, s.14. 68 Por. na przykad ksiki i artykuy Hugh Rossa z organizacji Reasons to Believe (http:www.reasons.org/). 69 Por. Harun Yahya, The Evolution Deceit, Arastirma Publishing, Cagaloglu Istanbul 2002 iinne ksiki tego autora. Omwienie sylwetki tego kreacjonisty w:Kazimierz Jodkowski, Harun Yahya jako czoowy przedstawiciel islamskiego kreacjonizmu, Na Pocztku, wrzesie 2001, nr 9 (146), s.269274, http://creationism.org.pl/artykuly/KJodkowski8. 70 Por. Michael A. Cremo, Richard L. Thompson, Zakazana archeologia, Arche s.c., Wrocaw 1998. 71 Por. Kazimierz Jodkowski, Antynaturalizm teorii inteligentnego projektu, Roczniki Filozoficzne 2006, t. 54, nr 2, s. 6376, http://www.nauka-a-religia.uz.zgora.pl/index.php? action=tekst&id=110.
67 Por.
222
Kazimierz Jodkowski
Streszczenie
Autor przypomina znane z filozofii nauki powody, dla ktrych spory midzy teoriami naukowymi nie s rozstrzygalne. Do powodw tych naley uteoretyzowanie obserwacji, teza Duhema irne czynniki pozaempiryczne (psychologiczne, filozoficzne, socjologiczne itp.). Jednak uczeni potrafi wpraktyce rozstrzyga, ktra zrywalizujcych teorii naukowych jest lepsza. Rozstrzygnicia te s hipotetyczne i omylne, a przez to samym tymczasowe. W przypadku sporu ewolucjonizmkreacjonizm niemoliwe s nawet takie tymczasowe rozstrzygnicia. Obie strony konfliktu zakadaj bowiem odmienne epistemiczne ukady odniesienia, ktre inaczej definiuj istot nauki.

Zasadnicza Nierozstrzygalność Sporu Ewolucjonizm-Kreacjonizm

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zasadnicza Nierozstrzygalność Sporu Ewolucjonizm-Kreacjonizm

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Przegld Filozoficzny Nowa Seria R. 21: 2012, Nr 3 (83), ISSN 12301493 DOI: 10.

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Dziwny charakter sporu

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Emocje wyraone wjzyku

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Prawdziwoci ani faszywoci teorii naukowej nie mona dowie

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Epistemiczne ukady odniesienia ewolucjonizmu ikreacjonizmu

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

Zasadnicza nierozstrzygalno sporu ewolucjonizm-kreacjonizm

You might also like