Professional Documents
Culture Documents
Psychologia i twórczość
zanotował f.c.
1
AUTOR
Carl Gustav Jung (1875-1961) – szwajcarski psychiatra, psycholog i myśliciel.
Był twórcą psychologii głębi, na bazie której stworzył własną koncepcję, nazywaną
PSYCHOLOGIĄ ANALITYCZNĄ (stanowiącą częściową KRYTYKĘ PSYCHOANALIZY FREUDA).
Ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Bazylejskim. W 1900 roku objął
posadę lekarza-asystenta w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Zuryskiego.
W 1907, w Wiedniu, poznał Zygmunta Freuda – rozpoczął się kilkuletni okres ich
współpracy i przyjaźni. Freud zaczął dostrzegać w Jungu wybitnego ucznia i
następcę. Do zerwania więzi doszło w 1913 roku w wyniku publikacji Junga, w
której przedstawił teorie zrywające z psychoanalizą Freuda.
Szwajcar przeżył kryzys psychiczny i chwilowo wycofał się ze środowiska. Przerwa w
publikowaniu prac pozwoliła na skrystalizowanie się jego idei (które zawarł w
późniejszych dziełach).
WSTĘP
Dorobek naukowy
○ Naukowa spuścizna Junga jest bogata i zróżnicowana. Miał on ogromną
wiedzę, podróżował po całym świecie. Studiował teksty Chin, Indii i
wczesnego chrześcijaństwa.
○ Zainspirował wiele nurtów w psychologii i psychoterapii. W swoich pracach
uwzględniał wymiar duchowy, potrzeby religijne i symbole kulturowe.
Zaadaptował dla potrzeb psychologii starożytne i średniowieczne
wyobrażenia.
○ Psychologia Junga wprowadza nowe perspektywy w analizie kultury czy
rozwoju indywidualnej osobowości – rzuca nowe światło na kwestię życia
wewnętrznego, badanego od starożytności przez filozofów i mistyków różnych
tradycji.
○ Przykładem niedoceniania wkładu Junga w rozwój współczesnej myśli
humanistycznej może być traktowanie całości jego dorobku jako fragmentu
psychoanalizy, zaś jego samego – jako ucznia Freuda.
○ Jung to autor pojęć, która weszły do uzusu. Terminologia użyta w jego
pracach przeżywa dziś renesans, przenikając do kultury powszechnej.
2
○ Przykłady pojęć Junga:
□ Introwersja i ekstrawersja;
□ Archetyp;
□ Cień (w dzisiejszym rozumieniu – ciemna strona człowieka);
□ Synchroniczność.
Religia i UFO
○ Jung już w dzieciństwie rejestrował w pamięci bogatą symbolikę swoich
snów i fantazji. Od najmłodszych lat interesował się religią, ale tradycyjne,
teologiczne podejście ojca-pastora nie zadawało go. Wiele młodzieńczych
filozoficznych pytań Junga pozostaje bez odpowiedzi. Eksperymenty nad
zjawiskami parapsychicznymi (psychokineza1), stały się podstawą jego pracy
doktorskiej. Poruszył w niej także zagadnienie zjawisk okultystycznych.
○ Jung wyrażał nieufność wobec poznawczych możliwości nauki i krytykował
zadufanie człowieka w sile racjonalistycznego umysłu. Był „rzecznikiem”
nieświadomości, którą uważał za obszar fundamentalny dla rozwoju
człowieka.
○ W latach 40. i 50. zabierał głos w publicznej dyskusji o latających
spodkach (pierwsze relacje o UFO pochodziły z relacji alianckich lotników
podczas II wojny światowej). Był wtedy cenionym naukowcem. Napisał esej, w
którym określił UFO jako zdarzenie psychiczne, istniejące w świadomości
wielu ludzi. Powołując się na tradycje innych kultur, postawił tezę, że latające
spodki to psychiczne projekcje, które miały zwiastować przemianę
umysłową2. Takie złudzenia rodzą się z powszechnych procesów
dokonujących się w świadomości człowieka, albo lepiej – w „świadomości
epoki”.
○ Te oraz inne wypowiedzi Junga sprawiły, że jego twórczość bywa
deprecjonowana ze względu na jej mistyczny charakter. Powszechnie uważa
się go za pierwszego teoretyka i guru New Age.
Struktura psychiki
Jung traktował psychikę systemowo, to znaczy jako całość złożoną z
mniejszych podsystemów. Wyróżnił dwa podziały.
○ Pierwszy:
□ Sfera świadomości;
□ Sfera nieświadomości.
○ Drugi, obszerniejszy:
□ Ego/Ja – obszar w pełni świadomy, adaptujący psyche do
środowiska zewnętrznego.
□ Persona – adaptuje jednostkę do rzeczywistości społecznej
(zewnętrznej); to psychiczna „maski”, kształtująca się w zderzeniu z
oczekiwaniami zewnętrznego świata.
□ Dusza – adaptuje jednostkę do rzeczywistości wewnętrznej podmiotu;
jest przeciwieństwem i dopełnieniem persony.
□ Nieświadomość indywidualna – zawiera materiał oderwany od pola
świadomości jednostki.
□ Nieświadomości zbiorowa – nieświadomy obszar wspólny wszystkim
ludziom.
3
Psychoanaliza według Junga
○ Początkowo Jung był wiernym uczniem Freuda. Zafascynowały go analizy
marzeń sennych i koncepcja nieświadomości jednostkowej. Podobno podczas
ich pierwszego spotkania rozmawiali bez przerwy przez 13 godzin. Jung nie
był w stanie zaakceptować wszechobecnego biologizmu w pismach Freuda.
Freud z kolei miał Jungowi za złe wycieczki w stronę mistyki, zauroczenie
parapsychologią i gnozą.
○ Koncepcję nieświadomości, w ujęciu Freuda zarezerwowaną dla jednostki,
Jung poszerzył o pojęcie nieświadomości zbiorowej. To termin dość
zagadkowy, będący magazynem, w którym zgromadzone są ślady pamięciowe
po przeszłych pokoleniach ludzi i zwierząt. Nie są to konkretne wspomnienia,
ale pewne predyspozycje, struktury, schematy, za pomocą których możemy
interpretować otaczający nas świat. Nieświadomość zbiorowa to podłoże
struktury osobowości.
Archetypy
○ Archetypy – strukturalne elementy podświadomości kolektywnej
determinujące powtarzalność podstawowych motywów i obrazów
wyobrażeniowych, [elementy] ujawniające się w sztuce w postaci zbiorowej
jako symbole.
□ Cień – uosobienie zwierzęcej strony natury człowieka; jest
odpowiedzialny za pojawienia się w świadomości człowieka i w jego
zachowaniu treści nieakceptowanych społecznie;
□ Anima/Animus – kobiecy aspekt osobowości mężczyzny/męski
aspekt osobowości kobiety; funkcjonują jako zbiorowe wyobrażenie
kobiety lub mężczyzny, przyczyniając się m.in. do zrozumienia osób
płci przeciwnej;
□ Wielka Matka – symbol natury, zwłaszcza w jej namacalnym,
rzeczowym aspekcie, bogini-żywicielka, jedność życia i śmierci;
□ Ojciec – zawiera aktywność i agresję, dobitność i skuteczność ale i
niszczenie i destruktywność;
□ Stary Mędrzec – symbol pierwiastka duchowego, mądrości kultury,
uosobienie mędrca, duchowego przewodnika;
□ Jaźń – obraz pełni i doskonałości człowieka; archetyp jaźni stanowi
cel działań ludzkich, motywuje człowieka do dążenia ku pełni i
jedności; postacie takie jak Jezus Chrystus czy Budda stanowiłyby
przykład rozwiniętych wyobrażeń tego archetypu.
Wątpliwości budzi postawa polityczna Junga – w latach 30. jawnie popierał Hitlera.
Uważał, że SS zbawi naród niemiecki.
4
TREŚĆ ARTYKUŁU
PSYCHOLOGIA I TWÓRCZOŚĆ3
Psychologia a literatura
□ Jung wychodzi z założenia, że psychologię i literaturoznawstwo łączą wzajemne
relacje – obie nauki zajmują się „procesami duchowymi”.
„Dusza jest matką i siedliskiem zarówno wszystkich nauk, jak i każdego
dzieła sztuki”.
□ Wspomniane dziedziny łączą się ze sobą w dwóch aspektach – na literaturę można
spojrzeć zarówno z perspektywy dzieła, jak i osoby tworzącej.
□ Zatem dokonać można:
1) Analizy psychologicznej struktury dzieła sztuki.
Przedmiotem psychologicznej analizy jest dzieło sztuki, jako „produkt
skomplikowanych duchowych czynności, kształtowany w sposób
«zamierzony»”;
2) Analizy psychologicznych uwarunkowań artysty, czyli „duchowego
mechanizmu” twórcy.
Przedmiotem psychologicznej analizy jest „żywy człowiek o absolutnie
indywidualnej osobowości”.
□ Choć autora i dzieło łączy bliska, „intymna” zależność, nie da się wyprowadzić
naukowych wniosków łączących oba przedmioty rozważań. Dzieło literackie,
malarskie czy muzyczne to zjawisko zbyt skomplikowane, by mogła je wyjaśnić
psychologia twórcy.
□ Przykłady:
○ „Faust” Goethego:
W jednej ze scen tytułowy bohater krzyczy: Matki! – jak to dziwnie
brzmi! Nie wiemy, jak relacja Goethego z matką wpłynęła na kształt
jego dzieła.
○ „Pierścień Niebelunga” Wagnera (dramat muzyczny, z którego pochodzi
słynny temat „Valkiria”):
Nie jesteśmy w stanie stwierdzić na podstawie analizy dzieła, czy
Wagner miał skłonności do transwestytyzmu.
□ Podejście Junga jest specyficzne – mamy przed sobą psychologa, który wkracza na
grunt literatury i jednocześnie daje swojej własnej dziedzinie (psychologii)
ograniczony kredyt zaufania.
□ Akt twórczy to czynność złożona o wiele bardziej niż ludzkie instynkty czy refleksy.
Jung odrzuca koncepcję dzieła literackiego jako symptomu, przejawu kompleksów i
traum pisarza. Gdyby można było połączyć psychologicznie dzieło z autorem, „to
cała wiedza o sztuce pozbawiona własnego gruntu padłaby ofiarą psychologii, stając
się jej wyspecjalizowaną dziedziną”.
□ Konstytutywnym4 elementem literatury jest twórcza irracjonalność – twórczość
wyrasta z obszarów niedostępnych poznaniu, czyli z nieświadomości. Psychologia
(jako nauka badająca związki przyczyn i skutków) skazana jest na porażkę w
przypadku zabiegów racjonalizujących sztukę.
„Wszystkie zewnętrzne przebiegi można wyjaśnić przyczynowo, ale to, co
twórcze, co jest absolutnym przeciwieństwem zewnętrzności, nigdy nie da do
siebie przystępu ludzkiemu poznaniu. Zawsze pozwoli się tylko opisać jako
zjawisko, tylko przeczuwać, ale nie pojąć”.
Dwubiegunowość „Fausta”
Dla przypomnienia: „Faust” to dramat autorstwa Getego, pisany przez prawie
60 lat, wydany dopiero po śmierci autora. Tematem utworu jest zakład Boga
z Mefistofelesem o duszę tytułowego doktora Fausta. Faust ma ją oddać
diabłu, gdy zasmakuje pełni szczęścia i wypowie słynną frazę: „trwaj chwilo,
jesteś piękna”. Główna myśl książki: KAŻDY POPEŁNIA BŁĘDY.
Część I: Tytułowy bohater to uczony. Pod koniec życia dochodzi do wniosku,
że mimo wiedzy nie poznał prawdy o świecie. Wkracza w świat magii, próbuje
wywołać duchy. Po zawarciu paktu z Mefistofelesem zostaje odmłodzony i
uwodzi Małgorzatę – piękną, wierzącą czternastolatkę. Dochodzi do szeregu
toksycznych sytuacji: Faust truje matkę swojej Małgorzaty, zabija jej brata;
dziewczyna zachodzi z Faustem w ciążę, trafia do więzienia, a na końcu zabija
własne dziecko.
Część II: Zatracona zostaje linearność akcji. Faust swobodnie przemieszcza
się w czasoprzestrzeni. Pojawiają się wątki historyczne i mitologiczne (Faust
zostaje mężem królowej Sparty Heleny). W pewnym momencie bohater
decyduje się rozpocząć działalność na rzecz ogółu. Postanawia osuszyć
nadmorska depresję, by stworzyć miejsce dla nowego społeczeństwa, którym
będzie kierował. Dzięki temu czuje się spełniony i wypowiada słynne słowa:
7 Czyli poznawcze.
8 Freud się jedynie do nieświadomości jednostkowej, podporządkowanej biologicznym
instynktom.
8
„niedostrzegalne”. Twórczość w takim ujęciu to płód „arsenału patologicznych
fantazji”9.
„Sprowadzanie wizjonerskiego przeżycia do doświadczenia osobistego czyni to
przeżycie czymś nieistotnym i namiastkowym. Tym samym wizjonerska treść traci
swoją pierwotność, «prawizja» staje się symptomem, a chaos wyrodnieje w
zakłócenie psychiczne”.
Junga nie interesują powody, dla których ludzie sięgają po pióra. Czy pisanie
to jakaś sublimacja10, czy też kuglarska sztuczka (element „tour de passe-
passe”11), a może lek na egzystencjalne cierpienia? Tego typu dywagacje, z
gruntu Freudowskie, Jung uważa za drugorzędne.
Autor wskazuje, że Freudowska koncepcja odchodzi od psychologii dzieła i
prowadzi do skupienia się nad jednostkową psychologią pisarza12. Jung
stawia oba przedmioty rozważań na równi13. Sprowadzenie kwestii dzieła jako
odbicia psychiki autora to rażące uproszczenie.
9 W tym przypadku Jung ma rację. Weźmy na przykład „Boską komedię” – mimo iż można w
niej znaleźć dużo odniesień do biografii Dantego, dzieło jest syntezą myśli średniowiecznej –
nie odbiciem psychiki Alighieriego.
10 Sublimacja (sublimis – „wyniosły”) – jeden z mechanizmów obronnych znanych w
„Wirtualnym odbiorcy”.
23 „Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo” to książka autorstwa
tłumaczy dlaczego człowiek, który opuścił Litwę w wieku 25 lat, przebywający w Rosji, we
Włoszech, w Niemczech i we Francji (gdzie miał styczność z wieloma literackimi i
13
Stereotypowy angielski dżentelmen, Janusz z kwejka czy emerytowany niemiecki
turysta – każda z tych postaci posiada specyficzną psychologię, która nie jest
wyłącznie kwestią osobistą, nie można jej wywieść z jednostkowej biografii. To
pewna forma, w ramach której istniejemy w społeczeństwie – forma wyrażenia danej
jednostki. To kwestia kolektywna26 – nie osobowa. Twórca „jako osoba może mieć
swe nastroje, chęci i własne cele, natomiast jako artysta jest «człowiekiem» w
wyższym znaczeniu – człowiekiem kolektywnym, który przenosi i kształtuje
działającą nieświadomie duszę ludzkości”.
Czym jest więc opus magnum – wielkie dzieło? Jung przyrównuje je do snu, który
nigdy nie jest jednoznaczny i wymaga interpretacji. „Jeżeli ktoś przeżywa we śnie
trwogę, to albo za bardzo się boi, albo za mało; jeśli komuś śni się stary mędrzec, to
albo sam zbytnio poucza, albo potrzebuje nauczyciela”. Zatem najlepszym
sposobem na zrozumienie dzieła, szansą na sięgnięciem płaszczyzny praprzeżycia,
jest dla czytelnika spojrzenie na nie oczami artysty, by „przyzwolić mu, aby
kształtowało go tak, jak kształtowało pisarza”.
Jung określa, czym jest praprzeżycie dla twórcy: „dotknięcie duchowej głębi, od
której jeszcze nie oddzieliła się żadna jednostka w samotność świadomości, aby
wkroczyć na pełną cierpień drogę błędu; tej głębi, w której jeszcze wszyscy objęci są
tą samą oscylacją, dzięki czemu odczucia i działania jednostki sięgają jeszcze
całości ludzkości”.
Praprzeżycie to także „participation mystique” – doświadczenie mistyczne. Akt
twórczy jest doznaniem niezwykle tajemniczy, bo – patrząc na temat w Jungowskim
ujęciu – przeżywa je nie jedna osoba, ale cała zbiorowość (oczywiście na
płaszczyźnie zbiorowej nieświadomości). To dlatego osobowość autora jest
czynnikiem, który nie wyjaśnia dzieła twórcy.