PODZEMNI RADOVI 19 (2011) 75-82 RUDARSKO-GEOLOKI FAKULTET BEOGRAD

UDK 62 YU ISSN 03542904

Pregledni rad

PRIMENA KOMPOZITNIH MATERIJALA U NAFTNO INDUSTRIJI

Trifunovi Prvoslav1
Saetak: Najee korieni kompoziti za izradu primarnih i sekundarnih konstrukcija u naftnoj industriji izraeni su od epoksidne, fenolne ili polimerne matrice u kombinaciji sa staklenim, ugljeninim ili aramidnim vlaknima. Za proizvodnju rajzera koriste se termo-plastini polimeri (polietilen, polivinildenefluorid, poliamidi) koji se obmotavaju oko eline armature rajzera. Polimer moe biti ojaan staklenim ili ugljeninim vlaknima. Umesto termo-plastinih polimera, moe se upotrebiti epoksidna matrica ojaana ugljeninim vlaknima. Glavni izazov u ovoj sferi primene kompozitnih materijala lei u iznalaenju polimera ija radna temperatura prelazi 120C, kao i u potpunom izbacivanju eline armature. Za izradu cevnih sistema za transport fluida i rezervoara za skladitenje istih, najee se koriste GRP (glass re-inforced plastic) kompoziti, koji su poznati i kao fiberglas kompoziti. Ovi kompoziti su izraeni od standardne plastine matrice ojaane staklenim vlaknima. Plastina matrica u GRP kompozitima je najee izraena od epoksidne smole (GRE cevi) ili vinilestera (GRVE cevi), a ree od poliestera. Dalji razvoj ove tehnologije doveo je do izrade hibridnih kompozita: termo-plastine cevi ojaane GRE kompozitom i RTP (re-inforced thermoplastic pipe) termo-plastine cevi ojaane staklenim, aramidnim ili ugljeninim vlaknima. Izazov u proizvodnje buaih cevi od kompozita je proizvodnja cevi veih prenika. Proizvodni tubinzi obino se izrauju od GRE cevi ili GRE cevi ojaanih ugljeninim elikom. Budunost kompozitnih tubinga lei u nalaenju epoksidnih smola koje mogu da odravaju radnu sposobnost tokom buenja i na temperaturama znatno viim od 100C. Sekundarne konstrukcija koje se koriste u naftnoj industriji proizvode se od epoksidne, vinilesterske ili fenolne matrice u kombinaciji sa staklenim vlaknima. Kljune rei: kompozitni materijali, naftna industrija, primarne i sekundarne konstrukcije

1. UVOD
Sa ciljem da se odgovori sve veim tehnikim, tehnolokim i ekonomskim zahtevima koje naftna industrija namee u smislu iznalaenja novih tehnologija i materijala za izradu raznih konstrukcija, sve vie do izraaja dolazi upotreba savremenih kompozitnih materijala. U naftnoj industriji kompozitni materijali su nali primenu za izradu sekundarnih konstrukcija, kao to su: podne reetke, hodne staze platformi, rukohvati stepenita i dr. U smetajnim modulima platformi, ovi materijali nalaze primenu za izradu rezervoara, cevovoda, zidova, vatrostalnih obloga itd. Na primer, na platformi
1

Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geoloki fakultet, uina 7, 11000 Beograd, Srbija, E-mail: trifp@rgf.bg.ac.rs

76

Trifunovi P.

"Amoco Davy" na Severnom moru u upotrebi se nalazi oko 16 t kompozitnih materijala za ove namene (Composites for the Offshore Oil and Gas Industry, 1999). Zbog irokog dijapazona osobina koje kompozitni materijali pokazuju, sve je vei interes za primenu kompozitnih materijala i za izradu primarnih konstrukcija, kao to su: buae cevi, cevni sistemi za transport fluida, rajzeri (eng. "riser") i dr. Jedna od interesantnih sfera primene ovih materijala je i za izradu proizvodnih instalacija na naftnim platformama. Takve konstrukcije imaju zadovoljavajuu vrstou, lake su za instalaciju zbog male mase, a ivotni vek im je dui zbog otpornosti na koroziju.

2. KOMPOZITNI MATERIJALI ZA IZRADU PRIMARNIH KONSTRUKCIJA

Zbog posebno povoljnog odnosa "vrstoa-masa", kompozitni materijali su nali iroku primenu za proizvodnju primarnih konstrukcija u naftnoj industriji i to za: izradu rajzera, izradu buaih cevi i tubinga, izradu rezervoara i cevnih sistema za transport fluida.

2.1. Rajzeri od kompozitnih materijala

Rajzere karakterie veliki obim i masa cevi, to moe da bude ograniavajui faktor pri izboru vrste buaeg postrojenja, pogotovo na mestima gde je dubina vode velika (preko 1000 m). Zbog toga su rajzeri izgraeni od kompozitnih materijala idealan supstituent eliku, zbog posebno povoljnog odnosa "vrstoa-masa". Prema studiji amerike kompanije "Chevron", cevi identine duine izraene od kompozita i od elika, pri istim hidrostatikim pritiscima, imaju istu otpornost na gnjeenje, i ako je razlika u masi ak 65% u korist cevi od kompozitnih materijala. Upravo zbog toga, prva istraivanja na polju izrade rajzera od kompozitnih materijala datiraju jo iz 1979. godine, kada su "Aerospatiale" i "Institut Francais du Petrole (IFP)" izveli pionirski zahvat i proizveli cev prenika 10,2 cm, otpornosti na pritisak fluida od 103,42 MPa (Composites World, 2008). Za proizvodnju rajzera najee se koriste termo-plastini polimeri (polietilen, polivinildenefluorid, poliamidi), koji se obmotavaju oko eline armature rajzera. Zbog svoje otpornosti na koroziju, polimer predstavlja odlinu izolaciju i titi rajzer od nagrizajue korozije. Ukoliko je polimer ojaan staklenim ili ugljeninim vlaknima, moe da primi deo aksijalnih i transverzalnih optereenja sa eline armature. Ovako dizajnirani rajzeri su fleksibilni i mogu da se koriste na moru pri dubinama vode do 800 m, pritiscima od 35 MPa i temperaturama od 120C. Glavni izazov u ovoj sferi primene kompozitnih materijala lei u iznalaenju polimera ija radna temperatura prelazi 120C, kao i u potpunom izbacivanju eline armature. U odreenim varijantama, umesto termo-plastinih polimera, moe se upotrebiti epoksidna matrica ojaana ugljeninim vlaknima. Ekonomska isplativost upotrebe kompozitnih materijala za izradu rajzera je posebno naglaena na projektima gde je voda ekstremno duboka (Lucas et al. 2009).

Primena kompozitnih materijala u naftnoj industriji

77

Rajzeri se spajaju specijalnom MCI (metal-to-composite interface) spojnicom koja se najee izrauje od elika ili titanijuma, dizajniranom tako da moe da prenosi optereenja sa tela kompozitnog rajzera na metalnu spojnicu i obrnuto, kako je to dato na slici 1.

Slika 1 - MCI spojnica od titanijuma na krajevima rajzera od kompozita

Kompanija "ABB Vetco Gray" je razvila jedinstven model MCI spojnica za rajzere za operacije buenja. Metalna cev se prevlai filamentom od kompozitnog materijala (epoksidne matrice i armature od ugljeninih vlakana). Na krajevima tako dobijene cevi postavlja se metalna/titanijumska spojnica. Proizvodni rajzeri izraeni od kompozitnih materijala se najee pojavljuju kao CC (catenary composite) rajzeri (slika 2).

Slika 2 - Kompozitni rajzer za povezivanje aktivne buotine na proizvodnu jedinicu "Heidrun" platforma, Severno more, 2001.godina

Kompanija "ABB Offshore Systems" proizvodi visoko-kvalitetne CC rajzere od ugljeninih vlakana i termo-plastike. Njihovi rajzeri ne gube radnu sposobnost ni pri protoku fluida temperature od 160C, pritiscima od 50 MPa i dubinama vode od 2000 m.

2.2. Cevni sistemi za transport fluida i rezervoari od kompozitnih materijala

Za izradu cevnih sistema za transport fluida i rezervoara za skladitenje istih, najee se koriste GRP (glass re-inforced plastic) kompoziti, koji su poznati i kao

78

Trifunovi P.

fiberglas kompoziti. Ovi kompoziti su izraeni od standardne plastine matrice ojaane staklenim vlaknima. Plastina matrica u GRP kompozitima je najee izraena od epoksidne smole (GRE cevi) ili vinilestera (GRVE cevi), a ree od poliestera. Namotavanje staklenih vlakana kod GRE cevi vri se u jednom smeru, pod konstantnim uglom, to se vidi na slici 3.

Slika 3 - GRE cev postupak namotavanja staklenih vlakana

GRE cevi se odlikuju: velikom korozionom stabilnou (nisu potrebni premazi), velikom vrednou odnosa "vrstoa/masa" (znatno veim nego kod elika), malom masom (1/6 mase ekvivalentne cevi od elika, 1/10 mase ekvivalentne cevi od betona), neprovodnou elektriciteta, dimenzionalnom stabilnou, hemijskom inertnou, glatkim povrinama cevi. Radni pritisak se kree u irokom dijapazonu od atmosferskog do 40 MPa. Maksimalna radna temperatura je neto via od 100C (oekuje se napredak u proizvodnji epoksidnih smola otpornih na temperature do ak 160C) (Fiberglass Pipe Design, 2006). GRP kompoziti nali su veliku primenu i za izradu stacionarnih rezervoara, raznih prenika i visina, koji se koriste za skladitenje vode, glikola, otpada i dr. (slika 4).

Slika 4 - GRP rezervoari za skladitenje

Dalji razvoj ove tehnologije doveo je do izrade hibridnih kompozita: termoplastine cevi ojaane GRE kompozitom i RTP (re-inforced thermoplastic pipe) termoplastine cevi ojaane staklenim, aramidnim ili ugljeninim vlaknima. Prednost hibridnih kompozitnih sistema je u tome to su fleksibilniji, te se mogu namotavati na bubnjeve. Zato se osim za izradu cevnih sistema za transport fluida, koriste i za cevne sisteme za operacije buenja (Cadei, 1998).

Primena kompozitnih materijala u naftnoj industriji

79

2.3. Buae cevi i tubing od kompozitnih materijala

Ove cevi su poznate pod nazivom CDP (composite drill pipe). Karakteriu se relativno malom masom i znatno veom otpornou na torziona naprezanja u odnosu na eline buae cevi. Kompanija "Lincoln" proizvodi buae cevi od kompozitnih materijala za horizontalno buenje, izraene od kombinovanih ugljeninih i staklenih vlakana u epoksidnoj matrici (slika 5). Koriste se za buenje uskih, tzv. "slim", buotina. Fleksibilne su i lake za upotrebu. Konektori na krajevima cevi, muki i enski, su standardni API konektori presvueni kompozitnim materijalom to omoguava povezivavanje sa elinim cevima, po potrebi (Composites World, 2008).

Slika 5 - Kompozitne buae cevi poloene na platformi

Izazov u segmentu proizvodnje primarnih konstrukcija od kompozitnih materijala je u izgradnji buaih cevi veih prenika, koje su u mogunosti da odgovore zahtevima dinamine sredine kao to je buenje. Posebno aktivan na tom polju je "U.S. Department of Energy (DOE)", koji ve dugi niz godina finansira pilotprojekte u ovoj oblasti. Fleksibilne GRE i RTP cevi se mogu namotavati na bubnjeve, a koriste se kod buenja posebno na ERD (extended reach drilling) projektima i horizontalnim sekcijama buotina. Kompozitni materijali se koriste i za izradu tubinga za proizvodnju fluida iz leita i injektovanje vode za pospeenje proizvodnje. Izrauju se od GRE cevi ili GRE cevi ojaanih ugljeninim elikom. Budunost kompozitnih tubinga lei u nalaenju epoksidnih smola koje mogu da odravaju radnu sposobnost tokom buenja i na temperaturama znatno viim od 100C.

3. KOMPOZITNI MATERIJALI ZA IZRADU SEKUNDARNIH KONSTRUKCIJA

Kompozitni materijali su nali iroku primenu i za izradu sekundarnih konstrukcija u naftnoj industriji, kao to su: smetajni moduli, rukohvati podnih reetki, hodne staze platformi, konstrukcije za zatitu od vatre i eksplozije i dr.

80

Trifunovi P.

U zavisnosti od namene ovi elementi se proizvode obino od epoksidne, vinilesterske ili fenolne matrice u kombinaciji sa staklenim vlaknima. Epoksidne matrice se odlikuju dobrim mehanikim svojstvima i koriste se kada jeftinije poliesterske matrice ne mogu postii oekivanu radnu sposobnost. Vinilesterske matrice imaju dobru vrstou i hemijska svojstva. Fenolne matrice se odlikuju dobrom otpornou na toplotu i imaju malu emisiju toksinih isparenja u kontaktu s vatrom. Upotreba kompozitnih materijala u ove svrhe je opravdana, jer konstrukcije poseduju veliku otpornost na koroziju, imaju malu masu, lako se montiraju, povean je stepen sigurnosti na radu itd. Neki primeri upotrebe kompozitnih materijala za izradu sekundarnih konstrukcija u naftnoj industriji dati su na slikama 6-10.

Slika 6 - Obina gazita

Slika 7 - Ojaana gazita

Slika 8 - Gazita za velika optereenja

Slika 9 - Stepenite

Slika 10 - Razliiti tipovi profila od fiberglasa

Podne reetke - gazita se najee izrauju od staklenih vlakana i fenolne matrice, zbog otpornosti na toplotu, ali se moe koristiti i epoksidna matrica koja ima bolja mehanika svojstva. Prednosti ovako izraenih konstrukcija je u njihovoj dobroj otpornosti na sve korozivne materije i hemikalije, maloj masi, lakoj instalaciji, poveanoj sigurnosti na radu, lakom odravanju. Na slici 11 dato je postrojenje za gaenje poara (Marakaibo, Vencuela), gde su eline instalacije zamenjene fiberglas cevima "Green Thread 150/250", kompanije "Smith Fiberglass".

Primena kompozitnih materijala u naftnoj industriji

81

Slika 11 - Zamena elinih instalacija cevima od fiberglasa u zalivu Marakaibo

4. ZAKLJUAK
Danas sve vie do izraaja dolazi upotreba savremenih kompozitnih materijala u naftnoj industriji. Njihovom upotrebom se smanjuje masa konstrukcija i do 80%. Kompoziti se ve uveliko koriste za proizvodnju cevnih sistema za transport fluida, sudova pod pritiskom, buaih cevi i njihovih spojnica, rezervoara za skladitenje fluida, rajzera, cevi za "coiled drilling" postrojenja, pregrada na platformama za zatitu od vatre i dr. U naftnoj industriji je jako znaajna upotreba ugljeninih vlakana kao armaturnih elemenata pri izradi kompozita zbog njihove visoke vrstoe. Prema istraivanjima kompanije "Spencer Composites Corp." iz 2009. godine, upotreba kompozita za izradu primarnih struktura u naftnoj industriji bi trebala u skorijoj budunosti da dostigne: 67-74,5 kg/m za rajzere za operacije buenja; 15-18 kg/m za proizvodne rajzere; 9-10,5 kg/m za "choke" i "kill" vodove; 3-7,5 kg/m za pomone vodove. Osnovne prednosti upotrebe kompozitnih materijala u odnosu na konvencionalne elike su: smanjenje mase primarnih i sekundarnih konstrukcija, uvoenje novih tehnologija (npr. ugraivanje provodnikih infrastruktura u buae cevi), bolje fiziko-hemijske osobine (otpornost na koroziju, otpornost na izvijanje), dui ivotni ciklus konstrukcije (npr. u roku od 25 godina ugljenina vlakna izgube 210% poetne vrstoe), laka instalacija konstrukcije, poveana sigurnost na radu, minimalno odravanje. Dalja istraivanja i razvoj u segmentu upotrebe kompozitnih materijala u naftnoj industriji se usmeravaju na pronalaenje novih kompozita boljih fizikih i tehnikih karakteristika, za poveane radne temperature i pritiske, ali bez znaajnijeg poveanja cene izrade.

NAPOMENA
Ovaj rad je proistekao iz Projekta br.33029 koji je finansiran sredstvima Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije.

82

Trifunovi P.

LITERATURA
[1] [2] [3] [4] [5] Cadei, J., (1998): Design of Structural Composites, MSP Maunsell, Kent (UK), pp. 125-178. Lucas, E.F., et al., (2009): Polymer science applied to petroleum production, Pure Appl.Chem., Vol.81, No.3, pp. 473-494. Composites for the Offshore Oil and Gas Industry: Design and Application, Professional Engineering Publishing Limited, John Wiley and Sons, London (UK), 1999, p. 32-61. Composites World, Carbon Fiber 2008 Conference highlights, Charleston, 2008. Fiberglass Pipe Design (M45) (Awwa Manual), American Water Works Association, Denver (USA), 2006, pp.76-92.