ANKARA

NVERSTES

SYASAL

BLGLER

FAKLTES

YAYINLARI

NO;

569

BELGELERLE TRKYE KTSAT POLTKASI

1. CLT (1929-1932)
Bilsay K U R U

ANKARA

NVERSTES

SYASAL

BLGLER

FAKLTES

YAYINLARI

NO:

569

BELGELERLE TRKYE KTSAT POLTKASI

1. BLM ( 1 9 2 9 - 1 9 3 9 ) 1. CLT
I

(1929-1932)

Bilsay K U R U

19 8 8

S B N 975 - 482 - 006 - 6

Copyright Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi 1988

ANKARA

NVERSTES

BASIMEV.

ANKARA,

1988

1929-59 Yllar arasndaki dnemi kapsayan

ktisat Politikasnn Resmi Belgeleri

1963'de Siya-

sal Bilgiler Fakltesi'nde yaynlanmt. Az sayda baslan bu kitap zamanla tkendi. Yeniden basmaya, yenilemeye giriilemedi. O gnlerde, Trkiye ekonomisinin yakn tarihi diyebileceimiz 1929-59 dnemi zerine yaplm almalar ok deildi. 1963'den bu yana birok deerli aratrma yapld, yaynland. Zamanla, bu dnemi daha iyi deerlendirebilecek duruma gelmi saylrz. Bu kitap dizisi ile 1929-59 dnemine yeniden dnyoruz. 1963'de baslan kitabn kapsamn epeyi geniletiyoruz. Fakat, dnemle ilgili tm iktisat politikas belgelerini bulup yaynlamak gibi iddial bir amacmz yok. Bu almada, esas olarak T B M M tutanaklarndaki belgelere dayanyoruz. Ana kaynak, iktisat politikas kararlarna ynelen komisyon (encmen) almalar ve Meclis Genel Kurul grmeleridir. Yasama organnda iktisat politikas oluturulurken hangi gerekelerin ve dncelerin ortaya ktn, oradaki tartmalarn niteliini ve llerini saptamaya alyoruz. ktisat politikasnn stratejik izgilerinin iziliini, bunlarn siyasal temsilin erevesi iinde nasl grlm, konuulmu olduunu izlemek istiyoruz. Belgelerin farkl kaynaklara deil de, bu ana kaynaa dayanmas, iktisat politikalarn bir sreklilik bilmemizi de salyor. 1929-59 dneminin belgeleri dneme blnerek yaynlanacaktr. Her dnem birka kitaba smaktadr. lk dnem olan 1929-39 yllar siyasette tek parti dnemidir. Bu bakmdan, politika tartmalarnn TBMM'nden nce Parti'de yapld, kararlar oluturulduktan sonra konularn Meclis'e getirildii dnlebilir. ktisat politikas asndan, bu dnceyi dorulayacak bilgiye bir lde sahibiz. Parti tutanaklar elimizde bulunmuyor. da bulunup yaynlanacaktr. Bugn iin, iktisat politikasnn Belki bir gn bunlar eldeki tek iinde izleye-

dzenli ve srekli

kayna T B M M tutanaklardr. Hatta, Meclis'teki almalarn Parti'de yaplm olanlardan daha geni ve ayrntl olduu kabul edilebilir. zellikle ekonomi ile ilgili birok yasann tm ve ayrnts zerinde bunu byle kabul etmek daha gereki olacaktr. Ayrca, TBMM'nde szalp gr bildirenlerin, Parti'deki dncelerini yinelemi olduklar dnlebilir. ekonomi ile ilgili konularda phesiz, yaplm Meclis'ten nce grmeleri Parti'de yaplm olan konularn baz "kapal devre" tartmalar orada kalm olabilir. Bununla birlikte, TBMM'nde olan grmeler ve komisyon almalarnn rnleri yeterince berraktr.

Bir dnemi bilimsel olarak deerlendirebilmek iin, yneticilerinin ve szclerinin, hatta eletiricilerinin gznden izlemenin yeterli olmad bilinen bireydir. Bu gerek, zellikle yakn dnemlerin aratrmalarnda resmi belgelerin nemini azaltmyor. En kapsaml aratrmalar bile kopukluklardan kanamadklar zaman zayf kalyorlar. Resmi belgelerin dzenli ve sistematik oluu, zayflklar giderebilecek bir niteliktir. Ayrca, resmi grlerin kalplarn ve snrlarn tasa da, resmi belgeler yer yer zel aratrmalar iin yeni ipular veriyor. Bu almada iktisat politikas kapsamna giren tutanaklar ve komisyon raporlarn tam metin olarak deil, nemli grdmz blmleri ile yaynlyoruz. Bugnn okuyucusuna ve iktisatsna bir btnlk ve kolaylk salayabilmek iin, paralar ayklamak gerekiyor. Yine de

 V
gnmzn ilgi alanlar ile baklrsa ayrnt gibi grnen belgelere rastlanabilir. Bugnn

okuyucusunu zorlayacak olan bir baka ey, o dnemin Trke kalplarnn ve szcklerinin farklldr. Bu, yer yer bir yabanc dil derecesinde zorluk yaratabilir. Bu zorluk 1929 ve sonraki birka yl iin daha fazladr. Ama bunlar amak, konuya nem veren ve snan okuyucu iin zor deildir. ktisat politikasnn kapsam geni tutulmutur. Siyaset ve ynetim alannn baz ilerini ve sorunlarn, zellikle I930'lu yllarda iktisat alanndan ayr inceleyemiyoruz. lke ynetimi ile ekonominin ynetimi arasnda sk balar var. lkenin i ileri ile d ileri yer yer ekonomi ile iie grnyor. Bunun gibi, teknik ve mhendislik sorunlar ile ekonominin sorunlarn da ayrmamak gerekli oluyor. ktisat politikasnn kapsamn byle geni tutuumuz, bir ynden de I930'lu yllarn Trkiye'de bir ekonomide cihazlanma dnemi oluundan ileri geliyor. Ekonomide cihazlanma, araylar ve zmleri ile ve bir btn olarak bu dnemin en belirgin ynlerinden birisidir. I930'lu yllarn gelimeleri iinde ekonomi bir ana eksen gibidir. Ynetimin ve teknik alanlarn sorunlar bu eksenle balantldr. almann hazrlan ve yaynlanna emek ve destek verenlere kran Siyasal Bilgiler Fakltesi Ktphane TBMM Mdr ibrahim Gler ile Ktphane Ktphane ve dokmantasyon Blmnn deerli borluyum. alanlarna.

yneticilerine ve alanlarna burada okuma ansna kavubasmndaki niver-

ncelikle teekkr etmek isterim. 1932 Ylnn Kanunu hazrln ynetmi olan Sayn Mehmet Ali Dapnar'a, verdii deerli bilgilerin yansra, tuumuz yasa gerekesi iin, dostum Atill malar iin teekkr emekleri iin, hepsinin adn snda teekkr ederim. Birka yldr sren bu almadaki destek, sabr ve zveri paynn by ise eim angr ile yardmclarna titiz fotoraf al-

ediyorum. Bu kitabn ayr bir ustalk gerektirmi olan Sayn

ayr ayr yazma ansndan yoksun kaldm Ankara

sitesi Basmevi'nin alanlarna,

Faruk nar ile Sayn Necati Demirboa'nn ah-

Sevim ile kzlarm Umut ve Ayegl'e aittir. Bu kitap dizisi onlara armaandr.

Bilsay Kuru Temmuz 1988

 N D E K L E R

I. N S Z II. N D E K L E R III. S U N U IV. K O N U M A L A R ( G R L E R ) TRKYE CUMHURYET LE OSMANLI DYUNU UMUMIYES HAMLLERNN MMESSLLER

m V XXX! 1

A R A S I N D A A K T E D L E N M U K A V E L E N A M E N N T A S D K I N A DAR K A N U N LYHASI G R M E L E R 1.12.1928 (TBMM) Maliye Vekili Saraolu kr Bey (zmir) Hasan Bey (Trabzon) Mazhar Mfit Bey (Denizli) Ahmet Remzi Bey (Gaziayntap) Mazhar Bey (Aydn) Yusuf Kemal Bey (Sinop) Maliye Vekili Saraolu kr Bey TRKYE CUMHURYET RKET ARASINDA GRMELER: 28.1.l 929 (TBMM) Maliye Vekili Saraolu kr Bey C R A VE FLS K A N U N U VE T A T B K N A AT K A N U N L Y H A L A R I Z E R N E G R M E 18.4.1929 (TBMM) Adliye Vekili Mahmut Esat Bey (zmir) VLYETLERN I8.4.I929 UMUM (TBMM) DARES HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER: 13 13 14 14 15 LHYASI GRMELER 16 17 17 17 17 17 18 BORSALARI HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER 13 18 18 12 12 11 11 LE AMERKA FORD MOTR KUMPAN TASDKINA EKSPORTS DAR ENKORPOREYTET LYHASI 1 1 4 5 6 8 9 9

AKTEDLEN

MUKAVELENAMENN

KANUN

Dahiliye Vekili kr Kaya Bey (Mula) Mazhar Mfit Bey (Denizli) Emin Bey (Eskiehir) Mustafa eref Bey (Burdur) SEYRSEFAN D A R E S N N I3.5.1929 (TBMM) Hseyin Bey (stanbul) ktisat Vekili M. Rahmi Bey (fzmir) Hseyin Bey ktisat Vekili M. Rahmi Bey Besim Atalay Bey (Aksaray) ktisat Vekili M. Rahmi Bey ESHAM VE T A H V L T VE NUKUT I929 SENES B T E S H A K K I N D A K A N U N

I6.5.1929 (TBMM) Hasan Fehmi Bey (Gmane) Maliye Encmeni adna Ahmet Remzi Bey (Gazianyntap)

 V
Hasan Fehmi Bey Maliye Vekili Saraolu kr Bey 1929 SENES M U V A Z E N E 18.5.1929(TBMM) Maliye Vekili Saraolu kr Bey HARC TCARET DARES TEKLNE DAR K A N U N 28.5.1929(TBMM) Emin Bey (Eskiehir) Rasih Bey (Antalya) Hseyin Bey (istanbul) Maliye Vekili Saraolu kr Bey DEMRYOLLARI, LMANLAR VE SU LER N 240 M L Y O N LRALIK TAHSSAT VERLMES DARESNN VEKLET 22 22 H A K K I N D A K A N U N LYHASI LE DEVLET TEKLT VE VAZFELER HAKKINDAK BTESNN GRLMES 29.5.1929 ve 31.5.1929 (TBMM) Nafa Vekili Recep Bey (Ktahya) G M R K TARFE K A N U N U LYHASI G R M E L E R 1.6. 1929 (TBMM) Maliye Vekili Saraolu kr Bey Hasan Fehmi Bey (Kastamonu) Maliye Vekili Saraolu kr Bey Tahsin Bey (Aydn) Maliye Vekili Saraolu kr Bey Hasan Fehmi Bey (Gmane) Maliye Vekili Saraolu kr Bey H K M E T L E ARK D E M R Y O L L A R I RKET A R A S I N D A T A K A R R R E D E N T L F N A M E N N M Z A VE TEATS N M E Z U N Y E T FASI H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 1.6.1929 (TBMM) Nafa Vekili Recep Bey OSE VE KPRLER KANUNU LYHASI GRMELER 30 30 31 31 29 29 26 27 28 28 28 28 29 29 D E M R Y O L L A R I VE L M A N L A R U M U M KANUNUN TDL VE NAFIA LYHASI GRMELER: 21 21 21 22 22 UMUMYE (BTE) KANUNU GRMELER: 19 19 19 19

I042 N O . L U

2.6.1929 (TBMM) Nafa Vekili Recep Bey Emin Bey (Eskiehir) Nafa Vekili Recep Bey Emin Bey Nafa Vekili Recep Bey BAVEKL SMET P A A N I N 3.6.1929 (TBMM) RESCUMHUR G A Z MUSTAFA KEMAL P A A N I N MECLS AI N U T K U I . I I . I 9 2 9 (TBMM) BAVEKL SMET P A A N I N K O N U M A S I 9 . I I . I 9 2 9 (TBMM) BAVEKL SMET PAANIN PARAMIZIN KIYMETN YKSELTMEK N ALINACAK TEDBRLER KONUMASI

ZERNDE KONUMAbl: I2.I2.I929 (TBMM) Emin Bey (Eskiehir)

 V
MALYE VEKL S A R A O L U K R B E Y N A N A D O L U A J A N S I N A B E Y A N A T I 12.12.1929 M E N K U L KIYMETLER VE K A M B Y O BORSALARI H A K K I N D A K 1447 N O . L U K A N U N A K A N U N LYHASI G R M E L E R 20.2.1930 (TBMM) Bavekil smet Paa (Malatya) Maliye Vekili Saraolu kr Bey (Mula) Sleyman Srr Bey (Yozgat) Maliye Vekili Saraolu kr Bey BELEDYE K A N U N U LYHASI G R M E L E R 20.3.1930 (TBMM) Dahiliye Vekili kr Kaya Bey T R K Y E C U M H U R Y E T LE A M E R K A H K M E T A R A S I N D A A K T E D L E N T C A R E T VE SEYRSEFAN M U K A V E L E N A M E S N N TASDK H A K K I N D A K A N U N LYHASI 7.4. 1930 (TBMM) Emin Bey (Eskiehir) Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt Bey (zmir) Besim Atalay Bey (Aksaray) Zeki Bey (Diyarbekir) ( G R M E L E R N DEVAMI 12.4.1930) Maliye Vekili Saraolu kr Bey TTN jDARE MUVAKKATES HAKKINDAK KANUNA MZEYYEL KANUN LYHASI 52 53 54 54 54 56 57 57 GRMELER: 58 58 58 59
6 0

40 MZEYYEL 43 43 45 47 47 47 47 GRMELER 48 49 49 49 50

51

GRMELER I2.4.I930 (TBMM) Hseyin Bey (stanbul) Emin Bey (Eskiehir) Aaolu Ahmet Bey (Kars) Maliye Vekili Saraolu kr Bey Y O L M K E L L E F L E R N D E N A L I N A C A K MAARF VERGS H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 3.5.1930 (TBMM) Maarif Vekili Cemal Hsn Bey (Gmane) Ethem Bey (Samsun) I930 SENES M U V A Z E N E U M U M Y E (BTE) K A N U N U I7.5.1930 (TBMM) Maliye Vekili Saraolu kr Bey ( G R M E L E R N DEVAMI I8.5.I930) Tahsin Bey (Aydn) ktisat Vekili akir Bey (Edirne) Besim Atalay Bey (Aksaray) ktisat Vekili akir Bey (Edirne) DAHLYE VEKLET BTES G R M E L E R I9.5.I930 (TBMM) Dahiliye Vekili kr Kaya Bey DEVLET DEMRYOLLARI VE LMANLARI U M U M M D R L 22.5.1930 ve 24.5.1930 (TBMM) BTES GRMELER
6 2 6 2 6 2

62

 V
Nafa Vekili Recep Bey ARAZNN LYHASI KISA BR M D D E T Z A R F I N D A U M U M T A H R R N N CRASI LE Y E N V E R G A L I N M A S I N I N TEMN N T E C R B E L E R CRASI H A K K I N D A GRMELER 66 66 66 67 67 KIYMETLER KANUN ZERNDEN 62

29.5.1930 (TBMM) kr Bey (Bolu) Bte encmeni M.M. Ahmet Remzi Bey (Gaziantep) Selhattin Bey (Kocaeli) Maliye Vekili Saraolu kr Bey P U L L U K VS. N BR SERMAYE TESS H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 2.6.1930 (TBMM) ktisat Vekili akir Bey Rasih Bey (Antalya) ktisat Vekili akir Bey Mazhar Mfit Bey (Denizli) Rasih Bey NA O L U N A C A K OSE VE K P R L E R T A A H H D A T I N I N G E L E C E K SENEYE SRAYET H A K K I N D A LYHASI G R M E L E R 5.6.1930 (TBMM) Nafa Vekili Recep Bey TRKYE CUMHURYET LE ALMANYA HKMET ARASINDA AKTOLUNAN TCARET

68 68 68 69 69 69

70 70

M U K A V E L E N A M E S N N TASDK H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R : 7.6.1930 (TBMM) Hasan Fehni Bey (Gmane) ktisat encmeni Reisi Mustafa eref Bey (Burdur) ZRAAT BANKASI HAKKINDAK K A N U N A BAZI MADDELER TEZYLNE GRMELER 8.6.1930 (TBMM) Memet Fuat Bey (Kastamonu) Kemal Bey (Adana) smet Bey (orum) ktisat Vekili akir Bey Zamir Bey (Adana) ktisat Vekili akir Bey T T N NHSARI H A K K I N D A K A N U N LYHASI 8.6.1930 (TBMM) Hseyin Bey (stanbul) Hasan Fehmi Bey (Gmane) Reit Bey (Gaziantep) Maliye Vekili Saraolu kr Bey Hseyin Bey Maliye Vekili Saraolu kr Bey Hseyin Bey ( G R M E L E R N DEVAMI 9.6.1930) Maliye Vekili Saraolu kr Bey ^2 77 77 78 79
8 0 8 0

71 71 72 DAR K A N U N LYHASI 73 73 74 74 76 77 77

 X
Hseyin Bey Hasan Fehmi Bey Maliye Vekili Saraolu kr Bey Hseyin Bey Maliye Vekili Saraolu kr Bey MLL B A N K A L A R C A TEKL O L U N A C A K EKER RKETNE TRAKE VE A V A N S VERLMESNE DAR K A N U N LYHASI G R M E L E R 10.6.1930 (TBMM) ktisat Vekili akir Bey Emin Bey (Eskiehir) Aaolu Ahmet Bey (Kars) ktisat Vekili akir Bey Zamir Bey (Adana) Tahsin Bey (Aydn) Aaolu Ahmet Bey ktisat Vekili akir Bey Z R A A T M A K N E L E R N D E VE Z R A A T T E MSTAMEL MEVADI MTALE VE M U H A R R K E L E R MSTAHZARATI KMYEVYENN RSUMU HAKKINDAK KANUNUN BAZI TADL VE B A Z I M A D D E L E R TEZYL H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 10.6.1930 (TBMM) smet Bey (orum) ktisat Vekili akir Bey '. 88 89 89 LE 84 84 85 85 86 87 87 87 88 .' 82 83 83 83 84

MADDELERNN

C U M H U R Y E T M E R K E Z B A N K A S I H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R II.6.1930 (TBMM) Maliye Vekili Saraolu kr Bey T R K Y E D A H L N D E K F A B R K A L A R D A N STHSAL EDLECEK EKER, PETROL VE M T A K K A T I N D A N DAHL STHLK VERGS A L I N M A M A S I VE G M R K TARFE K A N U N U N U N " C ve D " F I K R A L A R I N I N TADL H A K K I N D A K A N U N L Y H A L A R I N I N 12.6.1930 (TBMM) Hasan Fehmi Bey (Gmane) ktisat Vekili akir Bey KBRT VE A K M A K NHSARI LETMESNN DEVRNE VE 10 M L Y O N D O L A R L I K STKRAZ DAR K A N U N LYHASI G R M E L E R 15.6.1930 (TBMM) Maliye Vekili .Saraolu kr Bey BAVEKL SMET P A A N I N MECLS TATLE G R M E D E N YAPTII K O N U M A 17.6.1930 (TBMM) BAVEKL SMET P A A N I N A N K A R A H U K U K M E K T E B N D E YAPTII K O N U M A 28.7.1930 BAVEKL SMET P A A N I N SVAS D E M R Y O L U N U N AILIINDA YAPTII K O N U M A 30.8.1930 SERBEST FIRKA LDER FETH BEYN ZMR'DEK K O N U M A S I 7.9.1930 104 95 93 92 92 92 AKDNE 695. M A D D E S N N 91 91 91 GRLMES 89 90

MLL P A R A N I N KIYMETN K O R U M A K N ALINMASI G E R E K E N CIL TEDBRLER S A L A M A K Z E R E T B M M ' N N RESCUMHUR T A R A F I N D A N T O P L A N T I Y A ARILII: 22.9.1930 (TBMM) Bavekil smet Paa ( G R M E L E R N DEVAMI 25.9. i930) Maliye Vekili Saraolu kr Fethi Bey (Gmane) Maliye Vekili Saraolu kr Fethi Bey Cell Bey (zmir) Remzi Bey (Sivas) Aaolu Ahmet Bey Maliye Vekili Saraolu kr Bey BAVEKL SMET P A A N I N TEKL ETT YEN H K M E T N P R O G R A M I N I N G R L M E S 2.10.1930 (TBMM) Bavekil smet Paa Fethi Bey Maliye Vekili Saraolu kr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey (Burdur) Mahmut Bey (Siirt) Bavekil smet Paa Fethi Bey Remzi Bey (Sivas) Bavekil ismet Paa R E S C U M H U R G A Z M. KEMAL P A A N I N MECLS AI N U T K U I.II.I930 (TBMM) 123 '. 113 114 115 117 117 119 120 122 122 123 i Bey Bey 106 106 107 107 109 110 '111 111 112 112 112

A M E R K A N TCARET MSTEARI Dr. J U L U S K L E N LE HAKMYET MLLYE G A Z E T E S N N YAPTII GRME 10,11.1930 ( A N K A R A ) L KTSAT MECLSNN AILIINDA KTSAT VEKL MUSTAFA EREF B E Y N YAPTII 3.12.1930 ( A N K A R A ) BAVEKL SMET P A A N I N T A S A R R U F VE YERL MALI HAFTASININ AILIINDA YAPTII I3.I2.I930 ( A N K A R A ) RESCUMHUR G A Z MUSTAFA KEMAL P A A N I N CHF ZMR VLYET K O N G R E S N D E K K O N U M A S I 28.1.1931 R E S C U M H U R G A Z MUSTAFA KEMAL P A A N I N ZMR T C A R E T VE S A N A Y O D A S I N D A YAPTII KONUMA 1.2.193L ( A N K A R A ) RAHM BEYN YAPTII K O N U M A I0.3.I93I KABOTAJ KANUNUNUN 3. MADDESNN TEFSR HAKKINDA YAPILAN GRMELER: 133 134 133 KTB 132 131 KONUMA 127 KONUMA 125 124

KNC MLL S A N A Y SERGSNN AILIINDA KTSAT VE T A S A R R U F CEMYET U M U M

5.3.I93I (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey (Burdur)

 X
M B A D E L E VE TEFVZ GRMELER 19.3.1931 (TBMM) Dahiliye Vekili kr Kaya Bey (Mula) TERKEDLM M A L L A R D A N AIK ARTIRMA LE) SATILAN G A Y R M E N K U L (TAINMAZ) O L A N L A R A B O R L A R I N I TEDYEDE ( D E M E D E ) K O L A Y L I K LYHASI GRMELER 2 I . 3 . I 9 3 I (TBMM) Bte Encmeni mazbata muharriri Ahmet Remzi B. (Gazi Antep) smet Bey (orum) Kemal Bey (Adana) Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey (ankr) PULLUK K A N U N U ZERNDEK 26.3.193I (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey T R K Y E LE E K O S L O V A K Y A A R A S I N D A AKTEDLM O L A N TCARET, VS. TASDK H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 26.3.1931 (TBMM) : 138 138 GRLMES 139 139 140 140 KONGRESNDE YAPILAN GRMELER 141 '. 141 142 142 143 143 144 144 144 144 145 145 146 147 147 147 147 148 148 NC BYK ktisat Vekili Mustafa eref Bey Y E N SMET PAA H K M E T P R O G R A M I N I N 9.5. I93I (TBMM) Bavekil smet Paa Srr Bey (Kocaeli) Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt Bey (izmir) CUMHURYET H A L K FIRKASI (ANKARA) I0-I8.5. I93I MUKAVELENAMESNN GRMELER 137 138 HAKKINDA KANUN TEKLF LE H A Z N E D E N TAKSTLE GAYR MENKUL MAL O R D U M E B U S U EVKET BEYN, EMVAL MLLYE VE M E T R U K E D E N MZAYEDE LE (MLL VE BEDELLER KANUN 136 136 137 137 137 ALMI 134 134 M U A M E L E L E R N N NTACI VE KAT TASFYES (KARILIKLI NFUS VE T A I N M A Z M L K DETRME LEMLERNN S O N U L A N D I R I L M A S I ) H A K K I N D A K A N U N LYHASI

GSTERLMES H A K K I N D A

SATIN

Veli Bey (anakkale) Sadettin Rza Bey (stanbul) Hasan Fehmi Bey (Gmane) Vasf Bey (zmir) Zamir Bey (Adana) Sadettin Rza Bey Emin Bey (Eskiehir) Dr. Ali Rza Bey (Denizli) Turgut Bey (Manisa) Emin Bey Recep Bey (Ktahya) Vasf Bey Recep Bey Bavekil smet Paa Hasan Vasf Bey (stanbul) ktisat Vekili Mustafa eref Bey Sadettin Rza Bey Alaaddin Bey (Ktahya)

 X
Halil Bey (Giresun) Hasan Bey (Kars) Maliye Vekili Abdlhalik Bey Sadettin Rza Bey Emin Bey Asm Bey (Kocaeli) Sadettin Rza Bey Nabi Bey (Gmane) Asm Bey Maliye Vekili Abdlhalik Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Hasan Fehmi Bey Bavekil smet Paa I . 6 . I 9 3 I . (TBMM) Nafa Vekili Hilmi Bey (Adana) Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey (Gmane) A R A Z VERGS K A N U N LYHASI G R M E L E R 20.6.193l (TBMM) Sait Azmi Bey (Kayseri) Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey 160 160 160
*

148 149 149 150 151 151 152 152 153 , 153 153 158 158 159 159 159

DEVLET D E M R Y O L L A R I NAATI LE LETME DARESN A Y I R A N K A N U N LYHASI G R M E L E R

Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey Refik evket Bey (Manisa)

Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey

160

161

161 162

Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey B N A RATLARI K A N U N LYHASI G R M E L E R 22.6.193I (TBMM) Ahmet Sreyya B. (Aksaray) Maliye Encmeni Reisi smet Bey Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey MUAMELE VERGS K A N U N LYHASI G R M E L E R 27.6.193I (TBMM) Rt Bey (Bursa) Sadettin Rza Bey (istanbul) Ahmet hsan Bey (Ordu) Emin Bey (Eskiehir) Hamdi Bey (Mersin) Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey H A Y V A N L A R VERGS K A N U N LYHASI G R M E L E R 29.6.193I (TBMM) Emin Bey (Eskiehir) Remzi Bey (Sivas) Emin Bey Emin Bey Rasih Bey 'Antalya)
P

162 162 163 163 164 164 165 165 165 165 165 167 167 167
167

167

Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey BNA VERGS K A N U N LYHASI G R M E L E R (Devam) 29.6.1931 Emin Bey Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey v

167

167

168 168 168

 X
1931 SENES BTE K A N U N U 14.7.1931 (TBMM) Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey Srr Bey (Kocaeli) Kzm P. (Diyarbekir) GRMELER 1 6 8 1 6 9 1 7

Hasan Fehmi Bey (Gmane) Srr Bey Muhittin Nami Bey (Mu) Srr Bey Enver Bey (Balkesir) Rt Bey (Bursa) Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey ( G R M E L E R N DEVAMI I5.7.I93I) D Y U N U U M U M Y E B T E S N N G R L M E S r-
a

171

172

171
1 7 3 1 7 4

175 176 176

Emin Bey Rasih Bey (Antalya) Mazhar Mfit Bey (Denizli)

c 1 7 6

176 176
1 7 7 1 7 7 1 7 7

Emin Bey Bavekil smet Paa Emin Bey Rt Bey Bavekil smet Paa KTSAT VEKLET BTESNN I6.7.I93I (TBMM) Srr Bey (Kocaeli) Remzi Bey (Sivas) Halil Bey (izmir)

GRLMES
1 7 8 1 7 8 1 7 8 1 8 6

( G R M E L E R N DEVAM I8.7.I93I) Rt Bey (Bursa) Hac Mehmet Bey (Ktahya) Emin Bey (Eskiehir)
ktisat V e k i l i Mustafa eref B e y ( B u r d u r )
1 8 4

185 186
187

T.C. LE SOVYET

SOSYALST

CUMHURYETLER

TTHADI

ARASINDA

AKTOLUNAN

TCARET 191 "1 192 192 192 192 193 193

VE SEYRSEFAN M U A H E D E S N N TASDK 22.7.193I (TBMM) Emin Bey Hariciye Vekili Dr. Tevfik Rt Bey Emin Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Mazhar Mfit Bey (Denizli)

HAKKINDA

KANUN

LYHASI

GRMELER

ktisat Vekili Mustafa eref Bey RESCUMHUR G A Z M. KEMAL P A A N I N MECLS AI N U T K U I . I I . I 9 3 I (TBMM) G R E S U N M E B U S U H A K K I T A R I K BEY VE 118 A R K A D A I N I N TEKLT I ESASYE K A N U N U N U N 95. M A D D E S N N TADL H A K K I N D A K A N U N TEKLFNN 2 8 . I I . I 9 3 I (TBMM) Hasan Fehmi Bey (Gmane) Halil Bey (zmir) KTSAD VE MAL V A Z Y E T Z E R N D E 28.11.1931 (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey Maliye Vekili Abdlhalik Bey GRMELER GRLMES .

194 194 194 195 195 197

XV
Mazhar Mfit Bey (Denizli) Emin Bey (Eskiehir) Hasan Fehmi Bey (Gmane) Ahmet hsan Bey (Ordu) ( G R M E L E R N DEVAMI 2 9 . l l . l 9 3 l ) Srr Bey (Kocaeli) Remzi Bey (Sivas) Rt Bey (Bursa) Tahsin Bey (Aydn) Hasan Vasf Bey (istanbul) 1 ktisat Vekili Mustafa eref Bey Besim Atalay Bey (Aksaray) ktisat Vekili Mustafa eref Bey B U H R A N (MLL KTSADYATI K O R U M A ) VERGS K A N U N LYHASININ G R L M E S 30.II.I93I (TBMM) 202 202 203 .. : SZL 203 203 206 203 203 Rahmi Bey (Sivas) Refik evket Bey (Manisa) Sadettin Rza Bey (stanbul) Maliye Vekili Abdlhalik Bey K A N U N U H A K K I N D A SUAL 7.12.1931 (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey Mahmut Esat Bey T T N MSTAHSLLERNN KTSAD VAZYET H A K K I N D A ZMR M E B U S U M A H M U T ESAT BEYN S Z L SUAL 10.12.1931 (TBMM) iktisat Vekili Mustafa eref Bey Mahmut Esat Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey BAVEKL KONUMA 12.12.1931 ( A N K A R A ) 22 T E M M U Z 1931 TARH VE 1873 N O . L U K A N U N A EK K A N U N LYHASI G R M E L E R 21.12.1931 (TBMM) Srr Bey (Kocaeli) smail Bey (ebin Karahisar) Raif Bey (Trabzon) K A A K I L I I N M E N VE T A K B N E DAR K A N U N LYHASI G R M E L E R 7.1.1932 (TBMM) Srr Bey (Kocaeli) Ahmet Saffet Bey (Elziz) Raif Bey (Trabzon) Ahmet hsan Bey (Ordu) Muhtelit Encmen Mazbata Muharriri Salhattin Bey (Kocaeli) .* 213 213 213 213 213 214 211 212 212 212 209 SMET PAANIN TASARRUF VE YERL MALI HAFTASININ AILIINDA YAPTII 206 207 208 209 ' 198 199 199 200 200 201 202 202 ; 197 197 198 198

ZMR M E B U S U M A H M U T ESAT BEYN KTSAT V E K L E T N D E N

 XV
KOCAEL M E B U S U SIRRI BEYN TEVK S A N A Y GRMELER 214 214 KANUNUNDAN STFADE LE BAZI GMRKSZ FABRKALAR O L A R A K ARAT YAI VE H N D S T A N CEVZ THAL E D E N VE K U L L A N A N H A K K I N D A K SUAL Z E R N E 20.2.1932 (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey TEVK S A N A Y BAVEKLET T E Z K E R E S N N 29.2. I932 (TBMM) Rt Bey (Bursa) Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Ahmet hsan Bey Zamir Bey (Adana) Rt Bey Mahmut Rasim Bey (Tekirda) KTSAT VEKL MUSTAFA EREF BEYN 3. MLL S A N A Y SERGSNDE YAPTII K O N U M A 1.5.1932 ( A N K A R A ) I7I0 N O . L U K A N U N U N 7. MADDESN DETREN K A N U N 5.5.1932 (TBMM) Refik evket Bey (Manisa) ktisat Vekili Mustafa eref Bey ( G R M E L E R N DEVAMI 7.5.I932) Ziraat Vekili Muhlis Bey (Ktahya) Refik evket Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Ziraat Vekili Muhlis Bey T A K A S K O M S Y O N U TEKL H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R I2.5.I932 (TBMM) Srr Bey Refik evket Bey ( G R M E L E R N DEVAMI I9.5.32) Kemal Zaim Bey (Konya) ktisat Vekili Mustafa eref Bey Refik evket Bey . Halil Bey (zmir) GRMELER 228 228 228 228 23.5.1932 (TBMM) Maliye Vekili Mustafa Abdlhalik Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Maliye Vekili M. Abdlhalik Bey ( G R M E L E R N DEVAMI 26.5.1932) Kitap Hsn Bey (izmir) Maliye Vekili M. Abdlhalik Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Refik evket Bey T T N NHSARI I932 SENES B T E S N N 26.5.1932 (TBMM) GRLMES 230 229 229 229 229 M U V A K K A T M U V A Z E N E VERGS H A K K I N D A K A N U N LYHASI 223 223 226 227 221 221 222 I '.. 219 219 220 221 LYHASI GRMELER 218 218 219 217 K A N U N U N U N 7. M A D D E S N N C FIKRASININ TEFSR H A K K I N D A 3/35 N O L U GRLMES 216 216 216 216 217 2I7 217

XV
Ahmet hsan Bey (Ordu) 230 230 1932 SENES BTES G R M E L E R 231 .' 231 231 232 232 232 232 232 233 233 233

Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey T U Z NHSARI U M U M M D R L N N 28.5.1932 (TBMM) Hasan Vasf Bey (stanbul) . . / . . . . Srr Bey Emin Bey (Eskiehir) Nuri Bey (Gazi Antep) Sleyman Srr Bey (Yozgat) Memet Bey (Ktahya) Gmrk ve inhisarlar Vekili Ali Rana Bey SPRTO VE SPRTOLU KLER NHSARI I932 SENES B T E G R M E L E R 28.5. 1932 (TBMM) Srr Bey Gmrk ve inhisarlar Vekili Ali Rana Bey DARLFNUN Emin Bey T.C. LE A M E R K A MTTEHT DEVLETLER A R A S I N D A A K T E D L E N KAMET TASDK H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 29.5.1932 (TBMM) Srr Bey Naci Paa (Cebelibereket) Hariciye Vekleti Vekili kr Kaya Bey KTSAD B U H R A N VERGS K A N U N U N A EK K A N U N LYHASI G R M E L E R 29.5.1932 (TBMM) Maliye Vekili M. Abdlhalik Bey SEFAN DARES 1932 SENES B T E S N N 30.5.1932 (TBMM) Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey brahim Alaettin Bey (Sinop) Srr Bey Ahmet hsan Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Remzi Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Srr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey 31.5.1932 (TBMM) Adliye Vekili Yusuf Kemal Bey (Sinop) Adliye Encmeni Mazbata Muharriri Salhattin Bey (Kocaeli) Vasfi Rait Bey (ebin Karahisar) ZMR M E B U S U M A H M U T ESAT BEYN K A N U N U L Y H A S I N I N NE DAR SUAL 1.6.1932 (TBMM) SAFHADA OLDUUNA ,. CRA VE FLS K A N U N U N U N TADLNE DAR K A N U N LYHASI G R M E L E R : GRLMES MUKAVELENAMESNN I932 SENES B T E G R M E L E R

29.5.1932 (TBMM)

233 233

234 234 234 235

235 235 236 236 237 237 238 239 240 240 240 240 241 241 242 243

244

 XV
ktisat Vekili Mustafa eref Bey . ktisat Encmeni Mazbata Muharriri Ali Rza Bey (Mardin) TRKYE'DE ECNEB TEBAASI T A R A F I N D A N YAPILMASI Y A S A K O L A N S A N A T L A R HAKKINDA 245 245 246 MUKAVELENN FESH LE 'IMPERIAL AND YAPILMI 244 244

K A N U N LYHASI G R M E L E R 4.6. 1932 (TBMM) Dahiliye Vekili kr Kaya Bey ktisat Encmeni Reisi Rahmi Bey (izmir) EASTERN TELGRAF KUMPANYAIYLA I N T E R N A T I O N A L C O M M U N I C A T I O N S LIMITED' RKETYLE BR M U K A V E L E YAPILMASI H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 9.6.1932 (TBMM) Remzi Bey (Sivas) ... .' KANUN 248 248 248 249 249 Dahiliye Vekili kr Kaya Bey LYHASI G R M E L E R II.6.1932 (TBMM) Refik evket Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Refik evket Bey Hasan Fehmi Bey 1932 SENES BTES N Y E N D E N T A N Z M EDLEN K A N U N LYHASI G R M E L E R 20.6.1932 (TBMM) Maliye Vekili M. Abdlhalik Bey Halil Bey (zmir) Refik evket Bey Srr Bey ( G R M E L E R N DEVAMI 21 .6.1932) Recep Bey (Ktahya) Srr Bey Recep Bey * DAHLYE VEKLET BTESNN 22.6.1932 (TBMM) Dahiliye Vekili kr Kaya Bey KTSAT VEKLET B T E S N N 23.6. 1932 (TBMM) GRLMES . GRLMES ' 260 260 264 264 267 267 267 268 , ' . 269 269 269 . . 269 270 256 260 260 ' 249 249 252 253 253 .. 246 247 247

ASKER F A B R K A L A R U M U M M D R L N E MTEDAVL SERMAYE VERLMESNE DAR

ktisat Vekili Mustafa eref Bey Hamdi Bey (istanbul) Srr Bey (Kocaeli) Vasf Bey (istanbul) iktisat Vekili Mustafa eref Bey Kitap Hsn Bey (zmir) ktisat Vekili Mustafa eref Bey MAARF VEKLET B T E S N N 25.6.1932. (TBMM) Refik evket Bey Maarif Vekili Esat Bey (Bursa) GRLMES

MLL M D A F A A VEKLET B T E S N N G R L M E S 26.6.1932 (TBMM) Milli Mdafaa Vekili Zeki Bey (Diyarbekir)

271 271

H A Z N E D E N TAKSTLE MAL SATINALMI O L A N L A R I N TAKST B E D E L L E R N N TECL H A K K I N D A K K A N U N A EK K A N U N LYHASI G R M E L E R 27.6.1932 (TBMM) Sleyman Srr Bey (Yozgat) Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey AY, EKER VE K A H V E T H A L T I N I N BR E L D E N DARES GRMELER 2.7.I932 (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey Halil Bey Recep Bey Halil Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey H K M E T E Z R A A T B A N K A S I N A M U B A Y A A ETTRLECEK B U D A Y H A K K I N D A K A N U N GRMELER 3.7.1932 (TBMM) Ziraat Vekili Muhlis Bey Emin Bey Srr Bey Ziraat Vekili Muhlis Bey Ziraat Vekili Muhlis Bey K A N U N U M A H S U S A L A R I N A T E V F K A N K U R U L M U O L A N L A R D A N M A A D A DEV LET SERMAYESYLE TESS EDLM VE EDLECEK FABRKALARN VE DEVLET TRAKLERNN VE KURULMASI M S A A D E Y E TAB VEYA M U K A V E L E Y E BALI O L A N F A B R K A L A R I N SURET DARES VE DEVLET SANAY OFS TEKL H A K K I N D A K A N U N LYHASi G R M E L E R 3.7.1932 (TBMM) Srr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Salhattin Bey (Kocaeli) Salhattin Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Salhattin Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey T R K Y E A F Y O N YETTRCLER SATI KOOPERATF H A K K I N D A K A N U N LYHASI G R M E L E R 3.7.I932 (TBMM) Srr Bey Emin Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Srr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Srr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Srr Bey Srr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey J '. 291 291 291 293 293 291 286 287 287 288 288 288 284 285 286 285 286 284 LYHASI Halil Bey (zmir) 274 277 275 HAKKINDA KANUN LYHASI T 273 273 273

278

279 282 282

289

289 289

293 293

293

293

ktisat Vekili eref Bey Srr Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey

293

294

294 294

 XX
Srr Be/ ktisat Vekili Mustafa eref Bey TRKYE SANAY KRED BANKASI TEKL HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER 294 .. 295 295 296 297 298 300 300 300 301 7.7.1932 (TBMM) ktisat Vekili Mustafa eref Bey Srr Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Hasan Vasf Bey Srr Bey Emin Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Emin Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Hasan Vasf Bey ktisat Vekili Mustafa eref Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Vasf Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Mazhar Mfit Bey Mazhar Mfit Bey Hasan Fehmi Bey Hasan Vasf Bey Vasf Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Hasan Fehmi Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey Kitap Hsn Bey 294 294

301 302 302 302 302 302 302 302

303

303

303 303 303 303

304

Kemal Turan Bey (sparta) ktisat Vekili Mustafa eref Bey

,. LYHASI

304

304 304

T R K Y E POSTA V A P U R C U L U U A N O N M RKET TEKL H A K K I N D A K A N U N GRMELER 9.7.1932 (TBMM) Hamdi Bey (Ordu) Srr Bey Kitap Hsn Bey Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey 27.7.1932 KTSAT VEKL MAHMUT CELL B E Y N T A M M 11 .9.1932 RESCUMHUR G A Z M. KEMAL P A A N I N MECLS AI N U T K U l . l l . l 9 3 2 (TBMM) I2.I2.I932

304 305 305 305

306

BAVEKL SMET PAANIN ZMR'DE YAPTII K O N U M A 307 308 312

BAVEKL SMET P A A N I N T A S A R R U F VE YERL MALI HAFTASININ AILIINDA YAPTII K O N U M A (ANKARA) 312 315 V. E N C M E N (KOMSYON) RAPORLARI Trkiye Cumhuriyeti ile Osmanl Dyunu Umumiyesi Hamillerinin Mmessilleri Arasnda Aktedilen Mukavelenamenin Tasdikine Dair I /299 no.lu kanun Lyihas Esbab mucibe (Gereke): Kabul tarihi: I . I 2 . I 9 2 8 I4.II.I928

1927 Mal senesi nihayetine kadar olan emanat adiye ve bte emanatnn Esbab mucibe: 12.5.1929 1/494 no.lu kanun lyihas

sureti tesviyesi

hakknda 315

Bte encmeni mazbatas: 1.6.1929

 XX
\ I /243 No. lu Mandra ve allar kanunu lyihas Esbab mucibe: I4.5.I928 Kabul tarihi: I5.3.I929; Kanun no: I3423 Motor 317 316

(Allar hakknda kanun) Trkiye Cumhuriyeti ile Amerikan Ford Motr Kumpani Eksportes Enikorporeytit ( American Ford Esbab mucibe: I2.I2.I928 Company Exports Inc.) irketi arasnda mnakit mukavelenamenin tadili hakknda I /296 no. lu kanun lyihas . Maliye encmeni mazbatas: 27.I2.I928 Bte encmeni mazbatas: 24.1.1929

ktisat encmeni mazbatas: I 2 . I . I 9 2 9

(T.C. Hkmeti ile Ford Motr Eksports Enkorporeytit irketi arasnda aktedilen tasdikine dair kanun) Esham ve tahvilt ve nukut borsalar hakknda I /350 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 25. 12.1928 ktisat encmeni mazbatas: 2I.3.I929 Maliye encmeni mazbatas: I3.5.I929 Kabul tarihi: I6.5.1929, Kanun no: I447

Kabul tarihi: 2.2.I929, Kanun no: I39I

mukavelenamenin 318

(Menkul kymetler ve kambiyo borsalar kanunu) Vilyetlerin umumi idaresi hakknda I /352 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 9.1.1929 Muhtelit encmen mazbatas: 2I.3.I929 Kabul tarihi :18.3.1929, Kanun no: I426 (Vilyet idaresi kanunu) Harici ticaret dairesi tekiline dair I /333 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 10.1. I929 Esbab mucibe: I 7 . I . I 9 2 9 (mha edilen evrak nakdiye miktarnn tesbitine dair kanun) statistik tekilt hakknda I /35I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I.5.I929 Kabul tarihi: I.2.I930, Kanun no: I554 325 Kabul tarihi: 23.3.1929, Kanun no: I408 . 324 mha edilen evrak naktiye miktarnn tesbiti hakknda I /347 no.lu kanun lyihas 323 321

(statistik Umum Mdrlnn salhiyet ve vazifeleri hakknda kanun) I /354 No.lu Gmrk tarife kanunu lyihas Esbab mucibe: 26.I.I929 Tarife muhtelit encmeni mazbatas: 6.5.I929 Kabul tarihi: f .6.1929, Kanun no: I499 (Gmrk tarifesi kanunu) I /359 No.lu cra ve ifls Kanunu ve tatbikine ait kanun lyihalar Esbab mucibe: 6.2. 1929 Kabul tarihi: 18.4.1929, Kanun no: 1424, 1425 (cra ve ifls kanunu) (cra ve ifls kanununun tatbiki hakknda kanun) Memleketimize gelen unlarn gmrk resminin muvakkaten tenzili hakknda I /353 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 23.1.1929 ktisat encmeni mazbatas: 4.2.1929 Kabul tarihi: 23.2.1929, Kanun no: 1400 (Un resminin muvakkaten tenzili hakknda kanun) Maliye Vekleti 1928 senesi btesine fevkalde tahsisat verilmesi hakknda I /39I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 5.3.1929 332 330 330 325

 XX
Kabul tarihi: 16.5.1929, Kanun no: 1450 (Kibrit fabrikas iin taahht icrasna mezuniyeti mutazammn kanun) Samsun sahil demiryollar Trk anonim irketinden satn alnacak hisse senetleri hakknda I /397 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 7.3.1929 Kabul tarihi: 2.6. 1929, Kanun no: 1524 (Samsun sahil demiryollar hisse senedatnn mubayaasna dair kanun) Ticaret mukavelesi aktedilmeyen devletlerle 1930 Haziranna kadar muvakkaten ticaret itilfnamesi akti hakknda I /407 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 16.3. 1929 Kabul tarihi: i.4.1929, Kanun no: 1410 Ticaret ve sanayi odalar azalariyle mstahdeminin vazifesi ktisat encmeni mazbatas: 14.5.1929 Heyeti umumiye karar tarihi: 27.1 .1930, No: 543 devlet memurlar gibi muhakemeleri icap edip etmeyeceinin tefsirine mahal olmad hakknda Heyeti Umumiye karar) Maarif vergisi kanununun 1230 no.lu zeyli ahkmnn tezyidi hakknda I /428 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I .4.1929 Kabul tarihi: 2.6.1929, Kanun no: 1522 (Btelerinde maarife muhtas varidat maarif hizmetlerine kfi gelmeyen vilyetlerin 1929 mali senesi masraflar hakknda kanun) Demiryollar ve limanlar ile su ileri iin 240 milyon liralk tahsisat verilmesi hakknda I/433 no.lu kanun lyihas 334 Esbab mucibe: 9.4.1929 Kabul tarihi: 29.5.1929, Kanun no: 1482 (Demiryollar ve limanlar ile su ileri iin 240 milyon liralk tahsisat itasna ve bu miktara kadar taahht icrasna dair kanun) ose ve kprler hakknda I /43I no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 10.4.1929 Kabul tarihi: 2.6.1929, Kanun no: 1827 (ose ve kprler kanunu) Bilvasta vergilere munzam kesirlerin vergilerin asllaryle tevhidine ve vergi nisbetleri zerinden icra klnan tadilta dair I /432 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 15.4.1929 Bte encmeni mazbatas: 15.5.1929 Kabul tarihi: 18.5.1929, Kanun no: 1454 Deniz ticareti hakknda I /443 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 18.4.1929 Kabul tarihi: 13.5.1929, Kanun no: 1440 (Deniz Ticaret Kanunu) Ziraat makinelerinde kullanlan mevadd mtailenin rsumu hakkndaki kanunun I. maddesinin tefsirine dair 3/279 no.lu Baveklet tezkeresi: 22.4.1929 ktisat encmeni mazbatas 11.5. 1929 Heyeti Umumiye karar: 28.5.1929, N o : 508 (ayr bime makinelerinde sarf edilen mtail maddelerin resimlerden muaf olduu hakknda heyeti umumiye karar) 344 344 339 337 (Ticaret ve sanayi odalar azlariyle mstahdeminin vazifei memurelerinden dolay takibat ifas halinde memuriyelerinden dolay takibat icap edip 333 332 ....,, 332

etmeyeceinin tefsiri hakknda 3/260 no.lu Baveklet tezkeresi: 23.3.1929

334

 XX
Maadin nizamnamesinin baz maddeleriyle ta ocaklar nizamnamesinin tadiline dair kanunun baz maddelerini tadil edici I /453 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 28.4.1929 ktisat encmeni mazbatas: 6.5.1929 Heyeti Umumiye karar: 4.5.1929, No: 500 Mevcut evrak naktiyenin yenileriyle istipdaline dair kanuna bir madde ilvesi hakknda I /476 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 5.5.1929 Kabul tarihi: 2.6.1929, Kanun no: 1514 (Evrak naktiyenin ihtiyatlar ile deitirilmesi hakknda kanun) Zirai itibar ve alm kooperatifleri hakknda I /580 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 11.5.1929 Kabul tarihi: 28.5.1929, Kanun no: 1470 (Zirai kredi kooperatifleri kanunu) Teviki sanayi kanununun 26. maddesinin tadil ve 42. maddesinin de ilgas hakknda I /469 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 13.5.1929 Kabul tarihi: 14.1. II929, Kanun no: 1543 (Teviki sanayi kanununun 26, ve 42. maddelerinin tadili hakknda kanun) Ziraat makinelerinde ve ziraatte kullanlan mevad mtaile ve muharrike ile mstahzarat kimyeviyenin rsumu hakkndaki kanunu tadil edici I /498 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 14.5.1929 Kabul tarihi: 2.6.1929, Kanun no: 1527 (Ziraat makinalerinde ve ziraatte istimal olunan mevad mtaile ve muharrike ile mstahzarat kimyeviyenin rsumu hakkndaki 22 ubat 1926 tarih ve 752 no.lu kanunun baz maddelerinin tadiline ve mezkr kanuna baz mevad tezyiline dair kanun) Kibrit inhisar muameltnn tarz idaresi ve akmaklarn da devlet inhisarnda bulundurulmas hakknda I /504 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 16.5.1929 Kabul tarihi: 1.6.1929, Kanun no: 1503 (Kibrit ve akmak inhisar kanunu) Aydn ve zmir-Kasaba Demiryollar idaresiyle aktolunan I /513 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 26.5.1929 Kabul tarihi: 3.6.1929, Kanun no: 1529 Vekletiyle mezkr demiryollar idareleri arasnda aktolunan mukavelenamelerin tasdiki hakknda kanun) (Aydn-zmir ve zmir-Kasaba ve temdidi demiryollarnda posta ve telgraf muamelesi ifas iin Dahiliye mukavelenamelerin tasdiki hakknda 349 348 348 347 346 346 > 345

Tapu kaytlarndan kanuni sebeplerle kymetini kaybetmi olanlarn tasfiyesi hakknda I /522 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 30.5.1929 Kabul tarihi: 2.6.1929, Kanun no: 1515 (Tapu kaytlarndan hukuki kymetlerini kaybetmi olanlarn tasfiyesine dair kanun) Gmrk muafiyetine ait baz hususi kanunlarn devam edip etmeyeceinin tefsirine dair 3 /343 no.lu Baveklet tezkeresi Maliye Vekleti tezkeresi: 16.11 .1929 Heyeti Umumiye karar: 14.11. 1929, No: 151 (Gmrk muafiyetine ait baz hususi kanunlarn meriyetinin devam edip etmeyeceinin tefsiri)

349

350

 XX
nhisar idarelerinin ahsiyeti hkmiyeyi haiz messesat halinde ve mlhak bte ile idaresi hakknda I /159 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 29.3.1928 Kabul tarihi: 31.5.1930, Kanun no: 1660 (Maliye Vekaleti tarafndan idare olunan inhisarlar hakknda kanun) Milli bankalarca tekil olunacak eker irketine itirake ve avans verilmesine dair I /7I7 no.lu kanun lyihas . Esbab mucibe: 27.5. 1928 Kabul tarihi: I0.6.I930, Kanun no: 1709 (eker irketine itirake ve avans verilmesine dair kanun) Elence ve hususi istihlak vergisi kanununun tasdiki hakknda I /304 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I2.8.I928 Kabul tarihi: I9.5.I930, Kanun no: I629 (Elence ve hususi istihlak vergisi kanunu) I/4I I No.lu Belediye kanunu lyihas Esbab mucibe: 20.3. 1929 Kabul tarihi: 3.4.1930, Kanun no: I580 (Belediye kanunu) Umumi hfzsshha hakknda I /44I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I7.4. I930 Kabul tarihi: 24.1930, (Umumi hfzsshha kanunu) Ttn inhisar hakknda I /466 no.lu kanun lyihas Maliye encmeninin tasdiki: 5.5.I929 Hkmetin teklifine merbut cetveller. Kabul tarihi: 9.6.I930, Kanun no: 170f (Ttn inhisar kanunu) Ttn idaresi muvakkatesi hakkndaki kanuna mzeyyel I /474 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 5.5. 1929 ktisat encmeni mazbatas: I6.I.I930 Heyeti umumiye karar: I2.6. 1930, No: 577 (Ttn inhisarnn mddetle mukayyet olmad hakknda Heyeti Umumiye karar) Arazinin ksa bir mddet zarfnda umumi tahririnin icras ile yeni kymetler zerinden vergi alnmasnn temini iin icras hakknda I /502 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I6.5.1929 Maliye encmeni mazbatas: 3.6.I929 Kabul tarihi: 29.5.1930, Kanun no: I65I (Arazinin tahririne dair kanun) Devlet demiryollar istimlak kanununun tefsiri hakknda 3/3I6 no.lu Bavekalet tezkeresi: 24.10.1929 . . . . Bte encmeni mazbatas: 22.4. I930 Kabul tarihi: I5.5.I930, Kanun no: 1607 (Devlet Demiryollar stimlak Kanununa mzeyyel kanun) Beynelmilel snai mlkiyet mukavelelerinin Lahey tadilatna iltihak edilmesi hakknda I /570 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 30.I.I930 Kabul tarihi: I5.5.I930, Kanun no: I6I9 362 361 359 355 . 353 352 351 351 351

363

 XXV
(Beynelmilel snai mlkiyet mukavelelerinin 6.11.1925 Lahey tadilatna iltihak edilmesi hakknda kanun) Menkul kymetler ve kambiyo borsalar hakkndaki 1417 no.lu kanuna mzeyyel I /587 no.lu kanun lyihas . . Esbab mucibe: 19.2.1930 Kabul tarihi: 20.2. 1930, Kanun no: 15767 (Trk parasnn kymetini koruma hakknda kanun) Yol mkelleflerinden alnacak maarif vergisi hakknda I /596 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 20.2.1930 Kabul tarihi: 15.5.1930, Kanun no: 1618 (Yol mkelleflerinden alnacak maarif vergisi hakknda kanun) Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Hkmeti arasnda aktolunan ticaret ve seyrisefain tasdiki hakknda I /622 no.lu kanun lyitas Esbab mucibe: 31 .3.1930 Kabul tarihi: 12.4.1930, Kanun no: 1584 (Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Mttehid Devletleri arasnda mn'akit muahedenamesinin tasdikine mtedair kanun) na olunacak ose ve kprler taahhdatnn gelecek seneye sirayeti hakknda I /638 no.lu kanun lyihas . . . Esbab mucibe: 29.4. 1930 Bte encmeni mazbatas: 3.6.1930 Kabul tarihi: 5.6.1930, Kanun no: 1688 (Yaplacak kprler ve oseler iin Nafa Vekaletince taahhdat icrasna dair kanun) Uyuturucu maddeler hakkndaki 1369 no.lu kanunun 8. maddesiyle 16. maddesinin son fkrasnn tadili hakknda I /667 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 26.4.1930 Kabul tarihi: 4.6.1930, Kanun no: 1685 Muamele vergisi kanununun 3. maddesine iki fkra tezyili hakknda I/676 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 15.5.1930 Kabul tarihi: 8.6. 1930, Kanun no: 1698 (Muamele vergisi kanununun 3. maddesine zeyl yaplmasna dair kanun) ve seyrisefain mukavelelerinin tasdiki hakknda I /690 no.lu kanun lyihalar Esbab mucibe: 18.5.1930 Kabul tarihi: 31 .5.1930, Kanun No: 1674,(1670, 1671, 1672) Yksek Ziraat Mektebine kabul olunacak talebelerin bir sene iftliklerde I/69I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 18.5.1930 Kabul tarihi: 3.6.1930, Kanun no: 19695 (Yksek Ziraat Mektebi talebesinin iftliklerde staj yapmalar hakknda kanun) Trk ve Trk irketleri tarafndan itira olunan buharl sefainin gmrk resminden istisnasna dair olan kanuna iki madde tezyili hakknda I /706 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 24.5.1930 Kabul tarihi: 8.6. 1930, Kanun no: 1699 (Buharl sefinelerin gmrk resminden istisnasna dair kanun) Pulluk ve saire iin bir sermaye tesisi hakknda I /709 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 22.5.1930 371 370 staj grmeleri hakknda 369 Trkiye Cumhuriyeti ile ingiltere (Fransa, sve ve Romanya) Hkmetleri arasnda imza edilmi olan ticaret 368 368 367 366 ticaret ve seyrisefain mukavelenamesinin 365 364 363

 XXV
ktisat encmeni mazbatas: 29.5.1930 Kabul tarihi: 2.6.1930, Kanun no: 1681 (Pulluk ve dier lt iin bir sermaye tesisine dair kanun) Ziraat Bankasnca tedarik ve tevzi olunacak tohumluklarn maliyet ve sat fiyatlar arasndaki farktan mtevellit zararlarn ktisat Vekaleti btesinden denmesi hakknda 1/710 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 22.5. I930 ktisat encmeni maszbatas: 29.5. 1930 Kabul tarihi: .6.1930, Kanun no: 1682 Cumhuriyet Merkez Bankas hakknda I /7I8 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 28.5.1930 Kabul tarihi: 10.6.1930, Kanun no: 1715 (T.C. Merkez Bankas kanunu) (Maden Amelesi hakknda) 10 Eyll 1337 Tarih ve 151 No.lu kanunun 7. maddesine baz fkralar ilvesine dair 1/720 no.lu kanun lyihas 372 373 Trkiye Cumhuriyeti ile Almanya Hkmeti arasnda aktolunan ticaret mukavelesinin tasdiki hakknda I /72Ino.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 29.5.1930 ktisat encmeni mazbatas: 4.6.1930 Kabul tarihi: 7.6.I930, Kanun no: I689 (Trkiye Cumhuriyeti ile Almanya hkmeti arasnda mnakit ticaret mtedair kanun) Ticarette taiin men'i ve ihracatn murakabesi hakknda I /724 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 31.5.1930 Kabul tarihi: I0.6.I930, Kanun no: 1705 (Ticarette taiin men'i ve ihracatn murakabesi ve korunmas hakknda kanun) Ziraat Bankas hakkndaki kanuna baz maddeler tezyiline dair I /725 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 3I.5.I930 Kabul tarihi: 8.6.I930, Kanun no: I697 (Ziraat Bankas hakkndaki I9.3.1340 tarih ve 4444 no.lu kanuna mzeyyel kanun) Tasarruf sandklar tesisi hakknda I /729 no.lu kanun lyihas ktisat encmeni mazbatas: 5.6.I930 (Tasarruf sandklar hakknda kanun) Esbab mucibe :4.6.I930 375 374 373 mukavelenamesinin tasdikine 372 371

Kabul tarihi: I0.6.I930, Kanun no: I 7 I I kimyeviyenin 375

Ziraat makinelerinde ve ziraatte mstamel mevad mtaile ve muharrikeler ile mstahzarat lyihas Esbab mucibe: 4.6.1930 Kabul tarihi: I0.6. I930, Kanun no: I7I0

rsumu hakkndaki kanunun baz maddelerinin tadili ve baz maddeler tezyili hakknda I /733 no.lu kanun

(Ziraat makinelerinde kullanlan mevadd mtaile hakkndaki 752 ve 157 no.lu kanunlara mzeyyel kanun) Kibrit ve akmak inhisar iletmesinin devrine ve 10 milyon dolarlk istikraz akdine dair I/738 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I0.6.1930 Kabul tarihi: I5.6. I930, Kanun no: I722 .. 376

(Kibrit ve akmak inhisar iletmesinin devrine ve 10 milyon dolayrlk istikraz akdine dair kanun) Trkiye dahilindeki fabrikalardan istihsal edilecek eker, petrol ve mtakkatndan dahili istihlk vergisi alnmamas ve gmrk tarife kanununun 695. maddesinin " C ve D " fkralarnn tadili hakknda I/740 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I0.6.I930 377

XXV
Bte encmeni mazbatas: 11.6. 1930 Kabul tarihi: 12.5.1930, Kanun no: 1718 (Dahili istihlk vergisi hakknda kanun) 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 no.lu kanuna (T.C. Merkez Bankas kanunu) mzeyyel I /743 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 20.9.1930 ktisat encmeni mazbatas: 23.9.1930 Kabul tarihi: 25.5.1930, Kanun no: 1726 (1715 no.lu ve 2 Haziran 1930 tarihli kanuna mzeyyel kanun) Teviki Sanayi Kanununun 7. maddesinin C fkrasnn tefsirine dair 3 /35 no.lu Baveklet tezkeresi 22.4. 1928 Ticaret encmeni mazbatas 2.5.1928 Bte encmeni mazbatas: 28.1 .1931 ktisat encmeni mazbatas: 8.6.1931 Mhendislik ve mimarlk hakkndaki kanuna bir madde tezyiline dair I /77I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe : 7. I I . 1930 Kabul tarihi: 30.11.1930 Kararname no: 10308 (Mhendislik ve mimarlk hakkndaki 1035 no.lu kanuna ait talimatnamenin baz maddelerinin tadili hakknda kararname) 1931 Mill iktisadiyat Koruma vergisi hakknda I /I74 nol.u kanun lyihas Esbab mucibe: 2. I I . 1931 Bte encmeni mazbatas: 26.11.1931 Kabul tarihi: 30.11.1931 Kanun no: 1890 (ktisadi Buhran Vergisi Kanunu) Muamele vergisi kanunu makamna kaim I /4I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 2.2.1931 ktisat encmeni mazbatas: 26.5.1931 Kabul tarihi: 21.7.1931 Kanun no: 1860 (Muamele Vergisi Kanunu) I /33 No.lu arazi vergisi kanun lyihas Esbab mucibe: 9.2. 1931 Bte encmeni mazbatas: 10.6.1931 Kabul tarihi: 27.6.1931 Kanun no: 1833 (Arazi vergisi Kanunu) Pulluk imalthanelerine yardm hakknda I /I87I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 12.3. 1931 ktisat encmeni mazbatas: 24.3.1931 Kabul tarihi: 26.3.1931 Kanun no: 1797 (Pulluk Kanunu) ller hakknda I /324 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 2. 1.1929 ktisat encmeni mazbatas: 4.5.1929 Kabul tarihi: 26.3.1931 Kanun no: 1782 (ller Kanunu) Ticaret mukavelesi veya (mods vivendi) aktetmiyen devletler lkesinden Trkiye'ye yaplacak ithalta dair I /8 no.lu kanun lyihas: Esbab mucibe: 2.4.1931 386
t

377

378

379

330

380

382

384

385

 XXV
ktisat encmeni mazbatas: 25.5.1931 Bte encmeni mazbatas: 20.8.1931 Kabul tarihi: 22.7.1931 Kanun no: 1873 Ticaret mukavelesi veya Mods Vivendi aktetmiyen devletler lkesinden Trkiye'ye yaplacak ithalata memnuiyetler veya tahdit veyahut takyitler tatbikna dair kanun) Davar ve ehl hayvanlar vergisi hakknda I /59 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 21.5. 1931 Bte encmeni mazbatas: 24.6.1931 Kabul tarihi: 6.7.1931 Kanun no: 1839 (Hayvanlar Vergisi Kanunu) 1931 Senesi bte kanunu lyihasna bir madde ilvesi hakknda I /136 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 6.7.1931 Maliye Encmeni: 14.7.1931 Bte Encmeni: 15.7. 1931 Kabul tarihi: 19.7. 1931 Kanun no: 1847 (Umum, mlhak ve hususi btelerden verilen maa, cret, tahsisat, hakk huzur, tazminat, yevmiye, 391 ikramiye ve ihbariyelerden alnacak kazan vergisi hakknda kanun) Gmrk ve inhisarlar Vekleti tekili hakknda 1/215 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 27. 12.193I Kabul tarihi: 29.I2.I93I Kanun no: 1909 (Gmrk ve nhisarlar Vekleti tekiline dair Kanun) Ziraat Vekleti tekili hakknda I /2I6 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 27.I2.I93I ktisat encmeni mazbatas: 28.I2.I93I Kabul tarihi: 29.12. 1931 Kanun no: 1910 (Ziraat Vekleti tekiline dair kanun) 392 Veraset ve intikal vergisi kanununun tadiline dair I /32 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 12.2. 1931 Kabul tarihi: 4.7.1931 Kanun no: 1836 (Veraset ve intikal Vergisi hakkndaki Kanunun baz maddelerinin tadiline ve bazlarnn ilgasna dair kanun) Dahili istihlk vergisi kanununa baz maddeler tezyiline ve 2. maddesine bir fkra ilvesine dair I /I4I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I I .7. 1931 Kabul tarihi: 22.7.1931 Kanun no: 1871 ( I I Haziran 1930 tarihli ve 1718 no.lu dahili istihlk vergisi kanununun 2. maddesine bir frka ile mstakil baz maddelerin ilvesine dair kanun) Trkiye Cumhuriyetile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler ktisat encmeni mazbatas: 20.7.1931 Kabul tarihi: 22.5.1931 Kanun no: 1874 (T.C. ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ittihad Hkmeti arasnda mnakit Ticaret ve Seyrisefain muahedenamesinin tasdikine mtedair Esbab mucibe: 21.7.1931 Kabul tarihi: 25.7.1931 Kanun no: 1882 (1525 Numaral kprler kanununun baz maddelerinin tadili hakknda kanun) kanun) _ 394 ose ve kprler kanununun baz maddelerinin tadili hakknda I /155 no.lu Kanun lyihas ttihad arasnda aktedilen ticaret ve seyrisefain 393 393 392 389 387

mukavelenamesinin tasdiki hakknda I /I5I no.lu kanun lyihas

 XXV
Msakkafat vergisi hakknda I /36 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 2.2.1931 Kabul tarihi: 4.7.1931 Kanun no: 1837 (Bina vergisi Kanunu) Kabotaj kanununun 3. maddesinin tefsiri hakknda 3 /580 no.lu Baveklet tezkeresi 22.2.1931 ktisat encmeni mazbatas Kabul tarihi: 5.3.1931 Tefsir no: 169 (Kabotaj Kanununun 3. maddesinin tefsiri) Hazineden taksitle gayrimenkul mal satn alm olanlara borlarn tediyede kolaylk gsterilmi hakknda I /8I7 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 1.2.1931 Maliye encmeni mazbatas: 12.2.1931 Bte encmeni mazbatas: 16.3.1931 Kabul tarihi: 21.3.1931 Kanun no: 1773 (Hazineden taksitle gayrimenkul mal satnalm olanlarn taksit bedellerinin tecili hakknda kanun) 22 Temmuz 1931 tarih ve 1873 no.lu kanuna mzeyyel I /186 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 2. 12. 1931 Kabul tarihi: 4.1.1932 Kanun no: 1913 (22 Temmuz 1931 tarih ve 1873 no.lu kanuna mzeyyel Kanun) 24 Temmuz 1931 tarih ve 1841 no.lu kanunu muaddil I /205 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 20.12.1931 Kabul tarihi: 7.1.1932 Kanun no: 1917 (24 Temmuz 1931 tarih ve l84rno'lu kanuna mzeyyel kanun) Kaaklk hakknda I /2I3 no.lu kanunu lyihas Esbab mucibe: 23.12.1931 Kaakln meni ve takibi hakknda I /262 no.lu kanun lyihas Maliye encmeni mazbatas: 5.1.1929 Kabul tarihi: 7.1.1932 Kanun no: 1918 (Kaakln men ve takibine dair kanun) 1710 No.lu kanunun 7. maddesini muaddil I /237 no. lu kanun lyihas Esbab mucibe: 7.1.1932 Bte encmeni mazbatas: 28.4.1932 Kabul tarihi: 29.2.1932 Karar no: 673 (Teviki Sanayi Kanununun 7. maddesinin C fkrasnn tefsirine mahal olmadna dair Heyeti Umumiye Karar) 399 399 398 398 397 < 396 395 394

Takas Komisyonu tekili hakknda I /280 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 19.3.1932. Bte encmeni mazbatas: 4.5.1932 Kabul tarihi: 29.5.1932 KaniTh no: 1993 (Takas Komisyonu tekili hakknda kanun) Muvakkat muvazene vergisi hakknda 1/3II no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 24.4.1932

400

401

 XXX
Kabul tarihi: 26.5.1932 kanun no: 1980 (Muvazane Vergisi Kanunu) Kat ticaret muahedeleri akti iin mzakereye balanacak devletlerle muvakkat itilflar aktine dair kanunun tadili hakknda I /367 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 22.4.1932 Kabul tarihi: 30.5.1932 Kanun no: I997 (I679 no.lu Kanunu muaddil kanun) ktisad buhran vergisi kanununa mzeyyel I /304 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 24.4.1932 Kabul tarihi: 29.5.1932 Kanun no: I996 402 (ktisadi Buhran Vergisi Kanununa mzeyyel kanun) Nakliyat vergisi hakknda I /3I2 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 23.4. I932 Kabul tarihi: 25.6.1932 Kanun no: 2030 (Muayyen tarifeli vesait ile seyahat eden yolculardan alnacak nakliyat resmi hakknda 10 Nisan I340 tarih ve 472 no.lu kanuna mzeyyel kanun) I932 senesi btesi hakknda I /3I7 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 24.4. I932 (I932 Mali senesi muvazenei umumiye kanunu) nhisarlarn tevhidi kanun lyihas Esbab mucibe: 4.5.1932 Kabul tarihi: 29.5.1932 Kanun no: I989 (Maliye vekleti tarafndan idare olunan inhisarlar hakkndaki kanuna mzeyyel kanun) Eastern telgraf kumpanyasile mnakit mukavelenin feshi ile 'imperial and international communications limited' irketi ile bir mukavele akti hakknda I /223 no.lu kanun lyihas Bte encmeni mazbatas: 4.6.I932 Kabul tarihi: I6.6. I932 kanun no: 2009 Kabul tarihi: I6.6.I932 kanun no: 2090 Askeri fabrikalar umum mdrl I932 senesi btesine 50.000 lirafk tahsisat konulmasna dair I /270 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I9.3.I932 Kabul tarihi: I8.6.I932 Kanun no: 2013 (Askeri Fabrikalar Umum Mdrlne mtedavil sermaye verilmesine dair kanun) Trkiye'de ecnebi tebaas tarafndan yaplmas memnu olan sanatlar hakknda I /70 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 29.5.1929 ktisat encmeni mazbatas: I .6. I932 Kabul tarihi: 11.6.1932 Kanun no: 2007 (Trkiye'de Trk vatandalarna tahsis edilen sanat ve hizmetler hakknda kanun) T.C. Merkez Bankas kanununun baz maddelerinin tdili hakknda I /385 no.lu kanun lyihas Esbaba mucibe: 30.5.1932 Kabul tarihi: 3.7.I932 Kanun no: 2062 (T.C. Merkez Bankas kanununun baz maddelerinin tdiline ve bu kanuna baz hkmler ilvesine dair kanun) Hazineden taksitle mal satn alm olanlarn taksit bedellerinin tecili hakkndaki I/29I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 6.4.1932 Kabul tarihi: 27.6.1932 kanun no: 2033 (I773 no.lu kanuna mzeyyel kanun) . kanuna mzeyyel 406 406 405 404 404 403 Kabul tarihi: 26.6.1932 Kanun no: 203I 403 402 401

 XXX
2/42 no.lu kanun teklifi Adana mebusu Ali Mnif Bey ve 28 arkadann iktisadi buhran sebebile gayrimenkul ihaleleri hakknda 31.5.1932 Muhtelit encmen mazbatas: 9.6.I932 Trkiye Sanayi Kredi Bankas tekili hakknda I /282 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 22.3.1932 Bte encmeni mazbatas: 4.7.I932 '. 407 407

Kabul tarihi: 7.7.I932 Kanun no: 2064 (Trkiye Sanayi Kredi Bankas tekili hakknda kanun) fabrikalarn ve Devlet itiraklerinin ve kurulmas msaadeye tbi veya mukaveleye bal olan fabrikalarn sureti idaresi ve Devlet Sanayi Ofisi tekili hakknda I /373 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 22.5.1932 ktisat encmeni mazbatas: 27.6. I932 Kanunu mahsusalarna tevfikan kurulmu olanlardan maada Devlet sermayeesi ile tesis edilmi ve edilecek 411

(Devlet Sanayi Ofisi tekili hakknda kanun) Trkiye afyon yetitiriciler sat kooperatifi hakknda I /378 no.lu kanun lyihas ktisat encmeni mazbatas: 28.6. I932 Esbab mucibe: 22.5.1932 413

Kabul tarihi: 3.7.I932 Kanun no: 2058

Adliye encmeni mazbatas: 28.6. I932 (Trkiye afyon yetitiriciler sat birlii hakknda kanun) Kabul tarihi: 3.7.I932 Kanun no: 206I

Ziraat Bankas hakkndaki kanuna mzeyyel I697 no.lu kanunun 2. maddesinin tadiline ve 3. maddesinin ilgasna dair I/379 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 22.5.1932 Kabul tarihi: 27.6.1932 Kanun no: 2036 414

(444 no.lu kanuna mzeyyel I697 no.lu kanunun 2. ve 3. maddelerinin tadiline ve 1301 no.lu kanunun 5. maddesinin son fkrasnn ilgasna dair Kanun) Esbab mucibe: 22.5. 1932 Trk Gemi Kurtarma Anonim irketi tekili hakknda I /376 no.lu kanun lyihas Kabul tarihi: 9.7.1932 Kanun no: 2070 415 415

(Trk Gemi Kurtarma Anonim irketi tekilat hakknda kanun) Trk Vapurculuu Anonim irketi tekili hakknda I /377 no.lu kanun lyihas ktisat encmeni mazbatas: 6.7.I932 Esbab mucibe: 22.5.1932

Kabul tarihi: 9.7.I932 Kanun no: 2068

(Trkiye iskele ve limanlar arasnda posta seferleri hizmetinin Devlet idaresine alnmasna dair kanun) ay, eker ve kahve ithaltnn bir elden idaresi hakknda I /39I no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: I2.6.I932 Bte encmeni mazbatas: 28.6.1932 417

Kabul tarihi: 2.7.I932 Kanun no: 2054 Hkmete Ziraat Bankasna mbayaa ettirilecek buday hakknda I /4I3 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 27.6.1932 Kabul tarihi: 3.7.1932 Kanun no: 2056 (ay, eker ve kahve ithalinin bir elden idaresi hakknda kanun) 418

Menkul kymetler ve kambiyo borsalar hakkndaki kanuna mzeyyel I /4I6 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 27.6. 1932 Kabul tarihi: 3.7.I932 Kanun no: 2058 Yksek Ziraat ve Baytar mektepleri hakknda I /4I5 no.lu kanun lyihas Esbab mucibe: 28.6.1932 Kabul tarihi: 6.7.1932 Kanun No: 2063 (Ankara Yksek Ziraat ve Baytar Mektepleri ile Enstitlerin inaat ve tesisat iin istikraz aktine dair kanun) Esbab n.ucibe: 10.3.1932 , (Menkul Kymetler ve kambiyo hakkndaki kanuna mzeyyel kanun)

(Hkmete Ziraat Bankasna mbayaa ettirilecek buday hakknda

kanun)

419

420

kanunu lyihas

420

(Yasalaamamtr) DZN

425

1
ktisat politikas belgeleri iin I929'u balang almz, bu yln dnyada ve Trkiye ekonomisinde rota deiikliinin ilk iaretlerini tayan farkl bir yl oluundandr. I929, Lozan'da kabul edilmi olan ve Trkiye'nin ekonomisini kendi kararlar ile ynetebilmesini geici olarak snrlayan baz hkmlerin kalkt yldr. Ayrca, I929 dnyada byk ekonomik buhrann balangcdr. Buhran 2. Dnya Sava yllarna kadar uzayacak, Trkiye'yi ve politikalarn da etkileyecektir. nemli tarihlerin stste gelii ile, I929 bir balang noktas oluyor. Birok aratrc, I929'u I930'a balayarak, bu yllar Trkiye'de iktisat politikalarnda bir yn seiminin yaplmaya baland nokta olarak grmtr. Bugnn iktisats, 1929-39 yllarnn iktisat politikalarna bakarken iktisatlktan gelme alkanlklarnn ve bilgi kalplarnn yer yer dna kmak zorunda kalyor. Cumhuriyetin kurulu dneminde "ekonomiyi baka eylerden soyutlayarak incelemek" iktisaty eksik bilgilere, yanl deerlendirme izgilerine yneltebilir. Burada okuyacamz belgelerde ekonomi Cumhuriyetin kurucularnn, szclerinin grp anlatt biimde karmzdadr. Bu belgelerde, ekonomi byk bir iin boyutlarndan birisidir. nemli bir boyutudur. Bunu tekilerden soyutlamak zordur, yanltr. Cumhuriyetin kurulu dneminin I923'den 1939'a kadar srm olduunu kabul edebiliriz. Bu ciltlerde yer alan belgeler, bu yllara esas olarak devleti kurma ve oturtma dnemi olarak bakldn gsteriyor. Burada siyasal zmler nceliklidir. Ekonomik zmler bu ncelie gre olumaktadr. Bunlar siyasal zm kolaylatrd, gerekletirdii lde geerlidir, baarldr. ktisat politikalar asndan baknca, Cumhuriyetin kurulu dneminde siyasal zmlerin para para olmadn, bir btnle sahip olarak ortaya ktn syleyebiliriz. I939'a eriildii zaman bu btnlk daha net grlmektedir. Cumhuriyet rejimi bu btnln rn olarak ortaya kmaktadr. Yeni bir rejim kurmann geni lde ekonomiden getii, ekonomideki ufkun ve kalc baarlarn nemi Cumhuriyetin kurucularnca iyi biliniyor. I923' izleyen yllar yeni rejimin toplumda ve devlet dzeninde "arkaik" olarak grd yaplar tasfiyeye giritii ve yenilerini kurmaa balad dnemdir. Tasfiyeler ve yeni kurumlamalar yeni rejimin ilk ileridir. Btn bunlar iktisat politikas iin elverili bir zemin hazrlyor. I923'den sonras yenilik hamlelerinin hz kazand ticaret kesiminden balamak zere ekonominin hareketlendii, canland yllardr. Modern bir ticaret, snai mlkiyet ve mali sermaye yaps zlenmektedir. Canlanma ve yenilemenin "milli" bir zle dolmas istenmektedir. Bu canlanmann yabanc kaynaklarca da ekonomik destek verilmesi halinde bir "imar ve ina" (kalknma) hareketine dnebilecei dile getirilmektedir. 1
I "timai bnyemizin hibir hadisesini, hibir derdini yarm tedbirlerle uyuturmak iarnda ve istidadn-

da (ama ve eiliminde) olmayan Cumhuriyet, tevessl ettii (giritii) radikal slahatn ilk devrelerini geirmi ve gnden gne artacak semerelerini iktitat etmek (toplamak)devrine girmitir. Memleketimizin dahili idaresi (i ynetimi) yalnz huzur ve asayile deil, iktisadi ve umrani (bayndra) faaliyetlerle de mtemayizdir

 XXX
Yeni rejimin iteki gvencesi 1924 Tekilt Esasiye Kanunu (Anayasa) olmaktadr. 1924 Anayasas milli mcadelenin baarsn ve oradan kaynaklanan siyasal yapy tescil etmi, kuvvetli icra ilkesini balatmtr. Dtaki gvence ise Lozan andlamasdr. O da ayn eyi belgelemitir. 1924'den sonra Cumhuriyet ynetiminin devleti kurmas ve oturtmas, bir var lma-yok olma davas gibi alglanmaktadr. Bu davaya hizmet edecek olan ekonomik zmleri bugnn "ekonomik tercih , optimum, denge" gibi kavramlaryla dnmek, iin erevesini daraltmak ve deitirmek olur. Cumhuriyet ynetimi iin 1924'den, zellikle 1929-30'dan sonra geen her gn ekonomik zmlerin ap bymektedir. Bu zmlerde "ekonomik maliyet" tasas kaybolmamakta, fakat ikinci planda kalmaktadr. Ekonomik kararlar, salt "ekonomik' olmakla snrl deildir .2 ktisat politikas yeni rejimin aktif olmasn ve topluma mal olmasn salayacaktr. Aktif ve yapc olmak, rejimi her gn biraz daha somutlatracaktr. Bu bakmdan, iktisat politikasnn apn, boyutlarn byk dnmek gerekiyor. Bu ciltlerde izlediimiz kararlar ve grler, bize en ok iktisat politikasnn yeni rejimi kurmaa hizmet eden bu ynn gsteriyor. Bunun yansra, iin baka bir ynn de izleyebiliyoruz. O da, toplumun eitli katlarnda

fiilen

iktidara sahip bulunanlar iin iktisat politika-

snn ne demek olduudur. in bu ynn toplumun snf yapsnn yanstt bir izgi gibi de grebiliriz. ktisat politikasn yeni rejimi kurma yolundaki hizmeti ile deerlendirirken, toplumun eitli dzeylerinde kontrole fiilen sahip olanlara katks ile de ele almak kanlmaz olur. ktisat politikasn oluturmak ve yrtmek byle iki ynl bir itir ve bu ynler iiedir. Okuyacamz belgeler, Cumhuriyetin ana siyasal kadrosunun ie byle bakm olduunu dile getiriyor. phesiz, toplumda kontrol mevzilerine sahip bulunanlar Cumhuriyetin siyasal kadrolarndan bambaka bir btn oluturmu deildirler. 1923'den sonra anslarn yeni rejim iinde aramakta, bu ans ynetim ile zdeleerek artrmaa almaktadrlar. Bu izginin, iktisat politikasnn devleti kurmaya ve oturtmaya ynelen izgisi ile kh birletiini, kh birlemediini izleyebiliyoruz. Bylece, iktisat politikas unu da bir lde sergiliyor: Yeni rejimi kurmaya apayr bir ncelik veren ana siyasal kadro ile toplumda kontrol mevzilerine ve iktidar paralarna sahip olanlar arasnda yerine ve zamanna gre zdelikler, farkllklar, uzlamalar, ayrlmalar olmaktadr.

2
lere, gelimelere bir

strateji

ile bakma alkanl, Cumhuriyeti kuran ana kadronun her-

halde belirgin zellii idi. Bu zellik, iktisat politikalarnda da ilk gze arpan ey oluyor. Stratejik bak, bu kadroyu lkeyi yeni batan ina etme dncesine yneltiyor. Yeniden ina, iktisat politikasnn oturduu en geni ereve olmaktadr. Bu dnce phesiz Cumhuriyet rejiminden nce de vardr. Ancak, Cumhuriyete vcut veren koullar iinde yeniden ina dncesi, Cumhuriyetin

sine qua non'u,

vazgeilmez ilkesi olmutur. Cumhuriyet, kurulu dneminde bu

ilkeye bir uygulama yolu aryor: Byk apl bir ii snrl bir kuvvetle gerekletirmek, rejimi
(gze arpmaktadr). Trk kaldrmak ve hayat uygarln milletinin inkiafna (gelimesine) asrlardanberi set eken manileri muasr medeniyetin (engelleri)

mukrin olduu muhakkaktr (ulusun genel onayn alm olduu kesindir). ktisadiyatmzda feyizli bir inkiaf mehuttur (Ekonomimizde verimli bir gelime grlyor). Milli bankalarmzla ticari ve sinai irketlerin adet

yasalarn ve aralarn) vermek iin sarfettiimiz mesainin (abann) milletin tasvibi umumisine

umumiyeye (halkn

yaamna)

kanunlarn ve vastalarn

(ada

addolunabilir (kant saylabilir).. Vatanda byk fabrikalar vcuda getirmek iin umumi ve mekur gayret (genel

ve sermayelerinin mtemadiyen artmakta olmas, halkmzn iktisadi faaliyet ve intibahna (uyanna) delil

ve vgye deer aba) grlmektedir." Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paa, Meclis a konumas, 1. 11. 1926.
sapla o ii yapmak imkn yoksa, bazen aresiz olarak krsz i yapmak yoluna da gidebilir" Nafa Vekili Recep Beyin (Peker) I929'da yapt bir konumada, bu dncenin rneini buluyoruz. 2 "Devlet yle bir messesedir ki, kendi hayat ve faaliyetinin istilzam ettii neticeyi almak iin krl bir he-

 XXX
yerletirmekte byk yol almay salayacaktr. Bunu gerekletirmek iin ne yapmal? Aranan budur. 3 Btn bunlar biribirini tamamlayan eylerdir. Ayn programn ilkeleridir. Cumhuriyetin kurucu kadrosu iin I923' izleyen yllar bu ilkelerin zayflamasna deil, glenmesine yardm edecek bir ortam hazrlamaktadr. Bu yllar, ynetici kadroda lkenin istikrardan ok istikrarszlk iinde olduu grn beslemi grnyor. Devlet ite ve dta 1924 ylnda hukuken tescil edilmi de olsa, kuruluun temel sorunlar henz zm bulamamtr. Bu, ynetici kadro iin rahatlk ve gvenlikten ok, keskin bir duyarlln ve tedirginliin srp gitmesine yol aacak bir tablodur. Bunlar ak seik anlatlmtr. 4

"1923-Sulh imzas, Cumhuriyet iln, hanedan messesesi stanbul'da duruyor. ve hanedan hangisi dierini yiyecek belli deil. Muahede (Lozan) tasdik olunmam.

Cumhuriyet

1924- Sonbaharnda muahede tasdik olunuyor. Hanedan memleketten karlm. Din ve devlet ileri ayrlm. craatn akslameli (tepkisi) ne olacak belli deil.. Yunanllarla ihtilf. Musul meselesi. talya ile aramzda hi yoktan suitefehhmler (yanl anlamalar) alevi. Harici borlar hallolunmam. Anadolu (demiryolu) hattna vaziyet etmiiz (el koymuuz). Suriye hududu hallolunmam.
1925-eyh Sait kyam. Seferberlik. Btn harici meseleler baki (duruyor). Cumhuriyeti mdafaa iin istikll mahkemeleri kurulmu ve bu mahkemelerin meydana kard meseleler akllara durgunluk verecek kadar kark.

1926- Btn meseleler had devrinde. Devletin yakn temasta bulunduu bir messeseden alt ay vade ile on milyon lira istedim. Cevap olarak on milyonluk rehin ve borlar meselesinin hallini teklif ettiler. 1927-Musul meselesi hallolunmu. talyanlarla mnasebetimiz iyilemi. Borlar, Anadolu hatt, Suriye hududu duruyor. 1928 - Borlar ve Anadolu hatt meseleleri hallolunmu. Sermayedarlarn tabirince kredi iin en byk mani tesviye edilmi (engel giderilmi) oluyor."
I930'da Bavekil smet Paann (nn) dile getirdii bu ortamda, ynetici kadro yeniden ina dncesini gl bir sava stratejisi mant ile uygulamay kanlmaz saymtr. politikas oluyor. Cumhuriyet rejiminin bekleyecek zaman yoktur. Beklemek ve gecikmek kaybetmekle sonulanacaktr. Uygulama alan demiryollar, uygulamasnn ad da imendifer

imendifer ya da demiryolu politikas Cumhuriyetin kurulu dnemini simgeleyen hareketlerin banda gelir. I924'de balayan, 1927'den sonra hzlanan ve I939'a doru sona erdii anlalan demiryolu politikas yeni rejimin kuruluu ile zdelemitir. Demiryollar 19. yzylda dnyada byk bir hareket yaratmt. Demiryolu demek, siyasal iktidar ve ekonomik nimet demekti. Demiryolu politikas, devlet kurma ve i pazar yaratma politikas demek oluyordu. Demiryollarnn byle birka nemli hedefe birden eriebilmeyi salayan niteliini Cumhuriyet ynetimi eksiksiz deerlendirmitir. Demiryoluna hereyden nce, "demiryolu demek devlet demektir" gr ile baklyor. 1923'den sonraki yllarda savunma dncesi byk nemini korumaktadr. Buna, devletin en ksa srede kurulmas ve oturtulmasndaki zorunluluu da ekleyebiliriz. Snrlar iinde bulunan, fakat nemli paralarna eriilemeyen topraklarn yeni rejime g vermekten ok risk kayna olaca aktr. En azndan, lkenin dornek, Bavekil smet Paann bu ciltte yer alan, 1932 Temmuzunda zmir'de yapt konumada bulunabilir. 4 smet Paann, bu ciltte yer alan, Sivas demiryolunu a konumas. 3 Cumhuriyetin ana kadrosunun sorunlara ve ilere nasl bir strateji alkanl ile baktna gzel bir

 XXXV
usunu batsna ve Karadeniz'i Akdeniz'e balayabilmek byk gvence olacaktr. Bu yaplmakszn, baka politikalarda baar ans ok dktr. Yeniden ina dncesinin uygulanmasnda ilk ve en kritik aama bu oluyor. Demiryolu politikas ile birlikte lkenin kendi iindeki hareket ekseni de deimektedir. Cumhuriyet'e kadar, demiryolu Bat'dan Gneydouya uzanan bir izgiydi. 1939'a doru lkenin siyasal ve ekonomik omurgas deimitir. Bu deiikliin nemli dnm noktas I930'da Sivas hattnn almasdr.5 1930'dan sonra aydnla kavuan ve I939'a doru netleen bir ey vardr: Artk demiryolunun ilevi, Anadolu'yu Avrupa ile Ortadou arasnda bir " k p r " haline getirmek deildir. nk, Anadolu'yu "kpr"letiren bir yol projesi, lkenin kendi kaynaklarn kendi iindeki alverile deerlendirmesini amalamaz. Anadolu'nun tahldan ve kk el sanatlarndan oluan kapal ekonomi dnyasn deitirmez. izgileriyle badamaz.6 Oysa, Cumhuriyet ynetiminin yolun amac ncelikle bu dnyay deitirebilmektir. Bu ama, Anadolu'yu "kprletiren"

Demiryolu ebekesi lkenin yk, yolcu, asker tamak iin temel altyapsdr. Fakat, bundan ibaret deildir. Bu altyap, zellikle

entegre

bir sanayi hareketinin zeminini oluturabilecei iin

nemlidir. Ucuz ve uzun mrl bir altyap ebekesi olmakszn sanayi entegre biimde kurulamyor. Yani, nce byk apl ulatrma, sonra modern ve entegre sanayi olacaktr. Demiryolu politikas, Cumhuriyetin ilk inaat hareketidir. Ama yeni ilkesi ilk gnden kesinleir: hatlar yapmaktr. Ulam ebekesini yeni bir siyasal ve ekonomik corafya anlay ile kurmaktr. Bu politikann

"Bir kar fazla imendifer".

1923'de Cumhuriyetin demiryolu ebekesi, hemen hemen Osmanl dneminden kalan ve imtiyazl yabanc irketlerin elinde bulunan demiryolu hatlar demek oluyordu. Bunlar milliletirmeksizin baka bir demiryolu politikas izlemek olanakszd. Bu bakmdan, yeni politikann kanlmaz bir boyutu da demiryollarnn devlet elinde olmasdr. Bu boyut da I930'lu yllarn sonlarnda tamamlanyor. Yabanc irketlerin elinde bulunan demiryollarnn son paras olan Trakya hatlar da milli ebekeye I937'de katlyor. Bu yllara, demiryolu politikasnn ileride hesaplamas yaplabilecek lde tamamlanm sayld tarih gibi baklabilir.

"Avrupa hududundan ta Trkiye'nin teki hududuna kadar giden imendiferin satnalnmas meselesi tesadfen Bay Ali etinkaya'nn, Bay smet nn'nn, Bay Recep Peker'in kendi marifeti olarak yaplabilmi bir eser olmaktan ok daha byk bireydir. Anadolu hatt iin devletler Trkiye'nin eline gemesin diye hayli siyasi tedbirler almlar ve Adana mntkasnda bulunan btn hatt satn aldmz zaman bunu elde etmek iin pek ok zorluklar kmtr. Paray dediimiz halde bunu fiilen igal edebilmek iin byk glklerle karlatk. Nihayet ark hatt kalmt. Cumhuriyetin 13, 1 4 nc senelerinde byk mnakaalardan sonra bunu da tahakkuk ettirmi bulunuyoruz. DeYoksa, stanbul'dan Akdeniz'e ve Gneydouya doru uzanan anayolun devam deildi. Sivas hattnn almas, kendi ynetim alannda da byk bir genileme olduunu kantlamas demek oluyor. 5 Cumhuriyetten nce, Eskiehir'den Ankara'ya uzanan demiryolu, anayoldan sapm bir knt gibiydi.

ynetimin, Anadolu'nun en nemli stratejik tepelerinden birisi, belki de en nemli kaps olan Sivas'a erimesi, 6 Cumhuriyet ynetiminin strateji anlayn en iyi yanstan yazarlardan birisi olan Falih Rfk Atay, 1935

dile getiriyor. 7 " B i r kar fazla imendifer", Mustafa Kemal ve smet Paalarn demiryolu politikas iin benimsedikleri slogandr. Mustafa Kemal, 1924 Martnda bunu, "Memlekette her vasta ile bir kar fazla imendifer vcuda getirtr (uygundur)," diye dile getirirken, ismet Paa da, bu ciltte yer alan Sivas konumasnda, "Bana imendiferde esas asrlardanberi en kkl derdidir," demektedir. Bak. M. Arslan Abisel, B/r Kar Fazla politikamn ne olacan sorduklar zaman, bir kar fazla imendifer demitim... Yol mahrumiyeti bu milletin imendifer, mek, fakat vaziyet her ne olursa olsun bir gn geri kalmamak dsturu milletin hakiki ihtiyacna tamamen mutabk-

Eyllnde Ulus gazetesinde yazd bir yazda ynetimin bu amacn "Anadolu'yu Asya'dan kurtarmak" olarak

Ankara, 1948

XXXV

mek ki, batan nihayete kadar byk bir ana damar tamamile Devletin eline gemesi, Cumhuriyetin ilk ylndanberi takib olunan siyasetin , B.M.M. ve onun icra kuvvetlerinin uurla ve sebatla takibettikleri ana prensibin hem iktisadi sahada, hem siyaset sahasnda tamamiyle tasdik ve teslim edilmesi neticesinde alnmtr.. Bunu elde etmekteki fayda, dier btn mlhazalarn stndedir. Bu hat askeri ve siyasi noktai nazardan da hususi bir ehemmiyeti haizdir. Bu szleri bizi istikbalde.. tenkid ltfunda bulunacak nesillere cevab olmak zere sylyorum. Kendilerinin hatrna gelebilecek daha iyi ve daha etrafl neler varsa bunlarn hepsini grmee altk."8
Bylece, yeniden ina dncesi srekliliini bir ana izgi halinde demiryolu politikas ile koruyor. Bu sreklilik, Cumhuriyet rejiminin kurulma aamas tamamlanncaya kadar gzden kaybolmuyor. Ancak, kurulu dnemi ilerledike, bir tek izgi yeni rejim iin yeterli olmamtr. 1932'den balayarak, buna entegre sanayi kurma izgisi de eklenmi, bu ikisi biribirini tamamlayan ve ksa srede hz kazanan bir sanayileme politikas oluturmutur. Bu konuya daha sonra dneceiz.

3
"mar ve ina" ya da bugnk szckle "kalknma", Cumhuriyet rejiminin ana doktrinidir. Kalknmann sahipleri Cumhuriyetinkuruculardr. Cumhuriyetin tarihesi ise "kalknmacln" elden ele getiini ve daha sonra hemen herkesin bunu kendi simgesi olarak grmek istediini sergiliyor. Hatta, gnmze kadar uzanan bir zaman eridi iinde, kalknmay savsaklayan ve durduran politikalarn sahiplerinin bile bunu bir eit

retorik

olarak srdrdkleri grlr.

Kalknmaclk geliigzel olamaz. Hereyden nce "modern,' yani, o gnn dnyasnn llerine ve kurumlamalarna yatkn bir zemine oturmaldr. Yoksa somutlaamaz, gerekleemez. Bu, Cumhuriyetin ana kadrosunun en ok iman duyduu eydir. Cumhuriyetin ilk yllar modernleme ile, yeni kurumlamalarla dolu gemektedir. Saat ve takvimden icra ve ifls kanununa kadar yaylan bir alanda modern ltler benimseniyor.9 Bu, i hayatnda aklcl dllendiren ve ekonomiye ilerlik getiren bir ortam yaratmaktadr. Rejim bu ortamn yaratlmas iin ekonomik ve mali destekler salamaktadr. Ticarete, sanayie, banka kesimine salanan destekler ilk yllarn zelliidir. Ynetimin niyeti "modern" bir ekonomi yaps kurmak ve iletmektir. Desteklerin nitelii balangta bunun zel giriimcilii zendirecek bir yap olduunu gsteriyor. Cumhuriyetin ilk yllarnda zel giriim alan ekonominin btn kesimlerinde geniliyor. Bu yllar, zel kesimin kalknmay ncelikle kendi gelime ansnn ve ayrcalklarnn daha modern bir ortamda art olarak alglad dnemdir. Kalknmann geliigzel olamayacann bir yn de, kamu ynetiminin ekidzene girmesidir. I920'li yllar devletin kaynaklarnn yaplmak istenen ilerin apna gre kk kald dnemdir. lk yllarn zellii, devlet ynetimini baz ilkelere balamak ve bunlara sreklilik kazandrmaktr. Devlet ilerini bir ereveye yerletirmek ve bunu kurumlatrmak, Cumhuriyet rejimi iin zorunluluktur. lk i

normal bir bteye

sahip olmaktr. Bte yapmak devletin sim-

gesi, devlet kurmann balangcdr. nk i sadece vergi toplamak deil, devlet ilerini ve kararlarn keyfilikten uzak bir sisteme kavuturmaktr.
8 Babakan smet nn, 26 Nisan, I937'de Trakya'daki demiryollarnn (ark demiryollar) milliletirilmesi

ekonomik mr uzun ve hazr altyap sermayesi kazandran aklc bir giriim olmutur.

iin yaplan grmelerdeki konumas. Milliletirmeler, Cumhuriyet ynetimine, iletilebilir durumda olan,

beleri (gerekeleri) modern ltlerin ve yeni kurumlamalarn nemini dile getiren rneklerdir.

9 Bu ciltte yer alan ller ve ayarlar kanunu ile icra ve ifls kanununda yaplan deiikliklerin esbab muci-

 XXXV
Btenin bir ana ilkeye dayanmas gerekir. Cumhuriyet rejiminin kurulu yllarnda byle bir ilke ve bunun sreklilii pek nemlidir: Bu da btenin niyete feda edilmez. 10

denklii

ilkesidir. I939'da tamam-

landn dndmz Cumhuriyetin kurulu dnemi boyunca, btenin denklii baka bir Devlet ynetimi denk bte ilkesi etrafnda rgtlenirken dikkat eken bir nokta

mer-

keziyetiliin

de yava yava ynetimin belirgin bir nitelii haline gelmesidir. Bu, yerel ynetim

dzeyinde I929'da Vilyetler Kanunu ile biimlenecektir. Ekonomide merkeziyetilik ise 1932'den sonra oluacaktr. Ekonomide kontrol mekanizmalarnn kurulmas daha uzun zamana bal bireydir. Ekonominin rgtlenmesi iin leine, sermaye birikimine ve btn bunlar iin yaplacak toplumsal ve siyasal uzlamalara bal olan, ok ynl ve daha etin bir itir. Kontrol dzeni de daha girifttir. Bylece, ilk yllar geip 1929/30'a geldiimiz zaman, bir yandan zel giriimcilik bir gelime salam, bir yandan da devlet ekonomide ve kamu ynetiminde ilk rgtlenme admlarn atm bulunuyor.

4
Ekonomide devlet ve zel kesim birlikte gelimeye balad zaman, zdeliklerle olduu kadar farklarla da karlarz. Cumhuriyetin ilk yllarnda da byle olmutur. lk yllar devlet kesiminde nemli bir sermaye birikiminin sz konusu olmad, fakat devletin salad eitli olanaklarla zel kesimin varlk kazanmaa balad dnemdir. Zaman ilerledike, iki kesimin gelimesindeki farkllklar artmaya, bir lde siyasal gelimelere de yansmaya balam grnr. rnein, birok aratrc I930'un Serbest Frka olayn "devletilik-liberalizm" farkll olarak aklamak eilimindedir. Bu, kolayca kesip atlacak bir konu saylmaz. Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomide devleti ve zel giriimcilii biribirine balayabilen bir kavram vard: racak olanlarn

Milli iktisat.

Bu, Cumhuriyet rejimine daha eski yllarn tartmalarndan ve

deneyimlerinden aktarlmt. Kavramn dm noktas, ekonomide

sermayeyi

milliyeti

elinde bulundu-

imi gibi grnyordu. Aslnda iin kapsam daha geniti. Ekonominin

yapsna ve dnya ekonomisi iindeki yerine uzanyordu. 11

10 Cumhuriyet ynetiminin Maliye Bakanlar hep denk bte ilkesini vurgularlar; bunda titizlik gsterirler. lk bakanlardan Hasan Bey (Saka), 1926 Maysnda unlar sylemektedir: "Bte aklarnn birok seneler daima istikrazat hariciye (d borlanma) ile kapatlmasnn deta mteamil bir usul (gelenek) haline getirilmesini, imdiki vaziyeti maliye (mali durum) zerinde icray tazyik eden (bask yapan) esbabn mhimlerinden (nemli nedenlerinden) biri olarak zikredebilirim. Fakat, bu kapy bendeniz deil, hkmeti milliye (ulusal ynetim) teekkl ettikten beri kapam bulunuyoruz. Bte aklarmz rtmek itin hariten istikraz edip (dardan borlanp) varidatmzn (gelirlerimizin) bir ksmn oraya tahsis etmek ve gelecek sene evvelki seneden daha elim (azapl) bir vaziyete girmek gibi sakim (hastalkl) bir siyaseti maliye (mali politika) hkmeti milliye devrinden, yani, 1336 (1920) tarihinden beri takip edilmemi bir yoldur ve bu kap ilelebet (sonsuza kadar) Meclisi lice kapanmtr." 1929-39 dneminin belgelerinde, Maliye Bakanlarnn bu izgiyi srdrm olduunu izleyeceiz. 11 I93l'de, ktisat Vekili Mustafa eref Bey, milli iktisadn pf noktasn yle anlatr: "Bu memlekette bir vakitler imendiferler, bankalar, ticaret, sanayi, milli irketlerin hisse senetleri, hatta en iyi tarlalar ve ehirler dahilindeki en iyi emlk Trkiyelerin deil ecnebilerin elinde idi. Bu memleket tarihinde milli iktisat namyla hibir mefhum (kavram) kavrayamamtr. Milli iktisattan bahsetmek, bir vakitler bir kabahat, bir vakitler de bir muammadan (bilmeceden) bahsetmek gibi bireydi... Cumhuriyet Trkiyesi evvel devleti milliletirdi, milli bir devlet vcuda getirdi. Bu, gayr Trk anasrn (unsurlarn) memleketten ayrlmasn icap ettirdi (gerektirdi). tedenberi onlarn elinde toplanm olan menkul kymet stoku da

onlarla beraber gitmi oldu."

 XXXV
Anlaldna gre, Cumhuriyetin ilk yllarnda zel giriimcilii destekleyen iktisat politikas, giriimciliin "zeP'liinden nce "milli'Miine nem vermitir. Milli olmak, ekonomik olmaktan nce gelmektedir. Yeni rejime, nem verdii gvenceyi salayabilecek noktalarn birisi budur. Milli iktisat kavram, "milli" olan zel giriimci iin ise, hereyden nce

yeni rantlar

demek-

ti. Ekonomide sermaye kazanlarnn gayrmilli unsurlardan milli unsurlara aktarlmas ve ekonominin bu kazanlar srekli klacak biimde rgtlenmesi idi. Bu bakmdan, 1929'a kadar uzanan yllarda izlenen politikalar, zel giriimci iin milli iktisat kavramn somutlatryordu. zel giriimcilie eitli biimlerde salanan ayrcalklar, baklklar, itirak paylar bu yllarn hzla modernlemeye ynelen toplumunda bu kavram netletirmi oluyordu. Sermaye kazanlarn kurumlatrmaa ynelen en nemli belge olarak 1927 tarihli Teviki Sanayi Kanunu bu tabloyu tamamlyordu. Unsurlar gitgide daha yaygn biimde "milli" olan bu ekonomi tablosunda, devlet kendi ilerini daha aklc yntemlerle dzenlemeye ynelirken, zel kesimi de sermaye birikiminin

gelecei iin

cesaretlendirmektedir. 12

lk yllarda devleti ve zel giriimcilii ortak noktalarda buluturabilen bu milli iktisat tablosu, Cumhuriyet rejimi iin bir gei dnemi, bir hareket noktas idi. Cumhuriyet ynetiminin ekonomi ile ilgili esas niyetlerinin sadece bu erevede kalmak olduuna inanmak zordur. Bu ereveyi izenler, "milli" olan zel giriimciyi bir bakma yoktan var edenler, yani, devleti ynetenlerdir. Bu erevenin, Cumhuriyet rejimi iin pek deerli olan ekonomik gc salayamayacan da ilknce onlar grp deerlendireceklerdir. Siyasal kadrolarla toplumda fiilen iktidar mevzilerine sahip olanlar arasndaki zdeliklerin, 1929'dan sonra i rejimin ekonomik gcn tartmaa gelince bir gr farkllna dntn bu ciltlerdeki belgelerden izleyebiliyoruz. i

Cumhuriyetin 1920'li yllardaki bu milli iktisat tablosu I930'a girer girmez bozulmutur. Bunun srekliliini olanaksz klan eylerin banda, dorudan doruya bunun

zayf

bir ekonomi

tablosu oluu gelmitir. Geen yllarn zel giriimcilikte salad sermaye birikimi Cumhuriyet rejimini tayabilecek gte deildir. lk ciddi snama bunu ortaya koymutur. Lozan'da kabul edilmi baz kaytlamalarn 1929 ylnda kalkmas ile birlikte

devletin bamsz ekonomik ka-

rarlar alma gcnn artmas

ve gcn art karsnda baz zel kesim evrelerinin "milli'Mikle

pek badamayan bir izgi izlemesi, iktisat politikasnda bir dnemin sonunu getirmitir. 1929*da ana siyasal kadronun yapt deerlendirmede u nokta arlk kazanm olabilir: zel giriimin lke ekonomisi apnda o gne kadar salad sermaye birikimi hem yetersizdir, hem de rejimin gelecei bakmndan gvence vermemektedir. Byle bir deerlendirmeyi daha sonra kesin hkm haline dntrecek gelimeler ise, yine 1929 sonlarnda patlak veren ve gitgide derinleerek her lkeyi bir lde sarsan dnya buhran ile balamtr. Buhran devleti sarsmtr. Yeni rejimin kurulu yllarnda Cumhuriyet ynetiminin duyarll byktr. Devletin varln ve otoritesini simgeleyen btenin ak vermesi, zor zaptedi12 Yerli zel kesimde sermaye birikimini amalayan bu yasa, tmyle Cumhuriyet ynetiminin rn de

genilemektedir. Bylece, onbe yl iin dzenlenmi olan 1913 yasas, bir anlamda sresinin bitimine yakn yeni yetin ilk yllarnn milli iktisat havasn da yanstr:

ildir. 1913 tarihli Teviki Sanayi kanununun bir devam saylr. Ama aa yukar ayndr; ancak I927'de kapsam

koullara gre geniletilerek uygulanacaktr. 1927 tarihli Teviki Sanayi Kanununun esbab mucibesi, Cumhuri"Sanayii milliyemizin (ulusal sanayiimizin) tevik ve himayesi ve memleketimizde dahili istihlkatmza (i t-

yerli ve yabanc sermayelerle byk sanayi teesss ederken henz parasn iletmeye almam olan halkmzn da birleerek toptan veyahut ferden mmkn olan snai teebbslere girimesi her suretle ayan arzudur (her bakmdan istenmektedir)."

ketimimize) kifayet ettikten (yettikten) baka, bellibal ihracat yapan sanayi messeseleri vcuda getirilmesi ve

 XXXV
len iplerin elden kamas demek olacaktr. Btenin denkliinden vazgememenin bedeli btenin klmesidir. Ekonomik sknt arttka halkn satnalma gc azalacak, bu da vergi haslatn kltecektir. Devletin harcama yapma ve hizmet gtrme ans azalacaktr. Ksacas, bteyi klterek ekonomiyi daha iyi ynetmek, rejimi salam ekonomik temellere oturtabilmek zorlamaktadr. Bu ortamda, I929'a kadar olduka rahat yllar geirmi olan zel giriimcilik yeni rejime yeni bir politika nermemektedir. zel sermaye evrelerinden eski tevik, ayrcalk, baklk politikasnn srmesinden teye birey duyulmamaktadr. zel giriimciliin her kesimi

kendi

paynn

klmesini nleme abasndadr, bunun mcadelesi iindedir. Devletin bamsz karar

alma gcnn artmas veya dnya buhran karsnda herkesi birden etkileyecek alnmas olasl, zel kesim iinde

sadece kendi varln koruma eilimini

kararlar Trkiye

artrm, fakat bunun

tesinde bir hareket yaratmam grnyor.

Byle oluu da herhalde normaldir.

ekonomisinde zel giriimcilik henz yoktan varolmann balangcndadr. Yeni rejimin kuruluunda sorumluluk ald gibi, ekonomide devlet kesiminin gelimesinde de sorumluluk alm olan kadrolarn ilerin bu noktasnda, yeni bir insiyatif almalar artc deildir. Bu ortamda, devletin ve zel kesimin gelimeleri arasnda bir ama ve mantk farkll ortaya km, bu farkllk, gelecekle ilgili kararlarda devlet kesiminin arln artracak biimde bir netlik kazanmtr. Cumhuriyetin ilk yllarndan beri devletin ekonomik ynetimini baz ilkeler etrafnda toparlamaya alan kadrolar, ekonominin ynn belirleyecek duruma geivermilerdir.

5
ktisat politikasnn bir lde kiilerle veya kadrolarla anlatlabilecei dnemler ve dnemeler olabilir. Cumhuriyetin kurulu yllar byle bir anlatma olduka elverilidir. I929'da, iktisat politikalarnda zel giriimcilikle yetinmenin yeni rejim iin ne derecede uygun olaca sorusu ortaya kt zaman, buna olumlu bir yant bulunamamtr. Bu yantszlk srerken, Cumhuriyet rejimi yepyeni bir olay karsnda kalmaktadr: Dnya buhran. Buhran, yeni rejimin en duyarl olduu konuda, devlet kurma konusunda ciddi bir tehlike zeminidir. in bir yn budur. Bir baka ynden ise, buhran devlet kesiminin kadrolar iin bir frsat olarak domutur. Bu kadrolar bu frsat anlyorlar. I920'li yllarn ekonomisindeki zayfl ve bunun nedenini gryorlar: Zayflk sermaye birikiminin yetersizliinde yatyor. Trkiye ekonomisi iin yeni bir birikim mekanizmas gerekiyor. Bu birikim mekanizmas, Trkiye'nin karlaaca buhranlarn leini aacak nitelikte olmaldr. are sanayilemektir. Sanayilemek, I930'lu yllarda yeniden ina (veya kalknma) dncesinin yeni ve byk izgisi olacaktr. Ekonomik gcn kayna burada yatmaktadr. Cumhuriyeti yerletirmenin, yeni rejime gerek bir gvence salayabilmenin yolu ve iin esas budur. Sanayi kurma dncesi yeni birey deildir. Cumhuriyetten nce de vardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda da ynetimin isteidir. Baz teknik incelemeler yaplm, kanunlar karlmtr. Sanayiin zel giriimleri destekleyerek kurulaca dncesinin yansra, devlete de bu ie nayak olunaca inanc ilk yllardan beri vardr.13 1930'dan sonra ana siyasal kadroda ve baz karar
13 zellikle 1925 ve 1926 yllarnda, bu inanc dorulayan yasalarn biribirini izleyerek ortaya kt grl-

edecek biimde kendi rgtleniini yanstr. Bu, yerli sanayiin sadece perakende biimde korunaca bir dzeyi deil, devletin kendi olanaklaryla zel kesim sanayiine destek olmak zere bir geni ereve kurduunu gsterir.

mektedir. 1925'in Martnda gndeme gelen Sanayi ve Maadin Bankas tasars, devletin zel kesim sanayiine yardm

 XXXX
organlarnda benimsenen gr ise, sanayi kurmann ancak yaygn bir cihazlarma cadr. Sanayi kurmann ancak sanayileme biiminde ola-

hareketi

ile gerekleeceidir. Bu yeni bireydir.

sanayie ynelerek, ekonomik gcn lke savunmasnda ana destek olmasn salamaldr. Bu ilkelerden yola kan bir sanayileme hareketi, 1920'lerin demiryolu politikas ile birleince ciddi ve iddial hedeflere ynelmitir: Hammaddesi yurt iinde olan sanayileri ncelikle kurmak ve i pa1930'larn dnyasnda bu ilkeler ve hedefler byk kararlardr. Bunlar tasarlamak ve ie girimek, bu yolda dnce birikimi ve eylem gc hangi kesimde varsa orada oluabilir. Bu birikim ve g devlet kesimindedir. Bu lekte bir sanayileme hareketinin tasarm, ancak devletin sahip bulunduu

mutur: Bir, kurulacak sanayi ithalta bamll azaltmaldr. ki, bu hareket ksa srede ar

1930'lar n sanayileme hareketinde, kurulacak sanayiin yaps bakmndan iki ilke temel ol-

zarn btnln salamak.

tm kaynaklara dayanarak

yaplabilir.

Sanayileme hareketinin dnm noktas 1932 yl oluyor. Tasarm merkezi ktisat Vekletidir. Sanayileme hareketinin gerekesi, 1920*11 yllarn sanayi iin olduka zayf bir zemin hazrlayabilmi olduunu anlatarak balar: Trkiye'de zel kesimde gl bir sermaye varl yoktur. Byk sanayiin devlet eliyle kurulmas eilimi hep vardr. Fakat, devletin bu amala kurduu Sanayi ve Maadin Bankas modeli baar getirmemitir. nk, bankacl sanayi kurmaya ve iletmeye yneltmitir. Bu model, znde bir badamazlk tar. Eer, banka, sanayi sermayesinin sahibi olursa, yatrd para iin yksek faiz ve temett ister. Oysa, sanayide retimin srr ucuz sermayedir. Bankaclk vadelerle gelir elde etme garantisi zerine kuruludur. Sanayi denilen eyin gelimesinde ise, vade sz konusu olamaz. Sanayi ve Maadin Bankas hem devletin fabrikalarn iletmek, hem zel kurululara itirak etmek, hem de zel giriimleri kredilemek gibi biribiriyle badamaz ileri yapmak durumunda kalm, bylece hibir yeni sanayi iine giriememitir. Sanayileme hareketinde kritik nokta, devletin elindeki kaynaklarla sanayi kesimine vermektir. Sanayii kredilemek iin zdr. Bunu srekli

nce-

likli bir gelime ans

klabilmek

iin, devletin eitli fonlarve destekleme aralar bu amaca ynelmelidir. Fakat, kredileme ve tesis kurma ileri biribirinden ayr tutulmaldr.

Snai krediler iin bir banka

(Trkiye Sanayi

Kredi Bankas) kurulmal, bu banka sanayi giriimlerine makina ve sanayi malzemesi kredisi salamal, bylece her giriim kendi sermayesini iletmede kullanma olana bulmaldr/Kurulacak ve iletilecek

sanayi tesisleri

iin ayr bir kurulu (Devlet Sanayi Ofisi) gereklidir. Bu

ynetiminde bamsz, denetiminde ktisat Vekleti yoluyla BMM'ne hesap veren bir kurulu olacaktr. Sanayii n plana karan, kredi dzenini, fonlarn kullanmn ve kurumlamay buna gre dzenleyen bu tasarmda devlet ve zel giriimler sanayicilikte eit gelime ansna sahip olacaklar, devlet giriimlerinin mevzuattan kaynaklanan bir ayrcal sanayi bulunmayacaktr. Beyindir. Bu modeli, 1930-32 yllarnn ktisat Vekili Mustafa eref (zkan)

Yeni bir sermaye birikiminin balangc olan bu modelde her ne kadar devlet ve zel giriimler kt zerinde eit ansa sahip klmyorlarsa da, gerekte bu birikim modelinin, iletildii andan balayarak devlet kesimini daha hzl byteceini kavramak zor deildir. Sanayilemeyi ncelikli bir hareket olarak kabul ettiiniz takdirde, byk lekle ve yeni teknoloji ile alan
tasarsn, maadin nizamnamesininin tadili (madenler tznn deitirilmesi) hakkndaki yasa tasars ile taocaklar nizamnamesini, yine I925'in Terinievvel (Ekim) aynda petrol yasas tasarsn, Terinisani (Kasm) aynda hem petrol, hem eker inhisar (tekeli) hakknda yasa yasanlarn, 1926'nn Knunusani (Ocak) aynda demir Sanayi ve Maadin Bankas ile birlikte, yine ayn ay iinde, eker fabrikalarnn kurulmasn tevik eden yasa

ve kmr madenlerini iletmeye ilikin yasa tasarsn, ubatta ise demir sanayii kurulmas hakkndaki yasa tasagelimelerden sonraki kurumlama da, rsyla eker, petrol ve benzin inhisarna (tekeline) ait iptidai sermaye hakknda yasa tasarsn grebiliriz. Bu 1927'deki Teviki Sanayi Kanunu olmutur.

 XL
tesislerin baar ans tartmasz daha byktr. Bylece, sanayileme projesi bir devletilik projesinin de balangc demek oluyor. Bu noktaya gelindii srada, rejimin ana siyasal kadrosu zel giriimcilie kar deildir. Fakat, yeni sermaye birikimi modelinin mant, zel kesimin greli payn zaman iinde devletinkine gre kltecek niteliktedir. "Milli ktisat' kavram "devletilik" adn aldktan sonra, ieriini de deitirmee balamtr. 14 Yeni sanayileme modelinin ortaya kt I932'de, zel giriimin olaya kendi gelecei asndan bakmakta gecikmedii anlalyor. zel kesim, sanayi hareketinde lei bytecek ve sermaye birikimini hzlandracak olan yeni kararn, kendi iinden deil siyasal kadro iindeki almalardan douunu izlemitir. Yeni modelin ileyebilmesi, rantlarn azaltlmas ve bunlarn bir btn olarak

zel kesime

sanayie

o gne kadar salanan

yneltilmesi sayesinde balayabilecekti-

tir.is zel kesim sanayicilikte devlet kadar baarl olamad srece, bu rantlar devlet kesimine brakmak zorunda kalacaktr. Ksacas, 1920'lerin "milli teebbs"leri destekleme politikas, imdi ister istemez ayn teebbsleri "bann aresine bakma" noktasna gtrebilecek bir politika ile yer deitirmektedir.

Rantlar

sorununun devlet kesiminin byyecei bir sanayileme hareketi ile birlikte yep-

yeni bir nem kazanm olmas, ekonomideki gelimenin mantna aykr deildir. zel kesimin sahip olduu rantlardan vazgemek istemeyii de, ekonomi yeni ve byk bir sermaye birikiminin eiinde iken hereyden nce kendi payn bytmek iin direnmesi de herhalde olaan saylmaldr. Bu bakmdan, sanayilemeye ve devletilie balang yl olarak kabul edeceimiz I932'de, zel giriimciliin, toplumda fiilen sahip bulunduu tm iktidar mevzilerini kullanarak bu nemli konuda mcadele etmi olduunu eldeki belgelerden izleyebiliyoruz. Cumhuriyetin kurulu dnemi boyunca yeniden ina dncesi nasl yeni rejimin nin bu ie melerinin

sine qua non'u

olmusa, bu d-

ncenin bir sanayileme hareketine dnmesiyle birlikte, zellikle banka ve sermaye kesimi-

ortak olma abas da ayn evrelerin toplumda kendi sine qua non'u olarak ortaya km grnyor. 1 6

iktidar mevzilerini srdrebil-

Devletilik, "halkn yapamad iler" temeli zerine kurulmaktadr. Ana ilke budur. Bu ilke, phe yok ki devleti sermaye birikimini kanlmaz olarak bytecektir.

14 Bu ciltteki belgelerde, zellikle Devlet Sanayi Ofisi tasarsnda bu' nokta dikkatle vurgulanmtr.

sime deil, kurulacak olan devlet ve zel kesim sanayiine yneltecektir. 16 Sanayileme hareketinin Milliye ap, bu konuyla yakndan yeniliklerin nitelii yaplmakta olan deiikliin ve getirilecek 9, 11,16'snda Hakimi/eti Halil imzasn tayan

lklardan bir ksm, kurulacak olan sanayie ilk sermayeyi salayabilmek iin kesilecektir. Devlet bunlar zel keilgili olan evrelerce bilinmektedir. yazlmakta ve tartlmaktadr. I932'de

15 Burada ince nokta u oluyor: Teviki Sanayi Kanunu ile zel kesime salanm olan ayrcalklar ve bak-

1932 Temmuz

gazetesinde "Trkiye Byk Sanayi Devrine Girerken" rneidir.

baln ve Neet

kapsaml yazlar, bunun canl birer

leme hareketini Bavekil smet Paa Hazretlerinin komu devletten temin ettii sekiz milyon dolarlk sanayi kredisinin, baz byk sanayi mmessillerinin Trkiye'de

" D S O kanununun mahiyeti, devletin memleketi sanayiletirmek

prensiplerinden ilham alr. Bu sanayi-

teklifleri ve Trkiye'de bilhassa 1931 senesi iinde inkiaf eden milli sanayi i himaye prensiplerinin tahrik ve vatandan mnferit veya mterek teebbsleriyle meydana getirilebilecek iler deildir...

hkmet namna byk sanayi tesisi hakkndaki

tesir ettii sylenebilir. Teklif edilen yahut kredi suretiyle tesisi dnlen sanayi, Trkiye'de bir veya birka Plansz sanayi Trkiye'de bizzat Trkiye'nin iktisadi ve itimai inkiaf aleyhine bir tehlike mili olabilecek Bu, Trkiye'de sanayiin bir membadan direktif ve vehe alan, tezatsz, rekabetsiz bir ekilde bir istikamete

artlarla tesis edilemezdi. Bu bakmdan, DSO'ne Trkiye sanayiinin plan dairesi denilebilir...

tahakkuk ettirecek bir teekkldr...

doru inkiafn temin eden bir tesis plandr.. Ofis.. Cumhuriyetin devletilik prensibini e'ni (gerek) sahada Trkiye'de intizamsz, rakip, milli servet, milli say ve milli refah olmyacaktr... israf eden babozuk sanayi teekkl

edemeyecek ve Trkiye'de byk sanayi bugnk dnya sanayi merkezleri gibi anarik cemiyet nizamnn mili

 XL 6
Y e n i d e n ina dncesi b i r s t r a t e j i d i r . B u d n c e g l o r t a k z l e m l e r e dayanmaktadr. D e m i r y o l u politikas o l a r a k uygulannda da, " m i l l i " b i r sanayileme izgisi o l a r a k savunulmas n d a da bu s t r a t e j i g e n e l b i r kabul g r m t r . " B u kadar b y k ie g i r i m e y e l i m , hi deilse e r t e l e y e l i m " y o l l u g r l e r y o k d e i l d i r . Fakat, bunlar y k s e k p e r d e d e n sesler olmamtr. z e l kesim, ilerin b y m e s i d e m e k olan b i r sanayileme izgisine kar k m a m t r . T a m t e r sine, zel b i r i k i m i i t e g v e n c e y e alan v e da kar k o r u y a n b i r izgi, bu d n e m d e zel kesimin taraftarln yapt ana izgi olmutur.17 B u , 1930'lu y l l a r d a C u m h u r i y e t r e j i m i n i n ncelikl e r i y l e badamtr. n k , bu e k o n o m i k n c e l i k l e r iinde en n e m l i n o k t a yeni k i m i n i n g e r e k l e m e s i d i r . S t r a t e j i ii, r e j i m i n y e r l e m e s i davasnn e k o n o m i k s e r m a y e birizdr.

z e l g i r i i m c i l i k b a k m n d a n bu ie r a n t l a r asndan b a k m a k n e m l i d i r . z e l giriimciliin e k o n o m i k varl da, t o p l u m d a sahip b u l u n d u u i k t i d a r m e v z i l e r i n i k o r u y a b i l m e s i v e besl e y e b i l m e s i d e bu s o r u n u n z m n e baldr. B u b a k m d a n , s t r a t e j i v e r e j i m davalarnn, rantl a r d a n v e t o p l u m d a k i fiili i k t i d a r m e v z i l e r i n e ilikin s o r u n l a r d a n bamsz o l a r a k balanabileceini d n m e k g e r e k i olmaz. I 9 3 2 ' d e sanayilemenin zorunluluu bir zme tartmasz

k a b u l e d i l m i , fakat buna r a n t l a r k o n u s u n u da kapsayacak b i r baka z m b u l m a k g e r e k m i t i r . B u l u n a n z m , n c e e k o n o m i n i n y n e t i m i n d e k a d r o deiiklii y a p m a k , s o n r a da sanay i l e m e h a r e k e t i n i n m o d e l i n i y e n i d e n d z e n l e m e k t i r . B u n l a r basit deil n e m l i deiiklikler o l a c a k t r : E k o n o m i n i n y n e t i m i n d e o l d u u kadar, r a n t l a r k o n u s u n u n g e l e c e i n d e d e kilit nokt a d a bulunan ktisat V e k i l i Mustafa e r e f B e y g i d e c e k , y e r i n e e k o n o m i d e b i r s t r a t e j i deiiklii y a p m a k s z n b i r uzlama m o d e l i g e t i r e c e k o l a n M a h m u t C e l l B e y ( B a y a r ) gelecektir.18 Ofisin idaresinde bulunan messeselerin krndan hasl olacak kymetler Ofis messeselerinin, Sanayi Kredi Byk sanayi devrine girmek hazrlnda olan Trkiye'den, bu sanayie hammadde yetitiren toprak

Bankasnn, devlet sanayi teekkllerinin tekemmlne sarfedilecektir...

istihsalini, i ve d pazar, pazarlar arasndaki nakil ve irtibat vastalarn inzibatsz, rakip bir nizamda babo brakmas beklenemezdi. Trkiye'de teesss edecek sanayiin itimat edilir mterisi Trk kyndedir. Dnya uurundan beklenemez.. pazarlarnda Trk sanayi istihsaline mteri aramak ve sanayi istihsalini bu mikyasta pianlatrmak bugnk Trkiye byk sanayi devrine hertrl kayt ve artlar tamamlanm bir programla giriyor. Programn /

sanayiimizin

birliidir."

hedefi Trkiye'nin cztami (btnl), Trkiye'de pazarn, kyn, fabrikann, nakil ve irtibat vastalarnn Kurulmakta olan yeni model karsnda zel kesimin eitli evrelerinin, bata Bankas olmak zere, nasl

bir yorum yaptklar ve ne tavr takndklar, siyaset adamlar arasndaki farkl eilim sahiplerinin tutumlar ayr bir inceleme konusu olacak deerdedir. 17 Dnemin zelliklerinden birisi, zel kesimin szclnn genellikle Bankas'nca stlenilmesidir.

Banka dare Meclisi Reisi ve Siirt mebusu Mahmut Bey (Soydan) en nemli birka szcnn banda gelir. konusundaki tavrn olduka net biimde yanstr: Mahmut Bey, I933'de ve i934'de/Hakimiyeti Milliye (Ulus) deki yazlarnda, yerli ze! kesimin sanayileme

Memleketimizi hammaddecilikten, mstemleke iktisadndan kurtarmak istiyoruz. Onun yerine milli ahenkli bir

"Trkiye'yi milli sanayiini kurmaya icbar eden siyasi ve iktisadi zaruretleri kim bilmez. Davamz basittir.

iktisat sistemi kurmak kararndayz. Bu gayeye varmak iin, millete bir nevi iktisadi kalknma savana girmi Memleket ilerinde daima n safta almay kendine iar edinen messesemize de devletin sanayi programnda

bulunuyoruz. Bu savata memleketin mali, iktisadi ve milli btn teekklleri kudretlerine gre vazife almlardr. vazifeler verilmitir...

sanayiini kurmu olmak iin yapar.. Onun iin, sanayiini kuran Her memleket gmrk mdafaa etmee mecburdur.. Karaosmanolu Politikada Geerken Trkiye'de

istihlk maddelerini mutlaka hariten ald fiyatlardan daha ucuz tedarik etmek kararyla sanayiini kurmaz. Milli himayeleriyle onu

Sanayiimizi yeni batan kuruyoruz. Bu hareket birok fedakrlklar icap ettiriyor. Hibir memleket

18 Bu gelimeleri izlemek iin, zellikle 1932 ylnn Akam ve Milliyet gazetelerine, ayrca, Yakup Kadri 45 Yl (Bilgi Yaynevi, Ankara, 1968) ve lhan Tekeli ile Selim lkin'in Oluumu Uygulamaya Devletiliin ( O D T , Ankara, 1982) balkl kitaplarna baklabilir.

 XL
M. eref Beyin modeli sanayii n plana karrken, bunun gelimesini garantilemek zere, ekonomideki rantlarn bir blmne kredi desteini de katarak bunlar sanayiin emrine veriyordu. zel kesimin byk tesis kurma ansnn zayfl ("Halkn yapamad iler") karsnda, gelime ans yksek olan sanayi devletinki olacakt. M. Cell Bey ile gelen model ise, ekonomideki rantlara dokunmaz. Hareket noktas, kredi desteini

tm mali arac kesimin ii

olarak orta-

ya koymasdr. Bu kesimin gelime ansn, sanayiin gelime ansna bal grmesidir. Mali arac kesim, "milli bankalar" olacaktr. Bunlar kurulacak olan sanayie kredi salayacaklar, fakat daha nemlisi, bu sanayiin pay sahipliini ellerinde bulunduracaklardr. Bylece, yeni ve byk sanayiin birikimi devlet kesimine yneldii kadar milli bankalara da akm olacaktr. Banka kesimi sanayiin gelimesiyle byk bir gvenceye kavumu olacak, karlk olarak kendi birikiminin bir blmn de sanayie aktaracaktr. Bylece, bankaclk rantlarn paylalmas iin bir model sunduu gibi, sanayiin ynetiminde de sz sahibi olmaktadr. 1 9 Bu zm, 1933'de Smerbank kanunundan sonra gereklik kazanyor. Smerbank kanunu M. eref Beyin I932'de ayrm olduu sanayicilik ve bankacl yeniden birletiriyor. Bylece, belirsizlikler giderilmi ve devletilik kavramnn tanmnda yeni bir adm atlmtr. Devletilie artk yeni bir forml aramak gerekmemektedir. Devletilik

milli bankalar zemini zerinde

tanmlanabilen bir kavram olmaktr.

in merkezi ktisat Vekletinin denetimindeki bir devlet

sanayi bankas, yani, Smerbank'tr. Bu gelime ile, 1920'lerin milli iktisat dncesi bir yandan milli bankalar sayesinde varln srdrrken, bir yandan da 1930'larn yeni doan devletilii ile kaynam oluyor. Ekonomideki bu uzlama burada kalm olsayd, iin nemi daha az olurdu Oysa, i tek boyutlu deildir. Bu uzlamann siyasal alanda da tescili gerekli grlm, bu, 1935*de C H P program ile yaplmtr. Bylece, Cumhuriyet rejimi ekonomi boyutuyla da tanmlanm oluyor. 2 0 Bir zet yaparsak, M. eref Beyin modelinde yap u idi: "ktisat Vekleti + Devlet Sanayi Ofisi (devlet fabrikalarnn kuruluu ve iletilmesi) + Sanayi Kredi Bankas (devlet ve zel kesim sanayiinin kredilenmesi) + zellikle d ticaret fonlarndan zel kesime salanm baklk ve teviklerin yeniden dzenlenerek sanayie yneltilmesi." M. Cell Beyin (Bayar) modelinde ise yap yle olmaktadr: "ktisat Vekleti + Smerbank (devlet sanayiinin kurulu ve banka merkezi) + Milli bankalarn ( ve Ziraat bankalar) sanayide pay sahiplii + zel kesime salanm baklk ve teviklerin srdrlmesi." 1933'den sonra sanayilemenin ve devletiliin modeli gitgide netlemektedir. in iki ynl olduu titizlikle gzetilmekte, bir yandan ekonomide zel giriimciliin korunmas srdrlrken, bir yandan da ekonomiye devletin kapsaml biimde mdahale etme ans artrlmaktadr. Bu gelime iinde devletilik, ematik ynne nem verilen bir kalp biiminde deil, sanayi politikalarnn aralaryla ve bunlarn gerekli kld kurumlamalarla ortaya kmaktadr. Ekonominin devlet kesiminde bir sermye birikim dzeninin kuruluu drt be yl alm ve 1938 ylnda ktisadi Devlet Teekklleri kanunu ile ilk kapsaml noktasna erimitir. Ortaya kan model, birtakm yapay destekler, yasaklar veya anormal snrlamalar sayesinde ileyebilen bir gelip geici tablo deil, ekonomik lek ve teknik beceriye dayanarak normal koullarda kendi birikimini

srekli

klabilecek bir sermaye birikimi rnei olmutur.

1930'lardaki sanayileme izgisi, baz ithal mallarnn yerine yerli imalt koyma noktasndan tesini amalamtr. Bu nokta belki sanayilemenin bir bacadr. Ama, daha tesi, sanayii
19 Cell Bey ile gelen model Trkiye Sanayi Kredi Bankas'nn, Bankasnn yerini alma olasln ortadan kaldrmakta, tam tersine, SKB iin tasarlanan yeri Bankas alm olmaktadr. Ekonomi, Bilgi Yaynevi, Ankara, Aralk 1987, zellikle sayfa 59-86 ile 125-156. 20 Aadaki kitapta bu nokta zerinde daha ok durulmaktadr: Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde

 XL
entegre biimde kurmaktr. Yani, lkenin hammadde kaynaklarn yerinden oynatabilmektir. 1934-36 yllarnda gitgide daha ok zerinde durulan, Birinci ve kinci Sanayi Programlar ile almas dnlen sanayi perspektifi budur. Sanayileme bu izgi zerinde gelitike ithaltn gayrsafi milli haslaya oran decek, fakat yurtii kaynak kullanmnn artmasyla birlikte ekonominin yatrm yapma kapasitesi ykselecektir. Ksacas, bugnn deyimiyle , bu olacaktr.

baarl

bir ithal ikamesi izgisi

Belirtmek gereken bir nokta u oluyor: 1930'larn sanayileme hareketi zel giriimcilikle uzlamay ieren bir devletilik erevesinde gereklemitir. Bu ekonomik tabloda zel giriimciliin yeri, payna den

rantlar almak

ve bu stratejiye " E v e t " demektir.

Sanayide giriimci

olarak nemli ilevi yoktur. Byle bir sanayi hareketinin zel kesimce gerekletirilebileceine gvenmek gerek d saylyor. Sanayide mesafe aldka, bu nokta netlik kazanyor ve ak seik dile getiriliyor. 2 1 Sanayi byk apl ve ciddi bir devlet ii olarak ele alnmaktadr. Sanayiin kurulmasnda maliyet ve kr endielerini

amak, sanayi

iletmeciliinde ise modern standard-

lar tutturmak arttr. Bu bakmdan sanayi, krl noktalara serpitirilen bir giriimcilik tr deil, lkenin ekonomi corafyasn deitirmeyi amalayan bir grlmektedir. 2 2 I920'li yllarda ekonominin canl ve srkleyici sektrleri ticaret ve bankaclktr. 1930'larda ise, lokomotif sektr sanayi olmu, bunu bir sre sonra bankaclk izlemitir. Ksacas, 1930'larda sanayi sektr ticaretin nne gemitir. Bu, ekonomik yapy btnyle deitirebilecek nitelikte bir dnm iin balang saylabilir:

iler btn

ve

bir misyon

olarak

7
Sanayileme stratejisinin devlet eliyle yrtlmesi I930'lu yllarda iktisat politikasnn olumas iin bir ereve izmektedir. Bu erevenin iinin doldurulmasnda, I930'lu yllarn gelimelerinin, o arada dnya buhrannn getirmi olduu koullarn pay vardr. Sanayileme bir
21 zel kesimin gveni ve desteiyle ktisat Vekillii grevine gelmi olan Cell Bayar, o gnn sanayileme ve bu yoldaki i blm anlayn eitli frsatlarda ak seik dile getirmitir. rnein, I936'da, unu sylemitir: "Eer memleketin sanayilemesini ve milletin muhta olduu refah baz hususi teebbslere ve bu teebbslerin dayand sermayeye brakmak lzm gelirse, lakal (hi deilse) iki asr daha intizar (bekleme) devresi geirmekliimiz lzmdr." i936'nn lkbaharnda syledii, bundan sonraki ciltlerde yer alacak olan szleri bunu belgelemektedir: 22 Yine Cell Bayar, sanayiin lkenin ekonomi corafyasn deitirecek nitelii zerinde de durmutur. "Fabrikalarmzn kurulu eraiti (koullar) bakadr. i cereyan tabiisine (doal akna) brakacak olursak,

liberal sistemde olduu gibi bunlarn hepsi milli deil ahsi menfaatlerine en uygun eraiti arayarak, sahillerimizin

dolu'nun ihtiyalarn temin edecek tek bir fabrikamz olmayacak ve himayeyi de temin etmeden kurarsak, yaamayacaktr. ktisat Vekletine onu mtecaviz mracaat vaki oldu. Bir tanesi gelip de devletin gsterdii yerde fabrika kurmu olsaydk, elbette daha ok kazanacaktr. Fakat, Nazilli'ye gitmek

kenarna yaparak kaplumbaa gibi kalacaklardr. Fevkalade ahvalde ve mesel bir seferberlik icabnda Ana-

zmir'de

kurmamtr. Halbuki biz Kayseri'de, Ereli'de fabrika kuruyoruz, Nazilli'de fabrika kuruyoruz. Bunlar mesel Ereli fabrikasn daha sahile indirmi olsak, sahildeki fabrikalar gibi daha rantabl kalacakt. Fakat, Ereli'yi

mecburiyetindeyim.

tercihe mecburum".

simgesi Kayseri dokuma fabrikas olmutur. Bu, Birinci Be Yllk Sanayi Programnn szden ie geirilmesi demek

Biraz yakndan baknca u grlebilir: 1934 ylnda somut olarak balayan sanayi hareketinin ilk ve en nemli

olduu kadar baka birok eyin de simgesi olmaktadr. Sanayiin lkedeki hammadde kaynaklarn gzeterek kuikamesi" deniyor. Ayn yolda atlan admlar iinde, ikinci nemli simge olarak Karabk demir elik tesisini kabul edebiliriz. Bu kurulu, o dnemde Trkiye'nin ar sanayie geii saylmtr. rulaca ilkkez Anadolu'nun ortasnda, Kayseri'de somutlamaktadr. Buna, gnmzn iktisat szlnde "ithal

 XLV
stratejidir. Ekonominin henz belli bal kurumlamalardan strateji sanayie yoksun olduu bir ortamda, bu

doruca kaynak tahsisi yapmakla

yrtlecektir. Ancak, dorudan tahsis ilkesi,

ekonomide srekliliin temeli olamaz. Bu stratejinin salam bir zemine oturmas iin, iktisat politikasnn baz temel aralarn gelitirmek gerekir. Bu aralar ilerlik kazanmal, bir btn oluturmal ve ynetimin

ekonomik

ilkeleri ortaya kmaldr.

192.0* 1 i yllarda iktisat politikas temel aralarndan yoksundur, olumamtr. Cumhuriyet ncesinden devir alnan politika aralar ya yetersizdir, ya deitirilmektedir ya da eskilerle yeniler arasnda kopukluk vardr. Ekonominin ynetiminde eldeki tek ara, yetersizliine ramen "bte"dir. Bu, hi deilse, devletin kendine bir ekidzen vermesine ve devletliini gstermesine hizmet etmektedir. t e yandan, bir para politikasndan sz edebilmek iin elde hibir ey yoktur, hatta ciddi kurumsal engeller vardr. Devletin banknot karabilecei bir organ yoktur. Dolamdaki para, Osmanl Bankas'nn karm olduu banknotlardan ibarettir. Ayrca, eitli paralar da ekonomide dolam halindedir. ktisat politikasnn bir baka boyutunu oluturmas gereken d ticaret alannda ise tam bir "serbestlik" vardr: Devlet bu alana sokulamamaktadr. Eer iktisat politikas eitli ekonomik ve mali aralarn gelitirilmesi ve bir btnlk iinde ilemesi sayesinde oluan birey ise, 192.0'li yllarda bundan sz edebilmek gtr. Bu bakmdan, Cumhuriyet rejiminin iktisat politikasnn ancak 1929/30 yllarndan balayarak ortaya ktn sylemek doru olur. Btenin bir ekonomik kontrol arac olduuna phe yoktur. Ancak, bte ekonominin ynetiminde

ksmi

bir kontrol salar. I930'lu yllar, btenin ekonomideki etkisinin olaann

zerinde artt dnemdir. I920'li yllarda devlet ilerinin bir sisteme ve aklc ilkelere balanmas iin kullanlan bte, 1929/30'dan sonra devlet otoritesini dnya buhrannn etkilerine kar koruma dncesine hizmet eden ara olmutur. Cumhuriyet rejiminin yneticileri eski dnemlerin ak bte alkanlklarn srdrmek istemezler. Bunda ekindikleri birey vardr. I. Dnya Sava yllarnda ve daha sonralar yaanm olan iddetli enflasyonu, ak btenin taze bir rnei olarak dnrler. salam bir ekonominin kilidi olarak grrler. Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak nem verilen bu ilke, buhran yllarnda iktisat politikas belgelerinde en ok vurgulanan noktalardan birisi oluyor. 1929/30 ile balayan buhran yllar, tarm mallarnn ve ucuz hizmet trlerinin ar bast lke ekonomisinde fiyatlarn btelerin hacminden daha ok dt bir dnemdir. Byle bir ekonomide, dk ree/fiyatlar btenin denkliini kolaylatrm, devlet kesiminin satnalma gcn artrm olmaldr. Btenin denklii bakmndan nemli bir nokta vergi haslatdr. Daha dorusu, vergi haslatnn yeterlii ve srekliliidir. 1920'li yllar, vergi sisteminin deitirilmeye baland dnemdir. Haslat bol, ynetimi basit olan, fakat vergi sisteminin arln ky kesiminde tutan eski yap deitirilmeye balanmtr. Fakat, yap deitirilirken vergi haslatnn dmemesi, dk kalmamas arttr. Vergi ekonomiye srekli

Denk bte ilkesini

istikrar

kazandracak ana kaynak olarak de-

erlendirilir. 192.0'li yllarda, muamele tipi vergiler ve kazan vergilerinin yansra, haslat noktasndan nem kazanan birey mali tekellerdir. Haslat gvencesi yeni rejim iin ok deerlidir. Yeni rejimin elinin altnda baka bir kaynak yoktur. Bu gvencenin kayna mali tekeller olur. 1929'da bir ferahlama bekleniyor: Cumhuriyetin kendi gmrk politikasna kavuma zaman gelmitir. Bu, hereyden nce yksek haslatl gmrk vergileri demektir. Baka lkelerin deneyimlerinden de bilindii gibi, gmrk vergi ve resimleri kurulacak sanayilerin zel fonu saylr.

 XLV
Fakat, 1929/30 tuhaf bir tarihtir. Bte bir makasn iinde kalr. D ticaret kaynakl vergi haslat tam artmaya balayacakken, dnya buhran nnde d ticareti kontrole almak ve daraltmak art olur. Gmrkler yine de bir vergi kaynadr, ama bu kez dnya buhrannn ekonomiye yansmas ile birlikte stnalma gc her kesimde azalmtr. Ekonominin normal vergi kapasitesi der. Olaanst vergiler getirmek zorunlu olur. Ancak, bunun da birtakm snrlar vardr. Bte znde bir sermaye birikimi arac deil, ekonominin ynetiminde kullanlan kontrol aralarndan birisidir. Yeni rejim iin pek nemli olan yeniden ina dncesini gerekletirebilmek iin yrtlen demiryolu politikasnn esas finansman kayna, Cumhuriyetin kurulu dneminin bu olaanst koullarnda bte olur. Stratejik deerdeki bu politika iin bteyi bir birikim arac gibi kullanmaktan kanlamaz. Cumhuriyet ynetimi savunma ve demiryolu hedeflerini savsaklayamaz. Salk ve eitim gibi, Cumhuriyete zg "refah politikas" alanlarnda da varlk gstermek arttr. Ksacas, I930'u izleyen yllarda ekonomide satn alma gc derken kontrol salayabilmenin de snrlarna gelmitir. Vergi haslatnn (nominal olarak) yeniden art ve 1930'daki dzeyinin zerine k 1935'den sonra gerekleecektir. 1931, 1932 ve 1933 btenin darald yllardr. Bu daralma i borlanma ile giderilebilir. 1933'den balayarak, demiyolu politikasnn finansmannda "vergi mkellefiyeti" yannda "i istikraz" yolunun da benimsendii grlyor. Demiryolu gibi stratejik bir altyap politikas ile snrl olmak zere, i borlanmaya birka kez bavuruluyor. Btenin kontrol alannn geniledii, fakat fon kullanma bakmndan esnekliin pek kalmad bu ortam, yeni rejim iin kritiktir. Bu koullarda, fon kullanma olana bakmndan sivrilen yer ekonominin bir eit komuta merkezi saylabilecek olan ktisat Vekleti, fonlarn kullanlma alan ise sanayi programlardr. Bu olanak, yer yer "milli bankalar"la paylalmaktadr. Bu ortamda, ktisat Vekletinin dolayl fakat nemli bir grevi de, bata sanayici olmak zere, tccar ve esnaf Cumhuriyet rejimi ile kar birlii iinde tutmak oluyor. I930'lu yllarda sanayici ve tccarn kazanc zerine binen vergi yknn, memur ve ii gelirleri zerindeki vergi ykne gre olduka hafif kal, btenin bu genel politika izgisi ile uyumlu kullanlm olduunu gsteriyor.

8
1930'lu yllarda para sisteminin iktisat politikalar iinde nemli bir yeri yoktur. "Para otoriteleri" henz domaktadr. Ekonominin para otoritesini "milliletirmesi" 1930 ylnda Merkez Bankasnn kuruluu ile gerekleir. Fakat, Merkez Bankas I930'lu yllarda ekonomide rol oynamaya pek balayamaz. lk banknotlarn Cumhuriyetin kurulu dneminin tamamland sralarda karr. Yapt hazine ilemleri ise olduka snrldr. I930'lu yllarda para arz dokunulmazl olan bir konu gibidir. Para arz I930'lu yllarda pek az deiir. Tam bir sk para politikas uygulanr. Enflasyon tehlikesi, Cumhuriyetin kurulu dneminde ciddiye alnan bir konudur. Cumhuriyetin yneticileri, Sava yllarnda yaanm enflasyonun kkeninde "karlksz para baslmas"n grm olabilecekleri gibi, Savatan sonra bata Almanya olmak zere eitli lkelerde dzeni altst eden iddetli enflasyonlar da ayn adan deerlendirmi olabilirler. Kald ki, 1930 yllarnda iktisat politikasndaki baarnn nemli bir gstergesi ekonomiyi enflasyonsuz yrtmektir. Para politikasnn 1930'lu yllarda olumasnda, kamu finansman dncesi bir hareket noktas olmaktadr. ktisadi devlet teekkllerinin (I938'de) kurumsal erevesi atlrken, bun-

 XLV
larn finansman aralar henz olumamtr. Ancak, sanayiin byk apta ve devlet eliyle kurulmas amalanrken, bunun finansman aralarnn dnlmemesi mmkn deildir. Bylece, Hazine-iktisadi Devlet Teekklleri eksenine Merkez Bankas'nn da katlmas ve

devletin

sermaye birikiminin ekirdei

saylabilecek bir genin olumas, para politikasnn ilerlik ka-

zanmaa balamas iin bir balang noktas oluyor. I930'a gelindiinde, milli bankalarn ekonomideki varl henz snrldr. Mal araclk, bata Osmanl ve Selanik bankalar olmak zere daha ok yabanc sermayeli kurulularn elindedir ve esas ilgi alan i ve d ticaretin finansmandr. " B y k " saylan milli bankalar ve Ziraat bankalardr, ama bunlarn kendi ayaklar zerinde durabildiklerini sylemek gtr. Ekonomi henz para kullanmn yaygnlatracak bir gelikinlie varmamtr. Gnll tasarruf alkanl yeni yeni domaktadr. Bankaclk mevduat sayesinde varolan bir sistemdir. Trkiye'deki gelimeye de bu noktadan bakmak gerekir. Banka sisteminin gelimesinde 1933 tarihli Mevduat Koruma Kanununu balang almak doru olur. Kurumsal ereve bu noktadan olumaa balam, bir yeni dneme de 1935 Bankalar Kanunu olmutur. Ancak, mali arac kesimin kurumlamas, davranlarn deimesine bal olan ve zaman alan bir itir. Kurumlamalar gnn iktisat politikalarna hemen yansyamaz. Banka mevduat, Cumhuriyetin kurulu yllarnda dk kalmtr. 1930'larda da bankalar (bata tarm ncelikle kredilemesi gereken Ziraat Bankas olmak zere) ticaretin finansmanna devam etmiler, ekonominin kredi dzenine bir yenilik getirmemilerdir. Sanayi ise, bilindii gibi devletin koyduu programlar sayesinde

gdml

olarak kredilenmektedir.

I930'lu yllar, ekonomide para arzndaki darln iyice hissedildii yllardr. Mal fiyatlar dktr. Para pahaldr. Kredi faizleri yksektir. Kredi yapsnn henz pek clz olduu bu ortamda, ynetim ekonominin kredi hacmini etkileyecek aralardan yoksundur. Ynetimin yapabilecei ey, kredi faizlerine "yasal" bir tavan koymaktr. Bu, esas olarak kamu finansmann ucuzlatma ynnde bir tedbir olur. zel kesim kredileri 1930'larn sonlarna doru artmaa balayacaktr. Fakat, parann "zel piyasa"s saylan tefeciliin dnem boyunca (yzde 100 dolayna varan) ok yksek faizlerle canlln koruduu anlalmaktadr. Parann fiyatn srekli olarak yksek tutan bu ortam, bir ynyle krediyi gitgide daha deerli klm ve ekonomide borluluu artrm olabilir. Bir baka ynden de, zellikle tarm fiyatlarndaki dkln srmesiyle, ekonomide sektrler arasndaki fiyat makas tarmn aleyhine daha da alm olabilir. Bylece, fiyatlar daha dk olan tarm kesiminin krediyi gitgide almaktan saknamamas, devleti, bata buday olmak zere bir destekleme politikas oluturmaa yneltecektir. D ticaretin Cumhuriyet ynetiminin karar alan iine alnmas, merkezi para otoritesinin milliletirilmesi (Merkez Bankas'nn kurulmas) ve dviz kuruna mdahale edilmesi bir rpda ve biribirine baml biimde olmu gelimelerdir. 1924'den sonraki be yl boyunca d ticaret ynetimin ekonomik kararlarndan etkilenmeyen serbest bir alana sahiptir. Bu yllarda, ekonomide bir milli para otoritesi de yoktur. "Devlet bankasnn kuruluu" her yl konuulan ve konuma dzeyinden teye gemeyen bir konudur. 1929 yl gelmeden, yani, rejim d ticaret kararlarn doruca kendisi almadan, milli para otoritesini kurabilme noktasna eriemeyecektir. I929'da, Cumhuriyet rejiminin d ticarette karar gcne kavumas (gmrk tarifesi yapmas ve uygulamasnn yansra d ticaret anlamalar yapmaa balamas) ile birlikte nne bir dviz kuru sorunu kar. Geri 1924'den sonraki yllarda T.L. nn d deerinde srekli ama arpc olmayan bir ini vardr. Fakat, I929'da ortaya kan sorunun ap ve etkileri olduka farkldr. 1929'daki sorun, "ar" saylacak bir dviz talebinin T.L. nn d deerini hzla drmesi.

daha pahal

 XLVII
bunun ekonomiyi bir istikrarszlk dalgas iinde brakmasdr. Bu durumda izilen politika bir yandan d ticarette karar gcn daha da yaygnlatrmak, bir yandan da dviz kurundaki dalgalanmalar durduracak bir konsorsiyum kurmaktr. izilen politikann arac 1930 ubatnda doar: Trk Parasn Koruma Kanunu. Bu politika, Merkez Bankas'nn yokluunda ynetimin kambiyo kontroln elinde tutmaa almas demektir. Daha sonra, Merkez Bankas eliyle kullanlacak olan bu kontrol, I930'lu yllarda d ticaret snrlamalar ve anlamalar ile birleerek bir

dviz ynetimi biimini alacaktr.

ta TL. nn d deerinin dmesidir. Bu bakmdan, dviz kurunu ynetmek

para politikasndan' bamsz bir i saylr. in anahtar dviz talebini, ihracat ve ithalat denetleyebilmektir. 1930'larda bu denetim, hem yurt iindeki mal (ve para) talebini kontrol etmeyi ok kolaylatrm

Cumhuriyet rejiminin kurulu dneminde ak bte gibi, enflasyon gibi ekindii bir nok-

olaca, hem de yurt iinde dolamdaki para miktar da kontrolde tutulabildii iin, T.L.nn d deeri (dviz kuru) mallarn ve parann arzndan ve talebinden gelebilecek herhangi bir bask altnda kalmaz. 1930'larn

salam para forml budur.

1929/30 yllarnda kesinlik kazanmaa balayan

'denk bte + salam para' forml, o taBirikimin

rihten sonra iktisat politikasnn ana izgisi oluyor. Devletilik bunun zerine ina edilmektedir. Bu izgi, devletiliin getirecei sermaye birikimi modelinden nce kesinlemitir. bu izgiye oturmas zorunludur. Cumhuriyet rejiminin yeniden ina stratejisinden vazgeemeyii ve bundaki kararll gibi, ekonomiye ve rejime bir asgari istikrar gvencesi salayacak bu politika izgisinden vazgemesi de dnlemez. 1933'den, yani, milli bankacln yeni sermaye birikimine ortak oluundan sonra, ban-

kaclk tasarrufa ve kredilemeye daha elverili bir kimlie ve aklc ilkelere kavumaa balam, devleti politikalara da kolay uyum gstermitir. 1939'a doru, bankaclk kesimi artk bir yandan yeni sermaye birikimine destek ve ortak olmay becerirken, para politikasnn aralar da domaktadr. Bankaclk, bir yandan da devletin ikili anlamalarla erevesini izdii d ticaret ilikilerinin finansman gereksinmesini salamaktadr. Bu tablo, yeni rejimin temel iktisat politikalar dzeyinde oturmu olduunu gsterdii gibi, toplumdaki eitli iktidar mevzii sahiplerinin bunu benimsemi olduklarnn da nemli bir iareti saylr.

9
Cumhuriyet rejiminin ak bte, enflasyon, parann d deerinin dmesi gibi tedirgin ve duyarl olduu noktalardan birisi de

d aklar dr. Cumhuriyet ncesinde yetmi yla varan bir

sre boyunca gndemden hi kalkmam olan d ak, Cumhuriyetin kuruluundan sonra da srmtr. D demelerde dengenin salanabildii tarih I93l'dir. Cumhuriyet ynetimi d a

yapsal bir bozukluk olarak grmtr. Bu, devletin ve eko-

nominin d dnya ile sakat ilikiler iinde hamur oluundan doan ciddi bir bozukluktur. Ynetimin gznde, ekonomiden balayarak devlet dzenine uzanan bu yapsal bozukluk ticaret'ten girmekte, yabanc finansman kurulularndan oluan bankaclkla beslenmekte ve sanayii teslim almaktadr. Bu yapsal bozukluu dzeltmek iin ie iktisat politikasnn aralaryla mdahale etmek gerekmektedir. Yeni rejimin ok gvendii unsurlar arasnda yer almayan tccar, toplumda baz fiili iktidar mevzilerine sahiptir. Cumhuriyet ynetimi ticareti devletletirmez. Fakat, tccarn karlar devletin hedeflerinin nne geemez. Tccarn yeri

 XLV
ekonomideki 'milliliin en kritik halkalarndan birisidir. Onun iin, tccar milli hedeflere uyum gstermelidir. Bu, Cumhuriyet rejiminin kurulu aamasnda vazgeilmez bir izgidir.23 Bte denklii zellikle devlet dzeninin salaml bakmndan nemlidir. D demelerin denklemesi ise, ekonomideki tm aklarn ve yapsal bozukluklarn pf noktasdr. Bu bakmdan, 1929 ylnda ticaret alannda balayan ve "rejime kar bir giriim" gibi yorumlanan mal ve dviz speklasyonlar ile bunlarn hemen ardndan gelen dnya buhran birleince, yapsal bozukluk tablosu yeniden netlemitir. Bir anlamda, bu bozuklua son vermek zere zemin hazr hale gelmi, karar kesinlemitir. Bylece, d ticaretin ve d demelerin denetlenmesi sadece ekonomiyi buhrann etkilerinden korumak deil, ciddi bir bozukluu onarmak amacyla dnlmtr. 1930'da balayan kambiyo kontrol iin bir yndr. Bundan sonra, T.L.nn d deerinin istikrar iin d deme aklarnn son bulmas art saylmtr. 1931'de d ticarete getirilen kontenjan sistemiyle amalanan budur. thal kontenjanlar, ticaretin ve ona bal bir ark gibi ileyen zel kesim sanayiinin denetlenmesinde ktisat Vekletinin arln artracak olan bir dzenlemedir. I932'de ktisat Vekilinin deitirilmesine yl aan gelimelerde bunun da etkisi olmutur. 1932'den sonra kontenjan uygulamas yumuatlarak, d ticaret rejimi yava yava dnya ticaretinin buhrana zg modeli olan 'kliring'e evriliyor. Bunu normal bir gelime izgisi saymak gerekir. I930'lu yllarda ekonominin sorunlarndan birisi dnyaya mal satamamaktan doan d deme glkleridir. Kliring bir lkenin d ticareti olmasn salayan bir sistem deil, mal alp satmakta ban artmayacak olan mekanik bir dzenlemedir. Tccarlar deil devletler arasndaki ikili anlamalar ebekesi zerine kuruludur. Tccarlar ncelikle devletlerce istenen mallan alp

satarlar. Devletlerde d deme sorununu otomatik bir dzenlemeyle zerler. Takas ve kliring d ticaretin esas olmaa baladktan sonra, Cumhuriyetin d ticaret politikasnda da ilke "malmz alann maln almak" olmutur.24 Bylece, 1930'larda d ticaret Cumhuriyet rejimi iin gvencesiz alan olmaktan nemli lde kmtr. I939'a yaklaldka, serbest dvizle yaplan ticaretin pay gitgide azalm, d ticaretin hemen tm kliringle yrtlmtr. Bu sistem, d ekonomik ilikileri ister istemez baz lkelerin etki alanna yneltir. Bundan kanmak zordur. 1930'larda Almanya bu sistemi geni bir ikili ilikiler yelpazesi ile ve eitli lkelerle "kliring bakiyeleri" brakp onlarn kaynaklarn yava yava kendine baml klmak zere iletmitir. 2 ^ zellikle 1934/35'den sonra, Almanya Trk d ticaretinde de arlkl eksen haline gelmektedir. Ayn yllar, belki bu durumu deerlendirerek, belki dnya buhrannn getirdii ticaret koullarna uyarak, ngiltere'nin Trkiye ile d ticaret kanallarndan balayan yeni ilikilere yneldii anlalyor. Bunun ciddi
23 1929'a kadar, tccarn i alann daraltacak bir snrlama sz konusu olmamtr. Tccar, aa yukar Osmanl dnemindeki i alkanlklar ve serbestlii iindedir. 1929 Gmrk Tarifesi ile balayan yeni ticaret kurallar, para speklasyonunun hzland 1929 ylnn ak iinde, eski ortamn deimekte olduunun da habercisidir. I930'un hemen bandaki Trk Parasn Koruma Kanununu, 1873 sayl kanun ve eki, kaakl nlemeye ynelik kanunlar, takas kanunu, ticarette taii yasaklayan kanun izler. Bu, ticaretin, buhrann da etkili olduu yeni koullardaki dzenini izer. 1934 /35'den sonra ise, ekonominin yeni temposuna ve hedeflerine uyumlu olarak alacak olan "milli tccar"dan sz edilmeye balanr. Bu gelimelerin belgelerini bu ciltte ve daha sonraki ciltlerde izleyeceiz. 24 O yllar, dnya uygulamasnn da geni lde ayn ticaret kalplarn benimsemi olduunu, ikili anlamalarn, kotalarn, snrlamalarn ve ticaret yasaklarnn bir sistem halinde ortaya ktn btn iktisatlar hatrlayacaklardr. 25 Bu konu, Trke olarak yaynlanan kitaplarda da anlatlmtr. O tarihlerde, Almanya'nn kurduu bu ticaret rgsnn mimar saylan Hjalmar Schacht, Daha ok Para, Daha ok Sermaye, Daha ok (eviren: Cemil Sait Barlas), zmit Selloz Basmevi, 1950, balkl kitabnda bu sistemden de ilgin biimde sz etmitir.

 XL
iaretlerini 1937'de Karabk iin alan ngiliz kredisinde ve 1939'da ekonomik alan da kapsamak zere ngiltere-Fransa-Trkiye arasndaki l anlamada grebiliyoruz. I930'lu yllarda, bu d ticaret sistemi iinde hareket eden tccar zarar etmemi, hatta kazanl kmtr. Mal alp sataca pazarn garantisine sahiptir. Ayrca, 1930'lar srekli olarak dk fiyatlara mahkum olan tarm reticisi karsnda tccarn avantajl durumda bulunduu ve ek rantlar salayabildii bir dnemdir. Buna, kaliteli mal sknts eken bir piyasada tccarn eline geen ithal rantlarn da eklemek gerekir. I930'lu yllar, dnyada d ticarette k o r u m a d k kadar devalasyonlarn da yaygn olduu bir dnemdi. Fakat, Cumhuriyet ynetimi devalasyona bavurmamtr. Daha ok mal satabilmek iin devalasyon yapmak yerine, kliring sistemi iinde yaplan birtakm dzenlemelerle d ticaret fiyatlar deitirilmi olabilir. D ticarette greli fiyatlarn deimesi demek olan byle bir gelime bir tr zmni devalasyon saylabilir. Fakat, 1930'larn ynetimi, d ticaretin para operasyonlaryla bir ticaret yolu tutmak, ticaretin ekonomi haline gelmesinden uzak durmak uyarlmas demek olan devalasyon iin altndan kalklmaz bir yoluna hi yolu girmemekte kararldr. " D v i z " diye bir sorun yaratmakszn, d ticareti dengede tutacak dengesizlik istemektedir. Parann i ve d deeri zerindeki kont-

roln, bu bakmdan hibir evre ile paylamak istememektedir. Cumhuriyet ynetiminin bu tutumunun salt ynetsel bir kontrol gcnden kaynaklan-

dn sanmak doru deildir. zlenen izgi, ticareti bir yandan sanayiin girdilerini salamaa yneltirken, bir yandan da parann 'salamln rezerv biriktirerek takviye etmeyi amalayan bir ekonomik gerekeye de dayanmaktadr. 1930 yllarnda, zaman ilerledike dnyada sava rzgrlarnn daha sert estiini ve belirsizliklerin arttn da hesaba katarsak, Cumhuriyet rejiminin

denk bte + salam para izgisini

ancak ekonomik ynden daha gl olmakla srdre-

bileceine inancn pekitirdiini, bu dnemde ticaretin ilevini ise, sanayilemeye ve rezerv biriktirmeye salad katk erevesinde grdn syleyebiliriz.

10
1929-39'u ekonomide devletilik yllar olarak biliyoruz. Devletilik genellikle merkezi kontrolle zde tutulan bir dzendir. Kabul etmek gerekir ki, kontrol deiik biimlerde her ekonomide vardr. Kontroln merkezilemesi ise, ekonomik boyutun tesine geerek incelenmesi gereken bireydir. Ynetim dzenini, siyasal yapy ve toplumda iktidarn paralarn oluturan evreleri bir btnlk iinde dnmedike, ekonomide kontroln merkezilemesini aklamak yetersiz kalr. Cumhuriyetin kurulu yllar sz konusu olduunda da bunu byle dnmek doru olur. I923'den sonraki yllarda, yeni rejim bir ynyle 'ak ekonomi' saylabilecek bir ortamn iindedir. zellikle ticaret ve finansman kurulular 'serbest'lie sahiptirler. Yani, ekonomik kararlarn bir blm zerinde

kontrol paylarlar.

Mal, para ve sermaye akmlar zerinde yneti-

min kapsaml bir kontrol yapabildiinden pek sz edilemez. Bu yllarda, yeni rejimin ekonomideki kontrol gc iki izgiden gider. Birisi, daha nce de anlatlm olan btedir. Bte ile salanan kurumlama, devletin ekonomik ve mali dzeninin kuruluu ve bunun baz ana kurallara, ilkelere balanmas abasdr. Muhasebei uray Devlet kanunlar iin temelidir. teki izgi, yeni rejimin Umumiye ve kontrol

ynetim dzeyindeki

abasnn gelimesidir. Bunun bir yn, bteye dorudan doruya ekonomik destek salayacak olan i veya para ykmllkleri (mkellefiyetler)dir. Baz temel hizmetlerin doruca bun-

 L
dan yararlananlarda stlenilmesi demek olan ykmllklerin yol mkellefiyeti, maarif vergisi gibi rneklerine 1920'li yllarda daha sk rastlanr. Bunlar, devletin ekonomik kontrol olanan da artran rneklerdir. Daha geni ve sistemli kontrol ise, ayn yllarda ky, orman, vilyetler, mfettilikler gibi alanlarda yeni yasalarla ve uygulama ile ortaya kmaktadr. Cumhuriyet ynetiminin gvenceli bir zemine sahip olma arzusu, hereyden nce yeni bir devlet dzeni kurmaya ynelirken .kontrol de nce ynetsel (idari) dzeyde sistemlemi, bu gelime devletin ekonomik kontrol yapabilmesine elverili bir ortam hazrlamtr. Bu gelimenin mant,

merkeziyetilii

bir ana ilke biiminde egemen klmtr. olana veren baz aralar gelitirmeye balar.

Ekonomide kontroln ikinci aamas 1929/30 ile grnmeye balar, Ynetim, buhrann balad yllarda, ekonomide

dorudan kontrol

nk, ekonomide buhran ynetimi ancak yeni aralarla yaplabilir. Bu tablo, ekonominin skmas ile birlikte rejimin gvenliinin de duyarl hale geldiini yanstmaktadr. Cumhuriyet ynetimi iin, buhrann nceden kestirilmesi zor etkilerine kar ekonomide eski 'serbestlik'leri srdrmek veya daha 'liberal' bir dzene ynelmek bir politika lks saylr. Bu bakmdan, buhran karsnda ekonominin kontrol dzeni hereyden nce denk bte + salam para izgisi zerinde oluur. 1930'dan sonra d ilikilerde mal ve dviz denetimi devletin elindedir. Ancak, ekonomi daralmakta ve satnalma gc azalmaktadr. Satnalma gcnn azalmas ekonomide kontroln de

snrlarn izer.

ktisat politikasna merakl olanlar iin, bu ilgin bir tablo saylr: Devletin

ekonomiye mdahale olanaklar artarken, bir yandan da ekonomi

dsal

etkenlerden doan bir

kaynak ktlna girmektedir. Kaynak ktl ile kar karya kalan ve gelimesi duraklayan bir ekonomide, mdahale ve kontrol de snrl kalmaktadr, anlamszlamaktadr. Mdahalenin ve kontroln artmas, ancak ekonominin gelimesi halinde yaygnlaacak ve bir sistematik zerine oturacaktr. 1932'den sonra devletiliin ierii ortaya kmaa balar. 1933/34'den sonra sanayileme stratejisinin nasl uygulanaca kesinleir. nilik kazanr.

pazarn btnlemesini

salayacak, bir sanayileme-

nin uygulama dnemi balar. Satnalma gc artar. Buna paralel, olarak, merkezi kararlar da ge-

Entegre

bir sanayi dzeninin tasarlanyla birlikte satnalma gcnn de artmas,

ksacas, sermaye birikiminin yeni bir biimde balamas ile birlikte merkezi kararlarn ar bast bir kontrol dzeni de gerekli olur ve snrlar da geniler. Bu devleti ekonominin iki zelliini gzden karmamak gerekiyor. Birincisi, bu geici deil

kalc

bir ekonomik model olmaktadr. 1930'lu yllarn belgelerini inceleyince anlalyor

ki, "fabrikalarn devlete kurdurulaca, fakat bunlarn sonradan zel kurululara devredilecei, bu nedenle devleti ekonominin geici nitelikte olduu" gibi bir dnce inandrc olamaz. Snai yap belirli bir lek ve btnlk iinde olumaa balad zaman, ekonomide karar ve kontrol rgs de buna gre ortaya kmaktadr. ktisat politikalar buna gre biimlenmektedir. 1935/36/37/38 yllarnda ksa srede genileyen bu rg, ayn zamanda ekonominin ykn tayan ve btn kesimlerin ileyiini etkileyen bir nitelik kazanmaktadr. Kald ki ortaya kan ey, sadece buhranda deil baka koullarda da (belki daha iyi) ileyebilecek olan bir mekanizmadr. Nitekim, 1930'lu yllarn siyasal modeli daha sonra 1940'larda gm ve deimi, fakat ekonomik modelin kontrol zellikleri srm, dokusu pek kaybolmamtr. kinci nokta udur: Devleti ekonominin kontrol dzenine biraz dikkatli bakmak gerekir. Bunu bir "devleti brokrasf'nin kurulmasndan ibaret grmek yanltc olur. 1930'larda devletilik, bir ynyle bir uzlamann rgsdr. zel kesim iin tepeden inmemi, Cumhuriyet ynetiminin ana kadrosu ile toplumdaki fiili iktidar sahipleri arasnda bir konvansiyon biiminde

 L
olumutur. Devletiliin somutlamasyla birlikte, yerli zel sermaye birikiminin z demek olan milli iktisat da yeni bir aamaya erimitir. Bu, milli iktisadn ancak daha sk bir merkezi kontrol sayesinde geliecei aamadr. Merkezi kontroln devleti sermaye birikimi iin mi, yerli zel sermayenin birikimi iin mi daha yararl olduu aratrlmaa deer, ilgin bir konudur. Fakat, 1933'den sonraki yllar iin en azndan u anlalmaktadr ki, ekonomide merkezi kararve kontrol dzeni zel kesimin rzas dnda olumu birey deildir. O yllarda devletilik, zel kesimce aklc denetim salayan bir dzen olarak kabul edilmitir. Bu kabuln ve szn ettiimiz konvansiyonun bozuluunu I940'l yllarda izleyeceiz. Bu sermaye birikiminin kurallar, 1933/34'den sonra

siyasal

olarak da 1935 C H P Kurultay

ve orada kabul edilen parti program ile belgelenmitir. 1935 parti program devletiliin ilk siyasal senedi olarak ortaya karken, oluan konvansiyonun (ve milli iktisadn) gerei olarak da merkezi kontroln yasalar hazrlanmtr. 1935/36'da merkezi kontroln zelliklerini tayan alma yaamnn, sanayiin, ticaretin kurallar doar. Bunlar, 2. ve 3. ciltlerde inceleyebileceiz.

11
Yabanc sermaye, Cumhuriyetin ana siyasal kadrosu iin belirsiz bir konu deildir. Cumhuriyet ynetimi yabanc sermayeyi ekonomik ynnden ok, zellikle d politikada verdii hareket olanaklaryla ele alm grnyor. Nitekim, Cumhuriyet ynetiminin yabanc sermaye politikas tek izgili olmamtr. Esas olarak, Cumhuriyet ynetimi, arkasnda d dnya ile btnlemenin bir ana izgi halinde son yetmi yl doludizgin srdrlm olduunu ve buna kar tepkilerin olgunlatn gsteren bir tutum iindedir. Toplumda ve devletin eitli dzeylerinde bu izgiyi srdrmeye istekli olanlar phesiz hl vardr. Fakat, ortada byle bir btnlemenin ideolojisi yoktur. Tam tersine, d dnya ile btnlemeye kar tepki olgunlam ve buradan aklc bir bamszlk anlay filizlenmitir. Cumhuriyetten nceki yllarn d dnya ile btnleme izgisi, sonunda devleti kaybettirmi olduu iin, bamszlk hereyden nce devletin kurulup oturmasnn ana kouludur. Yabanc sermaye zerinde dnrken dikkat ekecek bir nokta, Cumhuriyet ynetiminin yerli zel sermayeye kar tutumudur. 192.0*Ii yllarda, yabanc sermayeye itiraklerin , bu sermaye ile yaplan ortaklklarn pek azalmad anlalyor. Hatta, siyasal kadronun iinde ve yaknnda bulunanlarn bu giriimlerde paylar olduunun da iaretleri vardr. Fakat, btn bunlar Cumhuriyet rejiminin yerli sermayeyi yapanc ile btnlemeye ynelten bir politika oluturmasna yol amamtr. Cumhuriyet rejimi, politikalarnda bu noktadan olduka uzak durmutur. I930'lu yllarda, devletilik iktisat politikalarnn ekseni olduu zaman, yerli zel sermaye bu eksenin dnda braklmamtr. Yeni iktisat politikalarnn bu yndeki uzlamalarla yerletirilmesine zen gsterilmitir. 1930'larda, devlet ekonomiye sistemli ve kapsaml biimde mdahale etmeye ynelirken, bir yandan da kapitalist mlkiyeti korumaya aldn gsteren bir izgi izlemitir. Ekonomide kontroln yeni bir aamasnn balad 1929/30 yllarnda, i evrelerinin tedirginliini nleyecek, dzenleyici, koruyucu, onarc bir devlet imajn yaratacak tedbirler de alnmaktadr. Btn bunlar, yerli zel sermayeye gelime ansnn

nerede

olduunu gsteren eylerdir.

zel sermaye, bylece devleti ereve iinde gelimeye ynelmi, bunu

kendi

gelime ereve-

si olarak kabul etmitir. Yabanc sermaye ile ibirlii yerine, devletle ortakln kendi ana izgisi olduunu kabul etmitir. birliki olmasnn koullar domamtr.26
26 Siirt mebusu Mahmut Bey, zel kesimin sesini dile getiren kiilerin belki de en nemlisi olarak, I930 banda Hakimiyeti Milliye'de bu noktay netletirmektedir:

 L
Yine dikkat eken bir nokta, Cumhuriyet ynetiminin yabanc sermayeye kar olumsuz bir tutum iinde grnmeyii, fakat onu belirli bir uzaklkta tutmu olmasdr. Cumhuriyet ynetimi yabanc sermayeye " H a y r " dememitir. Rejimin kurulduu gnlerde yabanc sermayeye geni imtiyazlar verecei izlenimini yaratmaktan ekinmemitir. I. Sava sonrasnda Avrupa'da kmelenen sermaye akmlarndan vaatler de almtr. lerinden sermaye ibaret Btn yararlanmak istediini dile getirmi, belki baz kurulu yllarnda diplomasinin gerekkonudur. bunlarn, Cumhuriyetin

giriimler mi olduu, yoksa ynetimin (Almanya gibi) byk apta yabanc

giriini gerekten arzulam m olduu hl tartlabilecek bir

u var ki, Cumhuriyet ynetimi ilk yllarn yokluk ve yoksulluk ortamnda yabanc sermayenin ekonomiyi canlandracan dnm de olsa, bu alanda

ihtiyatl

tavrn hi brakmam-

tr. Bu tavrn olumasnda, bata ngiltere olmak zere byk devletlerin Trkiye konusunda Sevres ncesinde balayan ve Lozan'da da pek deimemi olduu anlalan deerlendirmeleri herhalde etkili olmutur. ngiltere'nin (ve Amerika'nn) Sevres'deki izgisi, Sava olan devletlerin aralarnda anlamalar ile, yani, kazanm

siyasal

bir kararla Osmanl devletinin blne-

bilecei, byle bir karar uygulandktan sonra da Trklere kalan paray dtan etkileyerek ynetmenin byk bir sorun olmayaca dncesini yanstyor. Bu dncenin mant iinde, Trkleri ynetmek zere onlar iten fethetmeyi garantileyecek bir tum Lozan'da da pek deimemi, hatta bir bakma

ekonomik

ba yaratmak ve

sermaye akmna dayanan bir dzenlemeye girimek gereksiz oluyor. Anlaldna gre, bu tu-

yeni T r k

devletine de tebli edilmitir.27

Ksacas, yabanc sermayeye sahip bulunan lkelerin 1924'den sonra Cumhuriyet ynetimini umutlandracak

deiik

bir politika izgisine girmi olduklar yolunda ciddi bir belgeye sahip

deiliz. nemli nokta budur. Byle bir tablo, Cumhuriyet ynetiminin hesabn yaparken Trkiye'ye yabanc sermayenin gelecei gibi bir dnceye dayanmasna pek olanak yaratmamaktadr. Yabanc sermaye konusunda umut vermeksizin geen her gn, Cumhuriyet ynetiminin iktisat politikalarnda byle bir d kaynaa yer verme olasln zayflatm grnmektedir. Yabanc sermayeye sahip lkelerin Trkiye'ye dnk deerlendirmelerinde bir deiiklik yapmaylar, Cumhuriyet ynetiminin ihtiyatl tavrn pekitirmi, lkeyi yeniden ina etme dncesinin salam yolunun i kaynaklara ynelmek olaca, 1930'lu yllarda Cumhuriyetin ana izgisi olarak netlemitir.28 1929/30 yllarndan balayan gelimelerde birka noktay dikkate almak doru olur. Hereyden nce, 1930'lu yllarda dnya buhrannn uluslararas sermaye hareketlerine elverisiz bir ortam yaratm olduu bellidir. I920'li yllarn zellikle ikinci yarsnda sermayenin uluslararas hareketliliini (Amerika'dan Avrupa'ya doru) zendiren etkenler silinmitir. 1930/31
"Trkiye'nin ecnebi sermayesine ihtiyac var mdr ? Bu suale hem msbet hem de menfi olarak cevap vermek mmkndr. ktisadi inkiafmz iin vermek istediimiz refaha bir an evvel kavumak iin ecnebi sermayesine muhtacz. Ancak., mali ve iktisadi istikllimizden fedakrlk istemeyen ecnebi sermayesini hsn kabul

ediyoruz.. Bilkis, arkasnda siyasi emeller tayan veyahut memlekette imtiyazl bir vaziyet istiyen yabanc sermayelere el uzatmyoruz.. mtiyazl sermayeye aleyhtar oluumuz, yalnz hissi sebeplere mstenit deildir. Bu nevi sermaye, yerli

mte-

ebbisler aleyhine bir darbedir. Halbuki biz memlekette milli iktisad hakim klmak, vatandalar milli iktisat yolunta tevik etmek istiyoruz. Ecnebi sermayesine ne ekilde olursa olsun bir imtiyaz vermek bir fayda temin etmez. Belki mevcut iktisadi muvazenesizliin devamna sebep olur." (Mahmut Beyindir.) 27 Bu bakmdan en aydnlatc belgeler iin u iki kitap yardmc olmaktadr: Osman Olcay, Sevres Andla-

masna Doru, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No. 455, Ankara, 1981 ile smet nn. Hatralar, kinci Kitap, Bilgi Yaynevi, Ankara, Kasm 1987. 28 Yabanc sermayeye sahip lkelerin yaptklar deerlendirmelerin ilgin bir anlatm, bu ciltte yer alansmet Paann 30 Austos 1930 tarihli Sivas konumasnda yer alyor.

 L
yllar, uluslararas ortamda sermayenin kaynana geri dn yllardr. ngiliz sterlininin altnla olan balantsnnn kesilmesiyle birlikte dviz kurlarnn ve uluslararas demelerin belirsizlik iinde kal, dnyada sermaye akmlarn iyice yavalatmtr. Bir baka nokta, Cumhuriyet iin ciddi bir kaynak ktlamas ve deme basks yaratan Osmanl borlardr. Bu borlarn alacakllar, byk ounluu Franszlar olmak zere, ayrca ngilizler ve talyanlardr. Osmanl borlar konusu kesin zme balanmadka, ayn evrelerden Trkiye'ye bir taze kaynak akm balayacan (dnmek ar iyimserlik olurdu. Bor deme konusunda alacakllarn isteklerine " E v e t " demek ise, Cumhuriyet rejimi iin pek riskli ekonomik darboazlara girmeyi gze almak olacaktr. Bu bakmdan, Osmanl borlarn olabildiince erteleyecek ve bunlarn ekonomik basksn Byle bir izginin, yeni yabanc sermaye girii ile Cumhuriyet ynetimi iyi bilmektedir. Bu sorunun Cumhuriyet rejimi iin en kritik dnemi, 1928-33 yllardr. Cumhuriyet ynetimi, I928'de imzalanan bor deme anlamasndan sonra dvizle yapaca demeler nedeniyle zorluk iinde kalmtr. 1928'in son aynda BMM'nde onaylanan bu anlamadan ksa bir sre sonra, I929'un yaz ve sonbahar aylarnda iyice hzlanan dviz speklasyonunun kkeninde, ynetimin dvizle yapaca bor demeleri nedeniyle kaynak ktl iinde kal da vardr. Bu gelime, Cumhuriyet rejiminin istikrar ve gvenlii asndan ciddi sorun saylmtr. Dviz ktlatka T.L.nn hep bir bask altnda kalaca, bte ve d deme dengelerinin bozulaca, ekonomiyi kontrol edebilme olanann kaybolaca dnlmtr. Birok lkede olduu gibi, Trkiye'de de ynetimi kambiyo denetimine ynelten bu ortam oluurken, bir yandan da ihra rnlerinin fiyatlar dmekte, ekonomi daralmakta ve satnalma gc azalmaktadr. Byle bir durumda, d demenin yk daha da arlamtr. demenin zorlamas ve kesilmesi, alacakllarla yeni yeni ekimelere girmek demektir. 1931/32 yllar biraz byle geer. I930'lu yllarda, Cumhuriyet ynetimi d borlarn ekonomi zerindeki ar basksn hafifleten bir 'erteleme' politikas izlemek zere kendisine bir Dvizi bir hafifletecek bir izgi badaamayacan, izlenmitir. yok ki phe

savunma izgisi

ekmitir. Bu, 1930'

daki Trk Parasn Koruma Kanunundan balamak zere, dviz ekonomisinin dna kmaktr.

ncelikli

datm (tahsis) mekanizmasna balarken gzetilen nemli hedeflerden biri-

si, d borlar olabildiince erken demek deil, olabildiince

iyi zamanlayarak ve ykn hafif-

leterek

demektir. Bylece, d alacakllarla yeni bir uzlamann yaplabilmesi 1933'e kadar

srer. Hatta, yeni ve daha uygun deme koullarnn saland 1933'den sonra da aksaklklar kar. in daha rahat deme koullarna kavumas 1936 yln bulur. Bu arada da, I930'lu yllarda d bor deme birimi olarak kabul edilen yabanc paralarn altn ile balarn koparmalar ve devale edilmeleri, Trkiye'nin bor deme ykn epeyi hafifleten bir gelime olur. Btn bu ynleriyle ele alnd zaman, 1930'lu yllar gemitir. Ksacas, Osmanl borlar, zellikle 1928-33 yllar arasnda Cumhuriyet ynetimini d alacakllar ve bunlarn szcs ynetimler karsnda bir savunma izgisine ekmitir. Dnyann bir finansman buhran iinde olduu o yllarda, I936'ya kadar uzayacak bu 'savunma dnemi' boyunca yeni yabanc sermaye konusu da ciddi bir boyutta ortaya kmamtr. Gze arpan bir baka nokta, Cumhuriyet rejiminin kararl olduu

d bor ynetimi

bakmndan olduka baarl

milliletirmelerdir.

Cumhuriyet ynetimi, kurulur kurulmaz buna girimi, yabanc sermayeye daha nceden bir "yap-ilet" modeli ile ve ayrcalkla verilen tesisleri milliletirmeye balamtr. Cumhuriyetin kurulu dnemi boyunca, bu politika kesintisiz uygulanmtr. Milliletirme, Cumhuriyetten nce srdrlen, ekonomiyi ve devleti d dnya ile btnlemeye yneltmi olan

gisinin tersine evrilmesi demektir.

politika iz-

 LV
Milliletirme politikasnn esas alan demiryollar ve altyapdr. Demiryollarna devletin

kuruluu ve oturmas bakmndan stratejik bir grev ykleyen Cumhuriyet ynetimi bu konuda kesin kararldr: Osmanl borlarn demekte zorlanr, gecikir, demeyi erteler, yeniden grme aar ve daha elverili koullar arar. Fakat, milliletirme politikasn yrtmekte gecikmez; gecikme yapmak istemez. Milliletirme demelerini sektirmez. Burada, Cumhuriyet ynetiminin iktisat anlayn ortaya koyan (ve iktisatla snrl kalmayan) bir ilke sz konusudur. Bugnn moda olan terimleriyle sylersek, 1923'den nceki yetmi seksen yllk Osmanl dneminin yabanc sermaye ile ilikilerindeki "yap-ilet" modelinin yerini, 1923'den sonra "deyabancdan devral-ilet" modeli almaktadr. Bu, iktisat ve devlet anlaynda nemli bir farkll yanstt gibi, Cumhuriyet rejiminin kurulu gvencesi bakmndan baz tartlmaz ilkelerin sz konusu olduunu da simgelemektedir. Bu bakmdan, yabanc sermayenin sahip olduu ekonomik ayrcalklarn son bulmas demek olan milliletirmenin giriine ak olabileceini dnmek doru deildir. 1933'den ve zellikle 1936'dan sonra d bor demeleri artk ekonomide kaynak tahsislerini olumsuz etkileyecek bir byklkte deildir. Cumhuriyetin kuruluunun tamamlanmakta olduu bu yllarda yeni

bir politika

olarak uyguland bu

dnemde, Cumhuriyet ynetiminin, o tr ayrcalklarla yrtlebilecek bir yabanc sermaye

d kredi

konusunda da bir rahatlama grlyor. Geri d kredi konu-

sunda Cumhuriyet ynetimi hibir zaman isteksiz bir tutum iinde olmam, hatta (I929'da olduu gibi) d kredi karl baz kk ayrcalklar verebileceini gstermek istemitir. 1920'lerde ynetimin ciddiye ald d kredi, demiryollar iin dnlm, bu ksmen de salanmtr. D kredi karl ayrcalk vermek ise nemsiz lde kalm, zaten 1929/30'dan sonra derinleen dnya buhran ortamnda btn bunlarn koullar olumamtr. D kredi konusunda, Trkiye ile ilgili d deerlendirmelerde yeni bir bakn iareti saylabilecek nemli deiiklik, I937'de ngiliz kredisi ile Karabk demir elik fabrikasnn yaplmaya balanmas, yine ayn yllarda ayn kaynaklarn Trkiye'nin silh alm iin kredi vermesidir. Bu gelime, 1930'larda Trkiye'nin mal ve malzeme allarnn Almanya ekseni zerinde ilerlemesi zerine, ngiltere kanadnda yeni deerlendirmelerin yaplm olabileceini akla getiriyor. Daha sonra, I939'da ngiltere-Fransa-Trkiye arasnda "Akdeniz savunmas"na dnk olarak kurulan ve ekonomik boyuta da sahip olan bir l anlama yaplmaktadr. Bu anlama, bir bakma d kredi konusunu balang da saylabilir. Yabanc sermaye ve d bor konusunda btn bunlardan farkl bir izgi, 1930'lu yllarda Sovyetler'den alnm olan sanayi kredisidir. Bu kredi, Cumhuriyet rejiminin sanayileme hamlesini balatmay salayan ilk fonu olmutur. Sovyet kredisi, deme koullaryla olduu kadar hedefi ve zamanlamasyla da Cumhuriyet ynetiminin gereksinmesine tam denk dmtr. Cumhuriyet ynetiminin ekonomideki stratejisini kolaylatrm ve bir bakma iin nemi artm olan bu kredi, bir ynyle ucuz sanayi malzemesi ve donanm, bir ynyle de gerekli teknik yardm salamtr. Trkiye'de sanayiin kurulmasn, Sovyetler Trkiye'nin 'bamszlamas' ynnde bir adm sayarak, bunu da kendi d politikalar ynnden uygun bir gelime biiminde deerlendirmi olabilirler. Cumhuriyet ynetiminin Sovyetlerle yakn ilikiler yrtt bu yllarda, ynetim Sovyetler'in I929'da balatm olduu be yllk plan uygulamalarn da dikkatle izlemitir. Kendi hammadde kaynaklarn deerlendirerek, ileri teknolojiyi zmseyerek olduka hzl ve yaygn bir I940'l ve daha sonraki yllarda deiik izgilere oturtan bir

en kritik anda geldii

sanayileme hzna

erimeyi amalayan Sovyet

uygulamalar, belli ki Cumhuriyet ynetiminin sanayi programlar iin pek yakn ve somut bir baar rnei olmu ve bir ereve oluturmutur. Sanayi konusundaki bu yakn ilikiyi Cumhuriyet ynetimi d politikada ll tutmu, ekonomik yaknlamay bir siyasal dnler politikasna evirmekten uzak durmutur.

LV

zetle, Cumhuriyet ynetiminin kurulu dneminde yabanc sermaye ve d kredi konusunda tek izgili olmayan, fakat olduka dengeli bir politika izledii anlalyor. Ynetim d kredi ve yabanc sermaye kanallarnn sunduu koullar karsnda,

kendi

stratejisin i. ve ana politika-

larn olumsuz biimde etkileyebilecek bir balant kurmam, bundan saknmtr. Yabanc sermayeyi mesafeli tutmay ve yerli zel kesimi yabanc sermayeden ok kendi eksenine ekmeyi gzetmi, I930'lu yllarda bunu baarmtr. Bu tutumu tamamlayan bir baka nokta da, Cumhuriyet ynetiminin ekonomide gelime stratejisi ve iktisat politikalar konusunda eitli d evrelerden gelen reeteleri hep

kendi ltlerine gre

szgeten geirmesidir. O yllarda da Trki-

ye'den pek eksik olmayan bu reeteler karsnda Cumhuriyet ynetiminin kararll, ana politika izgisini yorum farkll yaratmakszn ak ve net biimde grebilmemizi salamaktadr.

12
Toprakta ve tarmda yatan sorunlar Cumhuriyet ynetiminin bilmedii eyler deildir. Tam tersine, ana siyasal kadronun bunlar ok nemli saydn dnmek gerekir. Belki u bile dnlebilir: Bu sorunlarn Cumhuriyetin kurulu dneminde zmsz kal, yeni rejimin uzun sre bunlara, zm sanayilemekten bile daha zor olan sorunlar gzyle bakmasndan kaynaklanm olabilir. Cumhuriyet ynetimi, balang noktasnda yeni devletin hemen hemen bir kyller lkesinde kurulacan saptayarak ie girimektedir. Aarn kaldrlmas, Trkiye'nin "bir ziraat memleketi" olduu gereine dayanmaktadr. Topran ve tarmn davalar nelerdir? Bunlara nasl yaklamak gerekir? Toprak mlkiyeti iini ne alarak m? Tarma yeni retim politikalar getirerek mi? Kredilemeyi gelitirerek, vergi bakl, ucuz tarife salayarak m? Devletin altyap gtrmesiyle mi? Yoksa topraktaki insan "eiterek" mi? Bunlarn herbiri birer

byk

i tir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda mlkiyete (zellikle toprak mlkiyetine)

gvence vermek

nemlidir. 1924 Tekilt Esasiye Kanununun belli bal ilevlerinden birisi de budur. Ayn yl balayp 1930'larn bana kadar srmek zere, eitli kanunlar bunu netletirecektir. Toprak mlkiyeti kr kesimine gvence salayacak aralarn banda yer alr. Bir politika zemini olarak sreklilii vardr. Toprak mlkiyetine verilen ncelik, ister istemez mlk sahiplerini avantajl klan bir ortam yaratr. Bu ortamda az toprakl ve topraksz kylye arazi vermek zorlar. Cumhuriyetin ilk yllarnda byk mlk sahipleri dnda toprak edinmi olanlar, esas olarak o yllarn Trkiye'ye getirmi olduu 'muhacir'lerdir. Cumhuriyet ynetimi yurt dndan gelen byk bir kitleye toprak vermek ve yerleme yeri bulmak zorundadr. "Muhaceret ve iskn" dnda, Cumhuriyettin ilk yllarnda "muhta durumda" bulunan baz kk iftilere de toprak datlmtr. Bunlar, Dou'da sahip olduklar byk toprak mlkiyetini yeni rejime kar kullanmaa girienlerin topraklardr. Eldeki belgeler, tm toprak sahiplerinin ve bunlarn siyasetteki temsilcilerinin mlkiyet konusunda ok duyarl olduunu gsteriyor. Dou'da Cumhuriyet rejimine kar davrananlarn topraklarndan uzaklatrlmalar ve bu topraklarn kk iftiye datlmas, yeni rejime ballklarn ifade eden Bat'l toprak sahiplerini tedirgin eden bireydir. Bunlar, tarmdaki toprak davasn esasta

kendi mlkiyetlerinden

ibaret bir ereve iinde dnrler ve bundan hi dn

vermezler. Byk toprak sahibi iin bu mlkiyet konusu rejim konusundan daha arlkl grnmektedir. Bylece, Cumhuriyetin kurulu yllarnn i gvenlii ve buna dnk siyasal dengeleri gerekli klan koullarnn da etkisiyle, tisat politikalar kye nfuz edemez.

toprak datm

konusu berraklaamaz, olgunlaamaz. k-

LYI

Cumhuriyetin kurulu dnemi boyunca, zaman zaman ynetimin kk reticiye dnk baz politikalar oluturma giriimleri vardr. Bunlarn, kyn yoksulluundan ve 1930 buhranndan sonra bu yoksulluun daha arpc hale gelmesinden kaynaklanan abalar olduu anlalyor. Ancak, ynetim kk reticiye yardm etmekte ve onu rgtlemekte yava kalr, bu giriimleri de nemli sonu vermez. Kk reticiyi rgtleme giriimlerinden birisi kooperatiflerdir. Kooperatifleme, 1930'dan sonra giriilen ve snrl kald anlalan bir aba olmutur. Bunu, byk toprak sahipleri de pek sevmemitir, kyl ile ayr bir "para-mal' (kredi-alacak) balants kurmu bulunan tccarda. Byk toprak sahibi de, ticaret evreleri de Cumhuriyet ynetiminin bu yoldaki giriimlerine hep pheci bakmtr. 2 ^ Kk reticiye eriebilmeyi salayacak tek kurum, o tarihlerde Ziraat Bankasdr. Fakat, Cumhuriyetin kurulduu yllarda Ziraat Bankas gerekte ad var gc yok denilecek bir kurulutur. Devlet desteine ve yardmna dayanr. Gelimesi zaman alr. Bankaclk alkanlklar da tarmdan ok ticaret kesimine dnk almaktr. Ynetimin kye dnk politikalar iinde etkili rol oynayabilecek bir yer kazanmas, Bankann 1937'deki kurulu yasasna kadar gereklemi saylmaz. O arada tarm ve ky sahiplenecek bir baka resmi organn kuruluu da gereklemez. Ziraat Vekleti, 1923'den sonra kurulur, kaldrlr. Son kuruluu 1932'y bulur. 1930 buhrannn getirdii ar ekonomik koullar, ynetimin kk reticiye destek vermekte ve onu kendi yanna almakta gl m, gsz m olacan ciddi biimde snamtr. zellikle buday fiyatlarnn d ile gelen buhran kk iftiyi ezmi, ynetim bunu ne nleyebilmi, ne de buna kar abuk davranabilmitir. Buhrann ilk yllarnda devlet btesinin de daraldn biliyoruz. O yllarda, ynetimin ekonomik aralar kullanma ans genellikle bteye dayanmaktadr. Bu durum ok snrl bir hareket olana salamtr. Ynetim politika oluturmakta gecikmitir. Buhrann ilk yllarnda tasarlanan bir politika, tarm fiyatlarn politikasnn ilk ekirdei domu, fakat bunun kurumlamas ykseltmek ve iftiye rnn satnalma garantisi vermektir. lk adm I932'de atlan bu dnceden tarm destekleme I939'u bulmutur. Buhran koullarnda zel kesimin eitli evreleri "buday if'ne devletin mdahale etmesini isterler. Buday kr getirmeyen ve byk zararlarla kapanan bir i haline gelmitir. Devlet btesinin buna destek olmas istenir. O yllarda, byk iftiler bir yandan da kk reticinin "haklar"n korumak zere szclk yapar, ynetimi bu ynde greve arr ve zaman zaman Ziraat Vekilinden daha yetkili bir slpla konuurlar. Ksacas, lerinde olduunu yanstrlar. Cumhuriyet rejiminin kurulu dneminde byk iftiye destek vererek tarmda retimi artrma giriimleri ilk yllardan balar. Tarmda makinalamay ve modern girdi kullanmn desteklemek zere gmrk ve vergi baklklar getirilir. Byk iftiye bte destei demek olan bu politika zellikle tarmda traktr saysn artrmtr. Fakat, 1927 ve 1928 yllarnn kurakln, 1929/30'dan balayarak dnya buhrannn getirdii cesaret krc fiyatlar izler ve traktr kullanmndaki art da durur. 1930'dan sonraki yllar byk ifti iin de iyi gememitir. Bylece, bir yandan kk reticinin yokluk iinde kal, bir yandan da byk iftinin karamsarl ile tarmda retim iki ynden de kt biimde etkilenir. Bu yle bir ortamdr ki, sreklilii arttka zellikle byk toprak sahibi iin belirsizliklere gebedir ve onu ynetimin reformcu isteklerine kar daha kat ve anlaysz olmaya yneltir.
29 Bu pheciliin rneklerini, 1930'lu yllarn balarnda sk sk grebiliriz. Bu ciltte yer alan belgelerden ttn, afyon gibi rnlerde ynetimin politikalar oluurken yaplan grmelerde, bunun rneklerini izleyebiliriz.

kyn

kontrolnn kendi-

LV

A y n ortam iinde, Cumhuriyetin ana siyasal kadrosunun da ky, toprak ve tarm konusunda yeni bir deerlendirme iinde olduu anlalyor. Yeni rejim, ilk on ylnda byk toprak sahipleri ile kk reticiler arasnda bir yerde kalm, ky ve tarm politikalarnda belirli bir izgi oluturamamtr. Dnya buhran ciddi bir snav olmu, tarm fiyatlar yerle bir olurken ynetim kylnn yardmna koamam, byk iftiyi olmasnn da bir yararn grememitir. retimde hamle yapmak karsnda, ynetimin zere desteklemi benimsemi olduu Buhran

politikalarn kye ulamakta yetersiz kal nemli bir ders olurken, I930'lu yllarda sanayileme stratejisinde zmlere erimenin de bu konuya getirdii sonra,

entegre

dersler vardr. 1933'den Entegre bunun bulacaksnz;

bir sanayi yapsnn kye nemli grev ykleyecei iyice anlalmtr. hammadde ve gda kaynan kyde

bir sanayi yaps kuruyorsanz, kylerin de

iin de kyn gereksinmelerini karlayacaksnz. Ksacas, sanayileme sadece kentlerin deil satnalma gcn artrmak zorundadr.

1933/34'den sonra, ky ve tarm konusunda bir sayfa belli belirsiz kapanrken, ynetim yeni tasarmlara sahiptir. Ky ve tarm dnyasna yeni yollar amak gerektii dnlmektedir. Bu yollardan birisi toprak mlkiyetindeki eitsizlii gidermek, bir bakas da kyn satnalma gcn artrmak, yani, kyn sorunlarn sanayileme yaklamyla zmektir. Nitekim, 1933'den sonra doan "daima iki misli fazia mahsul" ve "kylye ucuz elbise" gibi sloganlar, Cumhuriyetin ilk yllarnda ortaya atlan ve 1929'dan sonra yaygnlaan "yerli mal kullan" sloganna gre daha derinliine bir analizin iaretleri saylabilir. Bunlar kyn deil, sanayileme dncesinin sloganlardr. Cumhuriyetin ilk on ylndaki gelimelerin muhasebesini yaparken, ana siyasal kadronun zerinde durduu noktalar herhalde salt ekonomik deil, nemli lde de siyasal niteliktedir. Toprak ve tarm sorunlar, zellikle bu bakmdan anlam tamaktadr. I930'lu yllarda, Cumhuriyet ynetiminin ky siyasal kontrol alan dnda brakamayaca, fakat bunun da kendiliinden gereklemeyecei dncesine varlm olmaldr. Ksacas, i hem ekonomik hem siyasal bir zorunluluk noktasna gelmi grnyor: Ky, bir sanayi ii olan devletiliin dnda tutmak deil, onun siyasal kontrol alan iine almak gerekmektedir .30 1934-37 arasnda geen yllar, ana siyasal kadronun kyn kontrol ynnde bir byk adm atma niyeti tadn gsteriyor. Bu niyet iin, sanayileme stratejisi ile izlenmi olandan farkl, daha kestirme bir yol dnld anlalyor. Sanayi hareketi nce dnce plannda ve stratejisi ile birlikte olumu, uzlamalar salanm, kadrolar ve kararlar dzenlenmi, yasalar km, en sonunda da 1935 C H P Program ile siyasal belgesine kavumu, I937'de de bir Anayasa (ve devlet) hkm haline gelmitir. Sanayilemede ksa srede nemli yol alnmtr. Ky ve tarm davasnda ise pek yol alnamamtr. Cumhuriyet ynetimi, ilk on yl iinde bu ie eitli ynlerden yaklamaa almtr. Fakat, toprak datmak bir sz olarak kalm, kooperatifler clz kurulular olmaktan teye gidememi, Ziraat Bankas 1930'lu yllar geilirken yeni yeni varlk kazanmaya balam, byk iftinin modern girdi ve traktr kullanmas iin dzenlenen tevikler de Cumhuriyet rejimine salkl bir tarm temeli yaratamamtr. stelik, ayn sre iinde toprak sahipleri yeni rejime pek kolaylk gstermemiler, kyn kontroln paylamaz bir tutuma hapsolmulardr.3l
30 Falih Rfk Atay, 1936 balarnda, Ulus gazetesinde bunu arpc biimde dile getirir:

den oynamaz. Btn deiiklikleri, yeni artlar kerpicinin iinden yllar yl seyreder, durur. Kyn kat grenek ve gvensizlik kabuunu krarak, onun harimi iinde yer almamz lzmdr." 31 Bunu zellikle 2. ve 3. ciltlerde izleyeceiz.

"Kyde, parti veya devlet emrinde, nasl isterseniz yle alnz, klavuz eksiktir. ine girilmeyen ky yerin-

LY
1930'lu yllarn ak iinde, bir yandan sanayiin gelimesi artk toprak ve tarm sorunlarnn zmnn ertelenemeyeceini ortaya koyarken, bir yandan da toprak sorununun lar (birikim) sorunundan ibaret olmad grlmektedir. , ister istemez bir

siyasal nitesorununa

lii aklk kazanmaktadr. Siyasal ynne baknca, iin burada sanayi kesimindeki gibi bir rant-

kontrol

gelip dayanmaktadr. 1930'larda sanayide 'devletilik* forml ile salanan uzlamaya ky ve toprak konusunda eriilememi, deiik bir yoldan gitmek zorunlu olmutur. Ky-toprak-tarm davas, 1933/34'den nce Cumhuriyet ynetiminin karsna bu arpcl ile kmamtr. Cumhuriyetin ana kadrosu, 1934/35'den sonra ky ve tarm alanna da stratejik biimde bakyor. Byk bir zm istiyor. Deiik ve kestirme bir yol aryor. zlenen yol, ii nce Anayasa dzeyinde balamak, ondan sonra para para yeni zmler getirmek gibi grnyor. I937'de Tekilt Esasiye Kanununda (Anayasada) yaplan deiiklikle,

toprak mlkiyetinin yap-

sn deit'rme karar
saml bir

kesinletirilmi olur: Byk topraklar kolayca kamulatrlabilecek, az topuygulamas balayacak, bunu yrtmek zere byk lekli devlet ku-

rakl ve topraksz kylye datlacaktr. in arlk merkezi budur. Ayn zamanda tarmda kap-

teknik program

rulular oluturulacaktr. Btn bunlar desteklemek zere, Cumhuriyet rejimi kye (oluturulacak ky enstitleriyle) geni bir

eitim

programyla da girecektir. Biribirine bal bu

izgi, Cumhuriyet ynetiminin toprak ve tarm davasna yeni bir adan ve sanayide olduu gibi stratejik ynleriyle bakmaa baladn gsteriyor.32 Cumhuriyetin kurulu dnemi tamamlanrken, ana siyasal kadro ky-toprak-tarm sorunlarndaki gecikmeyi yeni bir hamle ile ve kendi siyasal kontrol alanna alarak zmeyi tasarlamaktadr. Ancak, ana kadronun bu niyeti kesinlik kazandrken, Cumhuriyetin tek partisi iinde ky-toprak-tarm konusundaki gr farkllklar da netlemektedir. I940'a doru, dnya bir sava havasna brnrken, bu iin zm ertelenir.

32 Bu izgiyi birletirmek zere, 2. ve3. ciltlerde yer alan kr Kaya'nn toprak kanunu konumalaryla, Atatrk'n 1936 ve 1937 yllar Meclis a konumalar, smet nn'nn 1936 yl sonunda C H P Kamutayndaki konumas ve I939'da Ky Enstitlerinin habercisi olan Meclis grmeleri birlikte incelenebilir.

T.C. LE OSMANLI DYUNU UMUMYES HAMLLERNN MMESSLLER ARASINDA AKTEDLEN MUKAVELENAMENN TASDKNE DAR KANUN LYHASI GRMELER (OSMANLI BORLARININ ALACAKLILARI LE MZALANAN SZLEMENN TBMM'NDE GRLMES) Osmanl borlan, Cumhuriyetin kurulu dneminde karlat nemli sorunlardan birisidir. D borlanmann zamanla bymesi, devlet iin altndan kalklmaz bir yk halini al ve bunun denmesi ola'nakszlatka yabanclar iin eitli ayrcalklar yaratmann kanlmaz hale gelii, Osmanl ynetiminin bir zellii olmutu. Lozan Andlamas ile, Osmanl borlarndan yzde 70'e yakn blmnn Trkiye Cumhuriyetince denmesi kabul edildi. Alacakllarn yzde 60';/?/ Franszlar, daha kk blmlerini de ngilizler ile talyanlar oluturuyordu. Borlar deme yntemi 1925'den sonra kesin letirilmitir. 1928'de Paris'te imzalanan deme anlamas, ayn yln Knunuevvel (Aralk) aynda TBMM'nde grlerek kabul edildi. Aadaki grmeler bunu belgeliyor. Trkiye'nin 1929'da balayan bor demeleri, 1930'dan sonra aksam, alacakllarla yeni grmeler ve bunlarn sonunda yeni bir anlama yapmak gerekmitir. Yeni anlamay ve onunla ilgili meclis grmelerini, ileride 1933 ylnda izleyeceiz. Buradaki belgelerde Maliye Vekili Saraolu kr Bey'in yapt konuma, Osmanl borlarnn bir ksa tarihesi niteliindedir. Daha geni bir sunu, 1933'c/e, Bte Encmeni Reisi Hasan Fehmi Bey (Ata) tarafndan yaplacaktr. 1. 12. 1928 SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) stikll mcadelesi gnlerindenberi mazinin miras olan ok meseleleri bugne kadar Cumhuriyet Hkmeti bir bir halletmee muvaffak olmutur. Bugn de yine mazinin bize brakt en byk meselelerden birini tekil eden harici borlar meselesinin hukuki vaziyetini ve tediye ekil ve miktarlarn tespit eden mukavelename ve merbutlar heyeti celilenin nazar tetkik ve tasvibine arz ediliyor. Harici ilk bor Krm Muharebesinde aktedilmitir. Tarihimizde Tanzimat Hayriye namile tanman slahat ve sairenin ve israfatm tahmil ettii mesarifi ve muharebenin at klfetleri karlayabilmek iin yaplan ilk harici istikraz. 4 Austos 1854 tarihinde olmutur. Bir kere gnlk ihtiyalar iin ve istihlk iin alan bu istikraz yolu mali zihniyetimiz henz ne olduu malm olmad cihetle derhal tevali ve teselsl balam ve 1855, 1858, 1860 ilhiri istikrazlar bir biri ardnca akt olunmutur. lk istikraz tarihinden itibaren 20 sene iinde yaplan 14 istikraz az bir zaman gemeden ve ihra edilen ve mtemadiyen kymetleri sfra doru koan kavaimi nakdiye devleti yle bir vaziyeti maliye iine koymutur ki yalnz dyunu hariciyenin tediyesi matlup faizleri iin yeni istikraz aktinden baka are kalmamtr. nk o tarihte hakiki varidat 17 milyo-

2 nu tecavz etmeyen devlet 13 milyon altn faiz tesviyesine mecbur kalmtr.. 1875 senesi iinde devletin istikrazlardan mtevellit mali vaiyeti u idi: Devlet o vak<a kadar kadar takriben 5 milyar 400 bin Frank yani 240 milyon lira borlanmtr. Buna mukabil dahili para 3 Milyar Frank idi. Bu, alnan meblan mhim bir ksm komisyon, cret, masraf ve saire diye denmi olduu nazar dikkate alnacak olursa grlr ki hakikatta 250 milyon liraya yakn borlanm, olan devlet ancak bunun yarsn eline geirebilmitir. ok fena vaziyeti maliye iinde Bosna - Hersek isyanlar ve dier yerlerdeki mkilt devleti tatili tediyata mecbur etmi ve fakat Osmanl - Rus harbinin akabinde Berlinde toplanan diplomatlar hazrladklar muadeye hamiller iin dahi bir takm kuyut ve hukuk dercetmee hazrlanm ve teklif edilmi olduunu gren devlet borlar meselesinin beynelmilel bir vesikaya raptmdan itinaben Osmanl Bankasn ve Galata Bankalarn toplayarak onlarla bor meselesini bir itilfa raptetmi ve bu itilfdan 1876 tarihinde rsumu sitte idaresi nam i'e tevsim edilen idare vcut bulmutur. Bu idareye tuz ttn balk ve sayt mskirat dama ve ipek rnn cibayet ve alacakllara tevzii vazifesi verilmilir. Ara yerden yz elli e ihra fiyatl 125 milyon franklk istikraz yaplm ve buna msr vergisi karlk gsterilmitir. Bir sene sonra Bab li Avrupa daki sefirleri vastasiyJe dyunu hariciye hamillerinin mmessilleriyle yani ngiliz, Felemenk; Fransz, Avusturya, Alman ve talyan dayinleriyle tarafndan tayin edilen vekilleri stanbul'a davet ederek uzun mzakerelerden sonra takriben ikiyz elli milyon liraJjk borcun takriben 125 milyona tenzili ve miktar faiz dahi atiyen varidat muhassasanm terakki ve tezayd nispetinde tedricen yzde bee karlmak zere yzde bire tenzil ve Galata Bankalariyle Osmanl Bankasna verilmi olan rsumu sittenin tahsil idare ve tevzii bir itilfnameye raptedilmi ve 1299 senesi muharreminde kararnamesi kt iin mekr 1881 tarihli itilfa Muharrem Kararnamesi nam verilmitir. Muharrem kararnamesiyle dyunu umumiye idaresine tevdi edilen varidat: 1. Harici varidat. Bulgaristan eyaleti vergisi, arki Rumeli vergisi, Borlardan Srbistan, Yunanistan, Karada devletlerine isabet eden hisse, Kbrs Adas varidat fazlas. 2. Dahili varidat. Rsumu sitte idaresine verilenlerle ipek ar, Tmbeki rsumu ilve edilmitir. 3. Mstakbel varidat. Muharrem kararnamesi mucibince Dyunu umumiye varidatnn bete drd borlarn faizine biri de reslmallerin itfasna tahsis edilmitir. Bu vaziyet 1903 tarihine kadar devam etti. Bu tarihte muhtelif faiz ve ekl altnda bulunan borlar tevhit edilerek bugnk dyunu muvahhedeye vcut verildi ve btn borlara muayyen bir mebl tahsis edildi.. 1913'ten harbi umumiye duhul tarihi olan 1914 tarihine kadar da Osmanl devleti borlan Balkan harbini ve bte aklarna karlk olmak zere hazine tahvilat ve muhtelif messeselerden alnan avanslarla mtemadiyen tezyit edilmitir. Harbi umumiye girmezden mukaddem Merutiyet hkmetleri muhtelif messesat ve bankalardan mhim miktarda avanslar alm ve bunlarn 1913 senesindeki tediye edilmesi lzm gelen yekn dokuz buuk milyon liraya bali olmutur. Bankalar ve messesat bu avanslar verdikleri zaman, mukavelelerini tecdit ve temdit ve yeni imtiyazlar istihsal etmilerdir. Osmanl devleti bu avanslardan mada, fenerler ve ttn rejisi imtiyazlarn tec-

dit ederken ehemmiyetli avanslar da almtr. Birincinin faizi yzde 7 ikincisine zmir Vilyeti aar teminat gsterilmitir. 1911, 1912, 1913 senelerinde Osmanl Bankas, Trkiye Milli Bankas ve Perye Bankas vasta siyle hazine tahvilleri ihra olunmutur. Btn bunlar iin evvela Dyunu umumiyedeki varidat fazlasndan hkmete intikal edecek olan ksm karlk gsterilmitir. Bunlar kfi gelmediinden gmrk varidatna vaziyet edilmitir. Bunlardan mada, Badat demir yolu birinci tertip istikrazna karlk gsterilen yerein ar, Bursa, Ankara, zmit, Aydn hanedana ait olan emva' aar, bir ksm evkaf mazbuta aar, Edirne, Ankara Vilyetlerinin anam resimleri, merbut bedeli askeri, ve en nihayet arazi vergisi, birer terhin ve idareleri Dyunu umumiyeye tevdi edilmek suretiyle btn maliye Dyunu umumiye idaresine intikal eylemitir. Bylece, Dyunu umumiyeye tevdi edilen varidatn yeknu 16,5 milyonu tecavz etmitir. Grlyor ki Cumhuriyet hkmetlerine takattm eden hkmetler, varidat menbalarmz ve onlarn idarelerini birer birer Dyunu umumiyeye teslim etmek suretiyle adeta Maliye Vekletini bildiiniz maruf binaya nakl iin. bir vaziyete gemilerdi. Memleket bu noktadan tesellm eden Cumhuriyet, mazinin btn przlerini, temizledii gibi, u mukavelenameyi takdim etmek suretiyle memlekete olan borlarndan mhim birini daha ifa etmi kanaatmdadr. Cumhuriyet hkmetini, bu mukaveleye gtren ilk mzakere Lozanda balamtr. Lozanda heyeti murahhasmz evvel Dyunu umumiye mevzuatn bir meselei dahiliye addederek ve noktai nazard dier taraflara kabul ettirerek Dyunu eklinde Lozan muahedesine tevdiine mani olmutur. Saniyen, harbiumumide veya daha evvelleri, Osmanl mparatorluundan arazi, alan devletlere hisse tefrik ettirmitir. Sa-

lisen, tefrik olunan hisseler iin hi bir mesuliyetimiz olmadn kabul ettirmitir. Rabian, Trk Devletine isabet eden Dyunu tefrik etmek ve dierlerinden ayr tahvilta rapt etmek esasn kabul ettirmitir. Hamisen, dier devletlere isabet edecek miktarlar salam esaslara rapt olunmutur. Daha sonra, Paris'te hamiller mmessilleriyle murahhaslarmz kar karya gelerek heyeti celilerine tevdi edilen mukavele ve iti'fnameyi imza etmilerdi. Bu mukavelenameye nazaran, Cumhuriyet Cumhuriyet Hkmetine Osmanl - mparatorluundan eit deyin intikal eylemitir. Uzun vadeli istikrazlar, hazine tahvilleri mtedahil taksitler uzun vadeli istikrazlarn hissemize isabet eden miktar (82.456.337) liradr. Hazine tahvillerinden hissemize isabet eden miktar (3.521.931) liradr. Mtedahil taksitlerden hissemize isabet eden miktar (21.550.190) liradr. Hkmet tediyatn 1929 Haziranndan evvel yaplamayacan sylemi ve bu noktai nazarn kabul ettirecek mukavelat o ekilde tadil ettirilmitir. Bu mukavelenamaye gre bize isabet eden dyunun tediye nisbeti u ekilde olacaktr. lk yedisene zarfnda yzde 38, mteakip alt sene zarfnda yzde 48, mteakip be sene zarfnda yzde 58, mteakip iki sene zarfnda yzde 60, mteakip sene zarfnda yzde 98. Bu mukaveleye nazaran borlarmz karlkldr ve karlklar stanbul ve Samsun gmrkleri haslatdr. Dyunuumumiye meclisi, memleketimizi terkedecek Paris'e gidecek ve orada iki meclisli bir teekkl haline geecektir. stanbul'da gmrk idaresinin verecei cedvellerin ve varidata gayri tabii bir sukut grld takdirde bunun esbabn aratran bir ajan bulunacaktr.

j f

f
_ 4'

Trk parasn ecnebi parasna tahvil hakk mnhasran Trk devletinindir. Hamillerle Trkiye Cumhuriyeti arasnda yegane rabta i hkukiye nazar tasvibinize arzedilen bu mukaveleden ibarettir ki ne u ve bahde istinat ne de dyunu umumiyenin sabk mevzuatna temas ettirilmitir. Bunlardan sureti mahsusada itinap olunmutur. Vaktiyle devletin hemen tekmil varidatn rehin alarak alm ve bunlar bilfiil idare ve cibayet eylemi bir idareye mukabil mahit vazifesiyle mkellef bir ajandan baka hududumuz iinde bir mevcudiyeti kalmamtr. Borlarmzn muhtelif senelerdeki tesviye nispetleri harp zamannda ayn safta yan yana harp etmi devletler arasnda harp mnasebetiyle tahaddiis eden borlar hakkndaki ihtilflar ve mzakereler nazar dikkate alnrsa belki ar grlebilir. Bu tediye nisbetlerini kabul ederken devletimizin hayati ve inkiaf haklarn daima gz nnde bulundurarak tahamml edebileceimizi tahmin ettiimiz rakamlar kabul ettik. yle mit ediyoruz ki tahmin ettiimiz inkiaflar birer birer emrivaki olacak ve bu ar yk hi bir sarsntya, meydan veremeden tamak imknn bize bah edecektir. HASAN BEY (TRABZON) Meclisi linin tasdikine arzedilmi olan kuponlar itilfnamesi Lozan muahedeyi sulhiyesiyle henz muallakta kalan yegne mhim meseledir. Mebdedenberi mdafaa olarak tuttuumuz mebdei hareket olarak ittihaz ettiimiz bizim hissemizin bu gnk vesaiti mbadelemizle, evrak nakdiyemizle denmesi tezi hukuken kuvvetli esasata istinat etmedii maalesef mahede edilmitir. Esasat hukukiyeye, mukavelenin ihtiva ettii kuyut ve eraite nazaran bu gnk deynimizin bu gnk evrak naktiye ile kabiliyeti tediyeyi temin edemeyin-

ce yegne yaplacak hatt hareket bir anlama ve uzlama tariki idi. Dyunu umumiye messesesinin vaziyeti, haddi asgarisine indirilmi bulunuyor. Filhakika harbiumumi iinde dahi Osmanl mparatorluunun iinde mstakil bir imparatorluk bir hakimiyeti maliye idame eden bu messese bu mukavele mevkii meriyete girdikten sonra Muharrem kararnamesiyle haiz olduu hukuk ve selhiyetlerden tamamen fecerrt ederek ve memleketimizde de ikamet etmeyerek medyun bulunduu memleket yerine bu defa hamillerin, dayinlerin bulunmu olduu memlekete intikal etmi bulunuyor ve bu suretle hakimiyeti milliyenin bakaca ekli tecellisi olan memur tayin etmek, tekilt yapmak vergi cibayet etmek vergi tarh etmek kuyut ve urut, hakimiyet ve idareyi istimal etmektedirki eski kapitlasyonlardan bende-nizce daha ar bir eraitte bulunan bu mukavele ile tamamen ortadan kalkm bulunuyor. ok ayan temennidirki bu messese bsbtn yok olsun ve hamiller dorudan doruya kuponlarn gelip bizim kiilerimize, hazinei Maliyemize, veznelerimize, milli bankalarmza ibraz ederek alacaklarn alsnlar ve gitsinler fakat mazide mevcut bir vaziyetin, bir vaziyeti hukukiyenin byle sfra indirilmesi nihayet bir mzakerei siyasiye czi bir anlama mecburiyeti herhalde hakimiyet ve serbestii hareket noktai selhiyetlerini katiyen haleldar ve tahdit etmeyecek gayet hafif bir mevcudiyeti suriye ekline indirilmesini bendeniz ayan kabul gryorum.. Bunlarn eski rehinleri tamamen iptal ve ilga edilmi olmakla beraber rehinli deyin vaziyetini muhafaza etmesinde yine bizim herhalde hakimiyet ve istikllimizin mebdei olan Lozan muahedei sulhiyesiyle kabul edilmi bir esas olduu iin hissemize isabet eden dyunun tesviyesi esasna mutaallik olarak bir rehin gstermi olmaktan tamamen feragat etmek hkmetimiz iin taht imknda olma-

dn nazar itibara almak lazm gelir. Bu kadarck kaydi maliyi beynelmilel mevcut mnasebat maliyenin bu gnk serbest cereyanlarn dahi tetkik edecek olursanz mazur greceinizi zan ederim.. Hi phe yok ki ok iyi olduuna kail olduum bu mukavelenin neticesi serveti umumiyesi pek yksek olmyan memleketimizin srtna senevi ilk devrede 1820 milyon bir para yklenmesi demektir ve bu borlarmzn hamilleri ekseriyeti azimesi itibariyle, ecnebi hamilleri olduu iin memleketin beynelmilel muvazenei iktisadiye ve hesabiyesi aleyhine ahzi mevki edecek olan byk bir rakamdr. Eer bu mecburiyet, bu taahh* bu mukavele ile yaplm olsayd ayan tenkit idi, fakat bu taahht bu itilafnameden deil, baka mecburiyetlerden, baka zaruretlerden domu eylerdir. Hi phe yok ki memleketimizin muvazenei hesabiyesi, bugn elde edebildiimiz erkamla, aklar kapatlmaktadr. Yani akl bir muvazenei hesabiyemiz vardr. Bittabi bu senevi 18 milyon veyahut daha az veya daha ok parann akl muvazenei hesabiyeye ilave edilmesi, nelice itibarile paramz zerinde menfi bir tesir icra edecek bir mahiyettedir. Bu gn Trk evrak nakdiyesinin kymeti henz fiilen dahi kespi istikrar etmi deildir. Ald mz ykn zerinde icra edecei menfi tesirin dereesini mdrikiz.. "200" milyon lira varidat olan bir memleket belki yzde onunu Dyunu umumiyesine verebilir. Fakat "2" milyar btesi olan bir hkmetin Dyunu umumiye hissesi yzde "10" deil yzde 30,40 olabilir. Ye arj itibariyle bizden ok olabilir. Vaziyetimiz zan edildii gibi hafif deildir. Saniyen Dyunu umumiyenin varidat umumiyeye nispeti tesirat itibariyle belki hafif olabilir" Eer o dyun, dyunu dahiliyeden madut ise, kupon hamilleri tebaadan ise, onlarn serveti, serveti mil-

liyeye dahil ise o vakit neticei iktisadiye hafif olabilir. Maalesef hamillerimizin ekseriyeti azimesi baka milletlere mensup erbab servetten olmas dolaysiyle bizim % 8 derecesinde zahiren hafif grdmz nispet serveti milliyeyi daima harice karmaa saik bir istikamet takip ettii ve muvazenei iktisadiyemizde bu suretle menfi bir tesir icra ettii iin ehemmiyeti haizdir. Arz ettiim bu mahzurlara ramen mukavelenin bu mesele hakknda alnmas taht imknda grdm randman tamamen aldna kani olduum cihetle rica ederim. MAZHAR MFT BEY (DENZL) Maalesef ben meseleyi o kadar pembe grmyorum. Tamamen Osmanl mparatorluuna ait olan ve cmlemizin malmu olduu vehile mvellidi servet olmak zere deil zevk sefaya, safahata sarf edilmi olan bu milyonlara varan borcun ne suretle tediye edeceimize dair elimize gelen nazari dikkatinize arz olunan bu mukavele ve lhikas ok ardr. Bilemem ki bu ar yk bu memleket, bu millet nasl iktiham edecektir. Bu borca bizim tevarsmz lzm geliyormu. Acaba bize miras olarak ebniyesi varidat hayvanati ve sairesile bir iftlik mi kald. Belki yanm, yklm, iileri boazlanm, hatta topra zapt edilmi, varisleri kovulmu byle bir vaziyet hadis olmutu. Biz canmz feda edelim, kanmz aktalm, o yerleri kar kar alalm fazla olarak tahrip edilen bu yerler iin malup tarafndan Avrupann dier galipleri olduu gibi "10" para bile verilmesin, sonra sen gel mparatorluun yzlerce milyon borcunu ver.. Bana tamirat iin on para vermediniz ki benden almak istiyorsunuz. Avrupada byle mi olur? Fransa borlarm vermek iin Almanyadan tamirat parasn alaym da vereyim. Ayn teraneyi ngiltere de Amerika'ya sylyor.

Bize gelince anlalyor ki garp sermayedarlar, sen elem iinde al, bliin mahsulunu ben zevku safa iinde yiyeceim diyor. Garp kapitalistlerinin bu zihniyeti, dikkat buyurulursa, bir istismar konusu hissedilen bu mukaveleyi, karlarnda eski Osmanl mparatorluu var suretiyle sylemek, anlatmak istiyorlar. Onlarn o istismar politikas karlarnda kani olacak hkmet yoktur. Mukavelede gryoruz ki Dyunu umumiyenin merkezi, rengi, ekli deiiyor. Cibayete mahal yok ki. Biz ona rehin gsteriyoruz. te sana stanbul gmr, Galata gmr, ve bilmem ka sene sonra Samsun gmr. Rehin gsteriyor amma memur tayin etmiyor ve Ajan namile bir mrakp intihap ediyorki zannederim ki kfidir. Ajan denilen mrakip varidatta bir tabiilik grmezse, daha dorusu istedii zaman gerek kendisi gerek vekili rsumatn kasasn, sicilini tetkika selahiyettardr. Bu acaba bizim Hkimiyeti maliyemizin bir czn kaybetmek demek deil midir? stiklli malimizin temamii icrasna mmanaat deildir? Bendenizce milyonlardan ziyade maliyeye mdahale itibariyle byle bir mrakip tayini daha muzurdur. Bu nasl hafif grlyor? Vaziyetimiz Romanya ile nispet ediliyor: Rica ediyorum Romanya bizim gibimidir? Kablelharp Romanyann 6 milyon nfusu varken badelharp 16 milyona bali olmutur. Memleketler almtr. Biz onunla mukayese edilebilirmiyiz? Saniyen deniyorki faiz cihetile bu sene yzde 38 veriyoruz. Esbab mucibe mazbatasnda gayet sarih olarak yazlyor. 1870 istikrazna yzde 3 faiz ve mhim miktarda ikramiye verdiimiz halde ihra fiyat nedir biliyormu-

sunuz? 32. Yani 100 frank 32 franka sattmz halde yzde 38 faiz veriyoruz. Bunun neresi hafiftir? Dyunu umumiyeyi iyi bir tasfiyeye tabi tutmak mecburiyetindeyiz. Tasfiye etmek isliyoruz. Fakat bu tasfiyenin ekli nedir.. Tam bir tasfiye olmak iin hesabatn tamamen grmek lzmdr. Bu hesabat niin grlmyor?.. Birde Bank Osmani mes'elesi var. Mukavele mucibince gmrk haslatndan her ikisini Bank Osmaniye brakacaz. Tabii taksit zaman geldii zaman 1820 milyon lira orada itima edecektir ve buna mukabil Banka da bize yzde 2 faiz verecektir. Gzel. Fakat hkmetin Osmanl Bankas ile olan hesab carisine mukabil hkmetten yzde 6 alyor. Demek czi bir sermaye ile i gren bu banka birden 15 milyon olsun ve bize yzde 2 faiz versin istedii gibi oynasn, kazansn. Ve sonra bize yzde 6 ile para versin. Bu Bank Osmaninin mddeti biterse dier bir banka kaim olabilir. Bizim milli bankalarmz yokmudur?. Bu 15 milyon liradan istifadeyi milli bankalarnza vermiyoruz da neden Osmanl Bankasna veriyoruz ? Neden Bank Osmani ihya oluyor. Vaka bor kabul etmek, tekabbl etmek, drst ve samimi hareket etmek ayan takdirdir.. Menfaatlar karsnda hak ve adle riayetkr olmay temenni edecek kadar safdil deilim. Fakat Avrupa Sermayedarnmda menfaatleri iin milletimin boazna basarak kann emmesine msaade edecek kadarda hi phesiz msaadekr deilim. AHMET REMZ BEY (GAZAYINTAP) Mzakere ettiimiz mukavelename ok eski zamandan beri Osmanl m-

paratorluunun muhtelif tarzlarda, muhtelif devirlerde akt etmi olduu istikrazlarn nihayet bize tahmil ettii ykten bahseden bir mukaveledir. Trk milleti istikllini kazandktan sonra harp, perian bir vatan karsnda kald. Bunun imar ile megul olacakken bu mukavele ile teklif olunan araiti kabul ettiimiz takdirde yalnz bu borlar tediye edeceimizi dnmek, dier ihtiyalarmzla bu tediye zaruretini karlatrmak bizim iin cidden endieli bir vaziyet ihdas edecektir. Byle mhim bir mukaveleyi ksa bir zamanda tetkik etmenin ne derece mmkn olduunu takdir buyurursunuz. Mukavele hamillerin iin kabul edilen mddet kadar dahi bir bir mddet elimizde mevcut deildir. Mukavelenin bir maddesi bizi bu mukaveleyi ya kabul veya reddetmek iztirarnda brakmaktadr. Bunun iin elimizdeki mddet yalnz; bu gndr. Bu gn ya kabul veyahut retteceiz.. Mukavelenin esas yle hulasa edilebilir: En eski zamanlardan beri kabul ve akt edilmi olan istikrazlarn tamamen ve aynen kabul edilmesi, reslmaller tesvive olunmu bulunan mebali olaraktan Trkiyenin borcudur. te bu manas da budur. Tediyat hemen altn para zerinde vaki olacaktr. Her nekadar mukavelede resmi paralar zerinden tediye edilecei tasrih edilmi isede burada dikkat edilecek olursa grlecektir ki tediye edeceimiz para ya ngi) izdir veyahut ngiliz derecesinde bir paradr. Hamillerin ihtiyar dahilinde olduktan sonra gerek Fransz gerek ngiliz liras, bunlardan hangisi yksek ise onu istedikten sonra kabul edebiliriz ki imdilik ngiliz liras zerinden tediye yapacaz ve bu da malumdur ki altn demektir. Faizler bir nispeti mtezayde ile artmaktadr, bidayette % 38 den balyor. Bunu nevema bir kr addediyoruz. Bilhere ise % 100'e kadar kyor. Bu

22 senelik 23 senelik. Demekki tediye edeceimiz faizler ve bilhassa en sk en dar zamanmzda byle bir msamahaya mazhardr. Ondan sonra ise faizleri de aynen yzde yz tediye edeceiz ve tediye paras ise hemen, hemen altndr. , trl tediye reslmalleri yeknu 107 milyon altn Trk lirasna tekabl ediyor ki aa yukar (1) milyar lira bor kabul ediyoruz. Bunun faiziyle beraber gayet czi olan itfa yeknu ilk devre iin 2 milyon son devre iin 3 milyon 4000 altndr. Ve tediye paras ecnebi paras olduu iin nekadar mddet borcumuz devam edecek ve borcumuz nekadardr. Bunu bugnden tayin ve takdir etmek mmkn deildir. tafname aynen bu ruhu muhafaza eder. Eski mukavela eski itilafnameler mucibince mparatorluun yklenmi olduu borlar aynen kendi zerimize almaktayz. Bu rakamlar karsnda bir de kendi vaziyetimizi mlahaza edelim btemiz senevi 200205 mi'yon kadar bir para ile balanyoruz bunun iinde bulunduumuz seneler zarfnda ne kadar artacan tahmin etmek mkil deildir. Nihayet bteyi artrmak millete yeni bir vergi tahmil etmekle mmkndr. Milletin vaziyeti de hepimizce malumdur. Bu bte dahilinde bu paray vermek kolay m? Hatrlarsnzki 2-3 seneden beri memurlarmzn maan arttrmak istiyoruz fakat btemizin tahamml buna msait deyildir diyoruz, hakikaten de manidir- Memurlarmzn czi bir miktarda maan artrmak iin yaplan hesap 9-10 milyon liralk bir tezayd mucip olmutur. lk devre iin 2 milyon Trk altn yahut 17 milyon liray bu btenin ierisinden nasl karacaz? Sonra yeni nesle kar vazifelerimiz vardr. Memleketimizi imar edeceiz. Sular ile megul olacaz demir yollar yapacaz yine eski devirden kalm birok borlar vardr bu borlan, demekteyiz ve demekte devam edeceiz her hangi bir devletin borcu olmak itibariyle gerek ehasa kar olsun gerekse dier kendi tabaas olsun ve gerekse ecnebi tabaasndan olsun mhiyeten msavidir.

Dahili borlarmz demekle meguluz birde bu borlan deyeceiz. Btemizin ve serveti mevcudemiz buna msait ve mtehammil dei'dir. Muvazenei iktisadiyemizin pek iyi olmadn ticari muvazenin lehimize bulunmadn hepimiz biliriz. Bu vaziyet karsnda paramzn kymeti ne kadar tenezzl edecektir. Cidden dndrmee layktr. MAZHAR BEY (AYDIN) Mcadelei Milliyenin iptidasna bir kitlei vahide olarak karmzda beliren toplu, tfekli, paral, hileli, desiseli bin bir dmanla cidale kalktmz zaman devirdiimiz, yktmz bu dmanlarn arasnda bir tanesi de bu tilfnameyi alkadar eden Dyunu Umumiye Meclisi idi. O Dyunu Umumiye Meclisi ki: Vatanperverlik ve milliyetperverlik gibi hislerden mahrum olan ve kendisine fuzuli olarak milletin mmessilleri vasfn veren insanlarn ok fena evki idareleri yznden, milletin maddi manevi varlklarndan ve servetlerinden birok eyler alarak ve alarak meydana gelmi, bym ve nihayet bir elini milletin kesesinde ve bir elini o zamann hkmetlerinin ensesinde bulundurarak mtemadiyen Trkiye'yi imhaya doru yrm bir meclisi yktnz. O meclis ki, Osmanl Devleti tarihinde ayr bir devlet gibi yaam ve devletin harici, dahili btn siyasetlerine parmak atm ve ok defa muvaffak olmu bir Meclis bir bayku mahiyetinde olan bir meclis ki: Onun yuvasn yktnz. (Lozanne) Muahedesinin derpi ettii birtakm daha hususi irketler ve sairelerle olan borlarn tesviyede istical gsteren Trkiye Cumhuriyeti ve esasen tarihi iar malm olan Trkiye Cumhuriyeti bir gaj teminat, rehin meselesi ile karlamtr. Mutlaka gaja lzum grdklerinden dolay istediklerine kani deilim. Hsnniyetleri olmadna kaniim. Gaj diyor ki tilfnamede eer tahsis edilmi olan stanbul Haydarpaa, Galata gmrklerinin varidat kfi gelmezse bakiyesi

varidat umumiyei devletten tediye olunacaktr. Bunun hududu,yoktur. Yani nereye kadar tenezzl ederse varidat umumiyei devletten verilecektir. Ajan ne yapacak. Bank Osmaninin ve Rsumat daresinin verdii katlar alacak. Muayyen zamanlarda muayyen katlar almak iin Dyunu Umumiyenin stanbul'da bir adammn bulunmasnn hi mans yoktur. Varidat tenaks etlii zaman Rsumat daresinde tetkikat yapacak, kontrol yapacak, kontrol yapacak da ne olacak?.. Bunun yine oraya konmas eski Dyunu Umumiye Meclisinin bir karakterinin yeni bir tecellisi olmaktan baka bir ey deildir. Eskiden Trkiye'de bir karhai akile gibi duran Dyunu Umumiye Meclisinin yerine bu sefer ensemizde her zaman iripeneye tahavvl etmek istidadm gsteren bir sivilce brakmtr. Parann tediyesi iin bir altn esas tespit olunmu fakat hangi parann en pahal olduunun tayini hakk Meclise terk edilmi. Paris'te kalacak olan Dyunu Umumiye Meclisine terk olunmu, hakk hyar onundur. anji dolar vereceksiniz derlerse dolar anji yapacaz. sterlin isterlerse onu vereceiz. Memleketin iktisadiyat zerinde paramzn kymeti meselesi zerinde ok byk ve ok mhim roller oynayabilir. Ksa zamanlarda bir sene milyon, 2, 25 milyon Sterlin tedarik etmek bittabi paramz zerinde byk tesirat yapacak. Trkiyenin paras zerinde muhtelif olan reslmallar hesap edilecek olursa ok byk tahribat yapmas kabildi. Bunun iin daha salim olacak yollar, ve bir para zerine mutlaka yklenmiyerek muhtelif kymetler zerinden mahsup edilebilecek muhtelif paralar olarak, yine onlarn tespit ettikleri altn esasna gre hesabn yaparak vermek hakk da bizde olmaldr. Trkiye hkmeti anji yapmakta byk bir mkilta maruz kalrsa tatil talebinde bulunmak hakk vardr. Hakeme

gidilecek filn. Byle ok tazyik edilmi bir vaziyet vardr. ok kuvvetle muhtemeldir ki bu hadise memleketimizde ok sk ve devaml bir hadise olabilir. Bir an evvel baz esbap dolaysiyle paramzda bu gibi istikrarszlklar olabilir. Btn dnya milletleriyle mnasebat hasenede bulunmak istemi olmamza ramen mtemadiyen bir dedi kodu mevzu bamzda daima bir dert olacak mahiyettedir. YUSUF KEMAL BEY (SNOP) En tabii grnecek ey itilafnameyi reddedelim szdr. nk artlarnn hafif olmadna, nk millete yklettii ykn ok ar oluuna kaniiz. Fakat btn heyecanlarmzn iinde ve btn bu ar yk millete tahmil etmemek iin vicdanlarmzdan kopan kuvvetli sadaya kar baka bir ey daha duymuyor muyuz? Yaplan bu tlfnameyi kabul iin acaba bir mecburiyet yok mudur? Tarihe bakacak olursak Lozar- muahedesini grrz. Lozan muahedesinin ahkm maliyeye dair ikinci ksmn birinci fasl batan baa bu meseleden bahseder. Birok fedakrlkla kabul ettiimiz gibi bunu da kabul edecektik ve ettik. buradan balar. Yani bor ardr veremeyiz szn syleyemeyiz. Borcu vereceiz. Bu borcu nasl vereceiz? ekli paras nasl olacak, alacakllarmz hayr altn vereceksiniz dediler. Niin? nk istikraz mukaveleleri ngiliz altn zerine yazlmtr Frank zerine yazlmtr dediler. Mcadele buradan balad imdi arkadalar bu mcadelede kazandk m kayp ettik mi? Kt vermeye muvaffak olabildik mi? Olamyacamz aikrdr altn m veriyoruz hayr onu da vermiyoruz bu mukavelenin birinci sfat bu iki eyin arasnda bir arei hal bulmaktr ve onu bulmutur. Lozanda bu zamana kadar cereyan eden mzakeratta heyeti murahhasamz acaba hi bir ey kazanmam mdr? Onlar neye grmyoruz? Bir defa borcun itibari resulmal borcun tahvil adedi

zerine taksimi esas kabul edilmitir. Bu byk bir kuvvettir, nk tahvil adedi zerine kabul edilmeyipte para miktar zerine kabul edilmi olsayd biz mrettebat seneviyeyi tamamen her vakit olduu gibi verecek, tahviller teden beride eskimi yanm olsa bile onlarn faizlerinden istifade edemiyecektik. Bu gn tahviller saylacak, ne kadar borcumuz olduu tebeyyn edecektir. Ondan sonra kalan tahvilleri verince borcumuzdan kurtulacaz. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Kontrol talimatm asla kabul etmedik ve mevcut deildir, tefti yoktur. Bilfiil vaziyet ederek idare yoktur, hatta murakabe de yoktur, kontrol da yoktur yalnz bir ajan vardr, vazifesi Rsumat daresinin kendilerine tevdi edecei cetvelleri tetkik etmek ve ayet rsumatta fevkalade tenakus vaki olacak olursa bunun esbabn aratrmaktan ibarettir. Kontrol teftii, idareyi, murakabeyi iazammun eder, ne tefti var, ne idare vardr. Bu muahedat Lozan Muahedesinden beri miktar her halde vereceimizin bir iki misli derecesinde olan evrak nakdiyeyi demitir. Yani Suriye'de, Irak'ta memleket hudutlar haricinde kalan evrak nakdiyemizin kffesi bizim memleketimize avdet etmi ve bunun karl bir mal olarak memleketimizden kmtr. Bu ekilde dier tediyatmz da mevcuttur ve o tediyatta harp neticesi hi bir stok malmz kalmamtr. Hudutlar alp sulh imza edildikten sonra her ihtiyacmz tatmin iin olduu gibi stok ihtiyacn byk ehirlerde kahve, eker, kuma vesaire gibi ithalt ve stok emtiasmr miktarn stok eklinde yerletiebilmek iin normal senelerin normal ihtiyac haricinde ithalat yaptk. Keza'ik byk muharebe senelerinin yapt tahribat tamir edebilmek iin alt edevat ve malzeme satmaldk. Hi phe yoktur ki nmzdeki senelerdeki

10

mbayaatmz dorudan doruya normal senelerin normal ihtiyac miktarlar kadar olacaktr gemi bir harbin zararlarn tamir iin ne ihtiyat stok ne de malzemei inaiyeye ihtiyacmz kalmamtr. Bu mlhazat istikbalde bu gibi masraflarn olmayacana dair phe yok ki bizim iin kuvvet ve emniyet veren mlhazattr. Btn bunlara ramen yine skut olursa, mukavelenamenin bir maddesi sarahaten gstermitir ki byle bir skut annda transfer muamelesi kendiliinden tatil olunacaktr ve Hkmet bunu resen yapacaktr. Resen Hkmet muamelt yani Trk parasnn ecnebi parasna tahvili keyfiyetini tatil edebilecektir.

Tetkik ve mnakaa etmekte olduumuz lyiha dorudan doruya iki taraf bulunan bir mukaveledir. ki taraf bulunan bir mukavelenameyi bir tarafn arzu ve emellerini kamilen tatmin eder bir ekilde yapmann imkn olmadn elbette tensip buyurursunuz. Bir tarafl bir mukavelename yapmak tenkit edenleri dahi memnun edebilecek bir mukavele getirebilirdik. ki tarafl mukavelenameleri en byk meziyetleri iki tarafl tatmin eden bir ekilde olmalardr. Ve ancak byle mukavelelerdir ki iyi yrrler ve hayatlar daha muntazam olur.

T.C. LE AMERKA FORD MOTR KUMPAN EKSPORTS ENKORPOREYTET (AMERICAN FORD MOTOR COMPANY EXPORTS INC.) RKET ARASINDA AKDEDLEN MUKAVELENAMENN TASDKNE DAR KANUN LYHASI GRMELER (T.C. LE FORD RKET ARASINDA MZALANAN TBMM'NDE GRLMES) SZLEMENN

Cumhuriyet ynetimi, 1930 yllarnn balarna kadar baz yabanc irketlere ekonomik ayrcalklar vermitir. Bunlarn nemlilerinden birisi American Ford motorlar irketinin stanbul'da bir montaj tesisi iin alm olduu haklardr. Otomobil, kamyon, traktr ve uak montajn ve bunlarn dsatmn ngren bu kuruluun ksa bir sre altktan sonra, 1930'/m yllarn balarnda ilerini durdurduu anlalyor. 28. 1. 1929 MALYE VEKL SARAOLU KR BEY (ZMR) Herkesin ismini tand ve bildii Ford kumpanyasiyle Hkmet arasnda stanbul'da tesis edilecek bir montaj fabrikas iin bir mukavelename teati edilmitir... Mukavelenameyi birka kelime ile hulsa etmek lazm gelirse denilebilir ki, Amerika'nn Ford kumpanyas stanbul'da mahdut ve muayyen bir mahald ebir montaj fabrikas yapyor. Bu fabrika otomobil, traktr, tayyare gibi vesaiti demonte edilmi bir halde Amerika'dan celp ettikten sonra stanbul'da tesis edilecek montaj fabrikasnda bunlar monte hale koyacak, ikmal ve itmam eyleyecek ve birtakm tefriat vs.yi de atlyelerde yapacaktr. Taahhtler arasnda bu messesede istihdam edilecek olan mstahdemlerin cem'an yzde 75 kadar muayyen bir zamandan itibaren Trk olmas esas kendisine kabul ettirilmitir... Yaptmz mukavelede 25 sene mddetle kendilerine bir imtiyaz vermi vaziyetteyiz. Fakat bu imtiyaz inhisar mahiyetinde deildir. Yegne inhisar, kendi teesss ettii yerden itibaren 400 metro sahada baka bir irketin gelip almasna mani olacaz... Dnyada byk bir hret kazanm ve makinecilikte ok ileri gitmi olan messesenin Trkiye ve hem civar hkmetlerin ve belki de Akdeniz civarndaki hkmetlerin ihtiyacatn kamilen stanbul'dan temin etmi olmak itibariyle imdiden vasi bir faaliyete namzet telkki edilebilir... yle mit ediyoruz ki, Ford messesesi stanbul'a gelip almaa balad andak itibaren kendisini ayn ayar ve ayn meslekte gren ve ayn sahada almakta bulunan dier byk messeseler de birer birer gelip bizden ayn msaadeyi isteyeceklerdir. Hatta daha imdiden telgrafla birka mracaat vaki olmutur. Bunlar gsteriyor ki, stanbul'un corafi vaziyeti byk teessslerin merkezi deilse bile byk ubesi olmak kymetini haizdir...

12

CRA VE FLS KANUNU VE TATBKNE AT KANUN LYHALARI ZERNDE GRME cra ve ifls kanunu, Cumhuriyetin ilk yllarnda i dnyasn modern kurallara gre dzenlemek .amacyla giriilen yasama almalarndan birisidir. Daha nce medeni kanun, borlar ve ticaret kanunlaryla getirilen yeni i ilikileri anlay, icra ve ifls kanunu ile tamamlanm, i dnyas iin gerekli grlen yasal gvence geni lde salanm olmaktadr. Adliye Vekili Mahmut Esat Bey'in (Bozkurt) konumasnda belirttii noktalar arasnda, zellikle borlunun mlkiyet ve kiisel saygnlka gvence altna alndn belirtmesi nemlidir. 18.4.1929 ADLYE VEKL MAHMUT ESAT BEY (ZMR) Bu gn Hey'etinizin mzakeresine arz olunan Trk Cumhuriyetinin icra ve ifls kanun layihas, svirenin Federal icra ve ifls kanunu rnek tutularak yaplmtr. Pek zarur grlen, pek ufak tefek tadiller bir tarafa braklrsa Cumhuriyetin icra ve ifls kanunu lyihas hkmlerine, mefhumlarna deil hatta kelimelerine kadar mehazine sadk kalm bir eserdir denilebilir. Elimizde mevcut kanunu neden bir tarafa brakdk ve bunun yerine svire Federal kanununu aldk? Ve niin svire Federal kanunlarn dierlerine tercih ettik?.. Bu gnk icra kanunumuz dnk mlga kanunlarmzn meyyedesidir. Bu gnk kanunlarmz, bata kanunu meden olmak zere elimizdeki icra kanuniyle meyyedesiz kalmak tehlikesine maruzdur. svirenin Federal kanununu dier memleketlerin kanunlarna tercih etmek liimize sebebte bu kanunu onlardan daha pratik, daha yksek buluumuzla beraber Trk Cumhuriyeti iin svire kanunu medenisini ve borlar kanununu evvelce alm olmaklmz bu kanunlar arasnda insicam muhafaza iindir ki svire ifls kanununu dier memleketlerin kanunlarna tercih ettik. Geen sene Byk Heyetinizce kabul edilen ve bu lyihann. ksmlarndan olan ilmsz icra usulnn tatbikine balanlal bugn bir sene oluyor. Bu mddet iinde Cumhuriyet cra dairelerine 450.000 ilmsz icra ii gelmitir. Bu miktarn 80.000 i inkr edildiinden mahkemeye gnderilmitir. Gerikalan 370.000 ilmsz icra ii 10 ay iinde Cumhuriyet cra dairelerince mahkemeye uratlmakszn hal olunmutur. Demek oluyor ki cra dairelerimize mahkemeye uramakszm gnde 1170 i gelmitir. Bu mddet zarfnda icra dairesine verilen ve miktar 600 bin olan ilml ceza ve hukuk ileri hesaba dahil deildir. lamsz icrann verdii bu neticeye gre 450.000 i sahibi vatanda veya yabanc mahkemelerde dava etrafnda geirecekleri vasati alt aylk, bir senelik bir zaman kazanm oluyorlar ki adaletin bu derece sade, abuk tecellisine svire, Almanya, Trkiye mstesna olmak zere baka memleketlerde raslyamayz. Bundan baka ilmsz icra usulnn, memleketimizde itibarn, emniyetin belli bal amili olduunda da phe edilmemelidir. Bu gn mahkemeye uramadan hal edilen icra ileri, bendeniz phe etmiyorum ki yarn icra dairelerine de uramadan dorudan doruya alacakllarla borlular arasnda halledilecektir. Bu kanun lyihasnn tatbikine balanld gn, btn medeni memleketlerde olduu gibi, ahs bor iin hapis, bu vatanda maziye geen l tesislerin srasnda anlacaktr. Menei Roma hukukunda bulunan kurunu ul ve vstay atktan sonra zamanmza kadar yaaya gelen bu

13

sistem bir bakma gre memleketimizde mtegallibeliin belli bal ve son silhlarndan birisini tekil etmektedir. Kat'i kararnzla ve gl bileinizle mtegallibeliin bu silh da param para edilecektir.

Zan edilmemelidir ki alacaklar meyyidesiz ve btn borlular ba bo kalacaktr. Yeri sisteme gre alacan ilk meyyidesi borlunun bilinen ve meydanda bulunan maldr. Sonra kazanlardr, bunlarda yoksa son meyyide borlunun icra dairesi huzurundaki beyanatdr.

VLAYETLERN UMUM DARES HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (L GENEL YNETM YASASININ GRLMES)

llerin ynetimi (vilyet umumi idaresi) Cumhuriyetin kamu ynetimi alanna sistem getiren ilk byk apl dzenlemeler indendir. Bu ciltteki belgeler arasnda yer alan kanun lyihasnda, Osmanl mparatorluu'ndan balayarak il ynetiminin geirmi olduu aamalar zetlemektedir. Ayn zamanda idare hukuku dersleri vermekte olan Mustafa eref Bey (zkan) TBMM'nde yaplan grmelerde kamu ynetiminin kurallar oluurken merkeziyetilik ilkesinin nasl belirginlik kazanmakta olduunu da dile getiren ilgin bir konuma yapmaktadr. 18.4.1929 DAHLYE VEKL KR KAYA BEY (MULA) dare kanunlarnn esasl karakteri tekilt esasiyeye makes olmaktr. Tekilt esasiye kanununun koyduu prensipler oralarda tafsil ve onlarla tatbik olunur. Trk tekilat esasiye kanunu vilyetler umurunun tevsii mezuniyet ve tefriki vezaif esaslariyle idare olunmasn emrediyor. Biz tekilt esasiye kanunumuzu ne bir uzlama neticesi olarak iki tarafl bir mukavele eklinde bir mstebidin elinden aldk, ne de atfet eseri olarak bize verildi. Biz onu halk Cumhuriyeti kurduktan sonra btn hrriyeti irfan ve vicdanmzda kendimiz yaptk. Bu krsde mnakaa ettikten sonra memleketimizin idare ihtiya ve artlarna ve milletimizin menfaatna en uygun bir esas diye kabul ettik. Bu esas 23 terinisani 1927 tarihinde byk kongrede byk Ba Vekil smet Paa Hazretleri tarafndan hepimizin krann tayan yksek selhiyetle irat buyurduklar program nutkunda (Resayi memurini mlkiyenin selhiyeti lzimeye malik olmasna itina ve bu babta mevzuat kanuniyemizde icap eden ahkmn derpi edilmesi ihtiyacmzdandr. Kezalik iktisad coraf mnasebat nazara alnarak nahiye tekilt yaplmas, mahall idarelere kfi selhiyet verilmesi ve taksimat mlkiyenin, vesaiti mnakalenin tekemml nisbetinde mtemadiyen slah edilmesi ehemmiyet verdiimiz meselelerdendir.) diye doktiirine etmilerdir. Kongre heyeti umumiyesince mttefikan kabul edilen bu umumi riyaset beyannamesi Cmhuriyet Halk Frkasnn esasl programdr. Bu kanun o programn idar safhasna ai bir tatbikidir. Merkeziyet kuvvet ve vahdet temin eder. Evvel emirde takip ettiimiz ve temin etmek istediimiz gaye budur. Fakat temerkz merkeziyetiliin temin edecei kuvvet ve vahdeti kendi skleti altnda ezer. dareye Hrriyeti tefekkr ve harektndan mahrum ve meflu bir hale getirir. Aksi, yani tevsii mezuniyet ve tefriki vezaif hudutlarn aarak vsi ve hu-

14

dutuz ademi merkeziyet te devletin kuvvetini ve vatann vahdetini ihlal eder. Kanun iki miinteha arasnda bu muvazeneyi temin etmek iddiasndadr. Lyihann esasl fasllarndan biri mlk taksimat ve idar tekilttr. dari taksimatn corafi vaziyetlere ve iktisad ihtiyalara gre yaplmas esastr. Coraf vaziyet deimese de yollarmzn ve demir yollarmzn ve limanlarmzn inkiaf, iktisad vaziyetleri phesiz tahavvl edecektir. Binaenaleyh, vilyetlerin bu ihtiyalar temin edecek esaslara gre zaman zaman tahavvl etmesi zaruridir. dare tekilt bahsinde ise hkmetinizin program malumdur. Kyleri takviye ederek komn kanunu ile temeli kurmak ve onun zerine tam teekkll nahiye dediimiz kaza mahiyetindekilei ikmal ederek vilyetlere mntehi olmak bunlar kfi selhiyetleri verdikten sonra merkezde yakn mrakabeyi temin iin byk mntkalara ayrarak umum mfettilikler tesis etmek!..

leketimize nafi gelecek olan ksmn, hududunu iyice tayin edemezde, tecavz edecek olursak zannederimki menfaat yerine mazarrat grlr. Mesel tevsii mezuniyettir diye vergilerin tarhu tevzii ve bu bapta nizamname sdar mahalline aittir; tevsii mezuniyettir diye takriri skun, idarei rfiye iln mahalline aittir, tevsii mezuniyettir diye kaymakamlarn azlnasb valilere aittir, yene eski Rumeli kanununda olduu gibi jandarma kolaasna kadar terfi valiye aittir, gibi tevsii mezuniyette makul olan ereveyi tecavz ederde haricine karsak o zaman menfaat yerine ok feci mazarrat hasl olur. Bu kanunun en bariz bir iyilii de tevsii mezuniyet hududunun gayet makulane ve ilm izilmi olmasndadr. EMN BEY (ESKEHR)

Bir ka sene evvel vekletler, valiler kendilerini temsil edemiyorlar diye vilyetlerdeki ileri dos doru kendileri yapmak gibi bir hevese dtler ve idarede MAZHAR MFT BEY (DENZL) yakndan alkadar olan bizler bundan Hidemat umumiyenin ifas umumiyet-- ok mteessir olduk. Geen sene hkle ya bir merkezden idare edilir veya mer- metimizin mesai programnda btn dsturlar iktisad cepheye mteveccih bulunkezlere inkisam eder. u halde merkeziduu iin gerek dahil ve gerek haric hyet, ademi merkeziyet gibi iki unsur tekmet tekilt imdiye kadar altlmazahr eder. d iktisad bir cepheye gitmektedir. BenSk bir merkeziyetilik hepimizin deniz valilere bir salhiyetin daha veriltecrbelerine nazaran vakit ve nakit ziya- mesini rica edeceim: Evvel valilerin mda, vatandalarn umurunun teahhure riyaseti altnda her sene bir ziraat kongresi uramasndan ve binnetice vatana muzr yapsnlar ondan sonra da vilyetler de olmasndan baka bir netice vermemitir. birde umum kongra yapsnlar. Tekilt esasiye kanunumuzun emir ettiValiler kendi vaziyeti esasiyeleririn i gibi ve muhterem Bavekil Paa Hazretlerinin bir nutuklarmda beyan buyur- ve kanun hkmnn halk zengin etmek duklar gibi memurini mlkiyeye baz se- olduunu zihinlerine korlarsa bu vesile lhiyetin verilmesi lzm gelen tevsii me- ile kendilerinin yabanc bulunduklar memzuniyet ve selhiyeti lzime ve tefriki va- letin iktisad vaziyetine nfuz edeceklezaif ok ehem ve elzem isede bendenizce rine ve byk iler yapacaklarna kaniim. bu meselede en ziyade dikkat edilecek key- Mesela her sene urada ubuk ay kufiyet bu tevsii mezuniyetin hudut ve rur. Bu sene ok suyu var. Eer bir vali erevesini tayin etmektir. Eer tevsii me- bu ilerde pimi olursa derhal bu sene zuniyetin hududunu tayin etmezde, mem- ubuk aynn ok suyu olduunu grr

15

ve ubuk Ovasnda alm adamlar toplar. Bu ne para ister, ne de baka bir ey. ay evirtip, halk toplayp araziyi sular. Byle yapacak olursa ubuk Ovasn kmilen sulayarak kazay da doyuracak haslat alr.Vilyetler de umum kongralar yapsnlar ok paraya muhta olmayan her kazada birer ziraat ve iktisat kongresi - tekil edilmeli. Bunlar yle eylerdir ki valiler onlara karar vermek salhiyetinde bulunsunlar. Byle mal ileri de esastan alnma ve hakik bir malmatla merkeze arzederler. MUSTAFA EREF BEY (BURDUR) Cumhuriyetimizin bir mmeyyiz vasf var; o da; Devlet almasnda bilginin ve tecrbenin verdiklerini hakim klmaktr. Kanun Devlet idaresinin vilyetlerde tatbiki eklini tanzim etmektedir. Devlet ekil olarak gz nne alnr; kendisinin faaliyeti sahasndan baklrsa milletin mterek menfaat ve ihtiyalarn karlamak zere kurulmu bir hidemat amme klliyesi olarak grlr. En iyi idare bu hidemat ammenin gerek tekilinde, gerek ilemesinde bu mterek menfaat ve ihtiyalar fert iin en teminatl surette elde edebilmeye msait olarak tanzim edilmi idare sistemidir. Bunun iindir ki evvel fertlerin hakkm ihll etmemekle kayt altna alnmtr. Ve idarenin kayd bundan ibaret deildir. dare yapt masraflarda, faaliyetlerde, ferdi mteessir etmiyecek hareketlerinde dahi kanun ile takyit edilmitir. dare cihaz kendi dahili almasndada kanun balariyle baldr. Bu iki badan birincisi yani idare alrken fertlerin haklarn ihll etmesi keyfiyeti asr monarilerde de grlr. Halbuki idare cihaznn dahili almasnda kendi tertibat arasndaki mnasebetlerin kanun bayle bal olmas yalnz demokraside grlr. Bunun iindir ki bu gn elimizde bulunan lyiha; cumhuriyetimizin esasn tekil eden demokrasi sistemini daha

teyitkr suretle tatbik etmeye kadir bir demokrasi lyihasdr. Bu kanunla Devlet idaresi vilyetlerdeki almasnda dahil tekiltn yapmakta, hidemat ammenin ifasma mvekkel memurlar arasndaki mnasebetleri tanzim etmektedir. Bu noktay nazardandr ki, bu lyiha byk bir yenilikle huzurunuza gelmitir. Vilyetlerin tekiltna ait 1286 nizamnamesi vardr. Daha ziyade ecneb tazyiki ile yaplmtr. 1329 da bir muvakkat kararname kt ki; elyevm tatbik edilmektedir. Bu da Balkan harbinin sonunda Avrupann o vakitki Trk devletine ald vaziytte kar bir nmayi yapm olmak iin vcuda getirilmi ve millet mmessilleri tarafndan tetkik ve kabul olunmakszn muvakkaten icra mevkiine konmutu. te bu lyiha ile Devletin kendi tekiltn yapmas keyfiyeti, kabul edildii takdirde, millet meclislerinin eseri olarak kacaktr. Lyihann gerek kabul edildikten sonra kd heyet itibariyle, gerek Devlet idaresinde tekilt dahiliyede kanunu hakim klmak itibariyle mhim bir fark ve vasf mmeyyizi vardr. Lyiha vazettii prensiplerde de ilmin, tecrbenin verdiklerini, harite doruluu sabit olan prensipleri tatbik etmektedir. Bunlardan birincisi, Devletin vahdeti, birlii prensibidir. Devlet mterek ve mill ilerde ahslar ve idareler birlii ekil ve mahiyetinde grnr. Devletin vilyetlerdeki alma tarz tekil edilirken bu birlik pek ziyade nazar dikkat ve itibara alnmak lzmdr. Devlet idaresi merkezde bata Reisi Devlet olduu halde cra Vekilleri, yani hkmet tarafndan sevk ve tedvir olunur. Her veklette amme hizmetlerinin faaliyetlerine ait karar zeminleri, devair ubeleri tesis edilmitir. Bu ubelerde karar zeminleri ihzar olunur. Amme hizmetlerinin vilyetlerde tedviri ise memleketin her tarafnda serpilmi, teknik iktidarl memurlara braklmtr. Teknik iktidarl memurlar Defterdar gibi, Shhiye mdr

16

gibi, Maarif mdr gibi, Nafa ba mhendisi gibi bunlardan her biri orada alan teknik memurlar silsilesinin reisidir. ayet bunlar bir noktada toplanmayacak olursa neticede yekdierine kar vaziyet almak, birbirinin faaliyetini tesirsiz brakacak ekilde almalara dmek daima vaki olan ahvaldir. Bu teknik salhiyetli memurlar Hkmet merkezinin programnda tatbik etmek, viheler dairesinde altrmak, sevk ve idare etmek lzmdr. Uygunsuzlua meydan vermemek ve gerek bunlarn mesailerini merkezi Hkmetin programndaki viheler dairesinde sevk ve idare etmek iin vilyetlerde bir makam ihdas edebilmitir. Bu makama biz vali diyoruz. Bu makamn byle teknik ihtisas memurlan zerinde nazm olarak bulunmas idare tarihinin kat'i olarak tesbit ettii bir esastr. Prensiplerden birisi de tekilt esasiye kanunumuzda bahsedilen tevsii mezuniyet esasdr. dare mbaeret, takdir salhiyetleriyle tehiz edilmi bir otoritedir. dare bizzat mbaeret etmekle mkelleftir. Bu salhiyetle tehiz edilmitir. Bu noktai nazardan idare ayniyle efrada benzer. Nasilki fertler husus menfaat ve ihtiyalarn temin etmek iin kanunu inisiyatif dediimiz mbaeret salhiyetini haiz iseler itima hayatn devam ve tekmln dikkatle takip ederek bu hayatn menfaat ve ihtiyalarn istihsal ile mkellef olan idarede fert gibi inisiyatif hakkn kullanmak ve inisiyatiflerinde mbaeretlerinde muvaffakiyetleri iin icap eden eyleri tespit etmee salhiyettar-

dr. Nasl fert zat, hayat iin bizatihi faaliyete geerse idare de umum hayat iin dorudan doruya hayata gemek salhiyetiyle mcehhezdir. Nasl fert mbaeretinde kanunen memnu fiiller ihdasiyle tahdit edilmi ise idarede mbaeretinde kanunun vaz ettii kaytlarla mukayyettir. Mademki idare de fert gibidir, fert mbaeretine ve mbaeretini takdirde muvaffak olmak iin nerede alr?... ten uzak yerdemi alr; yoksa iin banda m alr?.. Elbette bir teebbs nerede ise, i ne raddede ise mbaerette orada, mbairde, takdir edici de onun bamda bulunur. te tevsii mezuniyet idareye verilen takdir salhiyetinin iin mevkiinde, teebbsn bulunduu yerde kullanlmas esasn temin eder. Bu da idare taihinde birok tecrbelerden sonra lzumu kat'i olarak sabit olmu bir esastr. Yalnz u noktay arz edeceim ki tevsii mezuniyet kat'iyen merkeziyettir. darede merkeziyetilik iki ekil arz eder. Biri temerkz eklidir. Biri tevsii mezuniyet eklidir. Temerkz ekli filhakika Devlet idaresinde uzun mddet esas olarak telakki edilmitir. Fakat daima temerkz esasnn tarihi tetkik edildii vakit idareyi daima anariye sevk ettii grlmtr. lerin bir ksmn vekillerin masasndan alp valinin masasna koymak tevsii mezuniyettir. Hepsini de vekillerin masasnda toplamak temerkzdr. Tevsii mezuniyeti tekilt esasiye kanunumuz esas olarak, ve pek muvafk olarak vaz ettii iin bu lyiha bunu tatbik etmektedir.

SEYRSEFAN DARESNN 1929 SENES BTES HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER ("DENZYOLLARI" 1929 BTESNN GRLMES)

Demiryollarnn devletin ve yabanc irketlerin elinde bulunduu, karayollarnn ise henz ilkel durumda olduu yllarda, deniz ticareti zel giriimcilik iin krl alan olarak grlmektedir. Bu bakmdan, devletin kuruluu olan Seyrisefain daresi deniz tica-

17

relinin zel ellerde bulunmasn isteyen evrelerce srekli eletirilmekte, alma alann geniletmesine kar klmaktadr. Bu, 1929'dan sonra da sk sk rastlayacamz bir konudur. 13.5.1929 HSEYN BEY (STANBUL) Geen sene ihracat emtiasnm ecneb iskelelere kendi vapurlarmzla evki iin bir sual sorulmu ve bunun temini de vaat buyrulmutu. Bu sene ne dnlmtr. M. RAHM BEY (KTSAT VEKL) (ZMR) Sevahilimizin ihtiyacatn ancak bu sene ikmal edebildik. Bundan sonraki programmz emtiamzn kendi vapurlarmzla ecneb memleketlere evkini temin etmek olacaklar. darenin fazlayi varidetile nasl ki bu gne kadar memleketin ihtiyaatm temin etmi isek bundan sonraki fazlayi varidat ile de alacamz ileplele emtiamzn mill vapurlarla evkini temine alacaz. Programmz da budur. Baka hedefimiz yoktur. HSEYN BEY (STANBUL) Geen senede ayni vadi almtk, temin edilecekti, fakat henz bir ey grmedik. Hepiniz bilirsiniz ki deniz yollar ticarette memleketin en mhim ihtiyalardandr. Gryorum ki Seyrisefain daresince gerek bu sene gerek geen sene ecneb iskelelere memleketimiz emtiasin ^evketmek iin vapur alnmas ii hi dnlmemitir. Lks vapur alyoruz. Anlyorum... Tabii bu da lzmdr. Fakat ondan evvel memlekette ilepilik olmalyd. Bir lks vapurun bedeliyle drt be ilep alnabilir. Hi olmazsa en yakn limanlara, mesel skenderiye gibi Tiryeste gibi, Marsilya gibi yakn limanlra kendi mahsulatmz kendi vesaitimizle bir ksmn olsun sevk etmelidik. Tetkik edilirse grlr ki tonas Pireden otuz be iline giden mal zmirden elli be iline gidiyor. Bu binnetice memleketin servetini harice aktmak demektir. M. RAHM BEY (KTSAT VEKL) (ZMR) Kaputaj kanunu ktktan sonra memleketimizin vapur ihtyac ne kadar edit olduu heyeti celilenin malmudur. Memleketin sahillerin dtki emteasnm ve yolcularnn naklini temin edecek vesait yokken harici seferlere bunu tahsis etmek, asl lks olan ey bu olur. Ondan sonra stanbul, zmir gibi ihracat limanlarmzdan mstehlik piyasalara sevkolunan emteanm nakline sra gelecektir. Seyrisefain daresi drt senedenberi hazineden on para almamtr. Kendi yayle kavrulmaktadr, baka memleketlerde vapurlar ihracatta kullanlmaktadr. Fakat ona mukabil byk primler, byk paralar sarf edilmektedir. imdiye kadar vaziyeti maliyemiz msait olsayd bunu temin ederdik. Gerek Antalya sahilleri, gerek cenup sahilleri, u veya bu sahillerin ihtiyacn teminden aciz olan Hkmet onlarm temininden sonradr ki bu ihtiyalarn teminine balayabilecektir. Bundan sonraki programmz memleketimizdeki emteay nakledecek vapurlarn mubayaasndan ibarettir. Memleketimizde imdiye kadar vapur tamir edecek havuzlarmz yoktu. Baz va pur sahipleri vapurlarn havuzlatmak iin Pireye, sken deriyeye, uraya buraya gndermekte idiler. Bir memelkette vapur olurda havuz olmazsa bu ok feci bir hal olur. Haliteki havuzlar Seyri sefa ine devredildi. Havuzlar ikmal edilmitir. Bir ksmda ikmal edilecektir. Bu, memleket iin byk kazan olacaktr. BESM ATALAY BEY (AKSARAY) Seyri Sefa in vapurlarnn mill vapur kumpanyalariyle rekabet ettii, tarifeyi

18

tenzilata uratt ve bu suretle kumpanyalar zarara dar ettii syleniyor. Doru mudur? M. RAHM BEY (KTSAT VEKL) Bendeniz bunu bilmiyorum. Drt senedenberi bu ikyetler iidiliyor. Tarafeyn itima ettirilmi, kumpanyalarn bazlar szlerine sedakat gstermemilerdir. Tarife bozulmu, maamafih Seyri-sefain daresinin almakta olduu cret hususi vapurlardan her halde fazladr. Eger daha iyi anlarlarsa ufak tefek ikyetlerin n alnabilir.

Efendim, bu idarenin maksad intizamdr yoksa bu gn be kuru yarn on kuru brs gn yirmi kuru almak deildir. Kr ve zarar ne olursa olsun vapur iletmektir. Asl vapurculuk bu dur. Bazen kr eder, bazen zarar eder, havuzlarn inaati vapurlarn alnmas hep kendi parasiyle oluyor. Hkmet para vermiyo. Hkmet kefil oluyor.

ESHAM VE TAHVLT VE NUKUT BORSALARI HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (MENKUL DEERLER, PARA, KAMBYO YASASININ GRLMES) BORSALARI

Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonominin modern kurumlara ve piyasalara kavuacak biimde dzenlenmesi amalanrken, ele alnd grlen ilerden birisi de menkul deerler ve dviz piyasasdr. Bu ciltte yer alan yasa yasarsndan da anlald gibi, Osmanl mparatorluu'nda bir nizamname ile dzenlenmi olan bu piyasa, zel sermaye birikimi iin nemli bir aktarma organ gibi ilemek yerine, kk apta speklasyona ynelik giriimlerin alan olmaktan teye gidememitir. Burada yer alan ksa grmeler, ynetimin vergi indirimleri ve benzeri yollardan menkul deerleri zendirmeyi amaladn gstermektedir. 16.5.1929 HASAN FEHM BEY (GMANE) Memlekette servet menbalarndan, gerek gayri menkulden, gerek mevaiden, gerek istihsalt muameltndan alman vergilerin % de nisbetiyle menkul servet olan borsa muameltndan alnan vergiyi mukayese edersek, borsa muameltnda adeta vergi alnmaz derecede pek hafif, belki de hi lisana alnmayacak derecede, muaf denecek mahiyette bir vergiyle iktifa edilmitir. Zan ederim ki bu doru deildir. Bendeniz imdi esham, tahvilt ksm una msaittir, kambiyo ksm da una mtehammildir diye bunlar zerinde mtaleat arzedecek deilim. Byle bir eyin senelerden beri tasavvur edildii halde har ve rusuma ait miktarn bu kanunda dahi grlmediini derhatr ettirmek isterim. Yalnz dier menabia nisbeten az vergi almakla kalmyor. Ayn zamanda ecnebi esham ve tahvilatnda da gayet dun ve belkide hi denecek derecede bir resim alnd iin Trk servetinin byk bir ksm ecnebi esham ve tahvilatna kayor. Servet kayor efendiler. Binaenaleyh bu boluun bir an evvel doldurulmas iin nazar dikkati celp ederim. AHMET REMZ BEY (GAZAYINTAP) Esham ve tahvilttan resim alnmas iin bir fasl mevcuttu. Biz tetkikat neticesinde bu resim miktarnn ok olduunu grdk ve Hkmetten sorduk.

19

Hkmet, resim faslnn bilahara mzakere ve hal edilmek zere lyihadan kaldrlmasn teklif etti. Bizde kabul ettik. Esham ve tahvilt muamelesi sermaye harektnn bilhassa teksf ettii bir muameledir. Bundan her hangi bir santim vergi alnmas, bu muameltn memleket haricine kmasn icap ettirir. Arzettii gibi esham ve tahvilt muamelesi nerede serbesti, nerede shulet grrse bittabi oraya gider, orada teksf eder. Btn Devletler esham ve tahvilt zerinden ok resim almazlar. Bu muamelelerin hakikaten vergiye tahamml yoktur. Hkmetle mutabk kalarak bu mevzu zerinde tetkikat yapmasn mevzuubahs ettik. Bu kanun esham ve tahvilt muameltndan ve dier borsa muamelatndan bahseden bir kanundur. Alnacak vergiler ise ayr ayr mevzulara girebilir ve ayr ayrdr. HASAN FEHM BEY (GMANE) Yani byle bir kanun lyihas

gelecek midir? Resim, bilhassa ecnebi esham ve ta hvila tiyle trk esham ve tahvilat zerinden alnacandan Hkmet, bunun mtefavit olarak nisbetlerini tayin edecek bir teklif yapmak tasavvurunda mdr? SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) (ZMR) Gnderdiimiz lyihann iinde Remzi Beyefendinin iaret ettii gibi resim ksm da mevcuttur. Yalnz kfi derecede tekemml etmemi, tetkikten gememi olduuna mtereken kani olduumuz iin, bizzat almakta olan mutahasssn reyi ile bir kat daha kuvvet peyda ettikten sonra daha kuvvetli bir teklif halinde Heyeti Celilenize takdim edeceiz. Ancak bunun esas, yzdesi, istinadgh, dahil ve haric esham ve tahvilt arasndaki mnasebeti ne olacaktr? Bu husus hakknda imdiden arz malmat edecek olursam hata etmekten korkarm.

1929 MUVAZENE UMUMYE (BTE) (1929 BTESNN

KANUNU GRMELER

GRLMES)

Maliye Vekilinin yllk bteyi sunu konumas, izgisi ve uslubu bakmndan her zaman ve her yerde ll ve ortalama bir konuma saylr. Gelecektekilerde ok, yrtlen politikalarn izini tar. Ancak, ekonomide olaanst skklklarn olduu yllarda, bu konumalarn lsnde ve vurgularnda deiiklikler olur. 1929'un bte sunu konumas, o yla kadar izlenmi olan politikalarn ve anlayn genel erevesini, ufkunu ve birka zelliini yanstmaktadr. Bunlarn arasnda, vergi haslatn artrmann zorunlu grnd, gvenli bir gelir kayna olarak tekeller zerinde durmaya devam edilecei, bte giderlerinin byk paralar halinde Osmanl borlarna, milli savunma ile gvenlik hizmetlerine ve demiryollarna yneldii grlmektedir. 18.5.1929 SARAOLU KR (BEY MALYE VEKL) "Her sahada muvaffakiyetlerle alan, arpan byk Trk varl, iktisadi cephemizde de muntazam ve msmir mesailerle uramakta ve hergn yeni, feyizli ve metin admlarla hedeflerine yaklamaa almaktadr. Geen seneye nazaran Bankasna tevdiat miktar 10 milyon, Ziraat Bankasndaki 8 milyon, Emniyet Sand 3 milyon artmtr. Bunlardan maada Emlak Bankasiyle dier milli bankalardaki tevdiat miktarlar da mtemadiyen artmaktadr.. 927 senesine nazaran zm, ttn, incir istihsalatmz buday istihsalatnda-

20

ki noksan kapam ve ihracat emtiamz hemen kamilen satlmtr. Milli san'at messeselerimiz de daima mtekamil bir hale doru gitmekte ve birok eya ve ihtiyalarmz harice daha az muhta olarak tedarik etmee ve aziz vatann kendi mahsulat ve masnuatmzla da tehiz eylemek yolunu tutmu ve bu yolda kendini hissettirmeye balamtr.. Btenin yzde 15'e yakn bir miktar takriben yars harice olmak zere dyunu umumiyemize, yzde 5'i halkn huzur ve asayiini muhafazaya, yzde 15,5 kadar ksm zengin topraklarmzn demir alarla kuatlmasna, yzde 4 kadar bir ksm tali ve yksek tahsil masraflar karl olarak maarife, yzde 4' iktisada, yzde 2Fi de memlekt mdafaasna, geri kalan yzde 26,5'u Devletin dier umumi hizmetlerine tahsis olunmutu... Devletin ok mhim ve kuvvetli varidat membalarn tekil eden inhisarlar varidat her sene tedricen muntazam ve tabii seyriyle ziyadelemekte ve temin ettii fazlalar memleketimizin en hayati ihtiyalarna karlk tutulmaktadr.. Bu idarelerin takviyesi balca gayelerimizden biridir.. Hkmetimiz 340 senesinde inasna balanlm olan demiryollarndan imdiye kadar ikmaline muvaffak olduu ve iletmeye at 651 kilometresinde mnakalat balad gibi, bu sene zarfnda da 500 kilometre daha iletmeye alacaktr.. Halktan vergi namiyle alnan paralar gene halkn menfaatini ve refahn temin edecek, memleketin umranma yarayacak ve nihayet mstakbel neslimizin saadet ve ykselmesine hizmet edecek yerlere sarf olunmaktadr... Gelecek seneden itibaren vasi topraklarmz sulayacak ve milli ziraatmz tabiatn lutfundan ziyade fennin yedi tertibine tevdi edecek su tesisatna pek ziyade ehemmiyet vereceiz..

Ucuz hayat kolay hayattr, ucuz hayat mstemleke hayatdr ve byle bir hayat btn ihtiyalarn bir lokma ve bir hrkaya inhisar ettii yerlerin mey vasidir.. Haricin bir metelik yardmna nail olmadan bir elin parmayla saylacak kadar az seneler iinde vatann ebedi tapu senedi makamnda olan imendiferlerini, sularn, mekteplerini, limanlarn, bankalarn, fabrikalarn, birok milyonluk sermayeli inhisar idarelerini birer birer yapan ve bunlardan yabanc eller tarafndan yaplm olanlarn birer birer satn almaa balyan milletimizin en doru ve en kestirme bir yoldan yrdne kanaat getirmemesi iin hibir sebep mevcut deildir. ddia olunabilir ki, bir elin parmaklariyle saylacak kadar mahdut mazimize dnp bakacak olursak, orada braktmz idari, mali, itimai izlerden murabba tekaml yapm olan Alman ve Japon milletlerinin yaptklarndan daha bariz, daha canldr... Geen sene memleketin birok yerleri darlk ve kuraklktan muztarip olmuur. Binnetice, 1928 senesi zarfmda 10 milyon liralk buday hilaf mutad ithal edilmitir... Devlet Bankas: Bu mhim ve hayati meselemiz iin kymetli mtehassslarla tetkikatmza devam etmekteyiz.. Son senelerde kuraklk, darlk, hayat pahall tabirleri altmda istinat ettii hakikatin ok stnde pek ok mbalaal bir propaganda rzgarna maruz kalmaktayz.. Hayat pahall meselesini mnevverlerimizin mbalaasz ve fenni bir mesele gibi mtalea etmeleri lazmdr. Vergileri azaltmak suretiyle hayat pahahlma are aramak demek, evvela bir lokma ve bir hrka dzyasna dnmek demektir. Saniyen unutmamak lazmdr ki, Trkiye birka senedenberi vergi verir devletler listesine ancak karabilmitir ve bu listenin Bulgaristan'la beraber henz sonundayz. Adam bana aldmz vergi iki ngiliz lirasna bali olmamtr.

21

ngiltere'de ise adam bana 19 ngiliz liras dmektedir. ikayet edilen hayat pahallnn mhim bir ksmm normal addetmek lazmdr.. Hayat pahallnn en byk bir sknts ahsi btelerimizdeki tevaznn bozulmasndan neet etmektedir. Vaktiyle be altnla yaayan baz aileler elyevm on altn kazand halde kendilerini daha

ok sknt iinde hissetmektedirler. Yani, birok ailenin artan istihsalleri ihtiyalarn artmas derecesinde deildir. htiya bu snflarda istihsalin stne km ve sknty arttrmtr.. Pek tabii olarak, u veya bu sarsntya, u veya bu skntya giriftar olurursak, bizi bunlardan yalnz birey kurtarr: alarak istihsal, mtemadiyen istihsal, daima istihsal. te btn sknt dmlerini zecek tlsm."

HARC TCARET DARES TEKLNE DAR KANUN LYHASI GRMELER (DI TCARET DARES KURULMASI KONUSUNDA GRME)

Cumhuriyetin ilk yllarnn ticareti zendiren politikalar arasnda d ticaretin rgtlenmesi ve dzenlenmesi de vardr. I. Dnya Savaandan, zellikle 1925'den sonra ticaretin dnya apnda canland, Trkiye'nin bu canllktan bir pay alabilecei, ynetimin iktisat politikalar iinde benimsenen dncelerdendir. Ayrca, Osmanl mparatorluundan devralnan yap iinde ticaretin Trk olmayan evrelerin elinde bulunuu da, ticaretin yeniden dzenlenmesindeki etkenlerden birisi saylabilir. 28.5.1929 EMN BEY (ESKEHR) Biz Cumhuriyet Hkmetini Ankarada kurduk ve hayatn iindeyiz. Bu kanunun bir faidesi olmad gibi byle teekkller ile yeniden bir takm eyler yapmak bizim mesaimizi durduracaktr. Asl endiem, bir mddet sonra ite Devlet teekkl zerine byle bir teekkl yapld, oda bir i yapmad denerek, milletin kabiliyetsizliine doru bir kanaat gelir ve teebbs cretini krar. Asl endiem bu noktadadr. Yani Hkmeti merkeziyeden uzakladrlmamas lazm gelir. stanbul Ticaret Odasnn kendi mevkii itibariyle byle bir vazife yapmas lzmsa yapsn. Hatta ben derim ki filan yerde ticaret odas tekilt bile bizim Bnyei iktisadimiz iin fazladr. stanbul Ticaret Odasnn Ticaret Vekleti kadar btesi vardr. Bu para stanbuldan, ticaret muhitinden kmaz. Btn Anadoludan, Anadolunun budayndan, tiftiinden ve sairesinden kar. Bendeniz bununla stanbula kar husumet, ekememezlik izhar etmiyorum. RASH BEY (ANTALYA) ktisad ilerimizin tanzimi iin bu layiha ile teekkl edecek dairenin faydas olacana kanaatim yoktur. Bizde naslsa vaktiyle kklemi olup Cumhuriyet idaremizin zihinlerinden silecei bir cihet vardr. Oda udur: slhat namna daire tekil etmek... O daire bu daire. ler intisam ettike i ortadan kayboluyor. Daireler kalyor, masraf kalyor, baka birey yok. Her aklmza gelen i iin bir daire tekili doru deildir. Harite ehbenderlenmiz var. Onlarn btesini tevsi edelim, dahilde ise bu kadar tekilatmz var bu layihada saylan vazifeler esasen onlara mevdudur. Onlar tanzim edelim, tensik ede-

22

Hm, alsnlar, bir nc daireye l- lmaktr. Yunanistan her emteas iin byle birok daireler tesis etmitir. zum yoktur. HSEYN BEY (STANBUL) Senelerdenberi, ihracat dairesi tekili mevzubahis idi. Ticaret odalar gongaras buna karar vermitir: ktisat Meclisi lisi karar vermitir. Encmenlerde mnakaa, ve arzamik tetkik edilmi ve faydalan kabul olunmutur. Memleketimizin istihsalat byle bir daire tarafndan tevika mhtadr. Dikkat buyrulursa ismi (Mill ihracat ticareti dairesi) dir. Bunun vazifesi mill istihsalatmzn srlecei yerleri te'min iin aSARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Mevzuu bahs olan kanun yeni aldmz, almakta bulunduumuz ticaret aleminde yle tahmin ediyorum ki bize en kuvvetli adm attracak olan bir kanundur. Ancak anlalyor ki bu lyiha bir kere daha tetkik edilmek lzmdr. Binaenaleyh lyihanm encmene iadesi kabul edilmelidir. Bugn ticaret aleminde bir nazariye vardr. Bugn asl hakikat, beeriyetin ekseriyetin inanddr. Btn beeriyetin bulduu yegne messir silah propoandadr.

DEMRYOLLARI, LMANLAR VE SU LER N 240 MLYON LRALIK TAHSSAT VERLMES HAKKINDA KANUN LYHASI LE DEVLET DEMRYOLLARI VE LMANLAR UMUM DARESNN TEKLT VE VAZFELER HAKKINDAK 1042 NO.LU KANUNUN TDL VE NAFIA VEKLET BTESNN GRLMES 1929 / 30'da Nafa Vekleti bayndrlk ve ulatrma ilerini yrten merkezdir. Cumhuriyetin kurulu dneminin nemli hamlesi ve ilk inaat hareketi olan demiryolu yapmnn karar ve eylem merkezi burasdr. Demiryolu yapmnda gemi yllarda atlm nemli admlar 1926'da demiryolu yapm iin arazi kamulatrlmasn salayan yasa ile, ayn yl ve 1927Ve demiryolu, liman ve su ileri iin toplam 230 milyon liralk bono karlmasdr. (O yllarda devlet btesinin 200 milyon liradan daha az olduunu dnrsek, ngrlen inaat hareketinin ap anlalabilir.) Ayn politika 1929 ylnda da srdrlmekte, demiryolu, liman ve su ilerinin yapm iin ynetim bu kez Meclisten 240 milyon liralk denek istemektedir. 1926'daki kamulatrma yasas ile 230 milyonluk bono yasas, bu ciltteki ek belgelerde yer almtr. Aadaki konumasnda, gnn Nafa Vekili Recep Bey (Peker) yeni demiryolu yapm iin verdii bilginin yansra, demiryollar ile limanlar arasndaki balantlarn nemini de dile getirmektedir. 29.5.1929 31.5.1929 RECEP BEY (NAFIA VEKL) (KTAHYA) "Bu limanlar olmakszn demiryollar memleketimizin harile irtibatm tam ve selametli, suhuletli bir ekilde temin edici vasta olmaa imkan bulamaz. Onun iin, demiryollar mutlaka ularnda, esasl noktalarnda, esasl noktalarnda birer emniyetli ve her trl vesaiti teslihiyeyi haiz limanlara muhtatr ki, demiryollarnn memlekete edecei hizmet bu suretle tamam olsun.. Memleketin orta ksm yayladr ve byk nehirlerin mansap yerleri daima imal, cenup ve garptaki sahillere yakn olan aksamdadr. Binaenaleyh, bir mm-

23

tkada bir hamlede birok para sarf ile byk sulama tesisat vcuda getirmek imkan memleketin sahillere olan aksamnda mevcuttur. Dier taraftan da., memleketin esasen kurakla muarz bulunan Orta Anadolu ksmnda byk olmamakla beraber, kk, mteferrik, fakat hasl edecei miktarm yekn itibariyle kymetli, para para zirai mntkalar vcuda getirmeyi de ehemmiyetle nazar dikkate alyoruz.. Bazen nazari eraitle zararl grlen ilerin temin edecei byk menfaat asl olarak mtalea olunabilir. Devlet yle bir messesedir ki, kendi hayat ve faaliyetinin istilzam ettii neticeyi almak iin krl bir hesapla o ii yapmak imkan yoksa, bazen aresiz olarak krsz i yapmak yoluna da gidebilir.. Devlet imparatorluktan, eski idareden, milli devletin teesssnden evvelki idareden imtiyazl demiryolu ve ecnebi eli ile yaplm olan ceman 2,300 km.lik bir demiryolu ebekesi tesellm etti. Buna ilaveten, 1.300 km.lik Anadolu demiryollar ecnebi imtiyazl bir irket iken, bu demiryollarn devlet satn ald. Binaenaleyh.. hatlarn yekunu 3,600-3,700 km.yi bulur. Bu rakam muvacehesinde, Cumhuriyetin ilan ferdasnda alnan ve bugn mhim bir ksm bitmi olan ina teebbsnn yekn 2,400 km.den ibaret olduu mtalea edilirse, Cumhuriyetin demiryolu zerindeki ilk hamlesinin azameti bu suretle gzler nnde tecessm eder.. 1930 senesinde Ankara'dan demiryolu ile Sivas'a varacaz. Ve 1931 senesinde Sivas hem yukardan Samsun'a, hem cenuptan Mersin'e demiryolu ile balanm olacaktr. Yani, 1931 btn memleketin aksam garbiyesi Orta Anadolu' nun merkezi olan Sivas ve Akdeniz Karadeniz demiryolu ile fiilen balanm olacaktr. Bu eski atlm olan admn mesaisi devam ederken, ikinci bir hamle ve admla biz o mesaiyi yeni bir istikamete

sevkediyoruz. 1930'da Sivas'tan Erzurum'a doru inaata balayacamz mit ederim.. stediimiz 240 milyonluk tahsisat, balca iki ie tahsis olunmutur. Birinci ana i, imdiye kadar Devletin esasen itigaline balad demir yolu sahasndaki yeni bir hamleyi ifade eder. Ayni zamanda ilk safhada inas lazm gelen limanlar iin de bu arzettiim birinci ksma tahsisat konumutur. kinci mhim ksm, Devletin yeni bir itial sahas olarak kirmek zre bulunduu su tesisatn tahakkuk ettirecek tahsisattan ibarettir. Demir yolu ve limanlar iin bu 240 milyonun 140 milyonu muhassasdr. Geri kalan 100 milyonu da sular iin istiyoruz. Bu tahsisatn heyeti mecmuasn on iki sene iin istiyoruz. Cmhuriyetin ilnnm ferdasnda Meclisi li ve hkmet ve heyeti mecmuai milliye yeni bir demir yolu siyasetinin tatbikatna balad. Balad gnden itibaren bu gne kadar filen tahakkuk etmi olan ksmlarla mukavelenamelerin tatbikat hitan bulduunda yani 934 senesinde vcuda gelecek yeni Devlet demir yollarmzn mkdar 2 400 kilometreyi bulacak. Malumu liniz olduu zere Devlet mparatorluktan, eski idareden, Mill Devletin tesssnden evvelki idareden imtiyazl demir yolu ve ecnebi eli ile yaplm eserler olarak ceman 2 300 ksur kilometrelik bir demir yolu ebekesi tesellm etti. Buna ilveten malumunuz olduu zere 1 300 ksur kilometrelik Anadolu demiryollar ecnebi imtiyazl bir irket halinde iken bu demiryollarn devlet satn ald. Binaenaleyh gerek eski devirden bize intikal etmi, gerek imtiyazl irket olduu halde Devlete satn alnm olup, Devlet demiryolu haline ifra edilmi olan hatlarn yeknu takriben 3 600-3 700 kilometreyi buluyor. Bu rakkam muvacehesinde Cmhuriyetin iln ferdasnda alnan ve bu gn mhim bir ksm filen bitmi olan ina teebbsnn

24

yeknu 2 400 kilometreden ibaret olduu mutalea edilirse, Cmhuriyet demiryolu zerindeki ilk hamlesinin azemeti bu suretle gzler nnde teressm eder. imdi biz bu 2 400 kilometrelik Devlet demiryollar teebbsn bu takdim ettiimiz lyihaile yeni bir ekil ile takviye etmi bulunuyoruz. 1930 senesinde Ankaradan demiryolu ile Sivasa varaca ve 1931 senesinde Sivas, hem yokardan Samsuna, hem cenuptan Mersine demiryolu ile balanm olcaktr. Yani 1931 de btn memleketin aksam garbiyesi, vasati Anadulunun merkezi olan Sivasa ve Akdenize, Karadenize demiryollarile filen balam olacaktr. Bu eski atlm olan adamn mesaisi devam ederken, ikinci bir hamle ve admla biz o mesaiyi yeni bir istikamete sevk ediyoz. Ve bu sevk ettiimiz istikametin paralar unlardr: 1930 da Sivastan Erzuruma doru inaata balyacamz mit ederim yani arzettiim gibi 1930 senesinde Samsunla Mersin bir birine ve memleketin btn aksam garbiyesi Sivasa balanm bir vaziyette iken Sivastan Erzuruma 1930 senesinde balyacam tahmin ettiimiz mesai Erzurum istikametine hayli ilerlemi bulunacaktr. stediimiz 140 milyon liralk demir yollar ve limanlar tahsisatnn 95 milyonu demir yollarna karlk olarak istenilmektedir ki bu 95 milyondan Sivas Erzurum hatt balca bir istikamet olarak balanacaktr. Yeni yapmak istediimiz demir yollarndan bu lyihayi kanuniye ile teklif edilenlerden ikincisi; Adapazar ile Bolu zerinden geerek Irmak ve Filyos arasnda yaplmakta olan kmr hattna, Bayndr noktasnda mlki olacak hattr. Yine bu lyiha ile tahsisat istediimiz hatlarda ncs; ucu Filyosa varmak zere birinci devre mukavelesinde derpi edilmi olan kmr hatlnn btn havzay batan baa katedeek Filyostan Ereliye raptedilmesini istilzam eden demiryoludur. Demek ki 140 milyon-

dan 95 milyonu ile Sivas - Erzurum, Adapazar - Bolu - Bayndr ile Filyos Ereyli demiryollarnn inas derpi etmektedir. 140 milyon liradan geriye kalan 45 milyon liralk aksam da limanlar iin istiyoruz. Bu limanlar esasen memleketin istilzam ettii demiryolu ihtiyacna tekabl edecek olanlardr. Tabiidir ki arkadalar, demiryollar zerinde nasl ki ilk hamle ve ilk vaziyeti henz itmam etmek noktasna varmadan yeni bir hamle dersi alm bulunuyorsak limanlarn vaziyeti de bu tesisatla biraz ileri gidip demiryollar daha hat safhalarda inkiaf edince yeni limanlarmz ayrca tebarz edecek ve Meclisi linizde imdi istediimiz 45 milyonluk tahsisata ilveten yeni tahsisat verilmesi o zaman derpi edebilecektir. imdilik istediimiz 45 milyonluk tahsisattan 13 milyon liras Samsun, 17 milyon liras Mersin, 10 milyon liras Ereli iin olmak zere byk limana tahsis edildi. Btn memleketimizin aksam arkiyesinde balca iskelesi olan ayni zamanda demir yollarmz bu giink' vaziyetine gre daha uzun mddet ranla aramzda transit yolu mahiyetini muhafaza edecek olan Trabzonda bir dalga kran yapacaz. nebolu ve Amasra da daha evvelce Nafa btesine konmu olan ufak tefek tahsisatlarla |bir ka seneden beri inasna devam edilen kk dalga kranlarn temdidine matuf tahsisat meyanndadr. Bunlar Karadenizde yaplacak olan liman inaat ile ayni semtte bulunmalar itibarile ihtimal ki orada alacak ayni firmalara yaptrmak shuletinden istifade ederek ikmal edebileceiz. Onun iin demir yollar mutlaka ularnda, esasl noktalarnda birer emniniyeti ve her trl vesaiti teshiliyevi haiz limanlara mhtatr ki demir yollarnn memlekete edecei hizmet bu suretle tamam olsun. Bilhassa Ereli limannn ehemmiyeti zerinde de arkadalarmn

25

nazar dikkatini tahrik etmek isterim. Arkadalar; biliyorsunuz ki, havzann imdiki ihracat yani senelik istihsalt bir milyon tonu henz bulmamtr. Halbuki o mntakayi tanyan, kmr istihsaltnm ve kmr menabilinin bize yapaca fevaidi hesap eden ve mtalaalarna itimat edilir anasrn iddilarna gre, Filyosa gidecek olan demir yolunun btn havzayi kat ederek Ereliye vasl olmas ve ayni zamanda Erelide mkemmel bir binann teesss sayesinde , be sene zarfmda bu kmr istihsaltmm pek mbalaal rakkam addedilmeyecek bir miktar olarak senede 2-3 milyon tona bali olmas ihtimalini derpi edenler vardr. Ayn zamanda kan kmrn iki misli artmas ve bu fazla kan kmrn gayet sratli vesaiti teshiliyeyi haiz bir ekilde byle bir limanm mevcudiyeti memlekete sade demir yolu ve liman faaliyeti noktasndan deil, memleketin umumi muvazenei iktisadiyesi noktasndan gayet ehemmiyetli netayi vermesine sebebiyet verecektir. Sulama ileri zemini zerinde bilhassa bunun isbati sadedinde sz sylemei sadece zait deil, bir azda kstahlk addederim. Sular iin istediimiz parann lzumu hakknda sz sylemekten ziyade bu sulama ii zerinde neler dndmz mmkn olduu kadar mcmel olarak ifadeyi faideli addederim. stediimiz bu 100 milyonluk tahsisat, memleketin btn su ihtiyacat iin kfidir kanaatile istemiyoruz. Nitekim demir yollar iin ilk alman tahsisat yeknu nazar dikkate alnrsa ilk tahsisat tahakkuk ettirilecek olan btn gayeleri temin edecek mkdarda deildir. lk ihtiya noktalarna takarrp ettiimizde ve ilk msaadeyi maliye tebellr ettii zaman yeni bir takm matalipte bulunmak mukarrerdi. Nitekim yle yaptk. imdi suya balarken ayn fikirle hareket ediyoruz. Hkmet Reisinin Meclisi lide bu sene ilk itima alrken ifade buyur-

duklar gibi derpi eylediimiz su tahsisat takriben yirmi sene zarfnda 250 milyon liraya bali olacaktr. Bu imdiki 100 milyon, dndmz 250 milyonun ilk parasdr. Bu hesaba gre ilk 12 sene iin 100 milyon isteyiimiz kalan sekiz sene iin imdi istediimizin bir buuk mislini isteyeceimiz gibi bir fikri ifade eder. Bunun manas da gayet aikrdir. Btn bu gibi teebbsatm ilk tatbik senelerinde hem terbe noktasnn, hem de bu ilere balanan ilk senenin fiilen i vcuda getirmek mklt noktasndan, dier taraftan da bte noktasndan ilk paralar kk mikyasta istiyoruz. Demir yollarnda olduu gibi dier ilerimizde de ayn ekilde hareket ediyoruz ve onu takp edecek safhalar daha kesif mataliple' tatmin olunur. Biz istediimiz ve isteyeceimiz 250 milyonluk tahsisatla memlekette sulama zemini zerinde takriben 2-2,5 milyon hektarlk yani 20-25 milyon dmmlk araziyi sulayabileceimiz tahmin ediyoruz. Malumualiniz memleketimizin sulanmas yalnz sulama ihtiyac, susuz, kurak yerlere su aktmak deildir. Bu ihtiya su bulunmyan bir ok yerlerde suyu temin etmek ve bir ok yerlerde de zamansz zararl surette akan sularn zararndan o manatk kurutmaktr. Arkadalar, bu su ileri le urarken elektrik ii de dnlebilir. Yene ezcmle memlekette mevcut nehirlerin yalnz ziraat noktasndan deil, iktisad noktadan da kabili seyrsefer bir hale getirilmesi varidi hatr grlr. Biz bu iki sahada megul olmay imdilik mnasip bulmuyoruz. lk iimiz memleketi kuraklktan kurtarmak ve sularn tahribatndan tahlis etmek olacaktr. Dier bu iki ii bunlardan sonraya brakyoruz. Mamaf i mesela: Karadenizde, Marmarada Akdenizde hi olmasa 20-30 kilometroluk sahalarda byk nehirlerin mansap nok-

26

talanndan kabili seyrsefer ksmlar vucuda getirmee de hevesimiz vardr. Yalnz yaplmas behemehal lzm olarak takarrr ettirilmi deil muhtelif varidat noktasndan icras arzu edilen bir i olarak arzediyorum. Arkadalar, memleketin vaziyeti corafiye ve topografiyesi nazar dikkate alnrsa memleketin orta ksm yksek yayladr ve byk nehirlerin mansap yerleri daima imal, cenup ve garptaki sahillere yakn olan aksamdadr. Binaenaleyh bir mntakada bir hamlede bir ok para sarf ile byk sulama tesisat vcuda getirmek imkn memleketin sahillere yakn olan aksamnda mevcuttur. Dier taraftan da yalnz kazan veren manatka fazla ehemmiyet vererek fazla kazan almak fikrinin yannda memleketin esasen kurakla maruz bulunan orta Anadolu ksmnda byk olmamakla beraber kk, mteferrik, fakat hasl edecei miktarn yeknu itibarile kymetli, para para zira mmtakalar vcude getirmei de ayni ehemmiyetle nazar dikkate alyoruz. Bu kanunun, bu tahsisatn talebine taallk eden ilk maddelerinin ihtiva eyledii noktalar imdi arzettiim bu ifadeler iinde hlasa edilmitir. Kanunun ayr bir maddesi de Veklete taahht selahiyeti vermektedir. Dier bir maddesinde dahi eskiden beri mevcut demir yollar ve sular iin alnm olan bir kanundaki bonolarla hareket etmek salhiyetini veren bir hkm vardr. imdiye kadar mevcut iki Ecnebi irketle yaplm

mukavelelere karlk tutulmu miktardan gayri evvelce alman bono kanunundan geri kalm aksam icap ederse bu arzettiim ilerden bazlarnda kullanlma selhiyetini bu kanunun bir maddesile tecdit ediyoruz. Maamafi esas fikrimiz bunlar mmkn olduu kadar memlekete imdiki irketlerin alt tip ve ekillerde - majorasyon diyorum, baka tabir bulamiyorum, kr diyelim bunun iin masarifi umumiye de dahildir kr olarak % 25 e kadar ayrca da faiz vermek sistemini bundan sonra ki ilerimizde kabul etmei muvafk bir fikir buluyoruz. Mamafi Devlet daima kendi fikrinde serbest ve daima kendi menfaatini temin edecek her hangi bir lzum noktasnda icap ederse nazar ve umum noktatadan zararl denilebilecek eyleri de bazen yapabilir. nk bazen nazar eraitle zararl grlen ilerin temin edecei byk menfaat asl olarak mtala olunabilir. Devlet yle bir messesedir ki kendi hayat ve faaliyetinin istilzam ettii neticeyi almak iin krl bir hesapla o ii yapmak imkn yoksa bazen aresiz olarak krsz i yapmak yoluna da girebilir. Binaenaleyh biz bu ii esas itibarile elimizdeki para ile vcuda getirmek azminde olmakla beraber dier taraftan da btemizin imknszl ve memleket ihtiyalarnn tahakkuk ettirilememesi yznden ztraba maruz kalmak vaziyetlerinde dier mal sistemlerle ilerimizi telif etmek imknn da arayabilir. Maruzatm bundan ibarettir.

GMRK TARFE KANUN LYHASI GRMELER (T929 GMRK TARFES YASASININ GRLMES)

1929 Gmrk tarifesi, Cumhuriyet ynetiminin iktisat politikas kararlarnda balangta sahip bulunmad bir olanaa, zaman gelince kavumas demek olmutur. Lozan Andlamasna ek olarak imzalanm ticaret szlemesi gereince, Trkiye, 1929'un Austos ayna kadar d ticaretini belirli ve dk tarifeli bir sistem iinde yrtm, bu tarihte kendi gmrk tarifesini yrrle koyabilmitir. Bu bakmdan, spesifik esasa

27

dayal 1929 tarifesi i pazarn korunmas ve sanayiin zendirilmesi iin nemli bir adn saylmtr. Bu ciltte yer alan iki belge (gmrk tarife kanunu lyihas ve muhtelit encmen mazbatas) 1916 tarihli gmrk tarifesinden balayarak, koruma izgisinin nasl gelitiini ve 1929 tarifesinde ne gibi dncelerin etkili olduunu dile getirmektedir. Aadaki grmelerde de Maliye Vekili durumun bir zetini yapmaktadr. 1.6.1929 SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Yksek Meclisin nazar tasvibine arzedilen tarife, 332 senesinde tanzim edilmi ve tatbika balanmt. lk tatbika giren tarifemizde Devletimizin tatbik etmek istedii esas, hariten ithal edilecek olan mallardan byk nisbet ve miktarda gelenlerin kymetleri zerinden % 15, % 20 arasnda bir vergi verebilmesi esas takip edilmiti. Ziynet eyas addedilen ve miktarlar malum bulunanlar bittabi % 20 nin fevknda bulunan nisbetlerle tarife kanununa dercedilmi bulunuyordu. Bu tarife de sene iin tecrbe ve tatbik edilmek, sene sonra tecrbelerin verecei neticelerden istifade edilerek tashih edilmek esas zerine yaplmt. Binaenaleyh muvakkat bulunuyordu. Aradan sene geince bir kararname ile bunu bil mddet temdit ettikleri gibi. Mill Hkmet tarifedeki rakkamlar emsalleriyle tezyit ederek bir kanunla da bunun bil mddet temdini kabul etmitir. Arzettiim gibi ilk tarifemiz yapldr zaman ithalttan almak istediimiz resimlerin byk miktar % 15 ile % 20 arasnda bulunuyor. Diyebiliriz ki; o vakit tarifeyi yapanlar ithalat emtiasndan % 20 etrafnda yani ok yaknnda dolaan nisbet dairesinde bir resim almak istemilerdi. Aradan seneler getikten sonra, bilhassa umum harbin zarur neticesi olmak dolaysiyle eya kymetinin mtemadiyen artmas, dier taraftan paramzn kymetinin mtemadiyen azalmas takriben % 20 nisbetinde alnan resmi % 6 ya kadar inmi bir vaziyete koymutu. Milli Hkmet bu ara yerde alan mesafeyi tamir edebilmek ve zamann vergi ve gmrk rsumu aleyhine almasndan mtevellit zararlar bertaraf edebilmek iin yapt tetkikler ve hesaplar neticesinde, tarifede mnderi rakkamlar baz emsallerle darbttmek suretiyle yeniden tarifenin ilk gn konmu olan nisbet dahilinde bir resim almak esasn takip etti. O zamandan beri yine zaman mtemadiyen alt ve bu zamann mtemadiyen almas; tarifenin ilk ithalat emteas zerinden almak istedii resmin derecesini % 12 ile 14 arasnda bir rakkama yeniden indirmi bulunuyordu. Lozan muahedesinin devletimize vermi olduu serbestinin mebdei olacak olan nmzdeki austos iinde, memleketin ihtiyalarna ve menfaatlarna daha uygun bir ekilde yeni bir tarife kanunu tertip ve tanzim eylemei bir vazife edinen hkmetiniz tekil ettii komisyon marifetiyle senelerden beri alt. Hkmet tarifenin ilk mebdeindeki nisbeti muhafaza edebilmek gayesinde i d r Komisyon, senelerce alt, memleketin muhtelif messesat iktisadiyesiyle temasa geldi memleketin btn ticaret odalarna mracaat etti, bilhassa bunlar arasnda stanbul Ticaret Odas yalnz bana memleketin menafiine en uygun grd bir tarifeyi tertip ve tanzim etmek suretiyle komisyonun vazifesini azam derecede teshil etmi. Tarife rakamlar ilk yapld gng nisbetin etrafnda bulunmak zere yaplmtr, iddia edildii gibi mbalaal bir tarife deildir. Unutmamak lzmdr ki; yaptmz tarife 332 den beri iine girdiimiz devrede yaptmz dar bir tecrbenin mahsuldr. Fakat grdk k; yaptmz tarife birok h-

30

iin irketle grrse irketin, inasna mteallik fenn ve mal eraiti ahkm ve yeni yaplacak hattn hatt aslinin hangi noktasndan balamas lzm gelecei hkmetle irket arasnda uyuulacak bir ekilde tanzim olunacaktr. Meclisi linin mzakeresi faslaya urad

devrede bendeniz tabii fenn ve mal ahkm eraitte mtitabk kalmak artiyle bu bapta da menafiimizi temin edecek ekli bulmak ihtimaline binaen bu haltn inas iini tahakkuk ettirmesi iin irketle mzakereye balyacam.

OSE YE KPRLER KANUN LYHASI GRMELER ose ve kprler kanunu dnyada otomobil ann ald ve yaygnlk kazand yllarda hazrlanmtr. Demiryollarnn lke ekonomisinin ana ulam a olduuna ve bunun limanlarla olduu kadar, karayollar ve kprlerle de desteklenmesi gerektiine inanlmaktadr. Karayolu ve kpr yapmnn da bir byk programla gerekletirilebilecei dnlmektedir. Fakat, bunun nasl rgtlenecei henz tasarlanamamtr. ller arasndaki yollarn yapm o gne kadar yava gitmitir. Yol yapm iin eskidenberi benimsenmi olan yntem, ykmllk (mkellefiyet) tr. Yani, erkek nfusun byk bir blmnn yerel yollarn yapmnda almas ya da almayacaksa bir cret demesidir. ose ve kprler kanunu, yol yapmnda teknike ya da rgtlenme ynnden bir hamlenin balangc olamamakla birlikte, yol yapmnn kiilere dorudan doruya yklenen bir "grev" olduu ve yol yapmnn yerel abalarla yrtlmesi anlayndan ayrlarak, bunun byk apl bir kamu hizmeti ve almas olaca anlayna doru nemli bir adm oluturmaktadr. 2.6.1929 RECEP BEY (NAFIA VEKL) Yol mkellefiyetini para ile deyemiyecek olanlardan tahsil vastas, imdiki yaptmz kanunda, eskisinden bir fazlasiyle drttr. Birisi idarei hususiye tahsildarlar, ikincisi idarei hususiyenin mevcut tahsildarlar kfi gelmeyip yalnz yol parasn tahsil iin tayin edilecek olan cretli tahsildarlar. ncs muhtarlar drdncs de, buna iyi bir ilve olduunu zannederek kabul ettiimiz vastalardr ki oda baz mahallerde cretli ve bu ite meleke sahibi olanlar istihdam edeceimize Devlet tahsildarlarndan bu ii yapacak ve bu ile itigal etmek zere vakti msait olan tahsildarlardr. Yol parasnn tahsili iin gemi olan muhtelif muameleleri ve kanunlar hatrlarsnz. Bundan evvelki kanunda bu, tahsili muhtelif vastalarla yapan vilyetlerin, fazla paray tahsil etmee imkn vermek zere bizim bu kanunda teklif ettiimiz cretten daha fazla nakt mkfat konmutu. Yani biz burada % 60 tahsil edenlere % 1 dedik. tekinde % 50 i tahsil edenler % 1 suretinde idi. Biz bu kanunda tahsil mikyasn daha yukar karacak ikramiye miktarn daha ok azaltm oluyoruz: Fakat u noktay nazar dikkati linize arzetmek isterim; Yol parasn tahsil etmek zere imdiye kadar vaz edilmi olan ikramiye usul ve sistemini ve teamln btn ilerimizi bu vergiden hasl olacak paraya baladmz ve yaplacak oseleri; mill oseleri yapmak teebbsne girdiimiz anda vehleten kaldrrsak bunun tahsili hakknda ehemmiyetli bir rahne amak ihtimali ve tehlikesi vardr. te biz bunun iindir ki bundan evvelki kanuna nazaran verilecek

31

ikramiyelerin % miktarn bu kanunla tenkis etmekle beraber esas ve ruhunu burada da ipka ettik. Bu tarz tahsil bir mddet daha devam eder ve tahsil melekesi artar da yeni bir teebbs ve bir tedbir yaparsak bunda bir adm daha ileri gitmek frsat gelmi olur ve zaten daha imdiden, verilen ikramiyenin yzdesi tenkis edilmitir. EMN BEY (ESKEHR) Yol geicisinden imdilik vergi almyoruz, yalnz ileride alma dnyoruz. Zannederim ki esas itibariyle yol geicisinden vergi almak doru olamaz. RECEP BEY (NAFIA VEKL) Yeni yaplacak mill oseler yaplp iletmee ald gnden itibaren tamirat mtemadiyeye ihtiya gsterecektir. Yani yz kilometrelik bir yolumuz olunca bu yz kilometrelik osenin fenn tamirat mtemadiyesi ne tutuyorsa ve bu hususta stop, bals ve saire ne lzm geliyorsa derhal yaplacaktr. Srf tamirat mtemadiye zihniyetinin memlekete girmemesinden dolay yalnz oseler deil, urunda emek ve para sarf edilmi her messese zamann tabi ve muayyen tahribatndan mahv olup gitmekte ve memleket sermayesinin mhim bir ksm, bu suretle zayi olmaktadr. imdi biz mademki bu prensibe, bu sisteme giriyoruz; yapacamz oselerin tulu kmili ile be on sene sonra vcude gelmi olan okelerin tamirat mtemadiyesi masraf ok olacaktr. oelerin asl ebekesini husule getirmee hasr lzm gelen tahsisatn mhim ksmn mtemad tamirat beledecektir. Halbuki mtemadi tamirat derpi edilmeksizin ciddi bir osecilik ve oe ebekesi yapmak fikri kabil tatbik bir fikir deildir. Biz de bu tamirat mtemadiye ihtiyacndan dolay dedik ki muvazenei umumiye her sene yaplacak olan mill aselerin karl - hazine tarafndan ilveten verilecektir. Halbuki hazineye byle bir yk yklenirken bu ykn tabi karln da dnmek icabe-

der. Farz buyurun ki biz hedefimize vasl olduk, yirmi bin kilometrelik osemiz oldu. En mutevazi fakat ciddi tamirat, kilometre bana 500-1.000 lirann sarfn mstelzimdir. Yirmi bin kilometrelik bir ebekenin daim tamirat on milyon liralk senev ve daim masraf muciptir. Adam u on milyon liray vermiyelim, yol zaten yoldur, be alt sene daha biraz bekliyelim... te bu lubali yoldan gidilirse iki senesi byle geer. nc senesi adam tamirat mtemadiye nedir? oe ite duruyor. Memleketimizde yolsuzmu kaldk zihniyeti kaim olmaya balar. Binaenaleyh uruna bu kadar emek ve para sarfedilen, Devletin en esasl vastai muvasalesi derhal harap olmak tehlikesine maruz kalr. imdi biz bunun karln derpi ederken niin vergiyi dndnz? denebilir. EMN BEY ehirde oturan ehremanetine, kyde oturan, vilyete tarik bedeli namiyle bir ey veriyor. kinci olarak buna bir vergi ilve etmek benim havsalama mlyim gelmiyo. Efkr umumiyenin havsalasna da mlyim geleceini kestiremiyorum. Ayr bir vergi koyarak - halk mevveiyete sokmyalm. Tamirat kabul etmezsek beyhude yol yapmayalm. Fakat yeni bi vergi eklinde efkr umumiyeye bir ey gstermiyelim. RECEP BEY (NAFIA VEKL) Diyorlar ki yol vergisi namiyle bir vergi veriliyor. Verilen vergiden bu i temin edilsin. Bu gnk miktar itibariyle buna imkan yoktur. Mevcut vergiye zam etmee gelince bunda da msaadeleriyle, hakku insaf yoktur. nk vatandalar memleketin btn yol ebekesini yapmak iin muayyen ve maktu bir vergi veriyor. Fakat yolun zerinden - mahsus mubaleal maksad izaha medar olsun diye ak arzedeceim - farz buyurun rugan iskarpinini ipekli bluzunu ve sairesini naklet mek zere otomobil ve saire gibi vesaitle yolu eskitip ypratan anasrn vcda getirdii rahneleri temizlemek iin tamirat

32

yapacaz, bu yolun tamirat paras, iin o yoldan mrnde bir defa ne kendisi geen veya bir defa gese bile yaay malzemesi namna kendisini alakadar eden hi bir ey tamam olan kyl neden umum meyanmda vergiye mahkm oLun. Eer hazine yirmi, otuz bin kilometreye kacak oselerin on, onbe bin kilometrelik tamirat mutemadiyesini, mukabilinde hi bir ey almakszn temin edeceim derse o zaman diyeceim yoktur. Fakat hazine, daha 15 sene 20 sene, 30, 40, 50 sene istikbale hazrlanmak iin yalnz imar mesaisinde deil, dier hususat iin de ok para, ok emek sarfetmekle mkelleftir. Her yoldan vegi alnacak deildir. Mill oseler ebekesinden, yalnz bunlardan alnacaktr. Sonra alnacak vergi, osenin stnden geen adamdan, devreden alnacak deildir. Byle bir ey mevzu bahis olamaz. ki tekerlekli kyl arabalar

hi bir suretle mevzubahis deildir. Otomobillerle tonlarla eya nakleden vesaiti nakliyeden ve mnakaleyi temin etmek suretiyle para kazananlardan bu yolda kullandklar vastann tahribatiyle mtenasip olmak zere mtevasi bir ey alnacaktr. Demiryolu yapyoruz. Demiryollarn iletmek iin, yaatmak iin, kr iin deil, vergi almyor muyuz?.. Propagandaclarn bunu cahil anasra sakal vergisi eklinde ok muzir surette intikal ettirmeleri ihtimali phesiz beni rahatsz ettii iin bu noktada ksa malmat vermei muvafk grdm. Mesele basite bundan ibarettir. Buradan Sivasa arkada kilometre bana yzparadan verdii yz lira otomobil parasna mukabil mesela yz yirmi kuruta yol ver gisi versin ve bundan toplanan para ile daima yollar aym halde bulundurursak fenam olur?

BAVEKL (BABAKAN)

SMET PAA'NIN (NN)

KONUMASI

Bavekil smet Paa (nn), 1929 Haziran aynda gelecee iyimser bakan bir konuma yapyor. Bir ka ay sonra ekonomide su yzne kacak skntlar henz grnmemektedir. 1929 Austosunda yrrle girecek ve kamu gelirlerini artracak yeni gmrk tarifesinin yansra yine Lozan ticaret szlemesine gre, ynetim artk kendi bamsz kararlar ile ve yeni koullarla yeni d ticaret szlemeleri yapabilecektir. Bunlar d dnyadan gelecek etkilerin gemi yllardaki gibi istikrarszlk yaratmayaca yolundaki beklentilerdir. Fakat bu tablo birka ay iinde deiecektir. 3.6.1929 SMET PAA (BAVEKL) (MALATYA) Senelerden beri ortada bulunan, vakit vakit havamz bulutlandran meselelerin bitmesi hem memnuniyet ile kayt olunacak, hem beynelmilel havamza emniyet ve huzur imknn arttracak mutlu bir hadisedir. Lozan nizamna mevzu olan meselelerin sonuncular da bu suretle dzelmi oluyor. Ancak be sene iinde, eski miraslarn makbul bir hallevarmas mmkn olmutur. Biz bunu da Cumhuriyetin mtemadiyen ilerleyip kuvvetlendiine, beynelmilel sulh^ve emniyet amili olduunun anlalmakta olduuna yeni bir delil sayabiliriz. Yaptmz anlamalarn hakik kymetleri, tabi, emniyet ve mnasebetta halisane drst noktai nazarndan elde edilecek amel neticelerle llebilir. Bu sene yeni ve byk ticaret muahedeleri mzakeresine gireceiz. Bu mza-

33

kerelerde baz devletlerle ilk defa olarak yeni esaslar iinde greceiz. Eyi, geni ticaret mnasebetlerinin siyas ve iktisad faidelerini bildiimiz kadar ticarette husus ihtiyalarmz da gz nnde bulundurmaa mecbur olacaz. Ancak menfaatlarm uzlatrlmas ile neticeye varmaa alacaz. Memleket, inkiafn, huzur ve emniyet iinde takip etmektedir. Maliyemiz yeni bte senesine, kendine daha ziyade gvenerek giriyor. Son senelerin her biri, mal bakmdan yeni bir iyileme ile mmtaz olmutur. Bu toplanta aldnz tedbirlerin faideleri az zamanda belirecektir. Muhtelif kanunlarn kendi kendine ileyen masraflar btede gsterilmek, dalgal borlar belli bir nizama balamak gibi usuller btemizi bir kat daha salamtr. Maliyenin dzgn olmas yalnz idare ve siyaset dzgnlnn deil iktisata alp genilemenin de ilk temel tadr. Maliyemizin dzgnlnden ve almasndan beklediimiz ti, husus bir cazibeyi haizdir. ok artacak bir btenin

ilk devirlerinde idare masraflarmz olduka durgulanmtr. O halde artacak gelirlerin, nafa, iktisat ve shhat ilerine harcanmas imdiden hazrlanm ve kolaylatrlm . oluyor. Sular, Limanlar ve yeni demiryollar iin kabul buyurduunuz tahsisatlar Hkmete braktnz mhletlerden daha az zamanda salamak gz diktiimiz bir hedeftir. Maliyede anlay ve yarna bak byle olan bir Hkmetin nafia ve iktisat ileri iin harici sermayeden istifadeyi ihmal etmemekle beraber itibarl milletlerin usul ve mutedil fiat haricinde kaytlarla para cazibesine kaplacak zihniyet ve ihtiya iinde bulunmadn da sylemi oluyorum. Devlet Bankas tekili hakkndaki tetkikatmz henz bitmedi. ktisad vaziyetimiz mitle dolu yeni bir devirdedir. Yedi seneden beri baz mahdut vilyetlerimizde az ok devam eden ve bilhassa son senede ziyade darlaan ziraat ahvali daha msait bir devre giriyor. Gemi dar senelerin intibahmz aan derslerini nmzdeki senelerde tatbik etmek balca emelimizdir.

RESCUMHUR (CUMHURBAKANI) GAZ MUSTAFA KEMAL PAA'NIN (ATATRK) MECLS AI NUTKU Reisicumhur'un (Cumhurbakan) TBMM'ni her yl Terinisani (Kasm) aynn ilk gn bir konuma ile amas, geen yln eilimlerini ve gelecein izgilerini gstermesi Cumhuriyet ynetiminin bir geleneidir. Burada da Gazi Mustafa Kemal (Atatrk), Bavekilin Haziran aynda yapm olduu konumann erevesini tayan bir konuma yapmaktadr. Burada belirtilmekte olan kylnn yeterli topraa sahip olmas gerei, 1934'den sonra daha kuvvetle vurgulanacak, Atatrk'n 1936 ve 1937 Meclis a nutuklarnda baz ilkelerle somutluk kazanacak, 1937'deki Tekilt Esasiye Kanunu (Anayasa ) deiikliinde de kylye toprak datm en nemli konu halini alacaktr. 1.11.1929 RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAANIN TBMM'N AI NUTKU Memleketin fikri ve iktisadi inkiafta yksek terakki sahas olmasna almak idealimizdit. Fakat, bu inkiafn,

34

medeni ve milli, snr haricinde cereyan almasn prensiplerimize muvafk bulmayz.. Memleket iktisadiyat btn dikkat ve faaliyetimizi bilhassa cezbetmektedir.. Ziraatte.. vaziyet evvelki senelerin darlna nisbetle, umumiyetle normale yaklamtr denilebilir. Zirai enstitlerin bir an evvel vcuda getirilmesine ehemmiyet veriyoruz. Bu sene zirai kooperatif tekilatma balanm olmak bilhassa memnuniyetimizi mucip oluyor. Bu kooperatifleri memleketin her tarafn atemil etmei ziyade iltizam ediyoruz. Kezalik iftiye arazi vermek de hkmetin mtemadiyen takip etmesi lazm gelen bir keyfiyeti ir. alan Trk kylsne iliyebilecei kadar toprak temin etmek memleketin istihsalatm zenginletirecek balca arelerdendir. Ticaret sahasmda normal eraitin tesis ve takviyesine devam olunacaktr. Bir

sene zarfnda teekkl eden Trk irketlerinin temsil ettikleri sermaye 15 milyon liray gemektedir.. Yeni ticaret muhedelerinin mzakere ve intac, umumiyetle iyi bir mecradadr, byk ticaret mnasebetlerimizi tanzim eden muahedelerden birou bitirilmitir. Bunlar bu devrede megalemize balca mevzu olacaklardr. Gene bu devrede itigal buyuracanz iktisadi kanunlarn ehemmiyeti pek ziyadedir. kanunu, yeni maden kanunu, orman kanunu bunlarn balcalardr.. Maliyemiz etin bir seneyi muvaffakiyetle geirmektedir. Harici borlarn tediyesi, Anadolu hatt taksitlerinin denmesi ve teadl kanunun tatbiki mali bnyesinin salaml ve btemizin hakiki ve hesapl olmas sayesinde baarlmaktadr.

BAVEKL SMET PAA'NIN KONUMASI Bavekilin konumas da Reisicumhurun konumasndaki izgilerdedir. Kylye toprak datmnn gereklilii zerinde durulmakta, fakat bunun byk toprak sahiplerine kar bir hareket gibi yorumlanmamas gerektii de vurgulanmaktadr. 1929 ylnda, ticaret evrelerinden balad anlalan speklatif dalmn dviz ve para zerinde etkilerini gstermee balad, fakat bunun ekonominin ynetimini sarsacak bir boyuta ulamad dncesi de sergilenmektedir. Durum bir ay iinde yeniden deerlendirilecek ve yeni bir politika oluturulacaktr. 9.11.1929 BAVEKL SMET PAANIN MECLSTE YAPTII KONUMA Rusya ile mnasebetimiz eski ve tecrbe geirmi dostluk kuvvetini muhafaza etmektedir. Ticaret mnasebetlerimizin dzeltilmesi iin ciddi ve samimi gayretler sarfetmekteyiz. Msbet neticelere varacamzdan mitliyim.. Almanya ile iyi mnasebetlerin muahedeleri tamamlanmaktadr Aramzdaki iktisadi mnasebet inkiaf halindedir.. Amerika Mttehit Cumhuriyetleriyle mnasebetimiz ticari ve iktisadi inkiaf ile iyi bir giditedir. Yeni bir ticaret muahedesi imzalam olduumuz ifade etmek iyi ve genilemee mstait mnasebetin ifadesi iin gzel bir vesiledir.. ledikleri arazi kendi mallar olmyan vatandalar toprak sahibi yapmak iin bu sene baz ark vilayetlerimizde ie baladk.. Bizim bu ite mesleimiz topraksz kylye kendi mal yapacamz tarlasnda almak imkanm hazrlamaktr. Bunun haricinde byk iftlik ilet-

35

mekte olan gayret ve servet sahiplerine dokunmak yle dursun, aksine olarak bunlarn da iyi altklarn ve kazandklarn grmekten memnun oluruz. Her vasta ile kk arazi sahiplerini istihsal kooperatifleri halinde birlemee tevik ve yardm ediyoruz. Bu zirai kooperatifler iin Ziraat Bankasnn delaletiyle ilk teebbsler mit verici bir manzara gstermektedir.. Byk Meclise mhim iktisadi kanunlar takdim edeceiz. Yeni gmrk tarifeleri tedricen tatbik olunmaa balad. Tarife siyasetimiz mfrit ve hesapsz bir himayecilik fikrinden uzaktr. Ticari muvazenemizi hayati bir ehemmiyetle gryoruz. Bu ihtiyaca ve emsaline nisbetle bizim tarifemiz ancak zaruri ve asgari bir tedbir mahiyetindedir.. Buday bilhassa himaye ettiimiz dorudur.. Bizim halkmzn yzde 70'i iftidir. Takip ettiimiz himaye siyaseti yzde 70 iftiyi kuvvetlendirecek, bununla alakadar olan yzde 20'den fazla Sair mstahsilleri sarsmyacak bir yoldur. Senelerdenberi takip ettiimiz buday himayesinden milletimizin yzde 70'inin sefaleti bedeli olarak vazgemiyeceiz. Bu memleketin her trl inkiaf ziraatten kan servete istinat eder. Trk kylsn zengin etmee almak siyasetimizin ana hatlarndandr. Yeni tarifelerin tatbikinden evvel tccarn isabetsiz tela memleketin bir-

ok aylk ithalat eyasn birden ve toptan memleketimize getirdi. Bunun neticesi olarak, fazla ve acele dviz satn alnmas yz gsterdi. Milli parann son ayda bir miktar tenezzl bu suni sebeptendir.. Milli para mukavemet ve istikrarn hayretlere ayan bir kudretle isbat etmitir.. Bu sene Byk Meclise takdim ettiimiz btenin hususiyeti, yeknniin geen sene btesinden pek az farkl olmasdr.. Mali zihniyetimizde intizama ve muvazeneye verdiimiz ehemmiyetin bu derecesi hakikaten dikkate kayktr. Borlarmz muntazaman dyoruz.. Yeni vergiler teklifini dnmyoruz. Bilakis, mevcut baz vergilerin hafifletilmesi imkann tetkik ediyoruz. Devlet bankas ihdas iin tetkikatmz ok ilerlemitir.. ki kat fazla sren zalim bir harpten ve onun emsalsiz tahribatndan sonra eer bu memleket btn byk ihtilaflar halletmi, hatta dostluk mnasebetleri kurmu ise, harici ve dahili borlarn bir uzlamaya balam ve muayyen bir hesaba koymu ise, salam ve muvazeneli bir bte ile dahili ve harici btn tediyelerini intizam ve istikamet ile ifa edebilmekte ise, eer vatandalar harap yaralarn tamir ederken ayrca imendiferler iin bugne kadar 100 milyon lira sarfedebilmi iseler, bu memlekete kuvvetli, canl diri vatandalarn iktisadi kabiliyeti yksek ve iyi idare olunan yurdu denilebilir.

BAVEKL SMET PAANIN PARAMIZIN KIYMETN YKSELTMEK N ALINACAK TEDBRLER ZERNDE KONUMASI ismet Padnn bu konumas, iktisat politikasnda bir dnm noktasna gelinmi olduunu gsteriyor. Trk lirasnn d deerinin son aylardaki hzl d ile, ynetimin ekonomide birok eyi temelden gzden geirmekte olduu anlalyor. Dvize kar ar talep ekonomide ciddi bir istikrarszlk yaratmtr. Bunun nlenmesi iin dviz talebini kesici radikal nlemler almak gerekmektedir. Ancak, i bununla bitmemektedir. Baz ilkelere sk sk balanmak arttr. Bunlar da, btenin denklii ve d ticaretin fdsatm-dalmn) dengede olmasdr. Bunun anlam, tasarruflar yurt iinde tutmak, d-

36

alm yerine yerli mal tketimini zendirmektir. 1930 ylnn hemen banda, yeni politika izgisinin yeni yasalarla uygulanmaya geirildiini greceiz. 11.12.1929 SMET PAA kt ndanberi mill para her sene nihayetinde bir miktar tenezzl kaydetmitir. Son be alt . senelik tenezzln sebepleri unlardr: Birok seneler kapal, mahrumiyet iinde kalm memleket sulh ile nefes aldktan sonra birok ihtiyalarn hariten tedarik etmek mecburiyetinde kalmtr. Hazr yiyen, gemi asrlarn kt miras olarak ak bte ile memleket idare etmee almak allm bir hastalkt. Sonra, stste birka yl verimsiz ve ksr geti. Bunlarn hepsinden mhim olmak zere, daha dorusu bunlarn hepsine asl sebep olarak memlekette mill iktisadn kifayeti gibi bir dnce vatandan ve cemiyetin fikrinde yer tutmamtr. Geen senelerin sebeplerini bu suretle hulsa edebilirim. inde bulunduumuz senenin muhasebesi ise udur: Bizim iin ok ar ve zahmeti saylacak didinmelerden sonra devlet idaresinde ak bte bels bertaraf edilmitir. G kazanlan bu iyilii zikrederken bilhassa kaydetmeliyim ki ak bte tehlikesi artk iyi doktorlarn tekayyt ve nezareti altnda nksetmiyecek bir hastalk deil, her idare adamnn, her vatandan nne grnerek gelir bir mikrop olmutur. Atide hibir zaman bu mikrop bnyemize messir olmyacaktr. ktisat ve istihsalimize esasl olarak iyi tesir eden bir messir de imdiye kadar vatanda btn tekilt ve kanunlariyle en son ilim esaslarna mstenit bir devletin, ve itima varln kurulmu .olmasdr. Dahil ve haric politikada istikrar ve emniyet havas, iktisad inkiafa temel olacak amillerdendir. ktisat endiesi bkymeti zerinde en kt tesir yapan amil tn zihinlerde belirmitir. Henz duygu halinde bulunan bu endienin umum hayatta yapaca, yapmas lzm olan tesirleri henz tatbik etmee balam deiliz. imdi bu sene iin toplanan ve mill parann tenezzlne sebep olan yeni amillerden bahsedeceim: Bunun birincisi haric borlarn tediyesine balanmasdr. Bu bir amildir ki her sene mevcut ve messir olacktr ve bunun tesiri dier tedbirlerle muvazeneye getirilmek lzm gelecektir. Dier taraftan borcu tanmak bir mukaveleyi mstekimane tatbik etmee almak, emniyet ve itibara mspet-tesir eder avamilden addolunmaktadr. Yeni gmrk tarifesinin tatbiki vesilesiyle baz tccarn isabetsiz telndan bu krsde daha evvel bahsetmitim. Bu tel yznden az zamanda memlekete ylm olan mallarn tesiri son haftalarda menfi olarak pek ziyade gze arpmtr. Menfi tesiratn hepsinden mhim olmak. zere para tenezzlnn ruhlarda uyandrd endidieyi, buhran zikretmeliyim Masum ruhlar kendi 10 lirasn tehlikeden kurtarmak iin dviz tedarikine kalkmlar ve herkesin ayni tel ile kendi 10 lirasn deil, evini, dkknn, tarlasn, istikbalini tehlikeye atacan farkedemez olmulardr. Kt niyetli ve imansz olanlar iin meydan zehir saacak tam bir frsat gsteriyordu. (Devletin mbayaa ihtiyac ileride daha fazladr, devlet parann kymetini tutabilmek iin btn servetini sarfetmitir, hkmet mill paray dre dre sfra yaklatracak sonra az bir bedel ile paray piyasadan toplayp Devlet Bankas aacak ve yeni para karacak) gibi ayialar herkesi paray atmaa tevik edi yordu. phe yoktur ki: Mill parann

37

ruhlarda husule gelen emniyetsizlik ve buhrandr. Mill iktisat, maliye, Mill para iin bildiklerimizi, kanaatimizi yllardr bu memleketin pek ok ilerinde ve tecrbe mektebinde edindik. Bildiklerimize itimadmz, tedbir addettiklerimizi tatbik etmekte sebatmz sarslmaz derecede salamdr. Bir insann da bir devletin de maiet ve siyaset yolu kendi takatini doru tartmakla tayin olunabilir. Muktedir olduundan feda etmemek muktedir olmadna girimek doru tartnn ilk mizandr. Bu mikyas, hayatta kazand ile geinen, kanaatkar ve alnnn teriyle mtemadiyen kazancn artrmaa abalayan alkan ve terakki edeni yaratr. Mill parann altna nazaran sabit bir kymet almas btn kuvvetimizle varmaa altmz hedeftir. Mill parann drlerek ortadan kaldrlmas deil, mill parann daha ziyade kymetlendirerek altna balanmas bizim btn gayret ve kuvvetimizi sarfettiimiz balca hedeftir. Bedava kazanlar iin bunun aksini vatanda syliyenlere ve yapanlara Trk milletinin btn kuvvetiyle biribirinden messir iki can yakc ceza tatbik edeceiz. Cezann birisi mill paray kymetlendirerek pek sevdikleri bedava kazanlarnn teminini temelinden mahveylemektir. kinci ceza her crmti grdke mcrimi kanuna teslim etmektir. Bir ahsn emniyetine ve servetine kastedenin cezas dnlrse btn vatandalarn ceplerindekine, yuvalarndakine kasdedenin cezas elbette tasavvur olunmyacak kadar ar olacaktr. Mill paray ky metlendirmek ve tutmak iin trl feda klkla hesapsz dviz tedarik edip satmak dndmz tedbirlerden deildir. Birok memleketlerde birka kere tecrbe edilmi olan bu usuln sakatl tereddt gtrmez bir bedahettir. Bizim dndmz balca tedbir bte muvazenesi gibi btn memleketin tediye muvazenesinde aktan kurtulmaktr.

Bu memleket devlet mbayaat, vatanda sarfiyat ve memleketin inkiaf iin harice karmaa mecbur olduu paralar kadar lakal o kadar, harice mal ve sy satmak, yani istihsal etmek lzmdr, buna mecburdur. Size nazariyatta ifadesi en kolay, bilfiil tahakkuk ettirilmesi bu asrn insanlarnn ve cemiyetlerinin balca megalesi olan bir mevzudan bahsettim. Bu mevzu hemen btn dnyann balca mterek derdidir: Vaktiyle hkmetlerde bte muvazenesi de bu zaviyeden grlrd, yani devittin btn ihtiyalar evvel tesbit olunur, sonra bu ihtiyalar kalyacak membalar aranr. Yeryznde olan bu usul takip edebilen hkmet kald m ? Bunu bilmiyorum. Bizim iyi bildiimiz ey bte muvazenesi iin evvel devletin membalarn, gelirini hesap etmek ve ihtiyalarn bu gelirin hesab iinde ksp erevelemekti. Umum servetin artmas ile imkn bulduktan sonradr ki yeni ihtiyalar iin masraf aabiliyoruz. Bte ann btn kemekelerinden ve dertlerinden bu usulle kurtulduk. Bu memleket btn vatandalarn her vasta ile kazanp harice mal ve sy olarak gnderdii kymetten daha fazla hariten kymet almyacaktr. Devletin ve milletin btn uzuvlannn harice tediye ettii, btn vatandalarn harice satt mal ve syin bedelini amyacaktr. Memleketin resm ve husus btn ihtiyalau ve btn inkiaf arzular kendi istihsalt ile erevelendirilecektir. Hariten daha ok daha pahal vesait tedariki, ondan evvel daha fazla kazanp elde satlacak daha ok kymet bulundurmaa bal tutulacaktr. Bu esaslara gre size bugn yaptklarmz ve yarn yapacaklarmz arzedeyim: Btn vekletlerin bteleri dahilinde hariten tedarik etmee mecbur olduklar, henz sarfolunmam ihtiyalarn derhal tevkif ettik.

38

Btn memlekette husus idarelerde ve belediyelerde tasavvur edilip henz bir mukaveleye balanmam olan haric masraflar kmilen durdurduk, yani bir lirann harice karlmas iin cra Vekilleri Heyetinden msaade almak lzm gelecektir. Bu tedbirin asl tesiri, mhim tesiri gelecek sene daha ziyade grlecektir. Byk Millet Meclisinin yeni btesini tatbik etmek bize nasip olursa sene ba ilk iimiz btn Vekletlere ve btn tekiltlara dviz btesi tebli etmek olacaktr. Bu senelerde mukavereler devredilecek tediyeler bata, tediye ettiimiz den daha fazla gelir temin edecek iler onun arkasnda olacaktr. Bunlarn haricinde her hangi bir haric tediye Heyeti Vekilede evvel tetkik edilmek icap edecektir. ktisad an girift olan, g olan asl mill ksmna geliyorum. Devlet hayatnda olduu gibi millet hayatnda da kendi membama yani istihsaline kifayet etmek endiesi, ite asl byk tedbir budur. Millet, kendi istihsalinden fazla sarfetmiyecek, kanaatkr bir hayata gimek mecburiyetindedir. Bu memlekette senede be milyon liralk kahve ve iki milyon liralk ay iilmektedir. Geni ormanlat ile mehur, henz demiryolu ura olmyan bir ehrimizde elektrik tesisat iin lzm olan direkleri demir olarak harice smarlamalardr. Eer istihsaltmz kifayet etmiyorsa ve alkan vatanda ekmekle kahve arasnda muhayyer kalacaksa onun kahveyi tercih edip dermansz dmemesi iin gcmz yettii kadar kulana baracaz. Gzel lvanta srnm ince ipekliler iinde Trk kzlarnn clz ye cieri rm bir hale gelmesine muvafakat etmiyeceiz. Anadolu dalarnn ieklerini bana takarak grbz vcutla cepane tayan analar gibi kzlarmzn salam vcutlu ve yerli ipekleriyle daiei kokusunu dalgalandrarak her eyden evvel

kuvvetleri, kanaatkrlklar, tasarrufla iyle kendi yuvalarn ylmaz kaleler gibi salamlatrmalarn istiyeceiz. Mill tasarrufa da balarken evvel kzlarmzn vazifelerinden bahsetmem pek tabidir. nk bir yuvaya mill tasarruf ve kanaatkrlk bir defa kadnn dikkati ve tekayyd ile yerletikten sonra erkein buna mukavemet edebilmesi maddeten mmkn olacaktr. Bin belya kar koyan, bin musibeti ezip yenmek ile meydana kan mill mevcudiyet mahza mill maieti tanzim edememek yznden tehlikeye drlmiyecektir. Akl eren btn vatandalan uurunu uyandrmak ve bu uurda devletin btn kuvvetlerini harekete getirmek kat' kararmzdr. Szlerimde mukaveltn itibarn sarsacak ve vatandalara haric mallara kar cebr ve telkin boykot ilham edecek bir mana yoktur. Byle teebbslere imdiye kadar olduu gibi, bundan sonra da asla msaade etmiyeceiz. Devletin ittihaz edecei tedbirleri meden bir devletin hu kuku dahilinde bulunan tedbirlerden alyoruz. Mill tasarruf, yerli mal istihlkgibi tedbirleri uurlu yaamak istiyen her mstakil milletin dndklerinden yaptklarndan seiyoruz. Kezalik mill iktisat muvazenesinin samimi arzularndan intikrlar ve dahilde fiat muvazenesinin lehlerine ihlli iin mit karmak istiyecekleri, umduklarndan mahrum etmee almak mhim bir megalemiz olacaktr. Yaamak kudreti, her ly aacak kadar salam ve temelli olan Trk milleti kendi kendini yemek vaziyetine asla dmiyecektir. Bu uurda Byk Millet Meclisinin alabilecei tedbirler ve memleketten icap ederse istiyecei fedakrlklara feragatlere ancak ahmaklar hudut tasavvur edebilir. Bu seneki buhrana geii bir amil olan fazla stok ithali imdiden tesirini kaybetmee balad. Son iki aydaki ithalt geen senenin ayni aylarna nisbetle hemen yarya yakn derecesinde dm-

 39

tr. Devlet Bankasnn sermayesi imdilik mill para zerine vcuda getirilecektir. Bankann iln olunan ilk vazifeleri arasnda mill parann altn zerinden tesbiti kaydi bulunmyacaktr. Altn zerinden mill parann tesbiti btede, devlet mubayaatnda, mill iktisadiyatta ve btn vatandalarn tasarrufatnda dnlm tedbirlerin neticesi olarak yaplacaktr. Bu hazrlklar, mill parann kymetinin tecrbelerle yerinden oynamaz bir hale geldiini gsterecektir. Fil istikrar denilen bu netice hsl olduktan sonradr ki kat paramza karlk vaz' gibi binnisbe ok kolay bir tedbire sra gelecektir. Ancak, yetikin hr milletlere mill tehlikeler ve mill tedbirler haykrabilir. Yetikin, hr byk bir milletin idaresinde mes'uliyet sahibi olan vatanda gibi vaziyetten, tehlikeden tedbirden, icabnda fedakrlktan, gz diktiimiz hedef karsnda birok ileri geri dalgalanmaktan, fakat snmez tkenmez azm himmetten ve behemehal kazanlacak kat' muvaffakiyetten bahsolunabilir. Osmanl mparatorluunun inhitat devrelerini ve son demlerini mhrleyen ey akl erer ve mnevver geinenlerin ve mes'uliyetk bulunanlarn her i banda "Biz bu iin hakkndan gelemeyiz" vehminde olmalardr. Bu kanaat onlarn ahs kudreti ve faaliyetlerini ilk anda kemirirdi. lk mklt ile her mcadelenin tabiatnden olan devir devir aksi tecelliyat derhal malbiyeti nefislerinde iman haline getirirdi. Her mill mcadelede hazr olan en byk cevher, yani milletin kendisi ise ilk anda onlara itimadn kaybeder, yardmn esirgerdi. Bundan daha tabi ne olabilirdi? imdi biz size mill mcadelecilerin, ilk halk idaresi adamlarnn kanaati ile syliyeceiz. Nekadar zorlu ve etin olursa olsun hibir mill mes'elenin halli mill uurun ihatas haricine kacak kadar sarp deildir. Hereyden evvel ferte ve

devlete biribirimize gvenerek ve biribirimize yardm ederek ve dayanarak bu yeni mcadeleyi, mill para. mill iktisat, mill tasarruf mcadelesini behemehal baaracamza itimat etmeliyiz. Kat' neticeye varmcaya kadar mill paramzn ileri geri gsterecei dalgalardan asla rkmemeliyiz, asla rkmiyeceiz, asla ylmayacaz. Bu krsiden millet vekillerinin huzurunda kat' kanaatle beyan ve iln ederiz ki mill paray muhafaza edenler asla kaybetmiyecekler behemehal kazanacaklardr. EMN BEY (ESKEHR) Bendeniz yle dnyorum: yz elli milyon liralk kt paramz var; iki yz milyon lira mkellefiyet vardr; ve bu da idarei hususiye, belediye, imendiferler ve vapurlar gibi sabit ve muayyen yerlere sarfedilmektedir. Sonra smet Paa Hkmeti ise btn ald tedbirlerde imendferinde ve sairesinde gayesi tamamen istihsale matuftur. imendfer, diyoruz, o da iktisadn haricinde deildir. Filan yerde ryen bir buday, memleketin bir yerinde alk zuhur ettii zaman oraya yetitiremiyoruz. imendfer bu gibi eyi kaldrrsa memleket de daha fazla istihsal yapacak demektir. Binnetice imendifer ii de iktisad bir harekettir. Sonra su ileri yapyoruz. Geenlerde hesap ettik, mhendislere sorduk; srf Eskiehir havalisinde Sakarya, Porsuk ameliyat, drt milyon dnm yer suluyor. Buarazi mnavebe ile ekilmek suretiyle krk bir vagon zahire ihra edebilir. Tabi memleketin daha ka tane Eskiehri vardr ve Devlet te her tarafta bu admlar atmtr. Ecneb paras ykseldii vakit ecneb parasiyle muamelesi olan tiftik ve zmn fiatnn da ykselmesi lazmdr. Hayr ykselmiyor. Tiftik yine olduu yerde duruyor. Dahilde et 30 kuruu muhafaza ediyor. Buday on kuruta duruyor

40

Bu millet, u drt sene geen kurak zamanlarda ihtiyacn ottan tedarik ederek, yene hkmete bar olmam bir millettir. Elhamdlillh imdi yle bir zaruret yoktur. Sonra bir de milletimizin manzarai umumiyesine bakalm, baka memleketlerde, i bulamyan bir milyon, iki milyon gibi bir nfus Hkmetin btesine bar oluyor. Bizim memleketimizde ise, karnca kararnca, herkes et buluyor et yiyor, ekmek buluyor ekmek yiyor ve ne de olsa Hkmete bar olmyor. Byle bir milletin, byle bir Devletin paras neden ngiliz parasndan aa olsun!" Bunu havsalama aldramyorum. ki sene sonra kt paramzn ngiliz parasyle msavi olacana kaniim. nk, memleketimiz bakirdir. Her neresine uransa bir menba hayat ve istihsal bulunur. Baka memleketler, iletilmi en son randuman alnmtr. Bendeniz hkmetten bir ricada daha bulunacam. Hariten

gelen mesesat maliyenin bir az ba botur. Gelii gzel braklmlardr. Farz mesaileri memlekete acaba hangi cihetten muzur olabilir, onlarn krna kimsenin gz koyduu yok, tetkik edilmemitir. Bu messesatm alma tarzlar hkmete bilinmi olmaldr ve kazanlar meru ve makul bulunmaldr. Bu gibi messesatm sun' olarak memleket sermayesini ekip gtrmesinden tel eden adamlarla temas ettik. Devletin iktisad mvazenede bir para msaadekr ve msamahakr davrandndan, Devlet Bankasnn ecneb paras alarak teess edeceinden, ve fazla miktarda ingiliz paras mbayaa etmek iztirarnda bulunulduundan, Devletin ecneb paras esas ittihaz edilerek mukavele yapmakta hassasiyet gstermediinden, u ve bu gibi vaziyetlerden bahsettiler. imdi kran ve minnetle gryoruz ki Hkmetimizce her hususta tedabiri ciddiye alnmtr.

MALYE VEKL SARAOLU KR MUHABRNE BEYANATI 12.12.1929 Hatrlanacaktr ki yeni gmrk tarifesinin gerek mzakeresinde gerek tatbikinden evvel stanbul gazetelerinde intiar eden beyanatmn mhim bir ksm ihtalatlarn gmrk resimlerinin artacan ve tarifenin tatbikinden sonra eski ve yeni gmrk resimleri arasndaki farktan istifade edeceklerini dnerek piyasann ihtiya ve tahammlnden fazla mal ithal ettiklerine iaret etmi ve bununla beraber bu cereyann yakn bir buhrana mncer olacan sylemitim. Bugnk umum piyasa vaziyetinde messir olan sebepler, demek ki, zamannda mahede edilmi ve alkadarlar da beklenmesi tabi olan bu netice etrafnda tenvir edilerek ihtiyatl harekete davet edilmilerdir.

BEY

ANADOLU

AJANS

Bugnk piyasa vaziyeti, bu neticenin maalesef tahakkukundan ibarettir. Haric tediye taahhtlerinin vadeleri, ithalt hareketlerinin son aylardaki kesafeti ile mtenasip olarak biribirini takip eden yakn faslalarla geldiinden piyasada dviz talebi artm, dviz kurlar ykselmee balamtr. Kurlarn ykselmee balamas harice borlu olanlar, borlarnn karln, melhuz yeni kur terfilerinden evvel temin edebilmek iin mevsimsiz dviz mubayaasna sevketmitir. Talepler teakup ettike kurlar ykselmi ve kurlarn tereff dviz mubayaatndaki tehalk artmtr. Bu meyanda bilsebep ve lzum dviz mubayaasnm yaplmakta olduu da mlhaza edilmektedir.

41

Bu ister speklsyon, ister dviz ithar mahiyetinde olsun, piyasa haleti ruhiyesini ihll eder. Bu cereyana kaplm olanlarn da byk mes'uliyet hisseleri vardr. Dviz piyasasnn bugnk temayllerinde balca amil olarak kabul edilen bu iki sebep haricinde, dyunu umumiye taksiti senevsinin ve demiryollar itilfnamelerinden mtevellit tediyatnda messir olduunu zan ve tahmin etmekte tam isabet yoktur. Zira hakikat udur ki; taahhiidat daha evvel derpi edilmi ve ihtiyacn mhim bir ksm geen sene dviz olarak tediye olunmu bulunmakta idi. Bu iler iin bu sene devlet tarafndan yaplan dviz mubayaas geen senekinden ok daha azdr. Dyunu umumiye ve imendiferlerin 929-930 mal senesi taksitleri kamilen denmi bulunmaktadr. Hazine son aylarda dviz mubayaa etmedii gibi bundan byle de dviz mubayaa etmek zaruretini duymamaktadr. Kurlarn tereffiine sebep olarak gsterilen devlet mubayaatma gelince,. Bilhassa demiryollarmzm inaatna devam edildii gibi gerek bu inaatn, gerek mevcut hatlarmzdaki tamiratn istilzam ettii malzeme bedelleri de ehemmiyetsiz addolunmyacak miktarlara bali olmutur. Bu haric mubayaat bedellerinin byk ksm mevcut kambiyo ihtiyatmzla dendii gibi, mtebakisi de piyasadan yeni kambiyo mubayasn istilzam edecek miktarda deildir. Maamafih hkmet de, mes'eleye yakn alkasnn bir delili olarak bu sahada mspet baz tedbirler ittihazn karar altna almtr. Bu tedbirler bilhasa devlet dairelerinin dviz mubayaasn istilzam edecek mahiyetteki bilmum sarfiyatnn murakabesiyle, bunlarn mmkn olan btn eklinde yerli mamult ve mstahselt ikamesini istihdaf etmektedir. Fakat asl hakikat sadece tarife -

kanununun tatbikine takaddm eden drt ay iinde normal miktar tecavz eden ithaltn takriben yz milyon Trk liralk bir nisbete varm olmasdr. Memlekette dviz talebine mukabil dviz arznn imdiye kadar nisb bir muvazenet temin edememesine gelince: Bunun bilhassa ihracat satlarnn bu seneki bataetinde, ihracat emtiamzn bu sebepten dolay henz mutat olan mikyasta srlmemesinde aramak zarurdir. Aldmz malmata nazaran, satlar her taafta gerei gibi inkiaf etmektedir. Gmrk haslat 928 ve 929 terinievvellerinde u miktara bali olmutur. T.L. 929 3.679.000 T.L. 928 4.863.000

Grlyor ki gmrk resminin vasat yzde 12 den yzde 20 ye km olmasna ramen gmrk haslatnn bir sene evvelki ayni haslatna kyasla, drtte bir nisbetinde bir tenakus kaydedilmitir. Bu tenakus, ithal edilen emtiann kymeti ile ifade edilmek istenilirse, 1929 senesi terinievvel indeki ithaltn 1928 senesi terinievvelindeki ithalttan (20) milyon lira miktarndan daha dun olduu suretinde anlalmas lzmdr. Elde bulunan rakamlar, gmrk rsumu haslatnn son ay zarfnda, bir ay evveline nazaran, daha ziyade gerilediini gstermektedir. Bu mukayeselerden istihra edilen hkm udur ki, defaten fazla miktarlarda ithal edilmi bulunan emtiann byk bir miktar son aylarn ithalt noksansi ile mhim surette telfi edilmitir. Bundan baka ithalt tehacmnn, tarife kanununun mer'iyete girmesinden drt be ay evvel balad nazar dikkate alnr ve ithaltn mteamil olan vadelerle dendii dnlrse; mezkr aylardan kanunun tatbikine baland tarihe kadar girmi olan emtiann byk bir ksmnn bedellerinin denmi bulunmas aikrdr. Piyasa, grlyor ki vaziyetteki gayri tabilik devresini geirmitir.

_ 42 Memlekete lzum ve ihtiyatan fazla mal girmesinin tabi bir neticesi olarak hadis olmu bulunan bugnk muvakkat vaziyet makul bir himaye tesis ederek memleketin seri bir iktisad inkiafa mazhariyetini ve zaman zaman kendini hissettirmekten hali kalmyan tediyat muvazenesi andan kat' surette izalesini temin iin yaplan yeni gmrk tarifesinin tatbikine devam ettike tekrar hudusuna imkn yoktur. Ancak bugnk vaziyetten istifade kastile baz ehas ve messesatm borsa kanununun hkmleri haricinde muamelta itisar ettikleri alnan haberlerden anlalmtr. Bu gibi ahvale meydan vermemek ve buna itisar edenleri kanunun derpi ettii ekilde, cezalandrmak iin veklet daha mteyakkzane harekete karar vermitir. Bundan baka, hkmetin meydan tedavlde bulunan evrak naktiyeyi yanlamak suretiyle halktan cebr bir istikraz almak tasavvurunda bulunduu hakknda bethahane ayiat deveran ettii anlalmaktadr. Bu ayiatn piyasann lemayltnda menfi tesirat icra etmekten hali kalmyaca ve kalmad aikrdr. Bu hainane tasnii ancak nefretle ret ve tekzip ederim. Hkmete alnan ve alnacak olan tedbirlerin yakn bir atide beklenen neticeyi temin edecei muhakkaktr. Halkmza daima daha az istihlk edilen maddelerin milliyetini aratrmak gibi mill iktisat menfaatimizin emrettii hedeflere doru daha azimkrane yrmesi lzumunda bir defa daha tevakkuf etmek isterim.

MENKUL KIYMETLER VE KAMBYO BORSALARI HAKKINDA 1447 NO.LU KANUNA MZEYYEL KANUN LYHASI GRMELER (1447 NO.LU MENKUL DEERLER VE KAMBYO BORSALARI YASASINA EK GB GETRLEN TRK PARASINI KORUMA KANUNUNUN GRLMES) Trk parasn koruma kanunu, iktisat politikasnn tarihesinde nemli bir dnm noktasdr. Bu konuda yaplan grmeler aada yer alyor. Ynetimin, 1929 sonlarndan balayarak oluturduu anlalan yeni politikay, grmelerde Bavekil ve Maliye Vekili aklam, baka bir gr ortaya atlmamtr. Bu ciltte yer alan kanun lyihasnda da belirtildii gibi, 1929 sonlarna doru gitgide byyen ve ekonomik nlemlerle denetime alnamayan bir durum ortaya kmtr. Dalm mallarna kar talebin byk lde art, eskisinden yksek yeni gmrk oranlarnn speklatif mal stoklarn artrmas ve Osmanl borlar iin yaplan demeler biribiriyle knca ortaya kan byk dviz talebinin etkisi altnda Trk lirasnn deeri hzla dmtr. Ekonominin retim yaps ve kapasitesi, bu talebi karlayabilmekte ok yetersizdir ve yetersiz kalaca anlalmaktadr. Parann hzla deerini yitirmesi ve ekonominin kapatlamayacak aklar iinde kalmas Cumhuriyet ynetimi iin gze alnabilecek bir seenek deildir. Bu durumda, ekonomik talepleri ynetsel kararlarla dzenlemek ve snrlamaktan baka are olmad dnlmtr. 1930'w ubat aynda yrrle girecek olan Trk parasn koruma kanunu, biribirini izleyen kararnamelerle yrtlecek, ksa srede bu kanun ve kararnameler kmesi iktisat politikasnda arlk kazanacaktr. 20.2.1930 BAVEKL SMET PAA Mill parann kymetini korumak iin Byk Meclise bir kanun lyihas takdim ettik. Kanun lyihasnn mevzuuna girmeden evvel bu vesileden istifade ederek mill parann kymetinde messir olan btn amiller zerinde vaziyeti ve dndklerimizi arzetmek isterim. Evvel haric borlar: Haric borlarn tazyiki hsn niyetle iktiham edilebilecek mikyastan fazla ve messir olarak kendini gstermitir. Haric borlar denince mnhasran Osmanl Dyunu Umumiyesi tediyatm anlamaldr. nk dier tediyeler ya emniyetin zarur bir tedbiri yahut memleket inkiafnn zarur tediyesidir. Osmanl Dyunu Umumiyesinin tazyiki ise memleketin iktisad ve mal bnyesine yalnz (Passif) tesir etmek mahiyetindedir. Osmanl Dyunu Umum iyesinde bir itilfa varmak iin bizim arzumuz hakikaten samim idi. Ve bu gn de samimidir. Biz bu nevi borlar iin beynelmilel mutat olan son mikyaslara nisbetle hatt geni ve cmert hareket ettik. Ancak iinde bulunduumuz sknt, Osmanl Dyunu Umumiyesinin halini takatimizin fevkinde, mtezayit mahiyetini ise, istikbalimizi de tehdit etmek istidadnda gstermitir. Bu vaziyet bizi imknszla srklemektedir ki bunu grmemek hem memlekete zararl, hem bizzat hamillerin menfaatim muhildir. Biz bu vaziyeti Dyunu

_ 44 Umumiye Meclisine bildirmei drstlk vazifesi saydk ve Martn ilk yarsnda temasa gelmek ite bu suremle tekarrr etti. kinci mevzua geiyorum: mill parann kymeti zerinde Devlet mubayaatnm fazla messir olduu teden beri sylenmitir.. Bu mevzu zerinde azam takayyt gstereceimizi ve gsterdiimizi evvelki vesilelerle arzetmitim. Takiben Knunuevvel bidayetinden balyarak bu dikkat ve takip Devletin, husus ve umum btn devairi tarafndan azam derecede iltizam olunuyor. Mesel geen seneler bu gnlerde ve bundan evvelki ve sonraki gnlerde Devlet ihtiyacat iin piyasadan satn alman (Dviz)e mukabil bu sene hibir ey alnmamtr.. Paramzn kymeti ne Devlet mbayaatmn messir olmas keyfiyeti zerinde Hkmet azam derecede tekayyt gstermitir.. ubat bidayetinde almadmz Mart bidayetinde alacamz gibi talik mahiyetinde deildir. Bunu dn almadm iin yarn behemehal alacam, midinde bulunan (sipekltr)lerin sz dinlemez kulaklarna girer diye sylyorum. Biliyorsunuz ki byk iktisad, mill tedbirlere ilk gnden itibaren temas etmitik. Bunlarn banda mill tasarruf mevzular vard. Btn millet mevzuun nezaketini hissetmitir. Mill haytta yeni bir feyizli cereyan almtr.. Bundan sonra esasl bir tedbir olarak istihsali artracak ve memlekette iktisad inkiafa zemin ve imkn verecek bir proram vcuda getirmee alyoruz. Program hemen hazrlanm gibidir. Fakat biliyorsunuz ki byle iktisad programlar dahi bizzat daha evvel sarfiyat talep ede. Bu sarfiyat hereyden evvel kendi tasarrufumuz ve btemiz dahilinde temin edebilmek iin bu sene kacak btede btn imknlardan istifade ederek 10, 15 milyon liralk bir paray memleketin iktisad inkiafatna ayrca tahsis etmei kararlatrdk.. Mill paraya teallk eden esasl bir tedbir olarak bi de Devlet Bankasnn vcuda getirilmesini gryoruz.. Vardmz netice, mill ve mstakil bir Devlet Bankas tesisi, mill parann muhafazasnda ve memleket iktisadiyatnda faydal bir nazm rol oynyaca zeminindedir. Bunu ak sylemek u noktadan faydaldr ki Devlet Bankasn u veya bu ekilde yapacaz, mill bir ekilde olmasndan baka bir ekil dnyoruz gibi vahi mitleri, vahi hayalleri kimsede brakmamak iin istical ettim.. Gryorsunuz ki hassas ve dikkatli olarak mill parann halini ve istikbalini temin edecek kabili tasavvur btn tedabire tevessl etmiizdir. Mill parann kymetini muhafaza etmei hkmet esas bir vazife addetmektedir ve., bu uurda her vastaya mracaat etmek hayat bir ehemmiyeti haizdir.. Fenn olarak sabittir ki bu gn mill paray mteessir edecek avamil hemen yoktur.. Geen sene bu gnlerdeki ithalt bu seneden eksik deildir. Geen senenin son sekiz aylk ithalt bu seneden eksik deildir. Yani yeni tarife mnasebetiyle memlekete girmi olan byk istoklar ondan sonraki aylarn eksik istklariyle tamamen tevazn halindedir. statistiklerle sabittirki bu seneki ihracatmz geen seneki ihracatmzdan eksik deildir.. Bu halde tekrar mill para zerindeki tazyikin sebebini baka trl anlar mym ? Elbette bunun nameru olan sebepleri vardr. Bu sebeplerle mcadele etmek iin hkmet sizden selhiyet istiyor.. Mill pa ra zerinde en hassas ve messir olan amil, daima bilmeliyiz ve daima sylemeliyiz ki halkn itimaddr. En messir olan tedbir budur.. Halkn itimadn muhafaza etmek iin messir olan esasl tedbirlerden birisi de sui istimale kar mcadelede hkmetin ve selhiyettarlarn kat'iyen zaif olmadnn anlalmasidr. Byk Meclise verdiimiz kanun lyihas hkmeti sui istimalcilere kar mcadele etmek iin yeni ve kuvvetli selhiyetlerle tehiz ediyor.. Herkes bilecektir ki hkmetin ve memleketin mill paray muhafaza etmek iin tatbik etmiyecei ted-

 45-

bir yoktur. Mcrimi derhal Miiddei Umumiye teslim edip Cumhuriyet Hakiminin kararma rapt etmek mecburiyetindeyiz.. Mill paray korumak iin vereceiniz salhiyetler ciddiyetle, itina ile, isabetle, ve ok takdir ve temyiz ile yerinde kullanlacaktr.. Tekrar teyit etmek istiyorum ki mill parann kymetine fenn olarak iktisad olarak messir olacak btn avamilin fena tesirleri izale edilmitir, izale edilmektedir, paramzn hali ve atisi emindir. Kymeti artacak ve yksek kymeti muhafaza olunacaktr. Hi kimsenin paras, her hangi bir suretle tehlikeye maruz deildir.. SARAOLU KR BEY(MALYE VEKL) Hepiniz biliyorsunuz ki bir ka aydan beri memleket ecneb paras ihtiyac ve dviz sknts geirmektedir. Geirmekte olduumuz bu sknt zaman zaman bir buhran kokusu da neretmemi deildir. Sadece bir dviz buhran belki de tek bana ok byk ehemmiyetle mtalea edilecek mevzu deildir. Dviz buhranndan kabilecek olan dier neticeler vardr ki memleketin maliyesini, iktisadiyatn, ticaretini birer birer ve bir biri arkasndan bir buhrana srkleyebilir. Maliyeyi bozar, nki evvel a'nan maa ve cretler alanlar geindiremez bir hale getirir, saniyen masraf tertipleri gayri kfi gelir. ktisadiyat ve ticareti bozar. nki hi kimse uzun mddetli ilere cesaret edemez. Ve aldn ald zaman kaa ve sattn satt zaman kaa satmtr. ler olamaz. Onun iindir ki tesirat itibariyle dviz buhran ok ehemmiyetli bir buhrandr. Ve behemmehal bunun nne gemek iin icap eden tedbirler bir an evvel alnmak lzmdr. Bu kabl buhranlar balca iki amilin taht tesirinde tahadds eder. Bunun birisi, sadece iktisad amildir, yani bir memlekette tediye muvazenesinin o memleket aleyhine tedricen bozulmas tabiidir ki ecneb paras ihtiyacn bu a kapamak iin artrr ve bu art tedricen

mill para zerine tesiratn hissettirir.. Dier mil de spekltrlerin, speklsyon yapanlarn her nevi vastaya mracaat ederek ihdas ettikleri vaziyet ve haleti ruhiyedir.. Bizdeki dviz sknts en evel yle bir zamanda balad ki - bunda hibir vakit ikinci kk, yani speklasyon ve haleti ruhiyenin bozulmas ihtimalini hari grmemekle beraber ondan evvel tarifelerin artm olmas ve tacirlerimizin ihtiyatan ok fazla mal memlekete geirmi bulunmalar, bu buhrann daha ziyade iktisadi olduu kokusunu veriyordu. ktisad olan bir buhran daha ziyade iktisad tedbirlerle yenmek mmkn olacana gre ve kanaatimizin de daha ziyade bu noktada toplanm olmasndan nai iktisad tedbirleri derhal aldk. Esasen bizzat buhran kendisini hissettirmee balad gnlerde bu buhrana kar alnmas lzm gelen en byk tedbir zaten alnm bulunuyordu. Bu da gmrk tarifemizin, gmrk duvarlarmzn ecneb emteasnm memlekete daha az duhulne imkn brakacak dereceye ykselmi olmasyd.. Bizim sklet ve hacim zerinden aldmz resimlerin eyann kymetine nazaran yzdesi takriben yzde on bir nisbetinde idi. Yani Trkiyeye ithal edilen emteann kymeti zerinden sanki bir yzde on bir resim alr vaziyetinde bulunuyorduk. Bu resmi, tarife kanununu tertip ederken., gayemiz mal olmakta ve vergi esasna istinat etmekten daha ziyade iktisad esasa istinat ederek memleketimizde kabili himaye olan mevadd azam himayeye tevessl etmek olmutu. Bunun iindir ki vasati nisbetin yzde on. dokuz il yzde yirmi bir raddesine km olmasnn manas tamamen bakadr.. Bundan baka derhal tesiri grlebilecek olan mhim bir tedbir daha aldk. O gnden itibaren sarfedecei paralarn bilvasta veya bil vasta ecneb memlekete gidecek olan aksamn kamilen tevkif ettik.. Yani normal senelerde 15 milyon Trk liralk dvizle tatmin edilen ihtiyalar iki milyonla bertaraf edilmi oldu. Binaena-

46

leyh bu dahi icap ettirir ki iktisad bir buhran karsnda bulunsa idik gmrk duvarnn ve Heyeti Vekile kararnn tesirleriyle o buhrann oktan zayi olmas ve tabi hayata girmemiz iktiza ederdi.. Gmrk tarifesi arzettiim nisbette yani kymete nazaran %11 ve 12 den % 19-20 ye ibl edildii halde hazinenin gmrkten ald vaidat bir sene evvel ayni drt ay zarfnda alm olduu resme nazaran be buukmilyon lira kadar noksandr. cap ederdi ki gmr vuku bulan zamlarn tesirat dahi burada grlsn.. hracatmzda normal bir azalma mevcut deildir. Bilkis bundan bir sene evvel nasl ihra ediyorsak, bundan drt ay evvel nasl ihra ediyorsak elyevm ayni nisbette ihracatmz devam etmektedir.. Bundan maada Devlet hazinesi bu skntl geen aylarda bunlardan bir sene evvel gerek kendi tabi ihtiyacn tatmin etmek iin ve gerek istikbaldeki ihtiyalarna karlk hazrlamak iin mtemadiyen piyasadan dviz satn almtr.. Demek ki Devlet ekonomik vaziyete iki ekilde dahi mdahale etmi oluyor. Birisi geen sene aldklarn almamak suretiyle, ikincisi ise piyasaya mspet mdahalesiyle.. Devletin birok ihtiyalarnn istikametini tebdil etmek suretiyle harice olan ihtiyac bertaraf etmesine ramen, muamele vergisinden ve gmrklerden aldmz vergilerin yeknu umumisinin gsterdii sarahate ramen ve hazinenin geen seneki almna mukabil bu sene vermesine ramen buhrann devam etmekte srar etmesi vazhan gstermektedir ki bu buhran mnhasran iktisad messirlerin tevlit ettii bir buhran deildir. Ayni zamanda bu buhranda speklsyonun ve idar, adl, siyas sahalarda tam istikllini alm olan memlekete iktisad sahada bunu esirgemek istiyenlerin byk tesirleri vardr.. Muvazi tedbirler almak lzm gelmitir ki idar tedbirlerle dahi mdahale etmek zaman gelmitir..

Evvel: Borsa daima gayi tabi bir vaziyet arzediyor. Bir tazyik ve bu tazyikten sonra birka gn sknet sonra yeni bir tazyik yeni bir ricat yeni bir tazyik ve yeni bir ricat! te bu gstermektedir ki iktisad tedbirlerle iktifa ettiimiz mddete bizi tamamen (epoize) etmek ve sonra belki de mracaat edilecek idar tedbirlerin kuvvetini kesretmek dnceleri hakimdir.. Bilirsiniz bu millet byk harplerden her halde iktisaden ok yorgun ktktan sonra memleketini istihsal noktasndan bom bo buldu; ta Sakaryadan balyarak en zengin yerlerimize, deniz sahillerine varncaya kadar btn menbalarn kmilen tahrip edilmi olduunu grd, tacirlerin ve ticarethanelerin istok olarak bulundurduklar ithalt emteas kmilen yanm, mahvolmu ve tkenmi bir vaziyette idi. Btn bu vaziyetler iinde bu memleket harekete geti. almaa balad ve almasnn neticesini noksanlar telfi etmek suretinde gstermee balad. Belki ithalt emteasnn hibir istoku kalmyan bu memlekette bugn her tacir dkknnda, maazasnda kfi derecede istok biriktirdi. hracat emteamz da, ithalt emteamz gibi normal bir vaziyet ald. Bir ok branlarnda mtemadiyen yukarya doru kan bir hareket gstermee balad. Bu tabi devrelerde piyasadaki paramzn kymeti de gayet tabi bir ihtizaz gsteriyor, gayet kk farklar kaydediyordu. Yegne ayan dikkat fark mevsimler arasnda grlyordu. Denebilir ki Trk paras normal bir ekilde kk ihtizazlarla kymetini biraz kaybetmekle beraber her halde sukutlara, byk suutlara maruz olmyan olduka salam bir para idi. Bu devrede bizim paramz hibir memleket borsasnda kote etmek fikri kimsenin hatrna gelmedi. Yani paramz bir matd ki az ok kymeti vard, her yerde alnp satlmas lzm gelirdi. Hibir yerde alnp satlmad. Bir gn geldi daha tehlikeli havadisler iaa edildi ve bu ayialara bilhassa onlar inandlar. te o zaman paramzn birok borsalarda birok

__ 47 mterileri kt. Aikr ki bu parann muhtelif borsalarda bu skntl devirlerde kote edilmesi sadece hsn niyetle mebu bir hareket ve emel neticesi deildir. Veyahut sadece ihtiyatan domu bir netice deildir.. "Devlet her tarafta taahhdatn ifa etmiyecekmi, Devlet borlarn eda etmiyecekmi, moratoryom iln edecekmi, haric ve dahil tediyat teahhurata urayacakm" gibi ayialar devam edip durmaktadr. unu arzedeyim ki Devlet taahhdatn muntazaman ve gn gnne icra eylemitir. Elyevm de gn gnne ve muntazaman icra eylemektedir ve istikbalde de gn gnne ve muntazaman icra eyliyecektir.. Onun iin gerek memurlarn ve gerek cretle istihdam edilen kimselerin ve gerek bizimle al veri eden ve bize mal veren ve bizimle mukavele yaparak malzeme teslim eden messeselerin itimat etmesi lzm gelir ki bu tediye intizam bundan evvel nasl idiyse, bugn naslsa, yarn da yle olacaktr.. SLEYMAN SIRRI BEY (YOZGAT) Bir noktann tavzihini rica edeceim. Bu kanunu kranla karlyoruz, yalnz vatann z evld olduunu iddia eden, vatanperverlii ve hamiyeti hi bir kimseye vermiyen, fakat mill bankaya itimat etmiyen ve parasn ecneb bankalarda saklyanlar Hkmet bu kanunu tatbik srasnda nazar dikkate alacak mdr?.. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Aldmz kanun sadece bir selhiyet kanunudur, bunun hikmeti vcudu da hibir tedbiri lzumundan fazla ne bir saniye yaatmak istiyoruz, ne de lzumundan bir derece fazla almak isliyoruz. Onun iin bu tedbirlerin kffesini bir kanun erevesi iine almak mmkn deildir. Btn iler zerinde izahat vermek ve bu sebeple ok seyyal, ok mteharrik ve her gn mtehavvil vaziyetler karsnda - lzm gelen tedbirleri alabilmek ihtiyacndayz. Esasen Srr Beyefendi arkadamzn sorduklar suali bize verilecek selhiyet haricinde dnmek iin bir sebep yoktur. Ve byle binlerce sualler mevcuttur. Hkmet tetkikatta ve mutalealta bulunduktan sonra memlekete en muvafk kararlan alacaktr..

BELEDYE KANUNU LYHASI GRMELER 1930 Belediye Kanunu kamu ynetimini lke apnda yeniden dzenlerken, ekonomide de kentlerin arln artrmaya doru atlan bir adm olmaktadr. lkenin gelimesi, ky ve tarm ekonomisinden ticaret ve sanayi ekonomisine geebilmek olarak dnlmektedir. Bu gelimenin devletin denetimi ile daha abuk ve dzenli yaplacana izleyeceimiz konumalar genellikle bu izgiyi izlemektedir.
20.3.1930

KR KAYA BEY (DAHLYE VEKL) (MULA) ehirlerin duvarlar ykldktan, milliyet hisleri ve istiklal fikirleri Devlet snrlarna dayandktan sonra,... belediye ilerinin tanzim ve murakabesi srf mahalli olmak vasfn kaybetti. ... Devletin nfuz ve kudreti, milletin

btn mukadderatna hakim olacak mul iktisap edince milli hayat ve faaliyetin mhim sahalar olan belediyelerin bu kudretin murakabesi altna girmesi ve ehirlerin de Devletin vesayet ve muavenetinden istifade etmesi zaruri oldu. Bundan baka medeniyet ve terakki ehirlerin mah-

48

suldr. Bir milletin irfan, san'at ve ti- hassa Devletin belediye ilerinde murakacaret menba ehirlerdir. Devlet bahusus be hakk olmamasdr. ... Belediyelerin demokrasi vatandalarn medeniyet, te- idaesinden ve hesabndan bugn sizlere rakki, saadet ve refah kabiliyetlerine aza- hesap verecek mesul bir makam yoktur ... mi imkan hazrlamakla mkelleftir. Bu 93 kanunlarnda bte hakknda baz ahmkellefiyet demokrasinin zaruret ve va- km vardr. Fakat Hamit devrinde hibir zifesidir. ... Doksan n belediye kanun- vakit bte tatbik edi'mi deildir. Filhalar bsbtn baka esaslar dahilinde ya- kika 35 sene koskoca bir imparatorluu plmtr. Ahkm bu vazife ve zaruretlere btesiz idare ederek batran bir devirde cevap vermiyor. ... O kanun ehirler iin bte hakknda daha fazla bir itina aramak bir merhale idi. Trkler o merhaleyi ok- hakszlk olur. ... Belediye bteleri uan tan gemitir. ... Huzurunuzda bulunan bu ktlar zerinde kurun kalemi ile yazkanun lyihas(nn) istihdaf ettii gaye e- lrd. Ben zmir Belediye Reisi olduum hirlerimizin terakki ve slahna mani olan zaman 400 bin liralk bir bteyi bana peahkm kaldrma, bugnk ihtiya ve zih- rian bir kt zerinde kurun kalemle niyete gre belediyeleri birer ehir koloni tashih edilmi olarak getirdiler Kanuhaline koymak, hemehrilerin belediye i- nun maksat ve gayesi memlekette anarlerindeki karar, icra ve murakabe selhi- iyi bertaraf ederek, belediye ilerini munyetlerini artrmak, ihtiyalar tasnifle mec- tazam ve muayyen bir plan dahilinde ve buri vazife telkki edilenleri muayyen ve bir metot ierisinde Devletin yksek mumsbet bir programa balayan ameli ve rakabesi ve yksek nezareti altnda tanzim teknik bir tarzda icra ettirmek, bte ve etmektir. Lyihann hulsas, vasi selhesaba ait muameleleri sk bir tarzda ma- hiyet sk kontroldr... Bizim belediye kali kaidelere balamak, Devletin muraka- nununda istihdaf ettiimiz ehirleri Devbesini tesbit ederek belediye ilerini anar- let yapmak deil, ehirleri Devlet ehri iden kurtarmaktr... Bugn mer'i olan 93 yapmaktr. Her ehir Devletindir ve Devkanunlarnn kaldrlmasna saik olan se- letin onun zerinde murakabesi olacaktr.. beplerden biri ve belki en mhimi de bil-

T.C. LE AMERKA HKMET ARASINDA AKDEDLEN TCARET VE SEYRSEFAN MUKAVELENAMESNN TASDK HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (T.C. LE A.B.D. ARASINDAK TCARET VE DENZ TAIMACILII SZLEMESNN GRLMES)

Cumhuriyet ynetiminin 1929'da kendi gmrk tarifesine sahip olduktan sonra imzalad ilk ticaret anlamas bu oluyor. 1929'un Terinievvel (Ekim) aynda bu anlama imzaland zaman Trkiye ekonomisinde ar dviz talebi ile balayan sorunlar henz bymemitir. A.B.D.'den balayarak yaygnlaan dnya buhran da ufukta grnmemektedir. Ticaret anlamas normal koullarda yaplmaktadr. Normal koullar, d ticarette "en ok kayrlan lke olma" ilkesinin yrtlmesi demek oluyor. Devletler ikili ticaret balantlarnda kendi gmrk tarifelerini bir serbest pazarlk ortamnda indirip ykselterek anlamaya varmaktadrlar. Benzer anlamalarn baka devletlerle de

49

yapldn, fakat 1931 'den sonra dnya buhrannn Trkiye'yi de baka trl koruma politikalarna ve d ticaret modeline ynelttiini bundan sonra izleyeceiz. 12.4.1930 EMtN BEY (ESKEHR) Tiftik meselesinde "bize en ziyade mazhar msaade millet muamelesi yap" baka bir ey istemiyelim, denilmi. Fakat bizim baka mzakere edilecek meselelerimiz var. Tiftik bir ngiltere, bir de bizde mevcut. ittiimiz ve tetkik ettiimize gre.. Amerika tiftie 170 kuru gmrk resmi koymu. u halde en ziyade mazhar msaade millet muamelesi denilen umum istifadelerden memleketimiz hari kalyor. Bendenizce Hkmet bu noktada istical gstermitir.. 12-20 Vilyetin yegne ihracat eyas olan tiftik bu gn ihra edilmiyor. Nitekim geen sene dnlmeden yapld iin Yunan zmlerinden otuz kuru bizim zmlerden yetmi kuru resim alnmta bunun farkna bile valmam. Aradaki mhim farkn vcudunu arkadalar bu sene anlyorlar.. Malumya, siyaset baka, ilim baka, ticaret bakadr.. ngilterede byle bir muahede yaplrken bakkallara kadar soruyorlarm. Tabii biz onlar kadar ok ykselmi deiliz ve daha yeniyiz.. phesiz Amerika gibi zengin bir milletle ticaretimizin balamasn ve inkiaf etmesini isteriz. nk bu her iki taraf iin de hayrl bi itir. Fakat bir de dnelim ki: kendi menfaatimiz de ortadadr. En nihayet btn endiemiz, ithalat ve ihracatta muvazenedir. Biz mutlaka ihracat eyasiyle yaar insanlar deiliz hatta btn dnyada daha serbest ve daha ok syliyecek mevkideyiz.. Hulsa, onlar bir isterlerse Hkmetimiz on istemek mevkiindedir.. TEVFK RT BEY (HARCYE VEKL) Ticaret meseleleri en ehemmiyetle takip edilen ilerden biridir. Tarifemizi yeni yaptk. Heyetimiz fevkalde muvaffak olmaktadr. Her memleketle yaptmz yeni esaslar zerindeki ticaret muahedelerinin ok iyi olduuna kaniiz. Bu esaslardan biri de tarifemiz zerinde Meclis hakimiyetinin idamesidir ki bu Meclis zamannda ancak ve ilk defa olarak yaplabilmektedir ve tarifeye Meclis hkim olduu zaman maddeler zerinde baz Devletlerle hi tarifeye girmiyerek ve bazlariyle de dierlerinden daha dun vaziyete dmiyecek surette hukukumuzu temin ederek ticaret meselelerimizi halletmekteyiz. Amerika ile -ticar mnasebetimize gelince, tpk arkadamzn dedii gibi muvazenelidir ve pek byk adettedir. hracatmz 25 milyon iaddesindedir ve inkiaf etmektedir.. BESM ATALAY BEY (AKSARAY) Biz devletlere ne satyoruz. Onlardan ne alyoruz. Bulgarlar nasl yapmlar evvel onu arzedeyim. Ziaat makinesi lzm olmu, iln etmiler, biz u kadar orak ala caz, makine alacaz bizden kim ttn alr da bu makineleri verir, demiler. ekoslovakya Hkmeti km ben veririm, demi; makineleri vermi, ttnleri alm, biz tetkikat iin 50 adam gndeririz, ziraat makinesi smarlarz Erzincanda bu makinalar ryor.. Efendi; ben senden makina alacam, alr msn pamuumu, ttnm, fndm, zmm ? te bunlar sormuyoruz.. Efendi senden on kuruluk mal alacam, buna mukabil hi olmazsa benden dokuz kuruluk bir ey alacakmsn? demelidir.. Bu en iptida en basit bir haktr. Bunu yapmazsak mstahsillerimizin hakkn tanmam oluruz.. Amerika'ya hal giremez bir hale gelmitir. Amerika bize maln satarken hangi eraite tabi olursa biz de hi

50

olmazsa bu erait dairesinde i yapalm Geen gn gazetelerde okudum. Amerika birden bire dantelelere yzde yz elli zam yapyor. Btn imali Fransa ve Belika fabrikalar feryad koparyor. Amerika ki refahn en yksek haddine varm bir memlekettir. El sanat ile geinen halk korumak iin danteleye yzde yz elli zam koyuyor. Biz bu yaplan ticaret muahedelerini ayr, ayr grmeliyiz Ne oluyor, kimle ne yaplyor, nasl oluyor. Grmeliyiz. ZEK BEY (DYARBEKR) Amerika ile yaplan ticaret muahedesi drt maddeyi ihtiva etmektedir. Birinci maddesi; tarafeynin, die taraf eyasna yapaca muamele, dier memleketler eyasna yapaca muamele, dier memleketler eyasna yaplan muamelenin ayni olacaktr. Yani Amerika gmrklerinde bizim eyann tabi olaca muamele dier memleketlerin mmasil eyasnn grecei muamelenin aynidir. Amerika eyasnn Trk gmrklerinde grecei muamele de, dier memleketlerin mmasil eyasnn grd muamelenin ayni olacaktr. Eer onlar zerinde tenzilt yaplm ise mmasil Amerika eyasna da yaplacaktr. Amerika malmuz liniz dnyann en himayeci memleketidir. Gmrk .tarifelerini, himaye esas zerine yksek tanzim etmi bir memlekettir, Amerikann imdi tatbik ettii tarife 922 senesinde mevkii mer'iyete konan tarifedir. Himaye esas zerine mstenit gayet ar rsumu ihtiva etmektedir.. Emin Beyefendinin buyurduklar gibi bizim tiftiklerimiz zerinden, bizim para ile okka banda yz elli kuruu mtecaviz gmrk resmi alr. Fakat bu arlk 922 senesindenberi devam etmektedir. Yeni bir ey deildir. Bu arla ramen Amerikaya tiftik ihracatmz devam etmitir.. Tiftik iin byle olduu gibi dier kimi tiftikleri ayni resme tabidir. Kei kllar da ayni resme tabidir. Yn takriben ayni resme tabidir. Kezalik incir ve

zmlerimiz Amerikada ar rsuma tabidir. Amerika rsum tarifesi ok ardr, bahusus mahslt ziraiye ve hayvaniye hakknda. Amerikallardan bizi alkadar eden eya hakknda rsum tarifeleri zerinden tenzilt istihsal etmediimiz gibi Amerikallar da kendilerini alkadar eden eyadan tenzilt istihsal etmemilerdir Amerikallar bunu bize vermemiler de acaba dier Devletlere vermiler mi? Hayr hi bir Devlete vermemilerdir. Amerika ile ticaretimiz., inkiaf halindedir. Ticareti hariciye plnmz pasif deildir. Binaenaleyh byle (25) milyonluk ihracat ticaretimizi riske (tehlike) ettirecek sebep yoktur.. Trkiyeyi en ok alkadar eden cihet kendisinin siyaseti iktisadiyesinde ve ticaret muahedesi sisteminde Trk mahsultnn baka memleketlerde dier mmasil mahsult nnde daha ar muameleye tabi olmamasdr. Maalesef bunlar mevcuttur. Amerikada deil baka memleketlerde mevcuttur ve bunlarn ortadan kaldrlmasna allmaktadr. zmlerimiz iin Avrupann birok memleketlerinde Korent zmlerine nazaran ok ar resim vazedilmitir ve bu resimlerin kaldrlmas iin allmaktadr.. Avrupa Devletleri (927) senesinde bizim de mrahhaslarmzn itirakiyle beynelmilel bir mukavele yapmlar idi. Bunda ithalt ve ihracat memnualarnn lvedileceim kabul ediyorlard. Bu muahedeyi yine Hkmet Trkiyenin siyaseti iklisadiyesi hesabna muvafk grmedii iin Meclisi linin tasdikine arzetmedi. ktisat Encmeninin dermeyan ettii mtelea zerine Hkmet muahedeyi geri ald. Binaenaleyh Trkiye bu memnuat ve takyidatn ilgas hakkndaki mukaveleye itirak etmi deildir. Yani hariten memlekete dahil olacak eyann mmasili memlekette bulunduuna gre bu mmasil eyamn himayesi icabna ve ihtiyaca gre bunlarn ithalini dorudan doruya menetmei veya bir muayyen tertip dahilinde takyit etmei nazar itibara alm-

51

tr. Bu gn hariten ithali memnu eya yoktur.. Yalnz mmkndrki memleket dahilindeki eyann revacn ve dahilde istihlkini temin etmek iin hariten mmasil eya ithaline msaade etmemek ve lks addolunan israf ve sefahete mevzu olan eyann memleket dahiline girmesini tahdit etmek, menetmek gibi bir kanun karmak vaziyetinde bulunsun, byle bir ihtimal nnde Devletin elini ayan balyacak olan bir beynelmilel mukaveleye itirak etmei Hkmet kabul etmemitir. Fakat buna ramen yani bu beynelmilel muahedeye itirak etmemekliimize ramen aktedilmi olan iki tarafl ticaret muahedelerinde Lozandan beri tarafeynin yekdierlerine kar memnuat tatbik etmiyecei, ithalatn tazyik etmiyecei taahhtleri alnmtr. te bu muahedeler son zamanlarda fesh edilerek yenileri ikame olunarak memnuat hususundaki serbestimizi iktisap etmee altk ve dier memleketlerle olduu gibi Amerika ile de ikinci madde de bunu tespit ettik. Yani, her iki taraf ithalat ve ihracat zerine memnuat vazedebilir. u kadar ki yalnz bir memleketin eyasn vize ederek yalnz onu mutazarrr etmek maksadile deil herhangi bir eyann ithali menedildii zaman o eya herhangi memleketten gelirse gelsin memnuiyeti mahfuz kalmak artiyle, binaenaleyh bu esas da., tespit edilmitir. Bu suretle Hkmet siyaseti iktisadiyesinin atiyen gsterecei icabata. nazaran serbest hareket etmek vaziyetini temin etmi oluyor.. nc madde seyrisefain hakkndadr.. yani Amerika sefainine bizde ve bizim sefainimize Amerikada mill muamelenin yaplaca hakkndadr. Mill muameleden kabotaj kanunu mucibince istisna edilen hizmetler kmilen istisna edilmitir. Kabotaj niill bayraa tahsis edilmitir. Kezalik mill bayrak tayan gemilere muavenet etmek imkn temin olunmutur..

Bizim gemilerimiz maalesef henz oraya gitmiyor. Fakat bizim Amerika gemilerine yaptmz muamele, btn devletlere yaptmz muamelenin ayndr.. O husustaki serbest i i tanmmz mahfuzdur.. te muahede bu maddeden ibarettir. Filhakika bu madde o kadar vasidir ki dier muahedatn 15, 20 maddesinde dahil olan makasit bu maddede dahildir ve maksadmza azam derecede muvafktr. Memleketin siyaseti iktisadiyesine ve ihtiyacna muvafk olduu kanaatindeyiz. sene mddetle aktolunmutur.. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Amerika Hkmetiyle aktetmi olduumuz bu ticaret muahede namesi esasen ticaret muahedeleri noktai nazarndan ayn prensibi takip etmi iki Hkmetin noktai nazarlarn ifade etmi olmak itibariyle ayr bir kymeti haizdir. Biliyorsunuz ki Amerika Hkmeti; ticaret muahedelerinde u sistemi takip ediyor. Her memleket, kendi mevzuat dahiliyesi cmlesinden olan tarifeleri istedii gibi; istedii zaman ve istedii ekilde yapmak hakkn haizdir.. Ve btn Devletlerle aktetmi olduu muahedenamelerde sadece (en ziyade mazhar msaade millet muamelesi) dsturuna riayet etmekle iktifa eder. Bizim geen sene ticaret tarife kanunumuzu konutuumuz esnada ifade ettiimiz noktai nazarda bir teekkl ve taazzuv devresi geirmekte olduumuzdur. Bu geirdiimiz teekkller ve taazzuvlar esnasnda menfaatin icap ettii baz tadilat, belki her sene yapmak zaruretini duyabiliriz. mkn varsa muahedelerimiz o ekilde muahede olsun ki bizi iki sene, sene, be sene, sekiz sene gibi mddetlerle balam bulunmasn, onun iin bu gne kadar yaptmz ticaret muahedeleri burada grdmz vehile "en ziyade mazhar msaadei Devlet ve millet muamelesi yaplacaktr" kaydn ihtiva eder ve yahut dier baz Devletlerin takip ettikleri sistemler meyannda bulunan "Konsolidasiyon" sistemine girmesi lzmgeldi-

52

i zamanlar yine Byk Millet Meclisinin metlerinden birey istemiyor. Yalnz herhukuk ve selhi^etini zerre kadar rencide hangi bir Devlete yaplan bir muamelenin etmiyecek ve yeni bir sistem telakki edi- aynen kendisine tatbikatn ve kendisi de lebilecek usul tatbik ediyoruz. Onda di- bununla baldr. stedii zaman tarifesini yoruz ki, mesel sizin filan cins emteanz- istedii kadar tenzil eder. Bizim de girdidan u kadar tenzilat yapacaksnz diyo- imiz yolun ayni yol olmas itibariyle, ayni ruz. Biz de bilmukabele tarife kanunumu- prensibi ihtiva etmesi itibariyle memleketin z a koymu olduumuz rakkamdan % 10 u veya bu sanayiini inkiaf ettirmek noktenzilat yapacaz diyoruz. Amma bu rak- tai nazarndan icap eden tadilt istediikam, 2 misli, 3 misli, 10 misli tezyit dai- miz zaman yapabileceimiz hakkn bize ma elimizdedir. Bilmukabele zaruret his- tanyan bir muahede olmak itibariyle Hesettiimiz zaman bu rakkamlar tenzil et- yeti Celilenin bir sene evvel kabul buyurmek yine bizim elimizdedir. Muahedenin duu prensiplere ve kanunlara ok uygun mddeti bitinciye kadar tarife kanununun bir ticaret muahedesidir. Manas da iki maddelerinden hi birine temas edemeyiz kelime ile hulsa edilebilecek kadar derli gibi bir vaziyeti memleketimiz namna hi topludur. Tarafeyn yekdierine en ziyade bir zaman kabul etmedik. Onun iin bu mazhar msaade millet muamelesi yapgne kadar yap'lm olan ticaret muahe- yor. Bundan sadece tabi istisnalar mevdelerinin kffesi aa yukar bu Amerika cuttur. Bizim eski Osmanl mparatorlusisteminin bir dier ifadesi manasndadr. undan ayrlm olan paralara yapacaTarife kanunumuzu yaptmz zaman ilk mz husus bir muameleyi Amerika Hkdefa serbest vaziyette ve kaytlardan ai meti kendisi iin istemiyecektir. Bilmukabir kanun yapmay dndmz iin bele biz de onun gsterecei bir iki para bir tek endie ile hareket ettik. zerinde yapaca husus bir muameleyi en ziyade mazhar msaade millet muaO da: yapacamz tarife kanununun melesine istinaden hak olarak istemiyecememleketimizin iktisadiyatn mmkn oliz. Yani biz komularn baz aksam zeduu kada erken ve yerinde inkiaf ettirinde yapacamz husus bir vaziyeti Amerebilecek bir kanun olmas arzu&u idi. Bu rikaya vermee mecbur olmadmz gibi kanunu yaparken bittabi birok Devletlero da ayni vaziyette bize ayni eyi vemek le vuku bulan ithalt ve ihracatmzn bamecburiyetinde deildir. Bunun haricinde z maddeleri zerinde ar; baz maddelememnuiyetler vardr.. ri zerinde hafif resimler koymak zaruetini hissettik. Bunlar korken Amerika sisnc manas da kabotaj hakknda temi gibi bi sistemin mevcut oluu hi kanunumuzun Mill Bayraa hasrettii hizphe yok bizim bu kanunu yapmak hu- metlerden maada her yerde msavi bir susundaki emel ve arzularmz takviye muamele yapacaz. Ayni ekli miistakbeeden bir kuvvet olarak telkki ettik. n- len Amerika Hkmeti de bize vadetmik Amerika Hkmeti btn dnya Hk- tir.. TTN DARE MUVAKKATES HAKKINDAK KANUNA MZEYYEL KANUN LYHASI GRMELER (GEC TTN DARES YASASINA EK YASANIN GRLMES)

Ttn 19207/ ve 1930'/ yllarda nemli bir dsatm rndr. Ayrca, bir milyon dolaynda kk reticinin gelir kaynan oluturan bir alanda tccarla devletin kar karya geldii bir retim daldr. Ttn zerinde devlet tekeli kurmak, ciddi bir gelir

53

kayna ve ekonomik kontrol olana salamas bakmndan devletin tercihidir. Ticaret ve zel sanayi evreleri ise bundan honut deildir. Tekelin (inhisar) sz konusu olduu her alanda, iki tarafn biribirine kar olan tezlerini burada ve bundan sonra eitli belgelerde izleyebiliyoruz. Aadaki grmeler ve yine bu ciltte yer alan tekel yasa tasars, ttn zerinde devlet denetim'nin kesinlemesi yolunda atlan bir adm belgelemektedir. 12.4.1930 HSEYN BEY (STANBUL) Ttn hepimizin bildiimiz vehile memleketimizin en mhim ihracatndan biri ve balcasdr. Bugn memleketimize hariten giren parann te birine yakn, bir miktar, hatta bazan bundan fazlas ttn sebebiyle memleketimize girmektedir. Bu itibarla ttn meselesi Devletin varidat itibariyle sistem noktai nazarndan ok iyi tetkik edilmek icp eder. Geri imdiye kadar ttn meselesi, bandrol mu, inhisar m? diye lyk olduu ehemmiyetle mnakaa edilmitir ve., bandroln inhisaa. mreccah olduu neticesine varlmtr. u itibarla bugn memleketin iktisad noktai nazarndan en mhim bir meselesini halletmek vaziyeindeyiz.. Memlekette milyondan fazla halk bunun zerinde almaktadr. Dorusunu sylemek lzmgelirse memleketimizde aa yukar mreffeh bir halde yayanlam ksm zamini ttnle megul olanlar tekil etmektedir. Dnyada, birok memleketlerde ttn usulleri muhtelif ekillerde tatbik edilmektedir.. Mesel; Msr, Amerika, ngiltere gmrk sistemiyle idare edilmektedir. Oralarda ttn zerinden maktu bir ey alnmakta ve fabrikalardan ktktan sonra serbest satlmaktadr. Baz yerlerde mesel; Almanya, svire ve Hollandada inhisar usul vardr. Sonra Bulgaristan, Yunanistan ve daha baz memleketlerde bandrol usul tatbik edilmektedir. Bandrol usul; ttn kesildikten sonra zerine konulan bir etiketten ibarettir. Her sistem de binnetice Devlete varidat temin iin mevzu esaslardandr.. Bizde gmrk sistemini tatbika imkn yoktur. nk mem'eket:miz de ok geni mstahsil bir memlekettir. Bunun iin inhisar veya bandrol sistemlerinden biri dnlmek lzmdr.. Dikkat edilirse grlr ki; hibir mstahsil memleket, bilhassa en. mhim emtaad olan bir ey zerinde inhisar sistemini kabul etmemitir. Mesel: Fransa arap memleketidi.. arap istihsalinde ok byk mevkii vardr.. Hkmet birok eyler hakknda inhisar sistemini tatbk ettii halde arap gibi en mhim emtaas zerinde inhisar tatbik edememitir. nk en kuvvetli bir istihsaldir. Bu itibarla biz de ayni vaziyetteyiz. Varidat meselesine gelince: istihsal noktai nazarndan bandrolla inhisarn mukayesesini yapmak lzmdr.. Bunun iin misal olarak Amerika, Yunanistan ve Bulgaristan gsterebiliriz. Birisi kemiyet itibariyle, ikisi de keyfiyet itibariyle tannm ttnc memleketlerdir. Amerika Hkmetinin hibir gn hatrndan ttn zerine inhisar vazetmek lzumu gememitir. nk ttn, en mhim bir istihsal emtaasdr. Bilhassa mal noktai nazarndan tetkik edilince: her ikisi de vergidir.. Bandrol sistemi, de inhisar sistemi de; burada hibir dierinden farkl deildir. Devlet bundan bir varidat almak ister, mstehlikler Devlete bir vergi verecekler. Bu vergiyi bandrol sistemi ile de, inhisar sistemi ile de almak mmkndr. kisi de tamamen bir vergidir.. En son 24 milyon liradr.. 24 milyon lira deil, bu 40 hatta 50 milyon da verebilir. Bugn bandrol vazedilirse bundan 30-40 milyon almak

54 mmkndr. Acaba ttn varidatnn hali hazrdan tezaydntin sebebi nedir?.. Bunun sebebi, inhisar ile idaresinde deildir, sigara kdnn inhisar altna alnmas dolaysiyle sarfiyat miktarnn artmas, ikincisi de sigara fiatlarna zammedilmesi, bu tezaydn balca amilidir.. Her yirmi sigaraya bir kuru zam be milyon lira eder.. 16 kuruluk bir Yenice bugn yirmi kurutur.. nhisarn reddile bandroln kabuln rica edeim. EMN BEY (ESKEHR) Bendeniz ttn meselesinde inhisarcym.. nhisar bir elden idare edilir; inhisar idaresi sermaye sahibidir; inhisar henz muhtac muavenet ve slh olan ttnlerimiz iin indelhacce zrraa yadm edebilir. Bandrola gelince: Bandrolcu olamyacamz bir noktai nazardan deil, bir ka noktai nazardan tetkik ediyorum, muvafk grmiyorum, tamamiyle arzu ettiimiz mil l ekilde sermaye konamyacaktr, sureta mill olacaktr. A\ltndan baka sermayeler arzu ettiimiz menfaatin ksm a zamm gtrecektir. Bu gn zrra, piyasada bir kriz olduu vakit, karp ttn inhisar idaresine piyasadan mal alacaksnz diyor, Hkmet ayni zamanda ticar mdahalelerle hariten mbayeatta bulunaca vakit mukabil ttn gsterebilecektir. Yani birok noktai nazardan memleketin menafii umumiyesi bunu icap ettirir. Bir elden idare edilir. Zrraa yardm edilebilir. Hkmet mubayaat iin elinde bir istok bulundurabilir. Zira elinde vastas vardr.. nhisarn bil mddet kabulnn muvafk olduu kanaatndaym. AAOLU AHMET BEY (KARS) Ttnle onu imekten baka hi bir alka ve mnasebetim yoktur. Ttn mtehasss deilim. Yalnz iki ey biliyorum,.. Birisi; ttn meselesi, birok senelerdenberi devam edip gitmektedir.. Ben inhisar taraftarym. Yani ttnn Hkmetin elinde kalmas taraftarym.. kincisi... Bendeniz geen sene Avusturyada bulundum. im yoktu, refikam tedavi iin oraya gtrmtm. Bir az Avusturyann iktisad vaziyeti ile alkadar oldum. Orada ttn inhisar vardr. Cemiyeti Akvamn ok mdekkikane yaplm bir raporu elime geti.. Avusturyann ahalisi be alt milyon yani bizim ahaliden ik ; buuk kere az olduu, Avusturyann mesahas bizim mesahamzdan takriben alt kere daha az olduu ve Avusturya'da bir tek metre murabba yere ttn zeredilmedii halde, ttn inhisarndan on milyon ngiliz liras yani bizim bu gnk paramzla yz milyon lira temin etmektedir.. Avusturya'da masarif ktktan sonra bizim paramzla altm milyon, ngiliz liras ile alt milyon lira Hkmete safi varidat kalyor ve o krk milyon masrafn da ksm zamini hariten ttn almaa sevkediyor ve ttnlerini bizden ve dier yerlerden alyor. Halbuki burada ttn biz ekiyoruz, biz biiyoruz, biz yapyoruz, biz satyoruz nihayetnnihaye ne kazanyoruz, 24 milyon; Avusturya ttn ekmiyor, bimiyor altm milyon lira kazanyor.. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Ttn nhisar daresi Tekiltna hayat veren kanunlardaki muvakkat tabirinin (bu inhisar 1930 senesine kadar devam edecei iin) kalkmasn Hkmet sizlerden istemi bulunuyor.. Efkr umumiyede hasl olmu bir kanaat vardr ki bunu tam hakik noktasna hatta bu gn dahi getirmi olduumuza kani deilim. Bandrol sisteminin serbesti sistemi, inhisar sisteminin kuyudat sistemi olduu naslsa, bu kelimelerin iinden kan mana bu imi gibi, bu iin iine girmi bulunuyor.. Devletin resim almas meselesidir.. Bir memlekette bir metaa eer onun ziraatndan san'at haline inklp edinceye, istihlk edinceye kadar btn safhalar yaplabilirse ve bunun her safhasnda sui istimaller imkn derpi edilebiliyorsa ister inhisar sistemiyle ister bandrol sistemiyle resim alalm. Bu safahatn hepsini takip el-

55

mek ve sui istimallere beher an meydan vermemek mecburiyetindeyiz. O halde ziraatte kuyudat vardr. Ticarette kuyudat vardr. Fabrikasyonda kuyudat vardr. Fabrikasyonda kuyudat vardr. Hatta is tihlk annda dahi gayri meru istihlk edilmi metan mevcudiyeti grlyorsa orada dahi kuyudat mevcuttur. Bu kuyudat mutlaka inhisarda b ; r az daha ar bandrolda bir az daha hafif deildir.. Onun iindir ki inhisar kanununun kuyudat iddia edebiliriz ki ziraati bandrol memleketlerinde yaplan kanunlarn kuyudatndan daha hafiftir.. Herhangi bir sistemi alabiliriz. Ve bu sistemlerden herbirine istediimiz gibi hafif veya ar kuyudat koyabiliriz. Bandrol kabul edersek kuyudat daha ar olabilir. nhisar yaparsak kuyudat daha hafif yapabiliriz. Kuyu datn daha hafif veya daha ar olmas bi zi, bu sistemlerden birini tercihan kabul etmee gtrmez.. Resim; resim olduuna, vergi olduuna ve Devletten baka bir messesenin velev dolaysiyle olsun, bir vergi almak hakk bulunmadna gre inhisar usuliyle vergi almak kavaidi umumiyeye daha muvafktr. Ve kontrol kuyudat mutlaka inhisar suretiyle idare olunan yerlerde hi olmazsa bir safhada bsbtn yoktur. Eer biz imalt serbest brakp Hseyin Beyin sadece etiket yaptrmaktan ibarettir, dedii bandrol sistemine avdet edecek olursak her fabrikann etrafm birok kontrol memurlariyle dairen madar evirmemiz lzmdr. Buraya bizim malmatmz haricinde ttn girmesin ve buradan kacak ttnler bizim malmatmz haricinde kmasn. Eer fevkalde serbest bir muamele yapacak olursak bandrolda varacamz gaye u olacaktr. Herkes istedii yede fabrika aabilir demektir. Tasavvur buyurunuz ki memleketin her noktasnda, irili ufakl yzlerce fabrikalar almtr. Bu fabrikalarn; hergn kaak ttn almak, onu kaak olarak imal etmek phe ve thmeti altnda bulunmamala iin dairenmadar ihata edilmi olmalar lzm-

dr. eri girenler ve ierden kanlarn hepsi ayr ayr byk bir memurin kitlesi tarafndan murakabe ve takip edilmelidir. Ben zannediyorum ki bu kadar byk bu kadar geni ve bu kadar ihatal bir murakabe makinesini muntazaman kurup iletebilecek kadar kendimize kusursuz bir itimadmz vardr, diyemeyiz.. Dier istihlk vergileri iin koyduumuz pul sisteminin ki bir nevi bandroldr. Memlekette takibat yznden tevlit ettii mklat nazar dikkatimizi celbettii iin yava yava onlar baka ekle ifra etmek mecburiyetini duyduk. Maliye Vekili olarak bu gn yirmi be milyonla otuz milyon arasnda haslat safiye temin eden bir messese karsnda haslat safiye temin eden bir messese karsnda btn garanti ile sana elli milyon vereceiz deseler phe yok ki ben oraya temayl ederim. ki vaziyet vardr ancak birisi faraz dieri msbettir. Ve yle msbettir ki bandrol mu, inhisar m mzakereleri cereyan ettii zaman inhisar yolu ile varm olduumuz rakkamlar, bandrol sistemini bize tavsiye eden adamlar adeta bir hlya gibi ifade ediyorlar. Bandrola gee seniz 20 milyon, 25, 30 milyon alrsnz diyorlard. Biz bandrola gemeden dahi iki senelik az bir zaman zarfnda inhisar yolundan buraya vasl olmu oluyoruz.. Bu yolda mtemadiyen mesafe katedeceiz.. Bizim de Avusturya ttn inhisar idaresine benziyen bir idaremiz vard. Bir tek ivisini yapmayz bir tek aacn kesmeyiz, bir tek kutusunu imal etmeyiz. Kibrit inhisarmz vardr. (2) liraya alrz da (125) liraya satarz. Masrafmz ve sairemiz yzde onu da bulmaz. Deil byle yzde (40)' bulsun. Yzde onu da bulmaz Bu vaziyet Devletin klfetini artrmak itibariyle haslat safiye ile gayri safiye arasnda baka memleketlere nazaran daha byk bir mesafe yapan, arj brakan bir vaziyettir.. Binaenaleyh ( %10) masraf etmeksizin (%90)' haslat safiye olarak btemize (2) milyon ksr lira koyuyoruz. Eer memleketimizde ttn zeriyat bulunmya idi bu kadar

56

byk tekilta lzum kalmazd. Ziraat ve ticareti bizde olmasa idi, mesele, sadece hariten aldmz t f nleri fabrikalarmzda imal ederek sigara eklinde vermekten ibaret olsa idi masrafmz hi phe yok bu gn yapmakta olduumuz masraftan ok az olacakt.. Ceman yekn ttn inhisar idaresinden bir senede alm olduumuz varidatn yzde krk yedisi masraf diye karmza kmaktadr. Yzde krk yedi rakam ifade edildii zaman bu hakikaten byk bir rakamdr. Ancak., grlyor ki, u kadar mbeyea bu kadar bey ye cretidir ve sanra u kadar da sigorta ve amortismandr.. Ben de ilk Maliye Vekili olduum gnden beri acaba bu Devlet messeselerinin daha iyi idare edilmesi, Meclisin daha yakndan mrakabesi altna girmesi imkn var mdr? Memurlarnn adedini dier Devlet messesatmdaki memurun adedi gibi ve maaatmn derecesini de yine onlarn maaat gibi yaparak btn inhisar idarelerini bir tek kanunun erevesi altnda sevk ve idare etmek imkn var mdr, yok mudur diyerek dndm ve arelerini aratrdm.. Baka baka mevzularda ve manzaralarda olan bu inhisar idarelerini bir tek kanun altna alarak ve daha ziyade Meclisin mrakabesi altna vererek ayn zamanda da ilerin srat ve shuletle yrmesine mani olmayc tedbirleri de alarak yeni bir manzume tekil etmek imkn olup olmadn aratrdk, vardmz kanaatin neticesini bir ka maddelik kanun lyihasnda tespit ettik. Geen senedenberi tet-

kik edilen bu kanun lyihasnn son fetkikat da Bte Encmeninda ikmal edilmitir. Bu kanun inhisar idarelerini daha ziyade Millet Meclisinin mrakabesi altna koyan bir kanundur. Bunun da Heyeti Celilenizde mnakaa ve mzakeresi gn ve hafta meselesidir. Mmkn olduu kadar btn dairelerin tevhidini istihdaf etmektedir.. Biz btn inhisarndan aldmz varidatn byk bir ksmn sadece bir vilyetimizden, stanbul'dan alyoruz. Ondan sonra onu az farkla takip eden zmir gelir, Ondan sonra da Ankara ve havalisi geliyor. Bunlar ihra edilecek olursa, Trkiye'nin dier aksam hatta nfus itibariyle de bunlardan geri kalmyan yerlerden bu gn almakta olduumuz varidat, rakkamlandrlmyacak kadar kktr. Bundan evvel daha kkt. Eer siz zrradan ttn almak mecburiyetini kabul ediyorsanz., bu, btn Trkiye'nin her tarafmda bir mubayaa tekilt yapmak ve her tarafta faaliyete gemek demektir. Eer 15 milyonu bir adamdan almak mmkn olsa bir memur da kfi gelirdi. Buna sigara kd da inzimam etmi ve istihlk oalmtr. ark Anadoluda bile ilk defa olarak, miktar itibarile evvelki senelerin iki veya misli sigara sarfiyatna balanmtr. Fabrikalarmzn adedi, kuvveti, kudreti eskisinin lakal be misline kmak mecburiyetindedir. nk vaki olan talepler baka trl tatmin edilemez..

YOL MKELLEFLERNDEN ALINACAK MAARF VERGS HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (ALIARAK YA DA PARA LE YOL YKMLL DEYENLERDEN BUNUN YANISIRA ETM VERGS DE ALINMASI KONUSUNDA GRMELER)

MLL

Vergi ve ykmllk, Cumhuriyetin kurulu yllarnda kamu hizmetlerini yrtmek zere srdrlen iki yol olarak grlyor. \923'den 1939'a uzanan dnem iinde vergi-

57

ferin konulmas, kaldrlmas ve yeniden dzenlenmesine sk sk rastlanmaktadr. Bunlarn bir blm milli eitim gibi zorunlu kamu hizmetlerinin yrtlmesini amalamaktadr. Aadaki rnekte, milli eitim (maarif) deki kaynak yetersizliinin baka bir alanda uygulanmakta olan bir ykmlln (yol mkellefiyetinin) kapsamm geniletici bir etki yaratm olduu izlenmektedir. 3.5.1930 CEMAL HSN BEY (MAARF VEKL) (GMHANE) Ak milyon kadardr. Bu kanun esasen iki seneden beri meridir. Bu sene yine aa yukan ayni ekilde temdidini rica ediyorum. Birok ilk mektepler vardr ki bu kanun kmazsa maalesef kapanmak mecburiyetinde kalacaklardr. Vergi de esasen yeni bir vergi deildir. ki neneden beri alnmakta olan bir vergidir. Bu vergiyi geen sene elli iki vilyet tatbik etmiti. Bu sene de dier baz vilyetlerin tatbik etmee mecbur kalacan tahmin ediyoruz. Gelen idarei hususiye btelerinin bir ouda kendilerine verilen varidatla masraflarnn ancak dokuz ayln karlamaktadr.. Bu iki sene zarfnda memleketin iktisad vaziyetinin genilemesi ve matrahlardan da daha ziyade varidat temini ihtimali vardr. Ayni zamanda bu iki sene zarfnda., ayrca bir matrah bulmaa da allacaktr.. ka mektep inasnda; maarif ilerinde de gsterilecek yerde alacaklardr. Yol kanununun geen sene kabul buyrulan ekli malmu lileridir: Beden mkellefiyet; mal mkellefiyet; bedenen alacakla on gn alacaklar; para verecekler de on lira vereceklerdir. Gzel fakat bu i vilyetlerin yolunu yapmaa ve sonra emniyeti Devlete taallk eden umum yollara, iktisad ilere taallk eden umum yollara sarf edilecektir ve bu varidatn bir ksm da Devlet eliyle, Nafa Vekleti eliyle sarfedilecektir. Dier bir ksm da emniyeti Devlete taallk etmiyen ve srf vilyetlere ait olan vilyet ve kaza yollarna sarfedilecektir. Bir vilyetin 10-15 saat uzandan gelecek olan bir adam gelmek iin bir iki gn, gitmek iin de bi iki gn sarfedecektir. Sonra da on gn mkellefiyetini ifa edecektir. merkezine 15 saat mesafedeki bir mkellef 15 gn ekmeini srtlaypta gelmek suretiyle orada alp vazifesini yaptktan sonra gidecektir. Binaenaleyh artk buna daha fazla bir yk tahmil ve tevdiine imkn yoktur. imdi maarif iin de ikinci bir gn ilvesi mevzubahs edildi. Ve bu yevmiyeyi ilve ederek 10 gn yerine 13 gn almak tarz daha kolay. Halbuki; bu yle deil, yol iin gelecek, mektep yaplmak lzm geldii zaman tekrar gelecek ki, ikinci bir klfettir.

ETHEM BEY (SAMSUN) Memlekette ilk tahsilin masraflar halka tevzi edilmek suretiyle istihsal edilmek esas kabul edildikten sonra bu masraflarn temini hususu dnld. En son teklif ve kabul edilen ekil msakkafat vergisine, kazan vergisine, saym kanununa bir nisbeti mahsusada zamaim icras suretiyle bu ilk tahsilin daim ve tesisata mteallik olan aksam karlatrlmt. O da kifayet etmedi. ki veya senedenberi devam etAlnacak olan bu vergi yoktan alnamekte olan yol mkelleflerine yevmiye caksa maarif a yine kapanacak deililvesiyle bu aklarn kapatlmas arzu dir. Belki para alnabilir. Fakat mkelleedilmektedir.. Bu usul, bu i tenkide lyk- fiyeti bedeniye meselesinde iyi bir tedbir tir. Birincisi yol mkellefle ine yevmiye olmadna kaniim. Sktmz vakit u zam etmektir. Mkellefiyeti bedeniye ile veya bu unvanlarla yeni vergiler almaa mkellef olacaklar yollarda altktan ba- kalkmak - hepimiz takdir ederiz ki -

58

doru bir mesele deildir. ktisat vaziyetinin gerginlii malmdur. Binaenaleyh halk zerine deil, tahsili iptida masraflarn vilyetlerde mahall halka terketmeliyiz. Maamafih bu maarif iidir. Fikr terbiye ii de ileri gtrlmesi icap eden bir itir.

Fakat bir noktai nazardan da ok musip olan bir ey vardr ki halk teekkllerine kendi ilerini temin edebilmek iin kendi dairei vazifelerine dahil olan halktan aa yukar nisbet dahilinde bir ey alabilmek salhiyetini veriyor.

1930 MUVAZENE UMUMYE (BTE) (1930 BTESNN

KANUNU GRMELER

GRLMES)

Maliye Vekilinin yllk bte konumas nemli bir yenilik tamyor. Sadece, Cumhuriyetin ilk yllarnda kylnn durumunun dzelmi olduunu, vergi sistemindeki deiikliin de buna katk yapm olduunu sylemektedir. Bu konuda, Besim Atalay ve Tahsin Beylerin grleri bundan farkldr. 17.5.30. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Devletin btn hizmetleri iin istenilen umumi tahsisatn tevzi nisbeti udur: Maliye vekleti % 7.55, Dyunu Umumiye yzde 14.83, Shhiye vekleti yzde2.22, Adliye yzde 3.17, Maarif vekleti yzde 3.69, Nafa vekleti yzde 14.85, ktisat vekleti yzde 6, Milli mdafaa vekleti yzde 29, Maarif vekleti yzdesi 3.5 grld halde... umumi btenin yzde 5 ini tecavz eder... Gerek ktisat vekletine, gerek Shhiye ve Maarife ve gerek Nafaya vermi olduumuz ve mtemadiyen arttrmak azminde bulunduumuz tahsisatlar sarahaten gstermektedir ki, hkmetiniz Meclisin verdii direktif dairesinde iktisadi dnceyi hereyin stnde tutmaktadr. Mdafaayi Milliye tahsisatna gelince, burada emir berakistir... Milli Mdafaamza verdiimiz rakamn hakiki yzdesini bulmak lazm geldii zaman Mdafaaya tahsis edilen parann nisbeti yzde 20 yi tecavz etmez. Bu kadarla da hakikat tamamen ifade edilmi deildir. Memleketimizde tedenberi ordu bir mdafaa silah olduu kadar bir inkiaf, bir terakki unsurudur. Nitekim memleketimizde mdafaa silahlarna vermi olduumuz meblan yzdesi ok memleketlerin yzdesinden dun bir vaziyete der Harici borlar: mparatorluun Cumhuriyete miras brakt byk hatlardan birini tekil eden bu mesele memleketin iktisadi nizamm hrpalayan ve milletin istikbalini ve itibarn tehdit eden bir manzara arzediyor... Her millet gibi hatta yakn bir mazinin ac hatralar ve milletimizin layk olduu medeniyet seviyesine bir an evvel yetiebilmesi gibi sebeplerden nai her milletten bir az ziyade Trk milletinin hayat hakk, istiklal hakk, mdafaa hakk, inkiaf, medeniyet ve terakki haklar ok mukaddestir. Hibir iddia neye istinat ederse etsin milletin bu haklarn asla rencide edemez.... ktisadi noktadan baklnca, Trkiye' yi A) Ham mevat istihsal ve ihra eden, B) Mamul mevat ithal eyleyen bir memleket olarak grrz. Trkiye'nin iktisadi hviyeti ziraatiliktir. stihsal ve ihra edilen mevat da bilhassa zirai ve hayvani ham maddelerdir. Nfusumuzun te ikisi ifti ve ihracatmzn yzde 75'i mevadd

59

ziraiye olunc.a memleketin ana damar ne olduu meydana kar... Bir memleket, ihtiyac olduu mamul mevaddn kffesini hariten tedarik etmemek vaziyet ve mecburiyetindedir. nkiafa msait veya inkiaf lzm sanayiin bir memlekette teesssne saha ve imkn vermek icap eder... Sanayiimizi himayeye daha evvel bir kanun ile balamtk. Geen sene kabul buyurduunuz gmrk tarife kanunu vergi noktasndan olduu kadar, himaye noktasndan da ilenmi bir ekli alm bulunuyor... Cumhuriyet teesss ettii zaman her nevi kuvvetimizin membam tekil eden kyleri ve kylleri bitkin bir halde bulduk. Bir taraftan ar ve mltezim, dier taraftan askerlik mkellefiyeti Devletimizin hayat membalarnt kurutacak bir hale getirmiti. Cumhuriyet asrlarca sren bu hatalar biraz da vergi rejimiyle tashihe alt. Bu tashih ameliyesinin ne dereceye kadar msbet bir netice verdiini anlayabilmek iin aarn lavinden bugne kadar toprak alm satmlarnn her vilyet iin ayr ayr istatistiklerini yaptrdm. Alnp satlan topraklardan ne kadarnn kylden ehirliye, ne kadarnn ehirli den kylye intikal ettiini renmek istedim. Gelen rakamlar, takip edilen vergi sisteminin matlp neticeleri vermeye baladn gstermektedir. Bu alm ve satmlar 100 rakamiyle ifade edilecek olursa, bunun ellisinin kendi aralarnda, otuzunun ehirliden kylye, yirmisinin de kylden ehirliye intikal ettii eklinde hulsa edilebilir. Bu demektir ki, Devlet binasnn istinat ettii omuzlar kuvvetlenmee ve kyl, Cumhuriyet rejimi sayesinde tabii hakk olan topraklara sahip olmaa balamtr. Onun iin, neticesi alnmaa balayan bu yolda imanla, emniyetle ve katiyetle yryeceiz. Artk kyleri ve kylleri mparatorluk zamannda olduu gibi sadece fedakrlk zamanlarnda hatrlanan ve dier zamanlar-

da unutulan ve ezilen yerler ve insanlar olarak telakki etmiyoruz Normal inkiafmz bu sene ciddi bir surette tehdit eden bir hadise ve vaziyet grlmtr ki o da kambiyo temevvcatdr. Mali senenin ortalarna, ihracat mevsimimizin sonlarna doru kambiyoda her seneden farkl bir temevv grld. Bunu mtalea ederken tabii baz sebeplerle de karlatk. Evvel tediye muvazenemiz henz messes deildi, saniyen tarife kanununun milli iktisadmz himayeye matuf tedbirler neticesi olan resim farklarndan istifade ememile mevsimsiz ve srasz birok mallar kredilere istinaden ithal edilmi idi... Trk parasnn her sene kymetinden muttarit ve mtevali bir surette gaip etmesi, onbe senedenberi devam eden bu sukutun imdiye kadar gya tevekkl ile karlanm olmas fena istikamette bir itiyadn yerlemi olduu hissini vermee balamt. Fakat Trk milleti bu seneki korkun sukut karsnda gsterdii heyecan ve ald tedbirlerle bnyesinde ne kadar byk bir hayatiyet kuvveti meknuz olduunu fiilen bir kere daha isbat etti. Bizzat millet tedbirler ald. Tasarruf cemiyetleri teekkl etti, yerli mallara rabet gsterdi... Kezalik Hkmet resmi ve nim resmi teesssler zerinde ayni istikamette tedbirler ald; kaytlar koydu ve btn bunlar dahil ve harite iaa edilen zehirli propagandalara, mit krc isnatlara ramen sukutun byk bir ksmn ok ksa bir zaman iinde istirdat etti ve paramzn yry istikametini kat'i olarak istikrara evirdi.... 18.5.1930 TAHSN BEY (AYDIN) 30 senedenberi bulunmakta olduum Denizli, Aydn havalisinde afyon ekildiini grmemitim. Bu defa Balkesirden Denizliye kadar her yere afyon ekildiini grdm. Sebebini sordum. .Mahsult para etmiyor.

60

Ekser kazalarda tecrbe ettik nefis ttn karmyoruz. Afyonun tohumu hi olmazsa masrafa tekabl ediyor. Afyon ykte hafif pahada ar olmas dolaysiyle imendifer nakliyesine vereceimiz cretten kurtuluyoruz. Bunun iin ekiyoruz dediler. Geen seneye kadar Aydn havalisinde arpann dolusu 110 kurua 100 kurua 90 kurua; msr dars 160 kurua satld. Bu defa baktm ki okkasn 2 kurua satyorlar da kimse almyor. Denizli ve havalisinde yeni mahsul yetitiinden ve herkes satmak istedii halde kimsenin almamasndan dolay mahsul dolu. Arpann dolusu 6 kurua satlmaa balamtr. imendifer kumpanyas beher okkasna 3,5 kuru navlun alyor. Msr darsn zmire gndermek lzmgelse dary verdikten sonra stelik altm parada vermek lzm. Kyl ziraat ve istihsalde bulunmak istiyor. Hkmetin vasayasna ittiba ediyor. Malmu liniz ortada bir para buhran var, herkes skntdan ikyet ediyor. Halbuki grlyorki stanbul gazetelerinden bazlarnda Yunanistana (150) uval buday ihracat yaplmtr. 150 uval buday gitmitir diye bunun bir muvaffakiyet gibi kaydetmek felketine dyoruz. Trkiye gibi bir memleketten Yunanistana bir haftada 150 uval buday sevkedilmi ve bunu gazetelerde byk bir muvaffakiyet diye kaydediyorlar. Halbuki Harb umum bittiinden beri herkes hali tabiiyeye riicu ediyor, istihsalt oalyor, her memleket harbi umumiden ald tecrbeler zerine ve ondan ald derslerden ibret alarak istihlkini kendi istihsalde temine alyor. Mesel; ngilterede kendilerine lzm olan eyi kendileri yetitirmee alyorlar, keza Fransa, talya - gazetelerde okuruz kendi hububatlarn kendileri yetitirmee urayorlar, hatta bunun iindir ki, Ame-

rika Hkmeti kendi maln satamad ve * yakmaa mecbur oldu. AKR BEY (KTSAT VEKL) (EDRNE) Alelumum hububat fiyatlarnda dnyada bir tenezzl mevcuttur. Bunun neticesi olarak birok memleketler hububat ziraatini tahdide mecbur olmulardr. Bu meyanda komumuz bulunan memleketlerden bazlarnn yzde 22, yzde 25 nisbetinde tahdidat yaptklarm zikredebilirim. Bunlarn haricinde fazla mahsule kar alnm tedbirler yine muhtelif memleketlerde caridir. Fakat bunlarn tatbiki ok paraya mtevakkf tedbirlerdir. Amerika'nn alm olduu tedbiri bu meyanda hatrlamak mmkndr.... Memleketimiz gerek sermaye itibariyle, gerek tekilt itibariyle bu hususta ok zaif bir mevkidedir... Fakat tahmin ediyoruz ki ihtiyacatmzn bete birini altda birini gstereceimiz kolaylkla karlamak kabil olacaktr... BESM ATALAY BEY (AKSARAY) Szme byk Bavekil smet Paa Hazretlerinin "Cumhuriyet, donuk ve durgun bir devrin ad deil, bilkis her gn yeni bir hayat gsteren, dourucu ve yaratc bir hayatn timsalidir", szyle balyorum. Hakikaten Cumhuriyet; bize durgun, snk, yeknesak ve donuk bir hayat gsterii gstermedi. Her biri bir asr ndrecek kadar kymetli deiiklikler byk ykseliler gsterdi. Memleketin en cra yerlerine demiryolla uzanrken, bir taraftan memleketin mdafaas iin fabrika bacalar ykseliyor, bir taraftan memleketin dn; eski asrlara bal iken yeni asrn dnlerine doru uydurulmaa allyor. Fakat, memleket bilgi, dn yolunda ilerlerken her halde san'at ve istahsal yolunda da ilerlemek

61

lzmdr. Bir memleketin yaay ykselir, kazanc, istihsali eski halde kalrsa o memlekette byk bir aklk, byk bir muvazenesizlik balar. Her halde yaayn kazanna uydurmak lzmdr. Bizde kazanmann birok yollan vardr. Bunun en ehemmiyetli yolu imdilik iftiliktir. Sonra davar yetitirmek, sonra ticaret, sonra da bte. Ziraatimiz memleketimizde ok iptida, ok sade ve bundan 800 sene evvel ve belki de 1000 sene evvel, belki daha eski asrlardan nasl grlmse ylece devam edip gidiyor. Memleketin iktisad sahasnda iyi bir haslat temin edebilmek iin her halde kyly himaye etmek, kylnn istihsalini yceltmek icap eder. Memleketimizin ziraatine gelince: Bu, hangi tarafa ynetilecektir, hangi tarafa gidecektir. Evvel ufak ufak ziraat usulleri memleketin muhtelif kt'alarnda tatbik edilmeli, memleketin bir yerinde afyon, bir yerinde pamuk, bir yerinde zm ve saireyi iyi yetitirmek lzm. yi yetitirmek unun iin lzmdr ki: yi satabilelim, kymetli satabilelim, yoksa gelii gzel yaplm olan her hangi zira tedbirler, he hangi iktisad bir tedbir hi bir faide vermiyecektir. Memleketimize birok traktrler girdi, ne oldu netice itibariyle ? Hemen hepsi de muattal bir halde kalmtr. Memleketin iktisadiyatn ykseltmek iin ziraate ihtiya vardr. Bunu ykseltmek mahsult ziraiyeyi istandarize . . . . ve mahsult ziraiyeyi yetitiren elleri himaye etmek lzmdr. Bunlardan sonra istihsl menba gelebilir. Memlekette bir Ziraat Bankas vardr. Bu banka elinden geldii kadar ufak tefek yardm yapyor, fakat bu yardmlar en ziyade renberin en

kudretli ve becerikli olanna yaplyor ve nihayet yaplan yardm (30) liray gemiyor. Bu kylye yardm deil. Onu bor altna sokmaktr. Hkmetin Ziraat Bankasna byk yardmlara bulunacan iitiyoruz. Harbi umum dnya iktisadiyat zerinde byk rahneler at, elde mevcut istoklar tkendi kollar azald, bu hal hayat pahalln inta etti memleketimiz bundan ok mteessir oldu. phesiz biz de dier memleketler kadar ve belki onlardan daha fazla mstahsil ve sermaye gaybettik. stoklar bulamadk, u halde memleketimizin de onlarn urad buhrana uramas ok tabiidir. Memleket az ok bir buhran geiriyor. Hkmetimizin iktisadiyatmz ykseltmek iin acilen yapaca ilerden biri de istihsal kooperatifleri vcuda getirmektir. Biz garp medeniyetini ok ters tarafndan yakalarz. Bir istihlk kooperatifi yaptk, bize Kaliforniyadan kabak getirdi bilmem nereden kurumu bilmem ne getirsin o bunu da reklam yaparak satsn diye deil. Kooperatif bu demek deildir. Memlekette yaplacak i evvel istihsal kooperatifidir, yapabiliyormusun bir ttn kooperatifi, bir zm kooperatifi, bir pamuk kooperatifi? Bize bunlar lzmdr. Memlekette iktisad muvazenenin temini iin her halde yegne bir eye ihtiya vardr. O da istihsl seferberlii, herkes bu uurda bu istihsl seferberliinde kendisine den vazifeyi yapmal, erkek ve dii bu seferberlikte, bir nefer gibi al'maldr. 3,5 bin, (100) bin kiinin doymas ve almas bence nakfi bir meseledir. Memleket heyeti umumiyesi itibariyle a efendiler; ileri doru yryeceksiniz, az yiyeceksiniz, sen rahatndan fedakrlk edeceksin, teki kumarndan vaz geecek, beriki bilmem nesini brakacak, beriki kahvesini terkedecek, fakat her halde bir ey yapacaktr. Takunya yapacak, ivi yapacak, vendire yapacak, yapacak olu yapacak. Arkadalar ancak biz bunu yaparsak kurtulmamz imkn vardr.

62

Kmrclmz de dier istihsaltmz gibi ok acnacak bir haldedir. (600) bin tondan ibaret olan kmr ihtiyacmzn ancak (400) bin tonunu istihsal edebiliyoruz ve mtebaki (200) bin tonunu hariten ngiltereden ithal ediyoruz. Bu gnahtr. AKR BEY (KTSAT VEKL) (EDRNE) Kabul buyurulmu olan kredi kooperatifleri kanunu tatbik edilmektedir. imdiye kadar, memnuniyetle syliyebilirim ki, teekkl eden kredi kooperatifleri, iki yz elliyi tecavz etmitir. Memleketimizde liman irketleri, bir kanunu olmak zere tekil edildi. Trabzon, stanbul, zmir ve Mersinde olmak zere drt yerde imtiyazl limann irketleri tesis edilmitir. Derdin by limann irketlerinin iyi almamasndan, yolsuzluundan tevellt ediyor demek ve bunu byle tasvir etmek hakikate tevafuk etmez. En byk dert ve mklt, memleketimizde tam manasiyle bir liman olmamasdr. stanbul da dahil olmak zeredir - ki memleketimizde liman tesisatna malik addettiimiz yegne limanmzdr. Asr tesisata malik bir limanmz yoktur diyebiliriz. Liman meselesi ok paraya, esasl bir hazrla ve tetkikata tevakkuf eden bir meseledir. Liman irketlerinin,

imtiyazl olmalar hasebile dorudan doruya vekletle alkalar olmamakla beraber yalnz tarife noktasndan murakabemize tabidir. DAHLYE VEKLET BTES GRMELER 19.5.1930 KR KAYA BEY (DAHLYE VEKL) "Megul olacamz mhim bir i de kyly toprak sahibi yapmaktr. Memleketimizde bulunan 40.300 kyden 1.500 kyn halk toprakszdr. ehirlerde de topraksz olarak bir bu kadar ifti vardr. Topra nakfi olan ifti nfusu da aa yukar 300.000 e bali olmaktadr. Geen sene Byk Meclisin kabul ettii bir kanun sayesinde bu kylleri peyderpey arazi sahibi yapmaktayz ve bu vazifeyi skan daresi grmektedir. imdiye kadar arkta ve garpta baz vilyetlerde bunun tatbikatina giriildi ve bu topraksz kyller kendileri mstahsil ve ektikleri topraklarn efendisi haline getirildi. ok mit ediyoruz ki bu program neticesinde ve bilhassa Ziraat Bankasiyle mit ettiimiz bir anlama neticesinde az zamanda Trkiye'de topraksz hibir ifti ailesi kalmayacaktr...

DEVLET DEMRYOLLARI VE LMANLARI UMUM MDRL BTES GRMELER Nafa Vekili demiryolu yapm ile ilgili ayrntl bilgi vermektedir. Konunun nemi, demiryollarnn Cumhuriyetin kurulu yllarnda yatrmcl ve kalknmay simgeleyen ilk byk apl ve ayrntl inaat hareketi olmasnda yatmaktadr. Recep Bey'in belirttii noktalardan birisi, Trk mteahhitlerinin ilk kua denilebilecek bir i grubunun bu inaat almalar iinde yava yava olumaya balamasdr. 22.5.1930 RECEP BEY (NAFIA VEKL) Nafann demiryollarndan gayri su, oe ve kprler ileri yeniden sylemee deer yeni bir inkiaf safhasna girmemitir. nk ose, kprler kanununun ilk tatbik senesi iinde bulunuyoruz. Su ileri iin

63

ilk aldmz tahsisat bu sene zarfnda vaki olmutur. Ana programlar tanzim edilmektedir. Demiryollarmzn iletmek faaliyeti aleyhinde kasdan veya ancehlin propagandalar yaplmaktadr. 1929 senesinde Devlet Demiryollarnn Meclisi lice tasdik edilmi olan btesinin yeknu kk ksurdan sarf nazar (54) milyon liradr. Bu sene idare bu elli drt milyonluk yekne ilveten il buuk milyonluk bir borla alacaktr. u halde 929-930 mal senesi zarfnda Devlet Demiryollar 57-57,5 milyon liralk bir mesai zerinde almaktadr. Demiryolu inaat iin Devletin giritii mukavelelerin icra ve ina ksm (1934) senesinde bitecektir. Tabii tediye miktarlar bir az ileriye doru devam edecektir. Evvel svelilere yaptrmakta olduumuz iki hattan bahsedeceim. Bu hatlardan birincisi Fevzi Paa ve Ergani arasnda yaplmakta olan hattr. 580 kilometredir. Fevzipaa - Ergani hatt nmzdeki senenin bahar sralarnda Malatya Vilyetinin merkezine nasl olacaktr. Yarsna yakndr. Fakat Devlet Demiryollarnn bundan sonraki btesini mzakere edeceimiz esnada bu hattn (Frata) yaklam olacan tahmin ediyorum. Ayni sve gurubunun yapmakta olduu ikinci hattn Ankara arknda Irmak ile Kara denizde Filyos arasnda niaatna devam edilmekte olduu malmdur. Bu hattn tl bildiiniz gibi (400) kilometredir. (Ylys Berger) irketine yaptrmakta olduumuz hatlardan birisinin Ktahyadan ayrlp Tavanl zerinden Balkesire giden dierinin de Ankara, Kayseri, Sivas zerinden geen hatt Konyadan geen Anadolu hattna balamak zere Ulukla ile Kayseri arasnda yaplmakta

olan iki hattan ibaret olduu malmdur. Bu hat Ktahya ile Balkesir arasnda ilemee hazr olacaktr. Bu hattn yaplmas ile Anadolu-Badat hattnn Anadolunun garbindeki en yksek yaylasndan geen bildiimiz Eskiehir - Konya demiryolu Manisa ile Bandrma arasndaki zmirKasaba hattnn Adalar Denizine muvaz giden ksmna balanm ve bu suretle kuvvetli bir irtibat hasl etmi oluyor"* Ylys Berger irketinin yapmakta olduu Ulukla ile Kayseri arasndaki hat ki tl 183 kilometredir - Bu hattn heyeti mecmuas 31 senesinde hitam olacaktr. Bu ecnebi irketlerin yapmakta olduu hatlar bitirdikten sonra: Bizzat yaptmz hatlardan, hakik bir iftihar duyuyorum. Ecnebi irketlerin, bizim memlekette megul olduklar hat inaatnda, kendi vesait ve nezareti fenniyeleri cari olmakla beraber ikinci derecede mutaahhitlerin Trk evltlarndan teekkl ettiini ayn zamanda Trk sermayesi ve bilhassa bu sermayeye mesnet olan Trk mill bankalarnn kredisi altn tesbit etmek lzmdr. Bu suretle memleketimizde kuvvetli haysiyetli ve liyakatli i gruplar teekkl etmektedir. Bahsedeceim hatlar, Belikallardan mrekkep bir gruba verilmiken bilhare mukavelenin bozulmas lzm geldiinden Devlet Demiryollar daresi hatlar para para ve dorudan doruya yerli mtaahhitlere ihale etti. Bu hatlardan birincisi Samsun - Sivas arasndaki hat ve dieri de Kayseri - Sivas arasndaki hattr. Kayseri ile Sivas arasndaki hat.

Kayseri - Sivas diye kk bir hatan ibaret deil, Devletin ark ve garbini bir birine raptedecek olan ana demiryolunun en mhim bir parasdr. nmzdeki yazda hattmzm doruca Sivasa vasl olacam kuvvetle mit etmekteyiz.

64

Yerli mteahhitlere yaptrm olduumuz hatlardan Samsun - Sivas arasndaki ksmn tul 400 kilometredir. 1931 senesinde bu hat da tamamen hitam bulmu olacaktr. Yani 1931 senesinde Kara Denizle Ak Deniz muvasalesi tamamen demiryolu ile balanm olacak ve gerek imale, gerek arka gerek garba doru ayrlan birok esasl hatlar ihtiva eden orta demiryolu dairesi kapanm olacaktr. Eskiehirden balyalm; Eskiehir Afyon - Konya - Ulu kla, (Ulu kladan Kayseri zerine dnelim) Kayseri, (Kayseriden Ankara zerine dnelim) Ankara, buradan tekrar Eskiehir. Bu daireyi gznzn nnde izerek ve eskiden gerek imtiyazl irket, gerek Devlet mal olarak mevcut olan hatlar da gzlerinizin nne getirirseniz ve bu dairenin kapanmasnn ark garba ve imali cenuba raptetmek hususundaki ehemmiyeti iktisadiyesi de tamamen tebarz eder. te daire, arzettiim ibi 1931 senesinde tamamen kapanm, Akdeniz demiryolu ile Karadenize balanm olacaktr. Toplayarak telhis edersek 2400 kilometreye varmak zere bundan bir ka sene evvel demiryolu inaat proram diye tesbit etmi olduumuz hatlardan bu gn bin kilometresi yaplm bitmi ve filen ilemekte bulunmutur. lemee henz almyan istasyonlara doru devam eden inaat ilve edersek (2400) kilometrelik yeni demiryollarn yarsmdan fazlasnn bu gn bilfiil yaplm olduunu grrz. Devlet Demiryollar ilk defa olmak zere 930 senesinde Devlete (640) bin lira irat veriyor. Bu gn Trkiyede imtiyazl demiryolu olarak Aydn, zmir, Kasaba, Edirne ve Nusaybin, Mudanyanm da kk bir paras dahil olduu halde Trkiyede Mill mcadeleye kadar Devlet, Devlet olal memleketin iinde vcude getirilmi olan ksmdan el-yevm ecnebi ve imtiyazl

irketlerin ilettii demiryollarnn yeknu (2287) kilo metreden ibarettir. (1378) kilometrelik Anadolu - Badat ve (68) kilometrelik Mersin - Adana hatlar imtiyazl irketler tarafndan yaplm olduu halde Cumhuriyet devrinde Devlet tarafndan satn alnmtr. Bunlarda dahil olduu halde ina ederek iletmiye atmz ksmlarla beraber bu gn (2815 kilometrelik Devlet Demiryollar, vatanmzn iinde ilemektedir. Demek ki arkadalar, iinde bulunduumuz bu tarihte (2287) kilometrelik koca bir tarihin miras olan imtiyazl demiryollar muvacehesinde Trkiye Cumhuriyetinin teesss zamanndan itibaren binlerce mal takatszlklanmza, her gn hepimizin mteki olduumuz yokluklara ramen Devlet kendi hayatndan, etinden canndan, ayrd paralarla (2815) kilometre demir yolunu' ya filen iletmee amtr veyahut mevcutlardan satn almak suretiyle kendisine mal etmitir. Tarife meselesi alelmum btn dnya demiryollarnda esasl bir hayat meselesidir. Her yaadmz gnn ucuzluunu ve kolayln demiryollar tarifesinde tenzilt yaparak temin etmek. Eer bu yola girer ve ucuzluu yalnz demiryollarnn srtndan karmak istersek sonra demiryol iletme an her sene milyonlarla kapatmak mecburiyetinde kalabiliriz. Bu fikir meselenin birinci tarafdr. kincisi de byk klfetlerle Devlet Demiryollar ina edilmektedir. Bunlar mahall inkiafat iktisadiye imkn vermiyecek bir arlkla tarife skletlerini muhafaza edecek olursa, onu da aka arzedeyim, bir gn vatandalar bu hatlarn yaplmamas yaplmasndan hayrl olurdu diyeceklerdir. Binaenaleyh arkadalar hakikat bu iki noktay telif eden bir hat zerinde bu gn bin kilometreyi bulan Devlet Demiryollar 15, 20 sene sonra iki mislini geecektir. 800 bin kilometro mrebba arazi tekil eden bir vatan hududu dahilinde bu geni hatlar iyi

65

bir surette hem halka ve memlekete nafi olacak hem de iletme zarar yapamyacak bir tarife ile iletmek byk bir meseledir. Bu husus demiryollarnn iledii mntkalarn ahvali iktisadiye ve iklimiyesi, imar ve inaat ihtiyacat, maden istihsalt, ve ziraati bsbtn bir birinden farkl olduu cihetle bu tarife meselesi ok ehemmiyetli bir mahiyet arzeder. Devlet Demiryollar; bu memleketin, hayat, emniyeti; mill vahdeti siyas mevcudiyeti ve mill iktisadn inkiaf iin yaplmaktadr. Devlet Demiryollarnn gayesi, bu maksatlar birinci derecede muhakkak temin etmektir. Bunu temin etmiyecek herhangi iletme nazariyeleriyle, ar tarifelerin tazyiki ile Devlet Demiryollar milleti hi bir vakit skp muztarip etmiyecektir. Yalnz arzettiim gibi bu icabat yaparken de hesapl olmaa mecburuz. Mesel bu gn mee aacnn nakline u tenzilt yapn, yarn filn yerden buraya tula gelecek, bu tenzilt olmal, br gn daha baka bir ey... bu gibi gnlk telkkilerin hafiflii ile tarifeleri tahrip etmek yolundan da itinap etmek lzmdr.

tahsilin veyahut satc tccarlarn cebine fazla para, fazla kr gitmesi aresini nakil vastalarndan yalnz bu Devletin malm olan emekler mukabilinde vcuda getirdii ve bat dahi olsa istikbalde mitler vadeden iletmesinden kartmak zihniyeti asl olarak kafalarmzda yer tutarsa, hakikaten yanl bir yola gitmek tehlikesine maruz bulunuruz. Arkadalar, memlekette iktisad dertlerin ana arelerini bulmak iin istihsalin maliyetini ucuza getirecek bir takm ana ve esas tedbirleri mak, arzettiim gibi gerek mstahsilin ve gerek arada vasta olan satc tccarn fazla kr etmesi iin nakil vastalarndan yalnz imendiferlerin srtna ykletmemek fikri esas fikir olarak kafamzda yer tutmaldr.

stihsal edildii tarladan ihra istasyonuna getirilecek olan bir maddenin oraya nakli iin tutulan araba, kamyon gibi, hatta hayvan srt gibi ad vesaitin tahmil ettii nakliye ykn mhimsemeypte btn bunlarn ceremesini demiryollarndan karmak doru bir dnce deildir. Eer vazh an taayyn ederse, ki bu memlekette istihsal edilen zahairin bir faidei iktisadiye temin etmesi Devlet Demiryollar gittike mesafe iin areler meyanmda tarifelerin de dalmaktadr, mtemadiyen uzaklamaktadr. Demiryollarnn ucu vatann ilerine rlmesi lzm geliyor. O zaman hububat girdike o mmtkalardaki zira istihsaltm mevcut olmad zaman darla are bulihra merkezlerine, ihra limanlarna gel- mak iin demiryollar zerinde, fakat dier mesi uzamakta, mesafe bymektedir, yollar zerindekinin aksine olmak zere ayni mesafenin sabit miktar darp olu-' tarifeler zerinde yeni tetkikata giriilip nunca uzak yerden gelen hububat pazar- bu meselenin halli iin demiryollar zelara gayri kabili sevk bir hale gelecektir. rinde iktisad bir tedbir ve karar almak lzmgelir. Trkiyedeki gerek madeniyat, gerek Bizimle beraber alan ecnebi irkethayvanat, gerek hububat mevadmn harilerle Nafa Vekletinin yapt sk muhace deer bahasna satlmas ve mmkn olduu kadar satcnn ok kr etmesi, berat ve her gn aramzda msademe bizim iktisad zemin zerindeki btn zemini tekil eden ihtilfatm % 90 n faaliyet ve maksatlarmzn ana hatlarn amele meselesidir. Bir iki hafta gemez ki tekil ettiini sylemek istemem. Yine bu yzden aramzda byle ihtilfl bir bu fikrin mukabili olan dier fikre temas msademe noktas vaki olmasn. etmek isterim. Btn istihsal mevadm, Bizde alan iki ecnebi irketinden gerek mevad smaiyenin gerekse madeni- sve irketi bizi amele meselesinde hakiye ve ziraiyenin ucuz olarak nakli ile ms- katen tatmin edebilecek dereceye yakn

66

bir tekilt ihzar etmitir. Kendi mukavelesinde mevcut olan eraitin azam derecesinde ameleye yardm edecek esbab temin etmitir. Fakat dier Ylys Berger irketi - amele meselesinde beni en ok yoran, aramzda ihtilfa sebebiyet veren ve bu i iin mzakerata zemin aan bir irket olmutur. Mevcut ecnebi irketlerle yaplm olan mukavelelerdeki amelenin eraiti sh-

hiye ve hayatiyesine temas eden maddelerin tatbikinde grdmz amel tecrbeler, yerli, yahut ecnebi irketlerle yapacamz byk inaat mukavelelerinde amele hayat ve shhati iin ok kuvvetli esaslar vazetmek lzumunu gstermitir. Binaenaleyh bundan sonra herhangi bir mukavele yaparsak amele ilerini bir madde deil birok maddeler iinde, birok erait tesbit ederek vcuda getireceiz.

ARAZNN KISA BR MDDET ZARFINDA UMUM TAHRRNN CRASI LE YEN KIYMETLER ZERNDEN VERG ALINMASININ TEMN N TECRBELER CRASI HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (ARAZNN KISA SREDE KAYIT VE YAZIMININ YAPILMASI VE YEN DEER ZERNDEN VERGLENDRLMESN AMALAYAN YASANIN GRLMES) Arazi mlkiyeti Cumhuriyetin ilk yllarnn nemli ve karmak sorunlarndandr. Savalar ve glerle birlikte yaanm olan enflasyon, mlkiyetin kaybolmas ve el deitirmesi gibi gelimeler arazi mlkiyetine ilikin kararlar n plana getirmitir. Buradaki grmeler, bunun kk bir rneini vermektedir. 29.5-1930

KR BEY (BOLU) Arazinin ksa bir zamanda umum tahriri hakkndaki bu kanun, bu vergi kendisinden alnacak halkn senelerden ve hatta denilebilir ki asrlardan beri iinde rpnd mklt ve hukuk vaziyet ve mnasebata dair hi bir hkm ifade etmemektedir. Halktan vergi istifasn temine hadim ve yalnz kymet tesbitini istihdaf eden bu lyiha kabul edilirken Heyeti Celile bir noktay gayet ehemmiyetle dnmek zaruretindedir. Bu nokta arazinin hakik sahibi namna yazlmas keyfiyetidir. Bu gn tapu kuyudat ile tahriri emlk, arazi kaytlar arasnda ihtilf ve mbayenet o kadar ok ve skdr ki bu mesele mem-

leketin her tarafnda halk mtemadi mcadelelere sevketmektedir. Memlekette hadisat crmiyenin % 80 ni arazinin kuyudu tasarrufiyesinden ve vergi teklifinin ciheti aidiyetinin mevve vaziyetinden inbias etmektedir. Kanun vergi istifasn istihdaf etmekle beraber ayni zamanda eshabmn tasarruf haklarn da birlikte temin ve tahkim edecek ahkm ihtiva etsin. AHMET REMZ BEY (BTE EN. M. M.) (GAZANTEP) imdiye kadar arazi ne vaziyette idi ? Ve bunlarn tesbiti muamelesi ne yolda yaplmakta idi? Cmlenizin malmudur ki tahrir basit olarak

----- 67

tahakkuk memurlarnla arzu ve takdirine braklmtr ve bu vaziyet ne arazi sahiplerinin hukukunu, ne de Hkmetin hukukunu temin edecek bir vaziyette deildir. Yeni teklif dorudan doruya halkn kendisine, kendi vergisini syletmektedir. Bu teklif iinde gryoruz ki halkn mmessili olan heyeti ihtiyariyeler ve halkn intihap ettii insanlar tarafndan arazinin cinsi, evsaf tayin ve muhtelif derecelere taksim edilmektedir. Hkmet bu kanunu 4 muhtelif vilyette tatbik edecek, halk verdii beyannamede miktarlar' iyi tesbit etmezse yeniden esasl tedbirlere ba vurulacaktr. Kanunu encmene iade edersek imdiki tahririn daha bir mddet devam etmesi gibi bir netice hasl olacaktr. SELHATTN BEY (KOCAEL) Biz bu kanunun tahrire ait olan hususatm kabul ediyoruz. Vergiye matrah ittihaz edilecek kymet meselesi ta (1275) den beri esasl bir neticeye raptedilemiyor. Muhtelif tarihlerde kan kanunlar memleketin her yerinde tatbik edilemediinden baz tedahller ve vukuat dolaysiyle yani intikal, terhin, beyi gibi muameleler dolaysiyle kymetlerde zamann rayicine gre zamlar hasl oluyor. Fakat hi muamele grmemi yerler., ayni kymette olmas lzm gelirken (50) (60) senelik kymetlerini muhafaza ederek birisi (10) kuru vergi verirken itsalindeki yerin sahibi tarafndan belki onun (10) (20) misli vergi verildiine tesadf olunuyor. Grlyor ki sr'ati temin gayesiyle yaplan bu lyiha, tasarruf cihetini hi nazar dikkate almamaktadr. Herhangi bir kimseye bir mkellefiyet tahmil etmek iin mutlaka o adamn sahip ve mutasarrf tannmas ve bir hakka mstenit olmas lzmdr. Kadastro kanununun tahakkuku ok uzun bir zaman meselesidir.

SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Halkla Hkmet arasndaki mnasebat tesis etmek iin yaplmakta olan bu tahrir keyfiyetinin son zamanlarda alm olduu neticelerden biri de, her hangi bir yere gider yz arazi yazarsanz o kadar da ikyet, temyiz ve istinaf eklinde vaki olmutur. Bu itibarla yazlan arazi yz adet ise vaki ikyetin adedi yz tecavz eder. ok makul fikirlerle, ok iyi dncelerle tertip edilen bu kanunla; Trkiyenin muayyen yerlerinde tecrbe eklinde tatbik edildikten ve netice alndktan sonradr ki umumiletireceiz. Bu kanunun bir an evvel kp tatbik edilmesinde fayda vardr. Bu gne kadar ekli kanuniye ne olursa olsun daima hakim vaziyette bulunan Hkmettir. Bu gn bu kanun rolleri tebdil etmitir. Halk hakim yapmtr. Hkmet mteri yerine gemitir. Bu memleketin en nazik, en hassas ve en yksek ilerinden birisi bu memleketteki emvalin tasarruf senedinin, kanunu medeninin iaret ettii sicile rapt meselesidir ki ok nazik ve mhimdir. Ne de olsa halkla Devlet arasndaki vergi mnasebatm tanzim etmek iin yaplm olan bir kanun, ne kadar iyi ilenirse ilensin, yanma ne kadar hukuk ve adl fikirler konulursa konulsun zannediyorum ki memleketin tasarruf hakkm bu vesikaya rapteden bir vaziyet almak, bizi altndan kamyacak kadar ok ar bir ykn altna koymu olur. Temenni ediyoruz ki memleketimizin muhtelif yerlerinde ilk defa halkn kendisine kendi vergisini syletmek iin kuru-; lacak olan bu kanun memlekette byk bir refahlk versin. Bu gn memlekette hissedilen ztrap daha ziyade, baz adamlardan nisbeten yz misli fazla alnd halde, baz adamlardan nisbeten yz misli noksan alnmasndan ileri geliyor.

68

PULLUK VS. N BR SERMAYE TESS HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (PULLUK KULLANIMI N BR FON OLUTURULMASI KONUSUNDA GRMELER) Tarmda modern girdilerin kullanlmas, Cumhuriyet ynetiminin amalarndandr. Karasaban yerine pulluk kullanmn zendirmek bunun rneklerinden birisi oluyor. Ayrca, o tarihlerde Trkiye'nin eitli yrelerinde imal edilebildii anlalan pulluun bir sanayi dal olarak desteklenmesi de ayn amala iie dnlmektedir. 2.6.1930 AKR BEY (KTSAT VEKL) Vekletin kabul edilmi olan 1930 senesi btesinde 400 bin lira pulluk tedariki iin tahsisat mevcuttur. Meclisi li bu tahsisat kabul etmekle 400 bin liralk pulluk tedarik edip kylye vermei tesbit etmi bulunuyor. Bu para ile ve dorudan doruya, Hkmetin eliyle bu ii idare edeceimize, her sene azam tediye miktar be yz bin liray gememek zere tedricen Ziraat Bankasnda 2 milyon liralk bir sermaye tesis etmei daha muvafk bulduk. Her sene drder yz bin lira olarak vermek istersek sermaye be senede teesss etmi olacaktr. Bu sermaye memleketin pulluk ihtiyacn muntazam bir program dahilinde tatmin etmek iin istimal olunacaktr. Pulluk ihtiyac istisgar edilecek bir ihtiya deildir. Bir milyon yedi yz bin iftimizden elde mevcut malmata gre, ancak be yz bini pullukla almaktadr. Mtebaki bir milyon iki yz bini de kara sabanla almaktadr, bir milyon iki yz bin kara sabann hepsini pullua tahvil edecek olursal lakal bu gnk istihsalt kitaplar ve mtehassslarn tesbitine gre % 25 nisbetinde fazla olabilir. Fakat bu gnk erait ayni olmak artiyle. Bir milyon iki yz bin iftiye tasavvurumuz vehile, tesis edilecek olan sermaye ile on senede lzm olan pulluklar temine alacaz. imdiye kadar Ziraat Bankasnn ve Hkmetin bu gibi iler iin bilfiil almas daima zararl olmutur diyorlar. Biz bunu bildiimiz iin ona ait tedbirleri de almak kararndayz. Bu pulluklar memleketin ihtiyac u veya bu tarzdadr diye verilecek bir kararla mbayaa edilmeyecektir. Ziraat Bankas dorudan doruya alkadarlardan sipariler kabul edecek ve bunlar kredi ile ve ucuz bir fiyatla temine alacaktr. Dahildekiler henz evsaf itibariyle matlubumuza tam muvafk olmamakla beraber memnuniyetle arzedebilirim ki yer yer baz messeselerimiz pulluk imalinde muvaffak olmaktadrlar. Byk bir mbayaa ve tehiz kudretiyle karlarnda bulunduumuz takdirde, kendilerini takviye etmek, daha fazla almaa sevketmek ve memleketimizde pulluk imali iini, tamirhaneleriyle beraber, imaltiyle beraber tesis ettirmek kabil olacaktr. Bilhassa ehemmiyet verdiimiz nokta buna mill bir yoldan da vasl olmaa almaktr. Tabi ticaretin btn harektna mdahale etmek ve ona hakim olmak iddiasnda deiliz. Ziraat Bankasnn hariten alaca aksamnn da en ucuz erait dahilinde memlekete gireceinden mit var bulunuyoruz. RASH BEY (ANTALYA) Bu gn pulluun tamamen reklm yaplmtr, lzm gelen propaganda yaplmtr. Kylnn eline para geerse kendisi kullanaca pulluu bizim gzlerimizden daha iyi grerek alyor.

 69

ifti hayvann tedarik ettikten kullanacak sabann bulduktan sonra pulluu her halde alr. Yalnz Ziraat Bankasnn iftiye yardm edecek vaziyette sermaye bulmasn temin edelim. Ziraat Bankasn kuvvetlendirmei, mlhakatta, hi olmazsa her kazada, birer sandk amasn temin edelim. Bu gn birok yerlerde 2-3 kazaya bir sandk dyor. Onun da sermayesi 20-30 bin lira kadardr. Ziraat Bankas bu vaziyette yardm edemiyor. Kyl, ifti faizle bitiyor. Onun iin bir gn evvel kara sabandan pullua gemek eklini eer ktisat Vekleti arzu ediyorsa bunu oraya sermaye olarak verelim. Onlar da bu sermaye ile dorudan doruya iftilere yardm etsinler. Yoksa vereceimiz bu sermaye ile pulluk mbayaa edip getirecek olursa, kylnn ya hayvan yoktur alamaz, yahut alnan alt kendisine uygun gelmez olmaz, bu yzden miikerreren memleketin serveti heder olmutur. Demir halinde orada burada dalp duruyor. AKR BEY (KTSAT VEKL) Dahildeki imalt tevik etmek iin birinci mertebede lzm olan pulluklar dahilden tedarik etmek hedefiyle hareket edilecektir. kinci mertebe de hariten mbayaas lzm olan miktar toptan alacamz iin bu siparii kabul edecek fabrikalar memleket dahilinde yaptrmak, lzumuna gre memleketin her tarafnda tamirhaneler atrmak, yedek aksamn muayyen mddetle memleket dahilinde bulundurmay temin etmek ve nihayet toptan yaplan mbayaalarda vadeli satn almak imknn ve ucuzluunu temin edecek menafii halkmza nakletmek gibi muhtelif faideleri vardr. Zaten kymeti on, on iki lira arasnda olan bir pulluk bedelinin iki sene bir vade dahilinde denmesi, kyl zerine ok kolaylk olacaktr. Her sene sarfedilecek (2) milyonun bir milyonu gelecek sene istirdat edilecektir

ve nc sene tekrar sarfedilmekle ihzar edilmi bir tarzda, on sene nihayetinde memleketin btn pulluk ihtiyacn karlyacak bir sermaye olabilir. Bilhassa Orta Anadoluda ar pulluklar yerli ift hayvanatmzn ekemiyecei aletlerdir. Fakat bize gelen ufak pulluklardr. Memleketimizin yine Orta Anadolunun birok yerlerinde bu gn pulluk istimali taammm etmitir. Misal olarak, Eskiehiri, hat boyundaki birok yerleri ve Konya civarm, Ankara etrafnn baz aksamn gstermek kabildir ve gryoruz ki pulluun kullanld yerlerde istihsalt ziraiyemiz dier yerlere nisbetle gzle grlecek kadar fark irae ediyor. MAZHAR MFT BEY (DENZL) Memleketimizin muhtelif yerlerinde pulluk yaplmaktadr. Mesel: Denizlide, Uakta, Ktahyada mkemmel yaplyordu, fakat teviksizlik yznden o imalthaneler kapanmtr. u halde anlalyor ki memleketimizin urasnda burasnda ve ekser yerlerde pulluk imalthaneleri vardr. Bunlarn bu gn kapanmas teviksizlik, sermayesizlik yzndendir. Kanuna nazaran on senede biz btn iftimizi pullukla mcehhez klacaz. Zannederim, dahildeki fabrikalar ve imalthaneler tevik grrse, on seneden az bir zaman zarfmda bize lzm olan miktarda pulluk imaline muvaffak olacaklardr. Hi kmr olmayan, hi demiri olmyan Yunanistanda yaplan pulluklar bu gn zmire gelmektedir. On sene zarfnda acaba bu ihtiyac temin edebilir miyiz meselesi bendenizce burada en mhim meseledir. Bendeniz diyorum ki memlekette mevcut olanlar tevik edilirse - ki bizde san' atkr da vardr - on seneye varmadan evvel gayemize vasl olacaz. RASH BEY (ANTALYA) Adana havalisinde hububat tohumlar mahlut

 70

olduu iin ifti mtemadiyen tohumluunu yenilemek mecburiyetinde bulunuyor. htiya ok fazla olduu iin mracat ta ok fazla oldu. u halde sipari varit ve vakidir. Fakat Ziraat Bankas bu Adana mntkasnn istedii tohumluu getirdii halde ifti almam ve almaktan istinkf etmitir. htiya olduu halde niin alnmam. Okkas otuz kurua buday alnr m? Bu gn okkas otuz kurua dnyada buday yoktur. ifti bu ykn altndan kalkamyacan anlad, almad. Sene ortasna doru kalanlar vade ile almaa mecbur oldular, fakat tohumun

ksm azam kald. Bu gn zararn bteden demee mecbur olduumuz bu tohumlar bu suretle kalyor, niin kalyor? eklin iyi olmamasndan. Onun iin bu kanunla da bu esas kabul edersek. Hi faidesi olmadan paray ifna ederiz ekli iyi deildir. Bu paralar biz kylnn ev eyasn sattrarak topluyoruz. yi idare edilmemek yznden ekilen zararlar yine millet dyor.

NA OLUNACAK OSE VE KPRLER TAAHHDATIN1N GELECEK SENEYE SRAYET HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (YAPILACAK YOLLAR VE KPRLER N NAFIA VEKALETNN GELECEK YIL DA TAAHHDE GREBLMES KONUSUNDA GRME) Nafa Vekilinin konumas, 1929'da grm olduumuz ose ve kprler kanunu erevesindeki almalar dile getiriyor; ynetimin karayolu ve kpr yapmna olan yaklamn, bu ilerin gelime derecesini gsteriyor. Ortada demiryollar inaatna benzer bir harekete girime niyeti olduu, fakat bunun bir karayolu programna ve somut almalara ynelme aamasndan henz uzak bulunduu anlalmaktadr. 5.6.1930 RECEP BEY (NAFIA VEKL) Bir sene kadar bir zaman oldu ki vatann ose ve kprlerini ina etmek usul ve sistemi hakkmda yeni ve esasl bir kanun kabul buyurmutunuz. ose ve kprler kanununda zikredilen eraiti haiz olan vatandalardan toplanacak verginin yzde ellisi vilyetlerin yol ve kpr inaat ve tamir ihtiyalarna sarfolunacak, dier yzde ellisi de Devlet eli ile nisbeten yksek evsaf fenniyede ina olunacak mill ose ve kprleri vcuda getirmek zere Devletin hazinesine gelecekti. ose ve kprler kanununun bir maddesi mucibince Nafa Vekleti bu mill oseleri ina etmek iin ilerideki senelere amil taahhdat yapmaa esasen mezundur. Geirdiimiz ilk tatbik senesinde, ose, kprler kanununun yeni esaslarnn tatbiki neticesinde tam bir tahsil neticesine vasl olamadk. Esbab, u ksa cmlelerle izah olunabilir: Devletin yol ileri olduka kark bir tarih geirmitir. Geen sene bu gnlerde kabul edilen ose ve kprler kanunu ondan evvel mer'i olan yol kanununu esasl surette deitirmitir. Yeni vatan idare merkezini Garpta stanbul, Trakya ve Edirne hududuna ve zmir limanna, Hkmet merkezini arkta Rus, ran hudutlarna kadar balamak ve cenup ve cenubi ark istika-

 71

metlerinde Suriye ve Irak hudutlarna doru temdit etmek bu suretle ark, gar b, imal ve cenubi yaps kuvvetli ve seri vastalarn hareketine msait - olacak, demiryollarndan sonra sr'at ve emniyetle ve devaml surette harekete msait olacak oselerle birbirine balamak olacaktr. Bunlar ilk ana ebekeyi vcuda

getirecektir. Mill oseler mutlaka alt temelli oseler olacaktr. Mill oselerin dmek ihtimali olan tehlikeli yerlerde etraf korkuluklu olacaktr. Hasl btn dnyada ose edildii zaman hatra gelen bir muvasala vastasnn haiz olmas lzm gelen evsafta oselerimizi yapacaz.

T.C. LE ALMANYA HKMET ARASINDA AKTOLUNAN TCARET MUKAVELENAMESNN TASDK HAKKINDA KANUN LYHASI {T.C. LE ALMANYA ARASINDAK TCARET SZLEMESNN GRLMES)

Almanya ile imzalanan ticaret szlemesi, A.B.D. ile yaplm olann kalplar iindedir. Almanya'nn nemi, 1930'dan sonra gitgide Trkiye'nin d ticaretinde en byk paya sahip lke oluundan ileri gelmektedir. Bu szleme de, henz "serbest ticaret" dnyasnn anlay ve kurallar iinde batlanmaktadr. 7.6.1930 HASAN FEHM BEY (GMANE) Muahede, en ziyade mazhar msaade millet muamelesi esasna mstenittir ve iki tarafn (A) ve (B) cetvellerinde gsterilen ithalt mevadd zerindeki resimleri tenzilen veya olduu gibi kanun ekilde takyit eden hkmleri havidir. Ticareti hariciyemizde Trkiyeye en yksek ithalt yapan Almanyadr ki takriben senede 30-35 milyon lira tutarndadr. Almanlarn bize kar taahht ettikleri cetvelde mevcut olan maddeler iptida ve ham maddelerdir. Esasen bu maddeler Alman kanunlar mucibince gmrk resminden muaf olan maddelerdir. Bir de bir ksm kuru yemiler zerinde mevcut olan ve Alman gmrk kanunu mucibince alnmakta olan resim miktarn tezyin etmiyecekleri vadinden ibarettir. Yani Almanlarn taahht ettikleri ey, esasen kendi kanunlar ile mevcut olan muafiyetleri kaldramyacaklarndan ibarettir. Bu muafiyetler ise ham maddelere aittir. Halbuki Alman sanayiinin behemehal bu maddelere ihtiyac vardr. Taahht edilen bu mevat, 28 madde olup bunun on birinden de hal almakta olduklar gmrk resmini tezyit etmiyeceklerdir. Bize gelince, bu mukavele ile bizim Almanlara kar, yzde otuzdan balyarak halen alnmakta olan gmrk resminden yani son tarife kanuniyle alnmas lzm gelen gmrk resminden yzde (30) dan balyarak, 30, 25, 20, 15 hatt baz maddelerde (10) a kadar tenzilt taahht ettiimiz mevat, (88) maddedir. Bu (81) madde hemen umumiyetle lks eyadr. Fantazi eyadr ve memleketimizde harc lem denilecek eyadan da ynl ve pamuklu mensucat vardr. Binaenaleyh bu muahede ile bir taraf yalnz mevcut kanunu teyit ediyor, bu muahede, devam ettii mddete kanunu deitiremem, diyor. Bilmiyorum bu tenzilt karsnda bizim dahil sanayiimiz yani dokumaclk nasl inkiaf edecektir. Malmu liniz Almanyadan ithl ettiimiz mevattan bizce mhim ve lzm olan makineleri biz ksmen gmrk

12

tarife kanuniyle ve ksmen ve teviki sanayi kanuniyle muaf tuttuk. Teviki sanayi kanununun dairei mulne girmiyen ksm da yzde bir il yzde be ve nihayet on kadar cz'i bir resme tabi tuttuk ve yine Almanlarn vasi mikyasta ithal ettikleri kimya mevaddm hafif bir resme tabi tuttuk ve hatt bunlarn byiik bir ksm yine teviki sanayi kanuniyle muaftr. Velhasl Alman ithaltnn ehemmiyetli ve azametli bir ksmnn bizim ihtiyacmz olduu iin tarife kanunumuzda asgar bir resim ile ve bir ksmn da muaf olarak ithalini esasen kabul etmitik. imdi bu mukavele ile de fantazi eya zerinde yzde otuza kadar tenzilt kabul ediyoruz. Gmrk tarifesindeki resim miktarn Trkiye bir kanunu mahsusla tezyit etmek lzumunu grr ve bir kanun yaparsa bu kanun (9) ay gemedike - mevkii meriyete giremiyecektir. Bu pek hoa gidecek tabir ve tarif deildir. Haddi zatnda mtekabil menfaat temin etmiyen, onlarn esasen muaf olan maddei iptidaiye zerindeki muafiyeti kaldrmamak teahhdne kar bizim (B) cetvelindeki fantazi eya zerinde yzde (30) kadar tenzilt yapmamz teahhdn ihtiva eden bir mukavelenin metnine bu hususta yapacamz kanunun (9) ay gemedike mevkii tatbika konmiyaca yolunda bir hkm dercini bendeniz bir az fazla grdm. Binaenalayh bendeniz muahedeyi bir biriyle vasi mikyasta ticaret yapan tarafeynin menafiini msavi ekilde temin eder bir mahiyette grmedim. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT ENCMEN RES) Bu muahede en ziyade mazhar msaade millet esas zerine yaplmtr. En ziyade mazhar msaade millet demek; ticaret leminde ve her hangi bir pazarda ayni eyay ticcariyeyi sev-

keden millet arasnda fark olmamak demektir. Daima Devletlerin dndkleri kendi eyalarna mmasil eya karan memleket ile ayr gayr muameleye uramamaktadr, btn ticaret mukavelt yaplmasndaki gaye, dier Devletlerle msavi artlar temin etmektir. Bunun iindir ki ticaret muahedeleri yaplrken evvel emirde esas prensip olarak en ziyade mazhar msaade millet muamelesinin tasdik ve tatbik edilecei dercedilir. Bundan sonra tarafeyn arasndaki eyalar meyannda siyaset itibariyle ehemmiyet verdikleri mahsul veya maml varsa onlar iin de ayrca bir liste yaparlar, o liste ierisindeki tarife, vergi, resim ne ise o tatbik olunur. Almanlarla yaptmz muahedede u iki esas aynen tatbik edilmitir. Bizim Almanyaya ihracatmz 75 milyon marktr. Yani 35 milyon Trk lirasn mtecavizdir. Almanlarn bize vaki olan ithalt ise 61 milyon marktr. Yani arada aa yukar 8 milyon liralk bir fark vardr. Bu itibarla ithalt ve ihracat yeknlar noktasndan memleketimiz Almanyaya nazaran daha faik bir mevkide bulunmaktadr. Umum haric ticaretimizin altda biri tekil edecek bir ticaret mahrecini, bir pazarn mukavelesiz brakamazdk. Her Devlet byle byk yeknlar deil, kk yekn tutan eyay bile bir mukaveleye raptediyor ve bu, menfaati icabndandr. Almanyaya ithalt eyamzn mfredat da udur: 27 milyon marklk ttn ithal edilmitir, 27 milyon kuru meyve ithal etmekteyiz. (15) milyon markn kuru zm, fndk, incir, badem tekil ediyor. (6) milyon marklk hal ve yirmi milyon marka yakn mevadd iptidaiye ithal ediyoruz ki, bu esaslara tevfikan liste yapmak zaruretindeyiz. Fantazi eya ithal ediyor, veyahut hakikatta istihlkt umumiyeye dahil eya ithal ediyor. Bu, br tarafn listesini tanzim etmekte hakim olmas itibariyle

 73

elbette bizim yedi ihtiyarmzda deildir. Onlarn listesinin tertibini de bizim, kendi elimize almaklmz istemek ve talep etmek, imkn olmyan bir eydir. Bu, onlarn menfaatlann bizi idare edeceiz gibi bir ey olur. 1916 da yaplp son zamana kadar 5,8,15 gibi zarplar ile arttrlarak tatbik edilegelmekte olan tarife ile yeni yaptmz tarife arasnda pek byk fark mehuttur. Onlar menafii mevcudesini eski hafif tarife zerinden istemektedirler. Yeni tarife buna nisbetle iki, , drt misli ykseklik arzediyor. Tabii onlar bu yk-

seklik karsnda elbette benim vaktiyle olan ithaltm decektir, hi olmazsa onlarn yzde elli payn veriniz diyorlar. Hi bir vakit fazla msaade bahedilmi deildir. Hasan Beyefendi Almanlarn bir ksm eyasnn teviki sanayi kanunu ile zaten muaf olduunu beyan buyurdular. Bu byledir, fakat bir ticaret mukavelesi yaplmas demek bir tarafn menafiinin ihllini o bir tarafn ihtiyarndan karmasndan ibarettir. Binaenaleyh teviki sanayi kanunumuz malmu liniz muvakkat bir kanundur.

ZRAAT BANKAS HAKKINDAK KANUNA BAZI MADDELER TEZYLNE DAR KANUN LYHASI GRMELER (ZRAAT BANKASI YASASINA BAZI MADDELER EKLENMES KONUSUNDA

GRME)

Ziraat Bankas Cumhuriyet ynetimi iin nemli bir kurulu olmu, bu nemini hep korumutur. Sahip olduu varlklarla Kurtulu Savaann finansmanna katk yapt anlalan banka, 1924Ve adeta yeniden kurulmutur. Bankann sermayesini artran 1930 kanunundan bir sre getikten sonra, 1934/ 35 yllarndan balayarak Ziraat Bankasnn varln artrdn izleyeceiz. Cumhuriyetin kurulu dneminde Ziraat Bankas devletin elinde tarmn kredi gereksinmesini karlayabilecek tek kurulutur. Ayrca, tarm fiyatlarnn d ile birlikte ekonomik skntlarn en ok tarmda ortaya kt yllarda Ziraat Bankasna tarm rnlerini destekleme politikasnn oluturulmasnda grev verildiini de ileride 1932Ve izleyeceiz. 8.6.1930 MEHMET FUAT BEY (KASTAMONU) Ziraat Bankas bidayeti teekklndenberi, ta devri istipdatta bile iftilerin lehine deil, aleyhine hareket etmitir. Sermayesi Hkmet elinde battal edilmitir. Birok suretlerle iftiler imha edilmitir. Ufack tefecik bir arazisi olann rehininden istifade ederek arazisini temellk etmitir. Kyly a ve biil brakmtr. Devri Merutiyet te byle geti dersem hata etmem. Dairei intihabiyem olan Kastamonunun bir kynden be arkada yerlerini bankaya rehin etmilerdir ve bunlardan bir tanesi eramilden bir kadndr. Bu kadn iki buuk lira olan taksit hissesini verememi ve bunun iin banka kadncazn yerini tefviz ettirerek kendi zerine koan kestirmi, mzayedeye karm ve satmtr. Ka liraya satmtr? Beyefendiler? 180 bu kadar liraya, 2,5 liralk alacana mukabil 180 liralk mal satmtr. Bir deirmen 800 liraya satld ki, sahibinin yetmi lira borcu vard. Adam iinden gcnden oldu, a kald. Adliyemizden, hukuku mevzuatmzdan emin isek Cumhuriyet devrin-

 74

de her hangi bir muamelenin ahkm umumiyeden istisnasna hi bir sebep yoktur. iftilerin istedii bir ey var; bizi eski usulden kurtarnz,. Vaktiyle paramzn dmemesi iin demitim ki kambiyo temevvcat benim ve meslekdalarmm elindedir. Bamzdan ar belsn kaldrn, krediyle temin edin, asayiinizi dzeltin, biz alalm, istihsal yapalm, harice gnderelim. Paramz dzeltelim. Yalan m idi arkadalar; ar kaldrdk, fakat kolundan kestik srtna yama yaptk; bu halden bu ahvalden iftiler yine Cumhuriyet Hkmetine medyunu krandr. Fakat Ziraat Bankas hakknda verdiimiz bir karar dolaysiyle bugn yreim szlyor. O karar Ziraat Bankasn anonim irket haline ifra iin verilen ka rardr. Bankas Mdr Umumisi arkadamz Cell Bey de buradadr. Beraberce o zaman dnm tanm ve demitik ki ne la; Hkmetin tebeddlde usuller deiiyordu. te bu anonim irket olursa Hkmet mal sahiplerine verir. Bu da ayan krandr. O vakit Ziraat Mektebi Mdr olan ve bu gn Yozgat Meb'usu bulunan Tahsin Bey cevaben bunu yanl yapyorsunuz, keyfi muameleye girer dedi. Hakikaten sonradan anladk ki, maalesef byle oldu ve zrra istifade edemedi. KEMAL BEY (ADANA) Ziraat Bankas iki senedenberi bir ekli ikraz kabul etmitir. Her sene iftinin arazisinin, kymetini ve mahsuln tahmin ediyor. Bunun % 20 yahut % 25 i nisbetinde kylye bir para veriyor. Fakat % 12 faizden aa olmamak artiyle ve iki seneyi de gememek artiyle. imdi yeni bir kanun teklif ediyor. Bu kanun btn mevzuat kanuniyemizin fevkinde olan bir kanundur. Bu kanuna gre ifti borcunu zamannda vermedii takdirde kendisine bir tebli yaplacak ve icraya bir tezkere

yazlacak. iftinin vaziyeti nazar dikkate alnmakszn, bir ay zarfnda kylnn arazisi hi bir merasime tabi tutulmakszn ve kemiyeti asliye nazar dikkate alnmakszn kylnn 50 bin liralk arazisi derhal satlacak, mesele budur. Hepimiz biliriz ki; iftilik tabiatla mcadeledir. Bu gn yamur yayor mahsul iyi oluyor. Mahsul tam idrak edilecek bir zamanda, bir Haziranda iftinin Ziraat Bankasna borcunun vakti gelmi, ifti faaliyete gemi, mahsuln kaldracak ve piyasaya sevkederek borcunu verecek. Tam bu esnada bir yamur balyor. Mahsuln idrakini bir ay geciktiriyor. Fakat banka parasn istiyor, ifti, rica ederim msaade et, dedii zaman; hayr kanun sarihtir, binaenaleyh bir Hazirandan itibaren senin mlkn satacam, diyor ve satla karyor. Yahut mahsul idrak ediliyor, fakat piyasa yok. te bu gn gryorsunuz ki; zmir ve Eskiehirin en gzel arpalar, dnya piyasasnda en makbul arpalar biilmiyor. nk; okkas 2 kuruadr. Masrafm korumuyor. Yahut bunlarn hi biri mevzubahs deilde, kyl bankaya borcunu vermek iin mahsuln piyasaya sevketmi, arz; piyasada birdenbire oalnca derhal fiyat dyor. 10 kurutan 7 kurua veyahut be kurua iniyor. Mill Bankalarmz yle bir vaziyette olsun ki piyasann dk zamannda elik elleriyle piyasay tutsun, kyly himaye budur. Fakat bu kanun kylnn dorudan doruya inhidamna mteveccihtir. Bu kanunu Heyeti Celile kabul ederek tatbikat sahasna geecekse bu gn bir efkat yuvas olan Ziraat Bankas kyly ykc bir messese ekline girecektir. SMET BEY (ORUM) Evvelce bankann sermayesi menafi sandklarndan devredilen para ve saire ile banka muameltnda hasl olan temett ve menafi hissesinden mrekkepti. Ziraat Bankasn bu gnk ekle koyan 1340 senesi Ziraat Bankas bte kanununa ilve edilen esas

 75

kanun maddeleridir. Bunda Ziraat Bankasnn sermayesi otuz milyon liraya ibl edilinceye kadar hissei menafiinin istifasna devam edilecei tasrih edilmitir. Ziraat Bankas harbi umum nihayetinde mtareke devirlerinde ikrazattaki sermayesini evrak naktiyeye tahvil etmi, birok zararlara uram, parasnn birok ksmn Hkmete vermiti. Mtareke devresinin neticesindeki vaziyeti elime zerine burada teekkl eden Mill Hkmet zamannda banka ikiye ayrlm, bir ksm Ankarada merkezi tekil etmi, dier ksm da stanbul merkeziyle idare olunmutur. stanbulun istirdad zerine bankann merkezleri bittabi birletirildi. Bankann Ankaradaki merkezi faaliyete geti. Fakat sermayesi ok azalm, ok zarar etmi, evrak naktiyeye tahavvl eylemi, hesaplar alnamam senelerce bilnolar yaplamam bir vaziyette idi. Mill ve Cumhuriyet Hkmeti bankann takviyesi hususunda byk himmet ve gayret sarfetmitir. Bankann byle bir akibete uramamas ve daha iyi alabilmesi maksad tesisine gre iftinin ihtiyacm temin edebilmesi iin bankann muhtar bir surette almas arzusu dahi vaki oluyordu. Bizbankay mstakil ve muhtar bir Devlet messesesi halinde idare etmek zere bir kanun lyihas tedvin ve ktisat Vekleti vastasiyle meclise tevdi ettik. Bizim kabul ettiimiz esas, muhtar ve mstakil bir Devlet Messesesi esas idi, kanun lyihas da bu esasa gre yaplmt. Byk Millet Meclisi Ziraat Encmeni bu gnk anonim irketi eklini tervi etti ve Meclisi li de bu esas tasvip ettii, o esnada tam bir halde verilmi olan kanunun bu esasa gre deimesi lzm geldi. Ziraat Bankas bu gnk eklini ald. Fakat bu esasl maddeler arn ilgas kanunu, ticaret kanunu ve tevhidi ksurat kanunu ile ok mteessir oldu. Kanunun dier maddesi de heyeti umumiyenin temsili salhiyetini eshama

sahip zrra ve hkm ahslar mmessillerinden mrekkep bir heyet tarafndan intihap edilecek murahhassalara verilmesi esas kabul etmitir. Halbuki byle eshama sahip zrra yoktur. Yani hi bir iftiye imdiye kadar bir senet verilmemitir. u halde banka heyeti umumiyesini temsil eden yalnz kazalar ahsiyeti maneviyesinin mmessilleri nizamnameye gre belediye meclisleri, varsa ziraat odalar, itibar zrrai birliklerdir ve bunlar tarafndan mntahap murahhaslardr. Binaenaleyh hakikatta iftinin bunda reyi olmad gibi belediye meclislerinin de banka ile mnasebeti ve alkas yoktur. Banka esasl temsil salhiyetini haiz olmas lzm gelen iftiye hisse senedi vermemi olmas itibariyle bu maddedeki hakik temsil salhiyeti de vcut bulmamtr. u halde banka kendi tekiltiyle murakabe ve idare ediliyor demektir. Banka, kanunu mahsus ile mteekkil anonim irket olduu iin muameltn tamamen ahkm umumiyeye tevfikan tedvir edemiyor ve etmiyor. Nitekim bu gnk teklif olunan kanun lyihas da bunun bir misalidir. Bankaya hakik vaziyetini aldrabilmek bu gnk iyi faaliyetini daha cidd bir surette halka anlatabilmek iin yine bankann tam ve kmil kanununu yapmak lzmdr. Ve imdiye kadar bu kanun gelmedi. Binaenaleyh bu gn mzakere ettiimiz kanun dahi umum ve mkemmel bir kanuna mevzu olacak ahkm ihtiva etmiyor. Yani iftiye ikraz muameltnda teshilt ve saireye mukabil iftinin de borcunu tanmas lzumu sk bir surette teyit olunuyor, baz klfetler kalkmakla beraber faideli yardm maksadna tamamen tekabl edemiyorsa da Ziraat Bankas bu gn ok iyi bir banka halindedir. Bu hakikaten ifti iin de tccar iin de alan bir bankadr. Baz arkadalar bu'banka iftiye ait olan sermayeyi ticarette de istimal ediyor diye phe ediyorlar. Hakikatte byle deildir.

 76

Banka bir taraftan asl iftinin sermayesini iftiye hasretmekle beraber dier taraftan da tevdiatndan ilve etmek ve kalann da ticarette istimal etmek suretiyle hakiki bir banka vazifesi yapmaktadr. AKR BEY (KTSAT VEKL) Huzuru linize getirmi olduumuz kanun mnhasran tedenberi ikyet edilmekte olan Ziraat Bankasiyle kyl arasndaki mnasebat kolaylatrmak, yardmlarn mmkn olduu kadar tesri etmek esasna istinat eden bir kanun lyihasdr. Ziraatte kredi ihtiyac fazla tafsile ihtiya brakmyacak kadar aikr ve umum bir haldedir. Bir milyon yedi yz bini mtecaviz olan ifti halkmzn asgar bir hesapla muhta olduklar kredi miktar (85) milyon liradan az deildir. 85 milyon lira elde mevcut olsa ve her sene verip almak suretiyle iletilebilse ancak ifti halkmzn kredi ihtiyacn asgar mertebede temin etmi olacaz. Halbuki bankann elyevm sermayesi 24 milyon lira dahilindedir. 24 milyon lirann gayri menkule de balanm veyahut muhtelif alacakllarn gayri kabili istifade ve tedavl bir halde bal kalm olan ksm hari brakldktan sonra geriye kalan ve daima zira ikrazatta kullanlan miktar 15, 16 milyon liray tecavz etmemektedir. Memleketimizde senev zeriyat krk ksur milyon dnmden ibaret olduuna gre elimizdeki para her dnm hesabna ancak (30) kuru ikraza msait olacak bir derecededir. Eer bankada alkas olan ve menafi hissesi nam altnda bankaya para vermi ora ile alkalanm olan, bankaya hkmen hisseder bulunan btn iftilerimizin bankadan istifade etmeleri bir hak ise herkes dnm bana (30) kuru almak talebinde bulunabilir. Halbuki muhtelif zamanlarda bankann dnm bana vermi olduu paralar (30) kuruun ok fevkindedir ve bu otuz kuruun fevkinde alman paralar bankaya iade etmemek iindir ki ok defa tecil talebiyle bankann

tazyik ettiii yolunda ikyetlerle megul oluyoruz. Paramzn az miktarn sk sk alp vermek suretiyle korumak sayesindedir ki ancak bu az para, herkesin hakk nisbetinde bankadan az ok mstefit olmasna hizmet ediyor. Bu da bankann alacan vaktinde almasn ve her kese msavi ekilde muamele yapmasn temin etmekle kabil olabilir. Bankann sermayesini (100) milyon liraya ibl edeceimize dair bir iarette bulunmu oluyoruz. Nitekim yarn veya br gn Hkmetiniz, bir balang olmak zere Ziraat Bankasna bu sene (7) milyon lira avans itas iin Maliye Vekletine mezuniyet verilmesine dair bir hkm ihtiva eden bir kanun lyihasiyle huzuru linize gelecektir. Be on sene bu yolda devam edildii takdirde bu gn pek uzak bir hedef diye gsterilen yz milyon lira gibi bir sermayenin tahakkuku mkl olmyacaina emin bulunuyoruz. Bankann muayyen faizinin fevkinde olan muhtelif masraflarn, bilhassa kk ikrazatta, yeknu zrram eline geen parann ekseriya yzde ellisine kadar kmaktadr. Bu kanun lyihasiyle herkesin bankadan az olsun, ok olsun eline geecek paraya nisbetle verecei faiz miktarn normal had dahilinde tutmak iin tedbir alm oluyoruz. Bir seneden beri memleketimizde teekkl eden kooperatifler adedinin yz elliyi pek az tecavz ettiini sylersem, btn memlekete nisbetle bunlarn ne kadar az olduu kolayca anlalabilir. Bahusus kooperatif teekkl eden yerler hemen ekseriyetle mmtaz kylerdir. Az ok varl olan ve kendilerini idare etmek kabiliyetinde olan mmtaz kylerdedir ki kooperatifler teekkl edebilmitir. Daha ok muhta vaziyette bulunan ve yardm grmesi lzm gelen kk ve fakir kyler daha ok seneler kooperatif tekiltndan mahrum kalacaklardr. Bu kanun bilhassa fakir kyleri istihdaf ederek bunlar gstermektedir.

ZAMR BEY (ADANA) Hakikaten bu kanunun iftilere bahetmi olduu menfaatler vardr. Fakat buna mukabil, bankann vermi olduu menfaate mukabil bizden alm olduu imtiyaz karlatracak olursak emin olunuz ki bu kanunun heyeti umumiyesinin reddini kabul etmek daha muvafk olur. Yani bu kadar menfaate ramen, bu kadar suhulete ramen, bilhassa vadesi zamannda paray vermiyenler iin konulan hkm ok ardr. Bunun iin daima ipotek suretiyle para ikraz olunan adama vadesi hullnde banka tarafndan bir ihbarname gnderilir. Bu ihbarnamenin mddeti iki aydr. imdiye kadar cari olan ey budur. Fakat imdi bunu bir haftaya indirmiler. Rica ederim, bir hafta zarfnda bunu kylnn kula bile iitmez. Ky belki kasabaya sekiz saattir. Bu madde ok ardr ve zaten bu drdnc madde bsbtn parann alnmasna dair-

dir. Gayet seri bir surette parann alnmasna dair ahkmdan ibarettir. Memleketimizde mill bankalar vardr. Bu mill bankalar byle bir imtiyaz istemiyorlar. Onlar ahkm umumiyeye tabi oluyorlar. Ben demiyorum ki Ziraat Bankas parasn almasn. Ziraat Bankas da bizim kendi bankamzdr. Bunun parasn toplamak ve zamannda almak bizim iin bortur, vazifedir. Fakat br taraftan da bankaya byle ok kuvvetli bir silh vermek ok tehlikelidir. AKR BEY (KTSAT VEKL)

Hkmet halk, iftiyi toprandan ayrmak deil bilkis onu toprak sahibi yapma iltizam etmektedir. Yegne maksadmz, kylye borucunu detmektir. Yoksa kyly toprandan ayrmak deildir.

TTN NHSARI HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (TTN ZERNDE DEVLET TEKEL KURAN YASANIN GRLMES)

Ttn zerinde devlet tekeli kurulmas burada yaplan grmelerle kesinlemektedir. Bylece Cumhuriyetten nce yabanc irkete bir ekonomik imtiyaz olarak verilmi bulunan ttn tekeli, Cumhuriyet ynetimince devlete aktarlm ve bu konu artk balanm olmaktadr. Bilindii gibi, Cumhuriyet ynetimi ttn tekelini ksa sre iinde yabanc irketten satn alm, fakat Lozan'da mali tekellerle ilgili olarak kabul edilmi koullar gereince, bu alanda "geici bir ynetim" kurmutu. Tekel kanununun grlmesinde, ticaret evrelerinin tekele kar olan tutumunu yine izleyebiliyoruz. 8.6.1930 HSEYN BEY (STANBUL) nhisar idaresi ttn ticareti yapmal m, yapmamal m? nhisar memlekette sarf ve istihlk edilecek ttn iindir. Yani halkn iecei ttn iin inhisar vazolunmutur. Ancak nhisar idaresi bir Devlet mesesesi olduu iin ticaret yapar m, yapmaz m? Bu hakikaten ok nazik ve ok iyi tetkika muhta bir meseledir. Bir Devlet messesesi olan ve halktan vergi toplyan bir messesenin, sermaye tesis etmek suretiyle, halkn serbeste almakta olduu ticaret meslekine kar rekabet yapmas doru mudur; deil midir? mtiyazl bir messesenin, ztirran ve tccarn karsna karak rekabet etmesi doru mudur,

 78

bu gne kadar bu ie mteallik her hangi bir kanun lyihas Meclise geldii zaman etrafnda en ok sz sylenen, en ok tetkiklere tetebblara, mtalealara zemin olan, hatta kitaplar nerine kadar gidilen ve bu suretle en fazla tahlil edilen bir mevzu olduu iin bendeniz bunun esas hakknda maruzatta bulunma zait addediyorum. Ttnn memleketimizin en mhim ihracat maddesi olduu kabili inkr deildir. Ttn istihsalt, ttn ticareti zerinde memleket her vesile ile birok msaadelerde bulundu ve daima bu ciheti dnmekte olduunu gsterdi. Binaenaleyh burada halledilecek me- Ttn 300 - 301 mukavelesinden evvel sele Devlet ticaret yapar m ? yapamaz m ? bandrol suretiyle memlekette idare edildi. meselesidir. Memleketin bu gnk ihra- Malm olan irket mukavelesi ve malm cat emtiasnn banda ttn mahsul bu- olan temdit mesaili bertaraf edildikten lunmaktadr, hari pazarlara ihra edil- sonra bu gn de kanaatimde sabitim ki mezse hi bir kymeti kalmaz ve gnden imtiyazl irketlerle aktedilen mukavelelerin en iyilerinden birisidir. Hatta Trgne azalmaa ve zevale,mahkm olu; kn ve Trkiyenin menfaatlarm, haklaTtn inhisar idaresinin Devlete term istirdat etmek hususunda en hayrl min etii yirmi drt milyon lira varidat ve cidd bir mukaveledir. Bu mukavele geri byk bir eydir. senelerce uralp irketin elinden hakk Buna hi bir ey denilemezse de, ha- imtiyazn ve baki mddetini istirdat etti. riten memlekete giren 55-60 milyon lira, Kuvvetli cihazlarla tehiz ederek senelerbunun ok fevkindedir. Memleketin ikti- den beri kurulmu olan bir messeseyi sad bnyesine en kuvvetli tesir yapacak 40 milyon frank mukabilinde ki; o zaey, istihsaltm artmas ve ihracat em- mann rayicine gre milyon Trk liras teasnm gittike inkiaf etmesidir. Tacir- ile mevcudat da dahil olduu halde tesler bu vaziyetten mtekidir. nhisar da- lim alan Hkmetin tanzim ettii plnoresi reji gibi ttn satyor bu kemmiye- ya gre 14 milyon, hakik rayice gre 18 ten hi bir ey ifade etmez. Fakat yapt milyon liralk mevcudatna sahip olmutesir ok byktr. Arzettiim gibi elin- tur. Devletin zabta kuvvetlerinin de yardeki ttnn maliyet fiyatn tayine im- dm ile ahalinin verdii paralarn bir eckn yok, kazand eyi anlamaa imkn nebi irketine deil, dorudan doruya yok, tccarn kendisi dorudan doruya Devletin hazinesine verildiinden dolay her trl mkellefiyeti kabul etmitir, halkmzn verdikleri paray seve seve verhesabn tesbit etmek, kr ve zararn bil- meleri yznden bu gn yirmi drt milmek zaruretindedir. nhisar daresinin se- yon liralk bir varidata nail oldu. Trkinevi satt ttn iki milyon liray tecavz yede vergi menbalar zannolunduu kaetmez. nhisar daresi bir, iki milyon dar ard arkas gelmiyecek ve saylamyaliralk ttn sarmakla tccara rakip vazi- cak derecede oktur denemez. Devletin umum ihtiyalarn karlayacak olan veryette bulunabilir mi? gi menbalar muayyen ve mahduttur. HASAN FEHM BEY (GMMemleketimizde yetien asgar krk, ANE) Ttn inhisar, bizde hemen yz yirmi drt meclisinden balyarak azam 65 milyon kilo arasnda tahavvl

deil midir ve acaba bunun karsnda tccarn serbest ticaret yapmasna imkn var mdr, yok mudur? Efendiler! Yoktur. nhisar idaresi kazan vergisi vermez, inhisar idaresi birok muafiyetlere mazhardr. nhisar idaresi, bir tccarn ttnnn nerede olduunu, nasl ilediini, nereye sattn hepsini bilmektedir. Ticaret ok ak olmakla beraber gizli noktalar da vardr. Fakat tccarn btn esrar onun elindedir. Binaenaleyh tccarn karsna rakip bir messese halinde kacaktr.

 79

eden ttn mahsuln birden ve icabnda mbayaaya yetiecek derecede, serbest sahadaki sermayenin kfi olmad, bin kere tecrbe edilmitir ve bu sermayenin kfi olmamasdr ki; ttn fiyatlar arasnda bir sene zarfnda senenin baz aylarnda yz kuruu vahidi kyas olarak kabul edersek yz kuru kymeti olan bir ttnn piyasada elliye kadar dtn bazen de 150 ye kadar ktn, piyasann bu kadar geni bir surette tahavvl ettiini mahade ederiz. Bunun sebebi, haricin talebi dolaysiyle biraz dahildeki zamlardan, dahildeki sermayenin zayfl hasebiyle mukavemet edememektedir. nhisar daresi gibi kuvvetli bir mteri yalnz kendi ihtiyacna kfi ttn alsn, madamki ticaret yapmyacak, baka ttn almasn, dersek bunda yaprak ttn ticaretiyle megul messeseler daha serbest, daha rakipsiz ttn mbayaa edebilirler. Fakat ttn zrrann aleyhine mi ? Byle byk sermayeli bir messesenin ledelicap elinde fazla istok tutarak icabnda piyasalarn almas zamannda harice satmasnda ttn mstahsili olan zrram menfaati vardr. Bir sene evvel ttnn kilosunun Bursada 20 kurua dt ve Adapazarnda bir araba ttnn bir Trk evrak naktiyesine mbayaa edildii vakalarn hatrlyoruz. Tedbir ne olabilir? Amerikallar kadar zengin deiliz ki; piyasa dgn olduu zaman fazla miktarda mal mbayaa ederek piyasay tutalm, biz ise bir kilo ttne bile kymet vermek ve onu muhafaza etmek mecburiyetindeyiz. nhisar daresinden ticareti hariciyeyi nezettiimiz gn, beklediimiz faide fevtolacaktr. Ttn idaresi Devlet inhisar eklinde idare edildiine gre bunda ticarethanelerin verdii rsum ve teklif mevcut olmad ve binnetice yaprak ticaretinde bu muafiyet dolaysiyle tccarlara vergisiz bir rakip vaziyetinde bulunduu mtaleas tamamen dorudur. Fakat zannederim ki bunun halli ok kolaydr. Yaprak ttn

ticaretinden dolay idarenin, yaprak ttn ihra eden ticarethanelerimize byle binnazariye rakip vaziyetine gememesini temin iin vergi noktai nazarndan da yaprak ttn zerine isabet edecek vergileri hesaben olsun ayrmak bendenizce mmkndr. Ticarethanelerimizin sk bir mrakabe altnda, inhisar idaresinin tayin edecei usul ve erait dahilinde, mnhasran harice ihra etmek zere sigara imal etmelerine eer bu gnk vaziyetleri msait ise bendenizce bu msaadeyi de Maliye Vekleti deri etmemelidir. Evvelce bu msaade vard. Fakat ticarethaneler naslsa cidd olarak bunun teebbsne gemediler. Niin geilmedi? nk harice gnderilecek sigarann ttnnn lks olmas ve kalacak miktarn dahilde istihlki imkn olmad iin, dahildeki istihlkt inhisar altnda bulunduu iin bunu kendileri iin hayrl bir i addetmediler. Bu gn sigara yapmak iin olduka geni bir tekilt ve olduka yksek bir sermaye lzmdr. Faizlerin yksek olduu senelerde bu i iin mhim bir sermayenin tahsis edilmesini ticarethaneler kendileri iin faydal addetmediler. Yaprak ticaretini, ttn inhisar idaresinin yapmasnda bendeniz ifti iin faide mlhaza ediyorum. Tccar iin rakip vaziyetine gememesi dorudur. Devlet messesesidir. Ve daima Hkmetin emri altnda yryen bir messesedir. Byle dorudan doruya tccar ezecek bir rakip vaziyetine getiini Hkmet hissederse elbette buna meydan veremez. Fakat hi yapmasn dersek dorudan doruya zrran zararna bir karar alm oluruz. RET BEY (GAZANTEP) Hkmet bu gn kendine lzm olan be milyon kilo ttn yerine on milyon kilo'alr ve Avrupada da mteri bulabilir ve maln satabilir. te tarafta tccar istiyor ki Hkmet elli kurua mteri olmasn ki kendileri yirmi be kurua alsnlar. Karlarna Hkmet rakip olarak karsa onlarn 25 kurua aldn Hkmet elli ku-

 80

rua alacaktr. Halbuki tccar da istiyor ki Hkmet rakip olmasn ve almasn, ben ucuza ftlaym. Hkmet ne iin almasn, Hkmetin almas iftinin menfaatidir. nk tccara kar rakiptir. Tccara lzmsa alsn, hatta Hkmetin ihtiyac on milyon ise on milyon daha fazla almas muvafktr. Ne kadar fazla alrsa ifti iin o kadar faidelidir. ayet Hkmet kylye sen maln tccara vermiyeceksin bana vereceksin derse o vakit bu krsden bunu sylemek benim hakkmd^, ve hepimizin hakkmzdr. Eer icbar etmezse hi bir ey demee hakkmz yoktur, tccar da alabilir. SARA OLU KR BEY (MALYE VEK L) Kanun bir batan dier bana kadar okunduu zaman grlr ki en bVk almeti farikas kendisine Devlet tarafndan verilmi olan salhiyetleri istimal etmek, yani, ttn inhisarn iletmektedir. Yalnz gayesi bu olan, en byk ve en asl vazifesi bu olan bir Devlet messesesi, asl vazifesini ifa ederken, memleketin ziraatine, memleketin ticaretine, memleketin iktisadiyatna, her hangi bir mill tekiltla mfit olabilirse o faydasn bu memlekette bu tccarlardan ve bu zrradan esirgememek istiyor. Ttn inhisar idaresi sadece bir Devlet messesesidir. Devlet messesesi olan bu teesssn hi bir hasm yoktur, Devlet tekilt dahilinde tccar olsun; ifti olsun bunlarrj her ikisine de elinden gelen yardm yapmak vazife ve mecburiyeti altndadr. Bunun iindir ki icap ettii zamanlarda Devlet messesesi, tccara da faydal olabilecek bir salhiyetle mcehhez kalmak zarureti karsnda bulunmutur. nsanlarn hatt hareketleri, messeselerin hatt hareketleri, istikbalde ne yapacaklar, bir az da mazide ne yaptklar ile istidlal olunabilir. Devletin eline getii gnden beri hi bir tccara, hi bir ticaret snfna, hi bir yerde rakip olmak suretiyle izrar etmemek iin r,e yapmak lzmsa ttn inhisar mtema-

diyen bunu byk bir takayytle bu hatt hareketi takip etmitir. ktisat noktai nazarndan kardmz ttn ve bir ka senelik gmrk istatistikleri tetkik edilirse grlr ki bu memlekette noksan olan kabiliyet, ziraat kabiliyeti deildir. Mes'ut seneler tevali etse, edebilse ttn istihsaltmz gerek nefaset itibariyle gerek miktar itibariyle mtemadiyen, tekml edebilecek bir san' at ve bir ziraat mahiyetinde grnmektedir. Fakat bir noktada da maalesef itiraf edeceim, ok yayayz. stihsal hususunda eer tacirlerimiz mstahsil zrram kabiliyeti ile onlarn kudretiyle muvazi adm atmazlar ise tabiatiyle fazla istihsl memleket dahilinde kalmak suretiyle fiatlarn sukutunu inta ediyor ve zrra snfnda yeni bir ye'is yeni bir inkisarla kendiliinden tahdidi ziraat hasl oluyor. Halbuki tacirlerimizin kabiliyeti zrramzn kabiliyeti derecesine varm olsa idi, istihsaltmz .dnyann bin bir piyasasna yetitirebilmek imkn ve kudreti onlarn elinde olsayd ziraat hususundaki kabiliyet ve kudretimizden memlekete azam istifade ettirmek imkn ok basit ve ok kolay bir i olurdu. statistikler tetkik edilirse grlr ki istihsl hayli ykseldii zamanlar ihra hususundaki kabiliyetimiz bir sene evvelkine nazaran deimemi denecek kadardr. Bu fazla istihsal senelerindeki ihracatmz aa yukar dier senelerin ayni olmak zere devam etmektedir. HSEYN BEY (STANBUL) Bendenizce sermayeyi getiren ey itir. olan yerde sermaye olur. Bir i her vakit sermayeyi bulabilir. Bu, ticarette her vakit iin bir dsturdur. Binaenaleyh sermaye azdr, inhisar elinde sermaye oktur. nhisar dairesini alc ve satc vaziyetine getirmek dorudur, fikrini ben deniz kabul etmek istemiyorum. Ttn seneden seneye bazan elliye iner, bazan da kar, bunu biz yapyoruz, arzu talep

 81

kanununun haricine kmaa imkn yoktur. Ttn mahdut pazarlara tabidir. 100 - 200 - 300 kurua kadar kar 60 kurua kadar debilir, yoksa bunu tccarn zrradan ucuz almak istediine hamletmek doru olmaz. Ttnn 20 kurua kadar dtn sylyorlar; dorudur: Ttnn kepaze bir hale gelmi olduu zamanlar da grdk. Bu yalnz bizde deil her yerde vardr. Bulgaristanda 4-5 sene evvel ttn gbre fiatndan daha aa idi. Herhangi bir metan fiat arzu talep kaidesinin esaslarna tabidir. Bundan ayrlamaz. Yalnz ttn deil, her hangi bir madde de byledir. Fakat ttn daha ziyadedir. nk, havayici zaruriyeden ma dut deildir, Alclar mahdut ve muayyendir. Her pazara arzedilemez. Bu itibarla ttn met ve cezir kaidelerine daha ziyade tabidir. Biz memleketimize girecek paray dnmek mecburiyetindeyiz. Bizim her eyden evvel dnmemiz lzm gelen ey; iktisad vaziyettir. Bizde eer bir tccar snf yoksa ki vardr ve iftiharla sylyorum ki tccar zmresi vardr ve memleket iinde ok nafi bir varlktr - bunu ibda etmeliyiz. Bizim istihsal sahalarmz o kadar genitir ki, rakip memleketlerde hepsine mukabil bir yer gstermek imkn yoktur. Mesel, zmir mntkamz 20-30 milyon kilo kadar ttn istihsal edecek vaziyettedir ve bu 50-60 milyona da kabilir. Bafra ve Alaam ve Sinobu da ithal ettiimiz zaman istihsaltmz daha yksek bir miktara kabilir. Kontrol vazifesi nhisar daresinin vazifesi halindedir. Bulduum kolcunun oradaki vazifesi ieri ttn girer mi, girmez mi, bunu kontrol etmekten ibarettir. Defeatla syledik ve buradan da iftiharla sylemek istiyorum ki imdiye kadar tccardan kaak diye tek bir kimse yakalanm deildir. Krk ksur senedenberi

ttn tccarlar arasnda tek bir kimsenin, takibat kanuniyeye maruz kaldn grmedik, iitmedik. Bu kadar drst ve bu kadar temiz hareket eden bir zmreyi byle rencide etmek ve kolcunun maan onlara verdirmek doru deildir. Kolcu maa deyipte gemiyelim efendim, on depomuz vardr. Beher ayda elli liradan senev alt yz lira ve hepsi birden alt bi lira eder. On bin lira ile almak istiyen bir messese senede alt yz liralk bir kolcu paras verirse nasl olur. Bu imdiye kadar mevcut deildi, bunun tarihi harbi umum ile beraber balamtr. Harbi umumiye kadar stanbul ttn methali olamazd, fakat son harbi umuminin yollar kapanmas dolaysiyle stanbul ttnn methali olmutur. nk baka yol yoktu. Ttn stanbuldan ithal etmek zarureti hasl olmutur ve bu zaruret karsnda ttn rejisi tccarlar ard ve size msaade ederim, ancak alt lira kolcu paras vereceksiniz, dedi. Bu miktar gittike ykseldi. Yz ellide karar kld. Bendeniz bunun fuzul olduuna kaniim, nk tccarn hissiyatn rencide eder. Bu itibarla eer nhisar daresi mutlaka bir kolcu bulundurmak isterse bu cretleri kendisinden yermelidir. Esasen binlerce mstahdemin vardr. Bunlar arasnda onlara da maa verebilir. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Ttn nhisar daresi bir Devlet messesesidir, Devlet messesesi sifatiyle pheli, phesiz, namuslu namussuz, insanlar yoktur. Hepsi msavi mahiyette olduundan hepsine msavi muamele yapmak mecburiyetindedir. Btn Trk vatandalar msavi vaziyettedir. Tacirlere ve ttn ticaretiyle itial edenlere byk bir shulet temin edebilmek iin, bunlara arzu ettikleri yerlerdeki depolarda ttnlerini bulundur-

 82

mak salhiyetleri darei nhisariyece ve bu kanunca tannyor. Bu harbi umumidenberi balam on be, yirmi senelik bir hdisedir. O zamandanberi ttn tacirlerinin mazalar Ttn nhisar daresinin bir adam tarafmdan mterek bir nezaret ve anahtar ve muhafaza tahtna alnm bir vaziyettedir. imdi bu tayin edilmi olan adamn cretini de on be, yirmi sened;n beri o maazann sahibinden alagelmekteyiz. HSEYN BEY (STANBUL) Ttn memleketin balca ihracat emteasdr. Bunu iliyen ve memlekete para getiren tccarlar arasnda bykler olduu gibi 500, bin lira sermayeli ufak tccarlarn da bulunduunu ve bu paray bunlarn vermesinin ok ar olduunu szlerim arasnda sylemitim. Tccara shulet gstermek lzmdr. Ttn memleketin balca ihracat emteasdr. Bunu iliyen tccara da azam shulet gstermek lzmdr. Tccarn depo ittihaz ettii binalar nhisar daresinin taht emrindedir. Eer muvafk grrse msaade eder. nhisar daresinin murakabasmn altndadr. Murakabe ediyorsa kendisi iin murakabe ediyor. Cendi vazifesini grmek iin tccardan bir cret almasn bendeniz muvafk g:'iniyorum. (GRMELERN DEVAMI: 9.6.1930) SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Hseyin Beyefendi biraz evvel tccara da, iftiye de mfit olmak gayemiz ve hedefimiz, demiti. Hi phe yok ki, Hseyin Beyefendi bunu itidalin ve ir aksadn temini iin lzm gelen tahammln fevkine klmadn pek l takdir buyururlar. nhisar demek, Devlete bir menbai varidat bulmak demektir. Tccar iin bizim gsterdiimiz ambara getirmee mecbursunuz denecei gibi baka ambarda muhafaza ettirmek veya oradan dahi kaldrmak msaadesi vardr. Bandan adamlar kmilen bizimdir. Bir tane kap olacak ve muayyen yerden

geecektir. Bununla beraber kendi eraiti fenniyeyi haiz ambarlarmz varsa orada da bulundurabilirsiniz. Yalnz kontrol Devletin hakkdr. nk Devlet messesesi hi bir vehile msavatsz i yapmak imknn kendisinde gremez. Binaenaleyh bu tacirlerin kffesi bir kontrol altna girmek mecburiyetindedir. Mmkn olduu kadar bu kontrol az hissettirmek istiyoruz. imdi her tccar bir depo yapar ve arzu ettii yerde gsterir, ve bizden hepsinin bana bir adam isterse, idarei inhisariye, varidatn yava yava beki diye koyaca memurlara sarfetmek mecburiyetinde kalr. Her hususu tccarn ambarna Devlet tarafndan bedeli denir adamlar gndermee mecbur olmak, zannediyorum idareye tahammlsz bir yk yava yava ykletmek demektir, hem de tccarlara yeni bir mklt ihdas etmek demektir. Tccarlar kendilerine ambar tedarik ederler ve benim ambarlarm kmilen bo kalr. Tccarlarn ayana kadar adamlar gnderirim. Kendi arzulariyle kendi maazalarna kaldrdklar vakit kontrol cretleri vereceklerdir. Bu, yeni bir klfet deildir. Kendi arzulariyle vcuda gelmi bir hadisedir. Eer bu hadiseden kurtulmak isterlerse pek l mallarn Devletin ambarlarna koyabilirler. HSEYN BEY (STANBUL) Tccar kaakl^ yapmaa tenezzl etmez ve imdiye kadar etmemitir. Byle bir hadiseye imdiye kadar ahit- olunmamtr. Tccara, kendisini kontrol eden memurun maan verdirmek ve byle ar bir yk tahmil etmek doru olmaz. nk mhim bir klfettir. Kendisine ayrca bir vergi kadar ar bir yk tahmil etmek doru deildir. Mkerrer vergi ve resimler bir az usan vermitir. Krk alt eit belediye resmi, on dokuz eit devlet vergileri ve buna inzimam eden darei hususiye re-

 83

simleri, hakikaten iinden klmaz bir hal gelmitir. HASAN FEHM BEY (GMANE) Evvelce reji irketine imtiyaz verildii zaman, ttn; bilcmle rusum ve tekliften muaftr; denilmiti. nhisar duhan kanunu muvakkati ile, irket iin kabul edilmi - ahkm mevcuttur. Fakat bu gn ne o irket mevcuttur, ne de imtiyaz mevzubahstr. Oktorva kanunu bundan yedi sene evvel neredildi. Halbuki reji irketine krk sene evvel imtiyaz eklinde btn rusum ve tekliften muafiyet hakk verildi. Bittabi bu oktorva kanununun dairei umulne girmedi, hayat iin elzem olan ey; undur, budaydr, et ve ekmek ve sairedir. Takdir buyurunuz ki bu gn belediyelere vazaifini ifa ettirmek iin et zerinde alman resimler stanbul ehrinde kiloda 23 kurua kadar kmaktadr. Un ve sair hayat iin elzem olan bilcmle esasl gdalardan resim alnrken; olduka kymetli ve mahalline ait bir resmi, ttn resmini istisna edelim demek bendenizce doru deildir. Hayat iin el-^ zem btn mevat resim verirken ve belediyenin yapm olduu hizmetlerin hi biri resimden muaf tutulmazken ttnden almamak muvafk olamaz, ttn resim vermesin de bunun mukabilini yine gda maddeleri zerine mi ykletelim efendim ? SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Temas ettiimiz mahsul memleketimizin iki, kahreman mahsulnden bir tanesini tekil etmektedir. Eer memleket, beynelmilel pazarlarda baz istihsalleriyle rekabette muvaffakiyet elde edebilmekte ise, hepsinden evvel ttn mahsuliyle rekabet edebilmektedir. Btn ithaltmz karlyabilen ve istihsaltmzn en banda olan ve beynelmilel pazarlarda, rekabet sahasnda galibane bouan bir mahsulmz bundan sonra koyacamz kuyudat ile zincir ve balarla felce uratacak olursak zannediyorum ki giritiimiz ithalt ve ihracat mcadele-

sinde kendi kendimizi imdiden zafa uratm oluruz. Bizim baz sanayiimizin, baz mahsult arziyemizin mmkn olduu kadar harile mcadele sahasnda rekabet edebilmeleri iin, deil byle vergi muafiyeti, prim eklinde olarak para verdiimiz yerler bile vardr. Bundan maada memleketimizin bu ticareti ok hassastr. Eer Trkiye ttnleri beynelmilel pazarlarda bu gnk mevkiini tutabilmise sebebi de ttn mahsult zerinden bu gnk mstakar, sabit bir politikay her trl ihtiya ve mnakaat nnde muhafaza ve idame etmi olmaklmzdr. Geirdiimiz be sene iinde ttn vergileri zerinde oynamam olmak ve bunun zerine herhangi kuyudat koymam olmak, mstakar ve salim bir politika takip olmak, bizim ttn vaziyetimizi daima iyiye doru gtrm ve ttnmz beynelmilel mcadele sahasnda kahraman mahsullerimizin bana geirmitir. HSEYN BEY (STANBUL) Adliye Encmeni Mazbata Muharriri Beyefendi, ambarlara tacirlerin menfaatleri iin bekilik yapmak zere tayin edilen kolcularn maalar tccar tarafndan verilsin diyor. Bir defa tccarn menfaatleri tabirinin yeri buras deildir. nk; bu dorudan doruya muhafazaya ait bir i olduu iin nhisar daresinin mkellef olduu bir vazifedir. Bu, neye benzer? Hapse konmu bir adama gardiyan parasn de demek gibi bir eydir. Benim kapuma gelecek beni takyit edecek, kontrol edecek ve o adamn parasn da bana verdirecek, muvafk mdr? Bir bekinin maa ayda bir elli liradr. Senede alt yz lira eder. Be bin lira sermaye ile iliyen ve alan bir adam alt yz lira maa yalnz bana verecektir. Bu cidden ekilmez bir eydir. stanbulun husus vaziyeti bu ii kabul ettirmitir. stanbuldan sonra zmir ve Samsuna da sirayet etti

84

ve oralarda da tatbika baland. Evvelce mevcut deildi. stanbulun husus vaziyeti tccara bu teklifi kabul ettirmitir. SARCOLU KR BEY (MALYE VEKL) Katiyen bizim, behemehal tccardan bu paray almak hususunda bir niyetimiz yoktur. Bunu eer biz tacirdan almak istiyorsak maslahatn icabndan ve tccarn da, bittabi idarenin de menfaati bu parann tccardan alnmas lzm geldii kanaatmdan domaktadr. Zannetmem ki; Yksek Meclis; Devletin birok ambarlan bo dururken srf herkes kendi maln kendi ambarlarnda bulundurmasn istesin ve o ambarlarn bekisinin masrafnn da umum bte iinden verilmesi mecburiyetinin bize tahmilini kabul etsin. Bizim gerek

iftiye ve gerek tccara byk serbesti bahederek kuyudat kanuniyeyi mmkn olduu kadar tahfif ettik, yalnz eskidenberi yerlemi olan teaml ipka ettik. Yani kendilerinden paray almak ve tarafmzdan bir adam tayin etmek ekli ki, her iki tarafn menfaatini mir bulunduundan, bunu ehveni er addettik. Bizim kanaatimiz tutacamz bekilerin masrafn tccara verdirmektir. Mevzuatmz arasnda bu sistem hayli mevki tutmutur. irketlerden para alrz. Aldmz para ile balarna komiser tayin ederiz. Burada da ambarlar iin para alrz bizim tarafndan tayin edilmi bir adam koruz. Bununla tccar iinde shulet grecektir. stedii zaman maazasnn alma ve kapanma kolayln temin eder.

MLjL BANKALARCA TEKL OLUNACAK EKER RKETNE TRAKE VE AVANS VERLMESNE DAR KANUN LYHASI GRMELER (MLL BANKALARIN KATILMASIYLA EKER RKET KURULMASI YASA GRMELER) BUNA AVANS VERLMES KONUSUNDAK VE

Cumhuriyetin kurulu yllarnda eker yurt dndan gelen bir maddedir. Cumhuriyet ynetilirinin ithal ikamesi"ni amalad mallarn banda gelmektedir. Bunun iin teknik incelemeler yaplm, Uak ve Alpullu fabrikalar kurulmutur. Ancak, lkede pancar tarmnn gelimemi olmas ve eker retiminin ancak yksek maliyetlerle gerekletirilebilmesi kurulu aamasnn nemli engelleridir. Bylece, srekli olarak devlete f desteklendike zarar azaltlamayan eker retimi konusu yllarca tarkorunan, konusu olmutur. Aadaki grmelerde ilgin saylabilecek bir nokta, eker tma fabrikalar ynetiminin birletirilmesi ve bir eker irketi kurulmas kararnn, ekerin devlet iin krla deil zararla srdrlen bir giriim oluundan kaynaklanmasdr. Hazine, Ziradt Bankas ve sanayii desteklemek ve ynlendirmek zere kurulmu olan Sanayi ve Mkadin Bankas yksek maliyetli, zarar eden, fakat ithal ikamesi amacyla srdrlmesi gereken kurulular sahiplenmi oluyorlar. 10. 6. 1930 AKR BEY (KTSAT VEKL) Memleketimizde eker ileri ile itigale balanal be sene olmutur. lk tecrbelerden olmak zere Uak ve Alpulluda birer fabrika tesis edilmitir. Bunlardan Alpulluda tesis edilen fabrika imdiye kadar normal erait dahilinde alt ve bu gn vaziyeti ayan memnuniyettir.

 85

Uaktaki fabrika bidayette baz rnTlta maruz kald. Senelik istihsaltiyle senelik masraflarn karlyamad. Bunun neticesi olmak "zere elyevm kanunen tasfiyesi zarur bir hale geldi. Memleketimizde eker sanayiinin yalnz san'at itibariyle deil, zira noktai nazardan ve tediye muvazenesi itibariyle dahi haiz olduu byk ehemmiyeti mill bir mahiyette telakki eden Hkmetiniz Uak fabrikasnn tasfiye neticesinde gayri kabili istifade bir hale gelmesine meydan vermek ve bunun iin de yeni bir teekkl halinde bu ii idare etmek lzm olduuna kanaat getirdi. Huzuru linize arzedilmi olan lyihai kanuniye bu esbab mucibe ile tanzim olundu. Lyihada rica olunan msaade elyevm Maliyenin iki fabrikadan eker mukabili avans olmak zere bidayetten beri verilmi olan paralardan mtevellit alacaklarn tasfiye ederek bunlar Ziraat ve Sanayi ve Maadin Bankalarnn vcuda getirecekleri bir teekkle ksmen sermaye, ksmen avans olarak devretmesi merkezindedir. Bu suretle ii - Maliyenin itirakiyle dorudan doruya haiz olduu mal heyeti yakndan ve bir elden takip edecek olan iki Devlet messesesine tevdi etmi olacaz. Tabi tasfiye halinde btn hisse senedatnn sfra mnkalip olmas lzm gelecektir. Sermayesi bir milyon iki yz bin lira raddesinde olan irketin blnoya nazaran a bir milyon liraya bali olmutur. Halkm itirki drt yz bin liradr. Ticaret kanunu mucibince sermayesinin drtte n kaybetmi olan her hangi bir irketin tasfiyesi bir emri zaruridir. Bu noktadandr ki evvel tasfiyeye gitmee mecbur oluyoruz. Takdir buyurursunuz ki memleketimizde hi bilinmiyen bu ie be sene evvel girilmitir. Bu itibarla baz hatalar olduunu inkra mahal yoktur. Bu hatalar olmutur. Bundan baka, alelmum memleketimizin her yerinde mahsult kuraklktan mteessir olduu gibi pancar mahsult da bundan

zarar grd. Teknik baz kusurlar vukua geldi ve idare itibariyle de birok yanllklar oldu. Geen sene fabrika tamamen normal denecek bir tarzda idare edilmitir. Bu neticeden memnun olmakla beraber arzettiim vehile, mterakim borlarnn faizleri ve blnosunda arzettii vaziyet, irketi bu gn tasfiye mecburiyetinde bulunduruyor. EMN BEY (ESKEHR) Bu gibi byk teebbsler iin byle bizim gibi acemi olan milletlere; Hkmetin daima mzahereti lzmdr. Ancak herhangi bir uursuz mteebbisin zararn daima Devlet deyecekse bu gn tasfiye ettiimiz vakit fiat hakikisinden yksek bir tazminat verecekse bu takdirde uursuzlar oaltm olur. O vakit herkes akl erer ermez rast gele ilere girer ve zararn Devlete aktarma eder. Uakta eker fabrikas yaplmtr. zmirde, Bozykte, Eskiehirde hatta Mal kyde bile tohum paras vermiler. Rica ederim bunun nakli iin yzlerce vagon ve yksek miktarda cret lzmdr. Bu vaziyette buralardan gidecek pancarla eker fabrikas yaar m? eker fabrikas denince biz de megul olduk. Havalisinde 80 bin 100 bin dnm araziye ihtiya hissettirir ve ancak bu vaziyettedir ki eker fabrikas yaayabilir. Yoksa araba ile, imendifer ile 200-300 kilometre uzaktan nakledilen pancarla eker fabrikas yaayamaz. Dnya btn mesaisini inceltmitir. Her eyini ucuza mal etmektedir. Memleketin neresi msait ise oraya kaldrsnlar, memleketin hepsi bizimdir. ki zat fabrika yapmtr, bu gn tasfiye ederiz, onlar da almlardr, fakat imkm yoktur. eker idare etmezse bilmem ki ne idare eder. nk drt misli himaye gryor. O da idare etmezse baka bir eyi idare etmesinin imkn yoktur. AAOLU AHMET BEY (KARS) Bir meseleyi mzakere ederken, d-

 86

nurken, konuurken en evvel bteyi hatrhyacak ve bilhassa o bteyi veren, dolduran Trk kylsn unutmyacaz. Trk kylsnn verdii parann nereye gittiini titizlikle tetkik etmek vazifemizdir. Byle her kesin, her nmze gelen adamn Devlet btesine el uzatmak emelini kknden kesmeliyiz, bu cesareti krmalyz ve ona meydan vermemeliyiz. Teebbs erbab olmaldr ki bu gibi iler muvaffakiyetle neticelensin ve ondan bakalar da istifade temin etsin, memlekette sanayi hayat hakikaten cidd olarak teekkl etsin, yoksa ite byle gz Devlet btesinde olan biri gelir. drt senedenberi ben fakirin birok paras gitmitir. Birok irketlere filn hesap ediyorum, imdiye kadar bir iki bin lira param gitmitir. Benim kusurum nedir. Benim param gittii gibi bugn arkadam Besim Atalay Beyin acd kylnn de, zrran da paras gitmitir ve bu byle devam ederse mtemadiyen gidecektir. Byle bir vaziyet karsnda, aman efendim halk bir Hkmetiz, binaenaleyh halka doru gitmeliyiz diyerek sellemehsselm halledip iin iindeh kmamz doru olmaz. Acaba Hkmet verdii paray gktenmi alp veriyor? Yine halktan alp veriyor, evvel halk dnmelidir. Hkmet nereden alyor, nereye veriyor, halka m veriyor? Yoksa oradaki bir takm adamlarn cebine mi giriyor? Mesele budur. Eer, ben kani olsa idim ki Uak fabrikas iki sene daha hakikaten ve kendi mstakbel menfaati iin zarar edecektir ve bilhare bu memleketin iktisadiyatmn inkiafna yardm edecektir. Biltereddt bunun lehine idarei kelm ederdim. Fakat cehalet, sui istimal, vazifenainaslk, israf bendenizce malm oldu. imdi nasl olur da param verebilirim. Hazinei Devlete uzanan bigne elleri krnz ve onlara meydan vermeyiniz, tevik etmeyiniz. Bir milyon bu kadar li ra ile yaplm olan bir messese ifls haline gelir ve bunun esbab da bizce gayri malm kalrsa ve biz yalnz mphem kelimelerden baz eyler sezerek han-

gi emniyet ve vicdanla bu gibi bir messeseye para verebiliriz? Bize Uak fabrikas hakknda muvaffakiyetsizliin sebeplerini vazih olarak sylemelidirler. Burada tabiatin kusuriyle insanlarn kusuru arasndaki nisbet taayyn etmelidir. AKR BEY ^KTSAT VEKL) Uakn tasfiyesi kanun bir zarurettir ve yolunu takip edecektir. Takdim edilmi olan kanunla istihdaf edilen maksat Uan bu tasfiyesine her hangi suretle mdahale meselesi deildir, fabrika tasfiye edilecektir. Bu gnk irket tasfiye edildikten sonra orta yerde bir messese kalacaktr. Bu messeseyi kim idare edecektir? En byk alacakl Sanayi ve Maadin Bankas oluyor. Sanayi ve Maadin Bankasnn bidayettenberi bu messeseye yardmlar ok cidd ve mhim olmutur. Fakat eker sanayii ii o kadar byktr ki; Sanayi ve Maadin Bankasn yerinden tek bana ie davet etmei Hkmetimiz muvafk grmedi. Fabrikay Sanayi ve Maadin Bankasiyle beraber Ziraat Bankasnn vcuda getirecekleri bir limitet irkete devretmei daha muvafk gryoruz. Yeni bir irket domaktadr. Bu irkete Hkmete yardm edilmesi mevzubahstr. eker fabrikalarna Hkmet ne kadar yardm etmitir. Burada arzettiimiz rakamlar drt milyon seksen bin lira arasndadr. Bunun 2,5 milyonu itirake aittir. 1,5 u avansa teali k etmektedir. Ancak memleketimizdeki maliyetler ile hariteki maliyetler arasnda byk farklar olduunu arzetmek vazifemizdir. Pancar bedelleri maliyete messir olan birinci fark tekil eder. Pancarm hari memleketlerde, tonu 600 kuru kadar tuttuu halde memleketimizde 25 hatta 30 liradr. Bu farkn da byle olmas pek tabi bir eydir. Pancar zeriyat ok teknik bir itir. apa ziraatinin en mkllerindendir ve ilk zamanlarda halk buna altrmak iin fazla para vermek suretiyle ter-

 87

ip etmek zarureti hasl olmutur. eker sanayiine gemi olan memleketlerin ekserisi bu yolu takip etmilerdir. Elyevm eker sanayiini memleketinde tesis etmee alan ngiltere, pancar zerine prim vermek suretiyle himayeyi tesis etmee alyor ve bu gn verdii prim de bizdeki pancar bedelinden bir az daha fazladr. Kmr bedeli mhim bir yekn tekil ediyor. Harite kmr bedelinin tonu 6 lira hesap edilirken bizim fabrikalara maliyet noktasndan asgari 20 liradr. Dier bir sebep daha vardr. O da, byk san'at iinde ecnebi mtehassslarna olan ihtiya fazlal ve kendilerine verilen masrafn ziyadelii, normal bir surette 10 lira ile grdrmek mmkn olan bir iin ilk zamanlarda belki yz lira ile temin edilebilmesidir, btn bunlar bir araya getirecek olursak; pek tabiidir ki hariteki maliyetle bizdeki maliyet arasnda belki 3 ,belkide 4 misli bir fark olabilir. Yz seneden beri bu ile megul memleketlerde kan eker fiyatiyle bizde henz yeni teesss eden eker fiyat farknn her ne kadar msavi olmas ayan arzu ise de bizde imdilik bu mmkn deildir. ZAMR BEY (ADANA) Bize ok pahalya mal oluyor. Kyl bir gnde 50, 60 okka pancar merkebine ykletiyor. Bunun iin bir gnn sarfediyor. Nihayet bunun da okkasn kurua satyormu, kylnn bundan fazla masraf oluyor. Yamur olduu zaman pancar oluyor. Yamur yamad zaman ne olacak? Fabrika bsbtn zarara gidecektir. Bizim 6u eker fabrikalarna verdiimiz parann miktar 4,5 milyona varm. Bu para mukabilinde temin ettii menfaat nedir ? Acaba bu paray baka yere sarfetseydik memleket iktisadiyatna daha iyi hizmet etmi olmazmydk? Olmyan bir ii zoraki srklemee mahal yoktur. Burada bir mensucat fabrikas vard, vaziyeti malmualinizdir. Kayseride hal

iin iplikleri Manisterden getirmesinler diye fabrika yapld, vaziyeti yine malmualinizdir. Fabrika bizim iin bir idealdir. Artk zorlyarak zarardan zarara gitmek doru deildir. TAHSN BEY (AYDIN) eker denilen gda bu gn havayici zaruriyenin en mhimlerindendir. Hastalar, st emen ocuklar hepsi buna muhtatr. Bu, memleketimizde yetiebilecek bir maddedir. Halbuki biz bunun iin harice her sene milyonlar veriyoruz. Biz bunu kyamete kadar byle verecek deiliz. Harbi umum esnasnda biz ekerin okkasn baz yerlerde on liraya kadar aldk. Dnya halidir bu, fakat olabilir ki bir gn gelir hariten eker almak imkn mnselip olunca okkasn on liraya eker almaa mecbur oluruz, buna tahamml edilmez, binaenaleyh yine kendi fabrikalarmzda bunu yapmak ve bunun iin muallim zrra ve mtehasss yetitirmek imknn temin etmek lzmdr. Tabi her eyin bidayetinde baz mklt vardr, tabii biz de bu mklta katlanrz. Zaten bu millet mkltlara katlanmak iin yaratlm bir millettir. Hkmet havayici zaruriyeden olan bu maddeyi imal etmek iin bir fabrika yapmaa teebbs etmi ve halk buna itirake davet etmitir. Halk da Hkmete itimat etmitir. Zavall fakir kadnlar paralarn karmlar, ortaya dkmler, bunlarsa yemiler imiler, hi alkas olmyan kimseler za olmular, mdr olmular, iin altndan girip stnden kmlar, neticede bir milyon lira zarar hasl olmutur. imdi bu zarar zavall halka tahmil etmek muvafk adalet midir? Halkn ve Hkmetin delletiyle yaplm olan bu ite hasl olan zarar bunlara tahmil edilirse bir daha halkn, Hkmetin teebbsatma itimad olur da kesesinden para verir mi? AAOLU AHMET BEY (KARS) ekerin maliyet fiyat bizde (41) kuru imi baka yerde (9) kurua. Bununla beraber bu fabrikalar pek gzel kazanabilir-

 88

ler. Harite n gelen eker biliyorsunuz, iki trl vergi /e tabidir, ve tahminen okka bana krk sekiz kuru Devlet vergi vermektedir. -lalbuki dahilde imal olunan ekerler bu vergiden muaftr. Binaenaleyh maliyeti krik bir kuru ta olsa yine kazan temin edet ilir. Malmu linizdir ki bu gn pazard a toptan eker 58 kurua satlyor. Pera cende satanlar da yerine gre 60, 62, 65, curua veriyorlar. Binaenaleyh hariten dokuz kurua gelen eker takriben krk sekiz kuru vergi verdii halde stanbulda burada ve Trkiyenin her tarafmda satlmakta ve kazan temin etmektedir. Bizimki krk bir kurua mal olsa dahi okka banda hi olmazsa on drt on be kuru temin etmesi lzm gelirdi, Dnnz demekki efendiler memleketin muaveneti yalnz o verilmi olan bir milyon lira ile kalmamtr. Uak fabrikasnn mahskl olan eker, her okka bana bu memleket bir de krk kuru ilve etmitir. Bunu da hesap etseniz bu pek ok eylere kar , milyonlarm zerine kar, buna fabrika zarar etmitir. ramen AKIf. BEY (KTSAT VEKL) Rakamlar mubalealdr, krk bir kurua maliyet yabld vaki deildir. Bundan baka fabrika eker maliyetini seneden

seneye normal ekline irca ediyor, bu ihtimali byle giderse be sene, on sene sonra her hangi bir serbest rekabette bulunabilecek hale gelir. Bu gsteriyor ki muayyen mddetle yaplacak olan himayeler, nihayet cihan piyasasnda serbest rekabet sahasnda muvaffak olmak iin messeselerimize imkn verebilir. Hkmetimiz yeni bir teekkle bu iin devrini faideli grmtr, hem zarar dolaysiyle hem byle bir faide dolaysiyle bu ekli ihtiyar etmi bulunuyoruz. Arazi kfi miktarda vardr. eraiti umumiyesi buna tamamen msait olabilecek derecededir. En fena senesinde maliyet 35 kuruu gemediini arzedebilirim. Bendeniz sanayiimizin himayesi ve teviki noktasndan her gmrk himayesinin mutlaka yaplm bir yardm eklinde telkki edilmesi noktai nazarna itirak edemem. Eer bu noktai nazara gitmi olsak elyevm faraza keresteden almakta olduumuz yksek resmi tamamen kereste amillerine yaplm bir yardm diye sylemekliimiz lzm gelirdi. pekli kumalarmz himaye ediyoruz, resimlerimiz gayet ardr. Bunlar her memleketin muhtelif noktai nazarlardan yapmaa mecbur olduu himayelerdir.

ZRAAT MAKNELERNDE VE ZRAATTE MSTAMEL MEVADI MTALE VE MUHARRKELER LE MSTAHZARATI KMYEVYENN RSUMU HAKKINDAK KANUNDA BAZI MApDELERN TADL VE BAZI MADDELER TEZYL HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (TARIM MAKNELERNDE VE TARIMDA KULLANILAN VE LALARLA LGL GMRK RESM KONUSUNDAK DEKLK YAPAN YASANIN GRLMES)

YAKIT

YASADA

Tarmda, bata makine olmak zere modern girdilerin kullanlmas, Cumhuriyet ynetiminin srdrd bir izgidir. Bylece, ilk yllarda traktr saysnda nemli art grlmtr. Ancak, o yllarn traktrleri benzinle alan tiplerdir. Mazotlu traktr modellerinin ortaya kmas ile birlikte, ynetim, tarmn bu nemli girdisinin ucuzlatlmasna ynelmitir. Tarmda modern girdi kullanmna dnk kararlarn ancak hali vakti yerinde iftiler iin anlam tad, o tarihlerde mali varlk ve retim bilgisi bak-

 89

mndar olduka geri ve yetersiz olduu anlalan kk reticilerin bunlardan uzak kald bilinmektedir. lgin olan bir baka nokta, grmelerde ve kanun lyihasnda o tarihte ky ve tarm yaps olduka geri olan lkede 30 dolaynda farkl markada traktrn bulunduunun dile getirilmesidir. 10 .6. 1930 SMET BEY (ORUM) Petrolle, benzinle iliyen traktrler bu kanun mucibince tasfiye edilmektedir ve bunlarn mtemmim aksam da tasfiyeye tabi tutulmaktadr. Fakat bunlarn maadas deyince mazot ve dier ar yalarla iliyen makineler ve bunlarn ektii pulluklar ve teferrat ve sairesi girebilir. Bu mazot makinesi Fortsonun ektii pulluklar ekebilir mi? AKR BEY (KTSAT VEKL) Mevzubahs olan petrol ve benzin traktrlerine tazminat vererek tasfiyeye tabi tutuyoruz, bunlarn yerine baka traktrler getiriyoruz bunun sebebi nedir? buyurdular. Bu gnk petrol ve benzin traktrleri evvel iktisad deildir. Maliyeti ucuzlatmaa altmz bir devirde traktrlerle yaptmz ziraat pek pahalya mal olmaktadr. Bilhassa (600) dnm zerinde ziraat yapan iftilerin tek traktr altrdklar hale gre maruz kaldklar mklt ve zarar gayri kabili itinap bir hal tekil ediyor. Maliyeti gayri kabili mukayese bir hadde karyor. Elyevm (1844) traktrmz vardr. Vasat her traktrn (500) dnm i yaptn nazar itibare alacak olursak senev bir milyon dnm traktrle ziraat yapm oluyoruz. Gerek memleketimizde gerek hari memleketlerde resm mahiyeti haiz yaplan tecrbelerden u neticeye vasl olmutur ki ar ya yakan traktrler istimali halinde bu gn kullandmz petrol ve benzinle mteharrik traktrlerden lakal dnm bana bir liradan fazla az masraf olmaktadr. Memlekette bir milyon dnm ziraat yaptmz nazar itibare alrsak maliyete icra edecei tesir senede bir milyon lira raddesindedir. Bu kanun lyihas evvel maliyetten bir milyon lira tenziline matuf olarak dnlm bir kanun lyihasdr. Bunu kiloya tahville hesap ettiimiz zaman kilo bana maliyette yapaca tesir mesel budayda (60) para oluyor. Mevcut traktrlerimizden ar ya kullanan traktrleri kullanrsak buday istihsalinde kilo bana (60) para elde edeceiz. kinci sebep; tediye muvazenemize taallku itibariyle petrol ve benzin ile ar ya bedellerinin harice kmas noktasndan aralarndaki fark te bir, hatta drtte bir miktarnda olmasdr. Elimizdeki istatistiklere gre (12) milyon kilo benzin ve petrol ziraatte kullanldm hesap ediyoruz. Buna nazaran eer ar ya sarfetmi olsaydk petrol ve benzin iin elyevm harice vermekte olduumuz paraya nisbetle ar ya iin vereceimiz para (700) bin lira noksan olacakt. nc olarak mevadd mtaile ilerinin meleketimizde umum bir tehlike tekil ettiini ve mevadd mtayileden istifade etmenin nevamma bir kaaklk thmeti suretinde telkki edilmee balandn gryoruz.

CUMHURYET MERKEZ BANKASI HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER Merkez Bankasnn kuruluu, Cumhuriyet ynetimi iin ekonominin kontrolnde dnm noktalarndan birisidir. Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak, bu bankann

 90

kurulmas amalanm, ancak, Cumhuriyet rejiminin kendi para otoritesine varlk verebilmesi, kaynak bakmndan rahat deil skntda olduu bir dnemde ve zorlayarak gereklemitir. Balangcnda, Merkez Bankas para ve dviz operasyonlarna ynelebilmekten uzak, henz simgesel deer tayan bir kurulutu. 1930 ylnda paraya ve dvize ynelik politikalar ise, ynetimin kurduu bir konsorsiyumca yrtlmekteydi. Dviz ynetimi, 1930'dan sonra doruca hkmetin kararlarna balanacak, para politikada Merkez Bankasnn rol oynamaya balamas ise 1930lu yllarn sonlarna doru grlecektir. Bu konuda lhan Tekeli ile Selim lkin in "Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas" balkl kitabnda ayrntl bilgi vardr. 11. 6. 1930 SARAJCOLU KR BEY (MA- bunlarn karln tekil eden hazine Birka senedenberi bonolarnn da yzde bir gibi bir faizle LIYE VEKL) nutuklar mnasebetiyle ge- karlanm olmaktadr. Elyevm sadece gerek "bte herhangi bir iktisadi mnasebetle Devlet itibarna istinat eden Trk evrak rek memlekette bir Devlet Bankasnn vcut nakdiyesi bundan sonra da muayyen faiz bulmas iin allmakta olduunu za- ve mebali, muayyen hisse tahvilt ve man zaman arzetmitim.... karacamz muayyen bir varidat olmak zere takviye ihra bankas kanununun mmkn ol- edilmi bir mahiyet almaktadr.... duu kadar kusursuz ve salim esaslara isBtn dnyadaki ihra bankalarnn tinat etmesi iin, yllardanberi gerek arsermayesini tetkik ettik. Grdk ki ok kadalarmzdan ve gerek harite bulunan mtehassslardan istifadeyi hibir vakit ok mtevaz rakamlar iindedir. Esasen Bu kanun ... mevcut mtehassslarn herbiri bize ayr ayr ihmal etmpdik (banka sermayesinin) ok yksek bir mebparanzn cymetini tesbit ve onun her l olduunu... sylediler.... trl (enfelasyon) aibesinden azade olBiz, mesel, Hazine tahvilini kabul mas iin nfe ne kadar kuyudat icap ediyorsa, bu kuyudatn kffesini muhtevi bulun- etmeyiz diyoruz, ehas ile muamele yapmaktadr. Ezcmle son mtehassslarn mayz diyoruz, bankalarn portfyleri hafikirleri bu bankann, mevcut evrak nak- mil hisse senetleri ve senedat ticariye zediye zerinde herhangi bir enfilasyon ko- rine muamele yapar diyoruz, altn mukakusu tatmaktan ziyade, bilkis bir (dein- bilinde ancak verebilir diyoruz. Btn filasyon) kokusu tadn ve binaena- endiemiz memleketin dahil ve haricinde leyh bu cihetten zerre kadar korkuya kendi paramza olan itimad takviye etmahal olmadn ve bilkis paramzn mek, ihra hakkn ve bu kadar sk kuyukymetinin istikrar bulmas, halkn kendi dat altnda yapmaktr. Bu suretle emin paras zerine emniyetinin artmas ve hari- hatveler altnda yrmek istiyoruz... cen yine bu para zerinde emniyetin artaBte encmeninde tetkik edildii esbilmesi iin lzm olan kuyudatn kffesi nada denildi ki, mebuslar ne olacaklar? hatta fazlasiyle konulmu bir vaziyetteNerede i grebilecek, nerelerde gremidir.... yeceklerdir? Bunun tayini mahalli buras Bugn; kadar karl sfr olan Trk deildir. Esasen bir frka karar vardr ve evrak nakdiyesi Devlet itibarnda yine bu frka karar mucibince za olmaa maddeten sfr demektir. Devletin itiba- imkn yoktur... Bilhare bir kanun bunu rmdan ibaret olan Trk evrak nakdiyesi, daha iyi tasrih edecek olursa, o sarahatin ilk defa olarak oraya vaki olacak altn iine bu da girerse o ekilde hareket edeesham ve tahvilt tevdiatiyle en nihayet riz...

 91

TRKYE DAHLNDEK FABRKALARDAN STHSAL EDLECEK EKER, PETROL VE MTAKKATINDAN DAHL STHLK VERGS ALINMAMASI VE GMRK TARFE KANUNUNUN 695. MADDESNN (C ve D) FIKRALARININ TADL HAKKINDA KANUN LYHASI GRLMES (TRKYE'DEK FABRKALARDA RETLECEK EKER, PETROL, VE PETROL TREVLERNDEN TKETM VERGS ALINMAMASI VE BUNA LKN OLARAK GMRK TARFE YASASINDA DEKLK YAPILMASI KONUSUNDA GRME) tketim (dahili istihlk) vergisi, aadaki grmelerde ktisat Vekili akir Beyin (Kesebir) de dile getirdii gibi,, ekonomik olmaktan ok mali nedene dayanmaktadr. nceden eker ve petrolden alman gmrk resmi 1929 kanunu ile kaldrlm olduu iin, ayn kaynaa bir vergi ile sahip olunmaktadr. phesiz zellikle ekerin fiyatn ykselterek yerli retimin korunmasn srdrmek de vazgeilmeyen bir politikadr. 12.6.1930 HASAN FEHM BEY (GMANE) ekerin kilosundan gmrk resminden baka on be kuru istihlk ve sekiz kuru inhisar resmi alnyordu. Gmrk kanunu ile resim tevhit ve istihlk resmi tamamen ilga edilmi bulunuyor. Bu kanunla dahilde istihsal edilen ekerler hakknda evvelkinden daha az olmakla beraber yeniden bir istihlk vergisi tesis etmi oluyoruz. Halbuki istihlk vergisini bir sene evvel gmrk kanuniyle tamamen ilga ettik. Dahilde istihsal edilen ekerlerin idare etmedii, maliyet fiyatlarnn ok yksek olduu ve bu ie henz balanld ve nihayet gmrk fark olan yirmi alt kuruun dahil fabrikalarn istihsaltm Avrupa ithaltna kar syanet edecek mahiyette olmad uzun uzadya burada mzakere edildi. Byle bir istihsalin bir sene evvel bir kanunla lvedilen istihlk vergisini srf dahilde istihsal edilen ekerlere maksur olmak kaydiyle tekrar tesis etmenin bendeniz ne iktisad sebebini ne de mal sebebini anlayamadm. AKR BEY (KTSAT VEKL) Dahil istihlk vergisi tesisine ait olarak arzettiimiz kanun lyihas Hasan Beyefendinin buyurduklar gibi iktisad bir sebebe istinat etmez. Daha ziyade mal sebebe mstenit olan bir kanundur. Bu seneki btemizde az ok tesir yapacan nazar itibare alan Hkmetiniz bir, bir buuk milyon lira kadar tahmin edilen eker ve petrola ait olan bu vergiler haslasndan mstani kalamamak zaruretinde idi. Drt senelik bir tedri takip edilerek nihayet yedi kurua kadar kacak olan bir vergi tarz dnlmtr. Bu miktar vergi asgar bir hesapla istihsaltmzm mteessir olmasna meydan vermiyecek normal bir ekilde hem istihsalt bsbtn durdurmyacak ve hem de mal ihtiyacmz ksmen tatmin edebilecek miktar olarak tesbit edildi ve o suretle arzedildi. Dahil istihsalt azam mertebede himaye etmek; esas noktai nazarmdr. Dahil istihsaltmzn ayet bu gn arzetmi olduumuz miktarla her hangi bir fevkalde sebep dolaysiyle idare etmedii manzaras karsnda kalrsak bittabi yine daha geni bir himaye tarzn dnmeyi mmkn addettik ve bu gnk l-

 92

yiha ile Huzuru linize gelmeyi tercih ettik. ktisad olmaktan ziyade mal bir sebebe itinat eden bu verginin kabul zaruretini Byk Meclisin de tasvip edeceinden eminim. stihlk vergisi evvelce on be kurutu. nhisarla beraber gmr birletirdik. Bunlarm hepsini gmrk rfesmi nam altnda toplu bir rakam olarak

tarifemize ithal ettik. imdi yeniden dahil istihsalta ait olmak zere bir istihlk vergisi matrah bulmu oluyoruz. Herhangi bir imknda istihsaltmz himaye etmek esas noktai nazarna istinatla bu vergilerde de baz slahata gidilmesi imkn hasl olacaktr.

KBRT VE AKMAK NHSARI LETMESNN DEVRNE VE 10 MLYON DOLARLIK STKRAZ AKDNE DAR KANUN LYHASI GRMELER (KBRT VE AKMAK TEKELNN BR YABANC RKETE DEVREDLMES VE KARILIINDA 10 MLYON DOLAR DN ALINMASI KONUSUNDA GRME) Kibrit ve akmak, Cumhuriyetten nce yabanc irketlerin ekonomik ayrcalk alanlarndan birisiydi Kibrit ayrcal ve tekeli Cumhuriyetin ilk yllarnda da srmtr. 1930'da Th American Turkish Investment Corporation adl irkete verilen kibrit tekelinin nem tayan yan, bunun karlnda alman 10 milyon dolarlk kredidir. Bu kredinin, ayn tayihte Merkez Bankasnn kuruluunda bir destek salad anlalyor. 15.6.1930 SARAOLU KR BEY (MABirok fabrikalarmz LIYE VEK[L) yaparken iki endie ile balanyoruz. Biri iktisadi olsun, dieri de mdafaai memleket noktali nazarndan mevkii daha eyi tayin edilsin Eer bir iki cihet ' imtiza ederse, De /let noktasndan bunun imtiza ettii n oktada yapmak elbette hayrldr. Fakat' bunun sadece iktisadi ciheti galebe alar ve bunun arzu ettiimiz yerde yaplmas memleketin iktisadi bnyesinde ok zaaf yapacan hissedersek, Devlet fabrikalarn bile ok pahalya ok masraflya getirmektense onu tabiatn icap ettii ve ucuza mal olacak yerde yapma arzu ediyoruz....

BAVEKL SMET PAANIN +BMM TATLE GRMEDEN NCE YAPTII KONUMA Bavekilin konumas, 1929 sonu ve 1930 balarndaki endieli havadan uzaklam gorunyor. Ekonomide kontrol bir lde gereklemi, fakat zellikle d bor demelerinin yaratt bask ile, bir kaynak sknts balamtr. Bu ortamda, en ok vurgulanan nokta milli tasarruftur. 17.6.1930

 93

Alt yedi ay evvel itimaa girerken bir buhran iinde idik. Bu buhran milli parann kymeti zerinde tezahr eden mali ve iktisadi sarsntlar eklinde tebarz etmiti.... Millete hakiki tehlikelerden, alnacak tedbirlerden, Hkmete ve Millete resmi ve gayrresmi tasarrufattan ve bizzat evlerimizin idaresinde alnacak tedbirlerden. cesaretle bahsettik... Aldmz tedbirler millete ve devlete azami bir tasarrufa istinat ediyor. Tasarruf fikrini geen devrede ciddi ve ameli olarak takip ettik. Bundan sonra ecnebi dvizi alm satmn tanzim iin kanuni miirakabe tedabiri aldk.... Milli mahsuln ihracn temin edecek birok tedbirler alnmtr. Hububat, hal vesaire gibi ilk hatra gelebilen mahsuller zerinde muamele vergisine matuf suhuletler tesirini gsterecektir. Bu sene Ziraat Bankasnn usullerini slah etmek iin.... mstacelen aldmz tedbirler, yani baz vergilerden muaf tutma ve ikraz ve istikraz kolaylatrma tedbirleri zirai hayatmzda feyzini hissettirecektir... Pulluk tevzii, slah olunmu tohum tedarik ve tevzii hususunda alman tedbirler bilhassa kaydedilmee lyktr... Bu sene byk bir iimiz, Cumhuriyet Merkez Bankas iin vazettiiniz kanun.. Devletin bnyesinde, devletin maliyesini ve milletin iktisadiyatn tanzim ve mdafaa edecek balca bir vastadr... Cumhuriyet Merkez Bankasnn sermayesi 15 milyon liradr

ki, bu sermaye vatandalara arzolunarak onlarn hisse senetleriyle temin olunacaktr. 15 milyon liray herhangibir surette hazineden Cumhuriyet Merkez Bankasna sermaye olarak vermek devlet iin, Meclisi li iin asla g bir i deildi. Fakat bunu tercih etmediniz.... Cumhuriyet Merkez Bankas gibi bir messesede btn vatandalar hissedar olarak alkadar bulunurlarsa, ancak bu suretle byk milli bir messese fiilen btn milletin murakabesi altnda bulunacaktr. nmzdeki aylar zarfnda itigal edeceimiz daha baz meseleler vardr. Bunlardan birincisi, bilhassa harici borlardr. Bugn bir mtehasss harici borlar sebebiyle btn mali mevzular zerinde tetkikat ile meguldr... Dier megul olacamz ehemmiyetli bir mesele nakliyat meselesidir. Biliyorsunuz ki, bu memlekette nakliyat pahall gibi milli iktisadiyat mteessir eden bir mesele vardr.... Milli para ve milli iktisat mesaisinde devam edeceimiz hatt hareketi ie baladmz ksa cmlelerle tekrar edebilirim: Hususi ve resmi hayatta tasarruf takip edeceiz. Milli tasarrufun lzumunu vatandalara mtemadiyen syleyeceiz. Vaz olunan kanunlarn hedeflerini elde etmee alacaz. Btn faaliyet ve mcadelemizi, milli iktisadn inkiafn temin edecek istikametlere tevcih etmee bilhassa alacaz.

BAVEKL SMET PAANIN ANKARA HUKUK MEKTEBNDEK KONUMASI smet Paann bu konumas iktisat politikasnda baz vazgeilmez noktalarn saptanm olduunu gstermektedir. Bunlarn banda dviz tasarrufu gelmektedir. Eldeki kaynaklarn olabildiince yurt iinde kullanlmas ve orada kalmas demek olan dviz tasarrufunun doal sonularndan birisi, d bor demelerinin azaltlmas ve ertelenmesidir. Osmanl borlarnn denmesinde 1930't/a yeniden sorunlar balam, grmeler yaparak yeni deme koullar aramak zorunlu olmutur. Bu konunun 1933'de yeni yeni bir noktaya geldiini izleyeceiz. smet Paa'nr zerinde durduu bir baka konu

 94

. Bu vazgeilmez ve ok ynl politika 1930'da yeni bir aamada demiryolu politikasdr, ya erimektedir Bunu daha sonraki belgelerde izleyeceiz. 28.7.1930 Aldmz neticeleri, iki cmlede hulsa edeyim. Bunlardan birincisi bir defa milletin kendi bnyesine ve memleketin iktisad kuvvetine itimat etmesidir ki bu, buhrann en iddetli zamannda sratle kendini gsterdi ve en messir tedbir olamklta sratle galebe etti. Bununla beraber fenn olarak cidd tedbirlere lzum vard. Bu tedbirlerin banda mill tasarruf gelir. Mill tasarrufun, mill hayat n her ubesinde ve her istikametindeki icabatn burada uzun uzun tafsil etme c istemem. Mal noktai nazardar birok tetkikat gstermitir ki dviz olarak bu memleket ilk seneler iin milyon ngiliz liras kadar tasarruf etmek mecburiyet indedir. ilk gndenberi aldmz tedbirler byle milyon ngiliz lirasn tasarruf ettirecek istikamettedir. Ve bu tasarruf vaki olmaktadr. Bu suretlerle mill para kymetini muhafaza ediyor. milyon ngiliz lirasn daha az sarfetmek mecburiyeti olunca haric borlara temas etmek gayr kabili itinap bir netice olmutur. nki|i dviz sarfiyat gayr msmir masraf deil; byk sanayi leminden tedarik olunan vastalarn, yani nihayet memleketin ihtiyacna veya inkiafna yarya malzemenin bedelidir. Bunlardan tasarruf etmek byk fedakrlktr. Haric borlara bu noktadan temas ediyorum. Sabit olmuturki bu memleket herhangi bir taahhdn ifa etmekten sun' olarak kendisini kurtarmak iin herhangi bir gayr mstakim yola gitmemitir. Mill paray tutmak iin aldmz tedbirler cidd idi. Mill paray behemehal korumak iin alacamz tedbirler daima cidd olacaktr. Bu husustaki kararlarmza hatta muarzlarmzn toz kondurmalarna ihtimal yoktur. Vergi olarak bu memleketin verdii para bu milletin umum hizmetler iin verebilecei azam hududa varmtr. imdi hariten vesait tedariki iin dviz sarfetmede imsak fedakrl geliyor ki bu da dier fedakrlklarn hepsi kadar kendisini hissettirecektir. Sylemek istediim nokta bir devletin dviz sarfiyatndan sarfnazar etmesi, byk bir fedakrlk demek olduunu anlatmaktr. imdiden alnm olan tedbirler, filen mill paray istikbalde bir tehlikeye maruz brakmyacak vaziyettedir. Bugnk mes'ele, alnan tedbirlerin, kat' esaslara raptolunmasdr. Haric borlarn, iinde bulunduumuz vaziyetin icabna gre, kat' kararlara raptolunmas yolundayz. Haric borlar mes'elesi kat' karara raptolunmadan muvakkat itilf ile temdit olunamaz. nk nihayet memleketi inaf vesaitinden mahrum etmei icap ettiren fedakrlklarn muayyen ve bittabi tahamml dahilinde olduu bilinmek lzmdr. Memleket inkiaf ettike bor artar sistemi bu memlekete istikbalde serbest inkiaf hakkn tanmamaktadr. Bor ameliyesi halin zaruretine uygun olarak bir defa kestirilir-se memleket ocuklar kendi faaliyetlerinin kendi inkiaflarna yarayacan bilirler. Memleketin ihtiyar edecei fedakrlklar ne olursa olsun onlar tesbit ettikten sonra istikbalini her trl kasttan azade bulundurmay mes'ul adamlarn balca vazifelerinden sayarm. imendiferlerimizin Anadolunun yarsn atn iitmisinizdir. Bizim imendiferlerimize tariz ederler. Tarizlerin balca mesnedi bunlarn sevkulcey hatlar olduu iddiasdr. Yani biz tedarik edebildiimiz para ile yalnz asker hatlar v-

"

_ 95

cuda getiririz. Vak milletlerin imendifer inaatnda byle nazariyeler vardr. Asker hatlar... iktisad hatlar gibi.. Bir hat mnhasran asker ve sevkulcey maksat iin yaplmtr iddias o zaman doru olurki, memleketin iktisad ve idar ihtiyac iin o hat lzumsuz olsun. Bir memleket ki en iptida ihtiyacatn temin edebilmek iin bu imendiferlere muhtatr. Nihayet bir erzak arabas, elbette srasnda silh da il ta tar. Yaplan imendiferlerde srasna gre vazifesini ifa edecektir. Hatlar Anadolunun yarsna eriti. Ve memleket iki misli daha

kuvvet buldu. Fena m oldu? Elbette daha iyi oldu. Kuvvet iktisad ve meden yolda bir milletin inkiaf iin gayr lzm deildir. Mill hayat takip ederken ilk gndenberi dikkat ettiimiz nokta her sene biraz daha ileri gitmi olmak ve mklt ne kadar ok olursa olsun devir devir hesap grnce yeni bir ey yaptk ve ynni bir merhale atladk diyebilmektir. Vakit vakit byle muhasebe yaplp ta, ileriye doru gidildiini, gidilmek ihtimali kuvvetli olduunu grmedike hayat manasz bir ykten ibaret kalr.

BAVEKL SMET PAANIN SVAS DEMRYOLLARININ AILIINDA YAPTII KONUMA smet Pann demiryolunun Sivas'a geliinde yapt konuma Cumhuriyet tarihinin en nemli belgelerinden birisidir. Konuma olduka kapsamldr. smet Paa burada Cumhuriyet rejiminin kurulma koullarnn ve politikalarnn milli mcadeleden baladn ve bir btnlk iinde devletilie balandn belirtmektedir. Demiryolu politikasn Cumhuriyet rejiminin tm politikalarn btnle kavuturan ana eksen olarak sunmakta, Cumhuriyetten nce yabanc sermayenin yerletii bu eksenin imdi ancak 1924'den beri izlenen politika ile doldurulabildiini, Cumhuriyet reimi iin bunun dnda bir izginin sz konusu olamayacan konuya eitli alardan yaklaarak anlatmaktadr. Aklamalar iinde en ok vurgulanan nokta, yabanc sermayenin Cumhuriyet rejimine kar tutumunun, batanberi Osmanl ynetimine kar olan tutumundan ok farkl olduudur. Yabanc sermayeye kar Cumhuriyet ynetiminin deil, Cumhuriyet ynetimine kar yabanc sermayenin tavr olumsuzdur. nk, Cumhuriyet ile d evrelerin temel politika deerlendirmeleri tamamen farkldr. Cumhuriyet rejimi iin en arlkl alanlar olan milli savunma ve demiryollar, d evrelere gre Trkiye ekonomisini mali skntya srkleyen nedenlerin bandadr. Bu anlay farkllnn sonucu aktr: Trkiye ekonomide da gvenmek yerine kendi kaynaklarndan destek almak zorundadr. zlenecek politika devletilik olacaktr. smet Paa'nn Sivas konumas bunu belgeleyen ve 1930 ylnn zellikleri iinde kurulmu olan Cumhuriyeti Serbest Frka karsnda yaplm bir tartma havas iinde sunulmutur. Ekonomi ve ynetim anlay henz belirginlik kazanamam olan Serbest Frka'y, bu konuma, Cumhuriyet ynetiminin ana izgilerini eletiren bir kar "taraf" gibi kabul etmektedir. ki tarafn ba szcleri arasndaki tartma birka ay sonra TBMM'nde daha net biimde yaplacaktr. 30.8.1930 Bizim politikamzn ana hatlar; Trk tarihinin seyri, ztraplar ve ihtiyalar gz nnde bulundurulmakszn anlalamaz. Biz lzm grdklerimizi yalnz okuyarak veya dnerek bulup kardk. Bilhassa memleket, kendi ihtiyalarn bize 25-30 senelik didinme yollarnda her gn bamza vura vura ibram etmitir. Akl-

 96

mz ermei balad gndenberi bu memleketin asgari olarak Rumeli hududunu Anadolu hududuna balayan bir mendferin hasretiyle tututuunu biliriz. imdi, mendfer gemee balyan topraklarn altnda stanbul'lu, Sivas'l ve Van'l yzbinlerce Trkn kemikleri yatyor. Bu kadar insan, memleketin hesapsz serveti, il ve ekjmek tayan kanlar peinde gmlmtr. stikll Mcadelesi esnasnda Byk Millet Meclisinin kurulmasna kar ahlanan padiahn ifsadatm tenkile yarayan balca vasta Konya - Afyon - Eskiehir Ankara gibi elimizde kalan be alt yz kilometrelik demiryollardr. Gene bu kadarck hat, istikll mcadelesini "Devlet ve byk ordu tekili kararnn" byk hummalariyle sarslan nn gnlerini millete nasip etti. Eer Ankara - Erzurum demiryolu mevcut olsayd Avrupa'nn Sakarya seferine girmesi pheli olurdu. nk Ankaraya gelip demiryollarna hkim olduktan sonra modern, mill bir devlet kurmak dvasn haykran Byk Millet Meclisini, arabadan ve heybeden baka bir vastai nakliyesi olmyan bir airet haline getireceini zannediyordu. Sakarya muharebesi esnasnda mtemadiyen dncemizi ineleyen tehlike bsbtn bo ve ak kalan Konya mendferinin tahrip olunmas ihtimali idi. Nitekim, Sakarya'y kazanr kazanmaz btn orduyu Konya mendferi zerine naklettik; ancak bu sayede onu besledik ve kat' gnlere kadar bekliyebildik. Bu bekleyi gnlerinin ne hazin olduunu, nice baba yiitlerin anlaylar ve sinirleri bu gnlerde nasl posa haline geldiini hatrlarsnz. stikll Mcadelesinin mhim bir tecellisi daha hi unutulmamaldr. O da bu memleket, btn sahillerinden istilya uram, en zengin mamureleri elinden km olduu halde ite bu yolsuz ve aasz orta Anadolunun insanlar ve vastalariyle kurtulmak ztrarna dmesi-

dir. Sabittir ki zmir'in servet ve emniyetinin her tehlikeden azade olmasnn balca vastas, Sivas'lnn yirmi drt saat sonra zmir'i mdafaa edecek imkna malik bulunmasiyle tahakkuk edilebilir. Mill devletin Ankara'da kurulmas, istikll seferinin bir zarureti idi. Btn vatan kurtulduktan sonra da, millet Ankara'da kalmak kararn muhafaza ve iln etti. 1923 te Ankara'da kalmak ne demekti bilir misiniz? Bir kmaz sokan nihayetinde hasretli gzlerini denize evirip zorla bir kulbede barmmaa almak demektir. Anadolu iine o zamana kadar gelmemi olanlar Ankara'da kendilerini Pamir yaylasma km seyyah zannediyorlard. Haritaya bakarsanz Ankara bu memleketin ortasnda bile deildir. stikbalde ocuklarmz Anadolu ortasna geldikten sonra niin bir kedeki Ankara'y intihap ettiimizi kolay anlayamyacaklardr. Yedi senedenberi ilerliyoruz ancak Sivas'a geldik; hudutlarmza varmak iin daha bir o kadar yrmee mecburuz. Evet, Ankara'da, devlet merkezi kurmak ilk nefeste ve ilk i olarak bu kmaz soka amak mecburiyetini kabul etmek demektir. Yol mahrumiyeti bu milletin asrlardanberi en kkl derdidir ve Byk Millet Meclisinin ilk gndenberi megul olduu bir ihtiyat. Her vatandan senede 8-10 gn bilfiil alarak vatan yollar vcude getirmesi hakkmda Byk Millet Meclisinin kanunu bu zihniyetin eseridir. Memleket halk, gemi idare adamlarn yol faaliyetiyle legelmilerdir. Bundan 50 sene evvel bir memleketi toplamaa kfi gelen yol, birinci derecede bu gn evvel ana demiryollar eklini almtr. Dier btn yollarn ehemmiyet ve kymetleri asl tenakus etmemek zere. Ankara'da kurulan mill devlet, sulhten sonra iktisat ve siyaset sahasnda derhal istifade edecei kudretin men-

 97

dfer ve demiryollariyle bal olan vatan aksamndan ibaret olduunu grd. Bu ksmlar, btn vatann aksamn bir gayede maddeten, toplyacak bir are bulmak mecburiyetini duydu. Byk Millet Meclisinin Gazinin riyasetinde toplanan ilk hkmeti 336 da dnyann btn ateleri bana yaarken, yarnki mevcudiyeti hazin bir phe altnda iken, vatandalar yalnz, yalnayak ve sopa ile mstevlilere kar koymaa alrken, btn mamureleri elinden gitmiken ve hazinesinde bir tek liras yokken iln ettii ilk programnda Ankara'dan Yahihan'a mendfer temdit edeceini sylyordu. Bu hazin hdiseyi nesillerimizin zihinlerine yerleecek bir ibret dersi telkki etmez misiniz? Mill mcadelenin silh safhas hitam bulduktan sonra daha sulh olmadan evvel Byk Millet Meclisi Hkmeti olduka vsi mikyasta mendfer elde edilmek iin ester mukavelesini yapt. Bu mukavele, sulh mzakeratn o kadar zehirledi ve mklta uratt ki, bir aralk bu yzden sulh pheli anlar geirdi. Sulh tehlikeye drecek kadar Byk Millet Meclisi Hkmetlerini teebbslere sevkeden ihtiya elbette gayri kabili tehir olan balca ihtiya olmak gerektir. Btn bu sylediklerim, bu memlekette mendfer lzm m, deil mi? Yaplmasn demiyoruz, tarznda mlhazalardan baka bir ey, ok daha fazla bir ey olduunu gstermek iindir. Mill devlet iin mendfer ihtiyac mill vahdet; mill mdafaa ve mill siyaset meselesi; asrlarn muhassalas olan mill istikllin muhafazas meselesidir. Bir millete, mill vahdet ve mevcudiyetin aresi olan tedbir her mlhaza ve her ihtiyaca takaddm eder. Bu tedbirin bir gn tehiri, af olunmaz, tamir olunmaz bir hatadr. Demek istiyorum ki, mill vahdet meselesi haline gelen mendfer ihtiya-

cn bugn bir tehlikenin meydanda grnmemesi onun tacil edilmemesini tevik etmez. Mill vahdet, mill mevcudiyet meselesi tehir kabul etmiyen eylerdir. Sivas'a gelmek iin ite bu kadar tenkit edilen masraf ve skntlar iktiham ile beraber yedi sene geti. Hudutlara varmak iin belki bir yedi sene daha geecektir. Bu kadar istical ve telmzla ancak on be senede hallonulabilecek bir meselenin daha ka sene srncemeye tahamml olduunu kim, hangi cesaretle ve neye gvenerek iddia edebilir? Trkiye'de ilk mendfer inaat 1860 ta balamt. 1920 de Byk Millet Meclisi dar hatlarla beraber cem'an 4000 kilometreye yakn demiryolu buldu: Demek ki, 60 senede bu memleket vasat her sene 66 kilometre demiryolu elde etmitir. Hepsi ecnebi mal, hi biri mill ihtiya noktai nazarndan yaplmam... 920 den bu gne kadar vcude getirdiimiz hatlar 1800 kilometredir. Senede 180 kilometre yapmz. mparatorluk takatinin misli ve hepsi milletin mal... Satn aldmz mendfer hatlar ve batan baa harap bir halde elimize geen eski hatlarn tamiri haritir. Gryorsunuz ki, zaman bo geirmem iiz. mendfer politikas mill devlete bugn m, yarn m mlhazasna tahamml olmyan ilk gayri kabili tehir, mill vahdet, mill mevcudiyet, mill istikll meselesi olarak tevecch etmitir? Eer vergilerimizin arl, ektiimiz skntlar bu en zarur ihtiyatan domu ise, milletin varlk meselesi iin fedakrlk ettii meydandadr. Varlk meseleleri maatteessf fedakrlksz, skntsz tahakkuk etmiyor. Bir milletin gayri kabili tehir olan mill ihtiyacnn teminini evvelemirde o devletin hazinesinde aramak gayri kabili itinaptr. Gayri kabili tehir mill ihtiya iin milletin ancak bil kayd art

 98

tasarruf ettii ii kendi kesesinden para aramas gayet tabidir. 922, 923 senelerinde yaplan ve bize sulh mza ceratmn o kadar mkltna mal olan ester mukavelesi tahakkuk etmedi. iink , mukavele sahibi onu tahakkuk ettirecek vesaiti dnyann drt kesinde arad, fakat bulamad. Sivas hatt, harbi umumiden evvel Reji Jeneral Fransz irketine verilmiti, Lozan muahedesine gre ayni inaat irketiyle tek ar grlecekti. Eer bir anlama olmazsa irket tazmin edilecekti, Eski mukavele tasfiye olunacakt. lk Bavekletimd n ekildiim vakit Bavekil Fethi ve Nafia Vekili Feyzi Beyler Sivas hattn Rej i Jeneral irketine yaptrmak iin cidd ve samim olarak imkn aradlar. Tek -ar Bavekil olduum zaman, hatt, bahs jlunan ecnebi sermayesiyle yaptrmak ii gayri kabili tahamml ar erait karj smda bulunduklarndan imkn hasl olma ln sylediler. Bugnk muarzlarmn yaptklar bu tecrbe benim gn geirmiyerek devlet btesinden are aramamda d isabeti bir daha gsterir. Zaten istediiniz bir ii istediiniz mddet za fmda ecnebi sermayesine yaptrabilmek iin o sermaye zerinde bu kadar mutlak bir hkimiyeti nasl tasavvur edebilirsini Haydarpaa'dan zmit'e mendfer inas 1871 Austosunda balad. Bu hattn Ankark ya gelmesi 1892 nihayetindedir. Tanj yirmi bir sene. Aydn hatt Svey kanal almadan evvel bir Basra hatt ve Hindistan yolu maksad da mndemi olarak 1856 da balad. Bugn Aydn hattf 600 ksr kilometredir ve bu hale ancak 1912 senesinde erimitir. Tam 50 seneden fazla bir ina devresi. Badat hattnn nasl siyas maksatlar ve ihtiltat pahasna meydana ktn bilirsiniz. Gryorsunuz, mendferlerinizi sizin istediiniz suretle mill ihtiya noktai nazarndan kabili tahakkuk olduunu

mit ettirecek mazide hi bir misal yoktur. Benim gibi hdiselerle hakikatlere hayalsiz, yaldzsz rplak gz dikmek cesaretine malik olan her hangi mes'ul adam benim tuttuum sade yoldan bakasn takip edemezdi. imdi, beni tenkit edenlerin dier hayallerine cevap vereyim: mendfer hatlarn gene devlet tarafndan yaptrmak, fakat parasn istikraz ile hariten ve mnhasran bir muamelei maliye olarak tedarik edip sarfetmek niin mmkn olmamtr? Ben Lozan'dan u mahede ile dndm. Trk milletinin asker ve siyas sahalarda kazand muvaffakiyetlerin bahettii mill haklar teslim olundu. Fakat Avrupa mahrum edildii btn imtiyazlar Trk milletinin geirecei mal buhranlar sayesinde kmilen istirdat etmek midinde idi. Bu bir tahmin deildir. Bu szler, en salhiyettar azlardan benim yzkar sylenmi ak fikirlerdir. Avrupa' nn bu szlerini, Trk milletine kar sabit bir husumet fikrine atfetmeyiniz. Bu kmaz bir yoldur. Mill mcadele sahalarnda her millet, esasl imtihanlan kendisi vermee mecburdur. Binaenaleyh, biz Avrupa'nn hitabn realist, ac bir imtihan daveti eklinde ve tabi telkki ettik. Geireceimiz mal imtihan geirilmemi etin bir eydi. Bize kadar gelen takriben 100 senelik mal tarihi hatrlar msnz? Sultan Hamitten evvelki zamanlar inanlmyacak derecede fahi faizler, istikrazlar, israflar ve iflsla geti. Sultan Hamit istikraz yapmad. O, mtemadiyen bor demee alt. Borcu kontrol eden Dyunu Umumiye gibi messeseler, devlet fevknda bir vaziyet ald. Sultan Hamit, harice kar bu tedbirleri aldktan sonra dahilde en fena bir mal idarenin btn fenalklarn mbah grd. Maa vermiyordu. Vatandan alacam vermiyordu. Devlet hazinesi, vatann mdafaas

 99

vesaitini ihmal ediyor, vatandalarn shhati ve memleketin imar iin hi bir vazife tanmyordu. Hilfet kaygusu ile takriben 1000 kilometrelik dar eb'atta rk bir mendfer hattn Hicaz'a yapabilmek iin herkesin ianesine avu at. Bu mal siyaset, harici tatmin etti, dahili tam bir mitsizlie drd ve "Hasta adamn" hesab grlecei kat'i gnlerde vatan muhta olduu vaziyet ve vesaitten mahrum bulundurdu. Merutiyette vatandalar maalarn ve haklarn almadan durmazlard. Zaten merutiyet ihtillinin.amel muharriklerinden balca bir nokta bu idi. Maa verebilmek iin merutiyet idaresi hariten para aramaa ve mendfer yapabilmek iin de devletin mukadderatn Badat hatt siyasetine raptetmee mecbur kald. Gryorsunuz ki ben Lozan'dan dndm zaman Avrupa Trkiye'nin mal tarihini daima bir bataktan dierine dmee mahkm olan iinden klmaz bir vaziyette tasavvur etmekte haksz deildi. Ya memleket kendi vesaiti ile kalacak, maan veremiyen, yanm yklm harabeler iinde hi bir imar yapamyan vaziyette, yeis ve nevmid iinde kendi kendine kp gecek yahut yayabilmek iin Avrupa'nn karsnda diz kerek istikll mcadelesinin btn neticeleri pahasna ekmek paras aryacakt. Biz ite mal meseleyi halletmee mecburduk. stikll mcadelesi neticelerinden hepsini muhafaza, hatt takviye edeceiz. te yedi senedir cumhuriyetin verdii muazzam imtihan budur. Bundan da fazladr. lk Bavekil olduum vakit elde bulunan btenin te birinden fazlasn kyl veriyordu. Anadolu ortasnda teesss etmi bir kyl hkmeti olduumuz iin evvelemirde onun ykn hafifletmee cesaretle teebbs etti. Aar vergisinin ilgas mal bnyede yaplm byk, korkun bir ameliyatt. Mal noktai nazardan tehlikeli bir imtihana maruz

olan herhangi bir hkmet ancak idealist bir kyl k olmak hasletiyle, btesinin asrlardanberi allm te biri zerinde, byle, bir tecrbeye giriebilirdi. Eer bu byk ameliyatn sarsntlar olmusa bunu tabi grmek lzmdr. Btn bu dediim eyler yaplmakla beraber on sene zarfnda msait eraitle istikraz yaplabilirdi diye muarzlarmn sylenildiini iitmiyor deilim. Bize zarar olmyan eraitle para geldi de ben bunu kabul etmedim mi demek istiyorlar? Her halde msait eraitle gelen paray reddedecek kadar iten anlamaz deilim. Hem niin, imendferlerimizi yapabilmek iin Avrupa sermayesi tene olsun? Bunlar iktisad teebbsler midir?. Bence iktisaddir, amma muarzlarmn ve sermayeden anlyan mtehassslarn szlerine baklrsa iktisad deildirler. Eer iktisad deiller ise tabi sermaye bunlara heves etmez. Sermayecilerin zihniyetine gre ve sermaye gelmesine msait olmak noktai nazarndan Trkiye'nin geirdii son yedi seneyi beraber mtala etmek ister misiniz?. 1923 Sulh imzas, Cumhuriyet iln, hanedan messesesi stanbul'da duruyor. Cumhuriyet ve hanedan hangisi dierini yiyeeek belli deil. Muahede tasdik olunmam. 1924 Son baharnda muahede tasdik olunuyor hanedan memleketten karlm. Din ve devlet ileri ayrlm. craatn akslmeli ne olaca belli deil. Bu dahil vaziyet. Haric meseleler birka tane. Bilmem ehemmiyetsiz . mi ? Yunanllarla ihtilf. Musul meselesi ve bunda sulhe varlabilecek mi? pheli. talya ile aramzda hi yoktan nereden geldii belli olmyan suitefehhmler alevi. Haric borlar hallolunmam. Anadolu hattna vaziyet etmiiz. Suriye hududu hallolunmam.

 100

1925 I eyh Sait kyam. Seferberlik. Btn haric meseleler baki. Cumhuriyeti mdafaa iin istikll mahkemeleri kurulmu ve istikll mahkemelerinin meydana kard meseleler akllara durgunluk verecek kadar kark. 1926 stikll mahkemeleri devam ediyor. talya ile suitefehhm tamamiyle zail olmu. Dier btn meseleler had devrinde. Acap bu seneler sermaye gelmek iin pek mi msaitti?. 1926 da devletin yakndan temasta bulunduu bir messeseden alt ay vade ile on milyon lira istikraz etmek istedim. Cevap olafak on milyon liralk rehin ve evvelemirde borlar meselesinin hallini teklif ettiler. htiya zamannda istikraz eraitinin ne olacan anlamak iin bu bir misal deil midir?. 1927 Musul meselesi hallolunmu. talyanlarla mnasebetimiz iyilemi. Borlar, Anadolu hatt, Suriye hududu ve ilahiri duruyor. 1928 Borlar ve Anadolu hatt meseleleri hallolunmu. Sermayedarlarn tbirince kredi iin en byk mni tesviye edilmi oluyor. Fakat sene 1928. Anadolu hatt mubayaasn esasen ben ilk i olarak dnmedim. Bence imendifer politikas hereyden evvel yeni inaat politikas idi. Bana imendiferde esas politikam ne olacam sorduklar zaman bir kar fazla imendifer demitim. Yeni inaat gibi muazzam bir masrafa girerken eski imendiferleri devletletirmek gibi dier bir masrafa girmek istemiyordum; fakat arkadalarmn srar beni nihayet ikna etti. Fakat bu teebbsn sermayedar bidayette rktm olduu mlhazasna da beraber itirak etmeliyiz. imendifer politikasna devletletirmekle balamak bana bidayette ifte mklt yapt. ktiham etmek myesser olunca ifte muvaffakiyete erdim. imen-

dferleri devletletirmekte mill siyasete, mill iktisata o kadar ok faideler tecrbe ettim ki mmkn olduka her yeni hatt devlete maletmek vazifemdir. Devlet eline geen imendiferlerin hi bir menfaat ve art pahasna devlet elinden karlmasna asla muvafakat etmiyeceim. Geri gitmek, hi bir zaman kabul edebileceimiz bir det deildir. Haric borlar meselesini 1928 senesine kadar niin halledemedim?. Bunda da kusursuzum. Bu iin halline muarzlarmn da itiraz edemiyecei en muktedir adammz memur ettim. Neticeye varmak iin bu milletin takati fevkmdaki hudutlara kadar fedakrlk gze aldm. O derecede ki 1928 de kabul edilen eraitin gayri kabili tahamml olduu bir sene sonra byk bir tarraka ile meydana kt. Bu sene Suriye hudutlar meselesini de hallettik. Bu seneye kadar drt sene pek kurak ve kt mahsul seneleri geirmi olduumuzu unutmaynz. Btn dnyann zira mahsuller zerinde bir buhrana girmesinin ktlk senelerimizin akslmellerinin ve haric borlarda takat fevkndaki fedakrlklarmzn tesirini 1929 da hissediyorsunuz. Mill para buhran eklinde tebarz eden 1929 senesi hdisat sizin istediiniz eraitle sermayenin gelmesi iin msait olmazsa bunda hayret edilecek bir ey yoktur. Bu sene 1930 dayz. Gryor musunuz haric istikrazla bittabi mill mevcudiyetinizi muhafaza ederek imendiferlerinizi yapmak isteseydiniz ite bu gne kadar daha bir metre iin kazma vurmam olacaktnz. Hatlar pahal yaplyormu. Bu iddiada bulunanlar yanl malmat almlar, eksik tetkikat yapmlar. Henz inaat halinde bulunan bir iin kat' hesab sylenemez. Fakat imdiye kadar bu Sivas hatlarnn masraflar kilometre bana

101

70-75 bin lira tahmin olunuyor ki emsali hatlarda btn irketlerin yaptndan dada ucuzdur. Ar faiz ve komisyonculuk verildiinden bahsolunuyor. Bununla ksa vadeli istikrazla kark baz irketlere yaptrdmz iler ima edilmek istenilmitir. Vaka biz Sivas hatlarn Sit nam alan bir Belika irketine verdik. Bu irket ar faiz ve komisyonculuk krna ve Avrupa' nn zengin mal memleketleriyle temas shuletlerine ramen para bulamad. naata balyamad ve mukavelesi fesholundu. ikyet olunan ar faiz ve komisyonculuk arzu edilen sermayeyi getirmee kfi gelmedi. Biz de hi ziyan etmedik. Ulukla ve Balkesir hatlarn bir Alman grubu ile kararlatrdk. Bu irket ilerine muntazaman devam etmektedir. Bu i bizim bugn tatbikatta olan imendifer programmzn altda birinden biraz fazladr. Bu kadar mahdut da olsa ar faiz ve komisyonculuu niin gze aldm m diyeceksiniz? Bu seneye kadar irkete verdiim paradan ok daha fazlasn irket memlekete getirmitir. Hi olmazsa bu geen dar, ktlk, parasz zamanlarn mkltn bu tedbirle biraz ehvenletirmi olmak bir faide deil midir? Memleketin btn ykn bir nesle yklettiimden ikyet olunuyor. Ben size haber vereyim ki imkn olsa da bizim bu nesle yklettiimiz ykler gelecek nesiller lakal bu kadar tahamml etmee mecburdurlar. Bizim nafia ilerine tahsis ettiimiz para aa yukar otuz milyon liradr. Eer yz sene bu paray sarfetsek memleketin ihtiyalarn temin etmek iin ak i buluruz. Senede sarfettiimiz otuz milyon yz senede milyar lira yani yz milyon ngiliz liras eder. Dnnz ki bu memleketten daha kk dnyada birok memleketler vardr, bir senede yz milyon ngiliz liras mill ihtiyalar iin sarfe-

derler. Binaenaleyh memleketin imarnda bugn imendifer, yarn su, elektrik v.s. iin senedi otuz milyon lira sarfetmekten ekinmezsiniz. Bu paray artracaksnz ve onu yzlerce sene sarfedeceksiniz. Yksek ve meden ileri bir millet olmak davas oyuncak mdr? Mill para meselesini mtala etmek iin getirilmi olan Msy Mller mal skntlarmzn ana sebeplerini iki noktada hlsa eder; mdafaayi milliye masraflar ve imendifer masraflar. Mill imendifer meselesi Msy Mller'in mtalas hududu haricinde olan bir Mill vahdet meselesi olduunu bugn size uzun boylu byledim. Mill mdafaa masraflar iin muarzlarmn aktan aa dil uzatacak bir anlayta olmamalarna ihtimal veremem. Liberalizm nazariyat btn memleketin g anlyaca bir eydir. Biz iktisadiyatta hakikaten mutedil devletiyiz. Bizi bu istikamete sevkeden bu memleketin ihtiyac ve bu milletin fikr temayldr. Memleketin ihtiyalar iin herkes ve her yer hazineden are arar. Elektrii olmyan ehir, liman fena olan yer, i bulamyan adam hkmeti muhatap tutar. Mutedil devleti olarak halkn temayltna ve metalibine yetiemiyoruz diye kusurluyuz. Devletilikten bsbtn vazgeip her nimeti sermayedarlann faaliyetlerinden beklemee sevketmek bu memleketin anlyaca bir ey midir?. ktisad noktai nazardan imendifer politikasnn bu geen seneler zarfnda memlekete ifa ettii hizmet grgl gzler iin krana lyktr. Havza'dan Samsun'a bir uval un sevketmek iin yanna bir uval daha koyuyorlard ve arabac raz olmuyordu. Erzak ambar Sivas burada dururken sahiller ekmeklerini hariten tedarik ederlerdi, Hgnen bana, Ankara'ya geldii zaman, Odesa unundan ekmek yediklerini hikye etmitir. Geen drt ktlk senesinde kadn erkek orta

 102

Bugn dahi be on milyon ngiliz liras derhal tedarik edebilmeniz iin elinizde areler vardr. Onlar ben size syliyeyim: Birisi imendiferlerinizdir; size imendifer yapacam diye gelecek olan baz adamlar imdiye kadar satn aldnz ve yaptnz imendiferleri evvel elinizSenelerdenberi sermaye propagandas den alp deve yapmak iin beklemektedirmill politikay rtmek iin almakta- ler. Bugnk imendifer servetiniz otuz dr. Mill mcadele senelerinde ecnebi milyon ngiliz lirasna yakndr. Buna karmahafile mensup zevat arasra gsterili lk olarak size u teklifi yapabilirler: Bu otuz milyon, kimisi eski psk, kimisi telgraflarla Ankara'ya bizimle mzakereark rk, olduundan yirmi milyondan ye geleceklerini sylerlerdi. Btn memfazla sayamazsnz. Bunlar iyi iletilebilleket derhal bu skntl ve zntl elem mek iin bir iki milyonluk, hep ngiliz gnleri hayrl bir mzakere ile hallolunaliras, tamire ihtiyalar da vardr. Geriye cak midine derdi. nebolu'dan sahile kalan alacanza mukabil size yeniden kan ve bize teklifler getirdii manzarabe alt yz kilometre hat yaparz. Be sn veren, mzakereci, urad her kyalt yz kilometre en pahal alt milyon de Ankara'da meselenin bu sefer artk ngiliz liras deseniz kmaz, her halde hitam bulacan bildirirdi. Ankara'da kar- sekiz milyona ancak kar; geriye be alt karya geldiimiz zaman teklif elisi milyon ngiliz liras alacanz kalr. Buyzmze bakar ve syliyeceimiz olup nun yarsn mal olarak derhal vermee olmadn sorard. Mtehayyir kalrdk. hazrdr. Zaten demir, orap ve saire olarak Siz kimsiniz, elinizde bir yere mensup bir takm eyler satn almyor musunuz, olduunuza ve bir salhiyetinize dair ve- buna mukabil ite bu paranzdan o mal sikanz var mdr?. Cevap verir: Resm alrsnz. Hlsa geriye iki milyon nbir sfat yoktur, salhiyetname almam- giliz liras kalr, onu da bir iki senede mtr. Baz resm mahafile irtibat vardr, nasip taksitlerle kabul edersiniz. Mevcut bir teklif getirmedi, bizi grmee ve bir imendiferler ve daha yaplacak olan be diyeceimiz olup olmadn iitmee gel- alt yz kilometre kmilen sizin malnz di. Cevap veririz: Bizim ne istediimizi saylabilir, yalnz doksan dokuz senecik btn dnya biliyor, hani siz bizimle m- mddetle bankerler iletir. te menzakereye geldiniz?. Hlsa teklif getiren dfer hikyesinde derhal elimize geebimzakereci bir yanllk olduunu ileri lecek bir para menba budur. Aklnz basrerek itiraz eder ve avdete kalkar. ne- nza alnz. Byle bir hataya dersiniz. bolu'ya kadar her kyde meseleyi hallet- Trk milleti kyamete kadar msebbiplemek mmkn olduunu, btr sknt- rine lnet eder. larn gemesi kabil idiin, fakat Ankara'dakilerle konumak imkn tasavvur Derhal para yapabileceiniz dier bir olunamadn yapma, meyus bir tavurla menbamz da Ttn inhisardr. Mnasyliyerek kar gider. Maksat, mzakere, sip artlarla bir ecnebi irkete Ttn inherhangi bir are deil, bu nam altnda hisarn devretmek dirayetinde bulunumemleketin iine gelirken ve giderken ze- lursa drt be milyon ngiliz liras derhal hir samaktr. smet Paa sermaye istemi- tedarik edersiniz. Tabi ksmen mal olarak,

Anadolu halk imendifer programndan gda almlardr. Bu kadar kuvvetli ve feyizli bir nafia program olmakszn o ktlk senelerde bu orta Anadolu halkn ne ile besliyecektik?.. ki sene evvel Harput'ta ekmein kilosu elli kurutu. Olmaz, byk devlet meseleleri zerinde esasl iddialar ve fikirler yrtebilmek iin halk yakndan grmek, ok tetkikat yapmak lzmdr.

yor, zehri kabilindendir. imdiye kadar hi bir sermayedar bana artlarn sylemedi.

 103

taksitle ve saire ve saire... Ecnebi irket inhisarndan bu memleketin ne ektiini bilmiyenler byle gaflete debilirler. Kibrit inhisarn ben niin bir ecnebiye verdim diye itap m ediyorsunuz?. Bir defa kibrit inhisar bu memleket iin asla hayat bir ehemmiyette deildir. Sonra bu inhisar ben vermedim. Bilkis bu inhisar iin mahkemeye dtm. Mahkemede ne olaca belli deil iken irketle msaleha yaptm, vaktiyle kabul edilen ayn eraiti takriben ayn hudut dahilinde iade etmee mukabil on milyon dolar aldm. mkn grnce para nasl alnacan ben herkesten iyi bilirim. Vergilerimizin ana hatlar eski usullerden kylnn himayesiyle farkeder. Eskiden, yani u smet Paann pahal idaresinden evvelki ucuz zamanlarda yz milyon liralk btenin krk milyon lirasn, ar ve anam olarak kyl dorudan doruya verir. imdi iki yz yirmi be milyonluk btenin arazi ve saym vergisi olarak yirmi be milyonunu dorudan doruya kyl veriyor, Miktar itibariyle yars, yzde itibariyle yzde krka bedel, yzde on bir. Byk bir varidat membamz gmrklerdir. Tarifelerimizde hkim olan esas evvel kylnn, sonra inkiafna muhta olduumuz ilk ve mbrem sanayiin himayesine mstenittir. Budayn himayesi yznden memlekette hayat pahal olduu sitemini senelerce ektim. Ancak yedi sene sonra aldmz netice gsterdi ki, eer buday himaye etmeseydik, buday andan bu memleket hl kurtulamam olacakt ve Sivas'ta Amerika unu yiyecektiniz. Bundan fazla olarak ite bu sene memlekette ekmek dahi ucuzlamtr.. Gryorsunuz ki himaye olunacak eyi seip himayede srar etmek, hem memleket evldnn benzine kan, ve en nihayet maiete de ucuzluk getirmitir. Dokuma sanayiini de byle himaye etmek kararndayz. Mahsullerimizi ot

fiatine karmak ve dokuma olarak ate pahasna gmlek olarak giymek, kurtulmaa altmz bir beldr. Bu Anadolu halk kendi ekmeini yer, kendi dokumasndan gmleini alvarn giyer ve bu dermanl ve mazbut kyafetiyle dnyann drt kesinde kuvvetiyle anlrd. nce pamuk bezi, dokumalarmz ldrd. Beyaz makina unu ekmeimizi tahrip edinciye kadar ilerledi. G hal ile yetitik. Ekmei kurtardmz gibi gmlei de kurtarmaa alacaz. Byk varidat membalarmzdan birisi inhisarlardr. Tuz inhisar, hangi memlekette yoktur?.. Bu memlekette ka zamandanberi vardr. Bunu ben mi koydum?.. Ttn inhisar: Bandrol mu yapmak istiyorsunuz?. Ecnebi irket elinden senede be milyon lira varidatla aldm bir messeseyi yirmi be milyon varidat getirir bir hale koydumsa bu bir kabahat mdr?. Ttn dumanndan resim alp imendifer yapmyacaz da nereden vergi alacaz ?. Mskirat inhisar: nhisar konmadan evvel mevcut olan vaziyet nihayet bir ka mteebbis sanatkrn fiil inhisar vaziyetinde idi. Eer iki ok pahal geliyorsa imeyiniz. Shhatmzdan kazanrz, varidattan kaybettiime yanmayz. Kibrit inhisar: Hayatta pek mi fazla pahallk yapt?. Nihayet bunu koyan da ben deilim. Barut, fiek, tabanca inhisarlar: Bu inhisarlardan pek mi mustaripsiniz?. Posta, telgraf, telefon inhisar: Onun serbest kalacan tabi dnmezsiniz. te inhisarlar hikyesi bundan ibarettir. Liman inhisarlarndan evvel, limanlarda ya iptida vesaitle bir takm loncalar, giren kan memleket mallarna kendi kk menfaat ve dar zihniyetlerini emrediyorlard; yahut ecnebi sermayedarlar, Trk mmessiller perdesi arkasmda bir

 104

ka artla limanlarmzn muameltna tasarruf ediyorlard. Bu vaziyetten kurtulmak iin inhisarlar konmutur. Sylediklerimizin haricinde kalanlardan mhim bir ksm yeni vergilerdir. Bu da gayet tabidir. nk bu vergiler esas itibariyle arn ilgas sarsntsn karlamak iin konmutur. Btn bu szlerimden bu memlekete hi sermaye gelmiyecei mnasn karmak isteyenler ok aldanrlar. Sermaye muhta ve zaif bir iklime bizzat vaziyet etmek iin gelir. Sermaye gz kararm a bir halde olmyan mill mevcudiyeti, mill istikrar her tereddtten azade bulunan kuvvetli muhite makul eraitle girer. Yedi senedenberi altmz Trkiye'yi byle kuvvetli bir muhit haline getirmek ve onun kuvvet ve istikrarm tereddt edilmez bir ekilde ispat etmek iindir. Bu gn atmz mendfer bu zihniyetin bir eseridir. Bu gn atmz ve ilk baharda ilk ebekesini tamam lyacamz hatlarla Trkiye siyaseten ve iktisaden lakal bir misli daha kuvvetli olmutur.

Bu memleketin en kalabalk, en zengin yerleri daha imdiden km ilen birbirine balanm oluyor. Bu memleket en uzak hudutlarna daha imdiden bir misli daha yaklam oluyor. Yedi sene evvel garp medeniyetinin ancak Ankara'ya gelen btn vesaiti bu gn Sivas'tadr ve bu imkn madd, manev her sahada bal bana kuvvettir. Vatandalarma eski bir asker olarak, serin kanllkla syliyebilirim ki mendferin Sivas'a girmesiyle bu vatann her hangi bir hududunun mdafaas bir misli daha kolaylamtr. Uryacamz bir taarruz daha az zamanda bitecek, bu uurda aktacamz kan yar yarya inecek ve sarfedeceimiz maln yars elimizde kalacaktr. Bir hkmet, hatt yetmi sene muvaffak olsa yetmi birinci sene muayyen bir meseleden ve muayyen bir ite muvaffak olmamakla dmee mahkumdur. Hem memleket iin istifadeli hem de politikaclar iin ksa yol elimizde bulunan ve yarn nmze kacak olan meselelerde fikir ve tedbir olarak bizden daha iyi are gstermektedir. ktidar mevkii yle bir mahlktur ki, her gn muvaffakiyet denilen bir gda ile beslenir.

CUMHURYET SERBEST FIRKA LDER FETH BEY'N (OKYAR) ZMR'DE YAPTII KONUMA Serbest Frka lideri Fethi Bey1 in zmir konumas, Cumhuriyetin kurulu dneminin sayl "muhalefet gsterilerinden birisi olmaktadr. Burada Fethi Bey1 in, smet Paa ile kendisi arasndaki farkllk noktalar olarak bata demiryolu politikas olmak zere yabanc sermaye, tekeller, vergiler ile devletilik-liberalizm tartmasna yneldii grlmektedir. Bylece, devletiliin bir politika izgisi olarak adlandrl, 1930'w siyaset tartmalar iinde balam olmaktadr. 7. 9. 1930 Bizim iddiamz, demiryollarnn gayet ar artlarla yaplmakta olmasdr, Muhterem Bavekil demiryollarnn bir varlk meselesi olduunu idrak eden halkmzn her trl skntya katlanmak suretiyle fedakrlk ihtiyar ettiinden bahis <

 105

buyurdular. Halkn diinden trnandan glkle elde edilen bu paralarn byk bir dikkat ve itina ile ve tasarruf gsterilerek sarf iktiza etmez mi? Ar komisyonf ve faiz artlarn havi olan sve grubu ile yaplan mukavelenin tadiline mecburiyet hasl olduu ve muaddel mukavelenamenin pein para usulne tahvil edildii malmdur. sve grubuna yzde yirmi kr temin edilmi: Pein para esasna mstenit bir taahhtte, bu kadar ar artlara katlanmak mecburiyetinin nereden geldiini anlyamyoruz. Alman irketiyle yaplan anlama: Ktahya - Tavanl ve Ulukla - Kayseri hatlarnn inasn deruhte eden Alman irketiyle yaplan mukaveleye ne diyelim. Bu mukavele mahiyeti itibariyle Belika grubu ile yaplan mukaveleden daha ardr. Hazmeden kan parann yzde otuz beine yakn ksm, faiz ve komisyon suretiyle bu grubun elinde kalmaktadr. Ar mukavelenamelerin, ksa vadeli mukavelenamelerin bugnk nesli tazyik etmesi ve halkn cebinden demiryolu inas iin kan paralarn israf ve zarara uratlmas bugnk demiryolu siyasetine kar ykselttiimiz itirazlarn esasm tekil eder. Demiryolu yapmak ne kadar ehemmiyetli ise iktisad vaziyetimizi sarsntdan vikaye etmek de o derecede mhimdir. Hatt diyebilirim ki bu ikinci vazife her eyden stndr. Zira demiryoluna lzm olan masraflar, iftiden, esnaftan, tccardan alnmaktadr. Demiryollarn emin bir surette hudutlarmza kadar ulatrmak iin iftinin, esnafn ve tccarn mal kabiliyetini daima gz nnde bulundurmak ve bu vergi menbalarn korumak lzmdr. Masraf,- memleketin iktisad tahamml kudretini anca halkn iktisad ka-

biliyet ve inkiaf durmaa mahkmdur. O zaman demiryollar siyasetine de istenmiyerek darbe vurulmu olacaktr. ktisad kanunlar yle zaruretler tevlit eder ki bunlara kar bigne durmadan ve bunlarn tesirlerini her hangi bir emir ve iradeye tbi olur zannnda bulunmaktan daha byk hata olamaz. te Serbest Cumhuriyet Frkasnn liberal siyasetiyle Sivas nutkunda tebarz eden siyaset arasnda en mhim fark, bizim bu iktisat millerini ve istihsal kuvvetlerini rencide etmemek hususunda gstereceimiz itinadan ibarettir. Liberalizm meslei devlete ait olan vazifeleri devlete, millet efradna ait olan vazifeleri de ahs teebbslere terk eden ve bu teebbslerin inkiafna engel olacak mdahaleleri asl tecviz etmeyen bir meslektir. Halkn her eyi Hkmetten beklemesi arzu olunmyan bir haldir. Bu halin menba da tedenberi Hkmetin her eye mdahale etmi ve fertlerin serbest inkiafna meydan vermemi olmasndan mtevellittir. Esasen, her eyi Hkmetin yapmasna imkn imkn tasavvur olunabilir mi? Avrupamn bugnk inkiaf, sermaye ile mesainin serbest ve mterek faaliyetinden mtevellit bir hdise deil midir? Halkn muhakkak bir temayl varsa giritii ilerde mdahaleden azade ve serbest hareket edebilmesidir. Devlete ait olan vazife halk tarafndan mnferiden yaplmas kabil olmayan ileri baarmak ve halkn ahs teebbslerini kolaylatrmak ve tevik etmek iin umum tedbirler almaktan ibaret olmaldr. te Sivas nutkunda tebellr eden siyasete nazaran aramzda dier bir fark da bundan ibarettir. Harici istikraz akdi bir takm artlara tbidir. Esasen bu artlar tahakkuk ederse harici istikraz yapmya lzum kalmadan baka yollardan memlekete hariten para gelebilir. Memleketimizde bu gn faiz en aa yzde onbetir. Hi bir yerde para

 106

bu kadar pahal deildir. Kyl ve esnafn yzde krk ve hatt yzde elli ile para tedarik etmeye altn gryoruz. Bu kadar ar faiz altmda kalan halkn iktisaden sklmamas imkn tasavvur olunabilir mi? Baka yerlerde pek ucuz faizle iktifa eden sermaye memleketimize niin gelmiyor. Bunun sebebini ben de renmek isterdim. Btenin kabili tehir masraflardan vikyesi, hakiki bir tevazn tesisi, paramzn istikrarn temin artlarnn tahakkuk ettirilmesi ve bu servetle iktisadi temellerin sarslmaz bir zemine kurulmas haric istikraz sevdasna kaplmadan evvel yaplacak ilerdir. Biz posta ve telgraf ve telefon inhisarndan bahsetmedik. Tuz inhisarndan bahsetmedik, hatt tetkika muhta olan ttn inhisarnn ilgasndan dahi bahset-

medik. Biz liman inhisarlarnn kaldrlmasndan bahsettik ve ismen kalkm ve fakat hkmen kalm olan ve hayat pahall zerine mhim tesirler icra eden eker ve petrol inhisarlarndan bahsettik. Bir Hkmetin en mhim vazifesi memleketin iktidarna ve mali siyasetine gre vergi ileriyle megul olmaktr. Mal siyasette muvaffakiyet varm? Yedi senedenberi takip edilen mal siyasetin bir muvaffakiyet harikas olduunu iln eden muhterem Bavekile son sene zarfnda nekadar iflaslar vukubulduunu ve yalnz kazan vergisinden dolay nekadar ticarethanenin kapandm sormak isterim. Bir mal siyasette muvaffakiyet olup olmadn o siyaseti idare edenlerin iddias deil siyaset yznden ticaret ve sanayide hasl olan refah ve bu refah gsteren istatistikler ispat eder.

MLL PARANIN KIYMETN KORUMAK N ALINMASI GEREKEN CL TEDBRLER SALAMAK ZERE TBMM'NN RESCUMHUR TARAFINDAN TOPLANTIYA ARILII (TRK PARASINI KORUMA KANUNUNA YASAL YETKLER N YAPILAN GRMELER)

EK YEN

Ynetim, 1930 yl banda Trk Parasn Koruma Kanunu ile saptanm olduu politika izgisini kararnamelerle srdrmektedir. Aadaki grme, hkmetin bu izgiyi srdrmek, yetkilerini pekitirmek ve geniletmek zere TBMM'ne yeni bir bavurusu niteliinde grnyor. Maliye Vekili parann deerini sabitletirmeyi ve d a kapatmay, gnn iktisat politikasnda arlk merkezi olarak grmektedir. Canllk dnemini yaad anlalan Serbest Frka'mn lideri Fethi Bey ise, bu konumada eletirilerini Trkiye ekonomisi zerinde rapor veren yabanc uzmanlarn grlerine yaklatrm, bir bakma, Cumhuriyet rejiminin ekonomik kmazlar karsnda kalacan bu iin uzmanlarm dayanarak dile getirmektedir. 22.9.1930 BAVEKL SMET PAA Yeni vaziyet; mill parann kymetini sukuta kar muhafaza etmek mevzuu deildir. Sizi birok endie ve tedbirlere sevkeden bu vaziyet, sekiz aylk cidd bir mcadeleden sonra tamamen maks bir hale gelmitir. Artk mill parann sukuta kar muhafazas endiesinden bu gn azade bulunuyoruz. Buna mukabil mill parann kymeti ziyade yk-

107

selmek ihtimali karsndayz. Yani ecnebi dvizlerinin fazla arzn Trk tedavl vastasiyle karlayamamak vaziyeti vardr. Bu mesele bizi mill parann kymetini nasl muhafaza etmenin memleket ahvali iktisadiyesine muvafk olaca mevzuunu tetkika evketti. Bizim bu husustaki kanaatimiz; ithalat ve ihracat noktai nazarndan mill parann ykselmesine kar Meclisin baz meseleler ve esaslar miitalea etmesi lzm olduu zeminindedir. Hkmete bu hususta alnabilecek tedbirler kmilen alnd. Fakat daha alnmas lzm olan tedbirler artk Hkmetin salhiyeti fevkna kt. (25.9.30) SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Trk iktisadiyat ve Trk maliyesi yllardanberi paramzda grlen iki eit hareketten ok mteessir bulunuyordu... Bunlardan birisi, para kymetinin her sene muhtelif mevsimler arasnda farklar gstermesi, ikincisi para kymetinin seneden seneye dmesidir. Filhakika bu hareket tetkik ve mtalea altna alnacak olursa grlr ki, Trk parasnn kymeti seneden seneye daima az ok mhim miktarda gaip etmitir.... Paramzn kymetinin her sene bir miktar gaybetmi olmas suretiyle tedricen azalmas ve istikrar kuvvetinin bu ekilde tenakus etmesi elbette yle mhim bir mesele idi ki, bununla sureti ciddiyede megul olmamak bittabi hibir vatanda ve hibir hkmet iin mmkn deildi.... Bu byk ve kronik olmak istidadm gsteren paray tedricen merhemlemek iin paramzn kymetini mmkn olan dar bir zaman iinde istikrara ulatrmak lzmd. Bu tetkik ve mahadeler esnasnda Hkmet grd ki, paramzn kymetini tenkis eden sebepler, amiller iki byk isim altnda, iki byk snf iinde tetkik ve mtalea edilebilir. Bunlardan bir ksm geici ve kendiliinden zail olucu ve ta-

mamen anormal, yani gayrtabii olan ve fakat ok mhim aklar tesis eden hadiseler idi ve bu hadiseler kendi elimizde olmayan beerin kudreti dahilinde bulunlunmayan hadiselerdi... stikll harbi zaferle inta edildii gn.... memleketimizin iktisadiyat noktai nazarndan istihsal kudretini ok azalm buluyorduk. O kadar ki, harbi zaferle inta ettiimiz gn hariten celbettiimiz emteann mukabili olan ihracat emteamz namna elimizde ok birey bulunmadn harbin bitmesiyle beraber grm olduk. kinci byk sebeplerden birisi.... istikll harbinden sonra giritiimiz iktisadi mcadelede yalnz o sene istihlk ettiimiz emteann, Avrupa emteasnm, harici emteann ihtiyacmza tekabl eden miktar deil, bir de yangnlarn, harplerin silip sprd istoku da mmkn olduu kadar tedricen vs'umuz dahilinde yapmak mecburiyetinde idik. Yani, herhangi bir senedeki istihsaltmzn gayrtabii ve tabii olan ihtiyalarmz dahi tatmin etmesi icap ettii kanaatine vasl olduk.... Demek ki, alelade senelerde inaat malzemesi olarak memlekete gelmesi lzm gelen eya haricinde harplerin, yangnlarn, ihmal ve teseyybn brakm olduu yaralar tamir etmek iin fevkalade bir ithalat dahi yapmak zaruretinde idik. nc byk bir sebep de, mparatorluk tarafndan karlm olan evrak nakdiyenin btn mesuliyeti milli Hkmete kalm olmasdr. Bu paradan hudutlarmz haricinde kalm olan paray tpk bir bor senedi gibi alnmzn teri ile kazanacamz ihracat emteasiyle demek mecburiyetindeyiz. Bu da anormal ve gayrtabii bir ihtiyatr, mtemadiyen tevali ve tekerrr etmiyecek bir ihtiyatr..,. Arzettim ki, memleket uzun seneler harpten yorgun kt zaman, kudretinden hayli eyler gaybetmi bir vaziyette bulunuyordu.... Arzettiim yklerin ok

 108

ar olmas Trk paras zerinde tabii olan tesirini gsterdi. Ve seneler getike Trk parasnn kymetinin tedrican sukutu gibi bir manzara ile kar karya kaldk. Btn bu devirler esnasnda Trk parasnn kymetinin sukut etmemesi iin Hkmet elden geldii kadar, memleketin kudreti derecesinde tedbirler almakta asla gecikmedi... Tediye muvazenesini bir an evvel temin edebilmek iin peyderpey karm olduumuz kanunlarla, alm olduumuz tedbirler yava yava bizi hedefe gtrecekti. Bu tedbirlerden memleketimizde sanayiin inkiaf, iktisadiyatn terakkisi hakknda km olan kanunlar ile Avrupa emteasmdan daima biraz daha az alma istilzam eden ve memleket emteasn daima biraz daha ok istihlk etmek mecburiyetini yaratan tedbirler ve bundan maada Byk Meclisin koymu olduu ithalt zerindeki muamele vergisi bir devlet varidat olduundan, bu da bir memleket muvazenesinin temini iin bir tedbir addedilir. Kezalik.... tarife lyihas da, bu memleketin Hkmetine bir menba varidat olmak zihniyetiyle deil, daima memleketin inkiafn, memleketin harekt iktisadiyesini teshil edici noktai nazarlar altnda mtalea ve hedefe vasl olucu tedbirleri rakamlandrmak suretiyle kanuniyet kesbetmitir... te arkadalar, biz bu tedbirlerle yava yava hedefimize doru yaklarken, geen sene malmu aliniz olan vaziyetle karkarya kaldk. Bu vaziyet, birdenbire Trk parasnn kymetine kar efkr umumiyede hasl olan itimatszlk ve paramzn kymeti zerinde hepimizin titreyerek hissettiimiz byk sarsntdr.... byk mil geen seneki hadisenin tekevvnne sebebiyet vermitir. Bunlardan biri, memleketin omuzuna ald harici borlarn ar taksitleri, ikincisi de istikrara doru gitmek iin ve memleket iktisadiyatn mdafaa edebilmek iin byk gayretlerle vcuda getirmi olduumuz

tarife kanununun hakiki manasn bir ksm halkmzn anlamyarak lzumundan fazla istical gstermesi ve memlekete drt ay kadar az bir zaman iinde bir sene evvel ithal edilmi emteaya nazaran yz milyon liralk kadar fazla bir emteanm ithal edilmi olmas. nc bir sebep te,.... memleketin iktisadi istiklline hasm olan dmanlarn kulaktan kulaa fsldadklar zehirli propagandalardr. O propagandalar ki, Trkiye Cumhuriyeti tedavldeki paray ortasndan keserek yarsn yok edip elden karacakm, o propagandalar ki Trkiye Cumhuriyeti bu para klfetinden kurtulabilmek iin parann sfra kadar gitmesini kendi eliyle krklyormu. O propagandalar ki cebren halkn elinde bulunan mebaliin veya kymetlerin byk bir ksm istikraza tahvil edilecekmi. Birdenbire bu kadar byk ve ar ykler altnda kalan Hkmetiniz(i) ... Meclis tamamen ihtiyaca tekabl edecek bir salhiyetle tehiz etti ve Hkmet de onu lzumsuz bir gn kullanmad.... Aldmz btn tedbir kmilen Hkmetin kendi vcudu zerine ve Hkmete mensup messeselerin vcudu zerine ve bir de imtiyazl bir mevki sahibi olan ve parann kymetiyle byk alkalar bulunan byk messeseler zerinedir. Ticari ihtiyatan dolay hi bir dviz talebi tehir ve talik edilmemitir. Bundan maada ihracat tacirlerinin ne dvizleri ve ne de ihracatlar hakknda en ufak bir kayt konmu deildir.... Alm olduumuz ilk tedbirler Trk parasn koruma tedbirleri idi. Yani, Trk parasnn sukuttan vikayesi tedbirleri idi. Bu tedbir (ise), Trk parasmn fazla kymet almasna mani olucu bir tedbirdir. Parann ne sukutu ne suudu memleket iktisadiyat iin iyi olmadndan, paramzn kymetinin lzumundan fazla artmasna mani olucu bu kanunu baka bir istikamette istimal edeceimizi zannedenler aldanrlar....

 109

Bu kanunun manas, muhteviyat bir tek istikamete mteveccihtir. O da Trk parasnn fazla kymetlenmesine mmkn olduu kadar mani olmaktr. FETH BEY (GMANE) Bu krsye bu defa bir mukabil frkann reisi sfatiyle geldiim zaman Hkmetin frkamzn prensipleriyle tearuz eden siyasetini ve bilhassa mali ve iktisadi siyasetini tenkit etmek iin sz sylemek isterdim. Fakat, iidiyorum ki, Hkmet bu kanunu Meclisten geirdikten sonra istifa etmek niyetindedir.... Binaenaleyh bugnk szlerim ... milli para siyasetimize taallk edecektir.... Paramz mstakar deildir. Parann kymetinin mstakar olabilmesi, yani istablize olabilmesi demek, altn esas zerine mstenit olmas demektir. Altn esas zerine tesbit edilecek olan bu kymetin dahil ve harite herkes tarafndan bil phe tannmas demektir. Ve herhangi bankaya veya ubesine irae ettiiniz zaman mukabilinde altn alnabilmesi demektir. Binaenaleyh paramz ihra eden bankann depolarnda, tedavlde bulunan parann muayyen bir miktarna tekabl edecek altn bulunmas iktiza eder. Vaziyetin bu merkezde olmad cmlenizce malum olduu iin, bugnk tedbirin paramzn kymetini daimi bir surette mstakar klacak bir tedbir olduunu zannetmemenizi rica ederim. Paramz mstakar deildir. Bundan nai, bir memlekette mstakar olmyan paradan tevellt edebilen bilcmle mahazir elyevm memleketimizde mevcuttur.... Bu kanun ne kadar bir istikrar temin edebilir ve bu istikrar ne kadar bir mddet devam edebilir? Bunu tayin etmek, bundan sonraki aylarda gerek Hkmete, gerek ticaret erbabnca ecnebi dvize hasl olacak ihtiya miktarn tayin etmek demektir. Bunu ise burada tahmin etmek mmkn deildir. Fakat, herhalde bu kanun tahminata gre alt, yedi ay ka-

dar paramz mstakar bir halde tutmaa kifayet edecektir. Bu fiili istikrar zamannda Hkmetin yapaca en mhim vazife, paramz altn esasat zerinden istikrar ettirmek iin ciddi ve esasl tedbir almaktr. Bendeniz o iddiadaym ki, Hkmet bu tedbiri almakta pek ok ge kalmtr. Bu tedbiri bundan iki sene ve belki her halde bir sene evvel almak kabil idi.... Bundan iki buuk sene evvel Bankas tarafndan Fiserig namnda bir mtehasss celbedilmi ve bu meselenin tetkiki kendine havale edilmiti. ... Zannediyorum ki, efkr umumiye de bundan bihaberdir. Bu rapor bu suretle hkmsz kaldktan sonra, Msy Mller namnda Almanyadan bir mtehasss celbedilmi ve umuru maliyemizi tetkik ederek slah etmek ne gibi tedabire mtevakkf ise, bunlar Hkmete bildirmesi kendisine teklif olunmutur. Msy Mller uzun zaman Maliye vekletinin btn vesaikini tetkik etmi ve daha memleketin tetkii icap eden bilcmle vesaikna mracaat etmi, gayet dikkatli bir rapor tanzim etmitir. Bu rapor ne oldu efendiler? Herhalde unu biliyorum ki, rapor bittikten ve Hkmete tevdi edildikten sonra gayet mahrem bir surette masalarda saklanmtr.... Bu rapor btn iktisadi bnyemizi tamamiyle tetkik etmi, tahlil etmi, hastalmz meydana koymu ve bu hastaln tedavi arelerini ileri srmtr.... Baz arkadalar.... Hkmeti ikazda kusur etmemilerdir. Fakat o zaman Hkmete btn bu mtaleat reddedilmi, paramz gayet salamdr, siz birtakm ecnebilerin, haricin propagandasna kaplyorsunuz... yolunda beyanatla endieler izale edilmek istenmitir. Halbuki bu szler kavaidi iktisadiyeyi durdurmaa kafi gelmemi, aylar getike paramzn sukutu ziyadelemee balam ve tam 1140 kurua (ngiliz liras karsnda) kadar inmitir. Efendiler, tam bu zamanda

 110

Hkmet harekete gelmitir ve malumunuz olan hal paramz koruma kanununu meclisinize kabul ettirmitir.... Vaka milli paray koruma kanunu paramzn panik halinde skutuna mani olmu ve bir istikrar tevlit etmitir. Bunun faydas gayrkabili inkrdr. Fakat dier cihetten bu kanunda mnderi olan baz ahkm kredinin eksilmesini de bais olmu ve bugnk gnde faizin resmi bankalar tarafndan % 19, % 20 ye de karlmasna sebep olmutur... SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Fisering'in bir raporu vard ve bu rapor efkr umumiyeden gizli tutulmaktadr. Ben soruyorum. Efendiler Osmanl Bankasnn mal olan bir raporu Maliye vekili neretmek hakkn haiz midir? Ben Osmanl Bankasnn, Doye bankn hususi bir maln elinden alp efkr umumiyeye neretmek hakkn haiz olabilirim? Maamafih, sadece bankasnm mal olan bu vesikann neir ve iln edilebilmesi iin, Fethi Beye teklif ediyorum, benimle beraber gelsin Cell Beyefendi kabul buyurursa neir ve iln edelim.... Mllerin raporuna gelince, arkadalar, Devlet idaresinde zaman zaman birok adamlar birok kymetli szler sylerler. Her sylenen sz, hakikati mutlaka ve mahza telkki ederek derhal tatbika gemek biraz ihtiyatsz adamlarn, biraz kendi kafasndan ziyade bakalarnn fikirlerine tevdii nefseden kimselerin krdr.... Eer biz bu hadiseyi (paranm deerindeki deimeyi) drt ay evvel grmemisek, ben soruyorum bu hadiseyi deil Trkiyede hatta dnyada grebilmi ka kii vardr? Bir hadise ki 16 Austosa kadar mtemadiyen Maliyenin sarfettii ngiliz liralar ile tutunmutur. nmzdeki Austosun 16 sna kadar biz mtemadiyen ngiliz liras vermiiz. Maliye bu hususta birbuuk iki milyona yakn ngiliz liras vermitir. Konsorsiyom 200

bin ngiliz liras vermitir. Devletin birok ihtiyalar tehir edilmitir. Btn bu tehirat ve takyidat, btn bu klfetler karsnda bir ay sonra iki ay sonra be ay sonra manzarann tamamen tahavvl edebileceini kestirebilmek mmkn mdr? flslardan bahis buyuruyorlar.... Be' ay sonra lzm olan ngiliz liras bir yank bir alev memleketin her tarafn sarmtr. Manisadan kyller ceplerindeki drt kuruu ngiliz lirasna tahvil etmek iin zmire itap etmilerdi. Be ay sonra lzm olan ngiliz lirasn bu gnden satn almak iin pek fazla tehalk gstermilerdi. Bu panik devresinde derhal cil tedbirler almak lzm, geliyordu. Bu tedbirlerden en mhimleri Maliyenin ve messesat maliyenin bankalar nezdindeki mevduatn geri gemekti. nk hereyi harice terhin ederek Trk paras tedarik ve bununla ngiliz liras temin yoluna gidiliyordu. cap ediyordu ki, Trk parasnn nedreti bu memlekette kendini hissettirsin, her arayan Trk parasn bulamasn ve netice olarak ngiliz liras talepleri azalsm, aldmz birok tedbirler arasnda bu tedbiri de en cil ve en messir bir tedbir olmak zere derpi ettik. ... Bu tedbiri alrken dndk ki, ... byk baz tacirlerimiz maalesef ok mkltla ba baa kalacak ve belki bunlarn iinde bazlar da ifls etmek zaruretini duyacaklar idi. Fakat arkadalar, btn milletin parasn batrmak ve btn bir milletin iktisadiyat sfra doru giderken onu durdurmak iin yapm olduumuz fedakrlk, emin olabilirsiniz ki, herhangi bir memlekette bu tedbirleri tatbik etmi olan devletlerin istedikleri fedakrlktan ok daha az bir fedakrlktr.... Hesapl ve msbet bir yolda yryoruz. Varacamz netice behemehal fiili bir istikrar ve ondan sonra da hukuki ve kanuni istikrardr. Yalnz ... bu hakiki istikrara vardmz gn dahi, her elin-

 111

deki kd gtren adam mukabilindeki altm alacak deildir.... Ne Fransada ne ne dnyann herhangi bir yerinde her isteyen adam cebindeki kd hatta istikrardan sonra altna tahvil edemez.... Bu yle bir hayaldir ki dnya cennetinde kalmad...

ras alacan, irade ve basiret sahibi, akl sahibi adamlarn kredi alarak yzde yirmi ngiliz liras faiz vererek ngiliz liras mbayaa edeceklerini zannetmiyorum.

CELL BEY (ZMR) Trk parasnn tenezzl etmi olmas nasl memBizim btemiz mtevazin deildir leketin zararna ise lzumundan fazla kelimesi gerek Mllerin raporunda, gerek kymet ihraz etmi olmas da ayni suretle gelecek olan Ristin raporunda ve sonra zarar muciptir. Hkmet, memleketin bize muhalefet eden frkann azlarnda ithalt ve ihracat arasnda mtevazin bir ve matbuatnda grp iidip duruyoruz. vaziyet ihdas etmek iin tenezzl de teVe arzu ediyorum ki, mtevazin deildir reff de memleketin menafii lehine mudiyen adamlar niin ve ne kadar mteva- vafk bir surette elinde tutmak ve zaptetzin deildir desinler.... Btemiz mte- mek istiyor. te bu kanun bu maksatladr vazindir. Aldmz varidat kadar sarfe- ki huzurunuza gelmitir. Memleketin gediyoruz. Bu paray israf etmeksizin ve en seneki iktisad vaziyetiyle bu gn iinak vermeksizin, bir seneden dier seneye de bulunduumuz iktisad vaziyeti gz fazla herhangi bir masraf nakletmeksizin, nne getirir ve bunu tetkik edersek bunun o kadar ki bizden evvelki adamlarn sar- bir zaruret olduunu teslim etmekte asla fetmi olduklar paralar dahi u veya bu gecikmeyiz. Borsamza fazla dviz arzotasarrufatmz demekteyiz. Borlarmz lunuyor ve bu suretle mill paramz kyaa yukar kmilen deyecek vaziyete metleniyor. Bunun sebebi nedir? Bunu gememiz ok uzak deildir. Herhalde vcuda getiren iktisad sebep nedir? Geimdiye kadar dediklerimiz, bundan son- en sene ihracat mahsultmz maalesef ra deyeceklerimize nazaran lakal yzde vakti zamannda satamadk. Yani ihracat tacirleri vaktiyle piyasaya kp malseksen tekil eder... larmz alp s'evketmemilerdir. Bu sene FETH BEY Mays aynda, Ha- kranla kaydedilecek mhim bir hadiseziran aynda, malm olan bu aylarda zu- dir. zmir ve havalisinde yirmi milyon hur edecek hadiseyi tahmin etmek her kiloya karip istihsl olunan ttnlerin kesin kridir. Buyurdular ki Hkmetin azam miktar satlmtr. Ve bu suretle bilcmle paralar ngiliz mbayaatma sar- mstahsilin cebine mhim miktarda para folundu. Daha ne oldu. Ziraat Bankasmda girmitir. Ve zrran daha lehinedir. u ve birok ubelerinde mevcut paralar halde satlarn byle birdenbire yaplm temamen ngiliz mbayaasna tahsis olun- olmas, geen senelere nazaran borsaya du. Binaenaleyh zrra kredisiz kald. Bir fazla dviz arzn inta etti. takm murabahaclarn elinde kvrand durdu. htiyacat, zrra tazyik etti. Bunu Hepiniz bilirsiniz ki paralarnn istakdir etmemek icap eder miydi? Geen tikrarna ait dier Devletler evvel 8-10 seneki panik esnasnda Hkmetin, ald sene muntazam mesai sarfetmilerdir ve tedbirlerle adeta kendisi de Trk paras hatta paralar filen istikrar kesbettii zakullanmamak iin tedbir aldn ifade etti- man dahi, kanun istikrara gitmiyerek bir ler. Bu mmkn deildir. Her kesin cebin- iki sene o fil istikrar mahede altnda deki para, bankada mevcut olan paras bulundurmak lzumunu hissetmilerdir. yine mevcuttur, mahfuzdur. Bu olsa olsa Bu ihtiyatkr hareketin neticesi nedir krediyi kesmee matuf bir tedbirdir. Akl efendiler, yanl adm btn memleketin sahibi adamlarn kredi vererek ngiliz pa- servetini felakete srkliyebilir. stikrar

 112

fili olgun bir hale gelmezden evvel istik- miz bizim aleyhimize bir manzara gsterrar yapmak gayretinde bulunan milletler mektedir. Hepimiz biliyoruz ki birok ezcmle Belikann bu hareketi kendisine kuraklk seneleri geirdik, hepimiz biliyo75 milyon dolara mal olmutur. Trk ruz ki mahsulatmz beynelmilel borsamilletinin olgun olmyan bir hadise ze- larda ok kuvvetli rekabete maruz kald. rinde tecrbe yapmaa asla niyeti yoktur Dahil istihsalatmz gnden gne oalve olmamaldr. Asl fil istikrar iin l- makta \e intizam altna alnmaktadr. zm olan eraiti esasiye nedir, evvel bt- u halde demek istiyorum ki, fil istikrar emizin samim ve kat' surette mteva- ve onu takip edecek kanun istikrar arzm olmas lzmdr. Burada ehemmiyetle zuya tabi deildir. grtk, bamzdan istikllimizi tehdit REMZ BEY (SVAS) Bendeniz eden bellar defektikten sonra ilk kuv- Avrupa iktisat limlerinin bir memleket vetle sarldmz ey bte muvazenesidir parasnn istikrar iin yaplmas icap eden efendiler ve bu gn biliyoruz ki btemiz artlarn ne olduunu, kabul etmekte mtevazndr ve Hkmetin tediyat, ge- mttefik kaldklar artlar arzetmek isrek dahil ve gerek yeni haric borla- tiyordum. Evvel bir memlekette Devlet ra kar olan tediyat muntazamdr. s- btesinin tevazn lzmdr. Bu bizde tikrarn ikinci eraitinden biri de, dahil 1928 senesinden itibaren balamtr. Sonborlarn olmamasdr. Franszlarn (det- ra dahil borlarn ok az olmas lzmdr. flotant) dedikleri - asla mucibi endie bir Daha sonra ticar ithalt ihracat ann hemen yok derecesine gelmesi lzmdr. ey deildir. Yani miktar azdr. Binnetice tediyat pilnomuzun muvazenc mesele efendiler, ticaret mu- neli olmas lzmdr. Ondan sonra fi'l vazenemizin tekml etmesi yani mte- istikrar lzmdr. Daha sonra altn karvazm olmas keyfiyetidir. Hkmetimiz, lk lzmdr. Ecneb dvizine karlk lciddiyetle tediye muvazenesi zerindedir zmdr. Ondan sonra kanun bir istikrarla ve bunun biz kat' delillerini de borsada para tesbit edilebilir. grmekteyiz. AAOLU AHMET BEY (KARS) Ticar muvazenemize gelince efen- Mller raporunda bte muvazenesinin diler maalesef yegne aleyhimizde bulu- hakik olmadn ve bteye ait Maliye nan mesele budur, nk bir zira mem- vekletinin verdii rakamlarn muhtelif leketiz. Btn istihsaltmz, memlekete olduunu ve verilen rakamlar arasnda servet getiren, para getiren btn mevad mnasebet olmadn binaenaleyh bu ziraiyedir. Sanayii tekml etmi bir mil- memleketin btesi hakknda sarih ve let gibi ithalt ve ihracat kolaylkla hesap muayyen bir fikir edinmee imkn olmaedebilecek bir mevkide deiliz. Maalesef dm sarahaten yazyor, bu tekzip edildi bizden daha evvel istikram yapan mil- mi, edilmedi mi. Maliye vekletinden soletler az ok ithalat ve ihracat zerinde ruyorum? Bunlar ok byk ittihamlarmuntazam hesaplara ve muntazam ista- dr ve bir Hkmet iin, bilhassa maliye tistiklere istinat ediyorlard. nk sa- iin muhtelif rakamlar verilmise ve o nayi memleketi olduu iin istihsal edebi- muhtelif rakamlar arasmda nisbet yoksa, lecei miktar kendilerince az farkla malm (- ki bunu alemumul bir mahiyeti haiz idi. Bizde ise istihsalat ziraiye zerine bir olan bir alim yazyor) ve bu tekzip edilhesap yapmak haylca mkldr. Bir memise cidden ayam dikkattir. . sene mahsuln az olmas ve gelecek senenin mahsulatnda feyiz ve bereket olmas SARAOLU KR BEY (MAbizim istediimiz muvazeneyi ihll eder. LYE VEKL) Aaolu Ahmet Beye te bu noktadandr ki, ticar muvazene- bir noktayi sormama msaade buyurunuz.

 113

Aaolu Ahmet Bey, Mller denilen adamn, Rist denilen adamn veya herhangi bir hariteki adamn kanaatlerini bilkaydart buraya gelip mdafaa etmekle kendisini mkellef mi addediyor? Orada grdkleri tamamen kendi kanaatine mutabk ise bu noktayi izah etsinler. Btemiz mtevazindir. Aldmz varidat kadar sarfediyoruz. Bu paray israf etmeksizin ve ak vermeksizin bir seneden dier seneye fazla her hangi bir masraf nakletmeksizin o kadar ki, bizden evvelki adamlarn sarfetmi olduklar paralar dahi u veya bu tasarrufatmzla demekteyiz. Borlarmz aa yukar kamilen deyecek vaziyete gememiz ok uzak deildir. Her halde imdiye kadar dediklerimiz bundan sonra deyeceklerimize nazaran lakal yzde seksen tekil eder. AAOLU AHMET BEY (KARS) Mlleri ve Risti ne Fethi Bey ne de muhalefet frkas davet etti. Hkmet davet etmitir. lm salhiyeti haizdir diye buraya davet etmilerdir. Hakikaten bu adamlar lemumul bir hreti haizdirler. Btn dnya bunlarn Trkiyeye geldiini biliyorlar. Bizim maliyemizi tetkik ettiklerini meden dnya rendi. Bu mtahassslar o kadar salhiyeti ilmiyeyi haizdirler ki; btn cihanda dikkatla dinlenen fikir ve mutalealarm Maliye vekili Beyefendi gibi istihfaf etmek doru olamaz. Bunlarn bu raporunu hi phe yoktur ki; Avrupann muhtelif aksam okumutur. Trkiye ile alkadar her memleket okuyacaktr. Bu raporlardan alman intiba (impresyon), Trkiye maliyesinin yolunda olmad merkezindedir. Dorudan do-

ruya bizi iki trl rakam vermekle artmak istemekle zmnen itham etmektedirler. Hkmet buna cevap vermedi. O zatlar iddia ediyorlar ki; grnen tevazn sun'idir, zahiridir, Hakik tevazn yoktur. Bunu yalnz mtalea ile deil vesikalarla da teyit ediyorlar. Bizim bono ile mbayaatmz her sene vaktinde verilmiyor. Bir seneden teki seneye naklediliyor. Bu suretle bonolar imtidat ede ede dalgal bonolar (detflotant) tekerrr ediyor. Meclise bu sene verilen bte mtevazndr. Fakat hakikatte tevazn yoktur. Bunu bu adamlar yazyor. Hkmet te buna kar skt etmitir, lkayit kalmtr. SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Hakikat budur ki btemiz mtevazindir. Aldmz kadar harcyoruz. Aldmzla da mtemadiyen borlarmz dyoruz ve deyeceiz. Bu yoldayz. Dalgal borlar hakknda Msy Rist bana aynen u cmleyi sylemitir: Bunlar inofansif eylerdir. Ben Mllerin dedii gibi hakikaten ar bor altnda bulunduumuzu zannetmiyorum. Bizim bono usulmz Ahmet Beyefendinin iaret ettii ekilde dalgal bor deildir. Bizim bono usulmz zaman zaman aklar kapayabilmek iin ektii bonolarn terakmnden paras olduu zaman ekmenin azalmasndan hasl olmu bir bono deildir. Bizim bonolarmz, mevzubahs olan bonolar sadece muayyen bir proram tatbikatn temin edebilmek iin yaplm tediye programdr. Bir proram vardr. Bu proram be sene realize edeceiz. Bunu realize etmek iin elli milyon liralk bir taahhde giriyoruz. Mevcut tahsisatn karl sarfedilmektedir.

BAVEKL SMET PAANIN TEKL ETT YEN HKMETN PROGRAMININ GRLMES 1930' Sonbaharnda hkmette deiiklikler yaplmtr. Deiiklik ve Meclis'teki grmeler iktisat politikas bakmndan nemlidir. Bu deiiklikten sonra iktisat politikasnn da devleti izgiye yneldiini izleyeceiz. ktisat Vekilliine Mustafa e-

 114

ref Bey gelmitir. M. eref Be/in aadaki grmelerde yer alan konumas, devletilii bir yandan milli iktisat anlayyla badatrmaya giriirken, bir yandan da bunu bir kamu hizmeti anlay ile ve bunun ltleriyle yrtlecek kapsaml ve srekli bir politika olarak sunuyor. Bu konuma, ekonomide devletilii tanmlamaya ynelen ilk belge saylabilir. Aadaki grmelerde, ayrca ,smet Paa ile Fethi Bey arasnda ekonominin eitli konular zerinde uzun bir polemik yaplmaktadr. lgi ekici noktalardan bir bakas da Siirt mebusu ( Bankas ynetim kurulundan) Mahmut Be/in (Soydan) hkmetin iktisat politikasnn doru bir izgide yrdn "iin uzman olarak" Fethi Be/e kar savunmas ve kendisini o dnemin duyarl konularnn banda gelen Osmanl borlar zerinde sktrmasdr. 2.10.1930 BAVEKL SMET PAA Hkmetin takip edecei siyaset umum ve ana hatlariyle senelerdenberi takip olunan hatlarn ayni olacaktr. Cumhuriyete? kadar daima ihmal grm olan vatan imar ve muvasalat faaliyetimizin balca bir sahas olacaktr. imendifer siyasetinin ilk byk hedeflerini elde etmekte olduumuz bu senelerde her sahada mill birlik ve emniyet ve iktisad kudretin inkiaf ve suhulete mazhar olacandan phemiz yoktur. Maarif siyasetimizde meslek tahsil ve ihtisas, az masrafla ok netice arayan amel bir mahiyet, mekteplerimizi her trl menfi tesirattan mnezzeh, ahlk ve intizam cephelerini bilhassa ehemmiyetli tutan bir zihniyet ve yeni bir kuvvetle devam edeceiz. husus mklt nazarmz ehemmiyetle cezbetmektedir. Bu uurda bir Hkmetin iktidarnda olan btn tedbirleri almak balca megalemiz olacaktr. Mill iktisadn dier sahalarnda, malm olan programmza yeni bir ey ilve edecek deiliz. Yalnz i kanunu ve iilerin vaziyetlerinin slah ile bilhassa megul olacamz kaydetmek isteriz. Mal siyasetimiz, bte muvazenesine mstenit tasarrufkrane bir siyasettir. Vergilerin islh ve tekml yolunda senelerdenberi sebatkrane devam eden tekayydat bizim mes'uliyetimiz zamannda da vasi tatbikata zemin olacaktr. Mill parann kymetini korumak iin yeni Hkmet dahi ok dikkatli ve hassas olacaktr.

Takatimiz haricinde bir yk olduu tima hastalklarla mcadele etmek vakit olan Osmanl borlarnda dilne ve balca farikas olan shhat ve itima kabili tatbik olan amel bir tesviyeye varmuavenet faaliyetimiz idame ve tevsi olu- mak iin btn hsn niyetimizi sarfedeceiz. nacaktr. Liman hizmetlerini biz, serbest iler Bir kelime ile siyas, mill ve iktisad inkiaf iin ilk art olan nizamn masu- zmresinden deil, mme hizmetlerinden niyetini kanunlar ve hkimlerile itminan telkki ediyoruz. Bu sebeple mme hizmeti ile adliyemiz memmen bulunduracaktr. cihazm tamamen kurmak imkn hasl Mill iktisatta mesleimiz malmdur. oluncya kadar nisbeten buna en yakn Bizim kanaatmzca Hkmetin her saha- olan mevcut mill teekklleri kaldrmyada faaliyeti nihayet mill iktisat iin ya bir caz. cra ve ifls kanununda bor iin faide temini, ya bir engelin bertaraf edilhapsin kalkmas, ilmsz icra gibi esasmesi gibi bir iktisad gayeye tevecch etlardan geri dnmek mutasavver deildir. tirilmek lzmdr. ktidarmz dahilinde Gerek mbadillerden, gerek dier olan btn gayretlerimizi bu uurda sarvatandalardan borlanma sureti ile kenfedeceiz. Zira istihsalin maruz olduu

 115

dilerine arazi verilmi olan kk iftilerin bu sebepten mtevellit bor yklerini tahfif iin tedbirler teklif etmei dnyoruz. Arazi vergisi: Bunda ayan nazar balca nokta kymet takdirindedir. Kymet takdirini yeni. bir usule rapteden tecrbe kanununun bu sene verecei neticeleri btn memlekete temil edebileceimizi mit ediyoruz. Devlet hazinesinin kudret ve intizamnn halelden masuniyeti balca hayat esbabndandr. Bu sebeple Byk Millet Meclisinin yeni bir kanunu ile tadil olununcaya kadar mevcut kanunlar ile tayin edilmi mkellefiyetler behemehal istihsl ve tatbik olunacaktr. Mtemadi bir tekml ve tadile tabi olan vergilerin cibayetinde her hangi tereddd asla msamaha etmiyeceiz. FETH BEY (GMANE) Bavekil btn kabinenin istifasn vermi ve nsfna yakn azasn kabineden karm, yeni bir ehre ile ispat vcut etmi ve Meclisten itimat istemitir. Haziran aynda Meclis dalrken ittifak ra ile itimat alm olan Hkmet ne gibi bir mecburiyet altmda ve ne gibi tesirlere tabi olarak istifa etmitir?... Bu ihtiya neden olmutur? Bunu ben kendi noktai nazarma gre izah edeyim. Efendiler, bu ihtiya Cumhuriyetimizin parlamento hayatna yeni bir frkann dahil olmasndan domutur. Serbest Cumhuriyet Frkasnn henz bir buuk aylk bir hayat vardr. Fakat frkay douran ihtiyalar, yani, mnakaa hrriyeti ve Byk Mecliste bir kar frka tarafndan Hkmet ilerinin murakabesi o kadar derinden hissedilen ihtiyalar idi ki, bunlarn zaruretlerine katlanmak mecburiyeti derhal kendini gstermitir... Anlayamadm bir zihniyet var: Amele, Halk Frkasna mensup olduka i yolundadr. Vaktaki bu Amele Halk

Frkasna intisap etmek hakkn Serbest Frka lehine istimale balar; o zaman i deiir. Derhal iktisadi meslekler ihtilf meydan alr. Devletilik ve liberalizm nazariyelerde bu meselenin halli areleri aranr. Efendiler, nazariyeler ihtilafile bu meseleyi hal iin zahmet ekeceimize amelenin neden gayrmemnun olduklarn tahkik etsek daha doru olur zannederim. Rica ederim, iktisadi menfaatin hangi frka proramile daha eyi temin olunacan fark ve temyiz etmek hakkn hi kimseden nezetmeyelim. Bilmum ameleyi komonist telkki etmek doru mudur? Hkmetin mali ve iktisadi siyasetidir ki, btn halk tabakalarna bu kadar derin bir memnuniyetsizlik vermitir. te muharrikler bu memnuniyetsizlikler ve bu ikyetlerdir.... Halk mali ve iktisadi skntdadr. Vergiler halkn tediye kabiliyeti ile mtenasip deildir.... Halk her gn her saat tazyik eden mali ve iktisadi skntlar unutarak yalnz mrtecileri dnmek ve bu dnce ile Cumhuriyetin normal bir hayata girmesini geciktirmek pek hatal bir harekettir... Tarihte misli grlmiyen yksek bir nazar ve derin bir ihatg. ile Trk Cumhuriyetinin ihtiyalarn kefeden ve zaman gelince bu Cumhuriyetin ebedilemesi iin icap eden siyasi teekklleri hsn telakki ve tasvip eyleyen Byk Halskrn mefkresine kar o kadar nihayetsiz bir hrmetim ve merbudiyetim vardr ki, beni eyi bilenler bu mefkreye en kk bir hizmeti ifa etmekle nasl hayatmn sonuna kadar mftehir ve bahtiyar yaayacam bilirler... Umumi iktisat siyasetine gelince, bu hususta da sarih bir fikir edinmek istedim ve Hkmetin geen Nisanda nerettii iktisat programn gzden geirdim. tiraf edeyim ki, Hkmetin aylarca almas mahsul olan bu vesika bir programdan ziyade mtearife kabilinden umumi malumat ve nasihatleri ihtiva eden bir risaledir. Batanbaa bir takm tavsiyelerden

 116

ibaret olan bu vesika yollarn, limanlarn ve imendiferlerin yaplmas lzumundan, memlekette emniyet ve asayi tesisi ile iktisadiyatn inkiaf iin esas olduundan ve sair her kesin bildii bedihiyattan bahsetmekte ise de, muhteviyatnda hangilelerinin yapldna ve hangilerinin yaplacana ve bilhassa nasl yaplacana ve ne gibi tedbirler alndna dair tek bir kelime yoktur. Son para buhran zerine byk bir itina ve ehemmiyetle bu buhrana are bulmak iin tanzim edilen iktisat programnn mahiyeti bundan ibarettir. Bir buhran iktisat kitaplarnda mnderi umumi malumat bir araya toplamakla hallolunmaz... Eer Hkmetin iktisat program bu ise, memleketimiz ihtiyacna gre dnlm tatbikatna geilmi bir proram yok demektir. te bu programszlktr ki iktisadiyatmz mhmel brakm, milli sanayinin inkiafna hail olmu ve binnetice bugnk skntlar tevlit etmitir.... Grlyor ki, bundan evvelki smet Paa kabinesi yeni smet Paa kabinesinin mali siyasetinden birok noktalarda ayrlmaktadr. O halde vergilerin arlna ve tahfifleri lzumuna bugnk kabine de kani olmutur.... Bugnlerde devletilik siyaseti diye bir mnakaa ald. Anlalan ift hayvanatndan vergi almak ve fakat traktr sahiplerini bu vergiden muaf tutmak devletilik siyasetidir. Vergide adalet, vergi karsnda btn vatandalarn msavat kaideleri -ki demokrasinin en esasl prensiplerindendir- henz devletilik nazariyat arasna girememitir. Sivas nutkunda Trk milletinin pek arzu ettii bir siyaset olarak gsterilen bu devletilik siyasetini anlamak iin imdiye kadar bu siyasete msteniden yaplan ileri gzden geirelim: spirto ve mskirat inhisar: Hkmet bidayette bu inhisarn Devlet namna idaresini bir Lehli gruba vermekte mahzur grmyor.... Bu ite devletiliin, ecnebi kapitalistlerin Devlet inhisarlarn

idare etmesine msaade ettii grlmektedir. " Liman inhisar: Sermayeyi Hkmet dorudan doruya hazineden veriyor, irket tesis .ediyor. Fakat irketin idaresi tamamen hususi ahslara terk olunuyor. Bu ide de devletilik Devlet sermayesini hususi adamlar vastasiyle iletmek ve umumi hizmetleri hususi adamlara brakmak suretinde tecelli ediyor. Barut inhisar: Bu inhisar Devlet elinde iken Hkmet bir ecnebi irketle ortak oluyor ve kendisi bu inhisarn en byk mterisi iken evvelce daha ucuza mal ettii barut ve mevad infilkiyeyi bundan byle daha pahalya satn almaa mecbur oluyor. Bu ide devletilik, bilfiil Devlet elinde bulunan bir inhisarn idaresini bir ecnebi irkete devretmesi gibi bir ekil alyor. Yazlp bozulan imendifer mukaveleleri de devletilik nazariyesini vuzuh ile gstermee msait deil midir? Daha misal mi istersiniz? Yollan ele alalm. smet Paa Hazretlerinin Bevekleti zamannda Meclisten 9 Kanunusani 1340 tarihli bir yol mkellefiyeti kanunu kyor. Bu kanun mucibince umumi yollar Devlete ve hususi yollar meclisi idarelere braklyor. Aradan bir buuk sene geiyor. Ayni Bavekil Devlet ve vilyet yollarnn tevhidi hakknda bir kanun teklif ediyor. Bu kanunla umumi ve hususi yollarn ina, tamir, idare ve hsn muhafazas tamamen idarei hususiyelere devrolunuyor. Dikkat buyurursanz, burada devletilik, Devlete ait vezaifi hususi idarelere devretmekten ibaret oluyor. Bu kanunun zerinden iki buuk sene getikten sonra, 12 Haziran 1929 tarihli ose ve kprler kanunu kyor. Ayni Bavekil bu defa Trkiyenin btn ose ve kprlerinin ina ve tamirlerini Nafa Vekletine alyor. Her tebeddl birbirine tamamen zt bir ekil arzetmek suretile drt sene zarfnda defa yol siyaseti deiiyor.

 117

Bir devletin maliyesi tatbikat ve fiiliyatta eseri grlmeyen yaldzl ifadelerle idare oluna maz Biltetkik vergi kanunlar teklif etmek ve bunlar ticaret ve sanayi ziraat zerindeki muzr tesirat hayli devam ettikten ve ikyetler ayyuka ktktan sonra tadiline kalkmak, ite bugn mustarip olduumuz iktisadi skntlar gibi ac neticeleri tevlit eder.... SARAOLU KR BEY (MALYE VEKL) Her memleket harptan sonra btn vergileri tedricen ve muntazaman arttrmtr, adetlerini nisbetlerini ksmen tezyit etmitir. O kadar ki, hibir harp ve darpla alakas olmayan memleketler bile ve parann kymetinin sukutile hi alkas olmyan memleketler bile bu mtemadi tezaydden yakalarn alamamlardr. Vergilerin harbi takip eden senelerde mtemadiyen artmasnn en balca sebebini para kymetinin mtemadiyen sukut etmesinde aramaldr. Bundan maada, harbin am olduu yaralar bir an evvel tamir edebilmek arzu ve endiesinde aramaldr. Kezalik bundan maada, btn Devletlerin milliyetilik politikasn amme hizmetlerinin bir an evvel daha mkemmel ifade edilmi olmas kanaatinin umumilemesinde aramaldr. te bu kanaatler ve zaruretler ve bu sebepler Trkiyede de ayni ekilde tecelli ettii iin memleketimizde de vergilerin adedi ve nisbetleri mtemadiyen artmtr... Bizde 1913'de 134 milyon dolar olan varidat 250 milyon dolar da masraf ksmn ihtiva eden bir bte vard. 1929 btemiz de mtevazin olarak 106 milyon dolardr.... Mali ve iktisadi hadiseler hudutlar haricinde tutulmaz ve tutulduu zaman eyi netice vermez. Her millet umumi ceryanlarn altnda ayni istikamette yrmek zaruretini erge hisseder.... Bu rakamlar bizim dier memleketlere nazaran seyrimizin ok bati olduu kanaatini vazihan kendilerine verir.... Acaba buyuruyorlar, ... masraf tenziltm nereden yapacaklar? ... Gayet

ak syledik... Bu millet tahamml edemeyecei kadar ar bir Osmanl borcu yk altndadr. te bundan tenzilt yapacaz. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) (BURDUR) ... Devletilii mtehakkimane bir surette baz tatbikat ile kymetten drmek istediler. Devletiliin tatbikatn grelim dediler. Buna mukabil ispirto ve kull maddeler hakknda bir Lehli grupla yaplm olan mukaveleyi liman inhisarlarn ve Devletin yollar hakknda muhtelif tarihlerde yaplm kanunlarn zikrettiler.... Devletilikte, Beyefendiler, muayyen hizmet millet umum efradn iktisadi noktai nazardan alkadar ettii takdirde, Devlet onu umumi hizmet ekline kalbeder ve bu suretle amme hizmeti rejimi denilen bir hukuki rejim meydana gelir... Amme hizmetlerinin rejimi ikidir. Devlet amme hizmetini tayin ettii memurlarla Hkmetin bteye koyduu tahsisatla idare eder. Buna dorudan doruya idare olunan amme hizmeti denilir. ktisadi mahiyeti olmyan amme hizmetlerinin heman kffesi bu yolda idare olunur. ktisadi mahiyette olmyanlarm ekserisi hususi rejime tbi klnmay icabettirmeyenlerdir ki, bu suretle idare edilir. kinci rejim amme hizmetlerini imtiyaz suretile idare etmek dimektir ki bunlar iktisadi mahiyeti haiz olan amme hizmetleridir. (Bu) amme hizmeti zerinde irket menfaatna let olacak bir vaziyet ihdas etmek deil, yine amme hizmetleri Devletin tanzim ettii nizamname... ve fenni artname dahilinde... muayyen Devlet kadrosu dahilinde yrtlmesi demektir ki imtiyazla idare edilen imendiferler de byledir. Ekseri Devletlerde liman ileri amme hizmeti addedildii halde imtiyazl irketler tarafndan grdrlmesi bu ekil dahilindedir. Bunun dier bir ekli daha vardr ki, bunu da amme hizmeti olarak tandk.

Mesel bu gibi ilerin ticaret odalar tarafndan idare edilmesidir.... Bu itibarla ispirto inhisarnn imtiyaz suretinde bir irkete verilmi olmas onun amme hizmeti mahiyetini refedemez.... Sonradan Hkmet.... irketi feshetmi, hizmeti eline almtr. Bu da gsterir ki, Hkmet yapt ilerde hakikaten mdebbir imi. Bir amme hizmetini bir imtiyazl irkete vermekle beraber, kendi kudretini de selp etmemi.... Liman inhisarlar .... Sene nihayetinde hasl olan temettn bete buuktan fazlas hazineye girmektedir.... Ancak onda bir miktar orada almakta olan kimselerin malik olduklar hisselere mukabil kendilerine tevzi edilmektedir... Arzederim ki, bugn ngilterede yollarn hepsi vilyetlerindir. Yollarn inaatn, yollarn hsn muhafazasn, daimi ve muvakkat meremmetini vilyetlere vermek hi bir vakit Devlet hizmetinden kammak deildir. Vilayet ve belde Devletin peykleridir. Bunlar da muayyen hudut dahilindeki efradn mterek ve umumi menfaatlerini temsil eden amme hizmetleri grrler.... Bugn yine kati olarak arzederim ki, Fransada bir ksm yollar elyevm vilyetten Devlete, Devletten vilyete devrolunuyor.... Binaenaleyh, bu misallerle Hkmetin bir esas iktisadi olarak ortaya koyduu devletilik prensibini tehzil etmek kabil olamaz.... Muhtelif zamanlarda Bavekil Paa Hazretleri ok vazh ve ak lisanlarile devletilikten ne anlamakta olduklarn beyan ettiler. Bir milletin iktisadi vaziyeti o milletin medeniyette merhalesini ifade ediyor. Bir milletin iktisadiyat hakknda tatbik olunacak prensip, o milletin medeniyet merhalesile mazisile hatta corafi vaziyetle mtenasip olur. Onun icabat haricinde tatbik edilecek herhangi bir prensip o milleti izmihlle gtrr. Bugn eer Hkmet devletiyim diyorsa, bundaki btn dnd udur: Bu memleket, tarihinde milli iktisat namile

hi bir mefhum kavrayamamtr. Bu memlekette milli iktisattan bahsetmek bir va

kitler bir kabahat gibi idi. Bir vakitler de bir muammadan bahsetmek gibi bireydi. Hkmet devletiyim demekle kendisinin bir milli iktisat mefhumunu kavram olduunu beyan ediyor. Milli iktisat mefhumu da u ibarede hulsa edilebilir: Memleket dahilindeki iktisadi menfaatlar kendi kendine ve alabildiine anarik surette faaliyet ve harekette bulunmyacaklardr. Onlar yksek bir ahenk ve muvazeneyi temin etmek iin bir noktaya doru sevk ve tevcih edileceklerdir. Fakat bu noktaya doru sevk ve tevcih edildiklerinde, Devletin, faaliyeti ferdin faaliyeti yerine kaim olmyacak, ferdin faaliyetinde ne gibi engeller varsa onlar bertaraf edecek, ferdin faaliyetlerinin birbirlerini nakzedecek, birbirlerini izrar edecek surette yrmelerine mani olarak, onlar umum camiann mterek ve umumi menfaatini kollayacak surette sevk ve tevcih edecektir. Her fert, ferdi teebbste uurlu hareket edecek ve iktisadi faaliyette dier ferdi menfaatlar kendisi tamamlyacak ve yine kendisi bir mteazzuv klln cz' olduunu kavrayacaktr. Hkmet devletilik dendii zaman bunu anlar ve bu gayeyi temin iin mdahaleyi esas tutmutur. Filhakika, bu hususlarda Devlet mdahale etmiyecek olursa, memleketimizin gerek dahildeki ferdi menfaatlerin iktisadi faaliyetinde, gerek harici ferdi faaliyetlerin memleket dahilindeki faaliyetlerinde memleketin vahdetini hatta mevcudiyetini tehlikeye koymasna gz yummu demektir. ktisadiyatta muayyen hakim noktalar vardr. O hakim noktalara iktisadiyattan km olanlar herhalde o memleketin efradn menfaatlerine let olarak kullanabilirler. "Exploitation*de l'homme pour l'homme" - insann insan tarafndan eksplvate edilmesi, budur. Hkmet hibir vakit iktisadiyatn hakim noktalariyle fer-

 119

di menfaatlerin hotkmlmdan kuvvet alan, hotkml tatbik etmek iin faaliyet sarfeden ve en connesan, en ak evantajine, faidesine neticeler veren menfaatler, ona hakim noktalar brakmyacaktr. O hakim noktalar daima ve tamamen kendisi igal edecek ve bu sayede memleketin efrad tarafndan yaplan hususi faaliyetleri himaye edebilmi olacaktr. Eer o hakim noktalar liberalizmin anarik vaziyetine terkedecek olursak, efendiler, on seneden beri istihsal edilmi olan neticelerin hepsi de bir senede bertaraf edilmi olacaktr... Beyefendiler, bir vaktlar bu memlekette imendiferler, bankalar, ticaret, sanayi, milli irketlerin hisse senetleri, hatta en eyi tarlalar ve ehirler dahilindeki en ey i emlk Trklerin deil ecnebilerin elinde idi. Bugn bu memlekette bankalar teesss etmitir ki, dorudan doruya Trklerin elindedir. Bankalar bu memleketin iktisadiyatnda arzettiim muayyen hakim noktalarn ikinci derecesine sahip olanlardr. Bu memlekette imendiferler tamamen Devletin eline gemitir. Bu memlekette ticaret irketlerinin hemen ekserisinin sermayesini mevzuunu Trk sermayesi tekil etmekte bulunmutur. Bu memlekette artk toprak bandan nihayetine kadar Trke ait bulunmaktadr ve bulunacaktr.... te arzettiim esaslar dahilinde olan milli iktisadiyat milli mahiyette kavrayarak milleti lyk olduu iktisadi mevkie isal etmek yolunda devam edeceiz. MAHMUT BEY (SRT) Hakikati olduu gibi grmek lzmdr. Bu gn efkr umumiye memleket meselelerine ve Devletin umum idaresine kar bir nevi tereddt ve mphemiyet iinde kalmtr. Bunun saik ve msebbipleri kimlerdir? Yeni frka; smet P. Hkmetinin haric borlar meselesinde takip ettii hatt hareketi tasvip ediyor mu?

Tasrih buyursunlar ki smet Paa Hkmetinin borlar mukavelesinde ald hatt hareketi Fethi Beyin frkas tamamen tasvip etmektedir. Yeni frkann iktisad meslei nedir? Sna, zira ve alelmum iktisad istihsalatta maliyet fiatlarnn yksek olmasnn birok milleri arasnda bir taraftan kredinin azl, dier taraftan faizin okluu birinci derecede ehemmiyeti haizdir. Onun iindir ki her snf halktan, ehirliden ve kylden daima ayni ikyetleri iidiyoruz: Faiz nisbeti ok yksektir! Bu yzden haddi zatnda ok eyi neticeler vermesi ilmen ve iktisaden tabi olan teebbslere muvaffak olamyor! Burada mhim bir noktay izah etmek lzmdr: halka ztrap verdiinden, hemen her teebbs akim braktndan ikyet edilen faiz alelitlak bankalarn muamele yaptklar faiz nisbeti deildir. Ne Hkmet, ne de her hangi bir tekilt, mesel; iki ahs arasnda - hatta ekseriya senede bile merbut olmyarak yaplan ifah mukavelelere mani olamaz. Bu, her eyden evvel halkn esasl bir iktisat ve tasarruf terbiyesi edinmeleriyle alkadar bir meseledir. Acaba bankalarn halktan aldklar faiz nisbeti ok yksek midir? Yani Trkiyede faiz ok bahal mdr? Muhterem Fethi Beyefendi, geenlerde halka irat ettii bir nutuklarnda demilerdi ki: "Memleketimizde bu gn faiz en aa yzde on betir. Hi bir yerde para, bu kadar bahal deildir." Efendiler, memleketimizde faiz nisbeti bazan yzde on bei buluyor, bu dorudur. Fakat hi bir yerde para, bu kadar bahal deildir. te bu yanl... Dnyada umum bir buhran hkm sryor. Bu buhrandan memleketimiz de

 120

mteessir olmaktadr. Vaka Fransada faiz ok ucuzdur. nk: Fransada tediye muvazenesi 1929 senesinde dokuz milyar frankla lehtedir. Hkmetin, Bank d Fransm ve dier bankalarn altn mevcudu 87 milyar mtecavizdir. Bu rakam efendiler, iki sene evvel 68 milyar idi. Demek iki senede yirmi milyar artm. Bu demektirki Fransaya hariten her sene on milyar frank giriyor. Fransada tasarruf suretiyle bankalarda biriken parann miktar ve hududunu hepiniz bilirsiniz. Memleketimizdeki bankalar mevduat temin etmek iin ekseriya yzde alt, hatta ilerinden bazs uzun vadeli mevduata yzde dokuza kadar faiz vermektedirler. Halbuki, Fransada birok byk bankalar mevduata faiz bile vermiyorlar Elbette byle bir memlekette faiz nisbeti yksek olmaz. Biz kendi memleketimizi Fransa ile deil iktisad ahvali ve umum eraiti az ok bize benziyen memleketlerle mukayese etmeliyiz. Hatrlatmak isterim ki, faiz nisbetinin az veya ok olmas birinci derecede istikrar ile alkadar deildir. Bu nisbet daha ziyade arzu talep kanunununa tabidir. Memlekette kredi ihtiyac nisbetinde servet ve para oalmadka faiz nisbetinin yle yzde ikiye, e inmesine ihtimal yoktur. stikrarn u faydas olur ki, memlekette para emniyeti hasl olur, haric sermaye daha kolaylkla gelir. Bu suretle kredi hacmi artnca tabiatiyle faiz nisbetlerinde de lehte bir tahavvl olur. Resm iskonto haddi, daima faizler zerinde messir olamyor. Romanyada istikrardan evvel resm iskonto yzde alt idi. Bu hal bankalarn yzde yirmi, otuz zerine almalarna mani olmamtr. Mesel bizde faizi nizam yzde dokuz olduu halde tatbikatta faiz haddinin bundan pek ok ykseldii gibi...

BAVEKL SMET PAA Kendileri kabul etmediler ki serbest frkann vcuda gelmesinde biz samimi olarak tevik gsterdik elimizden gelen yardm yapmaa altk. Dedim ki serbest frkann meydana kmas, byle bir frka teekkl siyas hayatmzda mhim- bir tekml safhas olacaktr. Bundan fazlasn yaptm. lk gnlerde dahil, haric siyaset aleyhinde, mal, iktisad btn yaptklarmzn milleti iinden klmaz bir kmaza soktuu ittihamma kar tam bir ay sesimi karmadm. Bilmecburiye Sivasta nutuk syledim ve ondanberi de hi sylemiyorum. Bu Devletin idare hayat krk sene bir meslek urunda salam ihtisas kesbetmi adamlarn omuzuna dayanr... Memuriyet hayat gen efendilerin istikbalini baka bir maiette aramalar iin gn oturacaklar bir menzil noktas deildir. Eer byk memurlar terfih etmek esasndan vaz geersiniz Devlet idaresinin btn memurlarn gen ve alkan zamanlarn esasl maiet ve meslek bulmak iin israf etmek mecburiyetine drm olursunuz. Bundan Devlet batar. Byk memurlarnz ne kadar kuvvetli ne kadar mtehasss, ne kadar politika cereyanlarndan ve her eyden zade olursa Devletin temeli de o kadar salam olur. imendifer ilk yaplacak i deildir dediler ve iddia ettiler ki kabili teahhur idi. Bugn veyahut yarn yaplabilirdi. sbat ettim ki ilk ihtiya idi ve gayri kabili tehir idi. Baka suretlerle para bularak yapmak kabildi dediler. Hi bir delil brakmadan kendilerine gsterdim ki Devlet hazinesinden baka bir vasta ile yapmak kabil deildi. Bir tetkik yaparlarsa greceklerdir ki hem bu memlekette hem dier memleketlerde yaplanlara nisbetle bizim yaptmz hatlar daha pahal deil, daha ucuzdur. Hkmetin takip ettii siyasette ar masraflardan birisi da mill mdafaa masraflardr. Bir de bizim Devlet btesinde byk masrafmz Osmanl

121

borlardr. Masraf oktur, masraf oktur masraf oktur deyince, imendifer inaat yani nafa btesi, Mill Mdafaa btesi, Osmanl borlarna temas etmek lzmdr. Bizim imdiye kadar bu mevzularda vaziyetimiz udur: imendiferlerden vaz geemiyoruz, bu memleketi tam bir uzuv halinde idare olunur, mill vahdeti temin olunmu, mill mdafaas imkn haline gelmi, bir vcut haline getirmek bizim iin hayat bir meseledir. Bu tarizleri yani imendifer ve mill mdafaa aleyhindeki tenkitleri bana gerek alacakl vaziyette bulunan ve gerek dier ecneb dostlarm da ok sylediler. Ben de onlara ayni sebepler mdafaa ettim. Bir milletin her eyden evvel msellem olan, asla tereddt gtrmiyen hakk; yaamak hakk, mdafaa hakkdr. Hatta borlunun da yaamak hakk, bor demek hakkndan evvel gelir. Bizim nazariyemiz budur. Mill mdafaa hakk o da bittabi yaamak haklarndandr. Demek ki biz Trkiyenin vaziyetine, mill vaziyetine gre bu byk masraflardan vazgeemiyoruz. ktisat ve maliye sistemlerimizden mtekidirler. ktisad meslekimizi ktisat Vekili arkadamz vuzuhla, zannederim ki hi bir tereddde mahal kalmyacak derecede vuzuhla sylediler. Evet iktisatta senelerdenberi takip ettiimiz ve yine takip edeceimiz istikamet mill iktisat sistemidir. Kendilerile esasl ihtilfmz bu noktadadr. nhisarlar meselesi byk bir ihtilf meselesi olarak ortaya kondu. Asl korkulacak nokta; bu meselede rol oynayan ve yarm oynamak zere kapda bekliyen muvazaal ecnebi irketlerinin bu ie girmesidir. Korkarm ki bu inhisarlar milletin faaliyetini takyit ettiimiz endiesile, szlerine uyarak kaldracak olursak iki sene sonra, bundan bilmem ka sene evvel zmir limannda grdmz gibi muvazaal ecnebi irketler karsnda kalrz.

Ecnebi sermayesi bahsinde ok ihtiyatkr davranyorlar. Bu ok tedbirli ve ihtiyatl bir eydir. Kki bu ihtiyat ve tekayyd, mill sermayelerle teekkl eden irketler hakknda da gstermek ltfunda bulunsaydlar! Benim itikadrflca Mitat Paa merhumun bu memlekette en faydal ve en payidar eseri Ziraat Bankasdr. Cumhuriyet bunu ele aldktan sonra zerine titrenir en kymetli bir mal gibi bir ok tekmlta mazhar etti ve bir kanunla daha mtekmil bir hale getirdi. Bunun itibarn syanet etmek iin; her hangi bir ecnebi bankas karsnda duymaa mecbur olduumuz tekayyd bundan esirgememeliyiz. Mill iktisat politikas takip ederken samim olarak bu politikann muhalifi olanlara rast geldim, rast gelebilirim. Byle bir politikaya muhalif olmak iin samimiyetten zade olmak art deildir. Samim olarak insan mill iktisat politikas aleyhinde bulunabilir. Sarih ve ak olmak artile. Gerek ecnebi dostlarmdan ve gerek yerli arkadalarmdan mill iktisadn bu memlekette takibi mkl olduunu ok delillerle iitmiimdir. "Memleketin sermayesi yoktur, mill iktisat takip edilen yolda ecnebi sermayesi getirmek gtr. Binaenaleyh biz mill iktisat politikas takip etmiyelim, liberal bir yol tutarsak memleketin inkiaf iin daha ok sermaye getirebiliriz.." Biz bu meseleyi tetkik ederken ve programmz tayin ederken onun hilf olan mlhazalardan kanm, on lan dinlemekten korkmu ve onlar tahlil etmemi adamlar deiliz. Tahkik etmiiz, tahlil etmiiz hangisinin kr daha oktur dnmz, ondan sonra mill iktisat yolunu takip ediyoruz. Bir memlekette mill iktisat sistemi takip olunmas ecneb sermayesinin gelmesine de mani deildir. nk bizden daha ok sol olan memleketler hariten sermaye getirmekten ve bunu memleketlerinde altrmaktan nevmit deildirler. Fethi Beye tavsiye ederim ki, mill iktisat

 122

aleyhinde ak olarak sylesinler. Kendilerine den budur. Hakikatta aramzdaki ihtilf da budur. Biz mill iktisat takip ediyoruz. FETH BEY Hi bir zaman, beni en ziyade tevik etmi olan Muhterem Bavekil Paa tarafndan bu krsden cenebi sermayesinin simsar veya her hangi bir bankann menafiini muhafaza ile mkellef olduum veya her hangi bir rhtm irketinin menafii endiesile mukayyet bulunduum ittiham karsnda - velev imaen olsun - kalacam asl dnmemitim. Bu gnk asrda, bu yirminci asrda btn dnyada imendiferler, yollar, tayyareler ve her trl vastai nakliyenin bu kadar tekessr eyledii bir devirde bir Hkmetin bir imendifer siyaseti diye bir siyaset yoktur. Byle bir ey tanmyorum. Bir memlekette imendifer yapmak bedihi bir eydir. Tabi bir eydir. Yol yapmak ta ayni vehile tabi bir eydir. Liman yapmak ona gre lzumlu bir eydir. Bunlarn her birini birer siyaset haline koymak ve bunlara bir abide gibi her kesin tapnaca bir ekil vermek doru mudur? Elbette ki imendifer lzmdr. Bu da mtearife kabilindendir. imendifer yapmak lzm deildir mi diyeceim. Osmanl borlar hakkndaki mzakerat sizin itimadnzla ve sizin talimatnzla harfiyen icra olunmutur ve bunun icrasm mteakip tarafnzdan bana bu ii bu kadar muvaffakiyetle hitama erdirdiime dair uzun teekkrnameler gnderilmitir ve ondan sonra bu krsde gerek kendileri gerek Maliye Vekili tarafndan mukavelenamenin bir muvaffakiyet olduuna ve Devletin borlarn vermesi bir eref meselesi bulunduuna dair de nutkunuz vardr Paa Hazretleri. Aradan bir sene bir buuk sene bilmiyorum, iki sene getikten sonra memlekette iktisad buhran hasl olmutur.

Paramz mthi bir surette sukuta balamtr. Bizi burada feryat ettiren bu iktisad buhran. Osmanl borlarnn tediyesini tevkif etmitir. imdi istiyorsunuz diyeyim ki hayr, eski art ifa ediniz. Bunun diyebilmek iin mecnun olmak lzmdr. Bir memleketin borlan, o memleketin tediye kabiliyeti ile mtenasip olarak eda olunur. Bunun aksini nasl iddia edebilirim. Bavekil Paann iktisad mesleki mill iktisatm ve aramzdaki fark bundan ibaretmi. Kendilerinin siyaseti mill, bizimki ise gayri mill iktisat imi. Ben devletilik sisteminin ne gibi tahavvlta uryacan izah iin bunun iktisadiyatta nasl bir ekil aldn ifade iin her inhisar ve idarede ne gibi kalplara girdiini arzetmitim. Bu meyanda liman irketine dair ifadatta bulunmutum ve demitim ki sermayesi Devlet tarafndan verildii halde umum bir hizmet olan liman ilerinin idaresinde devletilik siyaseti, ii husus adamlara terketmek suretinde tecelli etmitir. Bu demek deildir ki, liman inhisarlarnn kaldrlmasndan vaz geiyorum. REMZ BEY (SVAS) Fethi Beyefendi bu gnk iktisad skntmza vergi kanunlannn ve Hkmetin vergi siyasetinin sebep olduunu iddia etmek istediler. Bu iddia katiyen doru deildir. Bu gnk iktisad buhrann bsbtn baka muhtelif ve ok derin sebepleri vardr. Birinci sebep geirdiimiz emsalsiz harptir. Bu harp memleketimizin iktisadiyatn alt st etmitir. Bu harp memleketimizdeki bir ok servetleri memleketimizin iktisadiyatnda kullanlan sermayeleri silip sprmtr. Bu harp memleketimizde insan seyahat ve muhaceretine sebebiyet vermitir. Esasen eski hal ne idi ? Kapitlsyonlar ve Abdlhamit idaresinin memleketimizin iktisadiyatna bigne kalmas, memleketimizi iktisad cihetten de kemirmi de-

 123

il mi idi ? Avrupann, Amerikann iktisad hakimiyeti altnda zayf ve natuvan deil mi idik ? kinci sebep: kambiyo buhrandr. Sekiz ay evveline gelinceye kadar paramzn kymetindeki temevv ve sukutlar memleketimizde mhim zararlar mucip olmutur. Bu temevv ve sukutlar dahi hariten memleketimize sermayeler gelmesine mani olduktan baka memleketimizden bir takm' sermayelerin de kamasna ve memleketimizde bu gn ecnebi bankalarnda olduu gibi bir takm sermayelerin de atl kalmasna sebebiyet vermitir. nc sebep: ihracatmza mukabil ve hatta ondan ok daha fazla ithaltmz vuku bulmasdr. Bu ithalt her zaman servetimizden kaybetmemize sebebiyet vermitir. Drdnc sebep: memleketimizde sermaye azlndan ve yine kambiyo buhranndan hasl olan kredi buhrandr, faiz fhiliidir ve esasen eskidenberi mevcut olan murabahacln artmasdr. Beinci sebep: hepinizin bildii gibi son senelerde geirdiimiz iddetli kuraklk ve bugn de balca mahsullerimizin fiatndaki fazla dknlktr. Altnc sebep; dnyada mevcut olan ve hal devam eden zaman zaman ve mahal mahal edit tezahrler gsteren ve ne vakit nihayete ereceini mtehassslarnda da tayin edemiyecei umum buhrandr. te bu muhtelif millerdir ki bu gnk iktisad skntmza sebep olmutur.

Bir daha tekrar edeyim ki, bu gnk iktisad buhrana sebep vergiler ve Hkmetin vergi siyaseti deildir. Hkmetin bu memlekette ne esasl bir vergi siyaseti takip ettiini anlamak iin bilhassa aarn ilgasn ve geen sene meclisten geirdii arazinin tahriri tecrbeleri kanununu nazar dikkate almak lzmdr. 'BAVEKL SMET PAA mir mevkiinde bulunan adamlarn yle vazifeleri vardr ki, hi bir art mukabilinde ondan vaz gememelidirler. 1928 mukavelesinin mes'uliyeti benimdir. Hi bir zaman 1928 mukavelesinden dolay kendilerini muhatap tutmadm. Talimat verdik tatbik ettiler, imza edildi. Evvel ve sonra da mes'uliyet bizimdir. Onun iin msterih olsunlar. Mevzubahs olan mesele mukavelenin imzas mesuliyeti deil, mukavelenin imzasndan sonra tezahr eden iktisad eraite gre bunun ar olmasnn sabit olmasdr. Memnuniyetle grdk ki, bu hususta bizimle mutabktrlar. Tezahr eden iktisad eraite gre mukavelenin istilzam ettii paralar tamamile demei istemek iin mecnun olmal diyorlar. Bu noktada bizimle beraberdirler. Mill iktisat ve gayri mill iktisat mnakaasna girmem. Arkadalarmz ok izahat verdiler. Biz kendi programmz vuzuh ile ifade ediyoruz. Liberalizim ve bizim programmzda esas olan noktalarn tenkidi nasl bir iktisada dellet eder, onu mtehassslar serbeste mnakaa ederler.

RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAA'NIN MECLS AI NUTKU Reisicumhurun yllk konumas ayrntlara inmemekte, iktisat politikasnda hkmetin zerinde durduu noktalar vurgulamaktadr. Borlar, demiryollar ve yeni ticaret anlamalar o gnn belirtilmesi gerekli konular olmaktadr. 1.11.1930

 124

RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL Geen sene zarfnda mcadeleye mecbur olduumuz bir byk hadise de mill para buhrandr. Buhran karlamak iin alnan tedbirlerin isabeti tahakkuk etmitir. Her eyden mhim olan esas iktisad noktai nazardan, milletin uyankl ve kendisinin yaamak hakkna itimaddr. Meclis ve Hkmet tarafndan alnan tedbirler, hassaten bu esasta birleir. Bu gn, iinde bulunduumuz vaziyet mal ve iktisad tedbir ve ihtiyatlara da, dikkatle devam olunmasn icap ettirmektedir. Bilhassa zira memleketlerde hissolunan cihanmul bir iktisad buhran vardr. Bu buhran tabiatile bizim memleketimize de temas etmi ve arlm hissettirmitir. Bu sknt karsnda emsalsiz tahribattan dar ve kurak senelerden sonra, vatanmzn gsterdii hayatiyet ve tahamml ancak Trk milletinin bnyesindeki kudret ve Byk Millet Meclisinin tedbirlerindeki isabetle izah olunabilir. Senelerden beri alnan tedbirlere, nmzdeki sene daha geni mikyasta ihtiya vardr. Gayet tasarrufkrane bir idare tarz, resm ve husus btn muameltmza hkim olmak lzmdr.

Bunun iindir ki Hkmet bteyi mhim tasarruflarla Byk Meclise takdim etmitir. Vergilerde mfredat malmunuz olan tadilt ve slahat hem mkellefi tehvin etmi olacak, hem de bilhassa iktisad kolaylklar temin eylemi bulunacaktr. Cumhuriyet Merkez Bankasnn tesisi ve hisse senetlerinin vatandalara arz pek yakndr. Memleketin hem mal, hem iktisad byk bir vastas olacak olan bu mill messeseye vatandalarn cidd alka gstereceklerine phemiz yoktur. Osmanl borlarnn, memleketin hayat ve inkiafn tehdit etmiyen, adilne ve amel bir sureti tesviyeye rapt iin, Cumhuriyet Hkmetinin hsn niyetle mesai sarfetmesi tabiidir. Ticaret muahedelerinin mzakereleri hemen ekseriyetle neticelenmitir. Ticar mnasebetlerin genilemesi iin sarfedilen gayretler memleketin iktisad inkiafna phesiz medar olacaktr. Geen senenin mhim hadiselerinden biri de Svasa imendferin vasl olmasdr. Bu kadar mklt iinde vatan bir misli daha geniletmee ve kuvvetlendirmee medar olan bu eserin mstakbel Trk nesilleri tarafndan kranla yadolunacana eminim.

ABD TCARET MSTEARI DR. JULUS KLEN'IN ANKARA'DA HAKMYET MLLYE GAZETES MUHABRNE VERD DEME A.B.D. Ticaret Mstear Mr. Klein tn Ankara'ya gelii konusunda lhan Tekeli ve Selim lkin'in "1929'da Trkiye'nin ktisadi Politika Araylar" balkl kitabnda bilgi vardr. Mr. Klein'n burada yer alan konumas, Trkiye, Amerika, buhran zerindeki genel gzlemleridir. 3. 12. 1930 DR. JULUS KLEIN Gazi Hz. ile bir saat 17 dakika grtm. ntihalarm yle hulsa edebilirim: Hayret ve takdir. Trkiye'de on sene zarf m d a ok byk ve ok muvaffakiyetli iler yaplmtr. Yaplan ilere hkim olan
ileri

$y

yi an 8 ? a bulu

v e

rum

isabeti

bilhassa

ka

yde

 125

Trkiye'nin Anadolu'da yapt ii Amerika'nn garp ksmlarnda yaplan ie kyas edebilirim. Vaktile Amerika' nn da garbinde inkiaf etmemi, ksmen orak yerler bugnk feyzi idrak edebilmek iin byk himmetlere ihtiya gsteriyordu. Bizde de buralara Pionierler gittiler. Ve ok emek sarfile buralara medeniyet ve feyiz verdiler. Sizin muvaffakiyetiniz daha byktr; nk sizin nnzde daha byk maniler bulunuyordu, ve bu engellerin en byn topraklarnzda kurulmu eski bir medeniyet tekil ediyordu. Btn mklt grerek ve bu etin mklleri cesaretle yenerek yeni bir medeniyet kurmu bulunuyorsunuz. Amerikallarn muvaffakiyetinin srrn tekil eden iki hassa vardr. Hayal kuvveti ile cesaret: Edison, Lindenberg, ve Ford ayr ayr sahada, nefislerinde bu iki hasleti cem eden tipte Amerikaldr. Trk ricalinin de bu iki hasleti birden nefislerinde cem ettiklerini gryorum. Trkiye'nin Amerika'ya olan ihracat ham maddeler ile yiyecek eyasdr. Ham madde ihracatn arttrmak iin bunlarn istihsalini oaltmak ve bunlar Amerika piyasasna daha eyi tantmak lzmdr. Trkiye'nin Amerika'ya ihra ettii maddeler arasnda byk bir yekn tutan yiyecek eyas iin de alnmas en lzumlu tedbir bunlarn daha sk shh kayitlere tbi tutulmasdr. Amerika'nn yiyecek eyas ithali zerine ok sk artlar koymutur. Yiyecee mteallik ihracat eyas bilhassa zm ve incir zerinde shh takayydat arttrlacak olursa bu mevaddn

Amerika piyasasnda byk bir reva bulacana phe yoktur. Buhran Amerika'ya has bir ey deildir; btn dnyada grlmektedir. Bunun sebebini de istihsaltn fazla artm olmasile izah edebiliriz. Dnya nfusunun yzde on nisbetinde artm olmasna mukabil istihsalt yzde yirmi drt artmtr. Aradaki nisbetsizlikten sanayi mamultndan ziyade zira mahsultn mteessir olmas tabidir; nk yaay seviyesinin ykselmesi sna mamultm daha ziyade sarfn inta edebilir. Fakat insanlarn yiyecei midelerinin hacmile mahduttur. Bu amiller tesirlerini baka memleketlerde olduu kadar Amerika'da da gstermitir. Amerika sermayesini dnyann birok memleketlerinde altrmaktadr; Trkiye'ye bu nisbette gelmediini gryoruz. Buna yegne sebep olarak Trkiye' nin Amerika'da kfi derecede tannmadn gryorum. Trkiye coraf vaziyeti itibarile Amerika'ya uzaktr. Fakat imdiden sonra iki memleketin biribirini tanmas yoluna mtekabil gayretler sarfedileceine ve bunun msmir neticeler vereceine eminim. Gazi Hz. bu noktaya ehemmiyetle iaret etmilerdir. Amerika btn dnya pazarlarnda etin bir rekabetle karlamaktadr. Bizim bu rekabette tefevvuk noktamz fiyattan ziyade keyfiyettedir. Mallarmzn ucuzluk itibarile deilse de evsaf itibarile rakip mallara stn olduu kanaatindeyim. Dnya refahn ve dolaysile yaay seviyesinin ykselmesi Amerika mallarna rhan temin edecektir.

L (YKSEK) KTSAT MECLS'NN AILIINDA KTSAT VEKL MUSTAFA EREF BEY'N YAPTII KONUMA Ali (Yksek) ktisat Meclisi, iktisat politikalarnn zel giriimdi'ii desteklemeye ncelikle yneldii yllarda (1921) kurulmu bir danma organdr. Herhangi bir yetkiye sahip olmamsa da, ekonomik kararlarn nemini n planda tutmaya hizmet eden simgesel bir kurulu olmutur. yelerinin ounlukla zel kesimden geldii anlalyor.

 126

Aadaki konumasnda ktisat Vekili modern bir devlet yapsnn ekonomik karlar farkl olan gruplararasndaki bir alveri ve uyum zerine kurulu olarak ortaya ktn, bu gerein devlete de nemli ekonomik ilevler yklediini vurgulamaktadr. Mustafa eref Bey e gre, modern devletin bu ilevi devletiliin kaynaklarndan birisi olmaktadr. M. eref Bey, Trkiye'nin koullarna zg bir baka kaynan ise, milli iktisat izgisinden geldiini ifade ediyor. M. eref Bey'in dncesinde milli iktisad bir "ser bestlikler ekonomisi" gibi deil, zel kesimin ekonomik rgtlenmeye sahip bir devletle uyumu biiminde grmek gerekmektedir. 3.12.1930 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Dn devlet tekilt iinde sizin heyetiniz gibi bir taazzuv yoktu. Bugn ise siz, millet dediiniz byk mtesanit toplulukta bulunan, iktisad gruplarn menfaatleri elde etmek iin hangi yollardan yrmek lzm geldii - hatta bir dereceye kadar initiative salhiyetine mstenit olarak - beyan etmek zere devletin en yksek uzvu olan hkmetin yan banda, kanun bir mevcudiyetle varsnz. Dn ve bugn arasndaki bu fark, devlet dediiniz siyas cemiyetin teekkl tarz hakknda onun grmee arld vazifelerin mahiyeti hakknda derin bir tahavvl olduunu gsterir. Size arzedebilirim ki dn iktisad ilerde (Glge etme baka ihsan istemem) diyen bir vatanda, bugn gerek tek tek mes'eleler hakknda ve gerek sistem vcuda getirebilecek umum esaslar hakknda devletten daima mdahale ve himaye istemektedir. Gn gemiyor ki; ktisat Vekili sifatiyle bir vatandan iktisad bir mes'ele zerinde mdahale ve himaye talebi karsnda bulunmu olmyaym. Gene gn gemiyor ki, devlet reisi veya hkmet reisi tarafndan bendenize havale edilen iktisad ilere ait vatanda istidalarile karlam olmyaym. Btn bunlar devlet camiasma dahil fertlerin ve gruplarn devlet vazifeleri hakknda dncelerinde; telkkilerinde bir deiiklik olduunu gsterir. Bu deiiklik devletin uzuvlar zerinde tesirini gsterecektir. te bu tesir ve icaptan sizin yksek heyetiniz meydana geldi. Yksek ktisat Meclisi asr devlet iin bir zarur ve lzm uzuvdur. Devletin vazifelerinde gn getike daha mulklk, apraklk, olup dururken, bu vazifelerin elinde yalnz hakimiyet asas tutan, (jandarma devleti) tarafndan yaplacan iddia etmek baz esasl uzuvlar eksik bir insana azas tam olan bir insann grebilecei ileri grdrmee benzer. Bunun iindir ki, bugn bir devlet tam teekkl etmi addedilebilmek iin iktisad uzuvlarla tecehhz etmelidir. Devletin mmeyyiz vasf, hakimiyete sahip olmaktr. Fakat bugn hakimiyetin sahas gittike darlayor. Onun yerini bir "birlikte ve beraberce almak" esas tutuyor. Bilhassa Collaboratien Economik hakimiyetin brakt sahay harisane igal ediyor. Ve devletin mmeyyiz vasf olmak istidadn gsteriyor. Hakikatte udur ki, dnk jandarma devleti bugn iktisat devlet olmutur. Bugn devlete, iktisat devleti denir. ktisat yalnz kendisi iin iliyen, gayesini kendisinde tayan bir fonktion deildir. ktisat, millet ve memleketin madd, manev ve ahlk ilerleme artlarnn istinat ettii esastr. ktisat yalnz madd ihtiyalar doyurmya yarar bir megale ve vasta deildir. Bilkis milletlerin kltr seviyesini lmek icap ettiinde o milletin iktisad vaziyetini mikyas tutmak en salim bir usuldr. Binaenaleyh baz azlarda "li ktisat Meclisi" zait bir uzuvdur ilga edilmeli, diye geen sz asrn icabn gz nne getirmeksizin ve farkna varlmadan sylenmi bir irtica ifadesidir. ktisad tekiltmz tekemml

ettike yksek iktisat meclisinin faydas artarak gidecektir. Bu tekiltlar tekemml edecektir. nk asr hayatta bu tekemml olmakszn yaamak kabil deildir. Her biriniz bir iktisat grupu iinden kp geldiiniz iin bu tekemmln artlar ne olduunu her halde politikaclardan daha ziyade bilirsiniz. nc senesini ikmal etmek zere olan mesai hayatnzn ilk be itima devresi hayat pahall, gmrk siyaseti, tediye muvazenesi gibi memleketin iktisadiyatn umumiyetle alkalandran uzuvlardr. Bundan sonra meclisiniz bu mevzular haricinde ayni zamanda daha concrete ve daha muayyen mes'eleler zerinde olacaktr. Mesainiz temsil ettiiniz gruplarn menfaatlarini biribirlerile mez ve telif

etmek, mill iktisadn esasn tekil eden ahengi korumak ve kuvvetlendirmek olacaktr. Bu esasl fonctionu ifa edebilmek iin bizde olduu gibi dier devletlerde de mahsus uzuvlar tekil olunmutur. Bu uzuvlar kanun lyihalar yapmak iktisad mnasebat ve artlarn mukadderatna hkim olacak esaslar temin ederek mzakere iin politik meclislere vermek derecesinde salhiyet itibarile ykselmitir. Filhakika bizde bugnk teekkl kanun mucibince initiative salhiyetimiz bu derece ileri deildir. Fakat siz, bilhassa tatil zamanlarnzda yapacanz mahedelerinizi hkmete bildirseniz hkmet bunlar tetkik ederek mzakere ruznamenize ithal etmei en esasl bir vazife ve hizmet addedecektir.

TASARRUF VE YERL MALI HAFTASININ AILIINDA BAVEKL SMET PAA'NIN KONUMASI Tasarruf ve Yerli Mal Haftalar 1930'lu yllarn bir zellii olmaktadr. Yln son aynda dzenlenen bu haftalar Bavekilin konumas ile almakta, bunu baka konumalar izlemektedir. Bu dzenlemenin nemli ilevinin, hkmetin 1930'dan balayarak saptad iktisat politikas izgisini yerletirmek olduu da grlmektedir. Burada ve bundan sonra Tasarruf ve Yerli Mal haftalarnda izleyeceimiz konumalarnda smet Paa parann deerce deimezliini salayabilmek, btede ve d demelerde ak vermemek gibi noktalar zerinde durmaktadr. ktisat politikasnn ksa dnemli ynetiminde "denk bte + salam para" diye zetleyebileceimiz bu anlay gerekletirmek zere benimsenen balca ilkeler ise dviz talebini olabildiince kontrol altnda tutmak ve tasarruflar (olabildiince yerli kaynak kullanmna ynelerek) yurt iinde tutabilmek oluyor. 13. 12. 1930 SMET PAA Bir sene evvel bugn Byk Millet Meclisi krssnden, millete byk bir mill buhrandan resmen haber vermitik. Mill parann gz karartacak bir sratle sarslp dt gnleri hatrlaynz. Mtemadiyen ecnebi dvizi talep eden ihtiyalar karsnda birikmi bir servet olmakszn halin dehetine, kara gn bekliyenlerin zehir saan sistematik propagandalar inzimam etmi ve her eyden vahim olarak vatandalarn mill paraya, mill iktisada itimatlar sarslmtr. Bu etin ahval iinde biz millete tehlikeyi olduu gibi haber verdik. Dndmz tedbirler ise, gkten inen tlsmlar gibi, derhal ifa veren eyler deil, insanlarn soukkanll ile ve azmsebat ile tatbik olunabilecek usuller ve tedbirlerden ibaretti. Evvel milletten, kendi

 128

yaamak kabiliyet ve kudretine itimat istiyorduk. En ok ehemmiyet verdiimiz amil bu idi. Trk milleti byk tehlikeler karsnda mahsusatmdan olan itidali ve nefsine itimad derhal uyandrd. Byk Millet Meclisi, Hkmetini kt niyetlilerin fena kastlarna kar fevkalde salhiyetlerle tehiz eylemiti. Hkmet fevkalde tedbirlere mracaate son derece sabrl davranmakla, haiz olduu fevkalde salhiyetlerin muhtemel btn mahzurlarndan memleketi syanet etmee muvaffak olmutur. Mal ve iktisad vaziyetin mitsiz olduu gibi, dahil ve haric, kast ve mbalal bir manev hava iinde bir de ark'ta vsi mikyasta tecavze maruz kaldk. Cihanmul bir iktisad buhrann memleketimize bittabi temas eden edit tesirleri, bizim bu nazik senemizde ayrca gs vermee mecbur kaldmz bir menfi amil olmutur. hracat metalarmz tekil eden zira mevad zerinde, fiatlarm dnyada dknl ile alelmum istihlktn azl elbette menfi tesiratn gsterecekti. Bugn vaziyet nedir? Mill para aylardanberi 1.030-1.035 arasnda kendini kurtard ve 12 / 12 / 1929 da heyecanl bir sukut karsnda tutunmaa mukabil 12/ 12 / 1930 da ak gnler iin bir milyon ngiliz liralk bir ihracat fazlal kaydedildi. Meydana kan balca dert ise, geen sene bahsettiimiz mes'eledir, yani iktisad ak, tediye muvazenesindeki aktr. Amz bilhassa temas ettiimiz bir maruf mtehasssn fikrince milyon ngiliz liras kabul olunmak lzmdr. Bundan iki lzum kar: Birisi Devlete alnacak tedbirlerle milyon isterlin a kapamaa almak, dieri mill hayattan bu am kapanmasna yardm aramak ve herhalde mill maietin tanziminde

memleketin iktisad an arttrmyacak tasarrufkrane bir mill hayat kurmak mecburiyeti vardr. Mill al verii aktan kurtaracak bir mill maiet tarzma almak mecburiyetindeyiz. Yoksa mill bnye rtc bir fakrddemin tehdidi altndadr. htiyacmz tahdit ederek ve kendi mahsul ve mamultmza rabet ederek varacamz ilk netice ancak aktan kurtulmak olacaktr. Bu netice ile ancak bir tedaf ve tahdidi vaziyet temin edebiliriz. Fakat bu vaziyet ve tedbirler inkiaf ve ilerlemei temin etmee kiyafet eder. Memleket, muhta olduunu hariten, daha bol, daha geni mikyasta tedarik edebilmelidir. Her nevi mill ve meden, ve iktisad tesisat iin hariten ok malzeme almaa 1 mecbur olacaz. Asl netice hariten satn almak kabiliyetimizin artmas, yani harice satacak kymetlerimizin oalmas lzmdr. Mahsulmz ok olmal ve satabilmeliyiz. Hkmet btn tedbirlerinde bu gayeye yrmee mecburdur. Mstehlik vatandan yerli maldan yemek ve giymek emeli, mstahsil vatanda tarafndan ihtiyaca tbi olarak tekml etmee almak, eyi ve ucuz vermek arzusu ve mcahedesi ile mukabele grmezse btn emekler heba olur. Mill iktisat mcadelesinde, iktisad tehizat iin elzem olan byk ve esasl vasta sermayedir. Sermaye iin, hariten gelecek muvakkat ikrazlarn kymeti sz gtrmez. Fakat asl mill sermaye, milletin kendi tasarrufu ve biriktirmesi ile temin olunmaldr. Her ailenin shuletle biriktirebilecei mtevazi paralarla en devaml ve esasl mill sermayeler birikebilir. Mill iktisat bahsinde aktan ve kendi kendini vermekten kurtulmak, sonra aktif bir iktisad inkiafa girmek hkmeti ve milleti birok tekilta ve itima

 129

tedbirlere lzum gsteriyor. Mdafaa, istihsal ve sat hususunda milletler mtemadiyen tekiltlara gidiyor. Hatta nazar olarak kendilerini ferdiyeti ve liberal zannedenlerin bile, bir zaruret karsnda, hkmetten, yani onun yardm iin tekiltlar olmamasndan ikyet etmeleri manidar deil midir? Bu tabi sebeplerledir ki, biz hkmetin, memleket iktisadiyatna her saha-

da yardmc mdahalesi ve tekilt ile hkmetin vazife ifa etmesi lzm geldii esasn takip ediyoruz. Memleket ihtiyacna vefa eden bu hatt hareketimizde mill teekkllerden muzaheret bekliyoruz. Hkmet ve halk tekiltlar, bir tek iktisad varln uzuvlar gibi almaldr. Bizim maksadmz ve siyasetimiz byle bir ahengi temin etmee almaktr.

RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAA'NIN CUMHURYET HALK FIRKASI ZMR VLAYET KONGRESNDEK KONUMASI Mustafa Kemal Paa'nn zmir'deki ;ki konumas da hem ekonomi hem siyaset ynnden yeni bir dnemin balangcn haber veren ipular tar. lk konuma, iktisat politikasnda gereki olmann zorunluluunu vurgulamaktadr. Yeni ilere girimek maliyetsiz olmaz. Yaplacak ilerde gereki olmak, yaplamayacak eyleri ksa srede eriilebilecekmi gibi dnmemek ve en nemlisi, btn bunlar iin destek vermeye hazr olmak, gereklidir. Mustafa Kemal bunu vurgulamakta ve istemektedir. Bu konuma, Mustafa Kemal'in, bir topluluk nnde devletilik konusundaki dncesini aklad tek belge olduu iin de nemlidir. Daha sonraki yllara baknca grlr ki, kendisi, devletilik konusunda bir baka konuma yapmamtr. CHF zmir Vilayet Kongresindeki konumasnda Mustafa Kemal, siyasette "demokratik halk", ekonomide ise "devleti" olduklarn, bu devletiliin demokratik halkla aykr olmadn, nk, halkn yaradltan ("tab'an") devleti olduunu, ekonomide "her trl ihtiyacn devletten talep etme hakkn" kullandn sylyor. Milletin doas ("tebayii") ile CHF'nn siyaset izgisi arasnda bylece tam bir badama ("mutabakat") olduunu vurguluyor. Bu zelliklerden tr, CHF'nn herhangi bir siyasal parti deil, toplumdaki tm snflarn siyasal ve ekonomik gereksinmelerini badatrmay beceren tek kurulu olduunu sylemesi ise, lkede tek parti dneminin balangc saylabilir. Mustafa Kemal'in zmir konumas, ekonomide devletilik kararnn 1930 Sonbaharnda kesinlik kazandn da belgelemektedir. Bu bakmdan, bu konuma, smet Paa'nn 30 Austos 1930'daki Sivas konumas ile, 1930 Ekim'inde kurulan yeni hkmet program grmelerinde smet Paa'nn ve Mustafa eref Bey'in yapt konumalara doruca balanabilecek niteliktedir. Mustafa Kemal'in zmir Ticaret ve Sanayi Odas'nda yapt konuma ise, ayn dorultuda ve zel kesimi ynlendirici ve genel nitelikte grnyor. 28.1.1931 RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAANIN CUMHURYET HALK FIRKASI ZMR VLYET KONGRESNDEK KONUMASI Cmlenizce malmdur ki, Cumhuriyet Halk Frkas ve ona mensup arkadalarn kffesi hi bir zaman yapmadklar ve yapmyacaklar eyler hakknda efkr umumiyeye ifalkr bir Vaitte bulunmama bir prensip olarak kabul etmilerdir. Bugne kadar olduu gibi bundan sonra da byle bir ifalkr siyaset takip edebileceimizi kimse zannetmesin. Onun iin memleketi imar edeceiz dediimiz zaman ancak yapabileceimiz eyleri yapacaz. Yoksa btn asrlarn ihmal et-

132

tii memleketi bir ka senede cennete evirmek hayalini takip edemeyiz. Memleketi imar edeceiz derken vatandalar en hafif mkellefiyetler altnda brakacak deiliz. Bilkis btn vatandalar icabnda ar mkellefiyetlere ve her trl fedakrla tahamml edeceklerdir. Hep beraber yapacaz. Vatandalarn unu isterim, bunu isterim, demesi, unu bunu yapmaa mecburum demektir. Bu yaplmas lzm gelen eyler iin vatanda madd, mal ve manev mevcudiyetini mheyya tutarsa ancak o zaman mefkreye muvasalat mmkndr. Frkamzn takip ettii program, bir istikametten tamamile demokratik halk bir program olmakla beraber iktisad noktai nazardan devletidir. Bu itibarla frkamza mstenit olan Hkmeti Cumhuriyetinin her noktai nazardan vatandalarn hayatile, istikbalile ve refahile alkadar olmas tabidir. Halkmz tab'an devletidir, ki her trl ihtiyac devletten talep etmek iin kendisinde bir hak gryor. Bu itibarla milletimizin tebayii ile frkamzn programnda tamamile bir mutabakat vardr. Bu istikametten yryeceiz ve muvaffak olacamzda phe yoktur. Frkamz dier memleketlerde olduu gibi herhangi bir poletik frka gibi telkki edilmemelidir. Malmu linizdir ki siyas frkalar muayyen, mahdut maksatlarla teekkl ederler. Mesel; zmir tccarlar yalnz kendi menfaatlerini tatmin edebilecek bir frka yapabilirler. Yahut yalnz iftilerden ibaret bir frka olabilir. Halbuki bizim frkamz byle mahdut bir nazar takip eden bir teekkl deildir. Bilkis her snf halkn menfaatlerini msavi bir surette biri dierini mutazarrr etmeden temin etmeyi istihdaf eden bir teekkldr. Bunu tavru hareketimiz ispat etmektedir. Bundan sonra da byle olacaktr. Dier memleketlerde bu teekkln bir mabihini aramaa lzum yoktur.

Bir tarihte zmir'de ktisat Kongresi oldu. Orada btn arkadalarla beraber ben de baz szler sylemitim. Trk milleti btn tarihinde harp meydanlarmzda birok zafer talan geymitir. Bununla mftehirdir, daima mftehir olacaktr. Ancak bu mefharet tacn daha ok tezyin ederek milletin banda tutabilmek iin dier bir sahada behemehal muvaffak olmas lzmdr. O da iktisat sahasdr, demitim. Bu dakikada iftiharla gryorum ki kymetli azanz sz sylerken benim o zaman mtehassis olduumdan daha yksek bir tahasss ile iktisat sahasndaki noktaya parmaklarn koymulardr. Eer bugne kadar iktisad sahada arzu ettiiniz derecede byk muvaffakiyetler grlmiyorsa, bunu tabi bulmak lzmdr. Bu demek deildir ki Trk milleti iktisat sahasnda kabiliyetsizdir. Bunu belki diyenler vardr. Fakat bunlar Trk milletinin hakik tarihini bilmiyenler ve onu hakik kymetile tanmam olanlardr. Btn beeriyette ziraati, sanati ilk reten Trk milletiydi. Trk milletinin dnyaya mrebbilik etmi olduuna artk hakik limlerin phesi kalmamtr. Trk milletinin bundan sonra lyk olduu derecede iktisadiyat sahasnda ykseleceine kimsenin phesi olmamaldr. RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAANIN ZMR TCARET VE SANAY ODASINDA YAPTII KONUMA 1. 2. 1931 Kooperatifilik sureti umumiyede iktisad sahada birleme siyaseti hakknda lehte ve aleyhte baz mtalealar dermeyan olundu. Teferruata girimiyeceim. Yapmak madd ve manev kuvvetleri, zek ve meharetleri birletirmektedir. Yoksa bir zayf ile bir kuvvetlinin birlemesinden bahsetmiyoruz. Birlemenin bylesi zayf olmann kuvvetliye esir olmas demek tir. ktisat mmtakasmdaki btn insan-

133

larn haslalarn ve gayretlerini birletirmesi muhakkak feyizli neticeler verecektir. Trkiye'nin sy hayat ve mevcudiyetini mtalea edince birlemeden mtevellit fayda ve menfaatlerin ok byk olaca kanaatine varacanzda phe etmiyorum. Byle bir teebbs olurken bir takm ikyetiler olabilir. Mstahsillerin

birlemesinden ahs menfaatleri haleldar olacan dnenler tabi ikyet edeceklerdir. Fakat memleketimiz bakir bir sahadr. Grlecek ok i vardr. Onlar da tatmin edecek birok meguliyetler bulunabilir. Hakik ticaret erbab iin hi bir zarar tasavvur etmiyorum.

KNC MLL SANAY SERGSNN AILIINDA KTSAT VE TASARRUF CEMYET UMUM KTB (GENEL SEKRETER) RAHM BEY'N KONUMASI Sanayi kurmak, bunu kendi abamzla gerekletirmek, Cumhuriyet rejiminin zlemidir. Bu zlem, sloganlarla olduu gibi baz kurumlamalarla da hep n planda tutulmutur. Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti bu amaca hizmet eden bir kurumdur. O yllarn sadece Trkiye'de deil, dnyann birok lkesinde de bir 'yerli mal retimciliini ve tketimini' byk lde yaygnlatrdn dnrsek, byle kurumlarn iktisat politikasnn ana izgilerini kamu oyuna mal etmek zere bir tr danmanlk hizmeti grdn syleyebiliriz. 10.3.1931 RAHM BEY deallerimize her gn biraz daha yaknlayoruz. Yerli malnn zaferi gnden gne kat'ileiyor. Yerli mal kullanmann bir mill bor olduu gittike dimalarmza, ruhlarmza yerleiyor. Yerli malndan istihfafla bahsedenlerin bile yava yava hak yoluna girdiklerini ibretle ve meserretle mahede ediyoruz. Cemiyetimizin devaml ve tesirli telkinleri sayesinde yerli mal imdiye kadar hep ecnebi mallarile beslenen birok kasabalarmz da fethetmee balamtr. Mstehlik halk yerli malna kar gittike artan bir rabet gstermekle mill bnyemizin ana direklerinden biri olan paramzn da gittike istikrar kazanmasna yardm etmi oluyor.
m n v e

diyebiliriz ki yerli maly n i amanda mill zekmzn mill uurumuzun zaferidir. i k t i s a d k u v v e t i m i z i n balca artlazaferi a biri d e in m i m s a n a y i i m i z d i r nisbetinde Mill

B u

itibarla

r m d a n

s a n a y i i m i z i n h a m m a d d e

y0ruz

sadece bir i olmaktan uzaklam e m l e k e t

iafl

KABOTAJ KANUNUNUN 3. MADDESNN TEFSR (YORUMU) HAKKINDA YAPILAN GRMELER Kabotaj kanunu denizcilik ileri ve hizmetle/inin Trklerce yaplmasn amalamaktadr. Bu ynyle, Trk ekonomisinin tm sektrlerinde yabanclarn deil Trklerin sz ve karar sahibi olmasn hedef alan bir genel politikann tipik rneklerindendir. - .

 134

Ancak, iin ince bir noktas vardr: Trkler yabanclar kadar bilgi ve grg sahibi deilseler, durum ne olacaktr? Bu noktada hi esneklik yok mudur? Kabotaj kanunu rneinde, Mustafa eref Bey1 in yapt konumada grld gibi, Cumhuriyet rejimi esnek davranyor. Yabanc kaynakl bilgiyi ve katky almaya engel olacak bir tutum sz konusu olmuyor. Bu konu benzen rneklerle yine karmza kacaktr.
t

5.3.1931 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Akdeniz ve Adalar denizi sahillerimizde byk snger tarlalar vardr. Bunlardan Trk tebaasnn istifadesi iin hkmet. tevikatta bulundu ve talip olanlara hariten mtehasss getirerek kendilerine saydi retmek iin msaade etti. Kabotaj kanunu mucibince bu gibi san'atlar yalnz Trklere mahsustur. Kanunun esas maksad san'atn icrasn Trk tebaasna tahsis etmekti. Hakikati halde kabotajda onlara kendi teebbslerile istifade etmek, kru zarar kendilerine ait olmak zere san'at icra edilmesi manasn tazammun eder. Heyeti Celile bunu kabul ettii takdirde gerek snger saydi ve gerek nc maddede tasrih edilen istifadeler iin Trklere mtehasss sfatile ecnebiler tefrik olunabilecekler. Bu tefsir ktktan sonra ecnebiler mtehasss sfatile ne kadar mddet iin gelebileceklerdir. nk mddetin uzun olmas san'atm icras ekline de inklp edebilir. Mtehasss ve muallim; esas itibarile retmek vazifesini zerine alm bulunduu iin, phesiz bu vazife zaman ile, akl ve mantk ile de mukayyettir. retmek phesiz ya alt ayda ya bir senede ve yahut ta iki senede olacaktr. Bu byk ii bir talimatname ile tesbit ederek hadisede aynini tatbik etmek, Hkmetin bu tefsir ktan sonra zerine den vazifesidir. Bu vazifenin ekli ifasndan imdi burada syliyebilirim ki; ayni ahsa altar aylk, sekizer aylk, iki defa nihayet defa msaade verilir bu mddet zarfnda renmezse artk o kimseye yeniden ecnebi muallim getirmesine msaade verilmez.

MBADELE VE TEFVZ MUAMELELERNN NTACI VE KAT TASFYES HAKKINDA GRMELER (KARILIK NFUS VE DETRME LEMLERNN

TAINMAZ

MLK

SONULANDIRILMASI)

Cumhuriyetin kurulu yllarndaki sorunlardan birisi, lkeden nfus ve servet k ve lkeye gelen gmen nfusun yer ve i edinmesidir. nemli lekteki nfus ve mlkiyet sorunlarnn ekonomi zerinde her yerde grlen etkileri, o yllarda Trkiye'de de sz konusudur. kr Kaya1 nn konumas, bu sorunlarn ynetimi on yla yakn bir sre u- 1 ratrm olduunu belgeliyor. 19.3.1931 KR KAYA BEY (DAHLYE VEKL) Bu kanun uzun ve hazin bir destann terii hatemesidir. Lozan muahedesi mzakere edilirken Yunanistanla bir de mbadelei ahali mukavelesi aktedilmitir. Mbadelei ahalinin Trk noktai nazarndan esas, yurdumuzu yabanc nfuz ve nfustan kurtarmakt. Ta-

 135

rihimiz malmdur. Memleketimizin, ana yurdumuzun her taraf bir zamanlar hissei ayial mlk gibi bir takm istihkak davalarna maruz oluyordu. Bir milletin en birinci borcu, bir Hkmetin en yksek vazifesi memleketi dahilinde milliyet birliini temin etmektir. Lozanda aktedilen mbadelei ahali mukavelesinin esas bu gayeye matuftur ve bu gaye de istihsal edilmitir. Yunanistanda kalan topraklardaki Trklerin adedi tahminen yarm milyonu mtecavizdir. Harpte bin kymz yanmt, byk bir ehrimiz ve on kadar kasabamz yanmt. Garp vilyetlerimiz bu halde idi. arkta daha bir ok vilyetlerimiz evvelce umum harpte harap olmutu. Van, Bitlis, Mu gibi ark Anadolunun byk ehirleri bu meyanda tahrip edilmiti. Karadeniz sahili de istildan kurtulamamtr. Orta Anadoluda kalan bir ka vilyetimiz ise dman istilsna urayan memleketimizi kurtarmak iine ne cann esirgemiti ve ne de maln, oras da yorgundu. te 1923 te Trkiyenin vaziyeti bu halde idi. Yangndan kurtulabilen bo evler, evsiz kalan yerliler tarafndan igal edilmiti. ehirlerdeki evler de, geriye kalan bo bir ka ev de devlet tekilt tarafndan igal edilmiti. Bir de mbadele edilen halkn iktisad ve itima bnyeleri arasnda byk farklar vard. Trkiyede mallarn terkeden Rumlar bir ok ehirlerde sakin edilir. stilden kurtulan ehirlerin ksm azam yanmt. Harp sahas haricinde oturan Rumlarn ise ekserisinin arazisi yoktu. Halbuki Makadonyadan, Epirsen, Tesalyadan gelen Trklerin ksm azam ifti idi. Binaenaleyh her mbadilin, yahut her muhacirin kendi ihtiyacna ve kendi alkanlna gre sahay iskn tefrikinin imkn yoktu. Hkmet bir takm emri vakiler karsnda kald. Mal ksm da bundan daha kolay deildir. Herkesin, her ailenin mal, esas

ve kymet itibarile tayin ve tesbit edilecek, burada onun tam muadili ve mukabili verilecekti. Halbuki bilirsiniz ki bizde ve hal Yunanistanda tasarruf vesaiki saylamyacak kadar mtenevvidir. Tapu senetleri ve bunlar da kymeti muharrereli olur, kymetsiz olur. Bazsnn hududu muayyendir. Bazsnn deildir. Ondan sonra vakfiyeler, fermanlar, temliknameler, kuyudat hakaniye, sipah senetleri, timar ve zeamet senetleri ve tahmin senetleri, ilmlar, mbayenet hccetleri, ikrar hccetleri, mabeyin senetleri, gedik senetleri, paftos, terhin, beybilvefa, ipotek, hakk karar beyannameleri, veraset hccetleri, yangn yerleri bonolar, bir de muhtelit komisyonun kabul ettii talepnameler ve beyannamelerdir. Bu kadar mteferrik ve mtenevvi vesikalar yalnz hakk mlkiyeti isbat iindir. Bir mbadilin evvel mal olduunu isbat etmesi, sonra malnn kymetini isbat ve tesbit etmesi lzmdr. Kadastro olmyan memleketlerde bunu tayin ve tesbit etmek emri muhaldir. Bilhare heyetler tarafndan yaplan takdirler de hep takrib olmutur. lvesi lzm gelen bir ey de gelen muhacirlerle giden muhacirler arasndaki nevi itigal ve ihtisas farklardr. Mesel Makedonyann kylerinden getirdiimiz iftileri; buradan giden Rumlarn topraklar olmad iin metruk kylere yerletiremedik. Nide, Bor ve Niksar gibi yerlere, oradaki Rumlarn evleri bulunmakla beraber arazileri olmad iin, Selnik kylsn getirmek, bu kylleri ala mahkm etmek demekti. Bunlar behemehal arazili bir yere oturtmak lzm gelirdi. Bu suretle arktaki arazi kiymetsizlendi ve kimse buralara talip olmad. Sahillerde bulunan araziye ise, tehacm artt ve herkes oralara talip oldu, ve binnetice oralardaki iskn ve mbadele vaziyeti daha ziyade gleti.

 136

Muhacir iskn meselesi her yerde ve her zaman ok mklta maruz kalmtr. Senelerce uralan, bir ok fedakrlklar yaplan Felistin Yahudi iskn bile baarlamamtr. 1923 ten (930) a kadar krk milyon lira sarfedildii halde 10 senede ancak yz elli bin nfus iskn edilebilmitir. Ayni mesele Yunanistanda da hal halledilmi deildir. Biz yedi sekiz mkl ve etin seneden sonra nihayet bu meseleyi her hangi

bir devletten daha eyi halletmi bulunuyoruz. Biz kendi ilerimizi en ok tenkit eden idealist bir nesil olduumuz iin neticeden belki memnun deiliz. Biz Lozan Muahedesi sayesinde rkmzn en kuvvetli unsurlarndan be yz bin nfusu memleketimize ilhak ettik. Bunlar bizatihi memleketimiz iin kuvvet olmutur. stihdaf ettiimiz asl gaye de bu idi.

ORDU MENSUBU EVKET BEY'N EMVAL MLLYE VE METRUKEDEN MZAYEDE LE SATILAN GAYRI MENKUL BEDELLER HAKKINDA KANUN TEKLF LE HAZNEDEN TAKSTLE GAYRI MENKUL MAL SATIN ALMI OLANLARA BORLARINI TEDYEDE KOLAYLIK GSTERLMES HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (MLL VE TERKEDLM MALLARDAN AIK ARTTIRMA LE SATILAN TAINMAZLARIN BEDELLER KONUSUNDAK BR YASA TEKLF VE HAZNEDEN TAKSTLE TAINMAZ MAL SATN ALMI OLANLARA DEME KOLAYLII GSTERLMES N BR YASA TEKLF) Toprak mlkiyeti ve mlk edinme, Cumhuriyetin ilk dneminin canl ve kapsaml konularndandr. Bu dnemin zelliklerinden birisi, mlk edinenlerin ynetimden srekli olarak baklklar, kolaylklar ve aflar isteyiidir. Aadaki yasa teklifi grmeleri, bunun rneklerindendir. 21.3.1931 AHMET REMZ BEY (BTE ENCMEN MAZBATA MUHARRR) (GAZ ANTEP) Hkmetin teklifinde mahsult ziraiye ile alkadar her nevi fabrika, tasirhane ve deirmen bilcmle imalthaneler bu tecilden istifade ediyorlar. Halbuki bunlarn iersinde dier taraftan tecile msait olmyan, vaziyeti itibarile tecili icap etmiyen msakkaflar da mevcuttur, akar mahiyetindedir. Esasen gerek arazi ve ba ve baheler gibi mahsult arziye irad ile irat verir mahiyette bulunsun, gerekse musakkaf olarak kira getirir mahiyette bulunsun, eer tecil son zamanda den fiyatlar dolaysile ite bunlarn hepsinin az veya ok nisbetler dahilinde tecili icap ediyor. Halbuki meselenin byle mull bir sahaya gtrlmesi ve bilhassa mme menfaati namna doru deildir. nk mukavele ile yaplm olan bir muameledir. Her hangi bir husus ahsn kendi yapt bir iten dolay yalnz hazine karsmdadr diye lalettayin tecil istemesi, bu yolda gitmesi bizce tehlikeli grlmtr. Halbuki ba ve bahe gibi gayri menkullerin irad olan mahsult arziyenin fiatlar son zamanlarda ok dm ve hatta kuraklk dolaysile hi olmamtr. Bu itibarla encmenimiz bu msaadeyi mahsulta hasretmitir.

 137

KEMAL BEY (ADANA) u bir ka sene zarfnda iletilen arazi, sahiplerine hi bir ey temin etmiyor. HavaOrdu Mebusu evket Bey arkadamz larn msaadesizlii ve fiyatlarn tarihte stida Encmeni Reisidir. Esbab muci- grlmedii derecede skutu, masarifi besinde izah ettii vehile encmene res- istihsaliyeyi bile korumuyor. te buna m ve husus vuku bulan bir ok mra- binaendir ki Encmeni li bu arazi sahipcaatlar ve ikyetlerin tetkiki neticesinde, lerinin taksitlerinin tecile tabi tutulmasn bu emvali milliye ve metruke sat bedel- muvafk grm ve bu hususta Meclisi lerinde tediye mkltn hafifletecek bir liye byle bir ey teklif etmilerdir. Bu tedbirin kanuniletirilmesi lzm olduu gibi erazilerle beraber Emlk ve Eytam Bankasna devredilmi ve bu banka vakanaatna vasl olmutur. stasile halka taksitle satlm bir ksm Hkmet bilmum satlm gayri erazi de vardr. Bunlar pek yksek olarak menkullere amil bir tecilden ziyade tedi- satlmtr. Bunlar ayni ekilde niin ithal ye mkltnn en ziyade mevcut olduu edilmiyor? Bunlar da ayni msaadeye nevilere ait bir tecilin, kanunlatrlmasn mazhar olsunlar. teklif ediyor Hkmetin getirdii teklif makuldr. Mesel Hkmet teklifinde ziEmlk ve Eytam Bankas mill bir raate mahsus her nevi arazi ile mahsult messesedir, mill bir bankadr. Mill mziraiyeyi iliyen imalthaneleri bu m- esseselerin de bu gibi eyleri daima dnsaadeye mazhar ediyor. mesi ve halk himaye etmesi vazifesidir. Bendenizce en ok tediye mkl- Onun iin Emlk Bankas tarafndan taktn icap eden sebeplerden birisi mahsult sitle satlan arazinin de msaadeye mazarzyye kymetlerinin son derece dkn- har edilmesini bendeniz rica ediyorum. ldr. kincisi; mahsult arzyye ileyen ve onlarn istihlkini temin eden fabrika ve sanayii ziraiye messeselerinin vasaitsizliidir. Binaenaleyh msaade hem mahsult arziyeye ve hem de bu mahsult imal ve izhar eden, bunlarla alkadar olan messesata amil olacaktr. Yani kanun, iki faideyi temin etmektedir. Bte Encmeni, yalnz tediye mkltnn ok messir olduunu, mahsult arziyye kymetinin dkln nazar itibare alm ve msaadeyi ona hasretmitir. Onlarn istihlkini ihzar ve temin eden ve onun kymetini az ok tezyide hadim olan messesat ziraiye ve sanaiyeyi kararak yerine kuvvetsiz bir esbab mucibe ile irat getirmiyen arsalar koymutur. MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) (ANKIRI) Bu teklif dorudan doruya Hkmete taallk eden bir tekliftir. Emlk Bankas ise ayr ve mstakil bir messesedir. Burada bir kanun yaplm, Devletin 10 milyon lira sermaye ile bu bankaya itiraki ve bu itirakin Devlet emlkine icras kabul olunmutur. Bankann meclisi idaresi vardr, banka dnyor: Sermayesini, eytamn parasn ne suretle tenmiye edeceim diye. Bankann, mesel; drt, alt taksit ile satt bir eyi burada nasl yirmi taksite balyabiliriz ? Bu doru olmaz kanaatindeyim.

SMET BEY (ORUM) Remzi Beyefendinin mtaleas bendenizi tatmin etmedi.

PULLUK KANUNU ZERNDEK GRMELER Mustafa eref Bey'in ksa konumas, ekonomik gelimenin tipik sorularndan birisine ynetimin verdii yant ortaya koyuyor: Tarmn bir an nce makinalamasna m

 138

ncelik vermeli, yoksa tarm aralarnn yurtiinde yapmna m ? kisini birden yapabilmek asl amatr; ama bunu gerekletirebilmek olanaksz saylr. Ynetimin ncelii, tarmn bir an nce makinalamasdr. 26.3.1931 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Maksadmz, bilhassa karasabann yerine biran evvel pulluu ikamedir. Karasabann yerine pulluu ikame, zatnda bir ziraat siyaseti iin muayyen bir prensip olmaa layik derecede ehemmiyetlidir. Pulluk 20 senedenberi birok teviklerle himaye edilmitir. Fakat, hibir zaman pulluun karasaban yerine ikamesi ciheti dnlmemitir. Bizim maksadmz, yalnz imalthaneleri tesis deil, bilhassa bir an evvel kyllerimizin teamlne pulluu ithal etmektir. Bugnk vaziyetimizi nazar dikkate alarak bu gayeye vasl olmak iin, pulluun hem hariten gelerek ve hem de dahilde imal edilerek kylnn eline geebilmesi hususunu temin etmek lzmdr. ... Tabii memleketimizde kylnn ihtiyacna kfi gelebilecek miktarda pulluk imali mmkn olduu dakikada birinci iimiz elbette hariten gelen pulluklar zerine gmrk resmi vazetmek olacaktr. Fakat bugnk vaziyete gre, bu yola girmek, bu kanunun asl hedef tuttuu kyllerin bir an evvel karasabandan pullua gemesini tehir etmi oluruz. Yani, eer bugnden itibaren bu nevi lt zerine gmrk resmi koymaa doru gidersek, karasabandan pullua intikal zaman gecikmi olur....

TRKYE LE EKOSLOVAKYA ARASINDA AKTEDLM (BAITLANMI) TCARET, VS. MUKAVELENAMESNN (SZLEMESNN) TASDK (ONAYLANMASI) HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER Tarm ilerinin henz ktisat Vekletine bal olduu 1931 'de, Mustafa eref Bey, sadece Trkiye'nin deil, tm dnya lkelerinin ortak derdi olan tarm fiyatlarnn dkl konusunda ksa bilgi vermektedir. 26.3.1931 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Dier memleketlerde zirai mahsultn fiyat, bizim memleketten daha fazla dmtr. Yani, bizim memlekette zirai mahsul fiyat dier memleketlere nisbeten daha yksektir. Dier taraftan, zirai mahsul fiyat yalnz bir memleket meselesi deildir. Btn dnyaya ait bir meseledir. Bugn Romada itima etmi bir konferans vardr. Orada bu mesele 52 devletin itirakile tetkik ediliyor. Bundan maada Avrupann merkezinde ayni meseleyi konumak zere teekkl etmi ayr bir konferans mevcuttur. Bunun sebebi, Amerika, mahsult ziraiyesi gayet bol bir memlekettir. Mahsultn gayet ucuz ve mebzul bir surette karyor. Bunlar mtemadiyen Avrupa piyasalarna dkyor. Bittabi o itibarla mahsult ziraiye fiyatlar fevkalde dyor Bu hususta tedbir ittihaz eden memleket Bulgaristandr. Mahsultnn yzde 50 nisbetinde ihra edilmesini temin iin birtakm bonolar karmtr... Arzu edenler mahsullerinin mukabilinde bonolar alarak vergilerinin bakayasn bu bonolar sayesinde mahsup etmi oluyorlar. Memleketimizde ise, bunu taklide mali vaziyetimiz itibarile imkn yoktur.

 139

SMET PAA'NIN KURDUU YEN HKMETN PROGRAMININ GRLMES 1931 lkbaharnda yaplan genel seimlerden sonra kurulan smet Paa hkmetinin ekonomide izleyecei yolda bir deiiklik yoktur. Gnn zellii, dnya buhrannn Trkiye'ye yansmasdr. Programn vurgusu da, bu yansmadan doacak sorunlar kltebilmek iin kamu tasarruflarn arttrmaktr. Kk fakat denk bir bteye dayanan bir ekonomik istikrar izgisi esastr. Ekonominin dengeleri buna gre ayarlanacaktr. Gndemdeki teki sorunlar (d borlar, Merkez Bankasnn ilerlik kazanmas, iftilerin korunmas, alma yaamnn dzenlenmesi gibi) ekonomideki istikrar izgisiyle badaan eyler olarak grlmektedir. Srr Bey'in arlk noktas, buhran ortamnda zel kesimin korunmasdr. Hariciye Vekili Tevfik Rt Bey'in (Aras) konumas ise, o gn Trkiye'nin Avrupa ve uluslararas topluluklar karsndaki konumuna bir rnek olmaktadr. 9.5.1931 BAVEKL SMET PAA mar faaliyeti ve memleketin iktisadi vaziyetinin inkiaf Hkmetimizin balca nasbi nazar ettii mevzulardr. Onun iin evvel emirde hem imar ve iktisadn hem alelumum Devlet hayatnn nizam iin mebde ve mesnet olan mali dncelerimizden bahsetmeliyim. Bilirsiniz ki, sat fiyatlarnn beynelmilel pazarlarda sratle tenezzl her memleket gibi bizi de mteessir etmitir. Memleketin ihtiyatl ve mahsullerinin eitli olmas sayesinde bizim buhrana mukavemetimiz daha mit bah ve kudretli bir mahiyettedir. Bununla beraber, Devlet sarfiyatnda gayet ihtiyatl tedbirler ile yeni seneyi karlamak kararn ittihaz ettik... Bu sebeple, en byk tedbir olarak btede tasarrufat,tasavvuru geen bir azami dereceye kardk. Memur kadrolarnda yzde 15 derecesinde bir tasarruf, alelmum masraflarda herhalde yzde 10 tenzil, imendifer iletmesinde ok ucuz ve tasarrufkrane bir hatt hareket takibi gibi radikal tedbirlerle alelmum btede geen seneye nisbetle mit ettiimiz tenakus miktar 30 milyondan hayli fazladr. Hadisata cevap vermee hazr ihtiyatl ve salam muvazeneli bir bte umumi hayat iin de esasl bir nazm olacaktr. Osmanl borcundan hissemizi bir kati karara raptetmek emelimizdir. Hakkaniyet ve kabiliyet dairesinde bir hallin bir gn taahhur etmemesinde menfaat gryoruz.... Milli parann kymetinin mdafaas ile kanuni istikrara doru istihzaratn mtemadiyen ilerletilmesi Hkmetin hedeflerinden biridir... Cumhuriyet Merkez Bankas tesisi iin en mhim merhale geirilmitir. Memlekette alan yerli, ecnebi btn mali messesat mmessillerinden mrekkep Tesis Heyetinin nezaretinde alan hisse kayd muamelesi hitam bulmutur.... imdi artk Bankann ie balamas iin icap eden tedbirlerin ittihazna sra gelmitir.... Milli Devletin en mhim vastas olan Cumhuriyet Hazinesinin kudretini muhafaza etmek, iktisadi artlarla ahenk temin edecek tadilt, usullerin slah (vergi) kanun lyihalarna hakim olan esas fikirlerdir. Mali ve iktisadi tedbirlerimizin hepsinde iftilerimizin vaziyeti ve mahsullerimizin himayesi bizim esasmzdr. ... Gerek kredi messeselerinde, gerek iktisadi teekkllerde ziraatmzla sureti mahsusada itigalimize ahit olacaksnz. Memleket iktisadiyatnda i hayatm tanzim eden kanun lyihas hazrdr.

 140

Harici ticareti inhisar altna alacamz tarznda yaplan iaalar her trl asl esastan ridir. SIRRI BEY (KOCAEL) Biz Avrupalyz. Fakat Avrupallar ailev mesaili dnecekleri zaman bizi derhal kendilerinden addetmiyerek, dier hkmetler gibi, aralarnda mzakerelere itimalara davet etmiyorlar ve ancak baz dostlarmzn teklifleri zerine bizi de kendi aralarnda bulundurmaa muvafakat ediyorlar. ktisat meselesi: nkr olunamaz ki memleketimiz dahi bu gn buhran iindedir. Geri buhran bu btn dnyada da vardr; bize mahsus deildir. Para meselesi ancak bu buhrann netayicidir. Memleketimizi mmkn mertebe hafif kurtarmak ve tesirini azaltmak iin imdiye kadar alnan tedbirlerin, matlup neticeyi, mkemmel bir surette vermedii grlmektedir. Hkmet, halk hkmeti, btn tekilt ve mefkreye mstenit; fakat halkn insan ve tabi hukuku bazan ihmal edilmektedir. Tekil edilen inhisarlar, ferdin teebbs kudretini ve istidadn selbediyor, ve yahut uyuturuyor. stanbul Liman irketi, stanbul Limann ldrrd, dier inhisarlar birok mtahasss vatandalar ahsan almaktan ve istidatlarna inkiaf vermekten menetti. Kk, byk sermayelerin semere vermesi imkn mnselip oldu. Mal kanunlarmzn sureti tatbikinde duyulan ikyet umumidir. Geri slahat vadolunuyor, ancak bu kanunlarn vazndan beri bir ok seneler gemitir. smet Paa hkmetlerinin bu memleketi nasl demiryollar ile bir birine baladn iftiharla gryorum ve bu nok-

ta smet Paann mucibi iftihar olmya yegne sebep olabilir. DR. TEVFK RT BEY (HARCYE VEKL) (ZMR) Srr Bey Heyeti Celilenize maruzatta bulunurken Trk iyenin Avrupa ailesinde olduunu ve fakat byle olduu halde neden Avrupa Devletlerinin kendi aile ilerine kartrlmamak istenildiini syledikten sonra bu ailev ilerine kartrlma masnn bir sebebi olacana iaret etti ve kanunlarmzn mkemmeliyetini beyan ederek acaba bir kusurumuz var m? dedi. Bu noktada Trkiyenin hi bir kusuru yoktur. Yalnz Avrupa ittihad teebbsnn manas nedir? Mahiyeti nedir? Avrupa ittihad teebbs her kesin bildii gibi Fransa Hariciye Nazrnn ortaya att bir fikirle balar - ve bunun Cemiyeti Akvamda dahil olan zaya mnhasr olmasile balar ve anladmza gre bu coraf bir vaziyetin icab olmutur. Yoksa falan devletin kanunlar ve sairesi diye bir l mevzubahs deildir. Mesel: Japonya gibi kanunlarnn ve meden vaziyetinin yksek olduu msellem olan bir devlet Cemiyeti Akvamda esasnda ve banda olduu halde arlmamtr. Esasen Akdenizde byk bir ibicezire tekil eden Anadolunun ve yan bamzdaki stanbulun coraf vaziyetini tayin etmek u veya bu siyas cemiyete ait olamaz. Trkiyenin Akdenizdeki vaziyetini kimse tayir edemez. Cemiyeti Akvam Meclisi Umumisinin kararma istinaden teekkl eden Avrupa ittihad tetkik komisyonu cihan iktisad buhrannn - Avrupaya teallku itibarile - mzakereye konmasna karar verdi. Ve komumuz ve dostumuz Rusya ile bizim ve zlandann davetlerine karar verdi. Ondan sonra Pariste toplanan tal komisyonlardan birinde baz ilerin Cemiyeti Akvam zasna ait olduu ve Cemiyeti Akvam ailesi ilerine ait eyler noktai nazarndan Cemiyeti Akvamda da-

 141

hil olmyan devletin mzakereye itirak edip etmemesini ileri atanlar bulundu. Ekseriyetle menfi bir karar da verildi. Fakat buna taraftar olmyan ve itiraz eden mhim devletler de vard. Bu mnasebetle ileri atlan ey Cemiyeti Akvama dahil olmyan devletlerin mzakereye itirak edip etmemesi meselesidir. Yoksa Trkiyenin u veya bu noktai nazardan girip girmemesi deildir. Trkiye kuvvetlerinin hi bir noktadan ve hi bir vesile ile sevk ve idaresi; ancak B.M. Meclisinin itimat ettii icra kuvvetlerinden gayrisine braklamaz. Trkiye kuvvetlerinin her hangi bir kararla u veya bu suretle sevk ve idaresi mevzubahs oldu mu ancak bu B. Meclisin itimat ettii hkmetin delegesinin mevzubahs olan ii mzakeresine ve karara itirak etmi olmas lzmdr. te bu hak bize temin edilmedii iindir ki.

dier devletlerin ilerini bilmem ve onlara karmak vazifemiz deildir. Btn arzularmza ramen dik. Filhakika hududunu lp diimiz ve her hususuna msavi karamyacamz tertiplere ve lere memleketimizi srklemek deildir. giremebiemehukukla taahhtelimizde

Hi bir cepheye aidiyet ve cepheler dourmak politikasn beenenlerden deiliz. te umumiyetle izah ettiim bu sebeplerden dolay esas fikri kendi fikrimiz olduu ve tecelli eden bu gnk haldeki u messeseyi tevik ettiimiz, beendiimiz ve kendisi ile bir ok noktalarda teriki mesai ettiimiz halde u Cemiyeti Akvam zas olmak vaziyeti Trkiye iin henz mevzubahs olmu deildir.

CUMHURYET HALK FIRKASI NC BYK KONGRESNDE YAPILAN GRMELER Topluma bak, siyaset aralarnn biimlenii, iktisat politikasnn baz temel kavramlarla ortaya konuluu ve btn bunlarn bir devlet ynetimi iin birletirilmesi, Cumhuriyet rejiminde ilk kez 1931 Kongresinde kabul edilen CHF Program ile ortaya km saylabilir. Birok ynden ilk derli toplu program saylacak bu belge, 1970'lere, hatta bugne kadar uzanan esaslar tamaktadr. 1931 'deki CHF nc Byk Kongresinin asl nemi de bu belgenin kabulnde bulunur. Kongrede, ekonomi ile ilgili grmeler ve tartmalar, daha ok eitli evrelerin gnlk ve yapsal sorunlar dile getirmeleri zerinde toplanmaktadr. Byk iftilerin, ticaret ve sanayi evrelerinin siyasetteki temsilcileri bu sorunlar ortaya koymakta, kendilerine koruma salayacak genel zmler aramaktadrlar. Koruma istekleri o gnn zelliidir. Her evrenin iktisat politikas anlay, genellikle kendilerini merkez olarak kabul eden bir koruma emberinin kurulmasna ynelir. Ynetimin temsilcilerinin (Mustafa Abdlhalik Bey, Mustafa eref Bey, Recep Bey, Hasan Fehmi Bey) bu grler ve dilekler karsndaki tavrnda ortak bir izgi okunabilir. Devletiliin, bu izginin ekseni olarak olumaya baladn izlemek zor deildir. Ayn zamanda, ynetimin yeni parti programn hem bir siyaset yaps, hem de bir i program sayd sylenebilir. 10-18 Mays, 1931 YEL BEY (ANAKKALE) Birka sene evvel memleketimizde yetitirilen zahire kendi ihtiyacmza gre ve daha az olduu iin ve kendi ihtiyacmz ksmen hariten temin ettiimiz iin hkmet gmrk vastasile iftiyi himaye etmek zaruretinde kalmtr. Ve bu suretle yaplan himaye neticesinde iftimiz va-

 142

ziyetini inkiaf ettirmitir. Ve bugn kendi memleketimizin ihtiyacm temin ettikten baka harice ihracat yapacak, bir vaziyete gelmitir. Fakat bu vaziyet ifti iin hayrl bir netice olmamtr. nk bizim memleketimiz, bizim iftimiz baka memleketlerin iftilerile rekabet edebilecek vaziyette olmad herkese malmdur. Mesel Amerika gibi, hatta Romanya gibi ziraat memleketlerile rekabet etmenin imkn yoktur. Vaziyet bu merkezde iken bir de Rus dampingi bels kmtr. Binaenaleyh yle bir vaziyete gelmitir ki zahire fiatlar istihsal fiatlarnn hemen hemen nsfna dmtr. Bu hayrl mdr? Bu memleket iin hayrl bir netice deildir. Vak ucuzluk iyi gibi grlyorsa da bilkis memleket iktisadiyatn sarsan bir eydir. nk kylmz ziraatten baka bir ey yapmak kudretinde deildir. Binaenaleyh birok iftimiz zeriyatlarn noksanlatracak ve bu suretle gene eskisi gibi budaymz hariten tedarik etmek mecburiyeti hsl olacaktr. Ve sonra birok vatandalarn isiz kalmasn inta edecektir. Ve birok arazimiz bo kalacaktr. Acaba iftiye baka bir himaye tarz, bir prim tarz dnlemez mi? Mesel: hkmet kambiyoda yapt gibi harice ihra edilen zahireyi kendisi makul bir fiatla mubayaa ederek ve zararn kendisi takabbl ederek harice satmas. Bu vehleten hkmet iin bir bar tekil edebilir, fakat hakikatte bu bar deildir. nk bu sayede iftinin istihlk kudreti artacaktr. ifti ekseriyetle dahil sanayi mamultn sarfettii iin sanayi erbabna, tccarlara faydas dokunacaktr. Bu ne demektir? iftinin vaziyetine btn vatandalarn itirak etmesi demektir. Bugnk vaziyette ifti dier snflara nisbetle daha himayesiz bir ekilde kalmtr. Btn sanayiimiz de himayeye muhtatr, bunlar himaye etmek lzmdr. Bugnk vaziyette Ziraat Bankas hemen hemen sahipsiz vaziyettedir. Sa-

hipleri belediyeler midir? darei hususiye ler midir? Yoksa mahall iftiler midir? Kimsenin bildii yoktur. Ziraat Bankasn iftiye para verecek bir ekle sokmak demek bankay, bankaclk yapar bir vaziyete sokmak demektir. Banka bugnk vaziyette zengin bir sermayedardr, daha dorusu bir faizcidir. Baka yapt bir i yoktur iftiye gre. SADETTN RIZA BEY (STANBUL) Kredi temini, kooperatifler tesisi iin Ziraat Bankas lzm olduu derecede alrsa istihsal fiatlarmda yzde on kadar bir miktar tenezzl temin eder. Dier memleketler bu vaziyete yani emtia fiatlarnn tenezzln nazar itibara alarak muhtelif tedbirler bulmulardr. Zengin memleketler yani Amerika ve saire gibi memleketler hazineden bunu telfi etmek suretile temin etmilerse de Bulgaristan ve Yunanistan gibi yerlerde dorudan doruya bu zarar mstehlike taksim ve takmil etmek suretile telfi etmilerdir ki; biz de bu dsturu ve bu tedbirleri almyacak olursak memleketin istihsalt ok zfa uryaca gibi kyl de ayaa kalkamyacak bir vaziyette kalacaktr. HASAN FEHM BEY (GMANE) - Buday fiatlarnn ok dkn olmas, , memleket nfusunun hemen te ikisini tekil eden iftimizin pek muztarip olduu hepimizce malmdur. Buday fiatlarnn ykselmesi iin lzmgelen tedabirin ehemmiyetini takdir ederim. Fakat programa buday fiatlarn yksek tutacaz diye bir fikir ilvesinde amel bir ey olmayacana da kailim. nk hadisat alt ay sonra o fikrin aksini veyahut baka bir tedbirin tatbikim istilzam edebilir. Bunlar programa girecek eyler deildir. Bunlar tatbikat ve icraat programlarnda yeralacak ilerdir. Takdir buyrulur ki, bugn budaydan alman nakliyat creti kmr baha-

 143

hasna tekabl edebilecek bir derecede bile deildir. Yani budaydan alman nakliyat resmi dier btn eyadan alnan nakliyat resmile kyas kabul etmez derecede azdr. Buyruldu ki, baz memleketler mstehliklerine bunu dettirdiler. ok ak ve samim olarak arzediyorum. lk daim tarifeleri teklif eden olduum iin 337 senesinden itibaren Trkiye Halk Frkas, Trk iftisinin lehine buday fiatn mstehlik zararna dahi olsa iftinin lehine muhafaza etmitir. Gmrk tarifelerini o zamandan itibaren tezyit etmek suretile, yani bunu yapmam deildir. Takdir buyrulur ki, buday zerinde normal fiat 12 kuru olduundan biz bundan 3,5 kuru resim alyorduk. Son zamanlarda bununla da iktifa etmedik, 6 kuru 20 santime kadar kardk. Dnya o kadar deimitir ki, bizim gmrk resmimizi sfra indirecek bedava mal verecek ekle gelmitir. Bir arkadam, byk ifti rehinle para alacak t, kk ifti alamyacak m? diye sual buyurdular: Kk ifti, suretle istifade edebilir, birisi kefaleti mteselsile ile, dieri de rehin suretile ve hatta zira kooperatifler bulunan yerlerde suretle para alabilirler. Halbuki byk ifti iin bu erait yoktur. Onlar yalnz rehin suretile para alabilir. Kefaleti mteselsile altna giremezler.

mizin maruz kaldklar vaziyettir. Yalnz mill bir noktai nazardan deil, btn dnya lemini bugn en ok igal eden mesele, bu buday ve hububat fiatlar meselesidir. Kylmz ve bilhassa kk iftimiz Ziraat Bankasndan lzm olduu kadar yardm gremiyor. Nereye gittikse ikyet, sorduumuz zaman zerine en ok ikyeti toplyan, Ziraat Bankasdr. Halbuki Ziraat Bankas bilhassa geen seneye kadar muamelt umumiye ierisinde tccarlarla muameleye daha ok kymet vermitir. Bankaclk noktai nazarile dnld zaman Ziraat Bankasn hakl bulmak mmkndr. Fakat Ziraat Bankas benim nazarmda ticaret yapmakla mkellef bir messesesei maliye deil, devletin hidemat umumiyesinden birini ifa eden bir messesedir. Fazla para kazanmaktan ziyade ziirraa nafi olmak vazifesile mkelleftir. Dnyada zira inkiaf temin yolunda bir misal diye gsterilen Bulgar Bankasnda milyonlarca mevduat bulunduunu bir misal olarak sylemek isterim. Orada tccar iin ayrlm bir tek para bulamazsnz. Btn sermayesini yalnz zira sahaya inhisar ettirmitir. Bunun iindir ki Bulgar iftisi daha mreffeh ve zira sahada daha mtekmil bir istikbal zerindedir.

Ziraat Bankas gerek byk ve gerek ZAMR BEY (ADANA) Harbi kk iftiye para tevzi etmitir. Bugn- umum felketinden sonra sanayile urak eraiti ziraiye ve zahire fiatlarna gre an milletler ziraatle uramaa ve ziraatle gnnde tahsil edememi bulunduu iin uraan milletler sanayile itigale baladiftinin hergn artmakta olan ihtiyacna , lar ve azam istihsal peinde kotular. istenildii derecede yetiilememesinden Bu yle bir vaziyet husule getirdi ki bilhergn artmakta olan ihtiyacatma iste- hassa bu son zamanlarda husule gelen nildii derecede yetiilememesinden m- vaziyet iftilerin aleyhine dnd. Evvelce tevellit gerek byk ve gerek kk ift- bir muvazene vard, bu muvazene tamailerde az ok bir szlt mevcuttur. men kayboldu. VASIF BEY (ZMR) Memleketin bugn en mhim strap membalarndan biri iftilerimizin ve kk mstahsilleriBirka ifti arkada bir okka buday getirir ve pazarda satard. Bir okka gaz alr giderdi. Bugn bir okka gazi almak

 144

Mesel Adana muhitini ne ile yaatacaz? Dnmeli. Sen pamuk ekeceksin, ben senin pamuuna fabrika yapacam. Memleket dahilinde bezleri senin pamuundan yapacam. Buday, arpay Adanaya ektirmemeli. Baka yerlere bunu tahsis edip yine inkiafna msait yerleri de bsbtn hububat yetitirmee brakmal. Bizim memleketimiz iin una buna SADEDDN RIZA BEY (STAN- arz iftikar ekmeden yegne kurtulu aBUL) Filhakika Ziraat Bankas mem- resini bu tesbit ve tahdit usulnde grleketin her tarafnda ok fazlamtr. yorum. Byle olmakla beraber Ziraat Bankasnn DOKTOR AL RIZA BEY (DEher tarafnda ok fazlalamtr. Byle NZL) Ziraat Bankas meselesi bir olmakla beraber Ziraat Bankasnn esas banka meselesinden daha ziyade birfrkamevzuu olan zrra unutarak ticar sahada * clk meselesi olmutur. sermayesini kulland, ayet sermayesini Pardon baka trl syliyeyim: Frticar sahada hi kullanmyacak olursa kaclk Ziraat Bankas meselesi haline sermayesini zayi edecei kanaatindedir. gelmitir. Bugn kylerden vilyet merHalbuki Ziraat Bankas Vasf Beyin buyurduu gibi ticar ilerde sermayesini kezine gelip Frka kapasna dayanan ve kullanmamasile sermayesi tenakus etmez. frkadan istimdat eden binlerce halk bizBilkis tezayt eder. nki Bankann den rica ediyorlar, Ziraat Bankasndan dorudan doruya iktisad vaziyeti yani yardm teminini istiyorlar. Bizler her sakrediyi nazar itibara ald zaman bu hada kendilerine az ok mfit olduumuz Bankann senelerdenberi ancak zrra ser- halde maalesef bu ite kendilerine bir yarmayesi kullanmas ve sonra dorudan dmmz olamyor. Bu da hi phesiz doruya arazi gibi ipotek mukabilinde pa- Ziraat Bankasnn sermayesinin azlndan ra vermesi hasebile Bankann sermayesi ileri geliyor. Yara ok byktr. tezayt etmektedir. Bugn stanbulda EmTURGUT BEY (MANSA) Ziniyet Sand dorudan doruya emlk raatte tahdit, Avrupada aktedilen birok mukabilinde ikrazatta bulunmakla ser- konferanslarda mevzubahs oluyor. Hatta mayesini azaltm ve itibarm kaybetmi komu birka devlet ttn gibi baz isdeil bilkis arttrmtr. Binaenaleyh Zi- tihsal maddelerinde memleketler arasnda 1 raat Bankasnn zrraa tccarlar tercih tahdit yaplmasn ortaya sryorlar. Zi-

iin yedi okka buday satmas lzmdr. Sonra bir metro basma alrd. Bunun iin nihayet nihayet 100 para kuru verirdi. Halbuki bugn ayni basmay 40 kurua alyor. Demek sekiz misli artmtr. Bu sene budaymz ka ton oluyor ve ne miktar olacak, bizim ihtiyacmz nedir. Trkiye ka ton istihlk edecektir. Bunu bir defa tesbit etmek lzmdr. Bunu tesbit ettikten sonra bakiye buday (mmkn ise hkmetimizden ok rica ederiz) bunu mubayaa etsin. Hi olmazsa pazardan fazla miktarn kaldrsn. Trk kyls elindeki budayn getirdii zaman satsn ve cebine para girsin, kendim de iftiyim ve bunu sylyorum - mahsulmzn yarsn meccanen verelim. Hi olmazsa bakiye kalan pazara kardmz zaman para yapalm. Ve ihtiyacmz temin edelim ve muvazene de husule gelsin.

etmesi kendisini daima zfa uratacak bir hdisedir. EMN BEY (ESKEHR) Bendeniz tamamen ihtiyacatmz tatmin edildikten sonra ve dnya ahvalinde, devletin yapaca ticaret muahedelerinde hububat istihsaltmzdan, makine alrken sen de bizim budaymz al, gibi bir ey teklif etmek mmkn olmaz m! Bu mmkn olmazsa istihsal ilerimizin tesbit ve tahdidi kanaatindeyim. Bunu yegne arei hayat gryorum.

 145

raat, fabrikaclk demek deildir. Sanayide tahdit meselesi mevzubahs olabilir. nk bir fabrikann ka beygir kuvvetinde, nekadar gazle iliyecei, u kadar sy sarfile ne kadar i temin edecei noktas tamamile tesbit edilebilir. Fakat ziraatte bunu derpi etmenin kat'iyyen imkn yoktur. phesiz bizim memleketimizin mtemadi bir surette harplerle uramas Ziraat Bankasnn sermayesini azaltm, ok daha azalmas buna mmasil birok sebepler dolaysile memleket zrrana fazla yardmda bulunamamtr. Rus dampinginden evvel hububatta en mhim darbeyi vuran Amerikada, Kanadada ziraatte tatbik edilen ziraatte sanayiletirme usul olmutur. stihsal umum harpten evvelki hadden ok daha fazla hadde kt halde istihlk onun % 25 nisbetinde bir rakamla gsteriliyor, daha ziyade azalmtr. Binaenaleyh bu kudretli tezayt varken buday fiatlarn tesbit hususunda yapacamz tedbirlerin ok clz kalaca phesizdir. Bununla beraber tamamile serbest brakmak meselesi de hibir vakit vrit olmamaldr. EMN BEY (ESKEHR) Tahdit edilmemenin yapaca tesir ok fenadr. Bendeniz darda ktisat Vekili Beyefendi ile de temas ettim, hububatta tahdit caiz deildir dediler. Halbuki vazife icab tahdit edilmemenin yapaca tesir memleket iin ok muzr olacaktr. imdi Adanann buday bir sene yaar Samsununki alt ay yaar. Eer hkmet bunlar nazar itibara alr da ylece bir tahdit yaparsa doru olur. O vakit Adana pamuk istihsaline alr pamuk fabrikalar yaplr ve hepimiz de bezini giyeriz. Hkmetin bu fikri deitirmesini ve bunu tetkik etmesini rica ediyorum. nk uurlu bir mdahalenin lzumuna kahiim.

RECEP BEY (KTAHYA) Bu Banka ya devletin kendi sermayesile tesis edilmitir. Binaenaleyh murakabesi, ikrazat, teminat, kredi ve sair btn muamelesi ve harekt hkmetin murakabesi altnda tanzim edilir. Veyahut ta byle olmaz cebinden kesesinden para vermi birtakm hissedarlar tarafndan tesis edilmitin Bu takdirde de heyeti umumiyesi topland zaman hissedarlar kendi ilerile nekadar alka gsterirse Banka hakknda da ayni alkay sarfederler. Bugnk Ziraat Bankasnn stats ne yle ne de byledir. Hem budaya devlet paras ile yardm hem de ifti vergilerinden tenkis fikrine gelince bu da baka fikirdir. iftilerimizin maruz kald skleti tahfif etmek iin bugnk halimizde bu teklifi yapmak binnetice memleketimizde bir snf meselesini tahrik etmek demektir. Halbuki biz, henz kabul ettiimiz programn esas maddelerinin birinde snf mcadelesi yapmyacamz, bir snfn zararna dier snf himaye etmiyeceimizi sylyoruz. Maamafih eer bu teklif bir snfn dier snflara nisbeten imtiyaza nail olduu bir zamanda olsayd bu mtalea muvazeneyi iade etmek maksadile doru olabilirdi. Eer memlekette bugn bir sknt varsa bunu btn snflar hissetmektedirler. Mesel ii ve ameleyi ele alalm, malmdur ki son seneler zarfnda amele yevmiyesi dmektedir. Bir gnde (50:60) kurula alanlar vardr. iftinin hayatn refahlandrmak bizim ok esasl grdmz bir fikir olmakla beraber bir snf iin dier snflar tazyik etmenin muvafk olmad kanaatindeyim. Fiat dklnn veya tahayyllerinin yalnz buday ve arpa zerinde deil, bunun birok mahsult arziyeye amil olduu dorudur. ifti iin bteden yardm dnlrse dier mahsult mstahsilleri de tabi bunu isterler. Hatta sade toprak deil baz sna istihsal erbab da bu talebe itirak ederler. Fiat dk-

 146

l bugn tiftik, afyon, pamuk ve saire gibi arz mahsulta da amildir. Mesel pamuk piyasas 75 senedenberi dnyann grp iitmedii bir dereceye tenezzl etmitir. Afyon meselesi de malmu linizdir. Geirdiimiz mevsimde afyon fiatlar iki, aylk zaman zarfnda kendi fiatnn yzde yz, yz ellisi kadar bir temevv gstermitir. Tiftik, yapa ve saire de byledir. Bugn strap diye dndmz eylerden bu memlekette ve btn dnyada iki sene evvel eser var myd? Mesel, bundan birka sene evvel (Damping) kelimesini bugn burada hazr bulunan muhterem arkadalarmdan ka kii iitmiti ?... ki sene evvel Trkiyede bugn buday buhran hkim dediimiz bu krsnn hkim olduu, bu vatanda bir ykl araba saman 50:100 liraya satlmakta idi, budayn kendisi deil, onun saman bu fiata satlyordu. Yzlerce kilometre, mesafelerden kymetli bir meta gibi vagonlarla, arabalarla mntakadan mmtakaya saman naklediliyordu, o zaman sap ve saman kilo bana be kuru belki masraf edilerek tanan bir cevher halinde idi. Bugn buday o gnk samandan ucuzdur. Demek ki, vaziyeti iktsadiyede istikrar yoktur. Bugn Ziraat Bankasnn bilirsiniz ki, nakit olarak mevcut olan sermayesi 24 milyon kadardr. Bundan binalara ve sair gayri menkullere balanm olan ksmla baz avanslara verdii birka milyon karlrsa elinde mevcut olan parann yeknu 17 milyon kadar bir ey tutar. Banka bugn memlekete bunun tam iki misli olan 34 milyon lira ikraz etmitir. Dier on yedi milyon mevduattr. Ziraat Bankasnn yardm yalnz iftiye mnhasrdr diye bugnden bir mad-

de yazarsak veyahut bu parann piyasadan ekilmesi takdirinde fena vaziyetler hsl olabilir. Hatta bu takdirde tccarn doru veya yanl bankadan alm olduklar hesab carilere msteniden giritikleri muamelt ticariyede bir panik husul ihtimalini bile dnyorum. VASIF BEY (ZMR) Memleketimizdeki buday meselesi memleketin itima ve siyas vaziyeti zerine icrayi tesir eden bir meseledir. Bunu mkerreren iln ettik. Hatta Byk efimiz gayet yksek bir nutkunda byk bir belgatle ifade etti, dedi ki: Bu memleketin efendisi kyldr. Buday, arpa fiatnn tenezzl meselesinin eer nne gemezsek memleketin btn uzviyetini tahrip edecek bir vaziyet olabilir. Bu memlekette byk sanayi yoktur. Eer buhran iktisadden dierlerine nazaran daha az mutazarrr olmu isek bir polikltrn bu memlekette mevcut olduuna atfetmeliyiz. ok bahtiyarm. Bilhassa kendi dairei intihabiyemde bulunan zm ve incir dnya buhranndan mteessir olmamtr. Bunun iin memleketin mhim bir ksm halen ayakta bulunabiliyor. Fakat bunu bertaraf edersek bu memleketin hayatiyetinin memba dorudan doruya iftiliktir. Dorudan doruya kylnn mstahsil bir vaziyete girmesidir. Bunu temin edemezsek, bunu azim ve ihtimamla yapmazsak karmzda yalnz iktisad bir mesele grnmiyecek, memleketin dorudan doruya bnyesini sarsan bir vaziyet tahaddsedecektir. Bunu programmza koymakla Frkamzn kyl ve ifti ile olan alkasn bir daha tebarz ettirmi olacaz. Balklk, sngercilik kadar bu meseleye de ehemmiyet verdiimizi ifade etmi olacaz. Hibir zaman benim ve hatta zannederim ki dier arkadalarmn dahi hatrndan amelenin ve iinin zararna olarak iftiyi himaye etmek fikri gememitir. Biz de bu Frkann ok samim bir azas olarak memlekette snf

 147

mcadelesi yaratmamaa ahtetmi adamlarz. Biz de bu memlekette ii ve amelenin hukukunu muhafaza etmek istiyen adamlarz. Buday meselesini, iftiyi ve kyly himaye edeceiz demek baka bir snfn aleyhinde bir mana ifade etmez. RECEP BEY (KTAHYA) Snger, balk meselesi. Verdiimiz program projesinde niin sngerden bahsedilmite budaydan bahsedilmemitir, diyorlar. Programda geri bunun ad budaydr diye yazl bir ey yoktur. Fakat programn iktisat ksmn terkip eden fenn isimler ve tabirlerinin altn kazdmz zaman orada budayn da ismi ve resmi mevcut olduu grlyor amma programda snger ve balk ismi geiyorsa bunun baka sebebi vardr. Snger ve balk bizim memleketimizde ihmal edilmi servet membalardr. Ben bu hkmetin teekklne dahil olduum halde yakn zamana kadar benim zihnimde byle bir servet memba tebarz etmi deildi. Hakikati sylyorum. Bu servet memban iletmee mntehi bir zihniyeti Cumhuriyet Halk Frkasna vermek gayretidir ki bunun ksa bir cmle halinde programa konmasna sebep olmutur. Yoksa bunu kaydetmek sngeri budaydan stn grmek zihniyetinden mtevellit deildir. SMET PAA ktisat beinci maddedeyiz. Beinci madde okunacaktr. 5 Kk san'atler erbabn ve esnaf mkller ve zaaflardan kurtarmak ve onlar daha kuvvetli, emniyetli bir vaziyete koymak ve onlara kredi messeseleri yaratmak dndmz esasl noktalardandr. Kk ve byk sanayi, iptida madde mstahsillerinin menfaatlerinde uygun himayeye nail olacaklardr. Milliyeti Trk amelesi ve iilerinin hayat ve haklarm ve menfaatlerini gz nnde tutacaz. Sy ile sermaye arasnda ahenk tesisi ve bir i kanunu ile ihtiyaca kfi hkmlerin vaz' Frkann mhim ileri arasnda grlr.

HASAN VASIF BEY (STANBUL) Avrupada en byk sanayiin inkiafna ve kuvvetlenmesine saik sermayedir. Memleketimizdeki sanayiin ok basit bir halde kalmas sermayenin noksanlndandr. Sanayi ve Maadin Bankas mevcut olduu halde btn sanayi bundan istifade edemiyor. Sanayi erbabna byk vaitler yapan bu maddenin asl tatbiki Bankann sermaye ile tehiz edilmesidir. Fakat Sanayi Bankas imdiye kadar tuttuu hatt harekette yalnz kendi sanayiini ve kendi fabrikalarn dnyor. Dier sanayi veya fabrikalarla alkadar olmuyor. Acaba yalnz kendi fabrikalarile memleketin ihtiyacn temin edebilecek midir?. Sanayide sermayenin ne byk rol oynad malmdur. Fakat Sanayi ve Maadin Bankasnn dorudan doruya fabrika yapmasile bu mesele halledilmi olmyacaktr. Ziraatin ykselmesi iin Ziraat Bankas nasl bilfiil ziraat yapma hibir vakit hatr ve hayaline getirmiyorsa Sanayi Bankasnn da byle dnmesi lzmgelir. Fakat Sanayi ve Maadin Bankas buna zt olarak dorudan doruya kendine fabrikalar yapyor ve bu suretle erbab sanayie hibir faydas olmyacaktr. nk Sanayi ve Maadin Bankas dorudan doruya esnafla rakip bir vaziyete giriyor. Bunun iin Ziraat Bankasnn nasl dorudan doruya iftilik yapmas hatr ve hayalinden gemiyorsa Sanayi ve Maadin Bankasnn da sanayi erbabn finanse etmesi daha byk bir tesir icra edecektir. Fakat bugn Sanayi ve Maadin Bankas fabrikalar vastasile esnafa rakip kaldka erbab sanayi bundan byk bir zarar grmekte devam edecektir. Evet baz sa.nayi teebbsleri vardr ki bunlar byk sermayelere mtevakkftr. Bu gibi byk ilere Sanayi ve Maadin Bankasnn teebbs etmesi doru olabilir. Fakat en kk teebbslere kadar Sanayi ve Maadin Bankasnn girimesi muvafk deildir. MUSTAFA EREF BEY (BURDUR) Filhakika bugn Sanayi ve

 148

Maadin Bankasnn idaresinde birka fabrika bulunmaktadr. Sanayi ve Maadin Bankasnn idaresinde bulunan bu fabrikalar, Sanayi ve Maadin Bankasnn tarihinden ilerigelmektedir. Esas itibarile herhangi bir suret ve sebeple devletin eline gemi olan fabrika- Sanayi ve Maadin Bankasna devredilmitir. Fakat ayni zamanda bu bankann kanununda bir an evvel ve imkn bulunduu takdirde bu fabrikalar anonim irketi haline kalbedilecek. husus messesat meyanna ithal olunacaktr diye bir hkm vardr. Bu hkmn tatbikna devam edilmektedir. Fakat, anonim irketi haline kalbetmek demek hisse satarak onlar satmak demektir. Elde bulunan fabrikadan birisinin hisseleri karlm fakat saklamadndan Sanayi ve Maadin Bankasnn kasasnda banka namna kalmtr. Bu nokta zerinde yrndke birka sene sonra elde bulunan fabrikalarn hepsi husus messese haline geecektir. Frkann iktisadiyattaki noktai nazar devleti olmaktr. Devleti olmak demek ken 'isi bizzat ticaret hayatna, istihsal hayatna girerek kazanmak gayesini takip etmek demek deildir. Devletilik tanzim eder, murakabe eder, himaye eder, tefti eder. cabnda amme hizmeti eklinde bizzat idare eder. Devletilik bu ekilde olduuna gre bilfiil iktisad hayat alkadar etmekte ancak bu ereve dahlmc e bir mana ifade eti r. Sanayi ve Maadin Bankas hususunda dnlen, bir an evvel bunun kredi bankaclk ksm ile messesat ksmn biribirinden ayrmak ve messesat ksmn hususi fabrikalar snfna ithal etmek grdkleri mahzuru bertaraf etmektedir. SADEDDN RIZA BEY (STANBUL) Verdiimiz takrirde unu rica ediyorduk: stanbulda veya memleketin herhangi mahallinde fabrikalar sat ve mubayaalarn yazhaneleri vastasile yapyorlar. Fakat, bu muamele yazhanelerinde olduundan dolay Teviki Sanayi

Kanunundan istifade etmemeleri ve kazan vergisinden muaf olmamalar hakknda son zamanlarda Maliye Vekletinde bir kanaat hsl olmu ve bu kanaat zerinde yrnmekte olduunu gryoruz. Piyasa mahallinde bulunan fabrika yazhanelerile ticaretanelerin kazan vergisinden muaf olmalar hususundaki aranlan adalet esasta aranmadndan dolay zannediyorum ki pek yerinde deildir. Btn fabrikalar bu kazan vergisi gibi ar tekliflerden kurtulmak iin piyasa mahallindeki yazhanelerini kapyacak, dorudan doruya fabrikalarnda muamelei ticariye yapacaklardr. Bundan hibir faide hsl olmyaca gibi muamelt ticariyenin teshili icap eden nokta da zayi edilmi olacaktr. Muamele vergisi meselesinde biz dedik ki, muamele vergisi esasat hakknda vazedilen kanun, kuvvei muharrike esas zerinden yaplmtr. Bunlarn muamele vergisinden affi, dier byk fabrikalarla rekabet tevlit ediyor. Ve bu rekabet, netice olarak sanayide maltup olan inkiafn husulne mni oluyor dedik. ALADDN BEY (KTAHYA) Serbest Frka ktktan sonra memlekette tuhaf bir propaganda balad. Her tarafta vergiler ardr deniliyor. Bu propaganda o kadar fazla ve fena neticeler verdi ki vergi hakknda imdiye kadar ahsan hibir arlk hissetmediim halde bana da bir phe geldi. Maliye Vekili Beyefendi, imdi alnan vergilerin harbi umumden evvel alman vergilerden daha az olduunu sylemilerdir. HALL BEY (GRESUN) Bugn vergi meselesi memleketimizin en byk dedikodusunu mucip olan bir meseledir. Nitekim dn doup yaayamyan Serbest Frkaclarn ifalkr propagandalarndan birisi de vergi arl idi ve bu propaganda da halkn bir ksmn bu fikre temayl ettirdi ve hakikaten mille-

 149

timiz ve halkmz arasnda bugn vergiler meselesi adeta bir strap halindedir. Mbeccel inklbmzn eserlerinden biri olan ar usulnn ilgasile tabi olarak btemizde byk mikyasta bir aklk husule geldi, bunu doldurmak iin hkmetiniz mtenevvi vergiler aramak mecburiyetinde, zaruretinde kald, buna mecburdu. Fakat ar vergisi bir membadand. Bu bir memba yerine mtenevvi membalardan aramak ve bu suretle a doldurmak cihetine gidildi. Bugn memlekette kanunen 10 lira vergi vermesi lzmgelen bir adamn 50 lira vergi verdii vakidir. Kanunen yine 50 lira vergi vermesi icap eden bir adam da 3 lira vergi veriyor. Bugn malmu linizdir ki, memleketimizin arazisinin vergileri tapularda yzde bir derecesinde gsterilmi olan arazi kymetleri zerinden tarhediliyor. Hatta bir ksm arazimiz tpuda yazlmamtr. HASAN BEY (KARS) - - Serbest Frkann ortaya kmasile memleketin her tarafnda bir vergi arl meselesi kt. Vergilerimiz haddi zatinde ar deildir. Bu vergileri halka ar gsteren baz uygunsuzluklar ve yolsuzluklardr. Kars malmu liniz ana vatana iltihak etmi yeni bir memleketimizdir. Burada Ruslar zamannda bir maktu vergi vard. Bu maktu vergi iinde tarik bedeli, saym, askerlik bedeli hepsi dahil olduu halde maktuan yalnz bir vergi tarhediliyordu. imdi btn Trkiyenin dier memleketlerinde ar kaldrlr kaldrlmaz, saym vergisi, tarik bedeli gibi birtakm vergiler tarhedilmitir ve bundan baka ayrca maktuan arazi vergisi namile bir vergi tarhedilmitir ki kylye ar gelen de ite budur. Kylmz bu vergiyi 5-6 senedir vermektedir. imdiye kadar hi ar gelmemiti. Bu vergi bir iki senedenberi arlamtr.

Bunun sebebi, evvelce kyl maln pazara kard zaman para ediyordu, fakat imdi etmiyor. Mesel bir koyununu arya kard vakit on iki liraya satyordu ve vergisini veriyordu. Bir ineini seksen liraya satyordu. Halbuki imdi bir inei yedi liraya satyor ve vergiler de bunun iin ar geliyor. Binaenaleyh hkmetimizden ricamz, kylmze malnn satn temin etmek iin bir mahre bulmasdr. ABDLHALK BEY MALYE VEKL (ANKIRI) ar ilga edilmeden evvel de msakkafat vergisi, temett vergisi, arazi vergisi vard. Bu vergiler yeniden konulmamtr. Arazi ve msakkafat vergisinin 340 taki tahakkuku Meclisi liye takdim ettiimiz hesab kat'de 14 milyon lira idi, bugn btede yirmi milyon liray gemiyor. ar vergisinden 340 ta hkmetin tahsil ettii miktar 35 milyon ksurdu, Kazan vergisi ile temett vergisi arasnda pek az fark vardr. Biz burada bunun ismini deitirdik, temett yerine kazan dedik. Bir de ar vergisini ilga ettiimiz zaman ift hayvanatndan vergi almmyormu. Bize ar, hkmet hissesi olarak 35 milyon lira brakyordu. Halbuki imdi byk hayvanattan drt buuk milyon lira, arazi vergisi olarak ta milyon lira alyoruz. Baka ar vergisi yerine hangi dorudan doruya vergiyi koyduk ltfen sylesinler. 35,5 milyon yerine 8 milyon lira. Arazi ve msakkafat 20 milyon liray bulmuyor. Reji nhisar daresi yaprak satmasn. ttn

Hakikaten hkmet bu meselede bir kmazdadr. Ttn almad zaman tccar bizim ttnmz niin almyorsunuz, ttnlerimiz kald diyorlar. Alp satt zaman da niin satyorsunuz diyorlar. Bizim prensipimiz kendi ihtiyacmz iin

 150

on buuk milyonu, dorudan doruya zrradan almaktr. Bu prensipten vazgemiyoruz. Dahilde sarfedeceimiz ttn, dorudan doruya mstahsilden alyoruz. Vasta istemiyoruz. Aldmz ttnler, ihra edilecek mal deildir. Yalnz zmir mahsult yirmi milyondur. Kalan, ka milyondur. Temiz ilenen ttnlerin daima mterisi vardr. Fakat Taova, Bafra diye tccar ttnne fena ttn katarsak, artk mteri bulamayz. zmir alnd zaman, muhtelif ayialar vard. Anasr gayrimslime gidince artk Trkler orada iktsaden mahvolacaklar diyorlard. zmirin istirdadnda ilk valiliinde bulundum. Hkmete o zaman bir rapor vermitim. zmir mntakasnn btn mstahsilleri Trktr. Ve sylenilen szler, propaganda mahiyetinden baka bir ey deildir dedim. ngilterede byk bir eve nhisar daresinden resmen mracaat ettik. Dedik siz Virjini ttn kullanyorsnuz. Bu ttn bizim ttnlerimizden daha ucuz ve daha iyi midir ? Gelen cevapta deniliyor ki: Virjini ttn daha fena ve sizin ttnlerinizden daha pahaldr. Fakat biz sizin hileli ttnlerinizi alamayz -bunu bir aile arasnda ve samim muhitimizde sylememde mahzur grmyorum - bu cihetle sizin ttnlerinizi almaktan vazgetik. Eer ttnlerinizi nhisar daresi bize garanti eder (spesifikasyon)u tamamile tekeffl ederse o vakit alrz. Bu ev ngilterede en ok ttn sarfeden bir evdir. Dorudan doruya mstahsillerden ttn alan kumpanyalar ve nhisar daresinden sonra tccar gelir. Tccar ttn alr ve belki de kalitesini ykseltmek arzusile bir gn bir frsatla satarm kanaatindedir. Bugn (80) ksur tccar piyasada byk bir kriz yapmamak iin idareye satmaa karar verirler amma bu ttn sarfetmekliimizin imkn yoktur. Bu ttn ancak ihra edilecektir. u halde iki mesele vardr. Zrradan ttn almamak ki imkn yoktur. Dieri ise tc-

cardan almamak. Hi zannetmem ki arkadalar her sene zrradan ttn almamak taraftan olsunlar veyahut zrradan almakta olduumuz on milyon liralk ttn daha aa miktarda almamz ve b suretle zrra iin bir (kriz) meydana gelmesini tervi etsinler. Daima bunu almak istiyoruz. Arkadalarmn bir ksm yalnz yevmi kazancn temin eden iilerden hi vergi alnmamasn teklif ettiler. Bu teklifi pek mutlak olarak syledikleri iin burada iinin haddi nedir, kazanc nedir, mevzubahs edilmemitir. Bizim yeni teklif ettiimiz kazan lyihasnda bir muafiyet haddi'vardr. O da gnde elli kuru kazanan kazanla mkellef tutulmaz. Lalettayin byle bir had koymann imkn yoktur. SADEDDN BEY (STANBUL) Biz, stanbul murahhaslar ktisat Vekletini alkadar eden iki takriri heyeti aliyeye tevdi etmitik. Takrirlerimizden birisi ihracat mallanmzn bugnk vaziyet ve ayni zamanda srmnn temini noktai nazarndan lzmgelen tedabirin alnmas hakknda idi. Byk kudreti ilmiyesi ile hadisat iktsadiyeyi bihakkn tetkik eden ktisat Vekili Beyefendi bu husustaki tedbirlerinin bir ksmnn yapldn ve bir ksmnn da yaplmakta olduunu bize beyan buyurdular ve biz de bundan inirah duyduk. Takririmizin ikincisi sanayi meselesini alkadar ediyor. Takririmizde bir meseleyi arz ve -teklif ediyorduk ki, bu mesele de memleket mahsult smaiyesinin memlekette sarf ve istihlkini ve ayni zaman sanayiin inkiafn temin iin devlet btesinden maa ve cret alan zevatn yerli mal ile ilbas ve iksas meselesi idi. Byle bir kanunun mevkii mer'iyete konduu dakikada talep biraz tezayt edecektir. Fakat bu pek az bir zamana inhisar edecektir. Byle bir talebin zuhrile memlekette bulunan sanayi erbab

 151

ve ashab sermaye derakap fabrika miktarn tezayt ettireceklerdir ve fabrik ve tezghlar oalacaktr. Belki 6 ay veyahut bir sene iin bir miktar tereff fiat ihtimali varsa da, her halde muhtelif yerlerde konulacak komisyonlarla bu tereff fiat menedecek esbaba tevessl etmek imkn vardr. Bendeniz zannediyorum ki, memleketin memurini kavaninin formllerine bihakkn riayette ve onlar tatbikte hibir terahi gstermezler. Esasen rekabet dolaysile bu yerli mamult fiatlerinde hibir suretle bir ykseklik hsl olmyacak ki, herhangi bir memurumuz kanun hilfna hareket etmek suretile bir vaziyet alsn. Efendim, muharebeyi umumiyeden sonra cihanda emtia stoklar ok tezayt etmitir. Ayni zamanda buhran iktisad dolaysile cihanda itira ve istihlk kabiliyetleri ok azalmtr. Bu vaziyet karsnda btn hkmetler ancak kendi memleketi muameltn istimal etmek ve haric emtiadan ziyade yerli mamult kullanmak sistemini takip etmektedirler. Biz de bu suretle hareket mecburiyetindeyiz; sonra memleketin olduka mhim bir mahsul olan yn mahsuln memlekette sar ve istihlk etmek suretile ihracat emtiamza bir mevki vermi oluyoruz. Sanayii nesiyenin inkiaf memlekette hem sermayeye hem de ameleye bir i sahas temin etmitir. Bulgaristan bu kanunu bizden ok evvel tatbik etmi ve birok faidelerini de bilfiil grmtr. Efendim, cidali milldeki muvaffakiyetimizin balca srr zannediyorum ki ok mahrumiyetlere katlanmaklmz neticesidir. Bu iktisat muharebesinde ister istemez birok mahrumiyetlere katlanmak zarureti kat'yesindeyiz. EMN BEY (ESKEHR) Zamann icab her vilyetin deil, hatta

her kyn; indelicap devlete verecei vergiyi yiyeceini, giyeceini karacak esaslar; uurlu bir surette tesbit edecek bir hale getirmekle devlet mkelleftir. Devletilik deyince bu hatra gelir. Bugn kylden alnan verginin yeknu 5-6 milyon liray tecavz etmiyor gibi grnyorsa da hakikat bakadr. Dier taraftan tuz ve dier taraftan gmrkler zerine ilve edilen miktar ile kylye tahmil edilen yk bundan ok fazladr. Bilvasta vergilerden tenzil ettiimiz miktar bilvasta vergiler zerine zammederek almaktayz. Binaenaleyh bu bilvasta vergiler iinden kylnn hissesini ayrarak ona gre hesap yapmak daha makuldr. ar gibi sakim bir vergi yerine ayni miktarda olsa bile dier vergileri kyl ok grmez. Ancak nisbet iki tarafl bozulmutur. Eskiden drt yz kurua olan buday bugn yz kurua inmitir. Zannederim ki bu memlekette oturan bizler eer maiet sknts ekersek gelecek nesil bizi affetmez. nk madenleri var, ttnleri var, hayvanlar var iken a kalmlardr diyeceklerdir. ASIM BEY (KOCAEL) Bizde san'at dendii zaman nazar dikkate alnacak mhim bir nokta daha vardr ; o da, mevadd iptidaiye meselesidir. Yn mensucat ile megul olan fabrikatrler ile temas edecek olursak anlalr ki bugn yerli mensucat diye giydiimiz eylerin hemen hepsinin mevadd iptidaiyesi hariten geliyor. Ve yerli ynden yaplabilen eyler aba ve ayaa inhisar ediyor ve calibi dikkattir ki, aba ve ayan iinde de ehemmiyetli bir miktarda bulunan mevadd iptidaiyeyi memlekette ecnebi sermayesile kurulmu byk bir messese veriyor. Oryant Karptin zmirde byk bir tesisat vardr. Bunun rekabeti yznden Sanayi ve Maadin Bankasnn eli altndaki fabrikalar glkler ekiyorlar. Binaenaleyh, eer biz yerli mal mesele-

152

sinde mevadd iptidaiyeyi dnmiyecek olursak zannediyorum ki, matlup neticeye varamyacaz. Sanayi mevzubahs olduu zaman mevadd iptidaiye meselesini nazar dikkate alarak slahn dnmek lzmdr. Dier taraftan ipek mensucat fabrikatrlerde temas edildii zaman ayni mevadd iptidaiye meselesi meydana kyor. Bursanm ve stanbulun son zamanlarda ipek zerine mhim faaliyeti var. Yeni tezghlar alyor, fabrikalar kuruluyor. Bu sebeple geen sene Bursa ve stanbulda fabrikatrler koza bulmakta mklta uramlar ve hatta bir ksm hariten ipek celbine ve sun' ipek kullanmaa kadar gitmilerdir. Dier taraftan pamuk istihsali meselesi memlekete ithal edilen pamuk ok mhimdir. Aa yukar 75-80 milyon liralk pamuk ithal olunuyor. Ancak bu 75-80 milyon ithaltmza nazaran ihracatmz 14 milyon lira raddesindedir ki ithaltmz ihracatmzn ancak drtte biri derecesindedir. Binaenaleyh bizim memlekette mevadd iptidaiye olarak kullandmz pamuk yle byle ithaltmzn drtte biri nisbetindedir. Bu pamuk ta Adana pamuudur ve ak sylemek lzm gelirse Adana pamuu esasl bir kuma yaplmasna yaramyor. SADEDDN BEY (STANBUL) Mamult dahiliyenin bitamamiha hkmetten maa alan efrat tarafndan istimal edilmesi hakknda bir temennimiz vard. Mevadd iptidaiye meselesi filhakika ehemmiyetlidir. Fakat sanayide yalmz mevadd iptidaiye meselesi nazar dikkate alnmaz; esasen beynelmilel sanayide mevadd iptidaiye % 33 nisbetinde taayyn etmitir. Dier % 67 si dorudan doruya amortisman ve masarifi imaliye ve sermaye hakk olarak ayrlmtr. u hale nazaran bizim memlekete yabanc emtias yani mevadd iptidaiye vasat olarak % 33 nisbetinde girse bile % 67 si amorti hari olmak zere harite kalm oluyor. En

mhim nokta memlekette bu kanunun karlmas demek hem sermayeye hem de iiye bu sayede hisse brakmak demektir. Hakikaten memlekette isizlik ok ayan dikkat bir vaziyet almtr. NAB BEY (GMANE) Damping hdisesi iki suretle vaki olmaktadr. Birisi memleketin dahil istihlk pazarlarnda dieri ise haric srm pazarlarmdadr. stihlk pazarlarnda belki damping hdisesi yoktur. Fakat haric pazarlarda damping hdisesinin vukubulduu kanaatindeyim ve esasen ttn mahsulmzn satlmamas ve buday mahsultmzn kymetten dmesi ve belki satlmamas bu hdiseden ileri gelmitir. Efendiler, bu mesele btn cihan iktisadiyatn alkadar ettii iin btn milletler buna are bulmak yoluna gitmektedir. Bizim dahil pazarlarmzda damping olmad iin belki daha abuk hareket etmee frsat bulamadk. Fakat damping ister dahilde ve ister harite icrayi tesir etsin. Her iki ekli memleketi de iddetle alkadar etmektedir. Dostluk malmdur ki her sahada olduu gibi menafii de ihll etmemesi lzm gelir. Damping hdisesinin husul ve bunun halli arelerine tevessl olunmas cmlemizin malmu olduu vehile Sovyet Rusyann be senelik iktisad programndan kmaktadr. Bu iktisad programn mahiyeti hakknda bittabi hibirimizin malmat yoktur. Belki Vekleti Celile bilhassa bizi alkadar eden noktalar hakknda malmat edinmilerdir. Dostlukta muavenet esas bulunduuna gre hi olmazsa mill mcadeledenberi en mkl zamanlarda ve her hususta dostumuz bulunan Sovyet Hkmetinin dorudan doruya damping hdisesinde bizi hedef ittihaz etmemeleri icap ederdi. Mesel bugn damping bilhassa eker, ttn, buday, kmr orman mamult zerinde vaki olmaktadr. Ttnden baka dier ksm bilhassa eker bizi alkadar etmez, nekadar damping yaparlarsa yapsnlar.

 153

Rusyann ttn cihan pazarlarnda maliyet fiatndan dun bir fiatla satmas, o pazarlar evvelce kendi ihtiyalarndan fazla kalan ttnlerle elde etmi milletlerin menafiine mugayirdir- ve gayrimerudur ve dostlukla kabili telif deildir. Orman ve kmr mevadd bizim ana servetlerimizin esasn tekil eder. Bunlar zerinde damping bu sene hernekadar bizi mteessir etmedi ise de Sovyetlerin program be senelik olduuna gre ati senelerde tesiratn gsterecektir. ASIM BEY (KOCAEL) Bendeniz sanayiin tamamile himayesi taraftarym, fakat ayni zamanda bu ziraat ile mtevazin gitmiyecek olursa maksadn tamamen hsl olacana* kani deilim. Malmu liniz himaye demek memleketin istikbalidir. Temin edecei bir menfaat iin bugnden yaplan bir fedakrlk demektir. Yoksa bu fedakrlk daim bir mahiyet alrsa yani srf hamiyeti milliyeye, hamiyeti vataniyeye istinat edecek olursa merutiyetten evelkilerde olduu gibi boykotlar ve saire gibi ok byk galeyan l tezahrattan sonra bsbtn unutulmas cihetine gideriz. Yerli mal kullanrken mutlaka bunun nefaset ve ehveniyetini aramamalyz. Bata krallar olduu halde kylsne kadar aba, ayak kullanan Bulgarlar gibi biz de memleketimizde imal edilmi yerli mallarmz kullanmak suretile ie balamalyz. Dnk gazetede grdm Ford Fabrikasnn yerli mal kullanmas iin teklif yaplmtr. Bu ok gzel bir teebbstr. Dier messesatmz, mesel Seyrisefain daresi vapurlarnda, arabalarda ^e sair yerlere de bunu temil edebiliriz. Memlekette memurin snf kk bir zmre tekil eder. Ve bunlara kanunla bu mecburiyet tahmil edilebilir. Bunun haricinde bizler hepimiz kylmz ve hatta byklerimiz biraz kaba ve hatta hoa gitmiyecek derecede giyinirsek mesele kalmaz. Memurine ait olan eyi kanunla yap-

masak bile byklerimiz bir emirle, o tarzdaki hareketlerile memurlara ve dier halka nmune olabilirler. MALYE VEKL MUSTAFA ABDLHALK BEY (ANKIRI) Frkamz ar lvetmek kararn verdii zaman byk bir ie girieceini tahmin etmiti. Ve bu karar da yalnz Frkamz verebilirdi. 40 milyon lira varidattan sarf nazar ediyordu. Hem de bu varidata hkmetin hi eli dokunmamaktadr. ltizama vermi, salam teminat var, takip eder ve alr. Para dorudan doruya kasaya girecektir. Masrafsz ve zahmetsiz olarak. KTSAT VEKL MUSTAFA EREF BEY (BURDUR) Sadi Beyefendi ile Lyiha Encmeninde mttefik kalamadmz nokta, devlet btesinden maa ve cret alanlarn dahil mamult giymeleri iin bir kanun karlmas keyfiyetidir. Yani devlet btesinden maa ve cret alanlarn mecbur olarak dahil mamult giymelerinin tesisi keyfiyetidir. Bendeniz bu hususta kendilerile mttefik olmadm zannediyorum. Teklif ok scaktr ve caziptir. Byle bir teklifi reddetmek gayet gtr. Yalnz her aklmza gelen teklifi ilk hamlede kabul etmek atide memleketin iktisadiyatn alkadar ettii iin doru deildir. Memlekette bu yolda mamult yetitiren alt fabrika vardr. Bunlarn 928 imalt (800,000) metre idi. 929 da (950,000) metreye kmtr. Ve bugn bir milyonu da gemi olacan tahmin ediyorum. Bu fabrikalarn imal kabiliyetleri de bir milyon be yz altm bin metro zerindedir. Bunun alt yz bin metrosu ciheti askeriyenin ihtiyacna sarfediliyor. Malmu liniz bir kanun vardr. Yine byle devlet ve husus btelerden maa ve cret alan mstahdemler iin yaplacak elbiseler yzde bn noksanile olsa dahi dahil mamulttan alnacaktr. Maarif Vekleti de mektepler iin dahil mamulttan almaktadr. Bunlarn hep-

154

si ciheti askeriyenin 600 binine zammedildii takdirde geriye kalan 350 bin nihayet 400 bin metrodur ki senevi ihtiyalar -kaputlar da dahil olduu halde- ancak kapatabilecek bir haldedir. Bunlar ciheti askeriyeye sat haricinde bir milyon be yz altm bin metre imal kabiliyetleri olduu halde onu karmamalarndan harclem olan kumalar imal edemedikleri anlalyor. Bunun zerine 60-70 bin raddesinde bulunan ve devlet btesinden maa alanlarn da ihtiyacn ilve suretile byle bir mecburiyet tahmil ettiimiz takdirde ilk bulunan mahzur nefaset hususunda bunlar lbali olmaa sevkedebilmektir. Dahil sanayiimizin inkiafn yalnz kemiyet itibarile deil keyfiyet itibarile de daima gznnde tutmalyz, kendisinden mecbur surette mahsul alacak mahalli bulduktan sonra nefaset hususunda dikkat etmemeleri varit bir mahzurdur. Dier taraftan eer az zamanda ihtiyaca kfi gelecek ve aralarnda da rekabet tesis edecek kemiyeti imal edemezsek fiat hususunda da pahallk itibarile bir mahzur hsl olur. Yeli Beyefendi pulluklar hariten geliyor, bunlar dahilden tedarik edebiliriz dediler. Byk Millet Meclisi 931 hazirannda bir kanun kard. O kanun, nazar itibara ald pulluklarn dahilde imali iin tevik sistemini tesis etti. Pulluk imalthanelerini iki snfa ayrd. Pulluk imal edip te kyllere sattklar pulluk nisbetinde her pulluk iin kymetlerinin yzde onu ile on bei arasnda miitehavvil olmak zere prim verilmesini kabul etti. Biz bundan byk neticeler bekliyoruz. Birka sene tatbik ettikten sonra dahilde memleketin ihtiyac olan pulluu yetitirebilecek imalthanelerin memleketimizde teesss edeceini ve esas teviki sat zerine koymu olduumuz iin kyllerin ayaklarna kadar gtrlerek satlacana midimiz vardr. Hkmet traktr alanlara kar bir nevi taahht altna girdi. Siz traktr alr-

sa,nz size u muafiyeti bahedeceim dedi. Ve Mevadd Mteile Kanunu diye bir kanun kard. O kanun bilhare kaldrlmak istendi. nki bunun iin mal ve iktisad birok esbap mevcuttu. Fakat kanun kaldrlrken karmza, birtakm mahzurlar da kt. , Bir devlet kendisini tekil eden efrada, vatandalara kar u ii yaparsanz u muafiyeti bahedeceim der ve sonra da o muafiyeti kaldrd zaman o devletin taahhdne binaen traktr satnalanlara akta kalmamak iin bir tazminat vermek ister. Zaten tazminat daima bu gibi yerlerde caridir. te traktr tazminat hakkndaki kanunun ruh ve manas budur. zahlarnda dediler ki: ktisat Meclisi lisi vardr. Bu meclisi takviye etmek lzmdr. Eer istiar bir meclis mahiyetinde ise bugnk ktisat Meclisi bu vazifeyi grmektedir. Ve hkmete tevdi edilen meseleleri mzakere eder. Ve onlarn ald kararlar istiar mahiyette olmak zere hkmet tarafndan mtalea kabilinden tetkik olunur. Bendenizin anladm, iktisad menfaatleri temsil edecek bir iktisat meclisi tekilini istiyorlard ve bu kararl bir meclis olacakt. Eer maksatlar bu ise bu, devlet tekiltn bsbtn deitirmee mncer olur. nki iktisad menfaatleri temsil edebilecek kat' mahiyeti haiz karar alacak bir meclisi tekil etmek, Tekilt Esasiyenin milletin yegne ve hakik mmessilidir dedii Byk Millet Meclisinin yannda karar almak salhiyetini haiz ve iktisad menfaatleri temsil eden ikinci bir meclis tesisine mncer olur, bu ise vaziyeti esasiyeyi bsbtn deitirir. Bugnk ekle gre bir ticaret mukavelesi yapmak demek, beynelmilel pazarda rekabette msavi artlar temin etmek demektir. Eer mmasil eya ayni pazarda ayni artlar dahilinde bulunursa onun mstahsilleri tam boy lebilirler

 155

ve kim ucuz istihsal ediyorsa tabi o galip gelir. Yaplan mukavelelerin ilk hedefi budur. Mmasil eyadan birisine herhangi bir suretle gerek gmrk, gerek nakliyat ve gerek dahil rsum suretile bir arlk konursa msavi art ihll edilmi demektir. Binaenaleyh, ticaret mukavelesi yaplrken ben senden 13 milyonluk mamult alrsam, sen de benden buna mukabil 13 milyonluk mamult al diye bir art konamaz... artn konabilecek mevkileri ve mevzular vardr ki; hkmet inhisar suretile veyahut menafii milliye imalt eklile dorudan doruya mevadd iptidaiye alabilecek salam suretle bir ey sat mal ab ilecek vaziyette bulunursa o vaziyet karsnda memleket eya,sndan muayyen bir miktar alnmas teklif edilir ve bu da kabul ettirilebilir. Eer karmzdaki devlet bizzat satnalabilecek mevkide ise bu art konulabilir ve kabul ettirilebilir. Fakat o devlet bizzat satnalmak mevkiinde deilse bizim teklif ettiimiz mevadd iptidaiye, mesel: pamuk gibi mevadd iptidaiye husus mteebbislerin elinde ise o devlet tarafndan bu teklifin kabulne imkn yoktur ve edemez; nki; o devlet husus teebbslerde bulunan husus fabrikalarn mevadd iptidaiye almasna hkim olamaz. Bu husus fabrika, imaltnda en ucuz en iyi maddei iptidaiyeyi nerede bulursa oradan alr. nki o da ayrca rekabet pazarnda sat yapacaktr. Bizim memleketimizde ormanlar bir memlekette devlet hayatnn teesss iin asl bir arttr. nki devlet klsik tarif ve taksimi ile unsurdan teekkl eder. lke, millet, bir de otorite. lkede devlet ve millet bulunabilmek iin o lke iskn edebilmek kabiliyetine dolmaldr. lde lkelik yoktur, devlet teesss edemez. Orada seyyar airetler bulunur. Binaenaleyh bir devlette lke hsl olabilmek iin o lkenin iskna kabil olmas lzm-

dr^ iskn kabiliyeti ise o lkede orman bulunmasile olur. Akan sular eer ormanlardan memba alyorsa senenin her aynda akar. Eer bir memlekette ormanlar mtemadiyen tahrip edilerek gidiyorsa o memlekette iskn kabiliyeti refedilmi demektir. Maatteessf Beyefendiler, bu vaziyet memleketimiz iin tamamen vakidir. Yerli ve ecnebi birok mtehassslar bu memlekette ormanclk yznden iskn kabiliyetinin eksilmekte olduunu teessf ve teesrle sylemektedirler.. Ormann iletilmesi ilk gaye olarak para kazanmak iin deil, orman ayrca muhafaza etmek iindir. nki ormandan esas gaye, lkenin iskn edilebilmek kabiliyetinin muhafazas keyfiyetidir. Binaenaleyh ormanlarn iletilmesi, bir pln zerinedir. Plnsz iletme, lkede iskn kabiliyetini kaldran bir tahrip usuldr. lim ve fen uram, amenajman pln diye'bir usul icat etmitir. Bu usul, ormanlar muayyen maktalara taksim etmek usuldr. Bu partiler, uzun seneler devam eder. Bir ksm, altm sene devam edebilir. Yani altm senede bir, bir maktaa sra gelir. te kat' zaruret olarak orman amenajmen plnile iletmeli ve olamad takdirde muvakkat plnla iletmek yoluna gitmelidir. Bunun aksine hareket orman kasten tahribe gitmekten baka bir ey deildir. Bu hususta ntifa Kanunu ve ona mzeyyel bir kanun kmtr. ntifa Kanununda muvakkat iletme pln mucibince hareket meruttur. ntifa Kanunu udur. Orman civarnda bulunan kylleri vaz kanun b u noktai nazardan derpi etmitir. Yeni kanunda bunu daha rasyonel bir ekle ifra etmek istedik. Bir defa, maietleri ziraate mnhasr kyllerin, tadat ettiim mterek binalar, alt ve edevat ziraiyesini yapmak ihtiyacna karlk olmak zere muayyen bir orman kendilerine tahsis yani mlkiyetlerine tevdi

 156

edilir. kincisi eer ormann civarnda bulunan bir ky yalnz kereste iletmekten baka maiet vastasna malik deilse bunlara da bir orman kt'as ayrlr. Bu kt'ann mahalli ihtiyar heyeti tarafndan kymeti takdir olunarak muhafazalar kendilerine verilir ve bu maiet itigalleri, kendilerine ait ormanlardan yaplr. Bunlarn kendi ellerine ormanlar verilirse daha iyi muhafaza ederler prensipini bu suretle tatbik etmek istedik. Ttn meselesi udur Beyefendiler: Reji esas itibarile memleket dahilindeki ttn istihlkini temin etmek ve o istihlke lzm olan ttn imaltnda bulunmak zere vcut bulmu bir teekkldr. Reji daresi kendisine lzm olan bu on, on buuk milyon kiloluk ttn iki yoldan tedarik eder. Yani tccara mracaat edip almak, ve kyllerden almak suretile. Fakat bu memlekette iftiler en iyi ttnleri yetitirirlerse, devlet inhisarnn oraya bir de tccar tavassutunu koymas anlalr bir keyfiyet deildir. Memleketimizin ttn istihsalt dahil istihlkt nisbetinden birok defa fazla olduu iin bunlar harite satmak vazifesini de tccar zerine almtr. Bu itibarla tccarn Rejiye mracaat ederek elimdeki ttn satnal demee hakk yoktur. ayet harite satlmak zere tccarn ald ttnleri Rejinin aleltlak satnalmasna msaade edecek olursak tccar (speklsyona sevketmi oluruz. Hatasz, emin mevzularda tccar teebbs ahsnin aleltlak ticaret serbestisinin bayran ekmitir. Meselede endieyi mucip birka vaziyet, satn teahhurunu mucip esbap ve avamil grd gibi arkasnda daima hkmetin mevcudiyetini tevehhm ederek tccar lyk olan pazarlar bulmak ve sat aramak hususunu bertaraf ederek (speklsyon)a der ve bir skntya geldiinde hkmete: elimdeki mal satnalmz der. Bu, ticaretin gayei teesss ile kabili telif olmyan ve anlalmyan bir meseledir. Onun iin tccarn elindeki

ttnleri kat'iyyen almamak hkmetin prensipidir. Ve bu prensipi tatbik etmekle tccar zerinde ticar terbiyeye hizmet etmi olur. Bu ekil byle olmakla beraber son zamanda memleketimizde bir vaziyet hsl oldu. Elinde ttn bulunan birok tccar birka senedenberi ttnlerini bankalara terhin etmi bulunuyorlard. Umum buhrann kmas zerine memleketin vaziyeti mahsusas bunlarn bankalarla tediyatn yapamyacaklar vaziyetini hsl etti. Devlet mdahale etmeseydi icraya konacakt. O da icraya konunca hariten ttn almyanlar fakat bekliyenler gelip icradan ucuzca alacaklard. Ucuz alnmak suretile zrran ve dier hal ve vakti yerinde olanlarn tahamml edebilecekleri raddeden fazla fiat deceinden baka gelecek sene mahsulnn iftilerden ecnebiler tarafndan alnmasn da phe ve tereddde drecekti. u noktann arl Heyeti Vekileyi muayyen kimselerin ttnlerinin satnalnmas lzumuna kani kld. Bugn bu karar verilmi ve tatbik olunmutur. Arzettiim tehlikeli vaziyet te kalkmtr. Afyon meselesi bugn balbana beynelmilel bir mesele halini almtr. Harbi umumdenberi afyon iinin bir mesele olarak kmas hakikaten indeki afyonkeleri o hallerinden kurtarmak iin insaniyet hissile hareket eden Amerika hayr cemiyetlerinin teviki ile meydana gelmitir. Sonra Amerika Hkmeti bunu eline almtr. ptida anghay da on hkmet toplanm, afyonun bu suretle nesli beere yapmakta olduu tahribatn nne gemei kendileri iin bir emel edinmiler. 912 de Lhide dier bir konferans topland; oraya 27 devlet itirak etti ve bunlar afyon sarfiyatnn murakabesini kendi aralarnda biribirlerine kar taahht ettiler. Harbi umum girdikten sonra bu mesele tabi tatbikat itibarile hatrlarna bile gelmedi. Lozanda da biz bu taahhd aldk, harbi umumyi mteakiben

 157

mesele eklini deitirdi. Daha byk bir iddet kespetti, harbi umumde yaralar, arlar durdurmak iin morfin rnga etmek yznden bunun istils insanl endieye drecek derecede artt. Byle iptida ary szy durdurmak suretile il olarak kullanlan bu ey bilhare geilmez bir keyif itiyadn ald iin kuvvetle taammm etmee balad. Hatta bunun iin Akvam Cemiyetinin misakna bir kayit kondu. 925 te Cenevrede bir konferans yapld. O konferansta devletler biribirlerine kar taahhtlerini takviye ettiler ve arttrdlar. 928 de bu mukavele mer'iyete girdi. Bugn bu mukaveleye bizden ve randan baka itirak etmemi hibir devlet yoktur. 1925 teki konferansa murahhas gndermitik. Yalnz iktisad deil ayni zamanda itima bir itir, nki lakal 600-800 bin kiiyi alkadar eder. Gerek tohumu ile gerek mevsimi ile ve gerekse az sahalarda ekilip ailece zerinde alabilmek kolaylile ok mhim bir memba servettir. Bunu nazar itibara alan hkmet bu mukaveleye imza koymamtr. (928) e, yani tatbik zamanna kadar iyi, kt vaziyet cereyan etmitir. Fakat tatbik zaman gelince devletler cidd ve esasl bir surette bunu tatbik etmee balaynca ekil deimi ve Fransada birka fabrika ihra ve ithal msaadesi olmakszn gayrimeru ticarette bulunduklar iin kapatlmlardr. Bizde henz bu hususta bir kanun bulunmad iin buraya geldiler ve burada iki sene zarfnda fabrika tesis ettiler. Bunlar bizdeki ham afyonu imal etmee baladlar. Bu i bire bin kr verecek derecede krl bir itir. Kaak suretile satmaa baladlar, her yakalandka Trkiye haysiyet ve erefinden bunlarn kazand paray tediye ediyordu. nki, Trkiye Hkmeti -tabi asl olmakszmbirka milyon vergi almak bahanesile bu fabrikalar himaye ediyor deniyordu. Halbuki, bizim esasen dndmz vazi-

yet memleket iftiliinin istihsalt vaziyetini korumaktr. Bizim iin iki mesele vardr. Birisi, normal senelerde iftilik istihsalimizin verdii azam randmann makul ve mutedil fiatnm teminat altna alnmasdr. kincisi de, dnyada bugn imal eden fabrikalar be devlete mensuptur. ngiliz, Fransz, svire, Almanya, Hollanda. Bunlarn kartel halindeki ticaretlerine mahsultmzn zebun kalmamasdr. Bu itibarla mstahsil olduumuz iin muayyen bir fabrikasyon hissei ayiasnn bize verilmesini istiyeceiz. Bir devlet iktisad ekli itibarile Rusya vaziyetinde olursa o devlet iin haric ticaret batan nihayetine kadar damping olarak grlebilir. nki bugn artk damping ifadesinden, maliyet fiat nazar itibara alnmakszn haric pazarda rekabet etmek anlalyor. Zaten batan nihayete devlet siyas bir teekkl olmaktan karak bizzat mstahsil olmak vaziyetine girmi, binaenaleyh iktisad bir teekkl halini alm olduu iin maliyet fiat mevzubahs olamaz. Bu itibarla Rus rejiminin esasna damping denir. Yalnz kendilerinin syledikleri gibi bu bir dostluk meselesidir. ktisat Meclisi lisi devlet mefhumunda vcut bulan yeniliin ok tabi bir mahsuldr. Devlet dediimiz messese harbi umumden biraz daha evvellerine kadar politik bir messese idi. imdi bir istihale devri geirmekte, iktisad mahiyeti gnden gne daha ziyade tebarz etmektedir. Devlet byle bir iktisad mahiyet ald ve bizde devletilik szile ifade ettiimiz vehile memleket dahilindeki iktisad vaziyetler zerinde nzm ve uzlatrc olduu iin yamnda iktisad menfaatleri temsil eden yeni bir teekkle ihtiya hsl olmutur; Bu ihtiya her memlekette iktisat meclisleri diye messeseler vcuda getirmitir. Bunlarn salhiyetleri, tarz intihaplar her memlekette baka bakadr. En

 158

kuvvetli olan yer Almanyadr. Orada Tekilt Esasiyede yeri olduu iin bunlar lyiha yaparak asl meclise yani Rayhtaga lyiha tevdi etmek salhiyetini haizdir. Bu hakikaten bir salhiyettir. Devletin, iktisad sima aJmasnda en bariz ekli o gstermitir. Fransada da iktisat sistemi vardr. Fakat Almanyadaki kadar vsi deildir. Bizde de o zaruretle bir iktisat meclisi vcut bulmutur. 24 azas vardr. Kanun mucibince iktisadiyata taallk eden lyihalar hkmet tarafndan iktisat meclisine verilerek mzakere ettirilebilir. imdiye kadar esasl tetebblerde bulunmutur. Malmu liniz evvel hayat pahall zerinde sonra, gmrk ve daha sonra tediye muvazenesi zerinde tetkikatta bulunmutur. Ve bu her sene devam etmektedir. HASAN FEHM BEY (GMANE) Ziraat Bankasnn ilk tesisinde Mithat Paa merhumun namn nasl tebcil ile yadedersek harbi umumden sonra adeta yok olmak vaziyetine den Ziraat Bankasn yeniden bugnk mevkie karan Halk Frkasnn namn da ylece tebcil etmek lzmdr. Harbi umum iln edildii zaman Ziraat Bankasnn on milyon ksur lira sermayesi vard. Harbi umum mevcut paralar nasl kda inklp ettirdise, Ziraat Bankasnn btn matlubatn da kda inklp ettirdi. Ayni zamanda harbi umum iln edildii zaman Ziraat Bankasnn stanbul merkezinde ve vilyet ubelerinde bir milyon altn mevcudu vard, dokuz milyonu matlubatta idi. Drt milyon ksur da vaktile Abdlhamit zamannda maliye zerine geen paralardan ibaretti. Bu sermaye tamamen kda inklp etti. Alacak ta, verecek te. Yalnz kasadaki para kald. Harbi umumnin son senelerine doru Mondros Mtarekesinde hkmetsiz vaziyette bulunulduu bir zaman Ziraat Bankasn idare edenler maalesef o zamanki meclisi idare de, mdr umum de kendi creti huzurlarnn ve

maalarnn muayyen bir ksmm kasadan altn olarak aldlar ve nihayet idarei milliye, Ankara hkmeti stanbul Ziraat Bankasna vazyet ettii zaman seksen bin altn bulmutur. gal zamannda Ferit Hkmeti Ziraat Bankasn tazyik ederek bir milyon 6 yz bin lira ald. lk Ankarada idare teekkl ettii zaman bir milyon drt yz bin lira da Ankara Hkmeti almtr. Bu srada Byk Millet Meclisi Ziraat Bankasnn nakit olarak 300 ksur bin lirasna hibir suretle ebediyen dokunmamak zere fevkalde bir asabiyet gsterdi. Harekt milli bitti. stikll mcadelesi azam muvaffakiyetle neticelendikten sonra Ankara Hkmeti alm olduu bir milyon drt yz bin liray faizile beraber Bankaya iade etti. stanbul Hkmetinin de alm olduu bir milyon alt yz bin liray da hukukan, kaiden verilmesi lzmgelmezken mahza Bankay takviye etmek maksadile Bankaya vermitir. Bundan maada 2 milyon lira da 39 nihayetinde Ziraat Bankasna ikrazattan toplayp verdi ve bu suretle de aktan 2 milyon lira vermi oldu. arn ilgasndan sonra da tamamen Ziraat Bankasn membasz brakmamak iin mill hkmetimiz arazi vergisinin bir mislinin dorudan doruya Ziraat Bankasna tediye edilmesi iin bir kanun kard. te, imdiye kadar btn bu arzettiim sermayeler, bugnk Ziraat Bankasnn maakan grdmz 26 milyon lira sermayesini meydana getirdi. SMET PAA Byk Kongrenin bu sene vcude getirdii eserlerden bilhassa dikkate ayan ve mhim olan, programn vazh ve mazbut olarak ifade etmi olmasdr. Senelerdenberi bu memlekette birok mes'uliyetlere girmi ve birok byk iler baarm olan bu, byk Frkann noktai nazarlar, fikirleri programda tesbit olunmutur. Programn

 159

bizzat hepimize tahmil ettii bir vazifeyi burada nazar dikkate tekrar arzetmek isterim. O da, programdaki maksatlar, fikirleri bizzat kendimiz anlam, tetkik etmi olmak ve bugn Frka arkadalarmzn programmz herkese kar anlatacak ve mdafaa edecek vaziyette bulunmak iin deruhde ettiimiz vazifedir. Muhterem arkadalarmz ve Frka tekiltmz; programmzn mmkn olduu kadar geni sahalara, anlalarak, yayl-

masna dikkat ve himmet edeceklerdir. Nizamnameye gre Byk Kongreden sonra umum riyaset bir program beyannamesi nereder. Bu sene Byk Kongrenin vcude getirdii Frka program hal ve istikbale ait yakn ve uzak noktai nazarlarmz cemetmi bir eserdir. Ve bilhassa bu sene bu eser zerinde efkr umumiyenin nazar dikkatini temerkz ettirmek istiyoruz.

DEVLET DEMRYOLLARI NAATI LE LETME DARESN AYIRAN KANUN LYHASI GRMELER Devlet Demiryollarnn katma bteli iletmeci bir kurulu olarak douu, demiryol culuun gelime noktalarndan biridir. 1920'lerin sonlarnda ve 1930'lar balarnda, Trkiye ekonomisindeki nemli inaat ii demiryolu yapmdr. bydke, bunun DDY ynetiminin dna karlarak, biiyk inaat ilerine dnk olarak alan Bakanln konusu haline getirilmesi, DDY'nn da iletmecilii gelitirmeye almas noktasna eriilmitir. Aadaki ksa konumalar bunun ipulardr. 1.6.1931 HLM BEY (NAFIA VEKL) (ADANA) naat ksmnn Devlet Demiryollar btesinden ayrlarak veklet btesine rapt, Nafa Vekletinin iletme idaresini ihmal edecei manasna deildir. Eskiden Devlet Demiryollar Mdriyeti Umumiyesi, hem inaat, hem iletmeyi beraber yrtmekte idi. Bunun birisi dorudan doruya Devlet iidir ve Nafa Vekletinin baraj, kanal, kpr yapmas kabilinden bir inaat iidir. Fakat dieri bsbtn husus mahiyette ticar ahkm ihtiva etmesi lzm gelen iletme iidir. Bu gnk vaziyette, Devletin umum btesinden verilen para ile inaat yaplmaktadr. Fakai iletme muhasebesi ile mterek bir muhasebe bulunduu iin maliyet fiat bile bihakkn tesbit edilememektedir. Devlet Demiryollar ve Limanlar Mdriyeti Umumiyesi demiryolu yapar, liman yapar ve bunlar iletirdi. imdiki vaziyete gre bunlar Nafa Vekleti yapacak, iletmee salih bir hale geldii zaman iletme idaresine teslim edecektir. Binaenaleyh Devlet Demiryollar daresi mlhak bte ile ahsiyeti hkmiyeyi haiz olarak demiryolu iletecektir. HASAN FEHM BEY (BTE EN. RS.) (GMANE) Gemi senelerin nafa btesi tetkik buyrulursa grlr ki; 20 - 25 - 30 milyona kadar inaat paras olarak Nafa Vekleti btesine konulan tahsisat, dorudan doruya Maliyeden Devlet Demiryollar daresine teslim edilirdi. Bu idare bu para ile imendifer yapm ve imendiferleri iletmitir. Byle, bteye muayyen bir i iin vazolunan ve 25, 30 milyonluk bir rakam ifade edecek kadar mhim olan bir tahsisat hi bir mrakabeye tabi tutmakszn sarfna msaade etmek, yalnz Devlet Demiryollar Umum Mdrl btesine has bir i idi. Hi bir para tasarruf etmesek bile, 25 ve 30 milyon liralk bir rakam ifade eden parann dorudan doruya Devlet kanunlarna tabi olarak mrakabe altna alnmas bal bana bir faydadr.

 160

ARAZ VERGS KANUN LYHASI GRMELER 20.6 1.1931 SAT AZM BEY (KAYSER) Hkmet bize bir arazi, bir de bina vergisi hakknda iki kanun lyihas teklif etti. Bendeniz gryorum ki, gerek arazi vergisi hakkndaki teklif edilen kanunun, gerekse bina iratlar hakknda teklif edilen kanunun hini tanziminde bu gnk ruh deil, eski devrin hukuk tesirleri yaamtr ve biz bu tesirden kendimizi kurtarmakszn bu iki lyihai kanuniye yi tedvin etmiizdir. Biliyorsunuz ki eskiden bizde bir arazi, bir de emlk vard. Arazi dediimiz gayri menkul ksm, arazi kanunu ahkmna, emlk dediimiz ksm da mecelle ile emlki srfeye ve dier bir takm kanunlar ahkmna tabi tutuluyordu. Bunlarn tasarruf ekli vard. Araziden r alnmas ve dierinin de vergiye tabi tutulmas bu vergilere ait kanunun ikiye ayrlmasn icap ettirecek bir sebep olabilirdi. Fakat bu gn Trk kanunu medenisinin, kabulnden sonra artk byle bir ihtiya kalmamtr. nk kanunu medeni ancak bir gayri menkul tanr. Araz, emlk diye biri birinden ayr iki gayri menkul tanmaz. Arazi vergisi hakkndaki bu lyiha, bundan 75 sene evvel vazedilmi kymet esas zerinden vergi alnmasn icap ettiren bir kanundur. Halbuki bu gn bu vaziyetin devam iin bir zaruret mevcut deildir. Bunu nazar dikkate alarak bina iratlar kanunile araz vergisi kanununu tevhit etmek ok mmkn ve hem de ok zarur bir keyfiyettir. Her iki kanunu birletirerek bir kanun yapar, arazinin ve binann irat zerinden vergi nisbetlerini tayin edersek, gerek mkellefi ve gerekse bunlar tahmin ve takdir eden komisyonlarn tekiltna ait ahkm birletirmek gayet mmkndr ve zaten ok yerlerde mtevazin bir keyfiyettir. Bu vergiler ayrldka kylnn tarlas iin takdir edilen kymet ve iradn fazlalndan bahsile verecei bir istida ile bu arazi kymetinin tadili iin kiiden mrekkep ayr bir komisyon, ebniyesi iin drt kiiden mrekkep ayr bir komisyon tekili lzm gelecektir. Yani bir muamelede kyly iki muameleye tabi tutmak demektir. MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) Kanunun tanziminde muhterem arkadamnn beyan buyurduu gibi eski ruh amil olmu deildir. Esasen gideceimiz yol, irad saf zerinedir. Arazide buna gitmek imkn yoktu. Biz zaruretimizi arzettik. rad saf zerinden, ittihaz etmek imknn bulamadk. Esasen kyl msakkafat ile mkellef deildir. Yalnz arazi kanunu ile ile mkelleftir. Alr ve bunu okur. HASAN BEHM BEY (BTE ENCMEN R.S.) (GMANE) Arazi vergisinin dahi hakik irat esasna istinat etmesi yolundaki muhterem arkadamzn mtaleas ok kymetlidir. Fakat bu bir gayedir. Vergide esas prensibimiz, vergiyi imkn dahilinde hakiki kazan esasna istinat ettirmektir. mkn dahilinde cmlesi ile, gnn eraitine uygun olup olmadn tetkik ve tayin etmek zaruretindeyiz. Fakat, bugn iin kymet zerinden vergi almak, yarn iin br gn iin bu arzu edilen erait tahakkuk ettikten sonra hakiki irada doru gitmekten bizi hibir zaman menedemez. Trkiye saha itibarile 700 bin kilometrelik bir arazi ifade ediyor. Bu arazinin inksam ettii 400 ksur kazadan senelerce urald halde yalnz 12 kazasnn basit usul ile tahriri yaplabilmitir.... Kanunu medeni gayr menkullerde bir fark aramamtr. Kanunu medeninin gaynmenkule ait ahkmnn tamamen tatbikim bugnden dnyorsak, o halde btn Trkiyede kadastro muamelesinin ikmal edildiini, tapu sicilltmn o esasa gre sabit

 161

kymetler olmak zere tesbit olunduunu kabul ve yine kanunu medeninin dier maddelerile devlete gayri menkule mutasarrf olanlara tahmil edilen mesuliyeti bugnden tekabl etmi bir vaziyete mi geiyoruz? Zannederim ki, kadastro yaplmadan kanunu medeninin tarif ettii tapu sicillt -ki kadastro esasm mstenittir- tesis edilmeden dorudan doruya kanunu medeninin tam ve kmil olarak arzusunu yerine getirmek gayr mmkndr. Binaenaleyh, biz bu vergi mevzuu zerindeyiz. Arazinin binada olduu gibi tahriri yaplarak her tarlann vasati olarak verecei irad tayin etmek, ehirlere ait olan binalarn iradn tayin etmek kadar kolay deildir.... Eer irad gayr safiyi tayin esasn araziye de temil edersek, ne kadar byk bir muamelenin karsnda kaldmz birden anlalr ve bunun ne kadar zamanda yaplaca da kolaylkla takdir edilir. te bu imknszlktr ki, bugn iin bizi arazi vergisinde bu suretle harekete mecbur etmitir. MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) Bugn arazi vergisine tabi olan ormanlar eskiden re tabi idi. Hususi ormanlardan da tamamile arazi gibi vergi alnacaktr.... Biz ormanlar dorudan doruya arazi itibar ediyoruz. Bittabi bu suretle ormanlar da bu kanunun erevesi dahiline giriyor. Arazinin kymetinden ne vergi alnyorsa, ormanlardan da onu alacaz... (Ormanlardan kacak maksulttan alnacak vergi) tamamile (bu) kanun haricindedir. Dorudan doruya hususi ormanlardan alnacak vergi bakadr, miri ormanlardan alnacak vergi de yine bakadr.... Meralara gelince: kylerin ahsiyeti hkmiyesine ait meralar zaten mstesnadr. ahslara ait olan meralar bittabi vergiye tabidir.

REFK EVKET BEY (MANSA) Byk Millet Meclisi tarafndan imdiye kadar vazedilen kanunlarn en bariz hatalar, hkkmn, avukatlarn ve bizzat vekillerin iinden kamyacaklar ahkmdan en iddetlisi (ibu kanuna mugayir ahkm mlgadr) cmlesinde toplanan szdr. Biz vaz kanunuz, millet namna ahkm vazediyoruz. Ya millete yk veriyoruz, veya srtndaki mkellefiyeti kaldryoruz ve sonra diyoruz ki: size unu, unu, emrediyoruz, bundan evvelki buna mugayir emrettiklerimiz ne varsa hepsi de mlgadr. Millet te diyor ki: efendiler bunlar nelerdir, bize gsterin, bizi uratrmayn, aratmayn. En etin ve adedi en ok olan kanunlarmz mal kanunlardr. Bazan her hangi bir bte kanununun arasna sktrlveren bir maddecik arazi vergisi hakknda bir kaydi ihtiva eder. Arazi halk olunduundan beri zerinde mtemadi kanunlar hkm srmtr. Bu kanunlar bazan nizamname, bazan talimatname, bazan da ferman halinde muhtelif vergileri ihtiva etmektedir. Memlekette yeni bir arazi kanunu karyoruz. Encmen bu arazi [kanunundan; "bu kanunun ahkmna muhalif olan hkmler mgadr" tabirini kaldrsn ve bu tabir yerine; Trkiye Byk Millet Meclisi idaresinde bu kanundan maada arazi kanunu yoktur" desin ve yahut araziye mteallik olmak zere her birerlerinin isimlerini tasrih edecek u, u kanunlar mlgadr diyelim. Trkiye Byk Millet Meclisi dahilinde arazi vergisine ait olmak zere bundan maada kanun yoktur, deriz. Yahut elde mevcut arazi vergisi kanunlarn sayalm, dierleri mlgadr, diyelim. Vazu kanun ilga edilen kanunlarn hangisi olduunu bilmezse rica ederim bunu efrad millet nasl bilecektir?

 162

HASAN FEHM BEY (BTE ENCMENR.S.) Bu kanun 1302 numaral emlk nizamnamesinin araziye taallk eden ahkmm feshediyor. nk emlk nizamnamesinin bu gn memlekette mevcut arazinin tayin ve tesbit ettii kymetleri bu kanuna nazaran alt emsalile darbederek kymet addediyoruz. T tahrir ikmal edilinciye kadar bu hkm devam edecektir. Binaenaleyh drt yz ksur kazadan henz 12 kazada emlk nizamnamesinin tayin ve tesbit ettii kymetler mer'i deildir, mtebakisi de mer'i dir. Emlk nizamnamesinin arazinin tahririne ve kymetlerinin sureti takdirine taallk eden ksm mlgadr, nasl diyelim. Emlk nizamnamesi mevcuttur. Fakat bunun arazi zerinden verginin nisbetine, miktarna ait ve sonra usulen itiraza, takibe ait hkmler tamamen bu kanunla tadil edilmitir. Eer tahrir meselesi ikmal edilmi olsayd emlk nizamnamesinden bahsetmee hi lzum kalmazd. Fakat takdir buyurulur ki daha uzun zaman bu nizamnameden bahset-

mek zaruretinde kalacaz. Geri bir tahrir tecrbe kanunumuz vardr. Bir de ayrca kadastro kanunu vardr. Fakat; bunlarn her ikisi de tahrire aittir. Vergi mevzuuna ait deildir. Vergi mevzuuna ait olan 1302 tarihli emlk nizamnamesidirki, bir ksm araziden ve emlkten de bahseder. Fakat bu kanunla da arazinin yeni kymetleri tahrirle tayin ve tesbit edilmedii iin kanun. 1331 senesindeki kymetlerin 6 emsalini bu gn iin kymet addediyor. Binaenaleyh bu kanunun kymet noktai nazarndan tahrir yaplmyan kazalarda istinat ettii esas, yine emlk nizamnamesinin esas oluyor. Bu itibarla bundan baka arazi vergisi kanunu yok, demek imkn mevcut deildir. Maddede yazyor. Madde emlk nizamnamesinin bu kanunla tadil edilmiyen u, u, u ksmlar mefsuhtur, diyor. Binaenaleyh u kanun feshedilmitir, demek imkn yoktur. Zaten bir emlk nizamnamesi var. Arazi vergisi hakknda baka bir kanun yoktur. Yalnz bir de emsal kanunu vardr. Bu kanun hepsini toplyor.

BNA RATLARI (GELRLER)

KANUN LYHASI GRMELER

Bina vergisi, zellikle kyly kapsad iin nemlidir. Kylnn (ve tarmn) vergi kapsamna alnd yllarda, sanayici korunmaktadr. Aadaki ksa grmelerde, ynetimin bu noktay bir iktisat politikas olarak dile getirdii grlr. 22.6.1931 AHMET SREYYA BEY (AKSARAY) 6 nc fkrada deniyor ki: (Zrran zira istihsaltmda kulland alt ve edevat depolan, zahire ambarlan, samanlklar, arabalklar, allar, ahrlar, kmesler, kmesler, kurutma mahalleri, furunlar, ii ve beki bina, kulbe ve barakalar, ky misafir odalar) Bunlar vergiden affediyoruz. Yani bunlarn hepsini mahal mukayyit olmyarak vergiden muaf klyoruz. Bina ister iftlik dahilinde olsun, ister zeredilen arazi dahilinde bulunsun, zrram zira istihsaltta kulland depo, zahire ambar, samanlk, zira sahada istimal edilen amele ve iiye mahsus olan bina, kulbe veya baraka vergiden muaftr. Bu fkra ok yerindedir ve Trk zrranm vergi ykn tahfif edecek ve toprakla alkasn kuvvetlendirecek ve sklatracak bir maddedir. Bu ruh ve maksada gre fkra noksandr, kanaatndaym. Bizzat toprak sahibi olan arazi sahibinin ziraat mevsi-

 163

minde, kendi arazisi dahilinde, iinin banda bulunmak mecburiyetinde kald zamanda, kendi ikameti iin yapaca drt odal bir binann affedilmemesi gayri muvafktr. SMET BEY (MALYE ENCMEN RES) (ORUM) Biliyorsunuz ki; memleketimizde ky binalar zmir ve Adalar denizi sahillerinde hemen altl stl muazzam bina eklinde grnrler. Bunlarn a.lt ksmlarnda ahrlar ve samanlklar ve saire olduu gibi, yukar ksmlarnda da kurutma mahalleri gibi muaf olan aksam vardr. , Karadeniz sahillerinde de binalar bu ekildedir. Altl stldr, kurutma mahalleri gibi muaf olan aksam ihtiva etmektedir. Orta Anadoluda ise; altl stl binalar olduu gibi bir at altnda yan yana da binalar vardr, bunlar ahr, samanlk, ambar ve saireyi ihtiva eden ksm (mag) denilen blmelerle meskenden ayrlmtr, fakat hepsi bir at altnda bitiik bir vaziyettedir. ark Anadolunun baz dalk aksamnda bir salon zerine yaplm ierisinde blmeleri olmyan ahr, samanl bir tarafta, kendisinin beytutetgh bir tarafta olan binalar da vardr. imdi, bu binalarn muaf ksmlarn ayrmak mesken ksmlarna vergi takdir etmek iin ihtiyar edilecek klfet ve masraf mukabilinde ne kazanlacaktr? Asl kanundaki muafiyet bundan daha geniti. Asl kanunda bizzat ziraatle itigal eden iftilerin, renberlerin ikamet ettikleri haneler tamamen muaftr. Bilhare 1927 tarihli bir kanunla bu muafiyet ilga edilmitir. unu da ilve edeyim ki; iftliklerde, kylerde renberin kulbesini bilirsiniz. Bundan istifade edenlerin meskenlerinin

mahiyetleri ve verecekleri vergi miktar ne olabilir? Baka sahalarda yaplan bunca muafiyetler iinde iftilere verilecek muafiyet hakknda tereddt etmiyeceinizi mit ederim. nk iftiler hakknda vadettiimiz muafiyet o kadar byk deildir. Dier mesai zmreleri hakknda verdiimiz muafiyetler ok azimdir. Binaenaleyh en kk bir sanayi messesemizi, arazi vergisinden, msakkafat vergisinden, kazan vergisinden, btn rsumat munzammadan ve mevad iptidaiyesini gmrk resminden affetmekte ve pirimler de vadetmekteyiz. Ayni zamanda gmrk resimlerile yaptmz himaye 6k azimdir. Binaenaleyh ziraati sanayiine merbut olan memleketimizde, iftiye vereceimiz muafiyet o kadar kktr ki hesaba bile demez. ABDLHALK. BEY (MALYE VEKL) Bu lyihay teklif ederken umum meskenler, gerek ehirde gerek kasabada nerede bulunursa bulunsun, muayyen bir hat dahilinde olanlardan maadasn vergiye tabi tuttuk. Acaba kylerdeki zrran oturduu binalar tamamile affedebilirmiyiz diye ok dndk. Anadolumuzun hemen btn kasabalar ahalisi renperdir. O zaman kasabalar da affetmek lzmdr. Bunlar da affettiimiz takdirde, bu vergide hisseleri bulunan belediyeleri ve idarei hususiyeleri bu varidattan mahrum etmek lzm gelir. Bu ise doru deildir. Bunun iin dedik ki; dorudan doruya ziraate elverili olan yerler muaftr. Dierleri esasen ^>ir hat dahilindedir. 25 liraya kadar irat getiren meskenler vergiden muaftr. Kylerde ise ekseriyet bu hat dahiline girer. Bir ok kaza ve nahiye merkezlerimiz vardr ki; oralarda belediyeler teekkl etmitir. Belediyenin bir saat mesafesinde olan meskenler vergiden muaftr.

 164

MUAMELE VERGS KANUN LYHASININ GRLMES Vergiler, 1920'// yllarn ikinci yarsnda dzenli bir devlet ynetimini yerletirebilmenin aralarndan birisi olarak gndemde yer alrlar. 1930'/w yllarla birlikte, vergilerin kaynak dalm mekanizmasndaki bu yeri nitelike bir deiiklik gstermeye balar. Ekonomik bunalm tm gelirleri azaltrken devletin gelirlerini drmemek, balbana bir ama olmaktadr. 19307c-m ilk yarsnn bir zellii yeni vergilerdir. Muamele vergisinin tartlmas, sanayiin korunma derecesinin de konuulmas demek oluyor. Sanayie verilecek ayrcalklarn dzeyi ne olmaldr? Sanayiciyi ayrcalkl klan koruma, ticaret kesimini de byk iftiyi de eletiriye yneltmektedir. 27.6.1931 RT BEY (BURSA) Aar usulnde, nasl ki kyl zarar etse, kr etse ykc bir halde vergiye tabi idise, bugn sanayi sahipleri de kr etse, zarar etse bu muamele vergisine tabi tutuluyor ve bu kanun bize teklifi tatbik ettirmek istiyor... Vergi yzde 6 dr efendiler. Bu ok mhim bir nisbettir. Bugnk cirolar, bugnk alveri ve i kaideleri yzde 1, 2 de devam etmektedir. Alveri ve kr ileri azalmtr. Eskiden yaptmz gibi ok krlar yapmaa imkn yoktur.... Byle yzde 6 muamele vergisine tabi olan bir messese bu sanayi vergisinden ba kaldramazlar ve bu vergi sanayii lyk olduu ahikaya sevkedemez. Hulsa, kk sanayii himaye edelim elerken, onu vergiye tabi tutmazken, byk sanayii byk vergiye tabi tutmak, kk sanayii tevik deil, medenilemesi, terakki etmesi lzm gelen sanayii geri atmak demektir... Bizim yaptmz muamele vergisi nisbeti, Avrupadan gelecek ecnebi emteann vergi nisbetile bir tutulacak olursa, sanayiimiz ba kaldramaz. Bugne kadar memleketimizin ziraat memleketi olduu sylenirdi. Artk o vaziyetten kmtr. Memleketimiz, ziraat memleketi olduu kadar, sanayi memleketi olmaa da muhtatr. Cumhuriyet Hkmetinin ok yksek eseri olarak, Bursamzda balyan dokumaclk sanayii, istirdat gnnden itibaren 80, 90 misline varmtr... Bursada ipekilik sanayii ilerlerken stanbulda trikotaj, demir sanayii ok ilerlemitir... Hulsa, memleketimizin zirai cephesinde olduu kadar, cihamn iktisadi buhranna kar mcadele eden sanayi cephesinde de bir sanatkr gurupu yer almtr. Her sene milyonlarca liray memleketin mevad ihtiyaciyesi iin harice vermekten kurtulup, artk azaltmak vaziyetine gelmiizdir. Btn dnyadaki buhran, bizim memleketimize de sirayet etti ve tesirlerini yava yava gsterdi. Nihayet, bu tesir ztrap haline geldi.... Gerek bu krsde ve gerek baka mahallerde irat olunan nutuklarda, muamele vergisinin kaldrlmas iin mhim vaatler verilmitir.... Birinci Meclis istiklli kurmu ikincisi inklp yapm, ncs medeniyet yaratmtr. Drdnc BMM de fevkalde itimalarn yaparken, yalnz ve yalnz iktisadi inklb tesis etmekle mkelleftir. ktisadi inklbn en byk merdiveni ve en birinci basama sanattr, efendiler, sanat. ktisadi vaziyetimiz ileri giderken, muamele vergisi nmzde prz gibi kalacaktr. nklb yapanlar nnde -affnza maruren- bir leke gibi bulunacaktr.... 182 milyon liralk bir btenin bir milyon 800 bin liras muamele vergisi olarak istenmektedir. Halbuki memlekette yapaca tahribat yzde 1 nisbetinde deil, ok yksek nisbetlerde olacaktr.

 165

SADETTN RIZA BEY (STANBUL) ... ptida istihlk vergisi namile tarhedilen bu vergi, birok esnaf silip sprm ve erbab ticareti de mkl bir mevkie sokmutur. Bu tahripkr tesiri dolaysile ferdas sene tadile zaruret hasl olmu ve fakat bu defa da btn skletile erbab sanayii ezmee balamtr. Snai messeseler, bir taraftan teviki sanayi kanunu ile muafiyetlere mazhar klnrken, dier taraftan btn bu muafiyetlerin temin ettii yardmlarn yeknundan daha fazla bir vergile mkellef tutulmaktadr.... Hkmet ve encmen adeta mazeret olarak mali vaziyeti ne sryorlar. Bir dereceye kadar haklar vardr. Fakat bu herhalde iktisadiyatmz rahnedar edecek mevzular zerine vergi tarhetmek salhiyetini kendilerine vermez... Daha zararsz matrah bulmalarna intizar etmek hakkmzdr. Buna imkn bulmadklar takdirde, yine bu verginin vaz ve tarhma deil, tasarruf cihetine temas etmelerini rica ederim. AHMET HSAN BEY (ORDU) Eer bizde bugn darlk, paraszlk, bte sknts varsa, bunlar aacak olan bir yolumuz vardr. O da sanat ve ticaretin inkiafdr. Bunu inkiaf ettirmee balar balamaz, birinci engel olarak muamele vergisini grrz.... Sanayiin terakkisini Trkiye Cumhuriyeti arzu ettii iin, teviki sanayi kanununu yapt. Onun arkasndan muamele vergisi geldi. Muamele vergisi kanunu, teviki sanayi kanunile hali taarruzdadr.... Muamele vergisi, henz domu, pek zayf bir ocuk halinde olan Trk sanayiinin mthi dmandr.... EMN BEY (ESKEHR) Biz bir teviki sanayi kanunu yaptk, erbab sanayiin erbab teebbsn nesi var nesi yoksa hepsini makinelere verdik. Sizi yle himaye edeceiz, byle koruyacaz, memlekette n ayak olacak, nmune

olacak sizsiniz, dedik. Bu himayeye gvenerek, azok paras olan, nesi var nesi yoksa kredi koyarak bir ie giriti. Fakat bir de iin arka tarafn evirelim. Muamele vergisi, bilmem ne vergisi.. Efendiler, dnyada en istikrar isteyen ey iktisadi teebbslerdir. Acemiliimiz, sermayemizin azl zerine bir de byle vergiler binerse bu istikrar derhal bozulur.... Bendeniz yle gryorum: Esas itibarile muamele vergisi mstehlike ait gibidir. Ancak, istihlk kabiliyeti azald iin, dorudan doruya sanayie tesir yapyor Hakikaten btn millete taallk eden bu vergiden bizarz. Bu vergi iptidaidir, mesaiye kstektir ve hi aza alnmayacak bir vergidir. Binaenaleyh, bu vergiyi Dyunu Umumiye btesinden tayyedersek btn milleti de kurtarm oluruz.... Dyunu Umumiyeden 2 milyon tarh edelim ve ona mukabil bu vergi kanununu yrtverelim ve hepimiz kurtulalm. HAMD BEY (MERSN) Birok arkadalarmz sanayi messeselerini himaye maksadile, muamele vergisinin ilga edilmesini sylediler. Bendeniz unu arzetmek istiyorum: Memleketimizde en fazla himaye gren bir snf varsa o da sanayicilerdir. Teviki sanayi kanunu yaplm ve bu kanun mucibince sanayi messeseleri msakkafat, arazi, kazan vergilerinden, kesri munzamlardan, vilyet ve belediye ruhsatiye resimlerinden, eer eshama mnkasem irketlerden ise tesis ve inaat malzemesi, eer mevad iptidaiyesi hariten geliyorsa gmrk resminden muaftr. Bundan baka, alt tesisiye ve inaat malzemelerinin naklinden yzde 30 tenzilta tabidirler. Bugn memlekette be alt yz sanayiciyi koruyacaz, diye 14 milyonluk bir nfus zerine ar bir gmrk resmi konmutur.... HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) Sanayiin himayesi lzumu hakknda hibir ey arzedecek

 166

deilim. iink, eskidenberi iktisadi meslek ve mezhebim himayeciliktir. Trk mstahsilleri tarafndan karlan ve Trk eli ile imal edilen her maddenin, meru, makul, muayyen, mutedil hadler dahilinde himayesine iddetle taraftar olan arkadalarnzdanm. Binaenaleyh, Bte Encmeniniz de bu dnceyi kendisine mahsus bir esas ve prensip ittihaz etmitir. Hibirimiz muamele vergisinin tabii bir vergi olduu iddiasnda deiliz. Muamele vergisinin ne maksatla olduu ve istihaleler geirdii, hepimizin bildii bireydir. Muamele vergisi, btemizde 16 milyon rakamn ihtiva eder. Bu 16 milyonun on buuk milyonu gmrklerde cibayet ediliyor. Yani, bu verginin ekseriyeti azimesi ithalat eyasndan alnyor.... tiraf etmek lzm gelir ki, sanayiimiz ok himaye edilmitir... Himayenin esasm kuran gmrk tarife kanunudur. Memleketimizde ipek sanayii inkiaf etmise, bunun sebebi ipein maddei iptidaiyesi olan kozay memleket dahilinde istihsal ettiimiz halde ipekli mensucat zerindeki himaye resimleri yzde 65 nispetinde yzde 110 a kadar ilerlemesidir. ok geni bir himayeye mazhar olan ipek sanayii koza gibi maddei iptidaiyesi de memleket dahilinde istihsal olunaca iin, elbette inkiaf edecektir. pek lks eyadandr ve biraz paras msait olan insanlarn alp kullanacaklar maddedir. Pamuklu zerindeki himaye nisbeti, ipekli zerindeki himaye kadar olmay da, pamuklunun harc lem olmasndandr. ... Bilhassa fakir tabakann hayat zerinde fazla bir tazyik yapmak imkn grlemediinden naidir. Zannederim ki, her smf halk alkadar eden ve bilhassa hayat iin lzm olan maddeler zerinde, himaye usullerimizi tedricen yapmak zaruretindeyiz. Yoksa memleketimiz dahilinde ipek kadar pa-

muu da himaye edersek, bu da ayrca inkiaf eder zannnda bulunmamz doru deildir.... Btn sanayide vasati olarak maddei iptidaiye paynn yzdesi ne ile ifade olunur? Buna yzde 40 da, 30 da ve hatta 20 de diyenler vardr. Fakat biz yzde 20 olarak kabul ettik. Hariten bizim sanayide kullanacamz matier, premiyer denilen ve kanunlarmzda iptidai madde diye zikrettiimiz eyler ekseriyetle memleketimiz dahilinde olmyan maddelerdir. Teviki sanayi kanunu mucibince bunlar zaten gmrk resminden ve ksmen de muamele vergisinden muaf olarak girmektedir Yeni kanunda bunlar iin muafiyet tesbit edilmi bulunuyor. Hem gmrk vergisinden hem de muamele vergisinden, muaf olarak giren bu mevad, kuma haline girdikten sonra da muamele vergisinden muaf klarsak, bu, dahildeki maddei iptidaiye mstahsillerinin zararna olur. pek kozas, pamuk, keten mstahsilleri zarar eder. Bu iptidai maddeler iplik haline girdikten sonra, hariten gelen mamult ile aralarnda hibir fark kalmam olur. Msavi 1 erait altnda maddei iptidaiye mstahsillerimiz istihsallerini koruyamazlar. Sanayi erbab nasl ki gmrk farklarn kendi sanatlarnn inkiaf iin kfi grmyorlarsa -ki gmrk farklar olduka yksek bir .miktar arzetmektedir- maddei iptidaiye mstahsilleri de gayet az bir resim ile ve hatta resimsiz giren o maddelere rakip olmak imknn bulamazlar. Bu noktai nazardan dahi, maddei iptidaiyeler iin ktisat vekletince bir barem cetveli tanzimi ve bununla muadili memlekette bulunan bulunmyan iptidai maddelerin ve bilhassa inkiaf halinde bulunan maddei iptidaiyelerin mamulne, tesbitine gre, derecelerinin gsterilmesini ve bunu ktisat vekletine brakma, en doru ve faydal bir ekij olarak gryoruz....

 167

HAYVANLAR VERGS KANUN LYHASI GRMELER Hayvanlar vergisi iftiye verilecek baklklarn, ayrcalklarn da konuulmasn salyor. Bina vergisi grmelerinde de grld gibi, buhran ortamnda ifti temsilcileri her frsatta baklk ve koruma isterler. Bu o gnlerin belirgin zelliidir. Ynetim ise, kaynaklarn snrlln ve denk bte ilkesinden ayrlmann sakncalarn vurgulamaktadr. 29.6.1931 EMN BEY (ESKEHR) Mmkn olsa da iftinin ift hayvanlarndan hi vergi almasak, bu hakikaten ok eyi birey olurdu. Bir taraftan traktrlerdeki muafiyeti kaldrdk, halk kzle, memleketimizin yetitirdii kuvvetle i yapmaa tevik ettik, dier taraftan da buna bir vergi koyduk .... Henz sahibine faide vermeyen ve mal sahibinin kesesinden yiyen hayvandan vergi alnmasn bendeniz doru grmyorum. REMZ BEY (SVAS) Filhakika ziraat tevik iin. bir ift hayvandan vergi alnmasa daha eyi olur. Fakat .... tefrik kabil deildir, suistimale sebebiyet verir.... Dier taraftan, aarn kalkmasna mukabil, bugn kylnn verdii verginin arazi vergisi ile hayvan vergisine mnhasr olduu nazar dikkate alnrsa, ortada kylye ar gelecek, kyly zarardide edecek hibir ey yoktur... EMN BEY Hepimiz bu hkmet arknn selmetle dnmesini candan, gnlden istiyen insanlardanz. Bendenize yle geliyor ki; bu gn yapacamz tenzilt hayvanatn oalmasnda ve sui istimalin kalkmasnda bu gnden itibaren tesirini gsterecek ve bu gnk mal tesirini be senede telfi edecektir. Asl bendenizin arzedeceim tiftik meselesidir. Bu gn tiftiin okkas (35) kurutur ve bu da alclarnn fiyatlardr. Hakik bir talibi yoktur. Memlekette istihlk kabiliyetimiz yoktur, vastanz yoktur. Hayvan deitirelim baka bir ey koyalm. Buna da imkn yoktur. 20-22 vilyetin merasnda tiftikten baka bir ey olmaz. Vaka Anadolu yaylas, 20 vilyetin ihracat eyas, kendisini geindirebilecek, refaha eritirecek bir derecededir. Bu gn Ankarada grdmz hristiyanlarm byk kaneleri hep tiftik yznden yaplmtr. Eskiden altn para zamannda, vergi 60 para'iken, tiftiin okkas yirmi kurutu. Vergi bu gn 40 kuru olduuna nazaran tiftiin okkas lira etmelidir. RASH BEY (ANTALYA) Yn kaadr Emin. Beyefendi? Hep tiftikten bahsederseniz, bu ahs olur. EMN BEY Bendeniz Mara dolatm. Malatyay, ankr ve civarn gezdim. Orada yle yerler var ki, kl geiden baka hi bir hayvan yaamaz. Memleketteki kara kei muzurdur zihniyetini deitirmelidir. Bunun himayesi zaruridir, tevik lzmdr. Koyun meselesine gelince: Koyun az ok kr brakyor. Lkin sahillerde geni meras ve ayr olan yerlerde Ankara gibi dalk yerlerde koyun fazla kr getirmez. Halk bunu srf st iin besler. Bendeniz tiftiin btn aclklarm, tatllklarn tatmm. Tiftikten zarar grm kr grm, bu uurda ok alm ve ok yorulmu, tecrbe grm bir adamm, bu gn ahsen kendi meralarmz msait olduu

 168

iin, sair davarclara nisbeten daha fazla mahsul aldmz halde, bu gn bu tiftii himaye edemiyecek bir vaziyetteyim. Gelecek sene siz de buna ahit olacaksnz. HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RS.) Geri ya, peynir, bilhassa tiftik, yapa fiyatlar iki sene, sene

evvelki rayilerine gre bu gn hakikaten biraz dkndr. Bu lyiha, aynen kabul buyrulduu takdirde bu sene vergiden iki milyon krk bin lira eksik alnacaktr. Gelecek sene tatbik edilecek cetvele gre, drt milyon be yz krk iki bin lira eksik alnacaktr.

BNA VERGS GRMELER (Devam) 29.6.1931 EMN BEY (ESKEHR) Hkmet iftiye kar byk fedakrlklara katlanarak btede bir ok muafiyetlere girilmitir. Fakat byle 25 liradan fazla irada mtahammil olan evlerin vergi ile mkellef olmasn bendeniz bir ka noktadan dndm fakat anlyamadm. Maksat Devlet hesabna vergi almaksa kylerde bir evin 25 lira irat getirdiini nasl bulacaksnz ? Oralarda herkes kendi evinde oturur. Bir defa bunun tayin ve takdiri gayet gtr. kincisi de; ky evlerimiz daima byle khne, ziya ve hava girmez bir halde mi kalsn? Biz isteriz ki; mstahsillerimiz daima ykselsin ve kylerimiz istihsal hayatnda her vakit muvaffak olsunlar ve bu suretle daima eyi yerlerde, shh binalarda ikamet edebilsinler. Hkmet 25 liradan, fazla irat getiren haneleri vergiye tabi tutmakla, zrra fena ev yapmaa tevik ediyor. Eyi ev yaparsan vergi alacam, fena ev yaparsan vergi almyacam diyor. MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) (ANKIRI) Bizzat renberlik edip te iinde oturanlar ve ehir hududu haricinde bulunanlar tatbikatta nasl anlyacaz? Mesel; stanbulu nazar itibare alrsak, orada belediye hududu Erenkyne kadardr, evi belediye hududu haricinde olan bir kimse, evinin haricindeki ba ve bostan iletiyorum, bizzat renberlik ediyorum diyecek olursa bunun doru olup olmadn nasl anlyacaz. stanbul ve zmirin etraf tamamen byledir. Burada biz esasen umum bir muafiyet arzettik ve dedik ki; (250) lira kymetindeki evler muaftr. Muhafz alaynn .... te tarafnda Balgat ky vardr, Dikmenden daha yakndr. Dikmen daha uzaktr. Hatta ok uzaktr. Dikmende oturan bir ifti, ifti olarak vergi verecektir. Fakat Balgatta oturan bir ifti bir ey vermiyecektir. Zannediyorum ki bu tatbikat ve adalet noktai nazarndan doru bir ey deildir. Varidat meselesine gelince: bu vergi yalmz bizim deildir, btn maarif hisseleri bunun iindedir. Bunun yzde otuz ikisi idaresi hususiyelerin ve Maarifindir. Bu vergiyi indirdiiniz zaman ya yeni bir vergi yapacaz yahut mektepleri kapatacaz. Biz tevzi usulile maarif vergisini kaldrdk. Madde tatbik edildii zaman, bu idarei hususiyeye yz bin liraya patlar. Yz bin liraliK ?:.f k ep. apatmak doru mudur?

1931 SENES BTE KANUNU GRMELER 1931 yl btesi, tipik bir buhran ve tasarruf btesidir. Bata cariler olmak zere harcamalar kslmtr. Ynetim sadece Cumhuriyet rejimini yerletirmeye dnk hiz-

 169

metlere, demiryolu ve milli savunma gereksinmelerine ve sanayi teviklerine kaynak ayrmaktadr. Bte denkliinden ayrlmamak, paray devale etmemek vazgeilmeyen ilkelerdir. Bteye yneltilen eletiriler de genellikle bu noktalarda toplanr. Eletiriler iinde ikisi zellikle gze arpar: Srr Bey, ynetimin zel kesime kar daha scak bir tutum benimsemesi halinde, ekonomik durumun dzelecei, yoksa ktiileecei gibi bir izgidedir. Enver Bey ise, o gn iin olduka deiik nerilerle konuur: Vergileri azaltmay, bte denkliinden ayrlmay, parann devalasyonunu, cretleri drmeyi (ve bunlarn sonucu olarak, d borlanmay) savunur. 14.7.1931 MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) (ANKIRI) Btenin manzaras geen seneki bteden yzde 20 derecesinde bir tenzilt ihtiva etmektedir.... 1930 senesi zarfnda tahsiltmz 189 il 190 milyon arasndadr. Ondan evvelki senede tahs il timiz 206 milyondur.... Mali ilerde daima ihtiyatl davranmaktayz. Bunun, iin, dnya buhrannn bize olan sirayetini de nazar dikkate alarak, bteyi ... takdim ettik... Ak btenin tevlit edecei mali felketi daima nazar itibare almak mecburiyetinde olgumuz iindir ki, geen sene fiilen yaptmz tahsilt fevkinde tahsisat istemei doru grmedik.... Geen seneki bte ile bu sene btesi arasnda hemen her btede, drt bte mstesna olmak zere mhim derecede tenakus vardr. Hatta Maliye, Dyunu Umumiye, Mdafaai Milliye, ktisat btelerinde grlen yekn hemen hemen tenziltn drtte n tekil etmektedir... Yalnz drt btede -onlar da Adliye, Jandarma, Deniz ve Hava bteleridir- geen seneden fazla tahsisat grlebilir.... Tasarruflarmz yaparken, cumhuriyet hizmetlerinden mtevellit taahhtlerimizi tamamen ve harfiyen tatbik ederek tedbirler alma dndmz gibi, imendifer inas programmza halel gelmemesi, bilhassa dikkat ettiimiz noktalardr... Mdafaai memleket iin siparite bulunulan btn malzemenin, mukabilini tamamile muhafaza ettik ve fasl mahsusunu aynen bteye vazettik. Tasarrufatta bulunurken, bunun byk bir ksmn memur kadrosunda icra ettik.... Bu seneki masraf btesinin tesbitinde balca prensibimiz, kendi varidatmz nisbelinde masraf kabul etmektir. Btede varidatmzn fevkinde bir masraf kabul etmek, bizi yarn brgn imdiye kadar ok kudret ve kuvvet sarfederek tesis ettiimiz istiklli maliden fedakrlk etmee bais olabilir. phe edilemez ki, istiklli mali btn istiklllerin fevkindedir. Maliyemiz salamlamadka dier ilerin yaplmas imkn yoktur.... 1930 senesinde, dnya krizinin tesirleri her memlekette daha ziyade hissedildii srada, bizde de bu tesirleri ve buna munzam kambiyo tedbirleri, varidatmzn yzde 15 derecesinde tenezzlne badi olmutur. u vesile ile arzetmek isterim ki, hakikatte vergi nispetleri bilhassa ar addedilemez. Dnya bteleri tetkik edildii zaman, umumiyetle her memlekette ayni tesir altnda varidatn tenakusu grlr. Bizde de varidatn tenakusu, dnya buhrannn tevlit ettii eraitten baka birey deildir.... Milli parann kymetinin tesbit edilmi olmas, memleketimiz iin ok mhim bir meseledir. ttihaz ettiimiz tedbirlerle para kymetini bir senedenberi ayni vaziyette tutmaa muvaffak olduk.... yle mit ederim ki, nmzdeki sene zarfnda da ithalt ve ihracatmzda tam tevazn husulile arzettiim rakamda (Trk parasnn sterlin karsndaki ky-

 170

meti olan 1033 kuruta) hi tebeddl olmayacaktr... (Cumhuriyet Merkez Bankas) sermayesi 150 bin hisse ile 15 milyon liradan ibarettir. Bunun 22500 hissesi mukabili altn olarak tediye edilmek artile hkmete aittir. 1,5 milyon liral da ecnebi messesat ve imtiyazl irketlerle ecnebi bankalara, mtebakisi milli bankalarla halka aittir... Hazineye ait olan ksm tamamen kapanm, ecnebi bankalara ve irketlere ait olan 1,5 milyon liraya mukabil 2,3 milyon liralk talep vaki olmutur.... Biz baka zamanlarda da banka tekil etmitik. Fakat bu kadar ksa zamanda deil, pek ok zaman sonra glkle 2 milyon liralk bir para temin edebilmitik. Bugn ... milli bankalarmz, bu bankaya itirak ederken ihtiyat akalarnn tamamn bile vermemilerdir.... Bizim en byk mali menbalarmzdan biri de inhisarlarmzdr.... nhisarlar dediimiz zamanda, evvelce elimizde bulunan tuz inhisarndan maada ttn ve mskirat inhisarlar anlalr.... Bu paralarla Sivas, Samsun, Ereli, Malatya, Balkesir, Ktahya hatlar yaplmtr.... Cumhuriyet maliyesi, azami tasarrufu, taahhtlerine kati riayeti, alacakllarn hakkn gn gnne tediye, umumi hizmetleri ancak halktan ald para ile ifa etmei prensip ittihaz ederek yrmektedir. Varidatndan fazla bir masraf ihtiyar ederek Devlet hayatn ve mstakbel nesilleri daha ar ykler altnda brakmak fikir ve tasavvurunu asla tamadk.... Biz her ne bahasna olursa olsun istiklli maliyemizi mdafaa ve muhafaza etmek istiyoruz. Dier istikllleri kaybetmek tehlikesi, evvel istiklli malinin bozulmasndan ileri geldiini mdrikiz. stiklli mali durduktan sonra, dierlerini daha emin bir ekilde mdafaa etmek imkn hasl olur.

SIRRI BEY (KOCAEL) Geende burada verdiim bir sual takriri zerine Osmanl mperatorluundan bize devredilen borlarn sureti tediyesi hakknda, Dainler Vekillerile yaplan mzakeratn ald safhalar ve verdii neticeler hakknda sylediim szleri cerh ederek, Maliye Vekili Beyefendi buyurmulard ki; (bizim mzakeratmz inkitaa urarna.miir.) Halbuki bendeniz bu gn de tekrar edeceim. O gnk izahatlarna ramen, mzakere inkitaa uramtr. Dainler Vekillerinin son gnlerde Pariste verdikleri karar matbuatta neredildi. Mklemenin inkitaa urad havadisi zerine ve o mzakerenin, devam ettii mddet esnasnda dyunu muvahhide yirmi kuru tenezzl etmitir. Mesele aleniyete dkldnden bu hususta sz sylemekte bir mahzur grmiyorum. Maliye Vekili Beyefendi burada sarahati katiye ile mzakere mnkati olmamtr, dedii gnn ertesi gn bendeniz stanbulda idim. 24 saat zarfnda sekiz kuru tereff etmitir. Demek oluyor ki; her hakikat tamamile aka. sylenerek mnakaasndan itinap edilmemi olsa idi, Devlet lehine daha muvafk bir hareket olmu olurdu. Mal kanunlarn bazlarnn tadili, ilgas veya yeniden vaz iin Hkmet ufak bir esbab mucibe gsteriyor. Diyorki: harbi umumiden, sonra her memleket vergiden mtekidir, vergiden memnun olan memleket yoktur. phesiz bu dorudur, zaten vergi ne kadar msait olursa olsun halkn hi bir zaman Allah raz olsun; bu da kfidir demesine imkn yoktur. Daima mtekidir. ikyet tevlit eden noktalardan birisi: kanunlarn ihtiyacata tevafuk etmemesi, ikincisi: bir ksm vergilerin arl, ncs: kanunlarn kk memurlar elinde aldklar elim vaziyet. Onun iin maalesef syliyorum bir takm gayri memnunlarn meydana gel-

 171

meine bizzat Hkmetin mesleki sebebiyet vermitir. Sylediim szler cihan iktisat ulemasnn syledii szlerdir. Ona itiraz edebilmek iin ok tahsil grmek lzmdr. Hkmetin geen sene mefadn tatbik edeceini ve bununla memlekette refah ve saadet temin edeceini vadettii bir program vardr. Ben imdi o programn tatbik olunmyan noktalarn veyahut tatbik olunmuta benim bilmediim cihetlerini syliyeceim. Bu programn, bir maddesinde (deniz ticaretini tevsi iin evvel Trkiye limanlar birbirine raptedilmeli; ve sonra Trkiyede haric pazarlara raptolunmaldr) deniliyor. ok gzel. Buna Hkmet tevessl etti mi ? Bence etmemitir. Bizzat Hkmetin himayesinde bulunan, bir messese, Seyrisefain daresi Hkmetin bu nazariyesini kknden mahvetmektedir. nk mill messeselerle rekabet ediyor, onlarn sermayesini imha ediyor. Ferdin sermayesi Hkmetin sermayesile rekabet edebilir mi ? Ederse daima izmihlle mahkmdur. Memlekette bir serbest mmtaka vcuda getirilmesinde Hkmet faide grmektedir. Senelerdenberi bu tetkikat yaplmtr, raporlar verilmitir. Hi bir eserini grmyoruz. Halbuki baka komularmz bu mmtakay yapmak zeredirler Tesis edildikten sonra oraya tevecch ederek yollan tekrar bize evirmek iin ok glk ekeriz. KAZIM P. (DYARBEKR) Elinizdeki proram, Hkmetin program deildir, ne Hkmete ve ne de frkaca kabul edilmi bir proram deildir. HASAN FEHM BEY (GMANE) Sabk ktisat Vekili akir Beyin hazrlad bir eydir. Kabul edilmemitir.

SIRRI BEY Serlevhas program diye yazyor.

iktisat

Bir nokta daha; geri programda vardr, fakat bu izahatm programn metnine istinat ettiremiyeceim. Buna da diyeceiniz yok ya. stikraz meselesinde, hariten memlekete para getirmek iin istiklli maliyi gzetmek lzmdr, buyurdular. Tabi bu byledir, hilf kabul olunamaz. Fakat bu gn. istikrazdan mstani hi bir Hkmet yoktur. Hi bir millet kendi varidatile kendi memleketini idare edemiyor. Mutlaka hariten para istikraz ediyor. Yunanistan her istedii zaman para buluyor ve o refah kendisine dardan gelmektedir. Getirdii para ile faideli ve verimli iler yapyor. Ondan sonra haricin emniyetini kazanyor ve bu sayededir ki; istedii zaman para buluyor. Harici saraflarn, alacanz paray verimli ilere sarfedeceinize kanaat ve emniyetleri varsa para verirler. Onlar temin etmek lzmdr. Bu hususta Hkmetimizin nazar dikkatini celbederim. Byle, alnacak olan parann mahalli sarfn gstererek para almaa, para bulmaa altlar m, almadlar m? Hariten para alamazsak kendi btemizle refah bulamayz ve i yapamayz. Yunanistanm maliyesi murakaba altndadr. Bunu biliyorum, diyorum ki; biz de bunu kabul edelim. Fakat nasl oluyor ki; Yunanistan maliyesi murakabeyi kabul ederek bu paralar buluyor ve her istediini yapyor. Demek ki, bu kabili teliftir. YUSUF BEY (DENZL) Bize bedava para vermezler. Kapitlsyon olur. SIRRI BEY Kelimeden tevahhu etmiyelim. Demek ki, Yunanllarn bunu yapmas, bu noktay kabul ve tasdik etmeleri gsteriyor ki; bu kabili teliftir.

 172

MUHTTN NAM BEY (MU) Bizim dyunu umumiye tecrbelerimiz var. SIRRI BEY Hkmet bu esaslarla ahaliyi zengin etmek arelerine bakmaldr ve biraz evvel arzettiim gibi, bu btenin, gelecek sene nihayetlerinde, halkn kudreti maliyesile kabili husul olmas ve bir muvazene temin edilmesi iin, evvel emirde halkn zengin olmas aresine bakmaldr. En byk iktisat vaz kanunlar syliyorlar. Hkmetin hazinesi halkn kesesidir. Halkn kesesinde para olmazsa Hkmetin hazinesi bom botur. Binaenaleyh Hkmet evvel emirde, halkn kesesini doldurmaa bakmaldr. ENVER BEY (BALIKESR) Mstahsile bakyoruz: bor iinde. Tarlasnn mahsuln bizzat alp yetitirenlerin eline bir amelenin gndeliinden ok daha az bir miktar geiyor. Ne borcuna, ne vergisine ne de geinmesine yetitiriyor. Senelerden beri borcun zerine bor, bor faizi biniyor. Bor alp bor demekle borlar gibi byyor. Dier taraftan bakmsz ve mtezayit bir sefalet iinde azim ve tahammlle alyor. Mahsuln amele kullanarak yetitirenler, byk mstahsiller, mahsul bedelinin el iine, istihsal masrafna yetimediini grd halde iler dzelir, hlyasile menkul sermayesini, bulabildii krediyi bitirinceye kadar sebatla devam etmi ve fakat bir gn istihsal sahasndan tamamen ekilmi bulunuyor. Bir ok byk arazi ve iftlikler bu gn meradan baka bir ie yaramyor ve radman ancak vergisini deyebilecek derecededirler. Mahsultn fiyatlar dm maliyeti ise ya artm ve yahut hi olmazsa yerinde kalmtr. Fiyatlarn mtemadi sukutu, ehirlerde mahsult ticaretine tahsis edilmi olan sermayeyi de silip sprmtr.

stihlk eyas zerinde ticaret yapanlara gelince: istihlk azalmtr. Ancak veresiye i vardr. % 50 krla bile veresiye satanlarn menkul sermayesi ve temin edebildikleri krediler, bu gn balanm bir haldedir. Veresiyenin bir senede yzde onunu tahsil etmek mmkn deildir. phesiz bu vaziyette tccar taahhtlerini ifa edememekte hali acze dmektedir. Tccarlarn pilnolar, iflslar, icra dairelerindeki dalar gibi dosyalar bunu belgatile ifade etmektedirler. Piyasa emvali gayri menkuleyi mobilize etmek suretile tutunmaa almaktadr. Ayn menkult kymetlerinin mthi sukutu buna kfi bir delildir. Biz msrif bir millet deiliz. Biz, baka memleketlerdeki mkellef ameleden de daha kanaatkr geiniriz. Bir ka metre amerikan bezi, bir az iplik bizim kisvemizi; kuru bir ekmek, bir ka zeytin tanesi bizim gdamz tekil eder. Kilerimizin sandk veya dolabmzn, kesemizin bir gn dolduu grlm deildir. Esasen bunlarn da birden bire dolmas iyi deildir. Bunlarn birden bire dolmas; uurumuzda muvazenesizlik ihdas eder. Ancak bir para bez, bir az buday ve hi olmazsa icrasz ve hapissiz verilecek vergi parasna malik olmak hakkmzdr. Ambarmz sipeklsyoncular, kesemizi vergiler imdiye kadar silip sprd. Vcudumuzu alk iinde amelelik ypratt. Ticaretimizdeki temettlerimiz, hayattaki tasarruflarmz, paramzn kuvvei itiraiyesinin sukutile teadl etti, mahvoldu. Asrlarca silh tamaktan omuzlarmzda yumruk gibi nasrlar hasl oldu, dayandk ve icap ederse buna yine dayanrz. Fakat omuzlarmzdaki bu bte yk, bizi dermansz, diz st ktrd. Artk bu millet bu yk tayamaz bir hale geldi. Bte, varidat yeknunun bu sene iin 140 milyona inmesi elzemdir. Bunu yapmaa mecburuz, bu gn yapmazsak, gelecek sene, br sene, nihayet sene

 173

nihayetinde olacak. Fakat ne are ki o zaman da bitik ve dermansz olacaz, yorgunlukta yk ar basar, o zaman bunu da tayamyacaz. Bizde vergi hayat pahalln ihdas etmektedir. Binaenaleyh buna messir olan vergiler ilga edilmelidir ki; kk mstahsil kendisine kalan 25-15 kuru yevmiyesile geinebilsin, taahhdatm yapabilsin. phesiz dnya piyasasna tabi olmak mecburiyetindeyiz. Kk byk mstahsillerimizin teebbslerinden kfi derecede krl neticeler alabilmeleri iin mahsullerinin maliyeti, cihan piyasa fiyatlarnn dununa dmesini temin edecek tedbirler almak lzmdr. Bu da, hayatn ucuzlamasile, yani btenin hayat pahallatran vergilerinin ilgasile olabilir. Hayat pahallatran vergileri haddi asgariye indirelim, el emei cretini, nakliye tarifelerini, kuvvei muharrika ve mevad iptidaiye fiyatlarn drelim, grlecektir ki; hayat, bize mahsulmzn cihan piyasasnda rekabet edebilecek kudret ve imknn verecek ve her ey ucuzlyacaktr. Paramzn bu derece dkn vaziyeti bu gn iin anormaldir. Binaenaleyh tabi hali vcude getirmek iin 50 milyon liralk banknot ihra etmek lzmdr. Byle bir vaziyet karsnda ecnebiler ve mtehasss geinenler bizi paramzn tekrar sukutile enflasyonla korkudacaklar, btn ecnebi muhafili ve maliyonu dile gelecekler telgraflar, ajanslar ve nihayet mesel Londra borsasnda bir istirlin 20 Trk liras edecektir. Fakat bundan zerre kadar korkmyalm ve endie etmiyelim. nk paramz beynelmilel mtedavil bir para deildir. Ecnebilerin kendi mal olmak zere tek bir Trk liras yoktur ve Londra borsasnda bin ngiliz liralk Trk liras satn almak imkm bulunmaz. Bir isterlin yz Trk liras etmi olsa ticar mecburiyet yokken bir istirlin boz-

durup ta yerine 100 Trk liras hfzetmeyi tercih edecek, bu gnk vaziyette bile, harite bir ecnebi bulunmaz. Nitekim Viyanadaki bir doktor yzde bir eyrek faiz fark iin Londradaki parasn Nevyorka nakletmee tehalk gsterirken ve bu gn parasn bu bankalarda % l'den aa bir faizle tutarken parasna asgari % 5 faiz bulaca phesiz olan memleketimize bir isterlin bile gndermez. Bunlar feci hakikatlerdir. Fakat bunun byle olmas, bu gn bizim iin aynile nimettir. Bundan istifade ederek .maksada vsul iin en emin olan bu yolu takip edelim. Baka yola saparsak veya imdiye kadar yrdmz yolda devam edersek, sonra ezel ehveni er dsturu galebe alacak ve aresiz bir enflsyona mracaata mecbur kalacaz. Taki kyl bir inik budayla dalar gibi borcunu deyebilmek imknn bulsun. Fakat bunun ne hazin ve feci akibetler douracan imdiden gz nne alalm. Makul ve cesur olarak hakikati rehber ittihaz edelim. Bu sene halkmzdan yalnz 140 milyon lira tophyalm. Vergi ykn ok hafifletelim. Btemizin (50) milyonunu da arzettiim ekilde tedarik edelim. RT BEY (BURSA) Geen seneden bu seneye kadar memleketimizde satlan bir ok emtiamzn kymetleri dt hepimizin yakinen malmudur. Acaba nmzdeki sene de bu varidat daha noksan tahsil edilemiyecek midir? Noksan tahsilt hasebile yaplacak bir ok imar ilerinin geri kalmas btn mem: leketi mteessir ve mteellim etmiyecek midir. Bu nmzdeki senede noksan tahakkuk ettirilecek bir bte ile memlekette baz inkiaf ilerinin geri kalmasndan endie ettim. Devlet btesinin takriben yzde on be nisbetinden fazla bir miktarda tenakus etmesi de memlekette hasl olacak buhran idame eder. Memur maalar

 174

a/alHak. bu suretle memurun mbayaa kabiliyeti azalacaktr. Kylnn sataca mallarn dnyann her tarafndan olduu gibi - fiatlar decek ve kylnn mbayaa kabiliyeti de azalacaktr. Mbayaa kabiliyeti azalnca gmrklerin varidat da decektir. ok ayan krandr ki; yeni kardnz kanunlarla vergi ykleri azalmtr. Matbuatn tevlit etmi olduu fena hislere de temas etmek istiyorum. Bir muhabir veya bir muharrir ticaretin (T) sinden anlamad halde iktisad makale yazyor ve memlekette betbin tevlit ediyor. zmlerimizde hastalk varm, hastalk tevlit edermi diye Avrupadaki mterilerimiz rabetsizlik gsteriyor. Kalifornyadan alyorlar. Byle kalemleri krmak lzmdr. Gazetelerimizin her hangi bir nshasm aarsanz anz, bu gn drt irnihar vaki olmutur, intihar vaki olmutur diye intiharn btn tafsiltn yazyorlar. ktisadiyata taallk eden yazlar az ok okumu ve hayatn icabatn renmi ve hayatta muvaffak olmu ve bu gn iliyen bir fabrikaya malik bir arkadanzm. Bu itibarla salhiyetle arzediyorum ki; insanlar para kazanmak iin muhakkak rekabet sahasndan uzak kalmamaldr. Halbuki mill vapurculuumuzla birbirimizi batryoruz ve rekabet bizi mahvediyor, diye uzlayorlar, bu uzlama inkiaf caddesinde bir engel oluyor. Devletin btesine dayanarak mill vapurculuu ykmak lzm gelmez, rekabet lzmdr. Fakat Seyrisefain devletin btesine dayanarak mill vapurculuu ezmee kalkmamaldr. Diyorlar ki; istikraz yapalm. Arkadalar; parasz para kazanm insanlar borca girmei hi dnmezler. stikraz miras yeyicilik demektir. Eski Osmanl Devletinin yapm olduu borlarn altnda inliyen memleketimiz, tekrar byle

bir feciaya doru kendisini asla atmayacaktr. Biz kendi yamzla kavrulacaz, gnden gne dnya buhran hasebile oalan bir kriz bizde de vardr, iztrap vardr, buhran vardr, tehlike vardr. Fakat istikraza komak suretile bu endieden kurtulabileceimiz zehabna dmek manaszdr. kanaatndaym. Bir arkadamz; millet vergi vermei istemez, diyor. Bu kat'iyyen yanltr, belki baka milletlerde olabilir. Fakat bizim milletimiz vergi vermei ok iyi bilen bir millettir. Bursamzda mebusluk intihabnda kylerde dolarken kyllere: ar kaldracaklar, bunlara rey veriniz, demitim: Kyl, efendi, sen beyhude dnyorsun farzedelimki ar kaldrdlar. Bu Devlette bir ift kz vardr, ift sryor. Birisi izgiden gidiyor, dieri izgi haricinden gidiyor, dedi. Malmu liniz izgiden giden kz daha ar yk eker, dieri adeta bota gider. Kyl izgiden gideni kendisine tebih etti. Asrlardanberi arm yapt tahribat anlattmda hi okuyup yazmak bilmiyen kyl; bu vergiyi ben vereceim, dedi. Devlete maliyesini evirmek iin para lzm. ar kalknca bu vergiyi nereden alacak dedi. Tccarlardan, dedim. Kyl buna kar d: tccarlar onu yine bize ykletirler. Evvelce basmann arnn alt kurua verirken bu vergi zerine alt buuk kurua karacak yine biz zarar greceiz dedi. HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) (GMANE) Vergilerimiz haddi zatinde arzettiim yzde nisbetleri itibarile ar bir nisbet ifade etmiyor. Bizdeki nisbetler baka memleketlerin yzde nisbetlerile mukayese edildii zaman biz de vergi kanunlarnn tadilinden evvel dahi yzde nisbetlerimizin ar

 175

bir nisbet ifade etmediini grrz. rat ve servet vergileri, son kabul ettiimiz kanunlarda, kesri munzamlar da dahil olmak zere, yzde nisbeti (12) dir. Bu gn birok hari memleketleri misal alalm. Oralarda kesri munzamlar da dahil olmak zere arazi ve servet vergileri zerinden % 12 dununda bir vergi gsterilebilir mi? Tabi gsteremezler. Oralarda % 30 dahi mevcuttur. Memlekette servet ve irat vergilerinden Devlet hesabna verilen miktar krk milyon liradan ibarettir. Bunda yedi yz bin kilometre ile ifade edilen arazi vergisi ve on drt milyon nfusun ikamet ettii veya ticaret ettii akarlarla meskenlerin vergileri de dahildir. Keza ba itibarile gerek kk ve gerek byk hayvan diye ifade edilen (30) milyonu mtecaviz hayvandan alman vergi de yine bu rakamn iindedir. Binaenaleyh bu kadar geni bir memleketin akar ve meskenlerinden (30) ksur milyonu tecavz eden hayvanattan alman vergi hakknda memleketi ezecek mahiyettedir demek hi bir zaman doru deildir. 67, 68 milyonluk istihlk vergisi dorudan doruya hariten memleketimize akp gelen emvalden muhtelif namlarla alnmaktadr. 50 milyonluk kt ihra edelim. Yalnzca syliyeyim ki arkadamn fikirleri para zerinde enflasyon yapmaktr, bunun neticesi memlekette hesap tasfiyesi ise bunu aka sylesinler. Tavsiyeleri yerindedir. Maksatlar bu deilse, bilsinler ki yrmek istedikleri yolun mn-

tehas mutlaka buraya vasl olur. Baka bir yere gitmez. Arkadam bteyi 140 milyona indirelim diye fikrini tasrih ettiler. Devlet tekilt senelerden beri kklemi, tevess etmi, mme hizmetlerini ifa edecek memurinin o tekiltn istilzam ettii idare masraflarn btenin heyeti umumiyesi hakknda izahatta bulunan gerek Maliye Vekili Beyefendi ve gerek Biite Encmeni mazbatasnda mufassalan arzedildii vehile 230 milyona kan bir bteyi bir sene iinde 186 milyona indirmek fevkalde mhim bir ameliyedir. Bunun zerinde bu gn iin bir santim daha ekmee imkn yoktur. Evet 186 milyon nasl oldu ise 140 milyon da yle olur. Tekiltn bir tarafn ykalm. mme hizmetlerinden bir ksmn mhmel brakmak suretile. Fakat 186 milyondan aa bte yapmann imkn maddesi yoktur. ok ak ve samimi arzediyorum. Bu memleket fena havaya maruz kalsa da yaayacaktr. Arkadalar endie etmesinler, bu gn iinde bulunduumuz eraiti iktsadiyeye gre bu kanunlar bu ciheti taht emniyete alr. Bu memleket ve bilhassa cumhuriyet 1226 lira ile teesss etti. Grdnz bu azameti, bu heybeti, bu ordular, bu zaferleri, bu demiryollarn, bu tesisat ve bu tekilt yalnz vatandalara ve vatandalarn emeine, bileine ve o emek ve bilekten kan servete istinat ederek meydana getirdi. Hi bir zaman gen arkadalarmz endieye dmesin, biz genlikten bundan ilerisini bekliyoruz, hi bir zaman ricat beklemiyoruz.

DYUNU UMUMYE (OSMANLI

BORLARI) BTESNN GRLMES

Osmanl borlarnn denmesi, 1929'dan sonra yeniden ciddi bir sorun haline gelmitir. Ekonomik buhrann, Cumhuriyet ynetiminin tasarlad gelir kaynaklarn daraltacandan korkulur. 1931-, bor demelerinin kesildii ve konunun alacakllarla yeniden tartlmaya baland yldr. Cumhuriyet btelerine denecek Osmanl borlaryla il-

 176

gili bir kaynak ayrlmas kural, 1931 'de de deimez. Bu bakmdan, aadaki grmeler, Cumhuriyet ynetiminin d bor demelerini kestii bu ortamda bu konuya bakn gsteren ilgin bir rnektir. 15.7.1931 EMN BEY (ESKEHR) Bu bizim borcumuzdur. Fakat bugn vermee tahammlmz yoktur. Bu rakkam imdilik buradan kaldrmak lzmdr.... Borlarmz kaldralm, muamelt umumiyemizin inkiafn temin ettikten ve ati iin borcumuzu verecek bir hale geldikten sonra o zaman borcumuzu veririz... Bu paray bugn veremeyiz, bu 4 milyon lira verilemez, bu kalkmal ve mukabilinde muamele vergisi de kaldrlmal.... Muamele vergisi ldrc bireydir ve bu vergi de borcun karldr... RASH BEY (ANTALYA) Bu bteyi bu dereceye indirmek iin bu sene maarif tahsisatndan kestik. Maarif tahsisatndan kesmek ne demektir? Trk milletinin ilk tahsil derecesini rakamla gzmz nne getirecek olursak dyunu umumiyeyi dnemeyiz. Trk milletinin ilk tahsil devresindeki evltlarnn daha yzde 8 i, 10 u okuyamatntr. Bu vaziyet ierisinde, bize asrlarn miras brakt dyunu umumiyeyi dnemeyiz.... Ne iftisine ne tccarna hi bir yardmda bulunamyoruz, verdiimiz tahsisat kesiyoruz... ptida bu milletin hayat, saadeti, ondan sonra eski borlar dnlr. MAZHAR MFT BEY (DENZL) Garp kapitalistleri Trk kann daha m emeceklerdir? Ne olmu? nkta olmu.... Neticede dyunu muvahhede tenezzle uram, inmi... nsin efendim, milletin kann, maln slk gibi emen, damarmza yapan bu garp kapitalistlerini biz mi dneceiz? nkta olacakm. Benim esasen beklediim inktadr... EMN BEY Kylmz hkmetin yardmna muhta bir vaziyettedir. Yani, bizim vaziyetimiz Avrupanm bugn en muhta devleti olan Almanyaya bile benzemez. Alman bankas milyarlarla gryor. Yani, bu kadar tazminat vermi ve lm bir halde olduu halde.... Mesele ok hassastr. Bu sarsntdan gelecek sene memleket kurtulamaz... Bu sene belki hkmet 10 milyon lira verip buday depo etmee mecbur olacaktr. Ondan sonra, memleketimiz Amerika gibi, bilmem nere gibi iska ve irva ameliyesi yaplm yerler deil, arkas ktlktr. Bunun iin, istikbalde yaayabilmek iin mevcut zahireyi devlet para ile alp tutmak ztrarndadr. Gelecek sene maazallah ktlk olmak ihtimali vardr. Onun iin hkmetimizin vaziyeti bu sene ok hassastr. Vekil Beyler buradan bir saat bile ayrlacak vaziyette deildirler. Zira ifti maln, afyonunu, budayn vs.sini satamyor.... BAVEKL SMET P. Bu gnk vaziyet udur:. 1928 mukavelesinin bu memleketin takati haricinde olduu sabit olduktan sonra - ki mill ve iktisad bir buhran ile tezahr ve teeyyt etti - hamillerle mzakere atk. lk mzakere neticesinde iktisad vaziyetin de yardmile bu temaslar esnasnda fil bir istatko hasl oldu. Buna nazaran geen sene be milyon kadar bir para verdik, bir taraftan da onlar konferanslar yaptlar, nihayet mrahhaslar tayin ettiler. Hulsa mzakereye girdik ve bu mzakere devam ederken istatko muhafaza edildi. Geri bu istatko zerinden bu sene de tediyeye baladmz parann hukuken kabul edilmediini gryoruz, yani tediye ediyoruz, memnun olmyorlar. Bu hususta kat' bir itilf hasl oluncya kadar tediye etmekte maddeten faide yoktur. Esasl bir noktay arzetmek isterim: bu borlar meselesinde

 177

bizim esasl bir iddiamz vardr. O da, biz Osmanl borlarndan bize den hisseyi memleketin takatile mtenasip bir hudut dahilinde tediye etmek istiyoruz. Esasn reddetmi deiliz. Bu defa da bu esas kanunen muhafaza etmek istiyoruz. kinci bir mesele: alm olan mzakere mnkati olmu deildir, devam edecek ve bir ok intihalarmz ve husus malmatmza gre bu bte senesi iinde bu itilf kat' bir neticeye vardrmak ihtimali vardr. EMN BEY Ankara Hkmetinin bariz vasfndan birisi; yaradc ve yapc olmasdr. Bir de Hkmetle Meclis arasnda imdiye kadar bir ahenksizlik olmamtr. Biz daima mukadderatmz birletirmiizdir. Hep beraber yrrz. Gerek Hkmet gerek btn millet, biz borcumuzu seve seve, minnet ve hrmetle veren bir ecdadn evldyz. Fakat Hkmet her ne yaparsa yapsn 10 seneden evvel bu paray veremez, verebilecek kudrette deiliz. Yani bunun iin kuru bir imza verir. Fakat her nasl olursa olsun, mzakeratm neticesi on seneden evvel bu paray veremiyeceimiz neticesine varmaldr. ster istemez varacaktr. Buna nazaran imdiden kaldralm. Kalkarsa hi olmazsa memlekette inkiaf hasl olur. Bizim hi istinatghmz yoktur. Yardm edecek yerimiz yoktur. Ehemmiyetle Hkmetin nazar dikkatini celbederim. Ufak bir sarsnt bizi gtrmee kfidir. Btemizde drt, be milyon lira bizim iin mhim bir sarsntdr. Bu hkmet on seneden evvel verilmek zere her hangi bir sz sylese bile o sznde sadakat edemiyeceine kaniim. Yapsa bile milleti batrr. Binaenaleyh vaziyetimize bakmalyz. nkiaf hasl olduktan sonra vermeliyiz. Prensip iin, ho grnmek iin verilecek drt milyon lira bnyemizde sarsnt yapar.

RT BEY (BURSA) Zengin Avrupa komularmzn borlarn tehir edelim. Taki onlara da faydamz dokunabilsin. Ticaret iki taraf da kazandran nesnedir, biz zengin Avrupallara para vereceiz. Bizim deme, kazan kabiliyetimiz gnden gne azalacak. Yani, biz memnun olmyacaz, yalnz onlar memnun olacak. Zaten bizim borcumuz Osmanl Devletinden bor nam altnda intikal eden fzul ve azim bir yktr. Biz bunu elli senede deyeceiz. En buhranl bir zamanmzda, kanmzdan canmzdan ayrarak didine, didine bu paray temin etmek, bile bile kendimizi tehlikeye atmak demektir. BAVEKL SMET PAA Gryorum ki; Byk Meclisin vaziyet hakknda teferruatile malmattar olmas daha faidelidir. Eer 1928 mukavelesini tatbik edebilecek, ona gre tediye yapabilecek vaziyette olsaydk, bu sene 18 milyon Trk liras ve 1 800 000 ngiliz liras isteniyordu. Geen sene kan buhran zerine memleketin bu tediyat tamamen yapmak takati olmad sabit ve zahir olduktan sonra geen sene be milyon Trk liras verdik, byle fil bir istatko hasl oldu. imdi bu sene koyduumuz para geen sene konmu olan parann devamdr, istatkonun tatbikidir. Mzakere esnasnda bir rakam meselesi, bir de sistem meselesi vardr. Bize telkin olunan sureti hal u idi: Bir milyon isterlin verilsin ve bu bir milyon isterlinin yarsn kendi paramzdan verelim ve yarsn da bor olarak tedarik edip verelim. Bu tarz hal ile iki seneyi geirelim. Ondan sonra vaziyet yeniden mtalea olunur. Yahut mukaveleye avdet olunur. Bize telkin olunduunu sylediim fikir ite budur. Bizim esas addettiimiz nokta ise udur: Bu sene iki senelik muvakkat bir itilf ile bir tarz halle varrsak iki sene sonra 928 mukavelesile bu memleketin tediyeye takati olamazsa bir tehlike hasl

 178

olur. Diimizden trnamzdan artrdmzdan fazlalk olursa o fazlalkla, daima artmakta olan bir borcu mtemadiyen tediye etmek mecburiyetinde kalacaz. Memleketin tisi iin inkiafn gletirecek. Hulsa btn tasarrufatmz, btn emeklerimiz ve gayretlerimiz memlekete sarfolunamaz gibi bir haleti ruhiye, meseleyi ok mkl bir vaziyete sokar ve ikl eder. Meseleyi samim, doru ve kat' olarak halletmek iin, bir memleketin tisini endieye drmiyecek bir tarz hal bulalm. Onun iin dedik ki, 800 000 ngiliz liras verelim ve bu ekilde Osmanl borlar meselesi daima ve sabit ve taahht olarak bu memlekette kalsn. Herkes bunu bilsin, yalnz bir iki sene iin bu 800 000 ngiliz lirasn, hem bte noktai nazarndan hem vaziyet noktai nazarndan tediye etmemiz mkldr. Bunun yarsn btede brakalm ve dier yarsn bor olarak tehir ederiz. Onu daha geni zamanda, baka senelerde deriz. Fakat bir

mutabakat hasl olmad, bu tarzda ayrldk. Hulsa eer kat' bir itilfa varrsak, btede bir para vermek vaziyeti vardr, bu paray vermee mecbur olacaz. Tabi byle bor itilflr yaparken, memleketin mal ve iktisad vaziyetini geniletecek tedbirleri beraber dnmek mecburiyetindeyiz. Yalnz bu kabiliyeti tahfifiye meselesile beraberdir ve nihayet karmzda bir alacakl vardr. Onunla itilf etmek meselesi mevcuttur. tilf ederken arzunun vardrlaca bir hat vardr. imdi bizim iin mhim nokta udur: borcun esasn tanyoruz. Bir itilfa varmak istiyoruz. Memleketin takati dahilinde kat' bir neticeye bir n evvel varmakta faide gryoruz. Bu havann kuru kararlarla, her hangi bir surette bozulmasn arzu etmeyiz. Msaade buyurunuz, bu erait altnda mitlerimiz vardr. Mzakere olunacaktr belki bir neticeye varacaz. stediimiz ekilde neticeye varrsak, esasen btn meseleler halledilmi olur. stiyorum ki; hsn niyetimiz her erait iinde nihayetine kadar muhafaza edilsin.

KTSAT VEKALET BTESNN GRLMES ktisat Vekaleti btesinin grlmesi, her yl ekonominin yapsal zelliklerinin ve eitli iktisat politikas sorunlarnn tartlmasna yol aar. 1931 V/e, ekonomik bunalm bu tartmalara damgasn vurmaktadr. Mustafa eref Bey'in burada yapt konuma Cumhuriyetin kurulu dneminin nemli belgelerinden birisidir. Mustafa eref Bey burada Trkiye ekonomisinde d an kkeninin ve sonularnn ilgin bir anatomisini sunuyor. Yabanclara danma, program yaptrma ve yeniden d borlanmaya ynelme konusunda grlerim aklyor. 16.7.1931 18.7.1931 SIRRI BEY (KOCAEL) nhisarlar halk bir hkmetin esas prensiplerile kabili telif midir, deil midir? Gmrkler: bir menbai varidat addolunmakla beraber, bu gnk tarifenin memleket ticaretinin inkiafna mani olup olmad hakkndaki fikirleri nedir? ktisat Vekleti her eyden evvel bir ilim ve ihtisas dairesidir. Bunun iin bu asra lyk surette ve bu asrn istilzam ettii yksek malmatla mcehhez mdriyeti umumiyelerin banda birer Avrupal mtehasss bulunmasnda faide var mdr, yok mudur? Varsa ne iin bulundurmiyorlar? REMZ BEY (SVAS) ittiime gre ktisat Vekili, memleketimizde henz kfi derecede gmrk himayesi grmiyen sanayi olduunu anlyarak, bunlar da

 179

himaye etmek iin gmrk tarifesini tetkik ettirmekte imi. Bu cidden ok yerinde bir eydir. Hatta diyebilirim ki; iktisad buhrana mani olmak iin tevessl edilebilecek tedbirlerden birini tekil edebilir. ktisad buhrana kar bugn Hkmetin, Meclisin ittihaz edecei ve derhal ittihaz iktidar dahilinde olan bir ey varsa o da kfi derecede gmrk grmiyen sanayii derhal himaye ettirmektir. Gmrk tarifesine yle bir gz gezdirmek neticesi olarak unlara muttali oldum: Bu gn memleketimizde mevcut sanayiden yaz mrekkebi memleketimizde imal edilmektedir. be mil, bunlar vcuda getirmektedir. Fakat maalesef mrekkebin tabi olduu gmrk resmi 100 kilodan on liradr. Kundura boyas memleketimizde yaplmaktadr. Bununla uraan bir iki messese vardr. Bunun da tabi olduu gmrk resmi yz kiloda 22,5 liradr. Camc macunu yz kiloda be lira gmrk resmine tabidir. Bezir ya, yani ketenden imal edilen ya, yz kiloda 11,25 kuru gmrk resmine tabidir. Pamuk mensucatndan, amerikan bezi kaput bezinin resmi de yz kiloda 45 liradr. Fakat, bendenizin tetkikatma gre, bu yz kiloda 45 lira gmrk resmi, bir metre amerikan bezinde, kaput bezinde 2 kuruu tecavz etmiyor. Avrupadaki muazzam mensucat fabrikalar, istihsal ettikleri mamult bir takm msait erait dahilinde ucuza maletmektedirler ki, bu suretle gmrn tahmil ettii iki kuru himaye hie inmektedir. Bu erait dahilinde tasavvur eder misiniz ki; pamuklu mensucat bizde inkiaf edebilsin. pekilii gmrk himaye etmektedir. pek ileri yz kiloda 4,200 lira gmrk resmine tabidir. Bunun iin bu sanayiimiz matlubumuz derecesinde inkiaf etmitir. Hatta iittiime gre bu yzden

fazla istihsal bile olduundan aralarnda rekabetle mteessir olan sanayi de varm. Sonra gmrk himayesinin verdii feyiz sayesinde tirikotaj pamuk, yn sanayiide inkiaf etmektedir. thaltmzn mhim bir ksmn pamuklu mensucat tekil etmektedir. Hamdolsun memleketimizde pamuk istihsal ediliyor, fakat bunu maalesef ucuz bir fiyatla harice sevkediyoruz ve mamul olarak pahal, pahal satn alyoruz. Fakat bu sanayiin maddei iptidaiyesi memleketimizde mevcut olmasna ramen inkiaf edememektedir. Sebebi de gmrk himayesinin kfi derecede olmamasdr. ielerin yz kilosu lira resme tabidir. Penere camlarnn yz kilosundan be lira gmrk resmi alnmaktadr. Matbaa kdndan 375 kuru, yaz kdndan (750) kuru, sarglk kttan skletine gre; 6 lira, 9 lira, mukavva olursa 3 lira yetmi be kuru, kundura ivisi on lira, alelde muambalar on lira, adr imaline ait muambalar dokuz liradr. Memleketimizde birisi bir kt veya cam fabrikas tesis etmek istese, dnecek, byle yz kilodan lira, be lira gibi bir gmrk resmi alnd iin bu kadar czi bir himaye karsnda bu iten sarfnazar edecektir. Bilhassa umum harpte hasl olan tecrbelere gre, petrol harp zamannda fevkalde bir ehemmiyet kesbetmitir. Lort Grzun; harbi umumiden sonra; biz itilf devletleri harbi petrol dalgalar zerinde yryerek kazandk, demitir. ngilizler daha harbi umumiden ok evvel dnyann nerelerinde petrol menbalar olduunu gizli gizli aratrmlardr. Maruzatm okuduum bir makaleye mstenittir. Harbi umumiye kadar bu petrol menbalarmdan ksm azamm ele geirmilerdi. Hatta ngilizler unvan itibarile Amerikal; fakat sermayesi ngiliz bankalar tarafndan verilmi irketler v-

 180

cuda getirerek Amerikallarn bile haberleri olmadan, mhim baz petrol menbalar elde etmilerdi. Amerikallar harpten sonra bunun farkna varmlar ve tela dmlerdir. Bu makale bir defa bizim memleketimizin nerelerinde petrol menbalar mevcut olduunu gstermektedir. Mesel, Mreftede, Karadeniz havalisinin baz yerlerinde - mevkileri pek hatrmda kalmad - zannedersem Bolu taraflarnda da varm, ark vilyetlerinde de petrol izleri mevcuttur. Mreftedeki petrol iin Standart Oil. kumpanyas Hkmetimizle on sene mddetle opsiyon alm. Fakat maksad bunu derhal iletmek deil on sene mddetle kendi emrine tabi bulundurmak imi. Ayni makalede petrol taharriyat iin bu gn memleketimizde mevcut bir kanunun mucip olduu fevkalde mklttan bahsediliyor. Romanyadan iktibas edilerek kabul etmi olduumuz bu kanun mucibince petrol taharriyat iin ruhsatname almak istiyenlere gayet ar mkellefiyetler tahmil edilmekte imi. ktisat Vekili Beyefendiye bu ciheti arzetmitim ve kendileri de bunu daha evvel grmler ve anlamlar, bana kanunu tadil edeceini sylemilerdi. HALL BEY (ZMR) ektiimiz ztrap malmdur ki, btn dnyaya amil olan umum buhrann aksi darbesidir. Dnya, senelerce bir harbi umum hayat geirdi ve uzun zaman dnya milletleri arasndaki mnakalt mnkati oldu ve dnyadaki sanayi fabrikalar dorudan doruya harp sanayiine inkilp etti ve harbin byle drt sene uzayacan kimse tahmin etmediinden ve harp uzadka mhimmat ihtiyac artt iin bu fabrikalar o ihtiyaca gre tevsi edilmiti. Harp bittii zaman, fabrikalar tekrar eski hallerine dnd ve mstesna bir vaziyet karsnda bulundu. Talepler ok

yksek oldu. nk, dnyada stoklar bitmiti. O stoklan yerletirmek zere dnyann her tarafndan sanayi memleketlerine byk talepler vaki oldu. Talep arttka zaten harpten ba dnen fabrikalar bunun mstesna bir vaziyet olduunu nazar dikkate almyarak faaliyetlerini tevsi ettikleri gibi, dier messesat iktisadiye de o kadar tevess etti. Fakat birdenbire yeni stoklar temin edilip imar faaliyeti de durduu iin talep azaldka vaziyet gayet buhranl bir devreye girdi. Avrupada ve dnyadaki sanayi buhrannn mhim ve esasl sebepleri bunlardr. Filhakika buna, bir taraftan Ruslarn dnyadan ayrlp, memleketini cihana kapamas, inde ihtillin devam edip 450 milyonluk ktlenin dnya piyasasndan ayrlmas, Hindistanda ihtillin devam etmesi ve hari masnuata Hintlilerin boykot yapmas, dier taraftan piyasalardaki temevvcat dolaysile daha emin bir yer arayan altn stoklarnn daha emin farzettikleri Fransa ve Amerikada toplanmas gibi bir ok esbab maliye de inzimam etti. Bu suretle dier memleketlerin kredi esas tezelzle urad iin buhran umumiletir. Bu esbap ve avamil byle sylenip yazlmakla beraber, hi bir kimse ve mtehassslar bunun niin ve nasl geldiine, ne zaman nasl gideceine dair kat' bir ey sylememekte mttefiktirler. Binaenaleyh grlyor ki, buhran ok uzayacak bir haldedir. Zira buhran ise, harpten sonra tevellt etmi bir buhran deildir. Harpten evvel balamt. Zira tekniin, zira istihsalde yap olduu ziyadelikle, nfusu kesif milletlerin tevelldat arasndaki nisbet harpten evvel almaa balamt. te bundan dolaydr ki; zira memleketler krizden daha mteessir bir halde bulunuyor ve yle grlyorki, zirai memleketlere ait olan buhran mzmin bir mahiyet arzediyor. Zirai bir memleket olan

 181

memleketimizde vaziyet bu suretle arlayor. Mtehassslar unda mttefiktirler ki, ucuz ve eyi mal yetitirebilen memleketler bu buhran karsnda ayakta durabileceklerdir. Ruslarla dost geinmek ve dost yaamak hususunda Hkmetin takip etmekte olduu siyasete tamamile itirak ederim. Hakikaten bu zarurettir ve menafii milliye iktizasndandr. Fakat iktisad cepheden gelmekte olan tehlikeye de gz yummamz caiz deildir. Bolevikler Rusyada kendi prensiplerini tatbik etmek, bunu bir hayat mobili olarak kurabilmek iin ok msait bir vaziyet buldular. Rusyada imparatorluk zamannda iki ekil halk vard. Bir ksm; Rus imparatorluunun hukuku medenisinden istifade eden ksm ki, zadegn snf, imparatorluun etrafnda toplanan kilise ve sairedir. Btn Rusya bu mahdut kastn elinde tamamile esir bir vaziyette idi. Asl halk ktlesi, hi bir memlekette grnmiyen esaret iinde yayor, toprana sahip olamyor, hakk mlkiyetten istifade edemiyordu. Topraa merbut bir eya gibi devredilirdi. Binaenaleyh Rus halk imparatorluk hukuku medeniyesini zevkini tatmam bir vaziyette idi. htillden sonra bolevikler, stikll mal, mlk zevkini tatmam olan o ktleye, kendi prensipleri dairesinde, kurduklar heyeti itimaiye iinde, eski hallerinden daha mreffeh bir vaziyet gsterdiler. Onun iin Rus halk bu rejime alm bulunuyor. Binaenaleyh boleviklerin yaknda yklabilecei hakkndaki, Avrupallarn yapt tahminler, bence ok esasszdr. Bolevikler orada kendi prensiplerine uygun ve msait bir muhit bulmulardr. Filvaki ihtill devri gemitir. imdi imar ve ihya devri balamtr. Grlyor ki; onda ok muvaffak oluyorlar, gerek ziraatte ve gerek sanayide Rus memleketi ok muazzam hatveler atmaktadr. Ruslar bunlar kollektivize

ettiler ve dorudan doruya devlet direksiyonu altnda, btn devletin ticaret ve sanayi hayatna hkim bulundular. Bu sebeple mallarn gayet ucuz yetitiriyorlar ve dier memleketlerin rekabet edemiyecei fiyatlarla piyasalara arzedebiliyorlar. Komumuz Rusya; bizim memleketin mmasili mahsult yetitirir bir memlekettir. Binaenaleyh, bu vaziyet karsnda alacamz tedbirlerle, memlekete gelmekte olan tehlikeyi nasl izale edebileceimizi dnrken, bu mili de ehemmiyetle nazar dikkate almalyz. Hakikaten milletimiz zaferden ktktan sonra byk bir imanla, byk bir akla, byk bir hrsla iktisat mcadelesinde muvaffak olmak iin btn mevcudiyetile ie sarlm ve hakikaten btn bir ampir ihracatn yani servetini yapmas byk bir elndr. Bu mill mcadelenin milletimizin yreinde uyandrd byk heyecan ve zaferin verdii byk gururu Gazinin eriilmez, sihirkr nfuzile milleti iktisad mcadeleye sevketmesinin neticesidir. Fakat maalesef bir kere kuraklk darbesini yedik. Onunla ihracatmz 186 milyondan, 158 milyona indi. Maatteessf imdi umum buhrann sademesi geldi, bize de arpt. hracatmz ondan sonra tenezzl edip gidiyor. Ticaret odalarndan 1929 ve 1930 senelerinde terki ticaret etmek suretile piyasay terketmi olan tccarlarn bir listesini istemitim. stanbulda 1929 da 52 ifls, 789 tasfiye ve sair suretlerle ticaretten ekilme, 1930 da, 49 ifls, 523 terki ticaret, zmirde 1929 da 8 ifls, 168 terki ticaret, 1930 da 14 ifls, 131 terki ticaret vuku bulmutur. Trabzon ve sair yerlerde de byle devam ediyor. Fakat ayan krandr ki bu krizin iddetine, bu kadar ifls ve terki ticaretlere ramen; milletimiz cesaretlerini yine gaybetmiyor. Yeniden ti-

 182

carete atlyor. Mesel stanbulda 1929 da 620 kii yeniden ticarete girmitir. 1930 da 695 kii yeniden ticarete girmitir. Mersinde ve Trabzonda yzde elli nisbetinde yeniden ticarete atlanlar vardr. Bu; gsteriyor ki milletin cesareti krlmyor, nnde vuku bulan kntlere kulak asmyarak, atlyarak ileri gidiyor. Sanayideki memleketin gsterdii hamle, hakikaten ne diyeyim, ayan hayret ve krandr. 1927 de 822 yeni ufak ve byk fabrika almtr. 1928 de 488, 1929 da 309 yeni ufak ve byk fabrika almtr. Yani sene zarfnda 1618 fabrika yaplm ve yaplmas derdest bulunmutur. Mmkn olduu kadar hariten az mal almaa almalyz, ithalt tacirlerimiz de bu vaziyeti nazar dikkate alarak ona gre tedbirli davranmaldrlar. Alelmum hububatmz buhrandan mtessirdir. Pamuk ta, afyon da buhrandan mteessirdir. Fakat hi olmazsa alc bulunabiliyor, zannediyorum ki dnyadaki hububat stokuna baklrsa, hububatmz satmakta ok mklt ekeceiz. Buhrana mukavemet edebilen ksm olarak, hayvanat, yn ve ipek mensucat gryorum. Bu da hakikaten epeyce byk bir yekn oluyor. Gmrk istatistiklerinden okuduuma gre hayvanat ve mstahsaltndan 32 milyon, mensucattan 2,5 milyon ihracat yapyoruz. Sonra meyve ve kuru sebzeden 33 milyon liralk ihracat yapyoruz. Zeytin yandan 6-7, Ttnden 60-70 milyon kadar ihracat yapabiliyoruz. Hallarmzn fiat temevvcatma baktm, buhrandan yle edit bir surette mteessir olmadn gryorum. Mill iktisat diye ok sylenen bir ey vardr. On dokuzuncu asrda biliyorsunuz ki; iktisadiyatta serbest sistem dedikleri usul cari idi. O da udur: mesaide serbest, mbadelede serbesti, yani hudut koymyarak; btn beeriyeti ve ahs bir birine hudutsuz raptetmek ve her kes

alsn aralarnda serbest surette mbadele yapsnlar, bu suretle en ucuzunu alrlar, en faidelisini satarlar ve hem de her kes kendi bulduu muhitte kendi istidad nisbetinde alaca iin daha faideli olur, fikri hkim idi. Halbuki bilhara (Fredrik List) namnda bir Alman lim (Ekonomi nasyonal) namnda bir kitap ortaya att dedi ki; beeriyetle ehas byle biri birine hudutsuz balamak, mbadele yapmak doru deildir, sanayide kuvvetli olanlar dierlerini ezer. Binaenaleyh beeriyet ile ahs arasnda dier bir vahdet vardr ki; bunu nazar dikkate almak lzm gelir. O da, milliyettir. Gryoruz ki, milliyet yalnz siyas bir vahdet deil, ayn zamanda iktisad bir vahdettir, iktisad bir hviyettir. Binaenaleyh onu da kendi hududu dahilinde kendisini korumak harice ramen kuvvetlendirmek mecburiyetindedir, dedi. Ondan sonra mbadele esas dt, proteksiyon, himaye sistemi geldi ve sanayii henz inkiaf etmemi olan milletler, byk sanayi memleketlerine kar kendi sanayiini himaye iin gmrk tarifelerini artrdlar, bu sistemin takip ettii gaye her memlekette "eki libr ekonomik" yani mtevazin bir iktisat ebekesi yapmaktr. Bir memleket ki, yalnz ziraatle kalr, o memleket hi bir vakit zengin olamaz, bir memleket ki; yalnz sanayiile kalr, o da tehlikeye maruzdur. Onun iin bu buhranda her memleket sanayi ile ziraatini tevzin etmee alyor. Nasl ki efradn, vatandalarn manev tesand siyas forsunu yaparsa, iktisad tesand de iktisad kudreti yapar. Binaenaleyh biz de memleketimiz sanayiini ayni zamanda ziraatle beraber ve ziraatine istinat ederek yapacak bir vaziyetteyiz. nk, bir ok mevad iptidaiye memlekette kar. Nitekim de cmhuriyetten sonra byk bir inkiaf ve eln vardr. ok ayam krandr. Bu kfi deildir. Bence yaplacak ey, sanayi ile

 183

ziraat arasndaki muvazeneyi temin etmektir. Buhranda sanayi memleketleri dyor, ziraat memleketleri dmek zeredir. Fakat -eki libr ekonomisi- olan, mtevazin iktisad ebekesi olan Fransa btn buhrana ramen dip diri duruyor. nk, sanayii ziraatinde, ziraati sanayiinde kendisine lzm olan mahreci buluyor. ayan kran ve ayan iftihardr ki; bizim memleketimiz bu gn mstekar bir memlekettir. Avrupada, orann bnyesini yiyen komnizm, sosyalizm gibi muzur mikroplar vardr. Bunlar her zaman gryoruz, iitiyoruz. Bugnk pasyon poletik mcadelesi, yani parti kavgas o kadar kzyor ki; mevcut tehlike karsnda kendi husus mcadelelerinden, menafii umumiyeye bakamyorlar. Bu tehlike karsnda partiler bir birini yiyor. Avrupann aa yukar her tarafnda vaziyet budur. Hamdolsun bizde byle ey. yoktur. Byle komnizm ve sosyalizm mikroplan memleketimize giremedii gibi, esasen memleketimizin iktisad ve itima eraiti de buna msait deildir ve onu defeder. Memleketimiz her yerden daha zayade mstekardr ve inaallah bu istikrar ve tesant payidar olacaktr. Onun iin Avrupadaki bu vaziyetten istifade ederek ecnebi sermayesi diye rkmiyerek, ecnebi sermayesi ve ecnebi mtehassslar getirelim, memleketimizin ihtiyac olan sanayii kursunlar. Bizden baka, paras olmyan memleketler daha evvel bu safahat geirmilerdir. Ecnebiler yalnz paralarnn menfaatini ve kazancn alacaklar. Fabrikalar bizim servetimize ilve edilecek. Yetitirecekleri masnuat memleketin mal olarak kalacaktr. Binaenaleyh bendenizce, Avrupann bu vaziyetinden istifade ederek ktisat Vekili Beyefendinin, bu gibi yoklamalar yapmasn ve msait bulunduu takdirde byk teshilt gstermek suretile memlekete Avrupa sermayesini celbederek bu felket zamann-

da memlekete bu byk nimeti temin etmee tevessl etmesini rica ediyorum. Memleketin vesaiti mukavemetini imdiden dnp cihaz iktisadimizi ikmal edecek tedabire tevessl etmeliyiz. Bu da ancak hariten bir istikrazla yaplabilir. Maliye Vekili Beyefendinin dn izah ettikleri vehile istiklli millimize ok balyz. Adi btesinin noksann kapamak iin istikraz yapmaktan ise bu millet yar a, yar tok geinmiye katlanmaldr. Fakat, memleketin cihaz iktsadiyesini ikmal iin yaplacak istikrazdan korkmamalyz. Yaplacak 30-20 bin kilometre yolumuz vardr, yaplacak limanlarmz, tanzim edilecek nehirlerimiz vardr. Yalnz sermayedar gelirken, gelecei yerde bu parann nasl sarfedileceini bilmesi lzmdr. Paray alp ta msmir olyan yere sarfedeceimizi bilirse tabiatile parasn vermez. Onun iin bendenizce evvelemirde Avrupann bir ka byk mtehasssn celbetmeliyiz. Nikbin bir kafa ile memleketin iktisad programn tesbit ettirmeliyiz. Ondan sonra yaplacak program dairesinde istikraz iin are aramalyz. Dnyann belki bu felketinden bu suretle istifade ederek dnyann gpta edecei bir Anadolu cenneti vcde getirebiliriz. Dedim ki milletin eln byktr. Hakikaten be sene zarfnda bizim milletimizin yapm olduunu hi bir millet yapmamtr. Memleketin servetine, elinde vesaiti olmad halde be yz milyon ilve edebilmitir. Srf kendi sayile ve bir mucize ile yapmtr. Bunu hi bir millet yapmam ve yapamaz da.... Bu mucize de, bu mucizeyi douran erait iinde yaplabilir. Fakat bu erait asrlarlarda belki ancak bir defa gelebilir, ok tekrar etmez. Bu ilerilemek zevki, yrmek ak sndrlmemelidir. Bu gn bu krize ramen geni dnerek memleketimizin, arzettiim gibi, iktisat program iyi tesbit edilmeli ve Avrupadan mte-

 184

ha'ssslar getirmeliyiz. Nereden balayp nereye ve nasl gideceimizi tesbit ettirmeliyiz, ondan sonra istikraz aresine bakmalyz. RT BEY (BURSA) Buhrann nne gemek iin btn devletlerin ald tedbirlerden baka, bizim iin husus tedbirlerin dahi alnmas lzmdr. Matbuatmz hakl ve haksz hcumlarna devam etmektedir. Yeni kacak matbuat kanunile bunlarn rtgan seslerine nihayet verileceini mit ederim. Memlekette cebr tasarruf, cebri sayi dnmek lzmdr ve bu ayan mnakaa bir mevzudur. Sinemalar saat on bire hatta on ikiye ve bire kadar, dier baz messesat ta sabahlara kadar aktr. Halk oralarda vaktini tenbellikle geiriyor. Sayin normal bir ekilde tanzim edilmesi iin tetkikat yapmasn, kiymetli vekilimizden isterim. Ak ake kara gn iindir. Kyl bu milletin skntl devirlerinde hayvanlarn satt geindi, buday para etmedi, afyonu (40) liradan (5) liraya dt, her meta ucuzlad buna ramen hayvanlarn satarak ihracat yapt ve geindi ve vergisini verdi. Halbuki bizim tuttuumuz yol; memlekete mtemadiyen otomobil ithal etmek oldu. Memlekette imendiferler vardr. imendiferler bir taraftan gidiyor, otomobiller de ayni yoldan gidiyor. Memleketin kmrn yakan btn tesisatile muntazam iliyen imendiferleri krletiyor, paramz Avrupaya gidiyor. Baka yerlerde iliyebilir, fakat imendifer hattna muvazi istikamette iliyen otomobiller iin sureti mahsusada fazla vergi koymal ve bu suretle onlar tahdit etmelidir. Ticaretin serbestisini buradan buyurursunuz, efendim. unu arzetmek isterim ki, memleketin mal ve iktisad vaziyetinin ehemmiyetini dnr ve fevkalde tedbirler alnrken bu; ok grlmemelidir. Kabul etmek lzmdr ki; Sivas-

tan Samsuna yaplmakta olan imendifer yolu daha bitmeden, otomobiller onu tehdit ediyor. demiten zmire incirleri imendiferle naklediyorlar. Bursadaki demiryolu, rekabet yznden, yz bin liralk tesisat elli bin liraya satmaa mecbur oldu. Fakat yarn devlet idaresinde bulunan btn demiryollar bu vaziyete decektir. Baka devletlerle mukayese etmemelidir, bizde otomobillerin lstii, demiri, makineleri ve btn aksam memleket haricinden geliyor. Memleketimizde bir habbesi bile yaplamyor, btn levazm iin para Avrupaya gidiyor. Petrollar dahi byle. Halbuki dier taraftan kylnn hayvanat memlekettedir ve bunun, be paraya satlan saman, altm paraya satlan arpas, buday bu memlekettedir ve,bize bir kuvvet bir mill servet olabilir. Bilhassa nmzdeki devrei itimaiye iinde teviki sanayi ve i kanunlarnn geleceini iittim. Bunun iin ok memnun oldum. Bu teviki sanayi kanunu bilhassa Avrupadan alnd ekilde gelmesin. Memleketimizin ihtiyacatna ve hususiyetlerine tevafuk edecek ekilde tadilt yaplarak gelsin. nk; icra ve ifls kanunu dorudan doruya Avrupadan olduu gibi tercme edildii iin memleketin bu buhranl devrelerinde ok fena tesirler yapmtr. Devletin yapm olduu btn himayekr kanunlar, gmrk siyaseti, Trk milletinin refahn temin etmek iindir. Avrupallar, Trkn gsterecei bu inkiafa mani olmak iin memleketimize gelirler, bize rekabet yaparak para kazanrlar ve bu suretle bizim bir ok paramzn da Avrupaya gitmesine sebep olurlar. Ecnebi sermayesi geldii zaman ok yakndan ve mdekkikane tetkik etmek lzmdr. Ecnebi mtehassslar getirilirken paramzn habbesini dahi kskanmak lzmdr.

 185

Evvelce beyazlar ve karalar siyaseti vard, kara, beyaz siyaseti mehurdu. Beyazlara bir daha ilve etmek lzmdr. pek. pekilik en byk partisini kaybetmitir. pekilik karsnda dnya buhranndan baka bir de sun ipek rekabeti vardr. Bu rekabet btn dnya ipekiliini tehdit ediyor. Bizim Hkmetimiz gmrk himayesi sayesinde ipekilie hayat ve inkiaf vermitir. Bilhassa ipek dokumaclnda grlen inkiaf memnuniyet verecek bir haldedir. HACI MEHMET BEY (KTAHYA) Srr Beyin srarla talep ettii istikraz aktini Halil Bey de tekraren musrrane talep etmitir. stikraz, bu memlekete para getirmek sk sk mevzubahs oluyor. Bize teklif edilen istikrazlar ya bir ksm varidatmzn terhini suretile veyahut her hangi bir imtiyaz suretile teklif ediliyor. stiklli malimizi muhil hi bir teklifi Hkmetin kabul edemiyecei bu krsden mkerreren sylenmitir. Maahaza dnlmeden yaplm istikraz mukavelelerinin, karanlk mukavelelerin dourduu dyunu umumiye denilen bir beliye vardr. Bu mesele hal halledilmemitir. stanbulda minelkadim bir takm Galata saraflar vardr. Bunlar tipleri itibarile hrsz ve hayasz insanlardr. Bunlar Osmanl tebaas nam altnda yaarlar ve her vesile ile Osmanlyz efendim derler. te bu adamlar bundan 60-70 sene evvel saray kadnlarna yzde be yz faizle para ikraz etmee balamlardr. Bu ikraz muamelesi yava yava harem aalarna, kadn efendilere ve nihayet izamz sultanlara kadar dayanm, faiz yeknlar kabardka saray kapularmn kendilerine aldn gren ve taraf ahaneden bir ok rtbelere sahip olan Nikola, Devletl Agup Paalar, Portakal Paalar, bilmem buna mmasil bir takm adamlar, devletl, inyetl, harem aalar-

nn delletlerile, diili, erkekli sultanlarla temasa balamlardr. Tam bu srada idi ki; Avrupanm da kurnaz sarraflar ie mdahale etmilerdir. 93 harbinden sonra Devletin nfuzu zafa uraynca, yine ecnebi tesiratile Portakalolu namndaki herifin riyasetinde Trk olmyan insanlardan bir komisyon teekkl etmitir. Bu komisyon bu sarraflarn alacaklarn tesbite balam ve nihayet taplolar, hesaplar tanzim edilmi ve menhus komisyona kumanda eden Avrupann kurnaz sarraflar, Devletin ehemmiyetsiz bir iki varidatn birletirmek suretile, o zamanki formllere nazaran bir Osmanl messesesi vcude getirmek ve bu suretle varidatlarn terakkisini de elde etmek vadile ie balamlardr. Osmanl Bankasnn da dyunu umumiye tekilinde mzahereti olmutur. Artk ondan sonra istikrazlar balaynca, neticede yava, yava, para, para, azar, azar Devlet varidat da oraya tevdi edilmee balamtr. Bu evvel rsumu sitte idaresi iken; 98 senesinde ismine (Dyunu Umumiyei Osmaniye daresi) nam verilmitir. Sultan Aziz zamannda balyan bu muamelt ile itigal eden ve daima Avrupadan gelen mal heyetlere zagarlk vazifesini ifa eden bir ok Osmanllar 98 senesinden sonra Sirkecide (Kprl Han) namile maruf olan hana yerlemilerdir. Rsumu sitte meyanmda bulunan; ttn r vesilesile Rejinin tekiline muvaffak olmulardr. u suretle Osmanl Bankas daha iki idare dourmutur ve bunlar icray faaliyete balamlardr. Osmanl Bankas direktr Dyunu Umumiye Meclisi daresinin zayi tabiiyesindendir. Rejinin komiserliinde yine Dyunu Umumiyeden bir levanten bulunuyordu. Velhasl bu idare bir birine balanmt. Reji byle hayrhah bir idare eklinde Hkmetle mterek bir varidat menba eklinde yayor ve Osmanl Bankas da Devletin hazinesi vazifesini gryordu. Gya borlarn bir an evvel denmesini istiyen bu idare Muharrem kararnamesile doksan

 186

dokuz sene yaamak hakkna malik olmutu. 35 sene zarfnda deneni iyen bu borlar Merutiyete kadar srklenmi ve nihayet Merutiyet gelince Dyunu Umumiye yine iini uydurmutur. O zamann yetitirdii zeki ve kurnaz bir Maliye Nazr onun mazhariyetine nail olarak Dyunu Umumiyeden derhal azametli bir istikraz daha yapmtr. Bu drt yz milyon liralk altn istikraz memleketi ok fena hale sokmu, vergilerin hepsi Dyunu Umumiyeye Devredilmitir. Hkmetin elinde pek ufak tefek varidat kalmtr. O kabinelerde ahzi mevki etmi olan Halil Beyefendinin de bunda da hissei mesuliyeti vardr. Harbi umumiden sonra Devlet evrak naktiye karmaa balad, bu ii de Dyunu Umumiye zerine ald. Bu meselede de bir ok suiistimal yapt. Millet Almanyanm taht esaretine girerken Dyunu Umurniyenin nfuzu da mtemadiyen ykseliyordu. Nihayet hepimizin bildii vehile harp malubiyetle neticelendi. O zaman bu ii idare edenler derhal faaliyete geecek devletin umuru maliyesini kontrol etmek kstahlna kadar vardlar. Mademki dnyada buhran vardr ve emniyeti ticariye sukuta uramtr, biz nereden ve nasl para alabiliriz? Onlar; biz kendilerinden para isterken hali hazrn eraitini takdir etmiyecekler midir? Tabi ar erait teklif ederler. Bilhassa bu srada, bu buhran zamannda daha ar erait teklif ederler. En basit bir zek takdir eder ki; bu Dyunu Umumiye beliyesi halledilmedike istikraz yapmak doru olmaz. nk istikraz yapmak istersek; bunlar yine bir takm kontrollarla para vermek istiyeceklerdir. Acaba Avrupa bize her hangi iyi erait dahilinde para vermek niyetindedir de bunu Hkmet bilmiyor mu?

EMN BEY (ESKEHR) Cmlemizin ilmine ve vukufuna hrmet ettiimiz ktisat Vekili Muhteremi Mustafa eref Beyefendi, bu seneki vaziyeti umumiyeye nazaran uhdesine alaca veyahut bizim kendisine yklediimiz mesuliyetin arln phesiz ki mdriktirler. Vaziyeti umumiyeyi hepimiz cidd bir ekilde mtalea ediyoruz. Ortada bir budaymz vardr. Bunu satacak yer bulamyoruz. Ttnmz var, ayni vaziyette, pamuumuz var ayni ekilde. Tiftiimiz var, ayni ekilde. Asl tel ve tasdi etmek istediim ey; gelii gzel, gnlk kararlarla eyi bir neticeye varlamyaca korkusudur. ktisat Vekili, vekillerin mzahiri deil, ktisat Vekili dier vekillerin amiri olacaktr. Dier vekillere direktif verecek vaziyettedir. Hakikaten bizim Hkmetimizin btesi memleketimizin vaziyeti budaymz himaye edecek vaziyette deildir. Ancak gelecek seneki vaziyeti bilmiyoruz, harp olacak m, olmyacak m bilmiyoruz. Bunun atisini korumak iin hkmet bir yerden 10-15 milyon kadar para bulabilir de muhafazas mmkn olan yerlerde budaylar stok halinde saklyabilirse ok eyi olur. Bunu gelii gzel brakacak olursa, her ne olursa olsun gelecek sene zeriyat yarya inecektir. Buhrann arkasndan bir de kuraklk geldi mi elim bir vaziyet olur. stanbula 24 vagondan fazla buday gitti mi, derhal fiat decektir. Eer yz vagon giderse mal sermayeden daha aa decek ve bu vaziyet zerine tccar da navlun parasna verip brakp kaacaktr. Hkmet buna Nafa Vekleti ile beraber mterek bir tedbir dnmelidir. stanbul fiatn daima muhafaza edebilmek iin her halde bir are dnlmezse bilhare kendi kendine bu areyi aramak mecburiyetindedir ki, o vakit te i iten gemi olacaktr. Hakikaten budayn okkas stanbulda sekiz kurutan

 187

aa derse memleketimiz iin vahim bir yara olur. Malmu liniz iftinin btn serveti ehirden ve saire gibi baka yerden ald eya btn menkul olacaktr ve Hkmet her zaman bundan istifade edebilir. Afyon tahdit ediliyor. Buu anlamadm. Avrupa zehirli gaz yapyor, bir hareketle bir ehri harap ediyor, bu muzur deildir de bizim afyonlarmz muzur oluyor? Afyon memleketimizin byk bir ihracat eyasdr. Son bir ekli itilf var. Afyonun tahdidi cihetine gitmemesini Hkmetten. rica edeceim. Bu zamann dostluu maddilemitir. Bizim dostluklarmz Trk lvcenab maalesef daima suiistimal edilir. Nitekim Rus ticaret muahedelerinde de bir ok vakitler aldanmzdr. Ruslar dostumuzdur, kara gnlerimizde yardm etmilerdir. Trkn asaleti ruhyesi bunu muhafaza etmee mecburdur. Fakat; her halde mtekabil samimiyet olmaldr. Biz suiistimal etmiyorsak onlarn da bizim dahil ve hariteki pazarlarmz kapatarak dostluumuzu suiistimal etmemeleri lzm gelir. Bize dahil ve harite pazar olacak yerleri Ruslar korusunlar, byle yapmazlarsa ben onlarn dostluunun samim olmadna ahsen kani olacam. ktisat Vekili Beyefendiden, Hariciye Vekili vastasile bunu yakr bir sureti halle raptetmesini rica edeceim.

meden evvel buna ait tekliflerini duymak isteriz. Deilse biz de Almanlar gibi hercmerce urarz. Bizi tutan da olmaz. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL)(BURDUR) Sz alan hatipler dikkatlerini bilhassa balca bir noktada teksif ettiler. O da dnyann bu gn muztarip olduu iktisad buhran karsnda Cmhuriyet Trkiyesi iktisadiyatnn mukavemet ve tahamml derecesi nedir? Bu mukavemet ve tahamml emniyet altna almak iin ne gibi tedbirler ittihaz edilmesi lzm gelir ? Bu nokta zerinde srar ettiler. Filhakika bu gn btn millet ve matbuatn lisannda, dnya buhran, esasl ve hemen her gnn meselesi haline gemi ve daima ondan bahsedilmekte bulunmutur. Trklerin tarihinde bir Krm muharebesi vardr. Bu muharebe Trklerin siyasi hayatnda pek derin deilse de, nazara arpacak bir dnm noktas olmutur. Ayn tarih, Trklerin iktisadi hayatnda da bir dnm noktas tekil ediyor. Krm muharebesine gelinceye kadar bu hudut iinde oturan halkn, esasl bir muvazeneye mstenit bir iktisadiyat mevcuttu. Mahal mahal istihsal merkezleri teekkl etmi, kk istihsal, harfet dediimiz esasa mstenit snflar mevcut bulunmu, bunlar memleketin ihtiyac olan maddeleri istihsal ederek, bugnk iktisadi siyasette ok esasl addolunan istihsal ile istihlk arasndaki muvazeneyi temin etmekte bulunmulardr. O zamana gelinceye kadar, devletin iktsaden harile mnasebeti ok mahdut olduu iin hariten gelen eya ile harice kan, memleketin mahsult eya tekabl ederek memleketin iktisadi muvazenesi aksz idare olunur giderdi.

Mustafa eref Bey bilsinler ki; kendisi bu memlekette herkesin sevdii, herkesin, ilmine ve vukufuna emniyet ettii bir zattr, vaziyeti ok ardr. Tiftii, pamuu, afyonu, orman yani memlekette ne varsa bunlarn bir cetvelini yaparak dnyann vaziyetine gre nasl adm atacan, ticaret meselelerinde ne deneceini, mukabil cevaplara ne diyeceini imdiden hazrlamasn, memleketin li menfaati namna gayet zarur gryorum. Krm muharebesile devlet Avrupa ile Bu hususta mesuliyeti ardr. Bu teki- ' tam bir temasa geldii gibi, o vakte kadar ltn kfi geleceine kani ise biz de ina- Avrupada inkiaf etmee balam olan nrz. ayet kani deilse bte meselesi bit- byk istihsal ile de temasa geldi. Av-

 188

rupa terakkiyat neticesinde kurulmu olan makine iktisadiyat, mamultn memleket dahiline gndermee balad. Bunun karsnda, biraz evvel arzettiim yer yer sanatlar mukavemet edememee balad. Bunun iin himaye eder tedbirler almak ve bu tedbirler sayesinde bir taraftan bu kk sanayiin abuk eriyip gitmesine mani olmak, dier taraftan da memleketin iktisadi muvazenesini tesis iin dahilde byk sanayi yaratmak icap ediyordu. Yalnz o vaktin zimamdarlarna bugnk anladmz ekilde iktisat siyaseti derpi edilmi ve kafalarnda yer etmi deildi. Hatta yle bir malumata malik olsalar da, o zamann beynelmilel Trk istatkosu olan kapitlsyonlar, bu yolda tedbirler konmasna mani idi. Binaenaleyh, hibir himaye tedbiri almakszn Avrupann byk istihsal masnuat memlekete akn etmee balad ve o andan itibarendir ki, bu memlekette ticareti hariciye a kendini gsterdi. Yine ayn tarihten itibaren memleket tarihinde iktisadiyatta yeni unsurlar messir surette kendini gstermee balad. Bu unsurlar evvel ecnebiler ve ondan sonra ... (ecnebilerle) tesantle birleebilecek olan yerli gayr Trklerdir. Trkn sanayii ... snm, ticareti ise Avrupadan gelen masnuat memleket pazarlarna tevzi etmek zere bu iki unsurun eline gemiti.... Binaenaleyh, bugn hududumuz dahilinde bulunan vatandalara iktisadiyatn yalnz renperlii dmt.... Her sene daha ziyade ak veren ticaret muvazenesinin an renper Trk kapatyordu. nk, zaten bir memleketin ticaret muvazenesinin an o memleket dahilinde yaayanlardan daha az kazananlar der. nk, ok kazanm olanlar, haddi zatnda ferdi, ahsi istihsal ile istihlklerini tevazn ettirdiklerinden, onlarn menkul kymet stoklarndan ayrca ticaret muvazenesi iin hi bir ey ayrlmaz. Ak iin ayrlan yine zati hayatnda istihlki ile istihsalini karlatramyan, kazanc ile masrafn denk getiremiyen

kimselerin menkul kymet stokundan ayrlr. O zamandan beri devam eden ak, Trk milletinin menkul kymet stokunun sarf ile kapatlagelmitir.... Bir memleket iin menkul kymet stok asli sermayeyi temin eder. Menkul kymet stoklar bitmi olan memleketlerde yalnz iilik bulunmu olur. Hakikaten harbi umumiye tekaddm eden zamana kadar Trklerin vaziyeti yalnz iilik vaziyeti idi. Cumhuriyet Tiirkiyesi evvel Devleti milliletirdi, milli bir devlet vcuda getirdi. Bu milli Devletin vcuda gelmesi gayr Trk olan anasrn memleketten ayrlmasn icap ettirdi. tedenberi onlarn elinde toplanm olan menkul kymet stoku da onlarla beraber gitmi oldu.... Cumhuriyet Trkiyesinin eline menkul kymet stokundan tamamen mahrum, arazi itibarile harabeler gsteren ve iktisadi faaliyet itibarile her noktai nazardan mmaresesiz fakat azimli vatandalardan baka bir eyi olmyan, iktisadi muvazene itibarile geni mikyasta ak veren bir Trkiye lkesi, Trk iktisadiyat geti.... Bu noktay daima gznnde tutmaldr. ... Byle bir vaziyette... ne yaplr? Hatra gelen, evvel memleket dahiline menkul kymetler stoku sokmak, yani istikraz. Cmhuriyet Trkiyesi bunu da yapmad. Onu yapmadnda isabet var.... Fakat, dier bir nokta zerine tevecch etti. O da, memleketin istihsal kuvvetini artrmaktr.... ktisadiyatta esas olan, memlekette istihsal kuvvetlerini yaratmak, artrmaktr. nk, bu istihsal kuvvetleri sayesindedir ki menkul kymetler yenilenebilir ve devam ettirilebilir. Cumhuriyet Trkiyesi istikraz yapaca yerde, istihsal kuvvetlerinin tenmiyesini muvafk grd iin oraya kuvvetini verdi ve istikraz iin harice mracaat etmedi.... Yollar, imendiferler, kabotajdan sonra vcut bulan milli nakliye vastalarnn memleketin garp ve arknda harabezara dnen mahalleri mamureye evirmesi,

 189

bunlar temsil eder.... Bu sayededir ki ki .... artk Trkiye yiyeceini hariten getirmiyor, budayn vesairesini istihsal ediyor vaziyete geldi. Bunun bir millet iin ehemmiyeti, pek byk ve mhimdir.... Sanat olmamasna, ticaret olmamasna kar yiyeceini de hariten getirirse, o memleket nihayet mstemleke haline der. Ciimhuriyet Trkiyesi yiyecek hususundaki ihtiyacn memleket dahilinde istihsal etmemize medar olacak tedabiri alm ve o neticeyi tamamen elde etmitir.... Son alt sene zarfnda milli bankalar teekkl etmi ve bunlara tevdi edilen sermaye 11 milyonu gemitir.... Ormanlarda ... fabrika(lar) tesis edilmi ve bunlarn imal kuvvetleri ... harice mal ihra edebilecek bir vaziyette bulunmutur.... Kabotaj milliletirilmitir Vaktile bu memlekette herhangi bir nafa ii ecnebilerin imtiyaz ve inhisarlar altnda idi. Cmhuriyet Trkiyesinin nafa hakknda koyduu program karsnda, bugn yzlerle kilometrelik imendifer yollarnn inasn teknik ve finanslarile zerilerine alan Trk mteahhitleri yetimitir. Memleket iktisadiyat demek, bu gibi kuvvetleri toplamak ve bunlar memleket dahilinde teksif ederek iletmektir... 1930 senesinde .. Krm muharebesinden beri bu memlekette vaki olmayan bir iktisadi hadise vukua gelmitir. O da ticaret muvazenemizin lehimize olmas keyfiyetidir.... stikraz vaziyetini Hkmet ok geni olarak nazar dikkate alm ve tetkik etmitir.... Gmrk kanunlar yerli, ecnebi her kim tarafndan memleket dahilinde snai messese vcude getirilebilirse, onu himaye eder. .. Teviki sanayi kanununda yerli, ecnebi farkedilmez. Herhangi bir ecnebi memleket dahilinde hariten sermaye getirip de snai messese kuracak ise, vatandan istifade ettii ve Trk hazinesi iin bir fedakrlk tekil eden bu teviki sanayi muafiyetlerinden aynen istifade eder.... Yalnz madenlere son 5-6

sene zarfnda irketlere ait olmak zere ecnebiler 16 milyon lira bu memleket dahiline plase etmilerdir. Bunun, gibi, 5 milyon liray mtecaviz bir sermaye orman iletmek zere ecnebi memleketten gelerek teesss etmitir. stanbul'da 1.5 milyon liraya yakn sermaye ile bir mensucat fabrikas ecnebilerin teebbsile yaplmaktadr. Demek oluyor ki, ecnebi sermayesi tesisat vcude getirmek iin hi bir mani karsnda deildir... Ecnebi mtehassslar getirelim, onlara program yaptralm ve bu program dairesinde ecnebilerden para gelsin diyorlar. Ben bundan unu anladm: bir program yaplacak, ecnebi piyasalar dolalarak bu program dahilinde, geliniz Trkiyeye para getiriniz denecektir. Arzettiim gibi, bu tesisat vcude getirmek iin buna lzum yoktur. nk, sermayesini getirecek kimse kendi programn daha eyi yapar... Halbuki bunun haricinde himayeden maksat, herkesin anlad ekilde bir istikraz ise, o istikraza Hkmet taraftar deildir. nk, Lozanda vakaya ahit olanlarn derin hayretini mucip olacak surette Trkn tam istikllini istihsal iin asabiyetle metanet gsteren smet Paann karsnda fikirlerini kabul ettiremiyen murahhaslar demilerdir ki: memleketiniz harap, menkul kymet stokunuz yoktur, iktisadiyatn ne demek olduunu bilmezsiniz. Yarn bize istikraz yolu ile mracaat edeceksiniz ve bugn inatla istihsal etmek istediinizi o vakit para vermek iin elinizden alacaz demilerdir. te, bizi byle bir neticeye isal edecek, Trkn hrriyet senedine Lozanda ecnebilerin koyduklar imzay oradan kaldrtacak bir istikraz hibir suretle kabul etmeyiz ve onu kabul edenleri de vazifelerini grmemi olarak telkki ederiz. (Dnyada) buhran fazlai istihsal, "su konsmasyon" denen istihlk azlile tezahr ediyor. Fakat asl buhrann mene ve sebebi bu deildir. Buhrann menei, muasr iktisadiyatn bnyesindeki, uzvi-

 190

yerindeki kusur ve noksandr. Muasr iktisadiyatta "ekol liberal"in vazetmi olduu rekabet kanunu hakim klnmakta devam ediliyor. Fakat, rekabet kanununun serbest ahsi teebbs zerine tesir yaparak nazmlk rol ifa etmesi devri gemi grnmektedir....Bu gn hi bir vakit sipari zerine mal yapmaa imkn kalmamtr. Makinenin konmu olduu fabrika daima maddei iptidaiyeyi yemek ister... stihlk pazarlarile, dier fabrikalarla mnasebeti ve rabtas dnlmeksizin daima ilemek zaruretini ortaya atmaktadr. Halbuki iktisadiyatta bugn zamanla vaziyetler deimi bulunmaktadr.... Hususi menfaat dediimiz eyler devam ettike sahalar geniliyor. Birok ktleleri mil ve onlarn arasnda mterek menfaat haline inklp ediyorlar.... Bu mterek menfaatlerin ekserisi ferdi menfaatlerin idaresine mahsus teekkl eden anonim irketlerin eline dmtr. Sanayi kapitali de banka kapitallerinin tegallb altma girmitir. Bunlar iktisadiyatta arzettiim gibi, sahas genileyen mterek m ve amil mahiyet gsteren menfaatleri, ferdin hodkmlndan ilham alarak idare etmek vaziyetini tevlit etmitir. te, btn buhrann esas buradan kmtr. Halbuki bugnk iktisadiyat, bilhassa milli hudut dahilinde bir henk ve yekdierile uzlamay tesand istilzam eder.... Anarik vaziyette bulunulmasndan istihlk ile istihsal arasndaki muvazene kaybolmutur. Filhakika, mene ve sebep muasr iktisadiyatn uzviyetindeki bu anarik esastan kmtr. Binaenaleyh, buhrann izalesine doru yrmek iin anarik esas kaldrmak ve her tesandn istedii meyyideyi bu tesande dahil uzviyetlerin itirakile vcude getirip tekilta balamak icap eder.... Buhran devam edecektir. Fakat, buhrann devam fazlai istihsal ile az istihlk neticesi deildir. ktisadi bnyedeki u arzettiim anarik vaziyettir. Ona kar

gelmek iin, milli iktisad bir vahdet altma toplyan bu gn tefehhm ettiimiz btn kuvvetleri birbirine balyacak tekilta raptetmek icap eder. Hkmetiniz de bu nokta zerinde almakta, milli iktisada vahdetini vermek iin tedabirini hazrlamaktadr.... Milli iktisada tekilt verdikten sonradr ki, pek yakn olan beynelmilel iktisadi tekilt iin hazrlanm olacaz.... Zaten buhran ancak beynelmilel "konlaborasyon" yani elbirliile almakta alnacak tedbirlerde berraf edilebilir.... Bir sual de inhisarlar, halk bir hkmetin prensiplerine uyar m? nhisarlarla hkmetin halkl arasnda, af buyursunlar, bendeniz bir mnasebet gremiyorum. nhisarlar, ya mali inhisarlardr ki, o vakit vergiyi temsil ederler. Bugnk ilmi mali zerine yaz yazanlar bilvasta vergilerin en eyi tahsil ekli mali inhisarlardr diyorlar. Bendeniz de bu fikirdeyim. Yahut inhisarlar idaridir. dari inhisarlar bir amme hizmetini grmek iin yaplr.... dari inhisarn kanunu geerken "opportnite"si tetkik edilmelidir.... Binaenaleyh, inhisar meselesile hmetin halkl arasnda bir mnasebet grmemekteyim. Eer mnhasran kp kzl liberal mektebe mensup iseniz, o meslekte alelitlak inhisarlar makduh grldnden o vakit bir fark bulunur.... Petrol taharriyat memlekette olduka geni bir mikyasta yaplmtr. Bu taharriyat arazinin jeolojik bnyesi noktai nazarndan yaplmtr. Ve vasl olunan netice udur: Arazideki petrol, arazinin teekklne gre dereceye taksim olunmutur: msait, muhtemel, mmkn. Savur, Turuabidin mahalleri msaittir diyorlar. Bunlar Nseybin imalindedir. Yani, burada kuvvetli ihtimal vardr. Onlardan sonra Sivas, Mrefte civarna da yine mmkndr diyorlar. Yani, sondaj yaplrsa yzde 50 isabet edebilir. Sonra Cizre taraflar var, oralara da muhtemel diyorlar ki buralar ikisinin arasnda, m-

 191

sait kadar zayif olmyan yerlerdir. Konya, Kayseri, Ankara msellesile skenderon, Nuseybin ve dier nokta arasndaki mselleslerde taharriyatta mit vardr diyorlar.... Hakikaten dedikleri gibi bizde petrol kanunumuz, Romanyann petrol kanunundan alnmtr. Halbuki Romanyada petrol menabii kefedilmi olduu iin orada taharri ve bulma hususat imtiyaz alma hususlar ikl edilmitir. O mkller hariten gelecek mteebbisleri korkutmaktr. Yeni yaplan maadin kanunile bu kanun ilga edilmi ve yerine ecnebileri tergp edebilecek ahkm vazedilmitir. Bu kanun mucibince taharri edebilmek iin yirmi ksur biri liralk teminat vermek lzmdr. Halbuki bu alelitlak bir teebbs olduu iin bu teminat vermek istemiyorlar. Kanunun bu noktalarn syliyen mtehasss 32 de kanunu karmal, bir sene beklemeli. Ecnebiler gelmezse 935 e kadar Hkmet kendisi sondaj yapmal. Afyon konferans bitti. Her memleket meru olarak alaca siparileri ile memleketin ihtiyac ve bunlarn mecmuunun nsfna mukabil bir stok yapabilecek kudrette fabrika tesis edebilir.

Afyon sat meselesini bir tekilta balamak istiyorduk. Yani bir merkez brosu tekil edeceiz. O bro asd mstahsillerin organ, vastas olacaktr. Afyon mstahsillerinden, aldklarna kar avans verecektir. Afyon mstahsilleri namna satacak, masraf ve sairesi ktktan sonra bakiyeyi afyon mstahsillerine iade edecektir ve buna ait kanunu terinisanide takdim edeceiz. nk kat' surette buna lzum vardr. Afyon gibi, ttn gibi dier ticaretin ferden ferda tccarlar elinde yrtmee dnyann revii itibarile imkn kalmamtr. Onlar takviye ve tehiz edeceiz. Gerek fabrika karteli ve gerek dier sevkolunacak menabiin tamimine tevessl etmek zarureti hasl olmutur. Bu vaziyet karsnda memlekette stok vardr. Ondan endie edildiini iidiyorum, tabi byle bir mevcudiyet ortaya konduunda, zaten afyon meselesi stoka mhta olan bir meseledir. Bir sene hava fena gitti mi afyon istihsal edilemez, mevcut stokun satlmasile ie balanacaktr. Mstahsillerin avansn vermekle beraber stok olarak mal tutar. Bu suretle idare ve tedbirle phesiz ellerinde stoku bulunanlarn hi bir zaman mutazarrr olmamas esbabn temin etmee alacaz.

T.C. LE SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER TTHADI ARASINDA AKTOLUNAN TCARET VE SEYRSEFAN MUAHEDESNN TASDK HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (T.C. LE S.S.C.B. ARASINDA MZALANAN TCARET SZLEMESNN GRLMES) 1920'// ve 1930'lu yllarda Trkiye'nin Sovyetler'le ilikileri ekonomi alannda da iyi yrtlmektedir. 1930Vat imzalanan ticaret szlemesi bu ilikilerin bir belgesidir. Ancak, dnya pazarlarnn darald ve fiyatlarn dt buhran ortam d ticaret alannda da pheler retir. Aadaki grmeler bunu dile getirmektedir. 22.7.1931 EMN BEY (ESKEHR) Benim bu muahede hakkndaki endiem udr: Rusya bizden zm alacak, bizden ald zm gtrp de bizim zm gndereceimiz pazarsa satarsa, o istihlk

 192

pazarmz kaybetmi oluruz. Bizim maksadmz; on be milyon liralk eyay Rusyada ve Rusya nfusuna istihlk ettirmektir. Rusya Hkmeti hududu dahilinde istihlk ettirmektir. Yoksa bizden ald bu on be milyon liralk eyay istihlk pazarlarmz olan ngilterede, Almanyada, Fransada satarsa phesiz bu, lehimize olmaz, aleyhimize olur ve piyasalarda fena tesir yapar. Rusya, bir az hesapla kitapla hareket etmiyor. Mesel Fransadan mal alp Belikada satt, Eskiehre Rusyadan beygir arabas gelmitir. Bunda ne iktisad ne de ticar gr vardr. En sk zamanlarda Rusya dostumuzdur diyoruz. Hkmetimiz bu dostlukta daima sadktr. Millette de ayni his vardr. Fakat tehlikelidir. Hkmetin bu krsden nazar dikkatini celbederim. Bizden alaca mal her hangi bir istihlk pazarmzda satarsa, hi almamas daha hayrl olur. DR. TEVFK RT BEY (HARCYE VEKL) (ZMR) imdi bizden mal alp. baka yere gtrmek meselesini ve Trkiyeyi izrar edecek bir ticar muameleye girimek hususunu Sovyetlerden asl beklemiyorum. Aramzdaki mevcut mnasebatla kabili telif bulmadmz iindir ki, gayri varit gryoruz. Her hangi bir yanllk olursa derhal nazar dikkatlarm celbederiz ve imdiye kadar olduu gibi ehemmiyetle nazar itibara alrlar ve msbet neticeye vardrrz. Kald ki bizden aldklar, zm, incir, ttn kendilerinin istihlk kabiliyeti ve yaplan muahede ile konuulan esaslarla derpi edebildiimiz miktarlar, bizim o maddeler zerindeki ihracatmza nisbetle pek ufak ksmdr. EMN BEY Hakikaten Hkmetin Ruslara kar gsterdii ok samim dostluu millet te takdir etmektedir. Malmya kara gn dostudur derler. Bu, Trklerin ok eski bir darbi meselidir. Acaba dostluk iktisad sahalara da temil edilemez mi? Mesel bizim

mhim ihracat pazarlarmz bize terketmek suretile bir yardm ekli yapmalar mmkn deil midir? Mesel bizim Msr ve Yunanistana 78 000 metre mikb kadar kereste ihracatmz vardr. Halbuki Trkiyenin bir milyon metre mikb kereste ihra etmek mecburiyeti vardr. Onlar da kereste mstahsili ise bu pazarlara ihracat yapmamaldr. Zamann akidei siyasiyesi budur. Dostluktan da bu maksat kar, yoksa kuru kuru dostluun hi bir faidesi yoktur. BTE ENCMEN RES HASAN FEHM BEY Trkiyeye eya ithal etmek her hangi bir memleketten olduu gibi Rusyadan da gmrk kanunlar ahkmna riayet, etmek artile tamamen serbesttir. Fakat Trkiyeden bu yolda komumuz ve dostumuz Rusyaya eya ithal etmek Trk tacirlerinin yedi iktidarnda deildir. nk oradaki rejim bakadr. Hkmet her iki usuln tatbiki neticesinde Trk menfaatini ehemmiyetle nazar dikkate alarak ithalt, ihracat muvazenesi zerinde menfaatlerimizi koruyacak bir muahede akdetmi olduuna eminim. Yalnz mddetin bir sene gibi ksa olmas ve ikinci defa temdide msait bulunmas gsteriyor ki, temdidi halinde bizi bir sene deil bir ka sene iin balyan bir muahededir. MAZHAR MFT BEY (DENZL) Emin Beyefendi biraderimizin baz suallerine Muhterem Hariciye Vekili Beyefendinin verdii cevaptan btn bu muahedenin kuvvei meyyidesinin dostluktan ibaret olduunu anlyoruz. Geri bir darb mesel vardr. "Siyasette, ticarette, iktisadiyatta dostluk olmaz" derler. Fakat bizim, Soviyet Hkmeti ile olan dostluumuz byle dostluk deildir, gayet metin ve gayet rasin esaslara istinat etmi bir dostluktur. Ben dnyorum ki, bu mukavelenin her hangi bir nokta-

 193

snda bir ihtilf zuhur ederse bu kadar metin ve rasin olan dostluumuz bu ihtilf halle kfidir. Fakat bunun aksi de varit olabilir. Farz mahal olarak bu kadar metin esaslara istinat eden, kavi olan, senelerdenberi devam etmekte olan bu dostluumuz her hangi bir ihtilfn halline kfi gelemezse o zaman bizim gideceimiz yollar vardr. Gideceimiz yollardan biri; bu kanunu burada derhal feshetmektir. kincisi, kanunu feshettikten sonra mukabelei bilmile tevessl etmektir. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) ki devletin rejimleri arasnda mmaselet olmad iin bu mmaseletsizlikten domas muhtemel olan zarar Hkmetin bertaraf etmesi hususunda alnmas lzm gelen tedbir. Filvaki bizim hudutlarmz tarifede gsterilen resimleri vermek artile ve ticaret muahedesinin aktinden sonra tamamen aktr. Rus mahsult, burada bizim memleketimizde vergisini vermek artile satlabilir. Fakat bizim tccarlarmz Rusyaya istedii kadar deil, onlarn rejiminin msaadesi nisbetinde mal satabilir. Burada mzakere edilirken iki

tarafn mteaddit senelerdenberi devam eden ithalt ve ihracatlar nazar itibare alnm, buna gre her iki taraf ithaltnn, muvazene vcude getirecek bir neticeye vasl olmas zerinde grlmtr. Haric pazarlara gelince: Hariciye Vekili Beyefendi t>u noktann mahiyetini ok gzel ve kk bir cmle ile izah ettiler. O da ticaret muahedesi karlkl pazarlarda, karlkl mahsllerin satlmasn temin iin yaplan bir mukaveledir. Binaenaleyh ticaret muahedesi yaplrken hariteki pazarlar zerinde uzlamak mevzubahs olmaz. O uzlamalar, iki devletin kendi mahsult iin haric pazarlar taksim etmesi uzlamasdr ki., o da byk karteller, trstler ve saire iidir. Yalnz bizim mahsultmzn revac tekerrr etmi bir pazara Rus mahsult hcum ederek bizim tekarrr etmi vaziyetimizi ihll ederse o vakit nazar dikkatlarn dostane celbederiz ve bu suretle nazar dikkatlarn celbettiimizde onlarn da bu hususu nazar itibara alacaklarna byk bir itimadmz vardr.

RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAA'NIN MECLS AI KONUMASI Mustafa Kemal Paa'nn 1931 yl Meclis konumasnda ekonomiye ok uzun bir yer ayrlmyor. Konuma, ekonomide buhrann derinlemekte oluunun izlerini tayor, tasarruflar olabildiince arttrmaya ynelmenin zorunluunu vurguluyor. 1.11.1931 Cihanumul buhrann tesirlerine kar her yerde yeni vergilerle tedbir aranrken Trkiye Byk Millet Meclisi bilkis baz vergileri indirmek gibi fevkalde cesurane bir hareket ihtiyar etti. Vatanda hayatnda tedbirlerinizin tesirleri hayrl olarak mahsustur. Gelecek sene de beynelmilel buhrann devamna hazrlkl bulunmak vazifesi karsndayz. Mal ve iktisad vaziyeti yakndan ,takip ederek tedbirleri vaktinde ittihaz etmek en mhim iiniz olacaktr,. etin imtihanlara muvaffakiyetle mukabele eden mill parann kudretini ve milletin beynelmilel buhrana kar yksek varlnn esaslarn masun bulundurmak balca gayemizdir. Bu uurda milletimize has olan azim ve fedakrl, icap ederse

 194

en yksek derecelerde tecelli ettirmek kat' kararmzdr. Nefsimize ve millet kudretlerine itimat, Hkmette ve siyasette istikrar, ta-

sarrufta ve fedakrlkta sarslmaz bir karar, Devletin dahil ve harite emniyet ve sknete mazhariyeti; halin balca tedbirleridir.

GRESUN MEBUSU HAKKI TARIK BEY VE 118 ARKADAININ TEKLATI ESASYE KANUNUNUN (ANAYASANIN) 95. MADDESNN TADL (DETRLMES) HAKKINDA KANUN TEKLFNN GRLMES Btenin hkmete TBMM'ne sunulu tarihi ile ilgili grmelerde Hasan Fehmi Bey ile Halil Beyin konumalar, btenin allagelmi yllk bir ilem gibi grlmemesi gereini n plana getirmektedir. Konumalar, btenin zellikle iktisat politikasnn temel arac oluunu, devlet ynetiminde salamln hereyden nce bu aracn baz vazgeilmez kurallarla iletilmesine bal olacan vurgulamas bakmndan ilgintir. 29.11.1931 HASAN FEHM BEY (GMANE) Btenin Meclisi liye tevdii tarihi bir esas meselesi olmyabilir. Fakat btenin Meclisi lice tetkik ve tasdik edilmesi esas meselesi olunca bunun iin lzm gelen mddet ve zaman temin etmek te zarur olarak esas mesele eklinde tecell eder. te bunun iindir ki, imdi tadil edeceimiz tekilt esasiye maddesinde mal senenin iptidasnda bte kanununun mevkii meriyete geebilmesi iin 1 Terinisanide Meclise tevdi edilmesi mecburiyetini kaydetmitir. Senenin icabatma gre Hkmet btenin Meclisi lide tetkik ve tasdiki iin Meclise, aydan ne kadar fazla imkn ve frsat verirse elbette vazifei teriiyemizi daha esasl ve isabetli bir surette ifa etmi oluruz. Takdir buyrulur ki, bte yalnz Devlet btesinden ibaret deildir. Ona mlhak 14 kadar messesat bteleri vardr ki, bunlarn Devlet btesile beraber tetkik ve tasdik edilmesi mecburiyeti vardr. Muvakkat btelerle idare etmeklii hi bir zaman aklmza ve hatrmza getirmemeliyiz. Muvakkat btelerin memlekette daima bir ok mahzurlar tevlit ettiini ok ac tecrbelerle hepimiz anladk. Fakat Maliye vekletinden de rica ediyorum ki bu, en az aydan evvel mal kanunlar tamamen Meclisi liye sevketmi ve Meclisi liye tasdik ettirmi bulunsun, ki bu en az ay mddet ve bu devre, yalnz bte ve bte merbutatmn tasdikma ait ve mnhasr kalsn ve biz de arzu edilen tetkikatmz ve vazifei teriiyemizi bilhakkm ifa edecek bir imkn ve mddet bulmu olalm. HALL BEY (ZMR) Tadilde iki hkm gryorum; iki hkm vardr: Birisi Hkmetin bteyi Meclise takdim etmesi iin lzm gelen mddeti uzatmak ve bteyi de hakikate yakn tahminlere istinaden verdirmektir. Tekilt esasiye kanununun 95 inci maddesi mucibince Hkmet bteyi eski sene ba olan marttan drt ay evvel yani terinisanide Meclise verecektir. Bilhara sene ba, marttan hazirana nakledilmitir. Halbuki Hkmetin bteyi Meclisi liye terinisanide vermek mecburiyeti kernakn baki kalmtr. Binaenaleyh bunu slah etmek ve mddeti mal sene ba olan hazirana gre tesbit etmek zaruridir. Fakat bu mddetin aya indirilmesi iin bendeniz bir lzum ve zaruret gremiyorum. Bilkis tekilt esasiye kanu-

 195

nunda mevcut olan drt ay mddetin muhafazasnda ok faide tasavvur ediyorum. Tadil ettiimiz madde tekilt esasiye kanunu maddesidir. Mmkn olduu kadar kanunlar az tahavvl ve deimee maruz kalmak lzm geldii gibi tekilt esasiye kanununda bilhassa bu istikrara ok ehemmiyet vermek lzmdr. Biliyorsunuz ki bteler Devlet siyasetinin aynasdr. Bte, siyas zmrelerin akidelerine gre vcut bulur. Hangisi hkim olursa onun siyaseti bte kanununun iine girer. Sosyalist ise sosyalist, solidarist ise solidarist teklifat, iti-

rakiyyundan ise itirakiyyun teklifat, radikal ise onun esaslar, himayekr ise ona gre, liberal ise yine ona gre, ahkm, bte kanunlarna esas olur. Biz ise demokrasi yayoruz. Memleketimizde zamanla itihatlar ayrlacaktr. Bir ok zmreler teekkl edecektir. Byle bir vaziyet tasavvur ediniz, btenin mzakeresi o kadar basit gemez. Siyas bir ok efkr tesadm eder. Encmenlerde bte mzakeresi uzayabilir. Muvakkat bte ise ok tehlikeli ve zahmetli bir eydir. Onun iin bendeniz mddetin uzamasnn faideli olduu kanaatindeyim.

HKMETN KTSAD VE MAL VAZYET VE ALNACAK TEDBRLER HAKKINDA ATII GRMELER 1931 yl sonuna doru dnya buranmn Trkiye ekonomisi zerindeki etkileri arlar. Ynetim, bte denklii gibi demeler dengesinde de denklie eriebilmek, bunun iin de dviz kullanma olanaklarn kendi elinde tutabilmek ister. zellikle d ticaret alannda yeni nlemler almak, kontrol alann geniletmek ynetimin izledii izgidir. D ticaret kotalarn arttrmak, ticaret yaplan lkelerle ma! dengeleri kurmak ve yerli mal almn d ticarette zorunlu klmak gibi nlemler dnlr. Buhrann niteliini ve ynetimin politikada izleyecei yolu Mustafa eref Bey'in iki konumasnda buluruz. 28.11.1931 29.11.1931 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) ktisadi ve mali vaziyet hakknda Hkmet Meclisi Aliye izahat vermek, aleni mnakaa amak istiyor.... Bugn dnya byk bir iktisat buhran iinde bulunuyor. Bu buhrann menei memleketimiz deildir. Bizim mkltmz, yalnz bu umumi ve cihanmul hadisenin memleketimizde yapt inikslardan ileri gelmektedir... ktisadi buhran bilhassa zamanmzn iktisat sisteminin uygunsuzluundan ve teknik terakkinin bu sistem karsnda daha ilerlemi olmasndan ve bu sistemin teknik terakki ile mtenasip bir ekil arzedememesinden ileri gelmek(tedir). ... ktisadi buhranda asl sebebin iktisadi hayatn evvelden derpi edilmi bir plan ve nizam dahilinde olmamasndan ileri geldiine dair, artk btn bu mesele zerinde dnenler arasnda bir nevi ittifak hasl olmutur.... ktisadi buhran inikslar itibarile birok manzaralar gstermektedir. Fiyat dknl, mal bolluu, sat azl, i noksan ve isizliin gnden gne artmas iktisadi buhrann belli bal tezahrlerini ifade eder. Maamafih, son aylarda iktisadi buhran mali sahaya da intikal ederek para zerinde de tesiratm gstermi ve para itibarile en salam addolunan memleketleri de sarsntya uratmtr. Bugnk iktisadi buhrann bundan evvelki iktisadi buhranlara nazaran kendisine mahsus bir hususiyeti var. O da bu buhranda zirai mahsult fiyatnn da

 196

dm olmas ve miktar itibarile byk bir bolluk gstermi olmasdr. te, iktisadi buhrann bizi muztarip eden ehemmiyetli tezahr buradadr. Zirai mahsulat ve zirai iptidai maddeler dnyada fazla miktarda istihsal edilmi ve bunlarn fiyatnda byk bir dknlk vcude gelmitir. Bu fiyat dknl bilhassa bizim tediye muvazenemiz zerinde endie verecek bir tesir gstermitir 1931 senesinin geen 9 aylk ithalt ve ihracat vaziyetini tetkik ettiimizde, bu bilanonun aleyhimizde ok endieyi mucip olacak bir ekilde yrmekte olduunu grdk. Filhakika, bir iktisadi mektep bu tediye bilnolarmdaki an kendiliinden kapanacan beyan ederek byk bir endieye dlmemesini tavsiye eder.... Tediye bilnosuna mdahale etmeksizin beynelmilel, mbadelenin nazmlma ii terketmek fikrinde bulunur. Bu nazariye, bilhassa zamanmzda devletlerin hepsi tarafndan tediye bilnolarmn tevzini iin mdahale yaplm olmak ve tevzine ait tedbirler alnmakla kymetten dmtr. Tatbikatta hibir mevkii kalmam olan bir nazariyedir. Hakikatta, bu mbadele nazml kaidesinin tahakkuk etmesi imknszdr. nk, bunun tahakkuk edebilmesi iin, bilhassa maliyet fiat zerinde ve istihsaldeki keyfiyet zerinde messir olan teknik millerin her tarafta msavi bulunmu olmas lzmdr. Eer bir millet istihsal hususunda geri ise, teknik miller hususunda ilerilememi ise o memleketin muvazenesini vcude getirmeyi beynenmilel mbadelenin nazmlna terketmek, o memleketin harabisine gz yummak olur. nk, dier taraf tekniin btn icaplarile mcehhez olduu iin istihsaltnn maliyet fiyatn ok dun bir hle getirecektir. Bunun iin o devletin parasnn ucuzlamas, mahsultnn ucuzlamas ona rekabet edecek bir vaziyet irae edemez. Bu takdirde, her sene bilno an milletin tedenberi toplam ve asrlar-

danberi terakm ettirmi bulunduu menkul kymetlerle demek mecburiyetine der. Ak senelerce devam ettii takdirde, memleket dahilinde mcevherat ve mtizeyyenattan, ev arlklarndan balayarak, nihayet o memleketin imendiferlerinin, banka messeselerinin, dier ticari ve snai teebbslerinin, hatta mebaninin, arazinin ecnebilere gemesine kadar varabilir. Bu adeta bir ferdin kendi kendini idare ederken emeki mevkiine dmesi vaziyetine benzer. Bunun iin, ii oluruna brakmak caiz deildir. Herhalde devletin mdahalesi zaruridir. Bizim memleketimiz de uzun mddet tediye bilnosu akla idare edilmi olduu iin, memleketimizde menkul kymetlerin ne kadar eksilmi olduunu hepiniz takdir buyurursunuz. Hatta, devlet demiryollar ve milli bankalarmz be senelik milli sermayemizi tekil ederler. Eskiden bilhassa Sivastopol harbinden itibaren balayan bilno an demek iin mill sermaye akp gitmi bulunuyor. .... Gerek fiili sebepler, gerek dier devletlerin ittihaz etmi olduu tedbirler devletin esasl bir surette iktisadi hayata mdahalesini lzm ve zaruri kld ve bu mdahalede ilk hedef olmak zere de tediyat bilnomuzun tevaznn esas tuttu. Filhakika, bir memleketin tediye bilnosu istihsal etmek, ihra etmek ve tasarrufta bulunmak gibi esaslarla ancak temin olunabilir. stihsal hem kemiyet, hem keyfiyet itibarile milli mahsult seneden seneye arttrmak ve ykseltmek tedbirlerini almakla olur. hracatn oalmas mahsultmzn bilhassa harici pazarlarda mmasil eyadaki rakiplerile kar karya kalarak, onlara nazaran bir tefevvuk gsterebilecek artlarn toplanm olmasile kabil olur. Tasarruf ise, bunlarn neticesinde bir milli sermaye terakm ettirmek kastile yaplm iktisattan vcude gelir. Bunlara ait ... bir ksm tedbirler alnm olduu gibi, bundan byle de esas-

 197

l birtakm tedbirler derpi ediyoruz. ... Bunlar bir plan dahilinde yapmaa devam etmekle beraber, Hkmet dnd ki ani ve hemen netice verebilecek tedbirler alarak tediye bilnomuzun an esasl surette karlamak lzmdr. ... Bu tedbirlerin ... esaslar. . (unlardr). Birincisi, ithalt bir kontenjan listesine raptederek her ay zarfnda her maddeden girebilecek miktar tesbit ederek, onun haricinde eya girmesine msaade etmemek ve giren eyay takip edecek aylardan mahsup ederek memleket dahiline almaktr. Tabii bu tedbirin verebilecei netice, memleket dahiline vaki olacak ithalat tehacmne mani olmaktr. Bu suretle ithalt miktarn indirip ihracatmzla tevaznn temine almaktr. kinci bir tedbir, ... btede devlete ait hususlarda mbayaat iin birok tahsisat konmutur. darei hususiye btelerinde, yani vilyet ve belediyelere ait birtakm mbayaat yeknu da vardr. Dier mme messeseleri ve imtiyazl birtakm messeselerin hariten getirttii mbayaat vardr Bunlarn alnmasnda memleket dahilinden memleket mahsultndan muadil kymette bir miktar o eyay satanlar tarafndan mbayaasm art koymaktr. Bu da tamamen tatbik olunduu takdirde, ihracatmz takviye edecek bir tedbir olarak neticesini gsterecektir. nc bir tedbir olmak zere de, imdiye kadar ticaret mukavelesi yapmam olduumuz devletlerle ticaret bilnosu ak olanlarla ticaret muahedesi yaptmzda, bu muahedelere bir kompanzasyon listesi ilhakn istemektir. u arzettiim tedbir, tediye bilnomuzun herhalde an kapatmak maksadile idare edilecei iin, onu kapamiye hizmet edecektir. Tediye bilanosu ile tabii ticaret blnosu arasnda fark vardr .... Ancak (grlmiyen varidat) az olduu iin bizde tediye bilnosunu ticaret bilnosu namile ifade etmek kabildir....

M. ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) ktisadi vaziyetin bizi ithalt tahdit mecburiyetine isal eden neticesi ayni zamanda varidatn varidatn bir kan daha tenzzln mucip olcaktr. thaltn tahdidinden dorudan doruya gmrk varidatmz azalacak ve bundan da varidat umumiyemiz tenakus edecek demektir. Bunun iin birok areler dndk... lk dndmz are bilaistisna maa, cret ve yevmiye her ne olursa olsun alm olduklar miktar zerinden bir ksm vergi almaktr.... Dier ksmlarn da baz lzumsuz masraflarmzdan ksarak tasarruf edeceiz. .... Binaenaleyh, gelecek seneki btemizi yaparken mtevazin bir bte takdim etmek iin hayati olmyan btn masraflar ksarak bteyi ubatta mtevazin olarak takdim etmee alacaz. MAZHAR MFT BEY (DENZL) Bizde byle bir buhran ve bte muvazenesi mevzubahs olduu zaman ilk hatra gelen ey memurlarn maana dokunmak ve kesmektir.... Bu vergiyi vereceiz. Bendeniz de btn ruhumla kabul ederim. nk memleketin ruhu, hayat meselesidir. Bunu kim verecektir? Memurin denilen Hkmet amelesi, messesat! ticariye amelesi, yani amele. Patronlar vermiyor. Vaka onlar da kazan vergisi veriyorlar, fakat memurlar da, biz de kazan vergisi veriyoruz.... Madem ki bu vergi memleketin hayat meselesidir, kabul ediyorum. Vatani meseledir. Buna btn vatandalarn itiraki lzmdr. Neden patronlar bundan hari kalsnlar? Behemehal onlar da vermelidirler. Yalnz mesai erbab deil. EMN BEY (ESKEHR) Hakikaten vatani mcadeleler umumi olmaldr ve herkesin bunda bir hissesi bulunmaldr. Hkmet bu ide en ziyade erbab mesai ve ticaretimizi korumutur. Tccar kurtarmtr. Erbab mesaiye de yeni messeseler vcude getirecek vaziziyetler ihzar etmitir....

 198

HASAN FEHM BEY (GMANE) Memleketimize tehacm eden ithalt eyasnn bedellerini karlamak iin, istihsal ettiimiz maddelerin bu sene feyiz ve bereketi yerinde olmakla beraber kymetlerinin ok dkn olmas, eer bu tedbir ittihaz edilmemi olsa idi, ithaltn karln temin edemiyecei gibi, belki menkul ve gayri menkullerimizi karlk koyarak mill serveti rtecek derecede geni bir borca giriftar olacaktk. Bu itibarla bendeniz ithalt tahdit hususunda Hkmetin kanun salhiyetine istinaden nerettii kararnameyi takdir ve tebcil ederim. Son senelerde memleketimize gayri tabi ekil ve erait altnda bir ok ithalt yaplmtr. O ithalt yapan memleketler bizden yirmi bin liralk eya satn aldklar halde biz onlardan on iki milyon, 15 milyon liralk mal satn aldk. Zaten bu gn dnya bir iktisad rpnma iindedir, didime iindedir. Her millet mevcudiyetini ve elinde bulunan servetinin bakasn temin etmekle megul olduu byle bir senede, tabi zamanlarn usul ve kaidelerinin, formolitelerinin iinde bulunarak mill servetimizin namtenahi denecek bir ekilde bir memlekete akp gitmesine taraftar olamayz. AHMET HSAN BEY (ORDU) Kymetli mektebimin bundan 45 sene evvel rahlelerinde okuduum ilmi servetin ilk fasllar gzmn nne geldi. O zaman hocam, servet mesaiden ibarettir. Servet almaktr, para deildir demiti. Bunu gelip evdeki byklerimize sylediim vakit gldler. Benim de kafam bunu o zaman kabul etmemiti. Byklerimizin eskileri, oul, servet altndr dediler. Fakat, bugn vakayi bize yine gsteriyor ki, servet mesaiden ibarettir, altn deildir ve altnn da bir etalan olmad meydana kyor. Kendisini dnyaya altn babas tantan ngilterenin bile pa-

rasna itimat edenler yzde 25 zarara urad.... Bu krsden bir arkadam "alaturka istihsal ile alafranga istihlk olmaz" demi. Ben byle demiyorum. Alafranga almal alaturka yaamaldr. Alafranga almak demek teknik, ilim, lzm gelirse buraya byle birok mal gnderdii sylenen ve gnde 14 saat alp nalnla gezen Japonlar gibi almaldr. Japonlar o muazzam istihsali bu suretle elde ediyorlar.... Alaturka demekle, az zamanda btn yapabildiini maliyet fiyatndan en aasna temin eden Japonlarn yaptnn yaplmasn istiyorum. .... Aklar rtmek iin, Maliye Vekili Bey buyurdular ki vergileri tarhedeceiz. Bu vergiler ikidebirde gelip maaatm zerinde temerkz etmesi ... bana garip geliyor. Bu vergiyi yalnz emek sarfedenlere deil, irat ve kr ile geinenlere de temil edilse olmaz m? .. Emek sarfile geinen memurlardan alnacak buhran vergisi gibi emlkten de buhran vergisi alnamaz m? SIRRI BEY (KOCAEL) Tatbikatta grlecek ufak bir hata, ufak bir zhul muvaffakiyetle tatbikmdan beklediimiz ok mesut gnlerin aksine olarak bize felket getirmek ihtimalini dourur. Bizden baka Devletler de ayni ztrarla gmrklerine ithalt ve ihracat iin baz takyidat koymulardr. Fakat onlarn tarz bizimkine benzemiyor. Nitekim kontenjan listelerinin tanziminde hakikaten ihtiyaca muvafk bir derecede isabet gsterilemeyii bunun daha fazla dnlmesini istilzam eden ehemmiyetli bir mesele olduunu Hkmet bizzat gstermektedir. u noktada ayrca biri birine bal iki netice grmekteyim. Birisi ihtikr, dieri kaaklktr. htikr nedir? Bendeniz bu gn iin bunu sarihan ifade eden bir kanun maddesi ve bunu tahzir eden bir kanun maddesi bilmiyorum.

 199

Hkmetin alaca tedbir ancak bir kanun eklinde olabilir. Bunu da Hkmet yapmazsa, o vakit greceiz ki biz ocuumuzun oluumuzun nafakasndan kesip vergiler verirken dier taraftan milletin kann emerek zengin olmu adamlar meydana kacaktr. Kezalik memlekette mal eksildike elbette fiat ykselecektir. Bu ykseklik bir takm adamlar daha ziyade ihtikra drecek ve eln mevcut olan kaaklla bir kat daha reva verecektir. Eer Hkmetin usulleri ve Hkmetin azmi bu ihtikrn vekaakln menine kiyafet edecek kadar mull olsaydi senelerdenberi devam eden kaakln nne gemi olabilirdi. Onun iin ok korkarm ki harbi umum zamannda naslki byle milletin sefaletinden istifade ederek harp - zenginleri meydana gelmise imdi de, buhran zenginleri meydana gelecektir. Bu korkular izale iin bir tek kuvvet vardr. Bir anda bu ihtikrlar, miihtekirleri ve kaaklar ve bunlara az ok msamaha eden adamlar varsa onlar sindirecek bir tek kuvvet vardr. O tek kuvveti meydana getirdii dakikada, piyasa normal halini alacak ve biz de Hkmetin bu tedbiri ittihazdan istihdaf ettii gayeleri ufukta greceiz. Bu kuvvet; hkmlerini millet namna verecek olan istikll mahkemesidir. Aksi takdirde mutlaka buhran zenginleri tryecektir. Harbi umum zamannda bir ok adamlar para kazanmlardr. Bunlarn bir ksm israf ve sefahatle yaamlardr. Hi olmazsa onlar o paralar memlekette brakmlardr. Kendimi teselli iin byle sylyorum. Fakat bir ksm mhimini vardr ki, bu topraklara midelerde bal olan adamlar, paralarmz harice karm ve sermayemizi azaltmlar, memleketi fkarala sevketmilerdir. ok korkarm ki buhran zenginleri de bu kabil adamlardan kacak, bizim fakrimize sebebiyet vereceklerdir. Vaziyet korkuludur. Hkmet bir istikll mahkemesi lzu-

muna kani olarak teklifte bulunmazsa kendilerine btn samimiyetle derim ki, muhterem zevat gittiiniz yol dikenlidir, imdiye kadar hatsiz, hesapsz itimadna mazhar olduunuz milletin hakknzdaki tevecch mnselip olur. REMZ BEY (SVAS) Hkmetin vaziyeti btn ehemmiyetle kavryarak btn plakliyle ortaya koymas ve bunun iin btenin her ne pahasna olursa olsun tevaznn temin etmek iin lzm olan tedbirleri ittihaza tevessl etmesi dahi ayan ve tebriktir. Her halde biz ne yapp yapacaz btemiz mutlaka mtevazin olacaktr. cap ederse baz tekilat, tal derecede olan tekilt da ortadan kaldracaz. RT BEY (BURSA) Bilhassa Avrupadan ithaltn azalmas ve bununla beraber memlekette kredi dahi tenakus edecei iin hareketi iktisadiye daha fazla mahsus bir ekilde tenakus etmi olacaktr. Avrupa kredisinin memleketten ekilmesi zerine onun memlekette brakt boluu izale etmek iin mill bankalarmzn faiz nisbetlerini azaltmas, bilhassa bu fevkalde zaman karsnda lzm ve zaruridir. Yerli mevad iptidaiyeden eyler yerli mal demektir. yaplan

Bence imendifer yollarna muvazi olan oselerde otomobillerin ilemesini menetmek lzmdr. Eskiehirden stanbula kadar otomobille (220) kurua gidiliyor. Halbuki trenle (620) kurua gidilmektedir. Demiryollarna muvazi olan yerlerde otomobiller memleketimize iktisad fenalklar yaptklar iin biz de onlardan ar vergi alarak bunu bu suretle temin etmeliyiz. Fabrikalara mevad iptidaiye serbeste girebilir diye kararnameye merbut listede bir kayt vardr. Bunun da byle sellemehsselm memlekete girmesi do-

 200

ru deildir. Yerli mal varken hariten mevad iptidaiye celbetmek katiyen doru deildir. Eer byle Avrupaya para vermekte devam edecek olursan ne olur? Bu memleket, bu vatan selmetle yaayabilir mi? Hayr,. Yerli mal kullanmak iin bir kanunda baz mecburiyetler vardr. Fakat ok gevektir. Mesel, stanbulda bir maazaya gidersin, yerli mal yaramaz efendim der, Avrupa mal var daha iyidir der. Yaramaz ne demek ? Yerli mal yaramaz diyen adam, istikll yaramaz, esaret daha gzeldir, der gibi bir ey sylyor. Byle bir sz sylyen bir adam maazasnn nnde asmak lzmdr. Yerli mallarn himaye hakkndaki kanunun buna gre tadili mutlaka lzmdr. TAHSN BEY (AYDIN) Zaten bize kredi veren yoktur. Onlar isterler ki; bizi diz ktrsnler karlarnda trkifikasyon yaptrsnlar. Trklerin be on para almak iin Avrupaya kar bir takm ar erait altna girmesine Franszlar kendi tabirlerince trkifikasyon demiler, byle bir kelime karmlar, bu da bir istlh olmu. Bu ithaltn tahdidile yaplacak ihtikr, ya Almanyanm oyuncaklar, yahut ngilterenin, Fransanm usu, busu zerinde olacaktr. Olmu ne olur? Olmam ne olur? Nihayet kesemize elvermez, almayz. Bu ekmek deil, un deil. Elhamdlillah ekmeimiz, unumuz var. Kyl zaten alm, harbi umumiden sonra memleketin ar eraiti hayatiyesinden Trkn bu kanaatkrl sayesinde kurtulduk. Yine bu kudretle ve inayeti hakla buhran da geireceiz. HASAN VASIF BEY (STANBUL) Bendeniz daha ziyade kanun ve meru kaaklktan bahsedeceim. Bu da nasl bir eydir? Lks saylan eya yksek bir gmrk resmine tabi tutulmutur. Bundan kurtulmak ve hatta istifade etmek iin,

ecnebi fabrikatrler Trkiyede ubeler atlar ve imdi o eya, dahilde yaplmaktadr. Hariten gelmesi tahdit edilmitir. Acaba bunun iin harice para gitmiyor mu? Daha fazla gidiyor. nk bu gibi eyay yapan fabrikalarn burada ube amalar dolaysile bu eya imdi burada yaplyor, gmrk resmi de alnmyor ve burada sarfediliyor, kazand para da phesiz el altndan harice gidiyor. Bunun gibi mesel ipekli orap zerine de ar gmrk resmi konmutur. Yine bundan istifade iin bir ok ecnebi fabrikalar burada ube atlar. Bu fabrikalarn kazanc da yine el altndan tamamile harice gidiyor. Vaka tahdit etmi oluyoruz, haharice para gitmiyor zannediliyor. Fakat harice yine gidiyor. Btedeki a kapatmak iin halktan bir ok para alrken bunlar mstesna kalyor. nk teviki sanayi kanununun himayesi altndadrlar. Bunlarn fazla kazanlarndan vergiye tabi tutulmas lzmdr. Bir ok fabrikalar vardr ki iisine yevmiye yetitirmek iin glk ekiyor. Bunlar onlarla kabili kyas deildir. Mevad iptidaiye hakknda Rt Beyefendi arkadamzn beyanatn da bir az mbalegal telkki ediyorum. nk deri ve ipliklerin tamamile yerli malndan temin edilmesini teklif ediyor. Derilerimiz kfi derecede evsaf lzimeyi haiz olsayd; bu teklif pek yerinde olurdu ve esasen bu erait dahilinde hariten getirilmezdi. Bu gn mevcut olan mezbahalardan ve buna tahsis edilen messeselerden alman mevad iptidaiyemiz, ne ihtiyacmza tekabl eder ve ne de ayni evsaf haizdir. te bu gayri kfi mevad iptidaiye karsnda hepimiz ark giymek mecburiyetinde kalacaz. Bu hareketimiz; bizi bu medeniyet devrinden uzaklatrm, en iptida devreye drm olacaktr. Biz de mevad iptidaiyemizden maml pamuklar kullanabiliriz. Fakat bu hareket sanayimizin terakkisi iin atlm bir adm saylamaz.

 201

Pamuk iplii ise, bizim pamuk ipliklerimiz gayet kabadr. Evsafnn islh lzmdr. Bunlardan gmlek yaparsak kimse alp giymez. Bunun ihtiyalarn nazar dikkate almak lzmdr. Onun iin mevad iptidaiyeyi alelitlak menetmek sanayii bsbtn baltalar. thaltn tahdidi, ihtikr dryor dediler. Sanayicilerin cei zan olunuyor. Halbuki miz bu ihtikr menedecek tadr. fikrini uyanistifade edesanayicileriyegne vas-

MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Ticaret bilnosu ak devletlerle bu a kapamak iin eer o devletin mesel ttn inhisar ve yahut buna benzer surette devlet tarafndan ilenilir fabrikalar varsa ve mahsultmz da orada kullanlacaksa onu temin edebiliriz. Nitekim imdiye kadar takip ettiimiz usul budur ve buna ait olarak gerek ekoslovakya ile yaptmz, gerek Polonya ile, gerek Macaristanla yaptmz muahedelerde muayyen miktarlar konmutur. Halbuki bu yolda amz olduu halde hkmetin inhisar ve yahut ilettii bir fabrika yoksa onlara kar teklif edebileceimiz yegne usul,'sene nihayetinde umum ticaret muvazenemizde ak olduu takdirde "sizden gelecek ithaltta bunu nazar itibare alacaz" demekten ibarettir. nk hi bir vakit devlet, dorudan doruya fabrikac ve tccar vaziyetinde olmad iin tam karlkl kompansasyon listesi tertip etmek imkn yoktur. Harbi umumideki vaziyet bu gnk vaziyetin tedbirleri itibarile tamamen aksidir.. Harbi umumide ihracat menedilmiti. thalt tamamen serbestti. Harbi umumide dahilde yetitirdiimiz mahsult, tohumluu, yiyecei, hayvan yeminin bir ksmn kylde braktktan sonra st tarafn alp silh altnda bulunan askere tevzi etmek zaruretinden dolay alnm bir tedbir vard. Sonra harbi umumide bir arada bulunan devletler mahsur bir vaziyette idi.

Bu tesir, harbi umumide ihtikrn esasl sebepleri olmutur. hracat hususundaki memnuiyet memleketin hayrna olmutur. Memlekete fazla miktarda para girmesine sebep olmutur. Fakat buna mukabil memleket mahsult askeri beslemek icap ettiinden dolay alelitlak sata braklmam, kylnn elinde ihtiyacna tekabl edebilecek miktar brakldktan sonra st tarafn almak icap etmitir. Bunun neticesi olarak kaak surette yksek fiyatlarla havaici zaruriye satlmtr. Sonra harpte memleketler mahsur olduklar iin fabrikalar iliyemediinden dolay istoklar elden ele satlarak ihtikr yaplmtr. Bu gnk vaziyet byle deildir. hracatmz tevik ediyoruz. Ziraat mahsultmz bolluk dolaysisile dktr. thalt tahdit ediyoruz. thalta umumimiyet zere yapdmz tahdidat maddei iptidaiyeler, fabrikalar tesisine lzm olan makineler ve makinelerin yedek aksam ve ihra eyamz iin lzm olan ambalaj eyas gibi eyler karldktan sonra geri kalanlar zerinde yaptmz tahdidattr. Bu tedbiri almaktan ilk hedefimiz, dviz vaziyetimizi temin etmek; ona istikrar vermek ve mevcut istikrar idame etmek olduu iin yaplan tahdidat yzde yirmiyi gememektedir ve bunu iki ay iin yaptmzn bir sebebi de budur. Yani bir tccar veya bir ahs veya her hangi bir heyet bu noktayi nazar dikkate almayp ta klliyetli miktar mal getirir ve bunun zerinde ihtikr yaparsa buna kar ilk akslamel, mddetin azlndan olacaktr. nk gelecek listeye, ihtikr yaplmakta olan, yedi inhisara alnm olan miktara nispeten daha fazla bir kontenjan vereceiz. Bu tahdidat kfidir. Yalnz o nisbette itira azalacaktr. Bendeniz byle takdir ediyorum ki kararnamenin bir buuk aylk tatbikatndan sonra her kes vaziyeti anlayacak ve normal fiyatlar kendiliinden teesss edecektir.

 202

Fabrikalarmz haric mevad iptidaiyenin eyiliirden mahrum etmemek ve yerli mevad iptidaiyemizi de inkiaf ettirmek iin prim suretile yardm ediyoruz. Bundan gayemiz, bir ka sene zarfnda kendi mevad iptidaiyemizin hariten gelen mevad iptidaiyenin yerini tutmas ve onlarn artk girmek lzumunu brakmamasdr. Bu gnk sanayii tevik, otomatik bir teviktir. Muayyen muafiyetler ve muayyen imtiyazlar alelitlak vazolunmutur. Bu muafiyetlerden istifade edecek sanayi ubesinin memleket dahilinde iba haline gelmesi ve yahut memleket ihtiyacndan fazla olmas, harice karaca mamulta rekabet edilmemesi gibi eyler nazar itibare alnmakszn alelitlak bir tevik konmutur. Halbuki teviki sanayi meselesinde bir delikasyon gsterir ve onlar inkiafa sevkeder yolda baz kayiflar da koymak lzmdr. BESM ATALAY BEY (AKSARAY) Bir taraftan giren mallar azaltarak memleketin sanayiini ykseltmek istiyorsunuz, bir taraftan da ihtikrn nne gemek istiyorsunuz. Yani bir mal

hem az girecek, hem pahal olmyacak. Siz bunu yapabilecek misiniz? Her zaman, her yerde bunu yapabilecek misiniz? MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Her tedbir alnrken derpi edilmi, hedef tutulmu bir gaye vardr. Bizim bu tedbiri almaktan ilk hedef ve gayemiz dviz itibarile memleketi skntya drmemektir. Paramz bu gn mstakardr. Muayyen bir vaziyeti vardr. O vaziyeti istikrar zerinde devam ettirmektir. Fakat bu yolda iktisad ve itima alman tedbirlerin, dolaysile, hasl olmu neticeleri vardr. Sanayiimizin inkiaf bu, bizzarure kendiliinden hasl olacak neticedir. Fakat bizim ilk tuttuumuz hedef dvizin muhafazasdr. Bunun iin yaplacak kontenjan listeleri daima onun icaplarn takip ederek yaplacaktr. Dnk icap yzde on sekiz, yirmi idi. Binaenaleyh memleketin iktisadiyat iin lzm olan makineler, edviye ve saire mstesna olmak zere brleri zerinde yapacamz tenzilt % 20 nisbetindedir. Bu zannetmiyorum ki korktuumuz esasl ihtikra sebebiyet verebilsin.

BUHRAN (MLL KTSADYATI KORUMA) VERGS KANUN LYHASI GRMELER Milli ktisadiyat (Ekonomiyi) Koruma vergisi, tipik b'r olaanst vergidir. Buhranda kamu ekonomisinin ak vermemesine, bunun iin tasarruflarn buraya ynlendirilmesine byk ncelik veren ynetimin, bu iktisat politikas dorultusunda getirdii vergilerden birisidir. Bu arada, ynetimin vazgeemedii bir politika da, sanayie verilen destei buhranda bile azaltmamaktr. Buhran vergisi grmeleri bunu yanstyor. 30.11.1931 RAHM BEY (SVAS) Efrad milletten istediimiz kelime ile hulsa edilebilir. Fedakrlk, tasarruf ve mzaharettir.... Milletten istediimiz fedakrlk udur: mmkn olduu kadar yerli mamult ve masnuatm istimal etmek, yerli mallarna iltifat eylemek.... stediimiz tasarruf da udur: mmkn olduu kadar sarfiyatmzda kskan davranmak. Mesel senede kat elbise giyen vatandaa bunu ikiye indirmesini ve ayda drt defa sinemaya giden vatandaa da iki defa gitmesini tavsiye edebiliriz... ktisadi felket binnisbe mali buhran da tevlit ediyor. Bu senenin birka aynda vuku bulan tahsilt, yaplan tahminata nazaran geen senelere nisbetle ok nok-

 203

sandr. Kezalik bundan sonra da azalaca tahmin olunabilir... REFK EVKET BEY (MANSA) Gelecek kanunlar halka yalnz fedakrlk deil, bu fedakrlklarnn mukabilinde iktisadi menfaatlerin temini hususatm da ihtiva etmelidir... Ne yapmal yapmal, muvakkat olarak mstahdemlere tahmil ettiimiz bu yk... yeni bir kanunla (patronlara) da tahmil etmek yolunu bulmalyz. Yoksa halk arasnda ikilik olur ve ademi memnuniyet tevlit eder. Esasen demokrasinin arzu ettii adalet de budur.... Bu kanun elifinden besine kadar, yeni tabirle A smdan Z sine kadar malidir. Milli iktisad koruma eklinde iktisadiyatn korunmasna ait en ufak bir kelime yoktur. Saniyen ... bu bte an kapatmaa matuf bir kanundur. Bte an kapatmak iin eshab maan zararna taallk eden bir kanuna iktisadiyat koruma eklinde ok unvanl, ok yksek bir isim vermek kanunun muhtevasile mtenasip bir ifade deildir.... O halde buhrann zuhura gelmesinden domu bir vergidir. Nitekim harp zamamnda harp vergisi alnd gibi. Onun iin ... bu verginin unvann "buhran vergisi" eklinde ... kabul edelim.

SADETTN RIZA BEY (STANBUL) Bu vergiden sermayedaranm ve serbest meslek erbabnn da hissedar olmasn mevzubahs buyurdular.... Buhran vergisi diye vazedilen bu vergiyi dorudan doruya buhrandan mteessir olan bir zmrenin zerinde tekrar tatbik cihetine gitmek, bu yntya, bu sarsntya maruz kalan zmreyi ikinci bir yntya maruz brakmak demektir.... Buhran iktisadi balayaldan beri Trkiyede serbest meslek erbab her gn sermayelerinin ziyamdan ve hayatlarnn mkltndan rpnmakla megul olmakla beraber, belki de memlekette mevcut olan buhran iktisadiye tahamml edemeyecek vaziyette hayatlarn muhafaza edememektedirler.... Bunlarn zerine ikinci bir vergi tahmil etmek demek, memleketin bu zmrelerini ldrmek, gmmek demektir ki, intihaen bu zevat ztrari bir vaziyet karsnda acdmz memurlar kullanamyacak vaziyete gireceklerdir.. M. ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) Bu vergiden midimiz 8-9 milyon liradr. Bununla bte a kapanmyacaktr. Zaten bte a bu vergi ile kapana maz. Bte am kapatmak iin, bu verginin iki misli para lzmdr. Bunu ya masraftan ksacaz veyahut baka bir suretle temin edeceiz.

KANUNU HAKKNDA ZMR MEBUSU MAHMUT ESAT BEY'N KTSAT VEKALETNDEN SZL SUAL ZERNE YAPILAN GRMELER Eski ktisat Vekili Mahmut Esat Bey'in (Bozkurt) Kanunu ile ilgili sorusu Mustafa eref Bey'in bu konuyu aydnlatmasn salyor. Mustafa eref Bey'in konumas i kanunlarnn dou nedenlerini, gemiteki ana izgilerini, Trkiye'de yaplan hazrlklarn esprisini ve o gn hangi noktaya erimi olduunu belgeliyor. 7.12.1931 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) - Hemen arzedeyim ki i kanunu lyihas tamamen hazrlanm ve bitmitir. Elimizde bulunan u kitap ta, o lyihay gstermektedir. Esaslarna gelince: Hepimiz biliriz ki mevcut umum ahkm haricinde i kanunu mevzuat diye yeni bir klliyat yapmak, derin ve esasl bir inklb ifade etmek demektir. kanunu ile mill tesa-

 204

ndn icap ve ihtiyalarndan doan fertlerin iktisad menfaatleri itibarile msavata doru ilerilemek hareketlerini, kanun meyyidelerle himaye altna almak mevzubahstir. kanunu itima sulh ve msalemetin yasasn kuran bir kanundur. Bu kanunla kadn ve ocuklar gibi zaiflar himaye edilir. cretler teminat altna alnr. alrken kazaya uram olan amelenin alil olarak sokaklarda kalmasna mani olacak kanun meyyideli tedbirler alnr. Onlar iin hayatnn sonuna kadar irat almak imknlar temin olunur. itibarile emniyet tesis edilir. Amelenin isiz kalmasna mani olacak ahkm konur. Bu suretle i kanunu, emekiler dediimiz bir zmrenin hayat zerinde refaha doru messir olan ahkm kanuniyeyi, meyyitler dahilinde vazeder. Dier taraftan yine hepimizin bildiimiz vehile ferd menfaatler, iradenin muhtariyeti dediimiz bir prensibin hkmne tabidir. Ferd menfaatler itibarile insanlar kar karya geldiklerinden ihtiyalarndan, vaziyetlerinden ilham alarak artlarn kurarlar ve bu artlar karlkl, pazarla tabi tutarak bir noktasnda ittifak ederler. Husus hayatta, bu gnk iktisad cemiyette hkim olan prensip, bu iradenin muhtariyeti prensibidir. radenin muhtariyeti prensibi, husus hayatta devletin mdahaleden i tinap etmesini ve serbest rekabetin przsz surette tatbik olunmasn istilzam eder. Bu prensip 19 uncu asrn sonlarnda ve 20 inci asrn banda tam bir tatbik grd. Bu tatbikin neticesi olarak sanayi inkiaf etti. Sanayi, byk istihsalde, ticaret byk maazalar ve byk bankalarda ok mahdut kimseler elinde serveti teksf ettirdi. radenin muhtariyeti ve bunun neticesi olarak ferd menfaatler itibarile olan mnasebetlerde devletin mdahale etmemesi, itima hayatta mill tesant yerine cidali esas olarak ikame ettirdi. radenin muhtariyeti nevi cidal meydana kard:

Birisi, sanayicilerin dahil pazarlar kendilerine hasretmeleri sebebile haric pazarlarda mahsultn tkenmesi noktai nazarndan memleketler arasnda doan cidal. kincisi, memleket dahilinde byk sanayiin kk sanayii ezmesi noktai nazarndan kan cidal. ncs, her trl esbab refah ve kudreti elinde tutan i yani sermaye sahiplerile i aryanlar arasnda kan cidal. Bu cidal i sahipleri zerindeki tesiri itibarile ok iyi neticeler verdi. Bunun hudutsuz tatbiki neticesi olarak maden ocaklarnda doan, byyen ve len yani mrn maden ocaklarnda geiren, dnyasn maden ocandan ibaret olarak tanyan emekiler zmresi grld. Binnisbe ucuz olduu iin erkek snfndan olan ameleye tercih edilen ve 16 saat altrlan kadn ve ocuk emekiler grld. Irkn tisile hi alkas olmyan sermaye sahipleri alabildiine kendi beninevilerini istismare baldlar. Irkm tisini muhafaza etmek ve prensip olarak kuvvetlilerle zayflar yekdierile karlatran cidale nihayet vermek iin Devletin mdahalesi zarur grld. Bu mdahale neticesinde, cidal yerine mill tesant ikame edildi ve i kanunlar da bu mdahale ve esastan dorular. Devletin mdahalesi ktisatta, arzettiim gibi cidal prensibi yerine tesant prensibini ikame etmek gayesine matuf olduu gibi hukukta da mukaveleli hayat yerine yasal, kanun ve nizamnameli vaziyetler yani istatul hayat ikame olundu. Bu gn bu esas mucibince i vermek istiyenlerle i almak istiyen, kendi iradelerini serbest tutarak mukavele yapp i eraitini tayin edemezler. e girmiye almak iin cretin vaziyeti, kazalarn sureti takdir ve mahiyeti tamamen kanunlarla tesbit edilmitir. Bu yol, fertleri madd saadet itibarile msavata, insaniyete gtren bir yoldur. kanunlar bu yol zerinde konmu tedbirleri ihtiva ederler. Cmhuriyetin tesandnden beri Cmhuriyet H-

 205

kmetieri i kanunlarnn bu gayelerini Meclisi liye sevkedilmek zere Heyeti benimsemi ve bir gn evvel o yola gir- Vekileye evkettim. mek iin mteaddit defalar tedbirler alDier memleketlerde (kaza sigortamak teebbsnde bulunmulardr. B- lar) ayr kanun mevzuu olarak tertip yk Meclise imdiye kadar iki defa i ka- edildiinden bendeniz de bu lyihay bir nunu lyihas takdim edilmitir. Bunlar- an evvel Meclisi linin tetkikine arzededan birisi, 1924 senesinin ubatmdadr. yim dedim. Hkmetiniz, kanun lyiBu lyiha 120 maddelik ahkm ihtiva halarnn tanziminde tuttuu bir esas varediyordu. Meclisten Ticaret Encmenine dr. Daha ziyade dorudan doruya altevdi edilmiti. Ticaret Encmeninden de kadar olan vekil, esas lyihann kanaviHeyeti Umumiyeye arzedilmitir. 19 mad- esini tertip eder ve dier vekillere de desinin ilk kraatini takip eden celsede imza ettirerek Byk Meclise gnderir. Nafa, Ziraat, Shhiye ve Adliye Enc- Her vekil kendisine ait hususat ve kendimenleri tarafndan lyihann tetkikine l- sine ait kanunlar inceden inceye tetkik zum grlm ve lyiha bu encmenlere eder. gnderilmitir. 1926 senesi maysnn nBendeniz frsat bilerek kanunu kac gn encmenlerden karak tekrar Heyeti Umumiye ruznamesine girmitir. za sigortalarna ait ahkmla tamamlaO gnk celsede byk mnakaalar mak istedim. Arada geen mddet zarmucip olarak lyihann zerinde daha fnda 56 maddelik ahkmla bu ksm da ziyade ilenmesi iin Hkmetin bu mev- lyihaya koyduk. 10-15 gn sonra bu gn zua yeniden vaziyet etmesi iin bu lyi- tamam elimde bulunan, fakat dier vekha mzakeresinin tehiri karargir olmu- letlerin mlhazalarile tashih ve tadil editur. Bundan sonra Hkmet 1927 sene- lebilecek olan bu lyihay o vakit takdim sinin 14 nisannda 29 maddelik bir dier etmek mmkn olacaktr. lyiha Meclisi liye arzetmitir. MuhBendeniz Eyllde Cenevrede bulunutelit Encmende, lyiha inta edilemiyeyordum Oradaki beynelmilel i brosu rek kadik olmutur. 1928 senesinin sonunile temasa gelindi. Onlar bizim yeni bir i da yani 1929 senesinin banda Hkmet kanunu tedvin etmekte olduumuza va36 maddelik bir lyiha yapmtr. O vakf olunca: Bunu franszcaya tercme kit urayi Devlet teekkl etmi bulunuettirerek bize veriniz, bizim salhiyetyordu. tar brolarmz onun her faslm tetkik urayi Devlete gnderilmi, urayi ederek size mtalealarm bildirirler; deDevlet Tanzimat Dairesi bunu 58 mad- diler. Bendeniz bunu frsat bilerek avdedelik bir lyiha halinde 28 Temmuz 1928 timde franszcaya tercme ettirdim. Bu de Hkmete vermiti. Bu lyihada (mes- gnlerde Cenevreye gnderilecektir. ylek birliklere, krediye, kaza sigortalarna, le mit ediyorum ki, bir ay zarfnda nokcretlerin teminatna ve ekonomilere) ait tai nazarlarn bildirirler. 15 gn sonra kendi mahsulmz takdim ederiz. K ahkm mevcut bulunmamakta idi. tatili olacak olursa (Bro enternasyonal Bendeniz bu urayi Devletten gelen d travay) dan alacamz malmatla be58 maddelik lyihay buldum. kanun- raber lyiha ubat iinde hazr olacaktr. larnda bulundurulmas mutad olan ah- Takdim ederiz. km bulundurmak zere lyihann ikmali iin almaa baladm. Fevkalde Hkmetiniz ve onun istinat ettii itimamzm banda yalnz (kaza sigorta- frka bidayettenberi, Cmhuriyetin teeslarna) ait ahkm mstesna olmak zere ssndenberi i kanununun memlekete .dier ahkm bir lyihada topladm ve getirecei esasl yenilikler ve inklpla

 206

me gul olmu, onu benimsemi ve onun zerinde daima almtr ve daha eyiyi bulmak iin bu gne kadar da tehir etmitir. MAHMUT ESAT BEY (ZMR) kanun hazrlklarna balanlal, takriben on sene oluyor. Dnebiliriz ki o gn doan ocuklar bu gn ameledirler. Memleketin iktisad hayatnda mildirler. Fakat i kanunu hl hazrlanmaktadr ve henz kmamtr. Mesele ne kadar mhim olursa olsun, ne kadar byk tetebbata muhta bulunursa bulunsun, on senede kavranlmas mkl olmyan ilerdendir. Bendeniz yle gryorum ki, muasr medeniyeti btn icaplarile ve temayllerile benimsemi olan memleketimizde, henz amele iine el deirilmemitir. Halbuki biz bunu ihmal edemeyiz. Muasr medeniyet bir takm czlerden terekkp eden bir yekndur. Bunun bir ksm ihmal edilirse dier czler de dalmak tehlikesine maruz kalr. Bu itibarla bilhassa Trk amelenin iktisad ve itima hayatn tanzim edecek ve onu, bu gnk medeniyetin icaplarna gre bir kadro iine alacak ii kanununa iddetle ihtiyacmz vardr, hatt isticalle. Memleketimiz ve bilhassa memleketimizdeki amele bir takm yabanc propagandalar karsmdadr. Bu yabanc propagandalarn nasl fena maksatlarla amele zerinde ilendiine uzaktan deil, mahkemelerimizde cereyan eden davalarla ahir oluruz. Mahkemelerimize diimiyen ilerin vaziyeti ise daha geni sahalar igal etmektedir.

Bu yabanc cereyanlarn nne geebilmek iin amele zerinde mill ideal ne kadar messirse, zabta kuvveti ne kadar messirse bunlarn hepsinden evvel messir olacak ey, amelenin korunmu haklar ve menfaatleridir. Amelenin menfaatleri korunduka, yabanc cereyanlar malup etmek imkn vardr. Sylemee lzum yoktur ki, biz milliyeti bir milletiz. Biz hava, yer gk ve yalnz kendi nefsimiz iin milliyeti deiliz, bir insan ktlesi iin milliyetiyiz ve bu milliyeti tekil eden ktle ise, amele ve kk mstahsillerdir. Milliyeti olmamz dolaysile bunlarn haklarn, vaziyetlerini, menfaatlerini her eye takdimen dnmek mecburiyetindeyiz. Milleti yapan ey bendenizce itir ve iilerdir. Bu gnk milliyet, ii ve iiyi tutan varlktr. Bu medeniyeti douran milletlerin hemen hepsi, iyi kt, az ok birer amele kanunu yapmlar ve amele haklarn, kendi kabul ettikleri sisteme gre kabul etmilerdir. Almanya daha ileri giderek amele haklarn kanunu esasisinde mstakil bir madde ile kabul etmi ve ona yer ayrmtr. Bizim istediimiz belki bu kadar da deildir. Fakat bu kadar da olsa ok iyi olur. Hkmetimizin istinat ettii geen frka kongresinde Trk amelesinin hakk korunacana dair bir de karar vermitir. Bu itibarla da itimat ettiimiz Hkmetin bu kanun bir an evvel karmas ve Trk amelesinin vaziyetini muasr medeniyete lyk bir hale getirmesi lazmdr.

TTN MSTAHSLLERNN (RETCLERNN) KTSAD VAZYET HAKKINDA ZMR MEBUSU MAHMUT ESAT BEY'N SZL SUAL ZERNE YAPILAN GRMELER Dnya buhrannda fiyat den tipik rnlerden birisi ttndr. Mahmut Esat Bey bu konuyu ve ttn reticisinin nasl korunabilecei sorusunu gndeme getiriyor. Mustafa eref Be/in konumas, o koullarda devlet olanaklarnn tccarn stoklarna deil reticinin elindeki ttn satn almaya yneltilmesi gereim vurguluyor. 21.12.1931

 207

MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Ttnlerin fiyatndaki dkln esbab ve Hkmet tarafndan buna kar alnmas dnlen tedbirleri sual buyuruyorlar. Hakikaten ttn fiyat geen senelere nisbetle nazar dikkati celbedecek surette dmtr... Aa yukar te bir derecesinde bir fiat sukutu mevcuttur. Bu fiat sukutunun sebebi bir noktai nazardan da haricidir. Yani hem beynelmilel esbap vardr, hem de memleket dahilinde mahss sebepler mevcuttur. Ttn hkmetlerin, milletlerin bir taraftan iktisad hayatna bir taraftan da hkmetlerin maliyatna taallk eden bir mevzudur. Bilhassa iinde bulunduumuz zamanda memleketler mmkn olduu kadar harice az bor yapmak, mmkn olduu kadar harice kar fazla alacakl olmak yolunda tedbirler almaktadrlar. Bunun iin hatta ttn yetitirmiyen devletler de imkn bulduklar takdirde memleketlerinde ttn yetitirmiye mntehi olacak tedbirler alyorlar. Dier taraftan ttn verginin emn bir mevzuunu tekil etmektedir. Devletler bte aklarn kapatmak iin bilhassa ttn vergisini ykseltiyorlar. nhisar eklinde olanlar sat fiyatn, bandrolla idare edenler bandrol fiyatn ykseltiyorlar. Dier taraftan maml ttnlerin ithalinden de yksek gmrkler alyorlar. Amerikada ark ttnleri denen, Bulgar, Yunan ve Trk ttnlerinin srm o kadar azalmtr ki, ahali hatta ucuz olsun diye kylm ttn iiyorlar. Kendileri sigara yapmak yolunu tutmulardr. Almanyada bir sene evvel 3 finiklik sigara yapmak iin hkmetten msaade alnmtr. O vakit ttn ticareti ve iile megul olanlar, bu yaplan finiklik sigaralarn, isthlkt umumiyenin yzde 30, yzde 40 n karlayacan tahmin etmilerdir. Bir sene neticesinde elde edilen hesapta bu aa fiyattaki sigaralarn, umum istihlkin yzde 80 ini tekil ettii grlmtr. Bu-

na munzam olarak Aksayi ark ve Verjine ttnleri, ucuzluk ve randmannn fazlal da bizim ttnlerimizin aleyhinde bir mil olmaktadr. Bu suretle ttnlerimizin en mhim pazarlar olan Amerika ve Almanyada halkn ucuz ttn imek ihtiyacndan dolay gerek ttnlerimizin miktarn talepte azlk hasl olmu, gerek satn alnan ttnlerimizin fiyatinde bizzarure dknlk tevellt etmitir. Buna son aylarn kredi zerindeki buhran da ilve etmek lzm gelir. Almanyada ksa vadeli kredilerde hasl olan buhran bankalarn ithalt messeselerine kredi amak hususunda ihtiyatl hareket etmelerini mucip olmutur. Alaca ttnler ve yapaca istoklar iin istedii gibi kredi bulamyan messeseler tabi tiitn almak hususundaki ihtiyalarn da taksir etmilerdir. Bu suretle hem ttn sat azalm ve hem de fiyat dmtr. Fakat memleket dahilinde baz esbap da vardr. O sebeplerin banda gelen, bendenizce ttn istihsal edenlerimizin ve ttn sat ile tedenberi megul olanlarmzn bir teekkl halinde bulunmamalardr. Bu gnk iktisat rejiminde bilhassa iktisad ihracat, haric ticaret ksmnda teekklsz yryebilmenin imkn kalmamtr. Byle teekkllere devlet kuvvetile yardm etmek prensibini tutmu olan hkmetler, devletler alkadarlar, deta kanunla tekil ediyormuasma menafi temin ederek tevik etmek suretile yaratyorlar. Dierleri de dorudan doruya resen bu teekklleri vcude getiriyorlar. yle grnr ve byle denebilir ki tinin iktisad rejimi her memleketin iinde vcude gelecek istihsal ubeleri teekkllerinin kar karya gelmesi eklinde olacaktr. Memleketimizde ise ttncln ihracata taallk eden ksmnda hi bir teekkl yoktur. Bilkis teekkller memleketimiz dahiline gelmiler ve ferden ferda mstahsillerle kar karya bulun-

 208

maktadrlar. Bir teekklle bir ferdin karlamasndaki zaf hepimiz takdir ederiz. Bizde birinci sebep budur. kinci sebep; maliyet fiyat zerinde iktisad icaplara gre ilememek ve almamaktadr. Binaenaleyh yalnz ttn deil bir ok ihracat emtiamz yapacamz ilerin ve alacamz tedbirlerin banda yaplacak ey istihsal ubelerini teekkllere balamak ve yine bu teekkller iinde iliyerek maliyet fiyatn indirmek, pazarlarn istedikleri teknie muvafk surette mal temin etmek olur. Ttn hakknda dndmz ttn iin ayr bir ofis tekil etmek ve rejiyi bu ofisle birlikte veyahut daha iyi olmak zere onu yalnz dahildeki istihlkle itirak edecek bir vaziyette brakmak. hracatla maliyet fiyatn indirmekle ve icabna gre kemiyetini artrmak veyahut keyfiyetini slah etmekle megul olacak ayr bir teekkl vcuda getirmektir. Bunun zerinde alyoruz. MAHMUT ESAT BEY (ZMR) Ttn, fndk, pamuk, incir, zm bunlar memleketimizin haric muvazenesini temin, eden eyalarmzdr. Eer bunlarn fiyat sukut ederse haric muvazenemizi temin etmek iin, paramzn kymetini koruyabilmek yle dursun dahildeki mstahsillerin hali de perian olur. En zengin serveti milliyemiz ve en kahraman ihracat eyamz ttndr. nk haric muvazeneyi tutmak itibarile mhimdir. Bu ise bu gn dkn bir haldedir. Bir okka ttn bizi Tahandan Cebeciye kadar gtremez. Tahandan Cebeciye kadar otobs on be kurua, Erzurum emesine kadar ise on iki buuk kurua gtryor. Demek ki bir okka ttn bizi iki kilometrelik yere gtremiyor. Dnya buhran karsnda itiraf edeyim ki, Hkmet ok mkl vaziyettedir. Fakat btn iktisad meselelerimizi dnya buhran ile kartrrsak hi bir tedbir almamaklmza mncer olur.

Btn bu hadiseleri dnya buhran ile izaha kalkacak olursak dnya buhran ucu buca bulunmaz bir buhrana dnebilir. Sonra dnya buhrannn sebepleri bendenizce yalnz iktisad deildir. Siyasidir, itimaidir, iktisadidir. Biz btn bu siyas vaziyetler dzelinciye kadar, btn bu itima hdiseler yoluna girinciye kadar ve nihayet iktisad meseleler halledilinciye kadar ttnmzn, pamuumuzun, incirimizin, fndmzn mukadderatn tavik edemeyiz. Dier bir bakma gre de, dnyann bu gnk iktisad vaziyetinin fenaln, muasr ihtiyacat bir trl tatmin edemiyen liberal sistemlerin zaafnda buluyorum. Liberal sistemler bu gnk ihtiyacat srtlarnda gtrecek kadar kuvvetli deildirler. ngiltere gibi liberalizmin beiinin salland bir memleket bile bu gn devletilie doru gidiyor, gmrklerine mdahaleye balyor. Bu, alebi ihtimal liberalizmin artk mevkiini devletilik sistemine terketmek ve Devletin mdahalesine doru yeni bir sisteme gitmek vaziyetinden douyor. Esasen Hkmetin istinat ettii C. H. Frkas byk kongresinde bir karar verdi. Bu karar mucibince Devletin iktisad vaziyete mdahalesi lzmdr. Esasen baka k yolu da yoktur. Bundan iki sene evvel kardmz bir kanunla rejiyi ttn alp harice sevketmekten menettik. Bu da az ok bir esbab mucibeye istinat ediyordu. O da tccarlarmzn ahs teebbsatn menetmek iin idi. Fakat bu gnk vaziyet gsteriyor ki Devlet mdahale etmezse tccarlarmzn ahs teebbsatile ttnlerimizi ve dier mallarmz memleket haricine karp msait fiatla satmamza imkn yoktur. Bunun iin bendeniz nhisar idaresinin mdahalesini ok faydal buluyorum. nk ttnlerimizi harice sevketmee ahs teebbs kfi deildir. Bu gn mstahsillerimizin elinde bulunan bir okka ttn fiat, yarm okka spanak fiatndan daha d-

 209

kndr. Bu i zordur. Fakat Hkmetimiz alrsa bunu baarabilir. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Fiyat hakikaten geen senelere nisbeten dktr. Hkmet mukadderata inananlar gibi btn tedbirleri brakarak kolunu balam ve hi bir eye teebbs etmemi bir vaziyette deildir. Son gnlerde aldmz tedbirler bunun tamamen aksini ispat eder. Sonra devletilikten bahis buyurdular. Liberalizmin hkmn kaybettiinden bahsettiler. ngilizlerden bahis buyurdular. Bunlarn hepsi bizim de dnya gibi bu badireden kendimizi selmetle kurtarabilmek iin leme benzer tedbirleri alm bulunduumuzu gsterir. Yoksa elimizi, kolumuzu, balyarak akta kalm olmak vaziyetine dtmz gstermez. n-

k her gn alnan tedbirler bunun aksinedir. Baka tedbir bu gn iin alnmam mdr? Mesel (5,700,000) ksur kilo tccarn elinde kalm istok olmu ttn, her trl skntya ramen rejinin almasna karar vermitir ve bunu da istitaat maliyesi derecesinde almaktadr. Sonra, reji nedir? Btemize muayyen tahsisat vermekle mkellef bir vergi toplama merkezidir. Toplad vergiyi tccarn elindeki istoklara tahsis ederse devlet makinesi nasl dnecektir? Dier memleketlerin bu gnk bulunduklar vaziyete nisbeten yine bizim vaziyetimiz selmettedir. Dier memleketler hem ticareti hariciye itibarile, hem dahildeki iktisad teebbsat itibarile bizim memleketimize gpta etmektedirler. Bunu oklarnn azndan bizzat iitmiimdir.

TASARRUF VE YERL MALI HAFTASININ AILIINDA BAVEKL SMET PAA'NIN YAPTII KONUMA Ynetimin izledii iktisat politikasn, her yln son ayndaki Tasarruf ve Yerli Mal haftasnda anlatmak, bellihal noktalar vurgulamak gelenek/etir jiyor. Bavekilin konumas ekonomide izlenen izgiyi ve o gnn nemli saylan sorunlarn ortaya koyar. 1931 yl sonunda, smet Paa gnn bteyi ve d ticaret dengesini olabildiince kontrol altnda tutmay amalayan izgisini anlatyor. 10.12.1931 "Mill iktisat ve tasarruf mcadelesinin ikinci senesini bitirdik. imdi nc senesine balyoruz. ki sene evvel tasarruf ve iktisat mcadelesi mkl erait iinde balad. Hatrlarsnz; iki sene evvel 1929 senesinin bugnnde mill parann kymeti zerinde hasl olan byk teevv, milletin umum endiyesini ve merakn tahrik etmiti. Mill parann kymeti zerinde alman tedbir, bugn iin bir mtearife kabilinde her memleketin kabul ettii bir usuldr. Biz mill parann kymetini tutmak iin mal tedbirlerden ziyade iki mhim mile istinat ettik: Bunlardan birincisi: milletin iytimad. kincisi: iktisad muvazeneler. Milletin iytimadm ruh muvazene mil olarak aldk. ktisad muvazeneyi memleketin istihsal ve istihkak noktai nazarndan mtalea ettik. te iki sene sonra bugn gryorsunuz ki devrilmez zannolunan dalar temeline kadar sarslm ve Trk paras sapasalam Trk vatandalarnn elinde bulunuyor. Trk parasn saklamaktan ise kede bucakta bulduklar ecnebi dvizlerini bankaya yatrm olanlarn hepsi ok ac sukutu hayallere uradlar. Sabit olmutur ki bugn bir Trk iin en kuvvetli, en salam, hi sarslmaz ve asl endiye edilmiyecek olan para Trk parasdr.

- 210

Mill paray tutmak iin B. M. Meclisi ve onun hkmetleri her tedbiri almaa azmetmilerdir. Her memleket kendi parasn tutmak iin ne derece tedbir alacak, hangi kymette tutmaa alacak? Acaba parasn mahsus mu dryor, muayyen bir noktaya varmak iin mi ufak tefek temevvcata msaade etmitir? Bunlarn hududunu bilmee ne imkn vardr, ne de buna karmaa sallhiyetimiz. Fakat Trk iin vaziyeti muhakkak olan kendi parasdr. Trk parasn muhafaza iin alnan tedbirlerin isabeti sabittir. Alman tedbirler ve kararlar katidir. Bu tedbirler kifayet etmezse behemehal B. M. Meclisinin karar dahilinde daha isabetli tedbirler alnr. Mill parann kymetini muhafaza etmek iin bizim esas tuttuumuz dier yol, milletin umum hayatndaki a kapamaktr. Ne kadar kazanyorsa zam o kadar sarfetmek, bu dsturdur. Btn mill hayatta bunu tatbiyk ettirmek iin alyoruz. Fakat dnya buhran, fiyatlarn tabi yollardan milletin istihsal ve istihlk mvazenesini, daha doru tabirle sat ve al muvazenesini tutmaa imkn brakmad. Onun iin nihayet muvazeneyi madd ve riyaz bir surette tesis etmek iin mdahaleye mecbur olduk. Son defa ittihaz ettiimiz tedbirin mahiyetini bu tarzda mahede etmek lzmdr. Alnabilecek umum tedbirlerle, tevik vastalariyle harice sattmz maln fiyat kadar satn almak netiycesini elde edemeyince bu sefer hkmet kuvvetleriyle ithalt miktarn tahdit ederek muvazeneyi riyaz bir surette tesis etmiye teebbs ettik. Bu hususta en evvel teebbs alanlardan deiliz. Btn memleketler bu endiyeleri izhar ettiler ve peyderpey tedbir alrnya baladlar. Bu tedbir, ithalt ve ihracat muvazenesini mdahale ile tanzim etmek tedbiri iktisad ve mal hayatmzda akslameller yapacaktr. Serbeste ve ucuz fi-

yatla almak istediimiz bir takm-eyadan ya mahrum olacaz, yahut mahdut miktarda alacaz. Mal hayatta uradmz mklt, devlet btesi ve idarei hususiye gibi umum messesat btelerinde varidatn azalmas suretinde tezahr edecektir. Nitekim tezahr etmektedir. Memlekete hariten ok altn getirecek kadar bol bol satabilmek imkn olsayd, tevik ile memleketin istihsalat ve satlar ne kadar mal girerse girsin ona tefevvuk edecek dereceyi bulsayd btn bu tedbirlere lzum kalmazd. Nazar olarak byle bir akl vermek elbette mreccahtr. Ama dnya zerinde byle bir memleket kalmad. Hi kimse hesapsz satabileceine gvenerek hesapsz satn almak mevkiinde deildir. Binaenaleyh byle bir vaziyet karsnda her eyden evvel kendi mevcudiyetimizi muhafaza iin tedbir almak mecburiyetindeyiz. Bu tedbirlerin mspet taraflarn kemali dikkatle grmek lzmdr. Ancak bu tedbirler sayesindedir ki memleketin muvazenesini, iktisad muvazenesini sun tedbirle muvakkaten dzelecek bir halden karmak ve bu mdahale ve tahdit devrinde alnacak tedbirlerle daim, uzun vadeli, istikbali temin eden netiycelere ermek mmkndr. Maksadm ak sylemiye alyorum. Eer ithaltn tahdit olunduu devirlerde memleketin istihsalini artracak, hi olmazsa muhta olduu maddelerden birounun dahilde tedarikini mmkn klacak tedbirler alabilirsek o zaman ati iin memleketin iktisad hayatn daim bir muvazeneye balam oluruz. Ve ileride bu tedbirlerden her gn biraz daha kurtulmu oluruz. Eer ithalatn tahdit olunduu devirlerde yiyeceklerimizi, bilhassa giyeceklerimizi harice muhta olmyacak kadar veya harice ihtiyacmz azaltacak kadar dahilden tedarik edecek olursak iki sene sonra memleketin vaziyeti, iktisad vaziyeti, dahil inkiaf ve iktisad muvazenesi birok tedbirlere ihtiya brakmya-

 211

cak bir kuvvet ve resanet peyda etmi olacaktr. Hepimiz bileceiz ki ithaltn tahdidi, hkmetin mdahalesi suretiyle vcuda getirilen muvazene fevkalde zamanlara mahsus, nihayet muvakkat tetbirlerdir. Bu fevkalde zamanlarda ati iin daima istifade edilecek netiyceler almak lzmdr. Bu yolda sarfettiimiz gayret semere verirse iktisad muvazenesinin temeli salam bir devlet oluruz. Alman tedbirler yalnz mklta mukabele eden mdafaa tedbirleri deildir, atiyi mspet esaslara vardracak feyizli tetbirlerdir. Bunlardan istifade edebilirsek bir daha byle tedbirlere muhta olmyacaz. thaltn tahdidi suretiyle aldmz tedbirler zerine memleketin her tarafnda temas ettiim vatandalarn cidd endiyelerine ahit oldum. Bu endiyeler ilk gnlerde oktu. Bugn de azalm deildir. Mill parann ve memleket iktisad muvazenesinin, kendi menfaati yznden, taraftar olmyanlarm birinci safnda kaaklar gelir. Kaaklar mill paramn kuvvetine kastedenlerdir. Mal ve iktisad muvazeneyi istemiyenlerdir. Muhtelif tahminlere gre her sene 20-25 milyon lira her nevi kaaklar yznden devlet haznesine giremiyor. Bunun yars doru olsa, Devlet haznesine kaaklar yznden giremiyen 10 milyon lira girmi olsa almak mecburiyetinde bulunduumuz etin bir tetbire lzum kalmazd. Devlet btesinde 10 milyonluk bir aa mey-

dan vermemek iin son zamanlarda ba vurduumuz areleri, tekmil maa, cret ve yevmiyelerden yzde bir ksmn kesmek mecburiyetinde kaldmz hatrlarsnz. Gryorsunuz ki kaaklar devlet haznesine el uzatmakla namuslu vatandalarn maietlerine daha evvel el uzatm oluyorlar. Kaaklarn bir memlekete yapaca fenal hi kimse yapamaz. Hariten hi bir dman, bugnk erait iinde, memleket dahilinde kaakl organize eden, tervi eden, tatbik eden adam kadar memlekete fenalk yapamaz. kinci olarak da bu mcadelede karmza kacak olanlar muhtekirlerdir. Muhtekir bu devreden bilhassa u suretle istifade eder: Gmrk koyarak bir ok mevad pahallatrmz. Niin? Hazneye varidat gelsin diye deyil. Dahilde yetimesini arzu ettiimiz o madde hariten gelmesin ve rekabetin tesiriyle dahilde tedarik edilmez olmasn diye. Dahilde yetisin diye. Mesela bir kuman dahilde 50 kurua kmas iin eer hariten ok getirilen o mala 35 kuru gmrk koyuyorsak hariten gelen bu suretle 80 kurua mal olacaksa bizde iymal edilen 75 kurua kadar kacaktr. Muhtekirin bu suretle en ufak bir tedbirden o gn iin istifade etmee alaca tabiidir. Hkmet ve vatandalar mill iktisad tekilatlandrmak iin mtemadiyen teebbs almaa balyacaz. Gerek istihsal ve gerek istihlak iin mill iktisad tekilatlandrmak yolunda gstereceimiz muvaffakiyetle mklat yenmee alacaz.

22 TEMMUZ 1931 TARHL 1873 SAYILI KANUNA EK KANUN LYHASI GRMELER 1931 Temmuzunda kardan 1873 sayl kanun, ynetime ticaret alann denetlemek iin yetkiler vermitir Buna Kanunuevvel (Aralk) aynda yaplan ek, ceza ykmllkleriyle bu yetkinin gcn arttrmaktadr. 12.12.1931

212

SIRRI BEY (KOCAEL) Hkmet baz eya fiyatlar zerinde zam yapan adamlarn efaline mani olmak iin tecziye etmek istiyor ve diyor ki: Bu fikirle eyaya yaplan zamlar ihtikr ve bunu yapanlar da muhtekir addedilmitir. Elimizdeki kanun adeta ismi konmam bir adama benziyor. Mademki, ihtikrn meni ve muhtekirleri tecziye iin bu kanunu vazediyoruz, metni kanunda ihtikr ve muhtekir neye derler diye bir tarif bulunmas iktiza etmez mi idi? Meclisi liden km bulunan kaaklk kanununda kaaklk neye derler diye tesbit edilmi bir tarif vardr. Bu kanunda da byle bir tarife ihtiya vardr. htikr nedir, muhtekir kime derler, kanunda bunlarn tarifi bulunmaldr. Elinde, fiili lecek mikyaslar olmazsa, fiilin lleri metni kanunda bulunmazsa hkim nasl iinden kar? Hkim yapsa, yapsa, maznuna, sen u eyann fiatma zam yaptn, bunu yaptn iin seni tecziye ederim diyecektir. Fakat o adamn mtecasir olduu fiil nedir? smi yoktur. Ona bir unvan gsterilmeli ve onun gayesi tayin edilmelidir. Bu unvandan ve gayeden mahrum olan bir kanun hikmeti hukuka gre yazlm addedilemez. Dneceimiz bir nokta daha vardr: Hkmetin bize bu kanunu sevketmekteki maksad ne idi? Btede ak grlm, bunu rtmek iin hepimiz, btn memurin, btn mstahdemin maalarndan vergi vermei taahht etmiler, yeni bir klfete katlanmlardr. nk ithalt ve ihracatn tevzini meselesi dnld zaman gmrk varidatna arz olacak noksann telfisi baka trl mmkn olamyacakt. Pek doru bir tedbirdir. Ancak memurlarn bu fedakrl

zerlerine ald dakikada, bu tedbirden sui maksatla istifadeye kalkanlarn, her halde enzar umumiyede inklbmzn aleyhtar olmak zere telkkisi lzm geldiini sylemitim. Halbuki bu gn elimizde bulunan kanun hibir vakitte bu hay inleri titretecek kadar kuvvete malik deildir. SMAL BEY (EBN KARAHSAR) Neredilen kontenjan listeleri mnasebetile memlekete ithaltn azalaca ve eya fiatnn ykselecei tabiidir. Bundan dolay byle bir kanuna ihtiya vardr. Fakat bendeniz de kanunu noksan gryorum. imdi be kuruluk bir eye krk para da zam yaplabilir, iki kuru ta zam yaplabilir, yani istismar miktar deiebilir. Binaenaleyh biz burada her halde istismar miktarn tayin etmekliimiz lzmdr. Vatandan her halde hrriyetine hrmet etmek lzmdr. Her hangi bir mteri bir mal alm ve fiat zerinde arpmtr. Geliyor mddei umumilie ihbar ediyor. Acaba bu kayit memurlarn elinde sui istimale mahal vermez mi? RAF BEY (TRABZON) Bu lyihai kanuniye ile imdiye kadar crm addedilmiyen yeni bir hareketi tecrim ediyoruz. Ortada hi bir sebep yokken yalnz hkmet ithalt tahdit ettii iin, elinde bulunan veya baka bir suretle tedarik ettii bir maln fiatm artranlar mcrim saylacaktr. Fakat byle deil de baka esbab iktisadiye dolaysile bir adam elinde bulunan maln fiatm ykseltirse mcrim deildir. Bu kanunun tecrim etmek istedii fiil bu olduu halde maddei kanuniyeden vazh surette bunu anlamak imkn yoktur.

KAAKILIIN MEN VE TAKBNE (NLENMES VE ZLENMESNE) DAR KANUN LYHASI GRMELER 1873 Sayl kanun ynetime ticareti denetlemek iin yetkiler vermitir. Kaakln nlenmesi iin yeni kontrol ve ceza hkmleri getirilmesi, ynetimin ticaret alanndaki rantlara el koyabilmek iin ayn dorultuda att bir adm oluyor. Buhran derinletike ticaret rantlar bymekte, ticareti kontrol ederek bu rantlar devlete kazandrmak zorunlu s ^ylmakta, bu da ynetimle ticaret evrelerinin arasnda bir gerginlik yaratmaktadr. Aadaki grmeler, ynetimin olduu kadar ticaret evrelerinin de seslerini yanstmaktadr. 7.1.1932 SIRRI BEY (KOCAEL) Bu tedbir tetkik edilmekle beraber itiraf olunuyor ki; esasen mull ve Devlet varidat iin tehlikeli bir manzara arzeden kaakln daha fazla vsat kesbetmemesi iin bu tedbiri dier cephelerimizde de tatbik etmek istiyorlar ve denilmitir ki bu tedbirlerimizi bir tecrbe olarak yalnz cenup hudutlarmzda tatbik ediyoruz. Cenup hudutlarnda bu tedbir ittihaz olunmakta iken oralardan dahile sokulan kaak eyasnn ta Kara deniz sahillerine kadar gelerek orada satlmakta olmasn bu tedbirin neticesi olmak zere kabul zarureti vardr. Eer o tedbir beklenilen fayday temin etmi olsayd bu kaaklk meydana gelmez, kimse kaakla cesaret edemez ve bu kaak eyay memleketimize ithal ederek ta cenuptan imale kadar getiremezlerdi. Bu netice gsteriyor ki o tedbirden mit edilen faide hasl olmamtr. Netice bu hakikati kendisi sylemektedir. Deniyor ki biz bu tedbiri daha amil ekilde memleketin dier cephelerinde de tatbik edeceiz. ok gzel. Bu tecrbenin eseri olarak cenupta tatbik edilen bu tedbirden eyi bir netice hasl oldu mu ki onun faidesinden memleketin dier cephelerinde de istifade edilmesi iin oralara da temil edelim. AHMET SAFFET BEY (ELZZ) Bu imdiki kanun ta istibdat devrinden kalm ve bugn karmza kmtr. Vaktile bu kanun ecnebilerin menfaati iin yaplm ve o gnden bu gne kadar maatteessf devam etmitir. Ecnebi vapurlar bir ok kaak eya getirirler ve gzmzn nnde karrlar biz bu gemilerin ierisini aramak yle dursun, yanndan gemek imkn olmazd. Bu madde Trk gemicilerinin zararna ve ecnebilerin menfaatine olmak zere yaplmtr. RAF BEY (TRABZON) Bu kanunu biz eski kanunlarn ahkm umumiyesi itibarile daha edit yapyoruz. Bu lyiha, 1510 numaral kanundan evvelki kanunda mevcut olan ahkmdan daha ziyade vesaiti nakliye sahiplerinin aleyhine olmak zere yazlmtr. AHMET HSAN BEY (ORDU) Zaten msadere kelimesini, tarihimizde okuya, okuya tevahhu etmi adamlarz. Filn vezirin emvalinin msaderesi ile seri maktuunun bab humayuna konulmas. Bu maddei kanuniye, denizcilik, gemicilik hayatn bsbtn sndrecek ve bize seri maktuunu getirecektir.

 214

Cmhuriyet zamanna kadar denizciliin banda kapitlsyon bels vard. Kapitlsyondan sonra denizciliimiz inkiaf gstermee balamt. imdi bu kanun gemiciliimizi bsbtn ldryor. Yz tonun ne olduunu dnyormusunuz? On vagon demektir. Demek ki stanbuldan zmire giden bir kaptann kamarasnda be paket sigara kd var diye gemiyi msadere edeceiz. Dahil inkiafmzdan bahsederken vesaiti nakliyenin grnmez yerden iratlar getiren bir yol olduunu syledik. ngilterenin serveti karga vapurculuundan gelmitir. Biz bu karga vapurlarn karga m yapacaz? SALHATTN BEY (KOCAEL) Biz kara sular arasnda dolaan ve nereden geldiine dair lyikile hesap veremiyen 100 toniltoya kadar olan ge-

milerin msaderesine msaade ettik. nk mevcut krina, yani onlarn byle kara sular dahilinde dolamas, mutlaka kaaklk kasdine matuftur. Kaaklk meselesinin bugn alelde vaziyetten ktn herkes biliyor. Kaaklkla fazla menfaat temin edildii iin zaf ahlk sahibi olanlar daima buna temayl edebilir. Bu temayln nne geilmek iin ar meyyidelerin konulmas zarureti vardr. Bilerek kaaklk yapt ve naklettii halde o mal kkse msadere, bykse nisbet dahilinde cezayi nakt almak her halde dorudur. Sonra mutlak olarak adaleti kabul ediyorsak bunu ok grmemeliyiz, bu fiili ika edenler iin bu hkm vicdanlar titredecek bir hkm deildir.

KOCAEL MEBUSU SIRRI BEY N TEVK SANAY KANUNUNDAN STFADE LE GMRKSZ OLARAK ARAT YA VE HNDSTAN CEVZ THAL EDEN VE KULLANAN BAZI FABRKALAR HAKKINDAK SUAL ZERNE GRMELER thal ikamesi ve retimde itlal yerine yerli hammadde kullanlmas, ynetimin benimseyip yerletirmeye alt temel ilkelerdendir. Kocaeli mebusu Srr Bey'in sorusu yle bir noktay aydnlatmaktadr: zel kesimin (yerli hammadde reticileri dnda) yerli hammadde kullanmak gibi bir hedefi yoktur. Bu kesimin hedefi, ister ithal ister yerli olsun, hammaddeyi olabildiince dk fiyattan bulabilmektir. D ticaret evreleri de, ekonominin ithal hammaddelerle ilemesini severler. Bu noktada, ynetimin benimsedii ilkelerle zel sanayici ve tccarn tercihleri farkllamaktadr. Aada, Mustafa eref Bey'in konumas ynetimin ithal ikameci ve yerli hammaddeci izgisini ortaya koymaktadr. 20.2.1932 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Hi tereddt etmeksizin arzedeyim ki Hkmet; mill fabrikalarn memleket iptida maddeleri kullanmasn istihsal menbalarmzm atideki emniyeti noktai nazarndan en mhim istinatgah olmak zere telkki etmektedir. Bu telkkisi tatbikatta her gn tahakkuk eder olarak gmrk iin lzm gelen tedbirleri kendisine esas program ittihaz etmitir. Binaenaleyh prensip zerinde tereddt ve meselenin ekli halli hakknda hi bir itibah yoktur. Sualin, bu prensip etrafndaki tatbikat ekillerine gelince f o da arait ya, arait fst ve koprann bu gn olduu gibi yarn da teviki sanayi kanunundan istifadesinin devam edip etmiyecei meselesidir. Arait ya memleketimize bilhassa

> -

sabunculukta kullanmak iin tayir edilerek ithal olunmaktadr. Bu suretle vaki olan ithalt teviki sanayi kanununun muafiyet listesine dahil olduu iin, gmrk resmi tediyesinden azade olarak vukua gelmektedir. Teviki sanayi kanunu 927 senesi hazirannda neredilmitir. O kanun mucibince tertip edilecek muafiyet listesi 927 senesi temmuzunda tesbit edilmitir. Bu kanun mucibince tertip edilen muafiyet listesi be sene iin muteberdir. 932 senesinin temmuzunda muafiyet listesinin mddeti bitecektir. 927 senesinde muafiyet listesine arait ya koymak iin bir dereceye kadar faide mevcuttur. nki 927 senesinde zeytin yann dnya fiat yksektir. Arait yann ona nisbetle fiyat dun idi. Zeytin yalarmz harite satyor bunun kullanlaca yerde arait yan kullanyorduk, arada kilo bana 20-30 kuru kadar bir fark mill iktisat lehine olarak memlekete giriyordu. 928, 929 seneleri hasat mevsimlerinde fiyatlar son derece sukut etmee balad. nki dnya zeytin istihsalt o vakte kadar grlmemi bir bolluk gsterdi. Artk bu andan itibaren zeytin yalarnn fiyat muttasl tenaks etmekte devam etti. Bu gn zeytin yalarmz harite satp ta arait yalarn dahilde kullanarak ikisinin arasndaki farktan mill iktisad istifade ettirmek keyfiyeti de mevcut deildir. Onun iin 932 senesinde yeniden tertip olunacak teviki sanayi kanunu muafiyet listesine arait yan koymyacaz. Hindistan cevizine gelince: kopra denilen madde ahm yan tedarikine hadim olmaktadr. 928 senesinden evvel memlekette 4-5 milyon liralk ahm ya girmekte iken kopradan ahm ya karmak iin teesss eden fabrikalar bu nisbeti 930 senesinde ok aa drmlerdir. Demek ki kopradan ya karan fab-

rikalarm teesss memleket iktisadiyatnda faydal olmutur. Bu faide de memleketin istihlkine muhta olduu 4-5 milyon liralk ahm ya 540 bin liralk kopra ile temin edilmitir. Yani memlekette bu fabrikalar teesss etmezden evvel memlekete giren 4-5 milyon liralk ahm ya yerine 200 bin lira ahm ya ve 540 bin lira kopra tohumu iin ki ceman 750 bin lira kadar bir para km, st taraf memlekette imal edilmitir. Bu da gerek mteebbislerin mkfat ve gerekse amele creti olarak kalmtr. te fabrikalarmz kopray hariten getirmekten ziyade memleket dahilinden tedarik edebilmeleri iin arzettiim yollardan istihaleye maruz brakmak zere tevikatta bulunacaz. 1932 senesinden sonra kopra yalarn teviki sanayi kanununun muafiyet listesinden karacaz. u izahatmla anlald vehile bu tedbirler tatbik olunduktan sonra artk memlekette ya karmak iin hariten tohum girmiyecei gibi hariten arait ya da girmiyecektir. Az zaman sonra da kopra yann istihsl edilmesine ahit olacamz arzederim. Hkmetin esas proram, mill fabrikalarn memleket iptida maddelerini kullanmalar hususunu temindir. Bu hususta memleket iktisadiyatn en eyi surette koruyacak tedbirler ittihaz edeceiz. Teviki sanayi kanunu muafiyet listesi mal sene itibarile tayin edilir. 1931 mal senesi demek 1932 senesinin mays nihayetine kadar mddet demektir. Binaenaleyh 1932 senesi iin muafiyet hisseleri verilmi demek te artk yeniden alacak bir eyleri kalmam demek olur. 1932 temmuzunda listenin artk hkm bitmi olacaktr. Bunlar yeni listeye dahil edilmiyeceklerdir.

 216

TEVK SANAY KANUNUNUN 7. MADDES C FIKRASININ TEFSRNE DAR (YORUMUNA BAVEKALET TEZKERESNN GRLMES

LKN)

1932, zel sanayie daha nceki yllarda verilmi olan teviklerin yeniden tartld yldr. Ynetimin bu teviklerin yeniden gzden geirilmesi, bunlardan bazsnn kjldrl mas, bazsnn daha ak seik hedeflere yneltilmesini benimsedii ve bu ynde hazrlklara giritii anlalyor. Ayrca, ekonomideki buhrann arlaan ykn sanayicilerin de teki evreler gibi paylamas yolunda istekler artmaktadr. Bu gelimeler zel kesim sanayicilerini rahatsz eder. Aadaki grmeler, sanayicilerin sahibolduu baklklarn daraltlmas ynnde gelien rneklerden birisidir. 29.2.1932 RT BEY (BURSA) Bendeniz biliyorsunuz ki fabrikacym. Fakat bu vergi ile alkam yoktur. Maazamda her cins mal satarm. Ben bu vergiyi veriyorum. Binaenaleyh bendeniz bitarafane ve bu ii bilen bir adam sfatile meseleyi terih etmee alacam. Fabrikaclardan bazlar vergi vermi, bazlar vermemi, versin mi, vermesin mi? Menfi veya msbet bir karar istiyor. Bte encmenimiz (kanun gelsin, geldii zaman velevki aleyhinde bir karar vermi olsak bile o zaman dnrz) diyor. Halbuki mesele, eski zaman ii ne olacaktr, eklindedir. Farzedelim ki kanun ay sonra kacaktr. Kanun neri tarihinden muteber olacana gre bir, sene, iki sene, sene evvel tahadds etmi ihtilfat ne suretle halledilecektir? HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) Teviki sanayi kanunu 340 veya 341 tarihinde neredilmi olacak. Bu gne kadar verdik vermedik gibi bir vaziyet yoktur. Sat maazalarndan bu resim alnmaktadr. Halite bulunan bir fabrikann mallarn satan Beyolundaki bir maaza elbette bu vergiyi verecektir ve vermelidir. Hkmetin istedii tefsir bunlarn teviki sanayi kanununun muafiyet hakkndaki maddenin mefhumuna dahil olup olmamasdr. 10 sene sonra byle bir tefsir istiyor. Asl burada nazar dikkate almacak nokta ktisat encmenile, Bte encmeninin mevcut kanunun tefsiri suretile sat mahallerine muafiyetin temiline msait olmadnda ittifak etmeleridir. ktisat encmeni tadilen bunu tayin edelim diyor. Bte encmeni diyor ki biz buna itirak etmeyiz ve bunu doru bulmayz. Bunu Hkmete iade ediyor. Tabiri umumisile bu rettir. Ayrca bir temennide bulunuyor ve bu mnasebetle diyor ki, teviki sanayi kanununu yeniden tanzim etsin de gndersin. Geen sene muamele vergisi, kazan vergisi dolaysile, bte mzakereleri mnasebetile, muhtelif vesilelerle Heyeti Celileniz mvacehesinde teviki sanayi kanununun yeni esaslara gre tanzimi hakknda bir ok mnakaalar cereyan etti. Hatta yerli maddei iptidaiyelerimizin menfaatini koruyacak ekilde yeni bir teviki sanayi kanunu yaplmas iin de bir temennide bulunuldu. Bu vesile ile bunu bir daha hatrlatyoruz. 1 AHMET HSAN BEY (ORDU) Teviki sanayi kanunu erbab sanayi ve ticarete, sanayiin teviki maksadile 15 sene mddetle verilmi bir haktr. Bu, Devletin bir taahhddr. Eer tadil szleri bylece deveran etmekte devam ederse o kanunun mahiyetine mnafi olur. Bu taahhde istinaden bir ok vatandalar milyonlarca liralk fabrikalar kurmulardr. imdi burada tadil mevzubahs

217

olunca erbab sanayiin emniyeti kalkabilir. Dnnz ki bir ok ecnebi sermayeleri bu kanunun kuvvetile mteebbislerimize kredi temin ediyor. Eer sz sylenecekse bu sz kanunun umum mahiyetine taallk etmelidir. Yoksa tadil mevzubahs olursa, bu, bsbtn ecnebi sermayelerinin gelmemelerini mucip olacaktr. ZAMR BEY (ADANA) Bu mesele hakikaten ok mhimdir ve hatta kanunun tadili de ok lzmdr. Vaziyet yle bir ekle girmitir ki bu gn her eyden evvel Devletin byk iktisad vaziyeti mevzubahstir. Bu gn dahil kumalarmz, dahilde iml edilmitir diye, seve seve gsmz grliye grliye giyiyoruz. Fakat meselenin i yz yle deildir. Makineler hariten geliyor, hatta iplik bile boyanm olarak hariten gelmektedir. Asl yerli mal olan yapa, tiftik ve pamuumuz pek ucuz olarak harice gidiyor ve oradan boyanm ipliik halinde memleketimize geliyor. te byle hariten gelen eyay resimden muaf tutmak hi te doru deildir. Onun iin bu kanunun tadili lzmdr. Bu hususta her halde Bte encmeninin noktai nazar kabul olunmaldr. nk memleketin menfaati bundadr. RT BEY (BURSA) Teviki sanayi kanunu diyor ki, sna messeselerle bunlarn bulunduklar arazi ve bunlarn mtemilt msakkafat, kazan, ve sair vergilerden muaftr. Hakikaten kanunen bunlar kazan vergisinden mu-

aftr ve bir yeni kanun kncya kadar bu hkm bakidir. Demek ki bir ehir civarndaki bir arazide bulunan bir fabrikann mal fabrikada satlrsa resme tbi olmyacaktr. Fakat bu mal bakas; tarafndan ehir dahilinde satlrken resiriden muaf olmyacaktr. Bu da adalete muvafk deildir. MAHMUT RASM BEY (TEKRDA) Teviki sanayi kanunu, her memlekette hariten gelen mallara kar dahildeki tccar ve sanayi erbabnn ayakta durabilmesini temin ve bundan sonra mill bir sanayi esasn tekil etmek iindir. Biz bir kontenjan yaptk. Binaenaleyh hariten gelen mallarn bir ksmn tahdit ettik. Buna gre dahilde teekkl etmek zere bulunan sanayiin karsna artk kuvvetli bir rakip kamyor demektir. Halkn ne mecburiyeti vardr ki, kendi kazancndan, kendi sayinden arttrd parasn vergi suretile o fabrikann kazanc hesabna versin. Varidatmz gittike azalyor. Dahilde yetien mallar da pek ucuz deildir. Halk bunlar azam bir fiatla alyor. Buna mukabil bu mallar fabrikasyon yapanlar, azam bir kazan alyorlar. Sonra fabrikasyonla sat ayrmak lzmdr. Fabrika sahibinin kazancile sat sahibinin kazanc arasnda ok fark vardr. Eer teviki sanayi kanununu tamamile tatbik etmek icap ediyorsa yalnz fabrikasyonu kabul etmeliyiz. Sat deil. Sattan Hkmet vergi almaldr. Bu byle giderse hi bir vakit btemizi tevzin edemeyiz ve memleket yar yolda kalr.

KTSAT VEKL MUSTAFA EREF BEY'N 3. MLL SANAY SERGSNDE YAPTII KONUMA Mustafa eref Be/in konumas, gnn, i piyasa btnlne ynelen politika izgisinin bir zeti gibidir. rnlerini Milli Sanayi Sergisinde sunan yerli sanayie salanacak destekler, bu politika izgisine gre ayarlanacaktr. 1.5.1932 MUSTAFA EREF BEY Dne kadar milletler yalnz tarih ve itima bir teekkl olarak kabul ediliyordu, bugn milletlerin ayn zamanda iktisad bir te-

 218

ekkl halinde olmalar da zarur olmutur. Millet mefhumunun unsurlar arasnda iktisad da gz nnde tutmak lazmdr. Sinesindeki iktisad faaliyetlerde tenakus ve mbayenetler bulunan camialarda millet ifadesi tam addolunamaz. Millet telakkisinde biribirlerini itmam eden henkli faaliyetlerden mteekkil bir iktisat ihmal olunamyacak kuvvetli bir unsur kymetini almtr. Bugn asl strab iktsaden kuvvetli olan milletlerin iktsaden, zayf olan camialar istismar etmeleri ve ayn millet ve camia iinde iktisad vaziyetlere hkim olanlarn kk kuvvet ve enerjileri istismar etmeleridir. Trk cmias Lozan' la kendisini istismar olunmaktan hukuka kurtard. Fakat bu kfi deildir. ktisad hayat zerinde dikkatli ve hassas olmyan, atalet iinde yayan milletler hukuka kurtulmu olsalar bile ilerlemi milletlerin istismarna dmekten yakalarn kurtaramazlar.

Mill sanayi sahiplerinin almalar vatandalarn yeni zamanlarn en byk mezivet ve faziyleti olan yerli mal ile ihtiyalarn tatmin etmek iarlarnda muvaffakiyetin temelini bulur. Milletlerin hayatiyetleri kendilerini tekil eden fertlerin mill tesand tutan fikirleri amaz iytiyatlar halinde kendilerine seciye yapmakla artar. Bu fikirlerin en esasllarndan biri vatandalarn ihtiyalarn yerli mal ile tatmin etmeleridir. Zaten her mstahsil vatandan memleket pazarlarnda yabanc satclara kar bir tercih edilmek hakk vardr. Vatanda yerli mal kullanmakla bu haktan dier vatandalarnn ve kendinin daha eyi istifadesine alm olur. Mill sanayicilere de terettp eden bir vaziyfe vardr. O da ihtiyaca uygun, eyi ve ucuz, ihtiyac skmyacak derecede bol mal yetitirmektir.

1710 NO.LU KANUNUN 7. MADDESN DETREN KANUN LYHAI GRMELER 19207i yllarda tarmda traktr kullanm zendirilmi, bu yolda, sonuncusu 1930'da olmak zere yasalar getirilmitir. Fakat, ekonomide buhrann enok tarm sektrne darbe vurmasyla birlikte traktr kullanm azalr. Tarmda makinalamay desteklemek, getirii olmayan, karlksz bir politika haline gelir. Aadaki grmeler, kamu tasarruflarn artrmann byk ncelik tad 1932 ylnda, bu noktadan kaynaklanan bir tartmay yanstyor. 5.5.1932 REFK EVKET BEY (MANSA) Bte encmeni esbab mucibesinde kat bir sarahatle syledii zere, bu tadilin mevzuunu tekil eden 3 kanun vardr. Yani 1926 tarihli, 1929 tarihli, 1930 tarihli 3 kanunla Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin takip ettii traktr siyasetinin eyi semereler vermediini grmekten mtevellit bir kanaatle dorudan doruya bu kanunun ahkm siyasiyesini ve ruhunu tadil edecek mahiyette baz maddeler ilve etmitir. Ezcmle Bte encmeni mazbatasnda unlar yazyor: (Memleketimizde traktr istimali gerek iktisad hdisatm ilcaatile ve gerek memleketimizin iktisad bnyesi dolaysile esasen tevess edememekte bulunduuna nazaran yeniden traktr satn alacaklar imdilik tevik etmee devamda faide mlhaza edilmemitir.) Bu mtaleat Trkiye Byk Millet Meclisinin 1926 senesinden beri zerinde defa megul olduu ve muhtelif vesi-

 219

lelerle makina istimalini tevik yolunda u ve bu primlerle u ve bu teshilt gstermek suretile takip ettii program tadil mahiyetindedir. Bte encmeninin bu noktai nazarna Hkmet acaba taraftar mdr, deil midir? MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Hiikmet bidayette traktrleri tevik etmek iin bunlarn kullandklar mteil maddeleri rsumdan ari olarak maliyet fiatile vermek esasn tutmutu. Bunun zerinde Meclis encmenlerinde uzun mzakerat yapld ve muafiyetin devam etmesine lzum grlmedi Muafiyet bir kanunla kaldrld. Yalnz petrolla iler makina, traktr alm olan vatandalar, bu muafiyetten mahrum brakld iin, zarara uratmamak zere onlarn traktrlerine mukabil bir tazminat vermek esas tutuldu ve bu tazminat iin senede denmek zere Ziraat bankasndan milyon liraya kadar istikraz akti iin de Hkmete salhiyet verildi. Bu salhiyeti tesis eden kanunda ar yal motrler memlekette taammm ederek traktrlerin yerini tutabilecei dnld ve ar yal motrlerin iletilmesi ucuza mal olaca iin onun ayrca tevik edilmesi yazlmt. O tevik undan ibaretti: Bu paray, tazminat alacaklar tazminata istihkak kesbedenler, banka ile mukavele yapacak, banka ar yal traktr almak istiyen vatandalara bu traktrn parasn avans etmi olacak. MUHLS BEY (ZRAAT VEKL) (KTAHYA) Bte encmeni ithal edeceimiz mamult ve mahsultn her trl frsat ve imknlardan istifade edilmek suretile tahdidi hususunda takip etmekte bulunduumuz iktisad ve bu gnk mal siyasetimizin icabatna istinat ve sonra ait senelere sari taahhdatta bulunmaktan mmkn olduu kadar itinap etmek prensibine tevfiki hareket ederek u iki madde zerinde tevakkuf etmitir.

Birisi gerek zira messesatta kullanlmakta olan benzin ve petrol yakan traktrlerin ar ya yakan mesel mazot yakan makinalarla istibdal edilmesi hakknda beinci maddede bir hkm vardr. Messeselerimiz iin bu traktrleri bu sene bte vaziyetimiz itibarile esasen alamyacaktk. Traktr almak icap ettii ve btemiz dahi msait olduu zaman da onu her zaman almaa imkn vardr. kincisi de tazminata taallk eder bir noktadr. Bu da beinci maddededir. (Tazminat alkadarana nakten tediye olunur.. Ancak 1929 mal senesi zarfnda her traktr ve motrl pulluk ile lakal 600 dnm ziraat yapm olanlar tazminat miktarn bankada brakmak artile mevcut traktrlerine mukabil ktisat vekletince tayin ve tercih edilecek evsafta ar ya yakan veya gazojenli traktr tedarikini bankadan istemek hakkn haizdirler. Bu kanunun nerinden sonra dahi 600 dnm ve ondan fazla ziraat yapmay taahht eden traktr sahiplerde ayni taahhtte bulunmak suretile yeniden traktr satn alarak makina ile ziraat yapmak istiyenler dahi Ziraat bankasndan gsterilecek ve bu kanunda mnderi olan teshilttan istifade ederler. Bankaca tedarik edilecek ar ya yakan veya gazojenli traktrlerin bedellerinden tazminat miktar mahsup edildikten sonra bakiyesi borlandrlmak suretile alkadarlardan mukassatan tahsil olunur). Kanunda mevzubahs olan ve banka tarafndan gsterilen siihulet yalnz borlandrlarak bunlarn mukassatan tahsil olunmasdr. Kanunun ekli byle olduu halde imdiye kadar Ziraat bankasnda ve ktisat vekletinde byle bir talep vaki olmamtr. nmzdeki senelerde dahi byle bir mracaatn vaki olacan pek az varit grrm. Onun iin maddenin kaldrlm olmasnda bir mahzur grmedim. REFK EVKET BEY (MANSA) tiraf etmek lzmgelir ki btn mil-

 220

lette Hkmet ilerine kar Devlet ve Hkmet makinasmm (Devlet demiyeceim) Hkmet makinasmm vaitlerine kar icraatna kar kati bir itimat temin etmek istersek her eyden evvel yaptmz ilerin istikrarn temin etmek vaziyet ve mevkiinde olduumuzu unutmamak lzmdr. Byk Millet Meclisi yeni yapt kanunlarla temini ile mkellef olduu ilerden ricat ederse bu doru bir hareket olmaz. Millete unu yapacam diye vadettii halde vadini her hangi bir sebeple yapamamas, geri almas dolaysile bendeniz bunun tamamen aleyhinde bulunuyorum. nkr edilmez bir hakikattir ki bizde bir ziraat memleketi olmann vermi olduu heyecanla ve ziraatin ancak makina ile olabilecei kanaatile 1926 senesinde kendiliimizden bir kanun kardk, her kim motr ve bu gibi ziraat alt kullanrsa, gelsin bol keseden ikramiye verelim dedik. Millete, bu ekilde benzin ve petrolla iliyen makinalar kullanan iftilere ikramiye verilecei iln edilince herkes harekete geldi. Motr, benzin ve petrol alan alana oldu. Fakat birok suiistimaller de oldu. Bunlar muhtelif vesilelerle hemen hepimiz biliriz. Bunun nn almak iin, bu sefer bir ey yapalm ki ykte hafif, pahada ar olacana ykte ar pahada hafif olsun diye 1929 ubatnda bir kanun yaptk. Buna gre petrol ve benzinin yerine ar yalar kullanmak artile iliyen vesaiti temil edelim dedik. Onun da sakatln grdk, tahdit yoluna gitmee baladk. Fakat bu bilhassa daha tevikkr oldu. Bir karlk arazi sahibi olmadm halde Vekil Beyefendinin evvelce vukubulmu olan bir beyanatna nazaran varm, youmu satarak arazi almak ve meslekimi deitirmek hevesine dtm. Deniyordu ki; bir motr olursa u kadar, iki olursa u kadar, veya daha ziyade olursa u kadar vereceiz. Bu te-

vikler iftinin hararetini artraca gibi, ifti olmyanlarm bile mesleklerini deitirecek ekilde tevikkrdr. 1926, 1927, 1928, 1929, senelerinde kemali hararetle bu memlekette makinay oaltmak hususlarnda gayretler sarfolundu. Onun iin tekrar edeceim. 1926 dan balyarak 1929 ve 1930 da mteselsilen takviye edilegelen bir zihniyetin Bte encmeninin esbab mucibesinde yazlan ve elfaz noktai nazarndan da hi bir ey ifade etmiyen (iktisad hdisatn ilcas) tabirile, biz bu kanunun tadiline asla taraftar olamayz. Binaenaleyh Ziraat vekili Bey arkadamzdan da soruyorum. Bu kanunlar nerolunmadan evvel ne kadar traktr vard? Bu kanunlar nerolunduu zaman haslat ne kadard? Bilhare ne kadar traktr alnd ve bunun haslatn artmas noktasndan ne tesiri grld? Hayat umumiyeye ne faidesi oldu? Devletin kesesinden ne verdik, halkn kesesine ne koyduk? Yaptmz bu ilerle zararl m olduk, fayda m getirdik. Yoksa 4 senede defa tadil edilen bir kanunu 1932 de yeniden bir daha tadil etmek, yani millete verilen msaadeleri geri almak doru deildir. HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) Bir fincan suda byk bir frtna. Taallk eden haklardan bir santiminin dahi kaldrldn gsteren bir kelime, bir fkra ve bir hkm yoktur. Lyiha ortadadr. Birer birer, kelime kelime tahlil ederiz. Bu kanun birinci defa kabul edildi. Traktrlere ait gaz, benzin ve sairenin gmrk resmi muafiyetine mukabil muayyen miktarda bir tazminat verilsin ve bununla bu hesap kapansn. Bunu baarmak iin de 2 milyon lira bir tahsisat ald. Bu birinci kanun. kinci kanun; tahakkuk eden 2 milyon lirann kfi gelmiyecei grld. 3 milyon liraya ibl iin geldi. 3 nc kanun; ikinci ka-

 221

nunla milyon olan tahsisatn kfi gelmemesinden bu tahsisatn milyon alt yz bin liraya ibl edilmesi hakkndadr. Binaenaleyh bu noktada taallk eden haklarn denmesini temin iin her kanun deitike miktar tezyit suretile o haklar temin etmek gayesini istihdaf ediyor. imdi mzakere ettiimiz kanun kmazsa arzettiim gibi alacakllarn haklan muallkta kalr. Bu gnk ekilde Ziraat bankas mstakil bir messedir. stedii zata istedii krediyi aar. Yalnz kredi amak ta itibaridir. Ar ya yakan makinalar alanlara Devlet bir tazminat taahht ediyor. Bu tazminatta bu gne kadar alm olanlarn haklarnn tamamen masun ve mahfuz olduunu yine bu kanun temin ediyor. Fakat bundan sonra 1932 senesi iin yeni traktr almak, yeni yeni muameleler yapmak lzm geliyorsa 1932 senesi bt-

esindeki para miktarna gre yaplmaldr. Yani 1932 senesinde byk sipariler verelim, fakat bedelini 33, 34 senelerine devredelim. te bunu doru grmedik. Yanltr; nihayete kadar srar ederim, yanltr. nk bu yz binle be yz binle kalmaz. MUHLS BEY (ZRAAT VEKL) (KTAHYA) Hakikaten burada tahakkuk etmi olan hi bir hakk tanmamazlk yoktur. Binaenaleyh bu kanun sevkedilirken tahsisat bitmi olduu iin tahakkuk etmi olan baz haklarn tediyesi iin be yz bin liralk bir tahsisat istenmitir... Bu kanun yapld zaman ka traktr vard? O zaman tesbit edilmi olan traktr adedi 1850 ksurdur, bunlardan 1400 nn tazminat verilmi 130 unun dahi muamelesi bitmitir. Bunlar iin yalnz tahsisat bekleniyor.

TAKAS KOMSYONU TEKL (OLUTURULMASI) KANUN LYHASI GRMELER

HAKKINDA

Dviz sorunu ciddiletike, d ticarette miktar dengelerinin tutturulmas da nem kazanr. 1931 ylnda dalm kotalara balanmtr. 1932'de bu ynde bir adm daha atlmakta, d ticarette mal alm mal satma kouluna balanmaktadr. Bu tablo, ynetimin dviz sknts nedeniyle d alm kotalarla denetlemeyi srdr srasnda, dsatm skntlarnn da ok artm olduunu dile getirmektedir. 1932'cfe, ynetim d ticarette ak vermek ve bunu dardan borlanarak kapatmak gibi bir yolu denememektedir. Takasn ilkesi (yani, "malmz alann maln almak'") daha sonraki yllarda kliringe dntrlerek srecektir. 12.5.1932 19.5.1932 SIRRI BEY (KOCAEL) 1873 numaral kanuna istinaden Hkmetin nerettii 11940 numaral kararname ile mevkii tatbika koyduu mukarrerat ihtikr men iin yaplm tedbirdir. Hatta hariten gelen baz eyay ticariyenin miktarnn da tahdididir. Eyay ticariyenin miktarn tahditteki gaye de; ithalt ve ihracat arasnda muvazene temini ile memleketin mal iktisadiyatna hizmet emelidir. Bunu bir kelime ile sylemek isterim ki bu, tatbikatta matlup olan neticeyi hsl etmemitir ve beyhude yere gmrklerden alaca-

 222

mz varidat heder olarak btemizde kendi elimizle bir rahne almasna kendimiz sebebiyet vermiizdir. Halbuki aradan u kadar zaman getii halde bu muhtekirler maksatlarn yerine getirdiler. Tamamile lzm gelen ihtikr yaptlar. Bu noktai nazardan memleket bu gn. ihtikrn tesiri altnda kvranmaktadr. Dahas var: Bu gn memleketimizde henz ihtikrn manas da tesbit edilmi deildir. Bu kanunun da o kanun gibi, kabiliyeti tatbikiyeyi haiz olduunu grmyorum. Yalnz kanunun esnayi mzakeresinde ktisat encmeninin ok ayan dikkat ve ok ayan teekkr bir intibah eseri gsterdiini makam takdir ve teekkrde sylemek mecburiyetindeyim. O da; bu kanunun tatbikatnda husus eyay ticariyenin mecbur takasa tbi tutulmyaca hakknda koyduu fkradr. Bu fkra iki cihetle ayan teemmldr. Birisi tccar iin ve millet iin bir istipar noktasdr ki Meclisi li hi bir zaman ticareti Hkmetin eline vermek niyetinde deildir. kincisi; Hkmeti bir ikazdr ki bu noktaya tevecch edilmesini mnidir. REFK EVKET BEY (MANSA) Hayat teriiyesi bir ka sene olan bu arkadanz; bir ok kanunlarn mzakeresinde bulunmu, itirk etmi olduu halde bunun kadar tereddtl ve tatbiki itibarile tehlikeli bir kanunun henz daha mzakeresinde bulunmu deildir. Devletin hidemat amme messeselerinin, mlhak btelerin, belediyelerin hulsa byle umuma taallk eden messeselerle imtiyazl irketlerin memaliki ecnebiyeden getirecekleri eyann, onlarla yapacaklar al veriin evvel mercii halli, yani Trkiye ile ecnebiler arasndaki ticaret ittisalinin vastas olarak takas komisyonu tesis edeceiz. Bu takas komisyonuna, kendilerine fazla para verilmesi endiesile bir ka vekletin bilmem

hangi snf daire mdiran alnacak, muamelt cariyeyi tedbir iin bir ktibi umum bulunacak; ondan sonra ie balanacak ve bunlarn muameltna taallk eder bir talimatname veya nizamname yaplacak ve iler mekik gibi dokunacak. Bizim idaremizin, bizim idare makinasnn, hepimizin ruhunda husule getirdii teessrn yegne ifadesi, memur eli ile iliyen ilerdeki bataettir. yle ammeyi alkadar eden iler olacak ki, zaten Trkiye hakknda yava yava teesss eden bataet kanaati, bu sefer nihayet atalet kanaati ekline girecektir. Ben bu hususta husule gelecek madd menfaatten ziyade, manev zarar karsnda miitevahhiim. Bu komisyon etrafnda bir ok mutavasstlarn triyeceini ve dolaysile i eshabnn dedikodularnn, ta Meclis koridorlarna kadar iniksn imdiden gryorum. Hususi ticaret bunlardan mstesnadr deniyor. Fakat imtiyazl irketler bundan mstesna olmyor. Bu ciheti dnrken bir mesele hatrma geldi. Sureti mahsusada megul olduum imtiyazl irketlerden birisile Meclisi lice kabul edilmi bir lyiha mucibince, alnmas lzmgelen malzemenin Avrupadan celbi lzumunu mzakere ederken, o zat kendi malzemesinin gmrkten, bilmem ne resminden muaf olduunu, nk bunlarn kavanini tabiiyeden olduunu filn ileri sryordu. Trk vatannn ve milletinin iyiliini ecnebi nazarnda ispat iin sylediim szlere kar o adamn hal kulamdan karamadm bir ifadesi vardr. (Sizin kanunlara itimat olmaz, nk bugn kabul ettiimizi yarn bozarsnz). B. M. Meclisinin iar, hayatiyetinin mevzubahs olduu zaman, namuslu tand ellere kuvvet ve salhiyetini vermekte hi bir zaman tereddt etmemesidir. Biz sra geldii zaman, B. M. Meclisinin haiz olduu Bakumandanlk sal-

 223

hiyetini Mustafa Kemale verdik ve kazandk. Yakn bir zamanda iktisad hayatmzda mstakil tedabir almak salhiyetini Hkmete verdik. Dnyada bu hususta bize takaddm etmi hi bir millet yoktur. imdi Hkmetin bu kadar kuvvetli salhiyeti varken, bu gne kadar takas muamelesini bir kararname ile yapp durmakta iken bizden ayrca takas kanunu istemesinde ne faide vardr? Kararname ile balanan bir iin bir kanunla tehiz edilmesinde ne gibi bir faidei ameliye gryorlar ? Ankarada muamelt ticariyeden bihaber, umuru ticariyei hariciyeden bihaber, her iin, her mahsuln mahiyeti ve borsas, simsarl, komusyonculuu gibi ayr ayr ve birer lemi ilim olan ilerden bihaber, Devlet memuru olan. heyete vermek, ifti ise Ziraat vekletinden, tccar ise ktisat vekletinden bilmem dier alkadar vekletlerden, ne ise, gayrimtecanis adamlardan mevve, meslekleri itibarile gayrimtecanis bir takas komisyonu tekil etmekte bendenizce tehlike vardr. ki messese, iki tccar arasnda al verie ve teferruatna vkf adamlar mdr? Korkuyorum, bu komisyonun etrafnda ok frldaklar dnecektir. Harite mal satanlarn u veya bu suretle hareketleri Devlet haysiyetine tesir edecektir. Onun iin evvel emirde yaplacak iin mesul olan Mustafa eref Beyin, yapaca ii ne gibi bir zabt altna alacaklar hakknda izahatna ok ihtiyacmz vardr. Bu kanunun evvel vebali ona ait ise sonra da bizedir. KEMAL ZAM BEY (BTE ENCMEN MAZBATA MUHARRR) (KONYA) Bte encmeniniz mazbatasnda, beynelmilel ticaretin bu gnk mudil eklini ve bir de memleket dahilindeki mstahsil snfn henz tekiltlanmam bulunmasn nazar dikkate alarak muvazaadan

kurtulmann mkl olacan arzetmitir. Fakat memleketin hali hazrda ihracat yapmak hususunda ihtiyac o kadar kuvvetli ve mhimdir ki her trl tedbire tevessl etmek, her trl frsattan istifade ederek bunu tevik etmek ve mmkn olduu kadar emniyet altna almak zaruridir. Bu zaruret muvacehesinde ve esasen byle zaruretler iinde ittihaz olunacak tedbirlerin her trl mahzurlardan salim bulunabileceini tasavvur etmek imkn yoktur. Mahzurlar olabilir. Fakat bu mahzurlarla beraber haddi zatinde bu ie tevessl edilmesi de faydaldr. Vaka Hkmetin kendi mubayaatn takasa tbi tutmas hususunda salhiyeti vardr. Fakat dikkat buyurulursa lyihann birinci maddesi, yalnz Hkmet mubayaatn deil, idarei hususiye, mlhak bteler, muhtar messeseler, imtiyazl irketler mubayaatn dahi dairei mulne almtr. Binaenaleyh Hkmete evvelce verilen salhiyet, bunu yapmaa kfi gelmez ve byle bir lyihann Heyeti Celilenize arzedilmesine de ihtiya vardr. M. EREF BEY (KTSAT VEKL) Kanunun mevzuu udur: Devlet btesinden veyahut hususi ve mlhak btelerden veyahut bir imtiyaz ileten irketler btesinden ecnebi memleketlerden satn alnacak mallar tediye itibarile takasa tabi tutmak, yani bu eyann satn alnmas zerine hi bir tahdit konmu deildir. O, umumi ahkm ve ayrca alnm olan tedbirlere tabiatile tabidir. Yalnz tediyesi tahakkuk edebilmek iin alnan eyann kymetine muadil miktarda memleketimiz mahsultndan eya karmak, satn almann bir art olmak zere ikame edilmitir. Bunun Hkmet tarafndan bu yolda iltizam edilmesinin ok esasl ve derin sebepleri vardr. Malmu liniz olduu zere bir memleketin mill iktisad, bilhassa ihracatna istinat eder. Hari pazarlarda mallar iin emin mevkiler tutabilmi olan memleketlerin mill iktisad sarslmaz bir resa-

224

net gsteriyor. Bunun, iindir ki her memleketin buhran olmyan zamanlarda dahi esasl tedbirler alarak hari pazarlar zaptetmek emelidir. Bu byle iken dnya buhram, vaziyeti bsbtn deitirmitir. Bu gn haric pazarlar bir ok yeni kayitlerle takyidata tbi tutuluyor. nk her memleketin itira kuvveti azalmtr ve gnden gne azalmaktadr ve azalan itira kuvvetinin memleketin elzem olan eyasna sarfedilebilmesi iin bir ok tedbirlerle her memleket pazarlarn adeta mstahkem bir kale haline sokmaktadr. Bu tedbirlerin en mteammemi olarak dviz tahdidi tedbirleri gelir. Ecnebi paras tedarik etmek iin konmu olan artlar ve tedbirlerdir. Onun yannda memlekete ithal edilecek eyay cins ve mahiyetleri itibarile muvakkat memnuiyetlere tbi tutmak, miktarlarn tahdit etmek tedbirleridir. Onun yannda memlekete vaki olan eya mbadelesinin tediyesini kredi namile para vermeksizin bankalar vastasile yapmak tedbirleridir. Bunun yannda ofis de kompanzasyon denilen takas merkezleri, brolar tesis etmek tahdidat vardr. Bundan iki sene evvelindeki haric ticaret vaziyetini nazar itibara alrsak bir ksmn ve en mhimlerini arzettiim u tahdidattan hi birisine tesadf etmeyiz. Bu gn bu tahdidat hemen her memlekette mevcuttur. Bu tahdidatn inikslar her memleketin ihra eyalarna gre deimektedir. Bunlar iinde en az messir addolunan dviz tahdididir. Bu tahditler bizim ihracatmz zerinde dier Devletlerin ihracatna nazaran daha ziyade tesirler yapmaktadrlar. nk, bu dviz tahdidatnda dahi Devletler dvize msaade edebilmek iin eyay birinci, ikinci, nc derecede ehemmiyeti haiz eya listelerine tefrik etmektedirler. Bizim ihra ettiimiz eyann ekseriyeti azimesi nc listeye yani ziynet eyas listesine ve istihlkinden sarf nazar edilebilir mahiyette olan eya listesine dahil olur. Bu itibarla hari tesiri en az olan

dviz tahdidi dahi bize dierlerine nisbetle daha ziyade tesir yapmaktadr. Kontenjanda mesele aynidir. Mesel biz de kontenjan tesis etmiiz. Bizim kontenjan listelerimizi tetkik ettiimiz zaman grlecei vehile bir (A) listesi vardr. Onda memleketin fabrikalarnn ilemesine lzm olan eyay serbest brakmz. Bir de (B) listesi vardr. Teviki sanayiden mstefit olan fabrikalarn maddei iptidaiyelerini, sonra makina ve teferruatn serbest brakmzdr. Bunlardan hari kalanlar da tahdide tbi tutmuuzdur. Eyann memleket dahilindeki ihtiyaca gre ve ihtiyacn iddetine ve hafifliine gre yzde muayyen bir miktar - her eyada mtefavit bir miktar - tahdide tbi tutulmutur. Demek oluyor ki bir memleket birinci zmreden yani maddei iptidaiye, makina, alt, edevat zmresinden eya ihra edecek olursa onun ihracat her trl tahdidatn vazna ramen yryebilmektedir. Fakat bir memleketin ihracat byle olmayp ta ttn, zm, incir, portakal gibi ve dier buna benzer eya kabilinden olursa tbi olduu liste itibarile tahdidattan daha ziyade mteessir olmaktadr. Sonra her memleket gnden gne den itira kuvvetini kendi memleketi dahilinde yeni bir hayat uyandrabilmee sebep olarak kullanmaktadr. Ben senin maln alacam, u artla ki; aldm mala verdiim para benim memleketimde de bir hareket uyandrmaldr. Yani benden ayni miktarda eya alacaksn demektir ve bu, vaktile olduu gibi eyann tabii nizamn brakmak demek deildir. Hatta Polonya, ekoslovakya, Avusturya, Macaristan gibi memleketler kat karar vermilerdir ki eya vermeden eya ilmazlar. Demek oluyor ki, bu gnk ihracat vaziyetimizde pazar kendi haline braklm deildir. Bir takm tahdidat mevcuttur. 930 senesinde 147 milyona baladmz ihracat, kontenjan dolaysile 127

 225

milyona, balanm ve ithaltmzla tevazn ettirilmi bulunuyor. Vaziyet, gelecek senenin ancak 100 milyona bali olabileceini gstermektedir. Bu suretle ihracatmz tahakkuk ettirebilmek, hi olmazsa tabi ihracat daha esasl bir emniyet altna alabilmek iin messir ve kat tedbirler almak zarureti karsndayz. Bu tedbirleri de icat etmee ihtiyacmz yoktur. Dier devletlerin tatbikat, ne gibi tedbirler almak lzmgeldiini bize gstermektedir. Dier devletlerde husus ticaret, teekkllere tbi olduu iin kendi aralarnda takaslarn bizzat tahakkuk ettirmektedirler. Maatteessf memleketimizde husus iktisat, teekkllere bal olmad iin bunu tahakkuk ettirmekte byk mklt vardr. Biz imar devresinde olduumuz iin gerek devlet, gerek vilyet ve belediye gibi mahall hizmetleri deruhde etmi teekkller Avrupadan bir ok ithalt yapmaktadrlar. Elektriklerimizi, sularmz yeni tesis ediyoruz. Bu hizmetlerin hepsi ferdin mukadderatna hkim olduu kesesinden yaplm hizmetler deildir. Ammeden vergi, resim ve dier suretle toplanmakta olan paralardandr. Bunun iin bunlarn ithalatnda hangi memleketten almacaksa o memleketin ithal edilen eyasnn kymeti mukabilinde memleketimizden mahsul alnmasn art koyduk. Bu art teklif ettiimiz zaman memurlarn, ticaret iinde vastalk edeceine dair bir vaziyet ihdas etmi olmuyouz. Halktan vergi ve para alan amme messeseleri ve amme hizmetini gren imtiyazl irketler bu alacaklar eyleri tamamen kendi organlarile yapmaktadrlar. Yalnz bunlara bir art koyduk. Diyoruz ki alacanz eyay iln ettiiniz zaman bir art koyacaksnz: Bu eya mukabili memleketten asl dviz kmaz. Binaenaleyh hariten girecek mala kar Trk mal bulunduracaksnz. Trk ma-

l alacaksnz ve memlekette satlarak kalan eya bu emtia karl olacaktr. Nitekim dier memleketlerden bir ou da bu yolu takip etmektedirler. Bu kanun hizmeti ifa iin yeni bir uzvun ih.dasna zaruret olduunu zannediyoruz. Bu gnk iktisad vaziyetin gidiine nazaran da bu vaziyet geniliyecektir. Bu hususta bir organ lzmdr. Bu kanunda komisyon tesisi kanunun ruhunu tekil etmez. Esas itibarile bu kanunun ruhu, umum ktiplik namile bir heyetin tekilidir. Bu heyet bir taraftan bir sene zarfnda imdiden tahminleri yapar. 1932 senesi zarfnda bu saydm messesatn hariten alaca ihtiya nedir, bunlar hakknda bir liste anzim eder ve muhtelif lisanlarla muhtelif memleketlerde ilnlarda bulunur ve bunlarn talebini tahrik eder ve gelen teklifleri gz nnde tutarak hakik miktarlara gre o mallarn ihra edilip edilmiyeceini takip eder. Bu kanunla ihtikr arasnda bir mnasebet yoktur. htikra meydan vermemek iin 1873 numaral kanunu kabul etmiizdir ve kanun salhiyate binaen kontenjan usul meydana konmutur. Kontenjan ayr, takas ayrdr. Kontenjan, vaki olan ithalt tahdittir. Memlekete mmkn olduu kadar hem bor yaptrmyacak, hem de memleket parasile ecnebi dvizini fazla arattrmyacak bir ihtiyac da skmyacak surette ithalt zerinde bir murakabe tesisi maksadile bir kontenjan konmutur. Takas meselesi kontenjanla kabili kyas olmyacak bir surette ayr bir mahiyet arzetmektedir. Bu, hariten alacamz eyann yeni bir arta tbi tutulmasdr. htikr meselesi kontenjanla alkadardr. Binaenaleyh takasn ihtikrla hi bir alkas yoktur. Bte encmenile Hkmetin teklifi arasnda bir nevi tenakuz vardr gibi gsterdiler. Halbuki aramzda hi bir tenakuz yoktur. Bte encmeni mzakere-

 226

miz neticesinde taayyn eden noktai nazarlar teklif edilen kanunun esasnda mnderi olan fikirleri daha ziyade tasrih etmee hizmet etmitir. Refik evket Bey buyuruyorlar ki; bir irkete imtiyaz verilmi irketin imtiyaz mukavelesi yaplrken o mukavele mucibince hariten getirecei eyann gmrkten muafiyeti ve saire mukavelede musarrah iken. bunu takasa tbi tutmak, imtiyaz mukavelesinde verilmi olan hakk geri almak demektir ki; bu dorumudur, buyurdular. Bu memleketin amme hizmetini grmek zere memlekete gelmi olan sermayenin memleketin hayat artlarna uygun olmas lzmgelir. Hayat artlarna uyma kendisine bir vazife bilmi ve ona uymu olanlar alm olduu paraya istihkak kesbetmi olurlar. Ne vakit ki yalnz bir irkete yeni bir yk tahmil edilirse o vakit bu mesele mevzubahs olabilir. Byle umum olarak kan hkmlere kimsenin bir diyecei yoktur. Bununla yeni bir salhiyet talep edilmektedir. Hatta 1873 numaral kanunda dahi Hkmete kendi salhiyetleri haricinde esasl bir salhiyet verilmi deildir. Bir memlekette ticaretin tahdit edilmesi icra ilerdendir. Maksadmz tamamen aktr. Amme kesesinden yaplan hizmete mukabil vergi olarak alman para mukabilinde hariten gelecek olan eyayi kymet itibarile memleketten kacak eya ile demei temin etmekten baka bir ey deildir. Onun aresini ancak burada bulduk ve bunu muvazaasz tahakkuk ettirebilmek iin ayr bir uzviyetin tekilini zarur grdk. Bu maksatla kanunu huzurunuza arzettik. Yoksa ayr bir maksat, ha, sizden sizin haberiniz olmakszn her hangi bir tedbiri tasdik ettirmek gibi bir vaziyet alm deiliz. Byle bir eyi ne siz bizden beklersiniz, ne de biz size kar yaparz. REFK EVKET BEY (MANSA) Maalesef Mustafa eref Beyefendinin

verdikleri izahat, kendilerinin kudreti ilmiyelerine ramen iinde bulunduklar iin tam mahasal olarak kat, amel ve msbet deildir. Her vakit ilim ve irfanlarndan sureti mahsusada istifade ettiimiz Mustafa eref Beyefendi, bize dnya hayat iktsadiyesinden, husule gelen itira kudretinin azalmasndan mtevellit dertlere are olmak zere mevzubahs iktisad kanunlardan tedbirlerden bahsettiler ki bu hususlarda evvel ve ahir kendilerile beraberiz. Ne dviz suretinde, ne kredi eklinde, ne takas usulnde, ne kontenjantman meselelerinde kendilerile en ufak noktai nazar ihtilfmz yoktur. Bunlar yle prensiplerdir ki yalnz bizim bulmamz deil cihann bulmu olduu, tatbikte olduu tedbirler meyanndadr. Cihann gittii yoldan, ayrldmz gn asl felket balyacaktr. Bu takas kanununun verecei faide ve menfaatle dier tedbirler ve bahusus bu iin serbest braklmasndan hsl olacak iyilikler mukayese edildikten sonra hkm yrtmek doru olur kanaatindeyim. Yoksa her hangi bir komisyon tekil edip filiyata getikten sonra izalesi nkabil tahribat maddiyeye de yol alm olacaktr ve maalesef bize ok pahalya mal olacaktr. Trkiye gibi vsi bir memleketin ark ve garbinde husule gelecek, yaplmas istenilecek her hangi bir haric al veriin, takas muamelesinin merkezde toplandrlmasndaki mklt ticariye de zannederim nazar dikkate alnmaa deer. Bu ilerin imdiki halile muhafazasnda yeni bir kanun yapmaktan husule gelecek faydaya nazaran daha ok fayda vardr. Zaten bu kanunun heyeti umumiyesi bir salhiyet istemek deildir. O salhiyet ktisat vekletinde, cra Vekilleri Heyetinde vardr, tatbik olunuyor. Maksat bir komisyon tekil ederek bu komisyonun

 227

parasn istemekse o halde bu gayet basit bir eydir. Hi vazifesinden bahsetmiyerek takasn, u veya. bu ekilde olacandan bahsetmektense, imdi olduu gibi bu keyfiyeti Vekilin dorudan doruya uhdei mesuliyetinde brakmak ve kanunu ret en muvafk yol olur. Filn numaral takas komisyonuna mukabil desinler ki: takasla megul olan. memurlara verilmek iin baz masraflara ihtiya vardr, fazla adam bulunmasna ihtiya vardr; derhal verelim. Fakat u ve bu ekilde bir kanunla bir komisyon, teekkl edecek ve bunun azas vekletlerin u snfndan mrekkep olacak, ark ile garbin muamelt ticariyesi burada teksf ettirilecek gibi bir takm eyler olacaktr ki bunlar, bu kanunun gayesini maksadn teshil deil tevi edecektir. Umum takas komisyonu meselesi ticareti hariciye meselesidir. Her halde mal satmak hususunda, ticar vaziyete daha ok temil etmek ve maksadmz istihsal noktasndan daha ok faydal olur zannediyorum. Mustafa eref Bey ile ok esasl bir noktada, kanunu anlatmakta ihtilfatmz vardr. Bendeniz bu kanunun kabul aleyh indeyim. Takasn tatbikma mni yoktur. Fakat bu kanun kt gn takasn bizi alabura etmesi ihtimali vardr. HALL BEY (ZMR) Bendeniz zmirden gelirken ticaret odasndan bir liste aldm. zmir, malmu liniz memleketin ihracatnn % 70 ini yapan bir iskeledir. 1931 senesinden istok olarak kalm mallar bu liste gstermektedir. Listeyi tetkikimde grdm ki, ttnden maada memleketimizin yetitirdii hezar eit mallarn hepsi ya satlmtr, veya satlmaa amade olarak tccarlarn elindedir. Binaenaleyh bendenizce memleketin mallar istok halinde ylp kalm bir vaziyette deildir. Hkmetin kendi mubayaasnda alaca mala kar size mal vereceim de-

mee her zaman salhiyeti vardr ve buna hi bir mnii kanuni yoktur. Hkmet mubayaatnda serbesttir. imdi elde byk istoklarn mevcut olmadna gre Hkmet yalnz kendi mubayaatna hasretmek suretile bu takas muamelesini tatbik etsin ve tatbikatta hakikaten muvaffakiyet hsl olursa ve sylenen endieler varit deilse o zaman yava, yava dier sahalara da temil etsin, esasen kanunun teklifinde imtiyazl irketler meselesi vardr ki bu mesele zerinde biraz tevakkuf etmek icap ediyor gibi geliyor bendenize... Vekil Beyefendi buyurdular ki, hidemat amme iin buraya sermaye vazetmi olan irketler memleketin hakikaten kendi eraiti hayatiyesine intibak etmelidirler ve memleketin eraiti hayatiyesi onlarn hukuk ve menafii noktai nazarndan tahdidi mucip olacak eyler varsa onlara da katlanmaldrlar, dorudur. Fakat bendeniz gryorum ki; tahditleri yaparken yani buraya sermaye vazetmi olan ecnebi sermayedarlar hakknda tahdit veyahut onlarn menfaatlerini az ok ihll edebilecek tedabiri kendilerine empoze ederken, cebrederken yle zannediyorum ki memleketin eraiti iktsadiyesi noktai nazarndan ok dikkatli bulunacak zamanlardayz. Elimizde gzel bir memleket var, ok gzel bir memleket. Belki akmn fazlalndan olacak, cennet yaplacak ve cennet eraiti yaratlabilecek gzel bir memleket var. Fakat tarihimizin bize tahmil ettii bir ok ar mcadelelerle baka sahalarda uraa, uraa nihayet bu vatan parasn elimizde muhafaza edebildik. Fakat buraya istinat ederek oralarda urarken buray tamamen ihmal ettik. Yolu yok, imendiferi yok, bataklk her yerde, nehirleri tathir edilmemi, limanlar yok bir vaziyette braktk. imdi bir ka sene memleket mstesna bir heyecan yaad. O bir ka mstesna senelerin bolluu bize ok byk iler yaptrd. Bu kadar imendiferler, kprler yap-

 228

tk, muazzam iler yaptk. Fakat memleketin ihtiyacatna nisbetle yaptmz eyler leydir. ok muazzam ilerimiz vardr. Tehizat bir an evvel yapmak, muattal mhmel menabii bir an evvel iletebilmek iin ok gayret etmek bir an evvel neticeye vsl olmak mecburiyetindeyiz. nk etrafmzda bulunan faaliyet ve bu buhranl faaliyetin hayat iktsadiyemizde hazrlamakta olduu akibeti elbette geen giin Bavekil Paa Hazretlerinin husus bir mzakere esnasnda hepinize ak bir surette sylemi olduklar zere malmunuzdur. Binaenaleyh mukabil tarafa kar memleketin mukavemet kudretini yalnz silhla deil iktisad kabiliyetle de bir an evvel ihzar etmek mecburiyetindeyiz. Bunu ne ile yapacaz. Kendi elimizdeki vesait msait olmazsa phesiz

ki ecnebi sermayesile. Ecnebi sermayesi buraya gelirken emniyet ve istikrar ister. Muazzam iler iin kendi sermayemizin kfi olmad eyler iin demek istiyorum. Kendi sermayemiz kfi ise mesele yoktur. Binaenaleyh bence imdilik imtiyazl irketleri bu kayde tbi tutmaktan sarf nazar etmelidir. nk elde byk letlerimiz yoktur. Binaenaleyh Hkmet kendi mubayaat iin imdilik bunu tatbik etsin ve ecnebi irketlerini bu kayitten kaldralm. Hkmet ii kendi mubayaasna hasredecekse bunun iin de ayr bir tekilta lzum grmyorum. nk o mubayaasn kendi vesaiti le yapmaktadr. Binaenaleyh kanunu kabul etmee de lzum kalmaz zannediyorum. Yeni tekilta, yeni masraflara da lzum yoktur.

MUVAKKAT MUVAZENE VERGS HAKKNDA KANUN LYHASI GRMELER Muvakkat muvazene (geici bir denge) vergisi, bte denkliini salamak iin buhran ortamnda getirilen olaanst vergilerdendir. Bu verginin ykmll, esas olarak cretliler ve maallar zerinde kalacaktr. 23.5.1932 M. ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) Mkellefiyet dorudan doruya tediye zerinedir .... ktisadi buhran kanununda da bu fkra vardr. Tediye her ne kadar yaplmamsa tahakkuk etmitir.... Tahakkuku esas tutarsak, iki sene sonra da verilse vergiye tabi olacaktr.... Vergi yalnz Devletin memur ve mstahdemlerine ait deildir. HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) ktisadi buhran vergisi kanununda verginin tahakkuku iin esas, tediyedir. Onun iindir ki, daha evvel tahakkuk edip de henz tediyesi yaplamyanlar da muvakkat madde ile verginin dairei mulne alnmlardr.... Bu kanun da buhran kanununun tertibine tabi olmutur.... Ya tediye veyahut tahakkuk esas olur. Tahakkuk esas olduu zaman, eline gemiyen bir paradan vergi vermek vaziyeti hdis olur. Tediye esas olduu zaman, ald bir paradan vergi verecek demektir. Eer bunu bertaraf edip de, hem tahakkuku, hem tediyeyi esas tutalm dersek, bu sefer ... bu kanun yalnz devairi resmiye iin deil, ayn zamanda, bu mkellefiyet dier birok messesat iindir. M. ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) Verginin prensibi tediyedir. 1932 senesi ierisinde ne tediye olunursa ondan kesilecektir. 1932 senesi muvazenesi o suretle yaplacaktr. u zamanda tahakkuk etmi, yle olmu, byle olmu. Bunlar mevzubahs deildir.

 229

KTAPI HSN BEY (ZMR) Her teklifte aranlacak birinci art, mkellefin onu ifaya kudretinin kiyafet yahut ademi kiyafetidir. Bu vergide Maliye vekleti anladma gre tarz cibayetteki kolayl nazar itibara alarak bu noktay hi nazar dikkate almam, alelitlk her cretin, her maan vergiye tbi olacan kaydetmitir. Eer bu ekilde biz bu vergiyi alrsak i hayat bundan yine ok mteessir olacaktr ve iktisad hayatmz sarslacaktr. nk bu gn memlekette kazancn azl neticesi cironun % 80 ini maalar tekil eder. Gazetelerde grdm. zmirde mutavasst bir aile, ocuklu bir aile 114 lira ile geinebilir. Sonra ok gariptir, 20 liradan yukars mkellef tutuluyor. nhisar btesinden birok adamlara 400 hatta, 800 lira da muavenet faslndan bir para veriliyor. Bendeniz bu vaziyetle bu vergi arasnda bir tezat gryorum. MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) Biz bu vergiyi biliyorsunuz ki fevkalde olarak kabul ettik. Yani bu, 1932 senesi muvazenesini temin iin vazettiimiz bir vergidir. Bunun istisnas kkten yukar gidildike azalr. Maaatn 20 ile 30 lira arasndaki ksm daha oktur. Bu istisnadan esasen bir milyon lira gitmitir. Fakat biliyorsunuz ki, ihtiya olmad zamanda Maliye vekili byle bir vergiyi tarha lzum grmez. Masraf gz nne alnd takdirde bunu kapatabilmek iin mull bir vergi tarhile her halde bir varidat bulmak mecburiyetinde kalnd anlalr. Masraflar ok skktr, bir yerden ksmak imkn yoktur, fazla varidat temini imkn da yoktur. Muvazeneyi bunun zerine yaptk. HASAN FEHM BEY (BTE E. RS.) Zarureti maliyenin sevkile son

bir mecburiyet olarak kabul edilmi bir kanundur. Yoksa bu kanunu; iktisad ve itima cepheden tetkik edersek, vergi kanunlarile llr bir kanun deildir. yle olsayd daim bir kanun denirdi. REFK EVKET BEY (MANSA) Hangi tedbirdir ki neticesinde umumun menfaati vardr, mutlaka o tedbirin insanlarn omuzlarna ykletilmesi gayet tabiidir. Yalnz bundan evvel kardmz iktisad buhran ve imdi karmakta olduumuz muvazene vergileri mahiyetleri itibarile resmi ve husus messeselerde alan ve maa alan bir ksm vatandalarn omuzlarna ykletilmi yklerdir. inizde bir messesesi olan ve maiyetinde 3, 4 ve bazan da 5, 6 kii altran bir arkadanz sfatile syliyorum ki; benim dnk kazancm bu gnk kazancmdan ok eyi idi. Ben bu gn kendimden ziyade yanmdaki kimselerin hayat ve mahetlerini temin ve senelerden beri yanmda alan bu adamlarn ailelerine medar maiet olmak noktasndan kendimi esasl bir vazife ile mkellef gryorum. Kabul ettiiniz kanunlarda bu mstahdemine ykleteceiniz ykn mecmuu zannederim ki kazancile, muvazenesile ve buhran vergisile % 30 u buluyor, yani para kazanan ii; geen senelere nazaran bu gn % 30 dan fazla bir mkellefiyete tbidir. Hkmetin noktai nazarn bir defa daha celbediyorum. Mstahdem ve memurlardan maadasnn bu mkellefiyetlere itiraki hi yokmu gibi, dier vatandalar alkasz brakmamak, onlar da az veya ok bir vergi ile mkellef tutmak iin bir hazrlk yapmalarn syliyerek bu kanunun evl bittarik kabuln ve kabul edilecek olan bu kanunla millet ve Devlet hayatn tarsin ettiimizi sylemei bir vazife addederim.

 230

TTN NHSARI (TEKEL)

1932 SENES BTESNN GRLMES

Tekeller, Osmanl mparatorluu nun yapsndan Cumhuriyetin ekonomisine aktarlm kurululardr. \920"terin ikinci yarsnda, yeni rejimin tekelleri ekonomik amalarla kullanma gc tam deildir. Lozan'n baz hkmleri bunu snrlamtr. 1929 / 30'dan sonra artk bir snr sz konusu deildir. 1930'cfa kurum/aan devlet tekelleri, ynetim iin birka ynden kullanldr. Burada tiitn, tuz, alkol ve alkoll iki tekellerinin tartlmasnda, ekonomide devlet tekelinin tipik olan ynlerini izleyebiliyoruz. Ttnde devlet tekeli-retici-tiiccar geninden kaynaklanan sorunlar; tuz tekelinde tekel resminin ne kadar olmas gerektii; ispirto ve ispirtolu ikiler tekelinde zel kesimin ticaret olanaklarnn daraltlmas grlyor. 1931 'de, eitli tekeller birletirilerek katma bteli nhisarlar daresi (Tekel) oluturulmutur. 26.5.1932 AHMET HSAN BEY (ORDU) Memleketin en mhim istihsaline ve en canl hayatna taallk eden ve frka programnn ok yakndan temas ettii bir mesele zerinde mzakereye baladk. Bir devlet sermayesile iliyen yerlerde ilerin nasl yrdn grmek isteriz. Bizim frka programmz Hkmetidir. Bu programn koyduu madde ok gzeldir ve bu program sevkile muhtelif yerlere sermaye koyduk; imdi bu sermayeleri koyduumuz messisleri tetkik ettike gryoruz ki, sermaye gya kar imi gibi ancak havann iinde eriyip gidiyor. Acaba bir yanllk m var? Bu yanllk idare etmekte midir, yoksa paray vermekte midir? Ttn inhisar hakknda Bte encmeninin verdii rapora bakarsanz yanllk deil, fenalk bu paralar kendilerine tevdi ettiimiz idarelerin yznden kmtr ve bu husus sabittir. Bu ayni zamanda frka program zerinde byk bir darbe yapyor. Millet nazarnda takip etmekte olduumuz Hkmetilik siyasetinin yanl olduu zehabn veriyor. Bu frka program emrediyor diye messeseler atk sermayeler koyduk, fakat bu messeseleri ellerine verdiimiz memurlar, memur kafasile almlar, kommersiyal kafasile hareket etmemilerdir. Bu messeseler iin dklen sermaye milletin kesesine, hazinesine bir varidat temin etsin diye teekkl etmi bir mahiyeti ticariyedir. Evvela, bunlarn bir tccar gibi defter tutmas, alm ve satm bilmesi lzmdr. Bte encmeni ne diyor? Ttn inhisarnn hesaplar bozuktur diyor. Hesab bozuk olan tccarlar taksiratl mflis diye mahkemeye verirler. Benim defterim bozuk olursa mahkemeye verirler. Bte encmeni, hesaplar yanltr diyor, envanteri yoktur diyor. Halbuki mfettileri var, aylk alrlar. Blnoya bakarsanz aktif 6 milyon, mevcut ttn bir buuk milyon ve saire. Evet ttn var amma toz halinde, yaklmak zere zmir ambarlarnda duruyor. Bu nasl ticarettir? Ticaretten iten, sermayeden anlamyanlarn elinde, bu sermayeyi hal brakacak myz? Bize arzular dermeyan ediliyor. Bte encmeni inallah bundan sonra dorulur, diyor. Bu ne demektir efendiler? Maliye vekleti tccarn hesaplarn yakalayp vergi almaa kalkt zaman inallah bundan sonra iin dorulur; diye yakasn koyvermiyor. HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) Hesaplarnda teahhur vardr dedik. nk dier ticarethaneler sene bandan drt ay sonra bilnosunu yapamyor. Ancak bir sene sonra yapabiliyor. Muhasebesi slaha muh-

 231

tatr dedik. Yoksa bozuktur, demedik. Ttn idaresinin bilnosunda biz yanllk grmedik. ki defadr mlhak bte oluyor. ayet yanllk olsaydi - Devlet demiryollarnn bilnosunda ok ak olarak yanllk vard, bunu grdk ve mazbataya yazdk - Bunda da grseydik tabi ayni vehile, bil tereddin yazardk. Fakat hesapta teahhur vardr, muhasebeyi slah etmek lzmdr demek bakadr. Hesap yanltr, hesaplar bozuktur. Bu yine bakadr. darenin envanteri vardr. Fakat bugn iinde bulunduumuz senenin ve en yalan senelerin rayicine gre kymetlendirilmi bir envanter deildir. dare 1931 senesinde bu ie balad. Geen sene mazbatmzdaki srar ve temennimiz zerine bu baland. Vaka husus bir ticarethanenin muamelt gibi depolarnda 18-20 milyon kiloya yakn ttn bulunan husus bir ticarethane gibi her sene mevcudatn yeniden hesap ederek gnn rayicine gre kymetlendirip defteri kebirin tadil veya tashih etmesi, yani kr ve zararn tesbit etmesi byle bir messese iin pek kolay bir ey deildir. Bunun hi olmazsa be senede, alt senede bir behemehal yaplmas da lzmdr, zaruridir. te bizim srar noktamz bu idi. ahs fikrimi sorarsanz, 6 sene zarfnda deimiyen bu envanterin 6 sene sonra ttn fiatlar zerinde bu kadar byk tahavvlt olduktan sonra bir ka milyon son sene rayicine gre zarar ettiini kabul etmekte de hi tereddt edilemez. Fakat Devlete intikal ettii tarihten bu gne kadar bunun zerinde ilenmemi ve depolarla tatbik edilerek kat bir ekle getirilememitir. Ttn idaresi kayitlerle gsteriyor ki; dahildeki fabrikalarnda istihlk edecei miktardan fazla ttn almtr ve esasen almas da lzmdr. Fazla ttn mubayaa etmesinden dolay zrraa daha geni bir mteri ola-

rak ortaya kt iin zrram da menfaatinedir. Biz burada niin ok ttn aldn diye bir muahaze cihetini grmedik. Aldn ttnlerden eskisini ileyip yenisini depo etmek suretile hi olmazsa 3-5 senede bir ambarlan yeniden tartarak, derecelerini tayin ederek, siasn hesap etmek suretile yeni bir envanter vcude getirilmesinde srar ettik. Bendenizin bunu arzetmekten maksadm, arkadalarmzn envanter yoktur szleri hesaplar bozuktur szlerine cevaptr. Hesaplarnda bozukluk grmedik. Envanter ok eskidir ve bu bir tasfiye grmemitir. Buna da baladlar, yapyorlar. HASAN VASIF BEY (STANBUL) Tuz baka memleketlerde de inhisara tbidir. Amma arada bir fark vardr ki onlar yalnz mutfakta kullanlan tuzlardan vergi alrlar, sanayide istimal edilen tuzlar inhisar resminden muaftr, bunlar maliyet fiatile satlr. Halbuki memleketimizde inhisar resminin yksek olmas, bizim sanayiimize mhim bir sekte getirmektedir. Baka memleketlerde kullanlan tuzlar (kretilen) denilen bir takm boyalarla boyanarak baka tuzlardan tefrik edilir. Tuzun kullanld, sarfedildii sanayii hulsatan arzedeyim. Konservecilikte, sonra dericilikte, sanayii kimyevive ve kalevi sanayide, boyaclkta; ac sularn tasfiyesinde mhim mikyasta tuz sarfolunur. Fakat bu ar resmi; sanayi veremedii iin kullanamyor. Binaenaleyh bu inhisarn mutfak tuzuna hasr ve sanayideki tuza temil edilmemesi sanayiimizin terakkisi noktasndan lzmdr ve bunda memleket iin hi bir zarar yoktur. nk zaten pahallktan sarfedilmiyor. Bu, ayrca bir zarar tevlit edecek deildir. SIRRI BEY (KOCAEL) Devletilik itibarile inhisar halinde bulunmasn benim de kabul ettiim tuzun inhisar eklinde idaresine kar sz sylemiyeceim. nk bu ekilde idare edilmesine taraftarm. Yalnz tuz resminin su-

 232

reti istifas, adalet kaidelerine uygun olmadndan, adeta zenginlerin istihlktma fakirlerin de itirak mahiyetinde bulunduu iin bunun nazar dikkate alnmas iktiza eder. Bizler de ayni fiatla tuz yemekteyiz; kyller de. Hatta kyllerin koyunlarna yedirdikleri tuzu da ayni fiatla almaktadrlar. Bu doru deildir. Baka memleketlerde bu gibi hususat nazar dikkate alnarak resim, o suretle tevzi edilmitir ki kyl bunu bir yk olarak telkki etmiyor. Halbuki biz erbab servet, kylnn kesesinden yiyor bir vaziyetteyiz. EMN BEY (ESKEHR) Kyl vergilerinin iinde ar vergi hayvanattan alnan resim meselesidir. orak ve tuzu olmyan orta Anadoluda - hatta bir ksm sahillerimiz de yledir - kyller davar bana bir okka tuz sarfederler. Bunu eskiden drt kurua be kurua alrlard. Bu gn on be, hatta baz yerlerde on sekiz, yirmi kurua mal oluyor. Bu tuzlardan her halde Hkmet eskiden olduu gibi hafif bir ey almal. Mademki hayvanattan alman resmin tenziline imkn maddi yoktur. Hi olmazsa, hayvan neslini kesmiyeceksek, eskiden olduu gibi hayvanata verilen tuzlardan hafif bir resim alalm. Yenilmek iin olan tuzlardan baka bilmum tuzlardan hi resim alnmamas hakkndaki arkadamzn teklifi kabul edilirse mesele halledilmi olur. NUR BEY (GAZ ANTEP) Hayvan sahiplerimizin hayvanlara tuz yedirdikleri malmdur. Son zamanlarda memaliki ecnebiyeye ihra edilen deriler, hayvanlarmza tuz yedirmemekten nai reva bulmad mevsuken haber alnmtr. Binaenaleyh bte tevazn dolaysile tuzdan fazla para alalm diye hariteki derilerimizin para etmemesi bittabi varidatmz da tenakusa uratacaktr. Bunun nazar dikkate alnmas lzmdr. Tuz kymetinin pahal veya ucuz olmasnn vakt hali yerinde olanlarca ehemmiyeti olmyabilir. Fakat fakirlere, bunu

almak imkn ve kabiliyeti az olan kylye ucuz satmak musip olur kanaatindeyim. SLEYMAN SIRRI BEY (YOZGAT) Bendeniz yle bir hesap yaptm. Mesel: 500 davar, mtehassslar tarafndan fennen tahmin edildiine gre beher davar iin be gram tuz lzm imi. 500 davara beer gramdan yevn iki buuk kilo, senede ise 900 kilo yapyor. Halbuki tuzun memleha fiat 6 kurutan 54 lira tutuyor. Hi bir davar sahibi memlelaya gidip 54 liralk tuz alma/. Tuz yem iyen hayvanlar, ne kadar ayr yeseler etleri eyi olmaz, sk sk arya tutulurlar. Binaenaleyh serveti umumiye itibarile hayvanata tuz vermemek yznden etten kaybettiimiz ile tuzdan kazandmz arasnda byk fark vardr. Hayvanata tuz vermemekteki zarar, bunun fevkinde geliyor. MEMET BEY (KTAHYA) Tuz fiat en son haddine vsl olmutur. u suretle ki harbi umumiden sonra zahire fiatlan ykseldike, tuz fiat da ykselmi ve nihayet budayn 20-25 kurua kmas gibi tuz da, baz yerlerde, Hkmet sat fiatndan yukar olarak 20 kurua kadar kmtr ve bu hal devam etmektedir. Bunun yalnz kyl ihtiyacat zerinde deil, ihracat eyamz zerinde de mhim tesirleri vardr. kinci mesele, kyl ve halk buna iddetle muhtatr. Havayici zaruriyedendir. Zavall kyl bir okka tuz iin 5, 10 okka buday satyor ve bundan dolay kyl meyus oluyor. Bu kadar seneden beri zahire indii halde tuzun inmemesi kyly mteessir ediyor. AL RANA BEY (GMRK VE NHSARLAR VEKL) (STANBUL) imdiki tuz satlar kanunu mahsusuna mstenittir. O kanunun tadili varidata tesiri itibarile g olabilecek bir eydir. Onun iin Hkmet btn arzusuna ramen Meclise byle bir teklifte bulu-

 233

namad. Maamafih mevcut kanun ahkmna gre neler yapmak mmkn olacam aratrmaktayz. Yani inhisarn resmi tadil edilmemek artile baka ne yaplabilirse onunla megul oluyoruz. Memleketimizde memba servet olan tuzun balca sarfiyat, memleketin istihlkidir. Binaenaleyh bu hususta yaplacak i mahduttur. Tuzun esasnda bir kymeti yoktur ve btn masraf nakliyesinde olduuna gre bundan fazla istifade olunuyor. Elverir ki baka memleketlerle rekabet edecek derecede msait olsun. nhisar kanununda sanayi tuzu istisna edilmi deildir. Yalnz bir ksm iin bir prim mevcuttur. Hayvanlarn tuzu iin de istisnaiyet yoktur. imdiki khunda byle bir istisna yoktur. Zannediyorum ki sanayi tuzu hayvanlarn yiyecei tuzdan sonra dnlr. Sonra peynir, zeytin ve balk tuzlar iin prim de mevcuttur. br hususlar da varidat mteessir etmemek artile belki dnlebilir. imdiye kadar dnmedik. SIRRI BEY (KOCAEL) darenin tesis ettii gsterilen baz sat maazalar vardr. Bu, takip olunan devletilik siyaseti haricinde yaplm bir hare-

kettir. Fabrika tesisini kabul ediyorum, haydi fabrikay tesis etsinler. Devletilik itibarile fabrika yaplsn ve mamultn meydana getirsin. Fakat hi olmazsa bunun sat tccara braklsn. Sat gibi alelde bir ameliyenin da.hi Devlet idaresi tarafndan yaplmas doru deildir. tirazm fabrika yapmasna, fabrikaclk edilmesine deildir. Mamultnn satlmas iin halka, vatandaa hi bir kudret ve imkn verilmemi olmasdr. Memlekette al verile geinerek, ayni zamanda Devlete vergi verecek olan vatanda iinde engel olmak doru deildir. Bu yaplan maazalar dier vatandalarn, mesaisine aksi surette tesir ediyor, onlarla rekabet ediyor, vatanda izrar ediyor. AL RANA BEY (GMRK VE NHSARLAR VEKL) Sat maazas Ankara, stanbul ve zmir olmak zere yerdedir. Bunlar da daha ziyade birer meherdir. Buradan baka yerlerde sat maazas yoktur. Esasen bunlar da dier esnafn satna mni olmamaktadr. Mesel: Ankarada sat maazamz olduu halde dier mnasip mahallerde de satlmasna msaade edilmitir. Kazanlarnda hi bir nakise yoktur.

DARLFNUN 1932 SENES BTESNN GRLMES Yksek retim btesinin grlmesinde Eskiehir Mebusu Emin Bey'in (Sazak) yapt tatl-sert konuma, bir bakma o gnlerin teknik bilgi, verimlilik, aklclk ynndeki araylarn da yanstan ilgin bir rnek olmaktadr. 29.5.1932 EMN BEY (ESKEHR) Bu memlekette talim ve terbiyenin manas vatana nafi bir uzuv yetitirmek demektir. nsanlar mensup olduu Devlet ve millete nafi olmahdr. lim denilen nesne faydal olmas lzmgelen bir eydir. Eskiden de medreselerde okuyanlar ulemay kiramdandr diye millet onlar livehillh beslemek vazifesie mkellefti. Sadakai ftr, zekt ve sair bu gibi eylerle bunlar doyururlard. Faidesi olmyan bir snfn millet namna beslenmesini onlara tebih ediyorum. Bu memlekette edebiyatn lzumsuzluunu iddia etmem, fakat memlekete faydal edipler bir iki, nihayet muayyen

 234

miktarda olur. Byle sr ile edip yetitirmiyelim. Adetlerini tahdit edelim. Bir kadro olsun. iir yazan, gazeteye yaz yazan, heyecan milliyi uyandran, u veya bu nafi ileri yapanlar bulunsun. Fakat her halde mahdut olsun. Refah, saadet demek doymak demektir. Millete bar olmaktan ziyade bizzat kendisi alan kimse memleketinin en erefli evlddr. Bizde bu hakikatin anlalmasna Allah raz olsun Gazi yar-

dm etmitir ve gnbegn de bu hakikat inkiaf ediyor. Bir Darlfnunumuz var. Bu Darlfnunumuzdan hangi kimyagerimiz sanayiimize ve ziraatimize rahberlik yapmtr? Ahval buhran iindedir. Hangi iktisatmz perdeyi syrp ta bir are dnmtr? Ben ne yapaym kuru kuru duay. Ona faydas yoktur, buna faydas yoktur. Evet, rehbere mhtacz. Fakat rehber olacak bir snf yetitirelim diyorum. Hayat hakikiye dedim. ok avukat dahi memlekete muzurdur.

TRKYE CUMHURYET LE AMERKA MTTEHT DEVLETLER ARASINDA AKTEDLEN KAMET MUKAVELENAMESNN TASDK HAKKNDA KANUN LYHASI GRMELER (T.C. LE A.B.D. ARASNDA MZALANAN YERLEME SZLEMESNN ONAYLANII N YAPLAN GRMELER) ' Cumhuriyetin kurulu dneminde Trkiye ile ABD arasnda zel bir iliki olumu deildir. Cumhuriyet rejimi, Lozan Andlamasn pekitirmek ve dnya devletlerince kabul edilmek iin alt dnemi yaamaktadr. Aadaki grmeler, bu dnemde ABD ile imzalanan ilk szlemelerden birisini belgelemektedir. 29.5.1932 SIRRI BEY (KOCAEL) Amerika Cmhuriyetinin tarihte douu aynen Trkiye Ciimhuriyetinin douuna mabih olduu iin bu mabehet, hakkmzda tevecchkr bulunmalarna sebep oluyor. nk tarihte ilk defa olarak mstevlilere kar benliini mdafaa eden Amerikallar olmutur. Amerikallar kendi istiklllerine, mill emellerine kavuturan bir Vaington kmtr. Trkleri de mill gayelerine ulatran bir Mustafa Kemal kmtr. NAC P. (CEBELBEREKET) Amerika mstemleke idi; ta Vaington zuhur edinciye kadar, istiklli siyasisini temin edinciye kadar, istikll yz grmemiti. Biz yle deildik. Bunu byle demekten maksadm, Osmanl imparatorluunun siyasetini mdafaa etmek deildir. Osmanl imparatorluunun son asrn nsf ahirindeki ve hatta biraz daha evvelki siyasetini ve tarz idaresini mdafaa edebilmee, bizler iin ve her sahibi insaf ve izan iin imkn yoktur. Bununla beraber kendi benliimizi ve kendi varlmz da pheye drecek tarzda szlere ve fikirlere kendimizi kaptrmamz hi bir zaman caiz deildir. Osmanl imparatorluu dahi hr idi ve istiklle malik idi. Fakat istikllini hsn idare edemediinden onu son asrn nsf ahirinde kaybetmitir. Millet te onunla beraber mi idi? Hayr, milletin btn varl; uurlu ksm uuru ile, hl ve vaziyet icab uura malik olmyanlar hislerile bu idare ile beraber olmadklarn

 235

gsterecek mahiyette idi. Osmanl imparatorluunun 1918 den bahyarak 1922 ye kadar devam eden byk felketini gayet ulv bir surette bertaraf etmee alan ve bu almada millete rehberlik eden ulv insann etrafnda toplanp her trli fedakrl yapmaa katlanmak btn milleti beraberlie sevketmitir. Bu noktadan Amerika ile mukayesemiz kyas maalfariktir.. Son zamanlarda; Mill tasarruf ve iktisat cemiyetimiz mnasebetile ve milletimizi mill iktisadiyata sevketmek maksadile, yazlm olan baz makalelerde ve hatta baz kitaplarda artk mstemleke iktisadiyatndan kyoruz ve mill iktisat sahasna giriyoruz gibi tabirler vardr. Mstemleke iktisadiyat bizim memleketimizde hi bir vakit kabul edilmi deildir. Bendeniz 1908 den evvelki senelerde ve ondan sonraki senelerde kendimi bilerek yaamaktaym. Dikkat ederim o zaman dahi mstemleke iktisadiyat yoktu. Milletimiz hakknda bu tabiri kullanmak ve iktisadiyatmz hakknda hatta 1908 den yani 1324 merutiyetinden evvelki iktisadiyatmz hakkndaki bu tabiri kullanmak kendimize zulm etmek demektir. Byle bir ey yoktu. Geri vaktile ihsan edilmi olan kapitlsyonlar; bil-

hara muahede halini almt ve bu erait dahilinde baz ayar bize de mstemleke siyasetini yapmak isterlerdi. Fakat o zamann ayan medh sena olmyan tarz idaresi dahi bu tarza kar daima direnir ve mecbur olmadka, zarureti katiye ol# madka kabul etmezdi. Binaenaleyh memleketimiz mstemleke iktisadiyat yapmamtr. KR KAYA BEY (HARCYE VEKLET VEKL) (MULA) imdiye kadar mnkariz Trk mparatorluu Devletin harile mnasebetini karlkl muahedelerle deil bir tarafl, kapitlsyonlarla idare ediyordu. Trk milleti phesiz Cmhuriyete tekaddm eden senelerin seyyiatndan mesul deildir. Fakat mparatorluk, bilgisizlii ve aczi yznden bu memleketi Avrupallar ve Amerikallar nazarnda dun bir vaziyette brakmtr. Bu, bir hakikati tarihiyedir. Amerika milletile, Amerikann birleik Hkmetlerile yaptmz muahede tamamile mtekabiliyet esasna mstenittir ve hukuku dvel kaidelerinden alnm esaslara baldr. Amerikallar Lozan muahedesinden beri filhakika Trkler lehinde ok gzel hissiyat beslemektedirler. Bunlar grmekle, okumakla, iitmekle mtehassis olmamz tabiidir.

KTSAD BUHRAN VERGS KANUNUNA EK KANUN LYHASI GRMELER 1931 yl sonunda getirilen buhran vergisini, 1932'de yeni olaanst vergilerle tamamlamak gerekmitir. nk, gstergeler buhrann etkilerinin artaca ynndedir. 29.5.1932 M. ABDLHALK BEY MALYE VEKL Bu kanundan ... 6 milyon kadar varidat bekliyoruz. 400 bini ekerden, 4 milyonu muamele vergisinden, 1,6 milyon lira kadar da bina vergisinden bekliyoruz.... Harite kalanlar, bizim grdmze gre kazan vergisine tabi olanlardr. Bunlar zerinde iktisadi buhran vergisi teklif etmedik.... Heyeti umumiye ve encmenler (kazan vergisi kanununda) kazan vergisine tabi olan ve bilhassa maiyetlerinde mstahdemler istihdam eden erbab ticaretin ve sanatn bu buhran iktisadi vergisile de mkellef tutulmasn tensip ederlerse, mzeyyel bir madde ile te-

 236

mini kabildir.... Bugn maiyetinde mstahdemler istihdam eden ticaret ve sanayi evleri krizden mtekidirler ve verdikleri beyannamelerde zarar ettiklerini bildirmektedirler Kazan vergisi tetkik edildii zamanda serbest meslek erbab iin ayr bir buhran iktisadi vergisi tayini l-

zm gelirse o ciheti Heyeti Celilenize brakmtk. .... (O kanunda) istisna edilmi gibi grnen serbest meslek erbabnn, vermekte olduu kazan vergisinden ayrca bir nisbet dairesinde buhran vergisile mkellef klnmas iin hemen bir lyiha takdimine madeyiz.

SEFAN DARES 1932 SENES BTESNN GRLMES Sefain (Denizcilik) idaresi btesinin grlmesi, her gndeme geliinde devlet iletmeciliinin zarar yaratt ve zel kesimin yapaca ileri engelledii yolunda eletiriler iin frsat olmaktadr. Aadaki grmelerde, Sefain in ak btesi, bu eletirileri daha da keskinletiriyor. Mustafa eref Bey'in yapt konuma, denizcilik gibi byk lekli bir hizmet alannda salt ekonomik deil, kamu yararnn da gzetilecei bir iletmeciliin esas olduunu yanstyor ve byle bir durumda, zel kesimin eriemeyecei bir 'minimum lek bykl'ne dayanarak iletmecilik yaplabileceini vurguluyor: zel kesim (kamu yarar motifiyle almad iin) ilerini istedii derecede kk bir lee gre dzenleyebilir ve bu sayede kr da edebilir. Fakat, eer "zel kesimin yapamayaca ilerce girimek zere devletin iletmecilik yapmas zorunlu olursa, byle bir durumda bu devlet iletmesinin zararna bir sre katlanmak gerekecektir. 30.5.1932 HASAN FEHM BEY BTE (ENCMEN) RS. imdiye kadar hibir bteyi ak olarak huzuu linize arzetmek cesaretini kendimizde grmemitik. Her imkna bavurarak bteleri tevzin etmek hususundaki azmimizi, bu bteyi varidatile masraf arasndaki ok byk fark dolaysile tevzin etmeksizin .. ak olarak arzettik. Bu ak herhangi bir ameliye ile kapanmas mmkn olmyacak kadar mhimdir. Devlet btesi, mlhak bteler, hepsinin tevazn taht emniyette, herhangi tarafta terakm etmi paralar mevcut, mali vaziyet ve manzara mkemmel bir ekilde olsayd, o zaman hakikaten mme hizmetini ifa eden bir mlhak bteyi de akla ... arzetmek encmen iin bir vazifesizlik olabilirdi. Zannediyorum ki, arkadalar, iinde bulunduumuz mali senenin memleket zerinde Devlet btesi zerinde yapt tazyikin tesirlerini hi dahili hesap etmeksizin mtalea ediyorlar. Maalar zerinden nevi vergi kesecek kadar ileri giden Devletin, btesinden yardmla, muavenetle a kapamak imknlarn eer bulsaydk, zaten bu ak bteyi .. arzetmezdik. Devletin hayati hizmetleri meyannda, herhalde bundan daha ok mhim ileri vardr... Tahmin ettiimiz Devlet varidatndan, saymn son neticesi alnd zaman hem Maliye vekili ve hem encmeniniz endie ile bu rakam da nasl karlayacaz diye dnmekteyiz. ... Her zaman aksz bir bte ile huzura gelen Hkmet ve encmeniniz acaba bir imkn maddi olsayd, a kapamak aresini bulsayd, huzuru linize tam bir bte ile gelmek istemez miydi ? .... Encmene iadesini tavsiye eden arkadalar ltfen a nasl karlayacamza bir are, bir yol gstersinler. Birinci defa hatra gelen Devlet btesinden yardm etmektir. Bu imknszdr ... (Bir

 237

baka) ekil ... byk kabotaj zerindeki nakliyat iin baka bir ekil tasavvur edilmesidir. Fakat, bunun kanunu elde olmad iin buna imkn olmad... Encmeniniz dedi ki, madem ki bir ok mme hizmeti ifas suretile az varidat getiren ve bu suretle kendisine zararla baz iskelelere uramak mecburiyeti tahmil edilen bu messeseye devairi Devletin nakliyat umumiyesi de verilsin. arenin birisini bu olarak grdk... ktisadi buhran hi phe yoktur ki ok byk mil olmutur ve zaten bu buhran her mesele zerinde, bilhassa milli, iktisadi btn mesail zerinde messirdir.... BRAHM ALETTN BEY (SNOP) Birinci nokta udur; malmu liniz bizim sahillerimizde Seyrisefain hakk mill irketlere veya Devlet messesesi olan Seyrisefain idaresine hasredilmeden evvel bur?da Nemse, talyan, Yunan ve Rus ve saire vapurlar ilerlerdi. Bunlarn halka, bilhassa paras az olan halka kar yaptklar bir tarz muamele vard. Seyrisefain muhtelif iskelelerde - arkadalarmn hepsi de mahede etmilerdir - aynile o ecnebi v Q purlanr takip ettii sistemi, fazla ticar - fakat asl ticaret fikrine mstenit midir bilmem, fakat her halde mill hislerden uzak olan - o sistemi takip etmektedir. Halka kymet vermemektedir. Geri Seyrisefain dier mill irketlerin rekabet etmek iin gayet ucuz nakliyatta bulunduunu iln eder. Fakat zannederim ki asl marifet koyun pahasna insan nakletmekte deil, belki nakledilen insanlara, millettalara, vatandalara insan muamelesi yapmaktadr. Hepimiz grrz, koyunlarn arasnda, eya denklerinden daha kymetsiz bir halde nakledilirler. Kendilerinin ayr yerleri yoktur. Zannederim ki Seyrisefainin; halkn gayet fakir tabakalarn biraz daha insanca, onlarn shhatlerini koruyacak vesaitle nakletmek imknn bulur. Ecnebi vapurlar bizim sahillerimizde halkmza

kar hi bir vazifei milliye ile mukayyet deildirler. Binanealeyh onlar koyun srs gibi naklederlerdi ve biz o zaman mill varlmz mdrik olmadmz iin onlara bunu ihtar edemezdik. Fakat Seyrisefainin bu usule devam etmesi ok ayan teessrdr. Yani u iktisad buhran zamannda fakir halkn biraz daha insan surette tanmas imkn yok mudur? kinci: Seyrisefainin muhtelif iskelelere sevkettii vapurlarn tevziinde nasl bir ihtisas veya fenn vukufa istinat ettiini renmek isterim. Sinoba, haftada bir defa vapur urar. Halkn ve belediyenin iddiasna gre; son zamanlarda buhran dolaysile duar tezelzl olan ticar vaziyetini Seyrisefain vapurlarnn isabetsiz seferleri bsbtn ldrmtr. Seyrisefain idaresi mill bir messesedir. Onun iin yalnz bu gnk ticar vaziyeti deil, yarnki inkiaf da nazar itibara almas lzmdr. Bir ehrin hayat ticariyesini bsbtn faaliyetten drecek ihmalde bulunmak doru mdr? Oraya haftada bir defa vapur geliyor. O da gece yarsndan sonra. SIRRI BEY (KOCAEL) Deniz nakliyat iin muamelt tadil ve tanzim edici bir kanunun teklif edildiinden; ktisat Vekili Beyefendinin ifadelerine atfen muhterem encmen bizi haberdar ediyor. Diyor ki: bu kanun esasl slahat ve tadilt ihtiva edecektir. Acaba slahat ve tadilt demekle bu kelimeleri imdiki kamuslarda grdmz mana ile mi kastediyorlar, yoksa btn mill ticareti kknden skmei ifade suretile mi telkki buyuruyorlar ? Ben diyorum ki eer Seyrisefain idaresi bu mahiyette kendisinin bte dedii bir cetvelle huzurunuza geleceine ifls ve tasfiyesini istemi olsaydi daha halisane, daha ak kalple ve daha huzuru vicdanla karnzda ahz mevki ederdi. Seyrisefain idaresinin senelerden beri inhitat ve indirasa doru gitmekte olduunu ay-

 238

nelyakin grmekteyiz, duymaktayz, kanaat getirmekteyiz. Bu inhitat ve indirasa sebep olan saik nedir acaba? Artk vur abalya kabilinden bunu da buhrana m atfedeceiz, idarenin dedii gibi. Seyrisefain idaresi, kendisinden intizar edildii vehile ufak iskeleleri milli irketlere brakarak memleketi hari iskelelere balamak aresine tevessl etmi olmadndan en byk ve esasl vazifesini de ihmal etmitir. Eer Seyrisefain idaresi bir fikri ticaretle hareket etmi olsayd, biraz Yunanllardan ibret alarak ilepilie ehemmiyet verir ve bu gn Rus masnuat ve mamultn kafile halinde Avrupaya uraya, buraya nakleden gemilerin grd hizmetin bir ksmn olsun kendisi yapar ve memlekete faide temin ederdi. Yalnz Seyrisefain idaresi bir meselede cidden byk bir azim gstermitir, bunu inkr edemem. O da kendisine rakip telkki ettii mill messeselerin imhas neye mtevakkfsa onu yapmak. Seyrisefain idaresi Devlet hazinesine mstenit kuvvetile kendisine rakip grd mill messeseleri imhaya almtr. Halbuki ticarette, rekabette aslolan baka artlardr. Onlarla iktisadiyatn icabatna riayet ederek rekabet etmi olsa hi kimsenin diyecei yoktur. Devlet Hazinesine gvenerek Devlet kuvvetile halk menfaatten mahrum etmek istemitir ve etmitir. Her iki tarafa ait ve her ikisinin de muhassalas vatana raci olan bu zararn izalesi aresini dnelim dediler. Halbuki Seyrisefain idaresi efendinin bu, iine gelmedi ve yalnz kendi tarafndan yaplmasn ve dierlerinin buna ittiba etmesini istiyordu. Netice itibarile mill vapurculann pek makul olan bu teklifleri Seyrisefain idaresi tarafndan kabul edilmemi ve itilf ta yaplmamtr. Bunlar sukut ettirmek iin rekabet edeceim diye kendisi de bu dereceye dmtr. Halbuki Seyrisefain idaresi bir

ok muafiyetlere mazhardr. Mesel kazan vergisi vermez, dier rsumu yar yarya verir. Romorkrlk imtiyaz kendilerine aittir. Bir taraftan ziyan etse dier taraftan bu gibi menabiden gelecek varidat bunu telfi edebilir. Dier mill vapurcular bu gibi haklardan mahrum olduklar halde sayi zat ile alan bu messeseler Seyrisefainin bu kadar resm kuvvetlerle mcehhez omasna ramen onu kabili rekabet grmlerdir ve Devlet kesesine vergi verdiimiz halde onunla rekabet ettik ve karmzda Devlet kesesine ve imtiyazlara istinat ettii halde bu hale girdi duyurunuz diyorlar. Seyrisefain idaresi dier bir cihetten hakik hissi mill ile, hissi vatanperverile telifi gayrikabil olan bir harekette bulunmutur. AHMET HSAN BEY (ORDU) Kabotaj hakkn firenklerden aldk. Onlar yapamazsnz dedike smet Paa ve arkadalar son. derece mdafaa ettiler ve yapabiliriz dediler ve bu hakk bir mehille aldk. Bununla beraber rmorkaj da aldk. En ok zevkle beklediim ey bayramz kendi sularmzda kendi adamlarmzn gezdirmesi ve ecnebi sularnda grnmesi idi. Onun iin Seyrisefain ortaya geldii zaman Cmhuriyetin banileri olan byklerimiz ve bu Meclisi li elinden gelen her eyi yapt. Her gn muayyen posta kaldranlara mutlaka mensup olduu Devletin prim vermesi lzmdr. Onu da Heyeti liye dnm. stanbulun Haydarpaa gibi u buhranl zamannda 900 bin lira irat temin eden bir varidatn buna terketmitir. Rmorkaj almtr, o da bir primdir. Havuzlan verdiler, o da bir primdir. Hazr binalar buldular. Tophane rhtm verildi - ki oras evvelce yalnz ecnebi sefinelerine mahsustu - bu da bir primdir. stanbulun en mhim bir iskelesidir ve nihayet istikraz hakkn verdiler. Bunlardan hepsi olduktan sonra yine muhte-

 239

lif mlhak btelerin mzakeresinde geldiimiz yere geldim. Sermayenin tebahhuru. Ticaret fikrinin hkim olmamasndan kan neticeler. Byk bir bor brakmtr. Gelecek sene iin de bir buuk milyon lira isteniyor. Uzak hatlara prim verilmesi lzmdr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Seyrisefain memleketin en mhim ve mesuliyetli ykn zerine alm bir idaredir. Mill iktisadn deniz mnakalesi itibarile memleketteki btn mesuliyeti dorudan doruya bu idareye aittir. Her memlekette ticaret filosunun o memleketin umum idaresile ve askerlii ile byk mnasebeti vardr. Bizde bu mnasebetten doan mesuliyet te tamamen Seyrisefaie tevdi edilmitir. Bilhassa bizim gibi byk bir yarm ada halinde olan memleketlerde deniz nakliyatnn mesuliyeti daha ardr. Bunun iin Seyrisefain idaresinin hem asker, hem idar ve hem iktisad btn mlhazalarla bal olmas tabiidir. Seyrisefain vapur alrken, aleltlak ben u iskeleler arasnda, u vapurlarla seyrsefer ederek u paray kazanabilirim diye bir mlhazaya tbi olamaz. Onun alaca vapur, ticaret noktai nazarndan belki hi gitmemesi lzmgelirken srf umumun menfaati cihetinden gitmesi icap eden en uzak noktalar nazar itibara alnarak satn alnacaktr. Ve yahut onun icabnda memleket asker noktai nazarndan her hangi bir ihtiyac karlamas dnlecektir. Binaenaleyh aleltlak deniz nakliyecilii yapmak ve denizde sermaye iletmek zere teebbse girmi her hangi bir messesenin vaziyetile Seyrisefainin vaziyetini mukayese ederken arzettiim noktalardan tefrik etmek lzmdr. Bu itibarla Seyrisefain muameltnda ayet kazand ile masrafn idare edemiyorsa bu, kendisine verilen emirler ve verilen dier mesuliyetlerle llmek lzmgelir. Seyrisefain ticaretin icap ettii yerlere ve ticaretin icap ettii mevsimlerde gitmekte muhtar de-

ildir. Ticaret menetse dahi ticaret mevsimi olmasa dahi baz yerlerde ilemee mecburdur. Bu itibarla kazanc masrafna tekabl etmiyorsa bunun sebebini kendisine yklediimiz yklerde aramak lzmgelir. Bu noktai nazardan Hkmet arzettiim ciheti dnerek Seyrisefaine bilhassa Lozan muahedesinde istihsal ettiimiz kabotajn mill bayraa hasr zerine byk ehemmiyet vermitir. Seyrisefaine ehemmiyet vermek tabi ona bir takm gemiler almak iini kolaylatrmakla olacak ki bu i iin borca girmi ve bu borcu itfa edebilmek iin phesiz btesinde bir takm masraflar mevki almtr. Sonra Seyrisefain idaresine 1930 senesine gelinciye kadar ve 1930 senesinde - zannederim drt yz bin lira idi - Hkmet bu mecburiyetleri dnerek kendisine prim veriyordu. Geen sene bu primi koyamadk. Bu sene de koymaa imkn yoktur. Bu imkn olmaynca phesiz hem geen seneden gelme, hem de bu sene kendiliinden olan ak tabiidir. Bu noktai nazardan bendeniz, Seyrisefain idaresi kemle varmtr, demek istemiyorum. Seyrisefainin iine girdii mecburiyetleri nazar itibara alma her halde hakikati olduu gibi grmek iin esasl bir nokta olarak gryorum. Rekabet meselesine gelince; msaade buyurursanz bu meseleyi imdi aarak izah etmiyeyim, memleketin posta nakliyeciliine ait olan bu meseleyi daha evvel dndk. Bir lyiha halinde olarak, Meclise arzettik. Lyiha imdi ktisat encmenindedir. Msaade buyurursanz lyiha geldiinde alnmas icap eden tedbirlerin mahiyeti hakknda uzun uzadya grr , ve mzakere ederiz. Bu da mademki umum hizmettir. Devlet biitesile karlanmas lzmgelir. Fakat bu gn iin de ona imkn yoktur. Bu noktann hallini de arzettiim lyiha zamannda bertafsil greceiz.

 240

REMZ BEY (SVAS) Seyrisefain btesinin a meselesine temas edeceim. Bu ak bir milyon 300 ksur bin liradr. Zannetmiyorum ki Heyeti Celileniz bu bteyi akla karsn. nk akla karld takdirde tevellt edecek mahzurlar gayet mhimdir. Bu bir Devlet messesesidir. Gittike bymek istidadn gsteren ak, bymekte devam ederde bu idare iliyemiyecek bir hale gelirse, kecek olursa ne olacaktr ? An sebeplerinden biri ve en mhimmi iktisad buhrandr. unu biliyorum ki idare mubayaatn pahalya mal etmektedir. Bu gn a olan messese, yalnz Tiirkiyedeki Seyrisefain idaresi deildir. Fransada da muhtelif nakliyat messelerinin, u veya bu gibi imdiye kadar prim grmekte olan messeselerinin btelerindeki, iktisad buhrandan mtevellit, an kapama bu sene Hkmet kendisine vazife telkki etmitir. Dier umum btedeki a nasl dnyorsa bunu da yle dnmektedir. Biz de onlar gibi hareket etmek mecburiyetindeyiz. Bte encmeninde mzakere edildii zaman hazr bulundum. 1932 senesinde Seyrisefain idaresi varidatnn 1931 senesine nazaran % 20 derecesinde noksan olacan tahmin ettik ve bu, fikrimce isabetli bir tahmindir. 1931 senesi btesi tanzim edildii zaman da 1930 a nisbetle % 20 derecesinde bir noksan ile kabul edilmi olduu halde % 40 derecesindeki noksana iktisad buhran sebebiyet vermitir. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Ya bu messese lzmdr diyeceiz, yahut deildir. Bu messese amme messesesidir. Memleketin byk bir ihtiyacn temin etmektedir. Devam ederse Devlet prim verir. Geen sene darlk hasebile bteye koymadk. Prim konmad takdirde masrafn tenzili lzmdr. Her zaman kl krk yar-

dm iftiharla bahsettiimiz Bte encmeni, mal bir heyet gnderdi, tetkikat yaptrd. Masraftan ne tenkis etmek lzmsa yaptrd. Btenin kacana nazaran bu a istikrazla kapatmak lzmdr. Bununla Byk Millet Meclisi megul olmaa balamtr. Bu i zerindeki tetkikatm bu baptaki lyihann mzakeresinde Meclisi Meclisi Aliye arzederim. SIRRI BEY (KOCAEL) Bizim idaremize umumi buhrann zerre kadar tesiri olmamtr. te elimde mill messese sahiplerinin bana gnderdii vesika. Fakat en salhiyettar surette bunu okuyacak ktisat Vekilidir. Mill messese sahipleri diyorlar ki efendiler, bunun sebebi, dnld, efkrn baka taraflarn imale edildii gibi buhrann tesiri deildir, ticaretin noksan deildir, sui idaredir. Bunu ispat ederiz. Verin, bu izmihlle doru giden idareyi, biz idare edelim ve bunun mali mesuliyetini zerimize alalm, ka milyon lira takdir edilirse devairi resmiyeden musaddak vesika ile o yaptmz zarar vereceimizi taahht edelim. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Kendileri aleltlak buraya kp ta bte mnasebetile suiidare vardr diye halkn muvacehesinde, amme hizmeti gren bir idareyi tahte ettiklerinden dolay ve bunu da elinde hi bir vesika olmad halde yaptklarndan dolay hem tekzip, hem tahte ve protesto ediyorum. Dier taraftan bu sene 30 milyon lira tenkihat yaptk. Btenin 170 milyon liray tutabilmesi iin buhran ve muvazene vergisi koyduk. Birisi ksa da bunlara lzum yoktur, memleketin idaresinde suiidare vardr, onun iin idare olunamyor, bunu bana brakn, bunlara ihtiya gstermeksizin idare edeyim dese ne dersiniz? yle ey olur mu?

 241

Veyahut Mdafaai Milliye iyi idare edilmiyor, bunu bana ihale edin dese bu,

vermemizi mi icap eder? Byle muhakeme mi olur, byle sz sylenir mi ?

CRA VE FLAS KANUNUNUN TADLNE DAR (DETRLMESNE LKN) KANUN LYHASI GRMELER Hukuk ile ekonomi arasndaki balarn somut olarak karmza kt alanlardan birisi icra ve iflstr. Cumhuriyet rejiminin zel kesimi ncelikle zendirdii ve destekledii 19207/ yllarda hukuk, ada bir ekonomin, n kurumlamasn da kolaylatracak bir reform alan olmutur. Aada, ekonomideki buhrann zel kesim iin de eitli belirsizlikler getirdii bir ortamda, icra ve ifls kanunununda yaplan deiiklikle, bu kesimin varlk kazanmas ve varln srdrmesi iin ok nemli olan borlanma ilemlerinde hukukun zorlayc ve snrlandrc deil, kolaylatrc ve yardmc olmas yolunda bir adm atldn izliyoruz. 31.5.1932 YUSUF KEMAL BEY (ADLYE VEKL) (SNOP) cra ve ifls kanunu lyihasnn denebilir ki kendisine mahsus bir tarihesi vardr. Bu gn meri olan kanun 4 eyll 1929 tarihinden itibaren mevkii meriyete girmitir. Bu gnk dnya buhrannn balangc olan hdiseler de hemen hemen Amerikada bu tarihlerde balamtr. Oradaki cereyanlarn dalgalar memleketimize geldi. Sonra icra ve ifls kanununun eski kanuna nazaran bu makanizmas daha kark grld. Bunlardan dolay bir takm ikyetler edilmee balanld. Gerek Hkmet tarafndan, gerek frka kongresinde icra ve ifls kanununun yeniden gzden geirilmesi iin sz verildi, taahhtte bulunuldu. Adliye Vekletinde bu kanunun tatbiki ile megul olan zevattan mteekkil bir komisyon tekil edildi. O komisyon bir tadil lyihas hazrlad. O tadil lyihas Meclisi liye takdim edildi. Bu suretle muhterem Adliye encmeninin tetkikinden geen lyiha hkimlere, barolara, darlfnuna, ticaret odalarna, mal messeselere ve sair yerlere gnderildi, mtelealar soruldu. O mtalealar geldi, telhis edildi. Muhterem Adliye encmeni bu mtalealar da aldktan sonra drt be ay tekrar bunun zerinde alt, bu gn Byk Meclise arzedilen lyiha vcude geldi. Yeni lyiha, meri kanunun erevesinden harice kmamtr. Zaten icra ve ifls kanunu heyeti umumiyesi itibarile, taksimat ve sairesi itibarile ok mkemmel bir eserdir. Yalnz, onu tatbik etmekte olan tekilt ve kanunun tatbikini teshil eden tekilt, bizde mevcut olmad iin mkllere tesadf ediliyordu. Buhran vukuunun cihanda emniyetin sarslmasnn bunda dahli oldu. Onun iin denebilir ki asl kanuna diyecek bir ey yoktur. Fakat bu tekiltn eksikliinden dolaydr ki ikyetler vaki oldu. Lzm olan ey tecrbelere ve bu yksek kanunun memleketimizin ihtiyacna uydurulmas idi. te o, yaplmtr. Ortada byk bir mesele var ki onu arzedeceim. Bu gn meri olan kanunda bor iin hapis usul yoktur. Mademki bu kanunu tadile gidiyoruz, bor iin hapis te iade edilemez mi ? Bor iin hapsi memlekette alacaklarn alnmas iin yegne are olarak grenler var.

242

Fakat bor iin hapsin, son ekli, ya bir sureti tesviye gstereceksin veya hapishaneye gideceksin, demek eklidir. Son ekil budur. Yalnz vaz kanun olarak mtalealarnza, tasvibinize mracaat eder deil, ayni zamanda insan olarak vicdanlarnza sorarn; bu borlarn ierisinde hakikaten borcunu veremiyen, u veya bu felkete uram bulunarak bu hale gelmi olanlar yok mudur? imdi bu gibi adamlara ya mutlaka sureti tesviye gstereceksin veya hapishaneye gideceksin denebilir mi? Eskiden borlu, borcunu vermedii iin hapisle tazyik olunurdu. Bu gn yalan syledii iin, bu yalan sylemekle memleketin kredisini, memleketin emniyetini ihll ettii iin o sutan dolay mcazat grecektir. Zannediyorum ki hukuk prensiplerine, adalet prensiplerine ve hatta denebilir ki demokrasi prensiplerine muvafk olan ekil de budur. Ya paray verir veyahut hapishaneye gider deil. Memleketin kredisini bozduundan dolay hapis olacaktr. SALHATTN BEY (ADLYE E.N. M. M.) (KOCAEL) 1929 tarihinde inklp esasatna gre adliye klliyatmz tedvin ederken, o sene kalan kanun da Meclisi linin kabulne iktiran etmitir. O kanunlardan biri de icra ve ifls kanunudur. cra ve ifls kanunu nerinden drt ay sonra o senenin be eyllnde meriyet mevkiine geti. Aradan pek az bir mddet getikten sonra bu ka%un hakknda bir takm ikyetler iitilmee baland. Bizim adliye tekiltmzda icra tekilt 1295 tarihli bir kanunla tesis edilmitir. cra ileri eski hukuk telekkiyatmzda bir tetmmei kaza addedilmiti. Kaza bir hkme iktiran ettikten sonra o hkm infaz edilir ve bu ekli icra 1927 tarihine kadar devam etmitir. 1927 tarihinde Almanyada cari olan ve aramzda ilmsz icra diye bir unvan verdiimiz bir kanunu mahsusla bizde de ilmsz takip usul kabul edil-

di. 1929 tarihinde bugn mevkii meriyette bulunan kanun kabul edilerek evvelkisi ilga edildi. Bu hapis usul neden cazip bir hale geldi? Bu, maalesef iyi tetkik edilmeden zeylolarak icra kanununa 1927 tarihinde konan bir hkmdr. Bu ilve naslsa kanun halini almtr. Burada deniyor ki; bir medyun, borcu ile mtenasip sureti tesviye gstermezse hapisle tazyik edilir. Bu mtenasip tabirini de bir senede demek gibi bir mikyasa raptetmilerdir. Geirdiimiz bir ok buhranlarla hepimiz binlerce tecrbesine ahit olduumuz haller vardr ki u veya bu sebeplerle akam yatarken milyoner addolunan u kadar milyon dolara, u kadar yz bin franga malik olan bir zenginin sabahleyin gzn at zaman bu mevcudunun sfr olduu grlmtr ve zamanmzda bu gibi binlerce misaller hep gzmzn nnde mtehaddes hallerdir. Kendi vaziyeti byle olan ve bu gibi vaziyetlerin vukuu mmkn olan hallerde 10 000 lira borcu olan bir adam tasavvur buyurunuz. Eer bu adam ayda bin liraya yakn bir deme taahhdnde bulunmazsa ve bu suretle taahhdn ifa edemezse hapse girecektir. Bu o demektir ki; nihayet bir adam yapt bir istikrazdan dolay hapsedilmek tehlikesine maruzdur. Fakat yle bir hapis ki hakk ceza Devlete ait olan bu meden asrda kendisine kusur atfedilemiyecek bir sebeple de olsa borcunu bu eraitle diyemezse alacaklsnn arzu ve iradesile hapsolunabilecektir. te netayici baz defa evvelden tahmin edilemiyecek mcbir vaziyetlere uryacan dnerek i adamlarnn hi bir istikrazda bulunmalarna cesaretleri kalmyacaktr. nk alacakl isterse mutlak olarak borcu ile mtenasip tesviye tarz gsteilmemesinden borluyu 90 gn hrriyetinden mahrum edebilir. Gene tekrar ediyorum, bunlar ve bu gnk hukuk esaslarnda hi yeri olmyan ve terki her halde lzmgelen fena ve sakim usuller-

 243

dir. Peki bu eyi kaldrmakla alacakllarn istifay matlup etmelerini kanunun kudretile ve kanunun zaman altnda temin edemedik mi? Bu kanunun hkmleri bu maksatlar ve btn, ihtimalleri nazar dikkate alarak temin etmitir ve hi bir borlunun kudreti olduu halde ne maln saklamak ve ne yle muvazaalarla, una buna devretmek ve ne de alacaklnn bilmediinden istifade edip te malnn mevcudiyetini ve kabili haczolacak hakkn beyan etmemek gibi bir vaziyet alamaz. Bu kanun alacaklsnn hakkn muhafaza edecek hususlar borluya emretmitir. Bu kanunun emrini ifa etmemek yznden ceza takibat yaplr ve hkim kararile bunlar su addedilip cezalandrlr. Bu vferilen cezalar; alacaklnn feraati halinde borcun itfas suretinde sakt olur. Konkordato iflstan sonra mflisin alacakllara teklif ettii bir tediye ekli idi. Taksiratl mflisler yzde otuzdan aa konkordato teklif edemezler ve hilekr mflisler iin de, konkordato menedilmiti. Fakat tetkik ettik, hemen, hemen bu konkordatoya imdiye kadar tccardan gayri hi bir borlunun mracaat ettiini grmedik. u halde konkordatonun leh ve aleyhinde mtalea dermeyan edenler tccarlar, messesat maliye ve bankalar olmutur. Deniliyor ki konkordato ok suiistimale meydan veriyor ve bir takm hileli anlamalara sebep oluyor. Bu usul eskiden olduu gibi, ifls aldktan sonra mflis tarafndan dermeyan edilsin. Ondan evvel hkimden mhlet alarak konkordato yaplmasn. Encmen bunu tetkik etti ve teklifi ayan i kabul grmedi. nk bu ekilde konkordato cari olmyan memleketlerde de namuskr borlular iin vaziyetini alacakllarna arz ve izah ederek bir tesviye tarz dermeyan etmelerine imkn verecek adl tasfiye denilen bir usul vardr. Binaenaleyh bu imkn bsbtn ortadan kaldrarak tc-

carn her halde iflsa maruz braklmas doru grlmemitir. VASF RAT BEY (EBN KARAHSAR) Romallarn bir sz vardr. Bu sz aynen kelime bekelime olmak zere tercme edilerek Adliye saraynn kapsna yazlmtr: "Adalet mlkn esasdr." Romallar zamannda hakikat olan bu dstur her zaman hakikat olmu ve bundan milyonlarca sene sonra dahi hakikat olarak kalacaktr. u manada ki; bir memleketin adliyesinde; kanunlarndaki inkiaf o devletin inkiafile tevem oluyor ve bir devletin kanunlarndaki inhitat o devletin inhitatile tevem oluyor. Riyaz bir tbirle ifade etmekliime msaade buyurursanz bu iki hat arasndaki mtekabil bir tabilik vardr derim. Biliyoruz ki bu gnk adliyenin nvesi olan adliyenin teekklnden evvelki kanunlarn ve adliye denen eyin zaf, rabtai itimaiyeyi zafa duar ve Devletimizi ok byk buhranlara sevketmitir. Bu Devletin tarihte hi bir vakit vsl olamad kemaline, kemalile vsl olduu Cmhuriyet devrinde esas mlk olan adliyesinin de bir tekmle vsl olmas lzm ve bu inkilb yapmak zarur idi. Cmhuriyet Halk Frkas ayan krandr ki bu inklb yapmtr. Onun yapt tenkisat onun yapt bu tekmlt ve inklptan yalnz bir tanesi byk bir dedikoduya sebebiyet vermiti. O da icra ve ifls kanunudur. Bu kanunun inklp kazanlarndan hi birini feda etmi olduunu grmyorum. Bu kanunun prensibi hakknda memlekette elan bir endie vardr ve bu endie yalnz memlekette deildir. Hatta bu gn bor iin hapsin lzum ve ademi lzumu Avrupada dahi halledilmi bir mesele deildir. Kurunu vustada hapis vard, hatta ldrmek te vard ve alacakllar, borlularnn cesedini paralar ve taksim ederlerdi. Daha sonralar esaret balad. Alacakl borluyu istedii iinde

 244

kullanr ve husus mahpesinde mahpus brakrd. 13 nc asrdanberi Avrupada ahslarn eya gibi rehin olarak verilip verilmemesi meselesi mevzubahs olmya balad. Bunun iin bir ok fikirler ortaya atld. Hapsi kaldrmak ve borluyu vcud zerinde bir ipotek vaziyetinden kurtarmak isteniliyor. Bir cemiyet ki idam cezasn mdafaa ediyor, bir cemiyet ki bir ba soan iin ahslar hapse koyuyor, neden mlkiyeti ve krediyi mdafaa iin borluyu hapse koyuyor?.. Benim gibi hapsin aleyhtar olanlar bile bunlara ok g cevap veriyor.

almakla borcunu vermemek arasnda ne fark bulabilirsiniz? Dolandrclkla borcuhu vermemek arasnda ne fark vardr? Geni sahalar zerinde birbirile kar karya gelemiyen ve muamelelerini ticaretin icap ettirdii srat ve besatetle ifaya muztar kalan adamlarn sermayesi niin himayeye lyk olmasn?.. Binaenaleyh dediim gibi hapsi kaldrmak, bu mesele hakkndaki mcadelelere nihayet vermi olmak deildir. Yalnz amelenin, sanatkrn medar maieti olan, meslekini ifa etmek iin lzm olan aletlerini haczetmez ve alacaklya bu aletler zerinde mahalli istifa tannmazken o amelenin almasnn sslesas olan hrriyetini nasl olur da alabilirsiniz?

ZMR MEBUSU MAHMUT ESAT BEYN KANUNU LYHASININ NE DURUMDA OLDUUNA DAR SUAL ZERNE YAPILAN GRMELER Mahmut Esat Bey 1931 yl sonunda i kanunu ile ilgili sorusunu 1932 Hazirannda yineliyor. Mustafa eref Bey ile Ali Rza Bey"in aklamalar, i kanununun TBMM'ye sunulduunu, yani, son aamasna geldiini reniyoruz. Ayrca, dikkat eken nokta, hazrlanm olan kanun taslandaki temel esprinin, emek ve sermayeyi iki ayr toplumsal snf olarak alp, bunlarn arasndaki ilikileri dzenlemek ve bunu ncelikle ii haklarn kurumlatrmak iin bir an nce gerekletirmek oluudur. Bu esprinin \ 932'den sonra deitiini, sonraki ciltlerde izleyeceiz. 1.6.1932 M. EREF BEY (KTSAT VEKL) kanunu lyihas 14 Martta Hkmet tarafndan Byk Meclise arzedilmitir. Ve bugn ktisat encmeninde mzakere edilmektedir. kazalarna kar sigorta ksmnn, dier bahislere takdimen karlmas hakkndaki arzu yerindedir ve bendenizce bir an evvel bu kanun toptan kmaldr... Hakikati halde ii ile i! sahipleri arasndaki mnasebat tanzim eden bu kanun Meclisi lice beklenmektedir ve bir an evvel iilerin vaziyeti kanunun istats ile tanzim edilmek lzumu muhakkaktr... AL RIZA BEY (KTSAT ENCMEN MAZBATA MUHARRR) (MARDN) Bu lyiha 192 kadar maddeyi havidir. Bittabi sy ile sermaye arasnda nizam ve hengi tesis edecek, iktisadi vaziyetleri tanzim edecek olan bu lyihay ktisat encmeni gayet mhim telkki etmitir. Memleketimizde ilk defa bu sahada yeni bir kanun olaca cihetle, dier mhim ve uzun kanunlarda olduu gibi, bunun evvel bir tli komisyon tarafndan tetkik edilmesini ve alkadarlarn da bu lyiha hakkndaki mtalealarnn sorulmasn mnasip grdk. Onun iin

 245

stanbul, zmir, Samsun, Adana, Eskiehir ve Zonguldak ticaret ve sanayi odalarna ve Zonguldak amele birliine, stanbul Madenciler birliine, Ankara Askeri fabrikalar mdrlne bu lyiha-

y gnderdik. Bunlardan imdiye kadar yalnz Ankara Askeri fabrikalar miidrlile Eskiehir ticaret ve sanayi odadan malmat geldi...

TRKYE'DE ECNEB TEBAASI (YABANCI UYRUKLULAR) TARAFNDAN YAPILMASI YASAK OLAN SANATLAR HAKKINDAK KANUN LYHASI GRMELER Cumhuriyet ynetiminin, alma haklarm dzenlerken yerli-yabanc ayrm zerinde durduunu biliyoruz. Yabanc uyruklularn kilit noktalarda ve karar kademelerinde sz sahibi oluunu, Cumhuriyet ynetimi ilk gnnden balayarak deitirmek ister. Bu istein phesiz bir ekonomik yn de vardr: Trklerin teknik bilgi ve grg sahibi olmalar ve halkn istihdam olanaklarnn genilemesi, yabanclarn alma haklarnn smrlanmasyla bir arada dnlr. Aadaki grmeler, yabanc uyruklularn alma olanaklarnn daraltlmas yolunda atlan admlardan birisini belgelemektedir. 4.6.1932 KR KAYA BEY (DAHLYE VEKL) (MULA) Bu kanun yani baz sanatlarn ecnebilere memnu olmas kanunu, btn mstakil milletlerin tedenberi kendi memleketlerinde yapm olduklar. bir kanundur ve bunun hukuku dvelde ismi rejim detranjdr. Yani ecnebilerin tbi olaca usul ve kavait. Biz bu kanunu ta tedenberi arzu ederdik, fakat daima memleketin inkiafna ve istikbaline mni olan kapitlsyonlar bunu akim bir halde brakt. Umum harpte kapitlsyonlarn bir tarafl olarak ilgas zerine baz sanatlar Trklere hasredildi. Biz bu hakkn en byn Lozanda kazandk. Lozanda baz sanatlar ve meslekleri vatandalara hasrettik. Son kalan bir ka ksm vard, onlar da bu kanunla ikmal ve itmam etmi oluyoruz. Bu kanunun istinat ettii prensipler udur: Amme emniyetine taallk eden iler, amme hizmetlerine taallk eden iler, bir de iktisad ve itima baz ahval ve erait. Amme emniyetine taallk eden ilerin bir ksm evvelce doktorluk kanunile, eczaclk kanunile, bir ksm da kabotaj kanunile vatandalara hasredilmiti. Bunun son kalan ksm; ofrlk , kapclk gibi eylerdir. Bunlar memleketin emniyetini, ammeyi alkadar eden eylerdir. Bunun da bu kanunla temin ediyor ve vatandalara hasrediyoruz. kincisi; amme hizmetlerine taallk eden ksmlar ki hammallk ve saire gibi. Bunlar da vatandalara hasrediyoruz. Ayak satcl, bohaclk gibi eyler. ncs; itima ve iktisad olup bunu da vatandalara hasrettik. Bu da iktisad bir zarurettir. Az sermaye ile ve az mmareseye muhta olan sanatlar ve mesleklerdir. Ayak satcl buna en iyi bir misal olarak gsterilebilir. Bir vatanda skld gn cebindeki mendili karp satp evine ekmek paras getirmelidir. Eer karsnda kendisine rakip olacak dier milletlerin adamlar bulunursa vatanda bu haktan mahrum etmi olur. Bu kanunlarn, bu prensiplerin heyeti umumiyesi tedaf ve tahaffuzidir. Hi bir kimsenin hakkna tecavz deildir. Biz bunu bu srada yapma gayet faydal bulduk, sebebi, evvel bir zarureti iktisadiye vardr. Saniyen, memleketimizde bu sanatlar icra eden ecnebiler henz ok

 246

miktarda deildir. Binaenaleyh bu kanunla, memlekette yerleerek kazan temin eden ecnebilerin kazandklarn ve ilerini ellerinden velev ki kanun hakkmz olsun, istikllin bir hakk olsun almak ve onlar isiz brakmak vaziyetinde deiliz. Kanunun bazan icabna gre menetmek istedii ve icabna gre amak istedii sanatlar da vardr. Mesel, bir gn farzedelim ki, Adanamzda fazla bir pamuk mahsulmz olursa pamuu ilemek iin elbette iliyecek kola ihtiyacmz olur. O zaman bu yolu amak lzmdr. Keza, aksine olarak memlekette bir gn bir mahsul az olursa o mahsuln ilenmesini srf vatandalara hasretmek, itima ve iktisad bir zaruret olur. Bu gibi meseleleri de bu kanunla Hkmetin eline salhiyet vermekle temin etmi oluyoruz. Baz sanatlarn behemehal vatandalar tarafndan yaplmas lzmdr. Baz defa da ayni sanatn kaplarn aarak mmkn mertebe hariten amele getirerek fazla iletmek icap eder. Bazan bunlar siyas zaruret halini alr. Mukabele bilmisil vaziyetleri gibi. Her hangi bir Devlet Trk tebaasna bir hizmeti kaparsa Trkiye Devletinin de o hizmeti o devlet tebaasna kapamas gayet tabiidir. Bu kanunla bunun da temini icap eder. Kanun bu cihetleri tamamen temin etmektedir. Kanun tadad olmaktan ziyade prensiplere istinat ettirilmitir. lk meneinde kanun nasl tasavvur edilmise, hangi prensibe istinat ettirilmise yine ayni ekildedir. Her hangi bir zarureti iktisadiye ve

itimaiye halinde Hkmetin o sanat dorudan doruya tebaaya hasretmek salhiyeti alndktan sonra mesele ve maksat hsl olmu demektir. Ezcmle esasl sanatlar, emniyeti umumiyeye taallk eden sanatlar, hidemat ammeye taallk eden sanatlar ve az sermaye ile, mmarese ile kabili icra olan sanatlar dorudan doruya vatandalara hasredilmitir. RAHM BEY (KTSAT E. N. RES) (ZMR) Evvelce ktisat encmeninin, Adliye encmeninin, Hariciye encmeninin tesbit ettii maddelerde arkadalarmzn ifade ettikleri bir ok sanatlar mevcuttu. Eer biz bunlarn tadad yoluna gidersek bu adet pek oalr. Bunu tesbite de maddeten imkn yoktur. Bunu bildimiz iin bir ksmn ihtisar ettik. Yani memleketimizde bulunup ta hari mtehassslara ihtiya gstermeksizin kendi vatandamzn yapabilecei sanatlar tesbit ederek bu sanatlar Trklere hasretmei dndk. Vatandalarn iyi bildii ve memleketimizde mntesipleri ok bulunan sanatlardan ecnebileri menetmek iin buraya bu maddeyi koyduk. Biz bunlara meydan brakmamak iin bu kanunun (3) nc maddesile Hkmete salhiyet verdik. Kendi vatandalarmzn yapabilecei her hangi bir sanattan ecnebileri menedip bunu kendi vatandalarmza hasretmek salhiyeti bu maddede tesbit edilmitir. Hkmet lzum grrse bu salhiyetini her zaman istimal edebilir.

EASTERN TELGRAF KUMPANYASIYLA YAPILMI MUKAVELENN FESH LE 'IMPERIAL AND INTERNATIONAL COMMUNICATIONS LIMITED' RKETYLE BR MUKAVELE YAPILMASI HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER Sz konusu yabanc irketle imzalanan hizmet szlemesi, Cumhuriyetin kurulu yllarnn zelliklerinden birisi olan milliletirmelerin yrtld ortamda grlmektedir. 9.6.1932

 247

REMZ BEY (BTE EN. NA.) (SVAS) Estern, kablo, telgraf irketi ile 1 mays 1927 tarihinde Hkmetin aktettii bir mukavele vardr. Bu Estern telgraf kumpanyas yine talyada kin Markoni irketi ile birleerek dier bir kumpanya tekil etmilerdir. Bu kumpanyaya Emperial Ant Enternasyonal Kommnikasyon Limitet unvann vermilerdir. Bu irket Hkmete mracaat etmi, kablo hakkndaki mukaveleyi feshedelim, bundan byle muhaberatmz telsiz ile yapalm demi ve bunun iin de stanbulda ksa tul mevili olarak bir telsiz istasyonu tesisi lzmgelmitir. Bununla Hkmet bir mukavele yapm, erait tesbit edilmitir. Bu mukavelename mucibince ngiliz? irketi stanbuldaki bu istasyonlar iin 632 270 altn frank bedel istemi ve Hkmete bu bedel muvafk grlmtr. Bte encmeni eski mukavelenin feshi ile yeni bir mukavele mucibince stanbulda telsiz istasyonlar inasn faideli grmektedir. Bu faideler de bilhassa unlardr: imdiye kadar memleketimizde stern kumpanyasnn idare etmekte olduu kablodan geirilmek suretile icra edilen muhaberat bundan byle dorudan doruya Hkmetin elinde bulunacak telsiz istasyonlar tarafndan idare edilecektir. Bundan sonra Hkmet o istasyonlara mstakillen ve tamamen sahip olacaktr. 2 nci faidesi: imdiye kadar kablodan geen telgraflardan mtevasst memleketlerin kelime bana aldklar cretler dorudan doruya Hkmetle kumpanya arasnda yar yarya taksim edilecektir. Bu suretle Hazineye senev 140 000 lira kadar varidat temin olunacaktr. Bu varidattan bizim idarenin masraf tenzil edilince 90 000 lira kadar varidat safiye kalacaktr. nc faidesi: stern kumpanyas, mevcut kablo tesisatnn memleketimize ait olan ve mukavelename projesinde gsterilen ksmlarn Hkmete bil bedel

terkedecektir ve Hkmet te bu kablodan istifade edecek. KR KAYA BEY (DAHLYE VEKL) Ortaklk diye bir ey yoktur. stern kumpanyas, kablolar tamamile Hkmete brakmtr ve bu kablolarn bir ok ksm bundan be sene evvel denmi ve yeni bir haldedir ve elan istimal edilmektedir. Brakt kablolarn heyeti umum iyesinin miktar asgar 50 bin lira olarak tahmin edilmektedir. Ortaklk denilen bir mesele yoktur. Eskiden 30 sene mddetle imtiyaz verilmitir. imdiki iletmek iin yaptmz mukavele beynelmilel bir mukaveledir. Binaenaleyh, ortaklk deildir. Herhangi bir irketle yapabileceimiz gibi bu karmza kan Emperyal Ant Enternasyonla Komnikasyon Limitet ismindeki irketle yaptmz beynelmilel bir mukaveleden ibarettir. Mddeti de 20 senedir. Burada tehizat, iletmesi, tamirat ve sairesi tamamile Hkmetin elinde ve taht murakabesindedir. Mddeti hitamnda o irketin burada hi bir alkas kalmyacaktr. Bu irketin yalnz bizde deil, dnyann her tarafnda, Avrupada, Amerikada, Kanadada ebekesi vardr ve menfaati vardr. Ayni zamanda bizim de menfaatimiz vardr. Bu hususta tarafeynin byk menfaatleri vardr. Onun bizden en byk istifadesi burada masraftan kurtulmasdr. nk burada senev 100 000 lira masraf varsa onu kaldrd iin kablolarn tamirat parasndan memur parasndan kazanacaktr. Biz mukabilinde senev ayrca 140 000 lira kazanacaz. Asgar tahmin ediyoruz. Azam olmamak iin, memleket inkiaf eder, dier memleketlerle irtibat artarsa tabiidir ki bu da artacaktr ve nitekim geen seneye kadar gnden gne artmtr. Yaplacak 632 565 altn frank kymetinde fenn tefevvku, elektrik srati dakikada 200 kelime olan

 248

bir alc ve verici telsiz telgraf merkezidir ve 258 000 liralk bir kymettedir. Bunu yaptrmyarak, her hangi bir irketle itirak etmiyerek kendimiz yapmaa kalksaydk, evvel 258 000 liralk bir kredi bulup bteye koymaa, btn masraflar zerimize almaa ve bunu yaptktan sonra da yine bir irketle anlamaa mecburduk. Karmzda bulunan irketlerin en msait olan budur. ebekesinin okluu ve tesisatnn mihaniki olmayp elektrik olmasile dahi tefevvku vardr. ncs de, brakt kr noktasndan dierlerine faikiyetidir. Greceimiz telgraf

merkezleri hep beynelmilel esaslar dairesinde birbirine baldr. Berndeki posta telgraf merkezi umumisi bunlar idare eder. Estern eskiden beri emindir diye bir hreti haiz olduu iin telgraflarn kenarna Estern yazlarak gnderiliyordu. imdi bu vaziyet tamamile Devlete intikal edecektir. Bu telgrafn merkezini yapmaa memurlarmzn kymeti fenniyesi kfidir. Muhaberatn yar yarya artmasna telsiz merkezi hizmet edecektir.

ASKER FABRKALAR UMUM MDRLNE MTEDAVL SERMAYE VERLMESNE DAR KANUN LYHASI GRMELER Makina Kimya Endstrisi'nin ekirdei olan Askeri Fabrikalar'm gelitirilmesinde, 1932'deki sermaye deneinin bir adm oluunu, aadaki grmelerde izleyebiliriz. 11.6.1932 REFK EVKET BEY (MANSA) Bu kanun iki noktai nazardan ok ehemmiyetlidir. Millet parasile yaplm birtakm fabrikalar vardr. Bunlarn kuvvet ve kudreti baka gna istimal suretile yine millete mfit olmak vaziyetindedir. Binaenaleyh, o kuvveti tl brakmaktansa, ondan istifade etmek yolunda tutulan yol ok doru ve ayan takdir bir yoldur.... (teki) ksm bendenizce ok nazik bir ksmdr. Bilmiyorum imdiye kadar askerlik denilen ve dairei mesaisi ya klasnn erevesi iinde veyahut sahai harbe inhisar eden ve kendi meslekinden maada hibir eyle itigal etmemek sfat asliyesi bulunan bu mesleke, bu kanunla verdiimiz ticaret yapmak salhiyetini imdiye kadar hi vermi miyiz? Tarihimizde bu gibi eyler bulunup bulunmadn bilmiyorum. Maamafih, demin de arzettiim sebebe binaen verilen bu salhiyet bence mevcut fabrikalarn ticaret getirecek mahiyette istimaline medar olmak noktasndan ayrca Trkn kabiliyeti ticariyesini inkiaf ettirecek bir vasta olacaktr. Ancak.... ok temenni ediyorum ki askeri fabrikalarn yapaca i askerlik an ve ulviyetile mtenasip, muntazam, seri ve onun unvannn, erefinin yksekliile mtenasip derecede mazbut ve muvaffakiyetli olsun.... HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) Asker fabrikalar derhal faaliyeti ticariyeye geecek, sanayii mahalliyeye rakip olacak, byle bir vaziyet mevcut deildir. Hariten yaplacak en ufak bir sipari iin dahi esasen ne vaziyetleri ne de tekiltlar msait deildir. En ziyade yapaca eyler devairi resmiyeye lzm olan baz mevaddn imaldr. Bu da ray, travers, demir telgraf direkleri gibi eylerdir. Hurda demirleri toplayp i yapacaklardr. Maksut olan i budur. Bunu harite yapacak bir messesemiz olmad ve asker fabrikalarn vaziyeti de buna msait bulun-

 249

duu iin ufak bir mtedavil sermaye tahsisile bu ilerin grlmesi mnasip grlmtr. Bunda yerli sanayi erbabmza hi bir rekabet yoktur. REFK EVKET BEY Hasan Fehmi Beyin mtaleasnn aksine bir madde vardr. Devairi resm iyenin ilerini yapyor. Bundan baka maddede: "veya hariten sipari olarak ticari muamelta girimek ve bundan mtevellit taahhdat ve ukudatta bulunmak iin..." dedikten sonra yani hariten i almak iin bir salhiyet vardr. Bunu bu gn yapmaz, fakat yarn yapar. HASAN FEHM BEY ahsiyeti hkmiye verilince ona ticar sahada serbesti

vermek lzmdr. Fakat maksat ve gaye onlarn dier erbap snfna zarar vermiyerek kendi ilerini grmesi iindir. Esasen ahsiyeti hkmiye verilince yalnz devairi resmiyenin iini yapsn denilemez. Bu hususta sizin gibi, belki baka surette bu endieyi izhar eden vatandalar da olabilir. Bu gn iin byle bir teebbse girilecek deildir. ahsiyeti hkmiye verilen bir messesenin ticar sahada her hangi bir ii yapmaktaki salhiyeti mutlaktr. nk ahsiyeti hkmiye verildikten sonra filn ii, yapacaksn, filn ii yapmyacaksn denilemez.

1932 SENES BTES N YENDEN TANZM EDLEN (DZENLENEN) KANUN LYHASI GRMELER 1932 Btesi de, 1931 nki gibi bir buhran btesidir. Buhran, bir yd ncesine gre biraz daha arlam grnyor. Ynetimin politikas bte gelirlerini olaanst vergilere de ynelerek artrmak, olabildiince tasarrufa gitmek ve toplad kaynaklarla satmalna gcn yksek tutmak, bylece, birka alanda kamu harcamalarm srdrebilmektir. Bu, ilgin tartmalar taratan bir ortamdr. nk, ynetimin devlete kaynak aktarmn gzeten politikas, kaynaklarn darald buhran ortamnda eitli evrelerin tepkisine yol aar. Bte grmelerinde Srr Bey'in konumasnda, zel kesimin tipik tepkilerini okuyabiliriz: zel kesim, devletin kendi ekonomi alannn dna tatn ve zel kesime ait olmas gereken kaynaklara el koyduunu ne sryor. CHF Umumi Ktibi (Genel Sekreteri) Recep Bey in (Peker) yant ise kesinlik tamaktadr: Devletilik izgisinin, buhran ortamna ve ekonominin gereklerine gre genileyebileceim syler. Bylece, 1932 btesi, 1931 CHF programna giren devletilik ilkesinin de ilkkez somutlaarak tartld platform olmaktadr. 20.6.1932 21.6.1932 MUSTAFA ABDLHALK BEY (MALYE VEKL) 1932 mal senesine ait bte normal bir sene ierisinde yaplmam bir btedir. Esasen geen sene, yani 1931 senesi iinde yaptmz bte normal bir sene iinde yaplm bir bte deildir. 931 btesi 186 buuk milyon olarak tasvip ve tasdik olunmutu. Sene iinde mtehavvile, fevkalde ve munzam olarak verilen tahsisatla bu yekn 194 buuk milyona bali olmutur. Heyeti Celilenize takdim edilen 932 senesi btesinin masraf ksm 169 milyon lira olarak

 250

tesbit edilmi ve geen seneki bteye nazaran 25 buuk milyon noksan bulunmutur. 931 btesi 930 btesinden 40 milyon noksandr. 932 senesi btesinde de 931 senesine nazaran 25 buuk milyonluk bir fark vardr ki bu vaziyete gre iki sene zarfnda masraf btemizde 65 milyon liralk bir noksanlk gzkr. Bteyi tertip ederken bu noksan nazar itibare alarak ve yaplacak hizmetlerin cmlesini muhafaza etmenin pek mkl ve g olduunu takdir buyurursunuz. Hkmet yalnz hayat olan. hizmetleri grmek ve icras kabili tehir olan. hizmetleri tehir veya tamamile tayyetmek suretile masraf asgar hadde indirebilmitir. Bteyi tertip ederken zerinde ehemmiyetle tevakkuf ettiimiz nokta ve mebdei hareketimiz u olmutur: kendi varidatmzla kendi masrafmz kapamak, bu suretle cihanmul olan krizden mill ve mal bnyemiz sarslmadan kabilmek. Bunu yapabilmek iin de ancak kendi varidatmz kadar masraf yapmak lznnd. Bu sene takdim edilen bte, geen ve evvelki seneye nazaran ok farkl bir btedir. Devletin hayat ihtiyac olduunu hissettiimiz masraflar ipka ettik, gelecek seneye tehiri kabil masraflar tayyettik. Geen senenin ilk be aylk varidat normal yani btede tahmin ettiimiz miktarlar zerinden almyordu. Varidatn tenakusuna sebep olan hdiseler balad. Evvelce iktisad buhran vergisi kanunu mzakere edilirken bu vaziyetin sebeplerini arzetmi ve iktisad buhran vergisi kanunu kabul buyurulmutu. Hkmet, buhrana kar bir ok tedbirler almtr. Bu meyanda Devlet hizmetleri noktasndan masraflar tehir ve atiye taliki kabil olanlar da talik etmitik. Keza bir ksm hizmetlere ait en kk masraflarn dahi Heyeti Vekilece karar verilmeden yaplmamas takarrr etmi-

ti. Yaplan tasarruflarla 930 senesinden mdevver mevcudat ile an mhim bir ksmn karlam olduk. Ancak bu sayede ki 931 senesini ok sarslmadan geirmee muvaffak olduk. Malmu linizdir ki borlarmz iki trldr. Birisi, haric borlarmzdr ki bir ksm dorudan doruya sakt Osmanl mparatorluundan mdevverdir, bir ksm da kendi borlarmzdr. Dahildeki borlarmzn bir ksm da yine sakt Hkmetten mdevver, dier ksm ise kendi borlarmzdr. Sakt Hkmetten mdevver olan borlardan 1930 senesi nihayetine kadar (10 141 000) lirasn mahsup ettik. Henz mahsup edilmiyen (1 772 000) lira vardr. Kanunu mahsus mucibince bunlara tahvil vermek ve mukasseten tediye etmek icap eder. O da bu sene Dyunu umumiye btesinde tamamile tasrih edilmitir. Mill borlarmza gelince bunlar da iki ksmdr: biri teklifi milliyeden. ve dieri 1513 numaral kanun mucibince 1927 senesi nihayetine kadar Hkmeti milliye borlardr. Teklifi milliyeden olan borlarmzdan (4 858 000) liras tesviye edilmitir. 1513 numaral kanun mucibince kabul edilen ve bu gne kadar tahakkuk eden (3 727 000) liralk bortan (1 089 000) liras tediye edilmitir. Geriye kalan ve henz tesviye edilmiyen (2 638 000) liras ise bteye konulan tahsisattan tesviye edilecektir. Geen sene, varidat tahmin ederken klsik usullerden ve kaidelerden tamamile tebat etmitik. Eski senelerde 5 veya 3 senenin vasatisini alarak varidat tahmin ederdik. Fakat bu tarz normal zamanlara aittir. Geen sene btesini yaparken en yakn sene varidatn tahmin ederek o suretle bteye koymutuk ve 184,5 milyon lira tahmin etmitik. Fakat sene iinde grld ki 184,5 milyon lira tahmin ettiimiz varidattan sene nihayetinde ancak 157 milyon lira tahsil ettik.

 2.-)l Bu sene btesini takdim ederken bu tenezzl de nazar itibara alarak daha ihtiyatkr bulunmak mecburiyetinde kaldk. Onun iin 1931 senesinde 157 milyon lira aldmz halde, bu sene kabul buyurduunuz son kanunlarn verdii varidat mstesna olmak zere bteyi 140 milyon olarak tesbit ettik. Eer fevkalde kanunlarn, verecei tahmin, olunan varidat tenzil buyurursanz 140 milyonluk bir varidat btesi takdim etmi oluruz. Dn. akam senelik tahsiltmz tamamen aldm. Birinci faslunz arazi vergimizdir. 929 dan itibaren bir tenezzl vardr. Bina vergisi: evvelki senelerde yedier milyon kadar tutmutu. Geen sene kabul buyurulmu olan. kanunla bu vergi tenakus etti. 1931 de (4 465 000) lira tahsil edildi. Mhim bir vergimiz de; memleketin, byk bir serveti olan hayvanlardan alnr. lk teklifte (13 000 000) lira tahmin etmitik. Neticeyi aldmz zaman bilhesap bunu tutamyacamz anladk ve (11 750 000) liraya indirdik. Kazan vergisinin seyri yledir: 927 de 13 milyon 793 bin, 931 de btn sene iinde aldmz 11 milyon 958 bin 800 dr. Byk vergilerimiz de, bilvasta vergiler de gmrk ve muamele vergisidir. Gmrk vergisinin seyri yledir: 927 ve 59 milyon, 928 de 63 milyon 800 bin, 929 da 65 milyon 311 bin, 930 da 55 milyon 722 bin ve 931 iinde 44 milyon 29 bin. Esasen sene ortasnda bu vergiden ve buna mterafk olan muamele vergisinden tahminatmz tutamyaca anlalmtr. nmzdeki senede bu vergi iin 38 milyon 500 bin. tahmin ettik. Muamele vergisi, ilk senelerde gmrk resmi ile mtenasiben mtezayit grnyor. 927'de 18 milyon 214 bin. Bu sene iinde aldmz 9 081 000 liradr. Tenakus grlen, varidattan biri de damga resmidir. 929 da 7 475 000. Bu sene ise 5 250 000 olarak arzedilmitir. Byk vergilerimizden bir ksm da inhisar eklinde temin olunmaktadr. Malmu lileridir ki inhisarlar varidatnn bir ksm imendiferlerin inasna tahsis edilmitir. Ttn, mskirat, kibrit gibi dier ksm da dorudan doruya varidat umumiye meyannda kalr. Bilirsiniz ki; ttn inhisar, mtereklmenfaa Reji tarafndan idare edilmekte idi. 13 haziran 1339 da bir itilfname yaplmt. O itilfnamede Hkmetle Reji arasndaki ihtilfat halledildi. Memleket iin ok mhim iki madde konuldu. Biri itilfnamenin beinci maddesidir ki; irketin sermayesini 40 000 000 frank olarak tesbit eylemektedir. kinci ve ok mhim ve faydal olan maddesi de, 8 inci maddesidir. Bu madde ile Hkmet mal senenin hullnden ay evvel ihbar etmek ve (40 000 000) nu nakten tesviye etmek suretile irket makamna kaim olabilecektir. Bu itilfnameye o zaman Hkmet namna imza vazeden ve imdi Bte encmeni reisi bulunan Hasan Fehmi Beyefendi inhisarn satn alnacana ve parann tamamen verilebileceine kanidiler. Karmzdakiler ise hi bir vakit Trkiyenin (40 000 000) frank nakten tediye edemiyeceine kani idiler. Hasan. Fehmi Beyin kanaatlerini hdise teyit eylemitir. 1341 mal sene iptidasnda vaziyet edilecei, 1340 terinievvelinde irkete ihbar edilmiti. 28 ubat 1340 tarihinde bu parann irket namna tediye edilmesi bankaya emredildi. 1 martta bu vaziyet karsnda irket idareyi teslimden imtina etti. O gne kadar ikraren bu paray verecek misiniz diye Maliye vekletini iskandil ediyorlar ve Trkler bu paray veremezler diye son gne kadar mit besliyorlard. Halbuki paralarm temin etmi olduumuz iin itilfnameye istinaden stanbul vilyetine verilen bir emirle stanbuldaki binaya ve

 252

11!a reye vaziyet ettik, hesaplar grld ve muamele bitti. Reji irketinin 1884 den 1913 e kadar olan 30 senelik hayatnda, btn imparatorluk hududu dahilinde Hkmete temin ettii azam menfaat, blnosuna nazaran 1 110 000 altndan fazlaya kmamtr. 340 senesindeki rayice gre bunun kt para olarak tutar 8 340 000 liradan ibarettir. darei muvakkatenin verdii bu netice gsterdi ki, itilfname yaplrken, millet ve Hkmet menfaatine durendiane hareket edilmi ve isabet edilmitir. Bir sene iin ihdas edilen bu idarenin verdii netice byle olunca, onun bir sene daha temdidi dnld. Byk Millet Meclisi, 1926 ubatnda kabul ettii 734 numaral kanunla bu mddeti 1930 mal senesi nihayetine kadar temdit etti. Bilhare ttn hakknda 1701 numaral bir kanun kabul buyuruldu. Bu kanun mucibince 1931 iptidasnda ttnn tekmil muameltnn Hkmet inhisar suretile idaresi tasrih edildi. Ayrca 1660 numaral inhisarlarn idaresi hakkndaki kanunla, btn inhisarlarn ne suretle idare edilecei gsterildi. kinci mskirat inhisarmzdr. 790 numaral kanunla bu inhisarn Devlete idaresi kabul edilmiti. Evvel bir irket marifetile idare olundu. irket muvaffak olamad; ifls etti. Hkmet, inhisara vaziyet etti ve kendisi idareye balad. Kibrit inhisar iletmesi bir irkete verilmiti. irket taahhdatm ifa edemedi, muvaffak olamad. Devlete idare edilmee balanld, bilhare bu inhisarn iletilmesi yeni bir grupa verildi ve bir de istikraz aktedildi. Anladyor ki milletimizde tasarruf fikirleri her gn getike takviye bulmaktadr. Bu hususta Mill tasarruf cemiyetinin de tesirleri barizdir. Milletin tasarruf kabiliyeti tezayt ettike dier sahalardaki ilerde de elbette kolaylk hsl olur. Geen sene zarfnda paramzn kymeti,

evvelce kabul buyurulmu olan kanunun verdii msaade zerine Hkmetin ittihaz ettii tedbirler neticesinde tenezzlden mahfuz kalmtr. Knunusaninin birinci gnne kadar dviz ileri stanbulda btn, bankalardan mrekkep bir konsorsiyom marifetile idare edilmekte idi. Mill ve ecnebi bankalar, bu ite ok dikkatli hareket ettiler. Geen senenin bu gn, ihracattan aldmz dvizden fazla, dviz sarfetmek mecburiyetinde bulunuyorduk. Bu gn ise fazla ihracattan mtevellit yedimizde altn ve dviz olarak 50 milyon franga yakn para vardr. Binaenaleyh geen seneye nazaran bu gn dviz vaziyetimiz daha iyidir. Bankalarmz 931 mal senesini iyi geirdiler. Bilnolarn nerettiler. 931 bilnolarnn hemen hepsi grld, hi birisinde zarar yoktur, kr vardr. Bu sene iinde vukubulan bir hdise mill bankalarmzdan bankasnn, ticaretile en ziyade alkadar olduumuz iki ecnebi memleketinde ube amas ve bu suretle mal ve iktisad hayatmza yardm etmesidir. Byk bir hakikat vardr ki bizde Devlet namna vukubulan ayda 14-15 milyon liralk tediyat muntazaman vukubulduka her memlekette hissedilen buhran bizde daha az hissedilecektir. Bunu yapmak iin de Yksek heyetinizin byk iar olan hdisata takaddm zaten bir emrivakidir. Daima hdisata takaddm ediyorsunuz, daima zamannda icap eden tedbirleri alyorsunuz. HALL BEY (ZMR) zahattan anlyoruz ki, vaziyeti maliye itibarile geen seneden daha ar bir vaziyet iinde bte mzakeresine balyoruz. zerimize gelen buhran frtnas benim kanaatimce kasrgaya tebeddl etmek zeredir.... Geen sene ... dnya buhran hususi bir mahiyet arzetti. Ona da ... kredi buhran veya itibar buhran diyebiliriz. Avus-

 253

turyada "Kredi Ansald" denilen beynelmilel ehemmiyeti haiz byk banka tatili tediyat vaziyetine girince, btn merkezi Avrupanm da ayni tehlike altnda bulunduuna dair dnyay byk bir korku istil etti. Borlu ve mkl vaziyette bulunan Almanya ok tehlikeli bir hle dt.... Dier taraftan ngilterenin vaziyeti fenalat. ngiliz bankalarnn Almanyada moratoryoma tutulmalar neticesinde mteessir olan ngilizlerin alacakllar da ok para ekmee balamalar yznden ok kuvvetli zannedilen ngiliz maliyesi de sarsld.... Hal aa yukar bugn de devam etmektedir. Beynelmilel mesai brosunun tetkik ettiim bir istatistikinde 1930-1931 senesi iki k arasnda dnyada isizlik vaziyetinin daha ziyade agree olduu yzde 20-25 den yzde 55 e kadar kt syleniyor... Avrupada bu kredi krizinin tevlit ettii kargaalk zerine, emniyetsizlik hissi daha ziyade tebarz ederek umumiyetle bir tedbir bulunamadn gren her millet, kendi hududu dahilinde, kendi bann aresine bakmak yoluna koyuldu... Memleketimiz hezar eit mahsul yetitiren bir memlekettir ve ... btn mallarmz satlmaktadr... Her zaman bu mallarn hepsi iin alc vardr. ... Dert bu noktada deildir. Asl dert, darda fiyatlar ok dmtr. O fiyatlar dahildeki yksek maliyet fiyatlarna intibak ettirecek tedbirler dnmelidir... Vardm neticeler unlardr: evvelemirde kredi meselesi. Zirai kredinin memleketimizde mmkn olduu kadar kuvvetli ve geni olmasdr. Bunun iin de Hkmet ... Ziraat Bankasna bteden yardm edecekti. Fakat malesef buhran dolaysile btesinden para ayrp bu yardm yapamad... REFK EVKET BEY (MANSA) Programmz muhakkak yrmektir. Hem de mterakki olarak yrmektir...

Onun iindir ki, buhran da olsa yine yrmek... Onun. iindir ki, Hkmet btn umumi devlet faaliyetlerini hal ve istikbalin ihtiyalarile mukayese etmektedir... Bu bte ... kendi yaile kavrula kavrula. eref ve istikbalimizi temine alan bir devletin muvaffakiyetli bir siyasetinin en. iyi bir ifadesidir.... En gzel umdeler, en gzel programlar ve en gzel kanunlar tatbik eden eller de maalesef kymetlerini kaybederler... Bizim derdimize mil hi bir zamanda byk memurlar deildir. Asl halkn derdi ve btn ikyetler ... kk memurlardr... Bu memurlar zerinde herhalde ok sert hareket etmelerini bilhassa rica edeceim. SIRRI BEY (KOCAEL) Hkmetimizin vasf ve iar halklktr. Bu itibarla Hkmetten bu vasf ve iarn icabatna gre muamele beklemek bizim en byk hakkmzdr. Halbuki gittike hakkndan ve inisiyatifinden mahrum edilmekte olan fert, Hkmetin halklk vasfile kabili telif olamyacak bir vaziyete dmektedir. Hkmet kendi kudretini her gn vatandalarn kudret ve teebbslerinin yerine ikame etmektedir. Hergn ticari ve iktisadi muameltta Devletin mdahalesi oalmaktadr. Halk Hkmeti bu ekilde devleti olamaz. Devleti halk hkmeti.. Bu tabiri terkip eden ve iki vasf ifade eden bu kelimeleri filvaki kt zerinde yan yana getirebiliriz. Fakat mana itibarile yanyana getirdiimiz zaman bundan bir mana karmak kabil olamaz. Bizim gibi medeni olan dier millet ve hkmetler dahi tamamen halkdrlar ve fertidirler... Bizim ayn zamanda hem ferti ve hem devleti olmak arzumuzdur ki, iktisadi muamelt tevi etmekte ve bizi endieli yollara sevketmektedir. Hkmet ancak mstesna ahvalde kudretini iktisat sahasnda tecelli ettirebilir. O da ferdin kendi ahsi teebbsle-

 254

rile baaramyaca ilerdir. Yani, onlarn koltuklarndan tutup himaye edilmesi iktiza eden hallerde. O vakit Devleti, kendisinden maksut olan mana ile vazifesini yapm olur. Ben bu vasftaki hkmetin devleti olduunu kabul etmekteyim. Zaman ve hadisat ispat edecektir ki, Hkmetimiz benim dediim ekilde Devletilik vasfna rcu edecektir. Yani, Devletiliin sahih manasile mevkiini tebarz ettirecektir. te hkmetin tarifini tatbikna uydurmad, tatbikattaki tekiltn maksadna benzetemedii ilerde Devletilik sfatile yaplan kanunlardr ki, memleketin strap duymasna sebebiyet vermektedir. Buna buhran iktisadi denmektedir. dare mesuliyetini zerine alan zevat, daima baz hatalarn rtmek iin bunlarn hep buhran neticesi olduunu syliyerek bir siper arkasnda saklanmay det edinmilerdir. Adeta buhran onlar iin kendilerini mdafaa maksadile ne srlm bir siper oluyor. Bizim iktisatlarmz da karsndaki mnekkidini dndre dolatra buhrann nne getirerek onunla orada mnakaa etmek isterler. Hepimiz biliriz ki buhran mutlaka sanayi memleketinden kar. Ziraat memleketinden kan buhran sanayi memleketlerinden kan buhrann yannda pek az haizi ehemmiyettir. Bizde buhramn mevcudiyetini kabul etmek iin ka fabrikamzn kapandn ve ka milyon isiz bulunduunu, bunun iin btemize ka milyon para koyduumuzu dnmek lzmdr. Bunlarn hi biri yoktur. Demek oluyor ki, sanayi memleketlerindeki buhrana verilen mana ile, bizde buhrann mevcudiyetini tasavvur etmek bilmem mmkn deildir. Bizde olsa olsa nfusumuzun onda sekizini kyl tekil ettii iin ancak zira bir buhran olduunu sylyebiliriz. nk kylnn zayflamas ve fakirlemesi yznden onun piyasa ile olan ihtilfa kesilmi ve binnetice

ticaret mahdudiyet kesbetmi olduundan buhran burada balamtr. Biliyoruz ki bir ka seneden beri kyl toprak mahsultn tamamile ihra edemiyor, mahrelerimiz kapanyordu. Daha o tarihlerde balamt ki muhterem Venizelos koltuunda bir paket ttn Varovaya giderken, Prens Dugal bir top kuma omuzunda yeryer gezerken yani kendi mahsult, mamult ve masnuatna mahre ararken biz bunlar dnmedik. Bunu vaktile dnmeyiimiz, mahsult arziyemizi mahresiz brakmtr ve bundan dolay kyl fakirlemeye balamtr. Kylnn fakirlemesi derece derece memleketin fakirlemiidir. te Tiirkiyedeki buhran. Ben Avrupa buhranile bizim buhran byle anlyorum. Vaziyet bu ekli aldkta.n sonra biz yine vaziyetin slahna imkn bulabilirdik. O da piyasann mzayeka kesbetmesinden, mterinin azalmasndan dolay husule gelen hayat pahalln ne suretle tahfif edileceini dnmekti. Syliyebilirim ki; hayat pahalln drmek iin bir an bile megul olmamzdr. Nakliyat cretleri tenzil edilmitir. Vergilerini vaktinde vermiyen mkelleflerin maruz kalacaklar cezalarn nisbetleri azaltlmtr. Hane kiralar yzde nisbetinde azaltlmtr. Hastalk sigortalar, doktor vizitalarnn derecesi azaltlmtr. Uzun vadeli borlarn faizleri azaltlmtr, belediye rsumu azaltlmtr. Dahas vardr: vergilerin miktar harpten evvelki vergilerden dun bir miktara indirilmitir. Vergi alnmazsa, byle vergiler harpten evvelkine gre yzde u kadar nisbetinde tenzil edilirse amme hizmeti nasl yaplacaktr, Devlet umuru nasl grlecektir? te iktisatln gsterecei ihtisas, bu noktada tecelli etmektedir. ktisatlar byle imendiferin parasn indirir, rsumu indirir, vergiyi indirir, fakat ayni

 255

zamanda bunlar telfi edecek tedbirleri de beraber dnr ve yapar. Nasl ki bunu yapan Alman Hkmeti bunun karlk tedbirlerini de alm ve yapmtr, hayat pahalln tahfif etmitir. Hayatn pahalln tehvin iin tedbirler alnmadndan dolay syin randman azalm ve mill servet te;nakus etmitir. te bizde kylnn mahsult arziyesini satmaa mahre bulamamaktan mtevellit byle derece, derece safha safha mncer olduu vaziyet! Bizde de Almanyada olduu gibi hayat pahallm tehvin edecek ilm tedbirlere tevessl edilmi olsayd, bu netice hsl olmyacak, elimizdeki parann itira kuvveti ykselmi bulunacakt. Hkmetin ihdas ettii yeni vergilerden veya tezyit ettii vergilerden dolay bu vergilerle mkellef olanlar ve bu vergiyi ifa mecburiyetinde bulunan her snf bundan mnfaildirler. Eski bir servet kaidesidir. Hkmetler; durendi Hkmetler halkn kesesini kendisine Hazine ittihaz eder. Ayni nazariye ile Hkmetimiz de paras olduu zaman, varidat kfi geldii zaman kendisi iin fazla para saklamaa baka hazineler ihzarna lzum grmedi. Onu tebaasnn kesesine intikal ettirmekte beis grmedi ve dedi ki; benim kesem, benim hazinem tebaamn kesesidir. imdi fazla param var, oraya doldururum, lzumunda yine alrm. Bu kaideye tebaan evvelce fazla paras olduu zamanlarda doldurduu keselerden imdi ihtiyac nisbetinde alyor. Geni senelerde Hkmet eline geirdii para iin adeta mahalli sarf aramtr. Bu aray hissile fazla tekilt meydana getirilmi, kadrolar geniletilmitir. Yani bir israf devresi yaanmtr. O devrin verdii vsat ile dediim gibi kadrolar genilemi fuzul tekilt meydana getirilmi. Barem kanunu yaplm, tekat kanunu yaplmtr.

Lkin piyasann vsatine yarayan membalar daralmaa balaynca, burada akslameller de husule gelmee balamtr. te bizde de buhran bu uretle balamtr. Eer iktisadiyatn icabatm evvelden grerek, mukabil tedbirler ittihaz edilmi olsayd, bu netice hsl olmazd. Yani Hkmet, grc, yksek bir iktisat mavirine mhta idi. Bte an kapatmak iin, yalnz tevessl edilecek tedbir yeni vergiler ihdas veya eskilerini tezyit deildir. Bunlar alelde ve hemen yaplacak tedbirlerdir. Uzak deil, komumuz ve dostumuz Yunanistann son senelerindeki btelerinden. birisi alnp ta tetkik edilmi olsayd, orada, bir takm gayrimeri ihracat nam altnda bir fasl grlrd ki bunun ihtiva ettii mebl, bte muvazenesinde byk bir tesir gsteriyor. Transit hslat Pire limannda o kadar ykselmitir ki temin, ettii haslat btenin muvazenesi zerinde tesir hsl edecek dereceye gelmitir. Kezalik harite iliyen Yunan vapurlarnn, memlekete getirdikleri dvizin miktar o kadar oalmtr ki, bunlar da memleket btesi zerinde tesir yapacak hale gelmitir. Halbuki biz ne transit meselesine ehemmiyet verdik ve ne de vesaiti nakliyemizi yaatmak arzu ettik. Bilkis halkn hukukunu daraltacak tedbirlere ve mesel denizcilii adet ldrecek tedbirlere tevessl ettik. Eer biz de byle asr tedbirlere, Transit keyfiyetinden memleket iin. menfaatlar celbine alm olsaydk, elbette komularmzdan da.ha fazla bir surette varidat getirecek elimizde mebalar vard. Mesel stanbul liman. Be sene evveldi, burada, yaplan bir kanunla Hkmete stanbulda bir serbest mntaka yaplmasna dair msaade verilmiti. Bir ok heyetler bunun zerinde tetkikat yaptlar. Kanun ondan sonra feshedilmise bilmiyorum. Aradan

 256

be sene getii halde elan mahallinde tetkikat yapan komisyonlarn verdikleri karar tatbik edilmemitir. Halbuki bir, bir buuk sene evvel ayni maksad yerine getirmek iin Yunan. Hkmeti teebbse girdi ve maksadn itmam itti. Yakn zamanda Pire limannn resmi kad yapld zaman orada sylenen, nutuklarn birinde aynen u cmle vardr: "Pire liman arkn transit merkezi olmutur". Yani bu tabir karsnda teessr duymamak benim iin mmkn deildir. Btemizde husule getirdiimiz muvazeneye ramen kyl gibi memurlarn dahi itira kabiliyeti azald iin al veri sklacaktr. Al veriin azalmas istihlk vergisine, kazan vergisine, muamele vergisine tesir edecektir. Bu suretle maks cihetten btemizi mteessir edecektir. Hkmet arasra kylnn imdadna yetimek istemitir. Ttnlerini satamadklarndan dolay bir okka ttnle bir okka tuz almak mecburiyetinde kalan zrraa muavenet etmek ve zrraa bal olan tccarlarn vaziyetini kurtarmak iin o tarafa baz mubayaalar yapld. ok dorudur. Hakikaten Hkmetten beklenen himayekrane, pederane muamele budur. Hkmetin kezalik kylye hizmet etmek emelde ve yksek bir dnle baz kredi kooperatifleri tekiline alt grlmektedir. Bilkaydiiart syliyeyim ki bu kooperatiflerin memlekete nefi yoktur ve olamyacaktr. Bu sz benim deildir. Hkmetin getirdii bir mtehasssn szdr. Kitab vardr efendim, yarn getirir okurum. Szmden rcu etmiyorum. Szmn kuvvetini muhafaza ediyorum. RECEP BEY (KTAHYA) Srr Bey arkadamz bir kere mensubu olmakla iftihar duyduu C.H.F.nn ana esaslarna, prensiplerine taallk eden tamamen yanl, haksz ve .... manasz .... temaslarda, tenkidatta bulundu.

kincisi Srr Bey arkadamz yine Devletin ileri gidi hareketi ierisinde bu ileri gidii durduracak derecede olmasa bile, ona az ok arza verecek mahiyette memleketin u veya bu tarafnda muhtelif vesilelerle, muhtelif zamanlarda vukubulmu ve bulmakta olan kara grclk ve betbinlik cereyann takviye edecek, tevik edecek ve hatta tahrik edecek mahiyette beyanatta bulundular. Bir defa ve hi mnasebeti olmad halde halklk fikrile devletilik fikrini birbirlerile kar karya ve birbirlerile atr bir halde gsterdiler. kincisi bugn yalnz Trkiye iin deil liberal ekol tasvip edenlerin bile artk atp tarihin kayitlerine brakt klasik bir takm nazariyelerin bu millet iin kabili tatbik olduu iddiasile bir ok sz sylediler. Halkdk, kanunlar nnde Trk vatandalarnn mutlak ve kat msavatn emreder. Halklk Trkiyede imtiyazl tabakalarn mevcudiyetini reddeder, selbeder. Halklk, snf mcadelesini kabul etmiyen bir zihniyet ifade eder ve alma zmreleri arasnda ahenk tesisini takip eder. Ve nihayet halklk, yeni devletin kuruluunda temel olan ana fikre hrmet ederek mill hakimiyet esas zerinde srar eder ve fakat bu mill hakimiyetin her vatandan, her gn, her vakit ve her vaziyette kaytsz, artsz, yollu ve yolsuz bir takm eyler istemesi manasna alnmamak lzmdr. Asl halklk demek, vatandan Devlete ve Devletin vatandaa kar mtekabil vazife, mesuliyetlere hrmet demektir. Bu ksa tbirlerle frka programnn bu baptaki esas fikirlerini izah etmi oldum. Herkesin kendi iine ve kendi hesabna ve kendi grne uygun gelen bir takm iler vardr. Bunlar Devletin tatbik sahasna srmesi dnya kurulaldanberi halklk tarifi iine girmemitir. Srr Bey bizim Devleti telkkilerimiz karsnda liberal fikirleri mdafaa

 257

ediyorlar. Kendi fikrine ve dnne uygun dnen dier vatandalar da bulunabilir. Trkiyede liberal dnce memnu deildir. Srr Bey mntehiplerine ciimhuriyeti, milliyeti, lyik ve samim olmak szn vermi olmakla beraber frkamzn dier vasflan karsnda ve bu meyanda Devletilik karsnda sz vermi vaziyette deildir. u halde bu krsden bu Mecliste liberalizmi hatta en koyu, kp kzl bir liberalizmi mdafaa edebilirler ve bu hi bir zaman drst olmyan, korekt olmyan bir hareket saylmaz. Srr Bey bu krsden liberalizmi mdafaa edebilirdi ve etti. Srr Bey diyor ki; Devlet tek vatandan veya tek vatandalardan mrekkep hkm ahsiyetin, mesel husus bir irketin yapamyaca eyleri yapmaldr. Malmu liniz esas liberal fikir dahil ve haric emniyet ilerinden baka teebbsleri serbest brakr. Fakat son liberal fikirler bile devletilie yaklaarak der ki; (memleketin mhim ve byk bir ihtiyac vardr. Tek adam veya tek adamlardan mrekkep ahsiyeti hkmiye bunu yapamyor, ancak bunu Devlet yapabilir). Bu, zaten liberalliin liberallerce de cevaz verilen noktai nazardr. Hulsa Srr Bey devletilik mahiyetindeki her hareketin sarahaten aleyhindedir. Frkamzn noktai nazarna gre devletilik .udur: "Tek vatandan yapamyaca, tek vatandalardan mrekkep ahsiyeti hkmiyenin, husus irketlerin yapamyaca ileri Devlet yapmaldr. Amma bize gre Devletin yapmas lzmgelen iler bundan ibaret deildir. Devlet ayni zamanda bazan tek vatandan veya tek vatandatan mrekkep ahsiyeti hkmiyenin, husus irketin yapabilecei eyleri de memleketin, milletin umum menfaatine taallk noktasndan bizzat devlete yaplmasnda fayda ve lzum grrse memleketin mranna, ile-

rilemesine, ileri gidiine hizmet noktasndan fayda ve lzum grlrse bu takdirde bu ileri de yapar. in mahiyetine gre ya tanzim ve mdahale suretile veyahut ii bizzat yapmak suretile Devlet kendisini ihsas ve reyini infaz eder. Hakikaten skntlarmzn mhim bir ksm devletilik vasfnn daha henz tam iliyecek tekml bulmam olmasdr. imdi bir taraftan Srr Bey devletilik aleyhinde bulunurken ve fertlerin serbest hareketleri lehinde bulunurken dier taraftan pahalla Hkmetten are istemesi miihim bir tezat arzeder. Biliyorsunuz ki; Trkiyede en. kuraklk senelerde 14, 15, 16 milyon kental kadar buday istihsal " olunur. Geen sene gibi istihsalin bol olduu bir senede buday istihsaltmz d-ier dar senelere nazaran iki misli olarak 32-33 milyon kentala kadar kyor. Bol ve dar senelerin verdii rakamlarn vasatisini aldmz vakit grrz ki Trkiyenin 6-7 senelik istihsalt stste bir hesapla aa yukar senelik ihtiyaca tekabl edecek bir miktardadr. Halbuki bu vaziyeti kendi halinde bir serbestiye terkedecek olursak eksik istihsal senelerinde buday ithaline mecbur kalnyor. Bir ok paramz harice kyor, memleketin tediye muvazenesi, haric ticaret muvazenesi berbat oluyor. Bolluk senelerinde de fiatlar dyor, mstahsil zarar ediyor, speklsyonlar meydan alyor. te arkadalar byle bir vaziyete are Devletin buday iine mdahale ederek fiatlara hkim olmasdr. Buday zarar grmiyecek tekilt ve vastalarla bir araya biriktirmek, yani husus ambarlarda ve silolarda muhafaza etmek ve ihtiya zamannda lzumu kadar piyasaya srmek lzmgelir. Bunun temini iin yaplacak ey ne olabilir? Bunu yapmak iin frkamzn devletilik vasfnn almas, ilemesi lzmdr.

 258

Hkmet Trk parasn koruma tedbirleri ald. Hkmet haric ticaret ve tediye muvazenesini mdafaa etmek iin gmrklerde tedbir ald. Kontenjan tedbirleri koydu ve takas tedbirleri zerinde allyor. Bunlarn, sz gtiirmiyeceini zannediyorum. Afyon iin, ttn iin bir takm tedbirler mevzubahstir. Tabi ferdin yapamadn Devlet yapaca iin Devlet Demiryollarndan bahsetmek istemiyorum. u halde fert haklarndan bir ou alnyor demekten neyi kastediyorlar anlamyorum. Bugn dnya iktisad vaziyeti o kadar birbirine bal ve mulk bir ekil almtr ki, mesel Amerikada Misisipi nehrinin tuyan etmesi Adanadaki pamuk fiatnn. zerinde tesir yapyor. Bilmem hangi memlekette dahil bir ihtill kmas dier bir memleketin, ihracat zerine tesir yapyor. Btn, dnyay kendilerine sanayi istismar sahas sayan bir takm devlet ve hkmetlerde mevcut isizler ktlesinin.' oalmas hem umum emniyeti bozuyor, hem de milyonlarca isizin istihlki eksiliyor. Btn bu ileri tanzim yolunda bulunan Hkmete, Devleti olma demek bu gnk hayatn icaplarna kar durmaktan baka hi bir ey ifade etmez. Trkiye hakikaten sanayi memleketi deildir. Trkiye nfusunun ou ifti olmak itibarile ziraat memleketidir. Nitekim her tarafa mstevli olan buhran sanayi memleketlerinde olan iddetile bizim memlekette hkm srmiyor. Baka memleketlerde bulunan milyonlarla isiz kafilesi bizde yoktur. Fakat dnya ileri biribirine baldr. Amerikada 10 buuk milyon isizin vcudu, ngiltere, Almanyada her sene milyonlarca isizin, artmasna memleketlerin umum istihlk kabiliyetlerine elbette tesirler yapar. Kabul ^edersiniz ki o memleketlerin mstehlikleri, bizim muhtelif vilyetlerimizde istihsal olunan baz maddeleri kul-

lananlardr. Bir zamanlar Trk ttnn 300^100 kuru fiatla alp ta kullanan yerlerde bu gn karn doyuracak kadar ekmek bulmak > meselesi mevzubahstir. O eraiti iktisadiye iinde bulunan adamlar Trkiye ttnn 7-8 sene evvel olduu gibi bu gn de kokuludur, baharldr diye yksek fiatlarla alp kullanrlar m? Binaenaleyh sanayi memleketlerindeki buhran bizdekinin ayni olmamakla beraber bizim memleketimiz o buhrann tesiri altnda deildir demek doru olamaz. Memleketimiz buhrana uryan bir ok memleketlerin arasnda, ierisindedir. Devletimizin mazideki hazrlan, gidii itibarile ok eksik bir vaziyette bulunmas teknik ve vesait mahrumiyetleri de buhran karsnda mdafaa kuvvetlerimizi elbette azaltyor. u halde bu gnk yaaymzda buhran hissetmemiz tabiidir. Sanayi memleketlerinin buhran, Bahrimuhit Hkmetleri, Amerika ve Japonya da dahil olduu halde Merkez Avrupa memleketlerinin buhran evvel ve esas olarak byk istismar sanayii tesis etmi olmalarndan ileri geliyor. Bunlar teknikte geri kalm memleketlerden bol ve ucuz iptida maddeler temin ederek ve o mevadd iptidaiyeyi nisbeten cz mesai ile fabrikalarda mamul hale getirerek ayni memleketlere bunlar gayet pahal satmak yolu ile o kadar mesut yaamaa almlardr ki nfusu bir milyara yaklaan iptida madde memleketlerinin yer yer akllarn balarna almas ve her milletin ayr ayr sanayi hareketlerinde muvaffak olmya balamas sanayi memleketlerini artmtr. Bu bakalarnn strab pahasna hudutsuz ve geni refah ve saadete alm olan Devletler iin buhrann esasl bir sebebi olmutur. Harbi umumiden sonra dnyaya empoze edilen sulh eraitinin bariz vasflarndan birisi, btn dnyann harbi umumiden evvelki zamana nisbetle daha nizamsz bir hale sokulmu olmasdr.

 259

Teslihatn tahdidi, harp borlar, tamirat meseleleri, umum i vaziyeti ve btn bunlarn heyeti mecmuas hep birden mtalea edilince; dnyann umum vaziyetinde normal yaayla normal teneffs edie ve istikbali emniyetle gre imkn vermiyen bir karklk manzaras vardr. Hi phe edilemez ki bu vaziyet buhran ihdas eden. esas sebeplerin balcalarn bir tanesidir. Bu vaziyetin daha iyi, daha iler, daha deerli, daha kymet getirir bir tarzda tanzim edilmesinin de tek srr devletiliin iyi ilemesi, haric ticaretin tanzimi yolunda pratik, daha msmir, daha messir ekiller alnmasdr. Pahallk denilen, bir ey varsa bile bu, bir polis, bir kanun ii deildir. Kanun yapp pahall kaldrma insanlar ok tecrbe etmilerdir. Bu hususta ileri gidildike hakikat karsnda nadim olmulardr. Mstahsille mstehlik arasndaki snfn slah iin devletilik cihaznn daha dikkatli ilemesi lzmdr. thalt maddeleri fiatlarna gelince; mesel manifatura gibi eyalar yerinde ucuz satlyor veya nisbeten ucuz satlyor. Bunu pahallandran ithalt tacirleri midir? Eer ithalt tacirleri ucuz alyorlar, pahal satyorlarsa bunun aresi de ayndr. Devletilik vasfnn, meseleye mdahalesi esasdr. Eer ithalt tacirlerile mstehlikler arasndaki esnaf speklsyon yapyorsa mesele gene ayndr. Pahallk hakknda kat bir hkm sylemek mkldr. Ben. zat takdirimi syliyeyim: memleketi tazyik altnda bulunduracak derecede kuvvetli ve byk bir pahallk yoktur. stenen genilikte itira kabiliyeti dnyada hi bir memleketin byk halk ktlelerinde kalmad. Fakat Trkiyede Devlet btn vatandalarn takdir etmi olmalar lzmgelen tedbirlere ramen aylk-

lar muntazaman, vermektedir. Trk Hazinesi tediyatn sadakatle yapmaktadr. Trkiyenin. dahil pazarlar buhrana ramen. ilemektedir. Bu vaziyet karsnda milletin gelecek sene vergilerini veremiyecei fikri yanltr; zararldr. Hepimiz dahil olduumuz halde btn, halk tabakalarna onlarn Devlete kar borlarn demeleri fikrini diyebilecekleri kymet ve kudrette olduklar kanaatini telkin etmemiz lzmdr. Maamafih bir okka ttn 300-400 kurua hatta bir araba saman 30 liraya satmaa altmz ok geni yaay gnlerinin avdet etmiyeceine inanmamz lzmdr. Bu gayritabi kazan imknlarnn ortadan kalktna ve herkesin tabi kazan, idareli maala yaamaa mecbur bulunduuna gre en tabi refah ve saadet yolu bu hayata almaktan ibarettir. Yunanistann ticaret filosundan bahsettiler. Bizim babalarmz bize ticaret filosu brakmadlar, biz de yapamadk. Amma Devlet yapsayd, niye yapmad derlerse o bakadr. Geen gnk muahede mzakeresi esnasnda Trabzonla ran arasndaki transit yollar yaplsn, dier bir gn de stanbul limann yapalm, baka bir gn de ticaret filosunu yapmak lzmdr, diyorlar. Btn bunlar Srr Beyin dedii gibi her akla gelen eyi yapmak teebbs bizim deil, ocuklarmzn bile dayanamyaca ykleri yklenmek demektir. Kooperatife temas etmek mecburiyeteyim. nk bu, frkaca siyas imanmzn balca temel noktalarndan biridir. Devletin ve Hkmetin bu kadar skntlara maruz kald bir zamanda Trkiye dahilinde kooperatif yaplamaz, diyen zira kredi kooperatiflerinin aleyhinde bulunan bir kitabn mellifi ya ok cahildir veyahut da Trkiyenin sarih bir dmandr. Bir Trkiye mebusunun (kooperatif Trkiye iin. fenadr) diyen bir adamn szne inanacak kadar dikkatsiz olmamas lzmdr.

 260

Bir defa bu kooperatifler kylye klfetsiz, zahmetsiz ve uzun uzadya teminat grlts olmakszn daima iliyen kk fakat emniyetli bir ifti bankas temin ederler. Sonra bu kredi kooperatifleri sayesinde mill tasarruf artar Kyl yava yava ve taksitlerle sermayesini dedii bankaya bir gn farknda olmadan sahip olur. Mill sermaye kuvvetlenir. Zira kredi kooperatiflerinin faydalar bunlardan ibaret deildir. Mahsuln maliyet fiatlarn indirir, faizler zerinde tesir yapar. Kyly ift ilerinde muntazam tediyeli bir kredi muamelesi iinde ilemee altrr ve nihayet arkadalar bu kooperatifler sayesinde Trk kyls itima bir alma terbiyesine sahip olur. Bu kooperatifler meselesinde kki daha evvel davranm olsaydk. Biz bu kooperatifleri dermanmz olsa bir ok ilerimiz arasnda bir sene, iki sene, be sene evvel balayp da ileri gtrm olsaydk elbette iyi olurdu. Trkiyeye betbinlik telkin etmek veya betbinlik cereyanlar mevcut olduu zaman onu krklemek deil bu fetin nne gemek vazifemizdir. Bu noktada hi birimiz, alkasz, dikkatsiz olmaa mezun deiliz. Bir siyas frkann ilerini inanmad halde vmeyi itiyat edinen bir hafiflikle deil, bu davann alkadar olduu her ii kendi kudretinin yettii kadar tetkik edip inanarak syliyen bir adam sfatile syliyorum ki, Trkiye paras kuvvetli, ticar muvazenei hariciyeher gn tedbir alan btesi mtevazin, borcu hemen hi yok denecek kadar az ve Hazinesi tediye kabiliyetini daima muhafaza eden ve bir ok Devletlere rnek olabilecek bu vaziyetle kuvvetli bir istikbale giden yeni ve canl bir devlettir. SIRRI BEY Aramzdaki fark devletilik hududunun tayinindedir. Dn de sarahatla syledim, devletilii kabul ediyorum. Fakat ben diyorum ki devletilik hududu buraya kadar gelmelidir. Recep Beyefendi diyorlar ki; hayr daha

fazla gelmelidir. Madem ki esasta ihtilf yoktur, hududun urada, burada olmasndan dolay arada bir fark grmek muvafk mantk deildir. Ben bilkaydart devletiliin buhrana sebebiyet verdiini sylemedim. Eer vaki ise tashih ederim. Yalnz dedim ki; buhrann esbab, buhran balamazdan evvel bizde balamtr. Daha buhran balamazdan evvel bizim mahsultmzn mahreleri kapanmt. Hkmet mahre bulamamt ve bundan dolay mal kylnn. elinde kalm ve fiat tedenni etmiti. Ancak devletilik icab olarak tekil edilmi olan inhisarlarn hidemat ammeyi tahdit ettiini ve bunun buhrana sebebiyet verdiini syledim. Dorudan doruya buhran tevlit ettii hakknda bir ey sylemedim. Eer byle bir ey sylediim varit ise src lisan olarak sylemiimdir, geri alyorum. Bu kitab Msy anadi yazm. Macaristan Krall ziraat ba maviri ve ser mfettilerindendir. Bizde hizmet grmek iin gelmitir ve yazd kitab da Hkmete vermitir. Kitabn ismi Zira rapor. Aynen sylyor ki, Avrupadaki kooperatifleri burada, Trkiyede, bilhassa arkta tatbik etmee kalkmak pek byk bir hatadr. nk burada ahval bakadr. Beni hi bir zaman, beni frkaya dahil olmadmdan dolay u veya bu mtaleay sylemekle ittiham etmesinler. Yalnz buna tahammlm yoktur. Bu zehapla hi bir gn ne burada, ne evimde, ne kahvede, ne halk arasnda bir lkrd sylemedim. nk frkann ana hatlarna sizin kadar, bir ok noktalarda sizden fazla rabtam vardr. RECEP BEY Bir Devlet nazar bir l ile refah ve saadetin en yksek mertebesinde bulunsa dahi, baz anasr, daima o gnn icaplarile, bir takm haric

 261

tesirlerin strabndan ikyet ederler. Fakat arkadalar, bugn umum olan icabatn. neticesi olarak hayatmzda bir takm strap safhalar varsa bunlar daha ileri gidip prensiplerin ve ittihaz edilen tedbirlerin fena olduu tarznda anlamak ve anlay muhite telkin etmek bunu yapanlarn, bence ufak bir kelime ile tarif ettiim kara grclk manasnda tavsif ettiim zihniyetin, iinde bulunmasnn en' bariz bir delilidir. Bu gibi szler bu gnlerde daha ok yol almtr. Vergi fenadr, Hkmet pahalla are bulmyor, bir gn sonra da ucuzlua are lzm, memleket buhran iindedir, Hkmet bunlalara are bulmyor, teranesi nerede ve hangi vesile ile olursa olsun tekrar ediliyor. Devletilik frkann tuttuu bir esastr. Srr Bey ben frkann efradndan bulunsaydm, bunu frkann gizli celselerinde konuabilirdim demek istedi. Ne devletilik, ne de kooperatifilik aleyhinde frkac olan efrattan hi birisi frkann ne gizli ne ak celselerinde byle bir sz sylemee mezun deildir. C. H. Frkasnn program ve nizam bunu mirdir. Nasl ki C. H. F. efradndan birinin cmhuriyetilik u demekse de u hudut dahilinde byle de olmas caizdir, diye bu ana vasf talil etmesi nasl mmkn deilse veyahut milliyetilik u manada ise

de, u ve u manalara da gelir, demesi de mmkn deildir. nk bu esaslar C. H. Frkasnn umum kongresinde kabul edilmi, orada mzakere cereyan ederken bunlarn hudut ve manalar tesbit edilmitir. Binaenaleyh frkann, ak veya gizli celselerinde bunlarn leh ve aleyhinde sz sylenemez. Srr Bey frkada olsayd ve frkann ak veya gizli bir mahfelinde byle bir ey sylemi olsayd, frkadan karlmas lzmgelirdi. M. anadinin kitabn hallettik. Bu kitap Birinci umum mfetti brahim Tali Beyefendi arkadamzn o mntakann eraiti iktsadiyesini tetkik ettirmek zere ziraat ilerinde ileri olan bir memleketten, Macaristandan getirttii bir mtehassstan alnan rapordur. Anlalyor ki bu zat baz uzak vilyetlerimizin arazi, zira ve iftilerin, husus vaziyetlerine gre meseleyi mtalea etmitir. Mtehasssn bahsettii baz mahdut vilyetlerimizde bu gn derhal zira kooperatifler yaplmas imknn bana sormu olsalard, ben de bu kitab okumadan ayni mtaleada bulunurdum. Cemiyeti beeriye tek tek adamlardan mrekkep deildir. Bir takm mterek dnlerle birbirine balanan ktlelerin memlekete yapt ve yapaca hizmetler tek tek kalanlarn yapt hizmetlere nisbeten daima stndr.

DAHLYE VEKLET (LER BAKANLII) BTESNN GRLMES Dahiliye Vekili kr Kaya Bey, o yllarda henz ekonomi tartmalar iinde yer almayan nfus, kyler, kentleme konularnda dnceleri olan ve zaman zaman bu sorunlar zerinde konumalar yapan bir kiilie sahiptir. Buradaki konumasnda, Cumhuriyet ynetiminin nfusa oalma ve kentlemeye olan gereksinmesini izleyebiliyoruz. 22.6.1932 KR KAYA BEY (DAHLYE VEKL) Memleketimizin 14 milyon nfusunun 11 milyonunu kyllerimiz tekil etmektedir. Binaenaleyh, bugn bu memleketi gerek iktisadi sahada, gerek siyaseten ve gerek askerlik ve mdafaa

2 6 2

noktasndan ayakta tutan en birinci unsur kyllerimizdir.... Trk kylerinin adedi 40.223 tr... Kylleri mutlak olan usul idareden Cmhuriyet sayesinde kurtararak, onlarn btn ihtiyacatn tatmin edecek ky kanunu namile bir kanun kardk. Bu kanun komn denilen ekli idarenin tam ifadesi deildir. Fakat buna dair mterek ahkm pek oktur. Bu kanun bugn 22 bin kymzde tatbik edilmektedir. Kanunun, tatbikten hari brakt, nfusu 150 den aa olan 12 bine yakn kymz vardr... Mahadelere gre ok iftihar etmek lzmdr ki, kylerimiz ocuk istilsna uram bir haldedir ve son. 3-4 seneden beri hemen hemen hastalk ve len vaki olmam gibidir. Bu memleketin nfusu ve kylnn, veldiyeti sayesinde ilmi seviyesi olan 25 sene zarfnda muazzaf bir hle gelecektir. Nfusun tezayd ancak kyl ktlesinin artmasile mmkndr... Nfusunun byle bete drd kyl olan bir memleketin hayat, kylnn veldiyetine tabidir... Memleket nfusunun gittike azalmakta olduunu ve Trkiyede 1,5 milyon kadar nfus kaldn uzak ve yakn memleketlerde kan baz gazetelerde, risalelerde kendim okudum. Halbuki, Trkn veldiyeti, belki az zamanda 15 milyon nfusun. 25 milyona kmasn temin edecektir. Nfusumuzun oalmas hakknda itihadm bu merkezdedir. Bu fikrimdeki isabetin kuvvetini bizden sonra gelecek nesiller grecek ve iftihar edeceklerdir... Bugn, milletlerin en byk sermayesi nfuslardr ve her millet nfusunun tezayt ve tenakusu ile alkadar olmakta... dr. Cmhuriyet memleketin idaresini zerimize ald vakit, bir ok ilerle karlat gibi bir ksm memurlarn harbi umumide altn ve saire kaakl ile ah-

lklarm bozulmu buldu. Harp, esaret ve istil bir ok memurlarn maddiyat ve maneviyatn tahrip etmiti, bunlar slah edildi, irfan ve istikamet seviyeleri eskisinden ok yksektir. Memurlardan zamann bekledii msmir neticeleri alabilmek iin daima ve daima bunlar murakabe ve teftie tbi tutmak icap eder. Mfettii umumiliin lzum ve ehemmiyetinden. bahsetmek isterim. Halkla her gn temas ederek, devairin icraatn muntazaman tefti sayesinde rast geldike kt huylular tecziye etmek suretile halk zerinde iyi tesir yapmtr. Mfettii umumilik 1926 tarihinde bir kanunla yaplmtr. Tatbiki ise 1927 sonlarna doru olmutur. Btede karl bulunmad iin yalnz ark havalisinde tatbik edilmitir. Mfettii umumilik arka gitmezden, evvel arkta adedi efrad 30 la 40 arasnda dolaan 100 tane ete vard ve Ardanda iki bin silhl ete alaylar mevcuttu. Cenup hudutlarmz akn diyarlar gibi rbann tecavzne maruzdu. Mfettii umumilik; ihdas edildii vakit evvel 8 sonra 9 vilyette, gerek ete tekilt, gerek menf propagandalar ve ekiya takibat hakkndaki faaliyetlerini tesbit etti, bir noktadan balad ve o gnden bu gne kadar ilerini muvaffakiyetle grmektedir. Mfettii umumilik idarei hususiye mesailinde de vilyetlerin mesaisini tevhit etti, karakollar yaparak yollarn intizam ve emniyetini temin, etti, mran ilerine balad, memlekette hi bir fabrika yokken un fabrikalar at, belediyelere elektrikler yaptrd. ark ehirlerimizde de garptekiler gibi mran faaliyeti balad. Diyarbekirin eski halini bilen varsa imdi aradaki fark takdirle grrler. Keza Osmaniye, Elziz de yledir. Vanda da mran faaliyeti balamtr. Van bir ehir galine gelmek zeredir. Vann en byk mahrumiyeti n-

 263

fusudur. Nfus olmaynca tabiidir ki mran da ge olur. Hakriye asrlarca dnya kuruldu kurulal kei gemiyen yerlerinden bu gn otomobil gemektedir. Bu gn Hakrililer otomobillerle seyahat etmektedirler. Meclisi liye bir kanun lyihas takdim ettim. ayet btemiz msait olursa ve bu kanun da kabul olunursa memleketin dier aksamnda da mfettii umumilik yapmak istiyoruz. Hakikaten idarenin intizamna ok byk bir saik olacaktr. Vaktile mfettii umumilikler ecnebiler tarafndan yaplmt. Halbuki imdi biz dorudan doruya Trkiye Cmhuriyetinin maksad ve Trk milletinin gayesi iin yapyoruz.

tezayt veya tenakusu ile alkadar olmakta, stma derecesine bakar gibi her sene bununla megul olmaktadr. Tabi nfusumuz artt gn bu Trk ocuu ile memleketimizin en iyi yerleri dolacaktr. Bu gn Trkiyede Trkn muhta olmad tek bir kar toprak yoktur. Bu gn biz bizzat hepsine ayr ayr muhtacz. Biz bu gn eseri slah ederek ark vilyetlerini garp vilyetlerimiz gibi Cmhuriyetin adil kanunlarndan mstefit etmek istiyoruz ve orada ahs ve zmre tagallbn kaldracaz. Mcadelemiz sistem mcadelesidir. Kurunu vusta ile asr Cmhuriyet urayor. Behemehal asri Cmhuriyet galip gelecektir.

Belediyelerimiz de Cmhuriyet saDahiliyenin eski bir anane olarak yesinde ilerlemekte olan messeselerdenurat dier bir mesele daha vardr ki dir. Yeni yaptmz kanunda kendilerine bu da iskn ve nfus meselesidir. imdi bir ok vazifeler verilmitir. Bu vazifeler yalnz bonolar meselesi kalmtr. Bu bo- verildikten sonra bunlarn varidatnda tenolar 120 ksur bindi. Bunun byk bir nakus hsl oldu. Yapacaklar hizmetlere ksm tevzi edilmiti. Bonolar sahiplerinin kfi varidat bulamad. Bunun derhal seline verilmitir. Birinci snf bono sahip- lahna da imkn grlmedi ve grlemeleri, satlan mallara itirak etmektedir ve mektedir. ktisad ve mal buhran, variZiraat bankasnda bir milyondan fazla datn tenakusuna sebep oldu. para vardr. Birinci snf bonolar biter ehirler, belediyelerden memleketin bitmez ikinci snf bonolara, ondan sonra da nc snf bonolara balanacak. umum mran ve terakkisinden bir ok ittiime gre bu ikinci ve nc snf istifade etmilerdir. En byk istifadeyi bonolar hmil olan vatandalardan baz- eden, Devletin merkezi olmak itibarile lar bonolarn, % 30, % 40 noksanile Ankara ehri olmutur. Ankara ehri Avrupa ehirlerinden bir oklarnn fevkinsatyorlarm. dedir ve bir oklarnn da fevkine kaBu, tamamile zarar mahzdr. Bu caktr. hemerilerimi temin ederim, bunu malistanbul ehrine biz temelinden, esayeden behemehal alacaklardr, satmasnlar. Satarlarsa her halde kymetini nazara sndan balamak emelindeyiz. stanbul itibara alarak satsnlar. Mbadillerin ken- ehrinin plnn, basit olmad iin biraz di paralarn byle heder etmemelerini zamana mtevakkf olsa da erge yaptrmak emelindeyiz. nk biz yaptrmayaok rica ederim. cak olursak yarnki nesil, belki bizi tahBu gn milletlerin en byk serma- tie edecektir. yesi nfuslardr ve her millet nfusunun

 264

KTSAT VEKLET BTESNN GRLMES Mustafa eref Bey'in konumasnda birka nokta dikkat ekicidir. Bunlardan birincisi, dnya buhrannn nitelik deitirdiinin vurgulanmasdr. Mustafa eref Bey, balangta buhrann fiyat dleri ve retim-tketim dengesinin salanamay biiminde grndn, fakat imdi gvenin ortadan kalkt ve para sisteminin kt bir aamaya vardn sylyor. Bu yen ' aamann, Trkiye ekonomisini de etkilediini, fakat buna kar nlemlerin alndn belirtiyor. M. eref Bey'e gre, byle bir etki karsnda alnacak nlem, ncelikle i pazar ve yerli reticiyi korumaktr. kinci nokta, devletin sanayi kurma hazrlklarnn Hkkez somut biimde M. eref Bey'in azndan duyu/madr. Daha sonra Birinci Sanayi Program adn alacak olan hazrlklar Sovyet kred.si ile gerekletirilecek, bata pamuklu dokuma olmak zere ilk sanayi hamlesini oluturacaktr. Ayrca, o gnlerde ekonominin karargh olan ktisat Vekletinde alan tm personelin 82 kii olduu, ilerin gn gnne tamamlanabildii de bu konumadan rendiimiz noktalardr. 23.6.1932 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Geen sene btesini mzakere ederken dnyada yine iktisad buhran mevcuttu. Kredide ifrat ve mbaladan dolay 1929 senesi yaznn, sonunda Amerikada bir borsa bozgunluu oldu. Bu bozgun, iinde bulunduumuz buhrann denebilir ki ilk tecellisini gstermi oldu. Bundan sonra buhran istihsalin okluu istihlkin azl yani istihsal ile istihlk arazsnda muvazenesizlik eklinde kendisini gsterdi. Bu muvazenesizlikten fevkalde fiat dknl vcude geldi. Fakat ifrat ile krediye mracaat etmi olan sanayi ve ticaret messeseleri fiat dklne dayanamyarak birer surtte ykldlar. Krediye mbalal surette, ar surette istinat etmemi olanlar dmedi. Geen sene btesini mzakere ederken, buhrann vaziyeti istihsal ile istihlk arasnda muvazenesizlik ve fiatm grlmemi bir surette dknlnden ibaretti. Bte kabl olunduktan sonra buhran yeni bir ekil ve safha gstermee balad. Bunu balca iki noktada cemedebiliriz. Birinci itimadn zevali, ikincisi iktisad buhrana bir de para buhrannn iltihak. timadn zevali; Almanya ve Amerikada bir ok bankalarn kapanmas tabi bu bankalarla muamele yapmakta olan tccar, fabrikatr ve dier messeselerin de mteessir olmasn onlarn da buhran neticesi olarak dalmasn mstelzim oldu. kincisi: ngiliz lirasnn altn esasndan ayrlmas, mukadderatn ngiliz lirasna balyan dier paralarn da istikrarszln teyit etti. Bunun karsnda Hkmet memleketin dahil pazarn ve parasn korumak iin yeni tedbirler almak mecburiyetinde kald. Bu tedbirlerin saha ve mahiyetinin ne olduunu hepimiz biliyoruz. Bu tedbirlerden beklenilen neticeler hsl olmutur. Bir kere dahil pazarmza ecnebi mahsul ve eyasnn tehacmnden dolay memleket muameltnn o pazarda yer tutabilmesi, bu suretle iyi kt elimizde mevcut fabrikalarn kapanmas, el sanayii ile alan tezgh sahiplerinin isiz kalmas gibi bir takm vahim neticeler, eer kaplar alelitlak ak braklsa idi zuhur edecekti. Alnan tedbirlerle, memleket dahilindeki fabrikalar ilerini iki misli yapacak bir hale gelmilerdir. El tezghlarile alanlar da ilerine daha geni mikyasta sahip kalabilmi-

lerdir. Bu tedbirler, bu suretle memle- dan, memnuiyetlere ve tahditlere tbi tuketin sanayi ve iilerini koruduu gibi tulmutur. tccara da faidebah olmutur. Bundan Bu itibarla onlarla karlkl ithalt yedi sekiz ay evvel gazetelerde grd- ve ihracat itilflar yaparak ihracatmz mz ifls vakalar zail olmutur. nk bu itilflara msteniden ve mevaniden tccar derli toplu elinde mal bulundurmu azade olarak temin etmek hususunu derve bunlarn srmn temin edebilmitir. pi etmiizdir. Bu itilflar inta edildii Fakat dnya vaziyeti daha genie bir takdirde ihracatmz dnyann ar buhtetkika tbi tutulacak olursa, nmz- ranl vaziyetine nazaran yine emniyet aldeki ihracat mevsiminde, ihra itibarile tna alnm olacaktr. gle maruz kalacamz anlalr. 1929 Sanayi noktai nazarndan da bilhassenesile 1931 senesi arasnda dnya ticareti noktai nazarndan esasl bir inhitat sa Bavekil Paa Hazretlerinin son defa mahede edilir. Bu inhitat ve dknl- iki byk memlekete vaki ziyaretleri nen daha ar olduu ve iktisad vaziyetin ticesinde temin ettikleri kredilere msgittike vehametini artrmakta olduu g- teniden baz yeni tesisat yapma derpi rlr. 1929 senesinde balca memleket- ediyoruz. Bu hususta bilhassa nazar itilerin ithalt yeknu Akvam Cemiyetinin bara aldmz nokta pamuklu mensucat yapt bir muhtraya nazaran 31 milyar keyfiyetidir. imdiki halde yalnz kafalarmzda tasarlanm bir ekilde olmak 190 ksr milyon olarak grlyor. zere iki byk pamuklu mensucat fab1931 senesinde 18 milyara inmitir. rikas yapmak istiyoruz, bunun birisi dz Demek ki 1929 senesile 1931 senesinde beyaz bez fabrikas olacaktr. kincisi de % 40 nisbetinde bir sukut vardr. 1931 basma fabrikas olacaktr. Bu dz beyaz senesine nazaran. 1932 senesinde % 30 dan bez fabrikas ve dierinin 25 000 ii ve aa olmamak zere bir eksiklik daha 600 tezgh bulunacan dnyoruz. gstermektedir. Bu suretle dnyada bi- Bunlardan baka santral vcude getizim kendilerine ihracat yaptmz mem- receiz. Bu santrallar da tabi muhtelif leketlerin ithalt ve ihracatlar da elbet- mahallerde ve daha ziyade mahall dokute 1931 e nazaran 1932 de daha ziyade macln genie yerlemi olduu mnsukut etmektedir. Bundan baka her mem- takalarda tesis edilecektir. Bundan baka lekette ald tahaffuz tedbirlerini tedit tiftikle yn birlikte eirerek iplik yaediyor. Gmrk himayeleri; dviz mu- pan fabrika tesisini bir de keten ve kenerakabesi ve tahdidat, eya ithaltnn vire ait ihzar fabrikalar tesisini derpi memnuiyetleri husus ve umum konten- ediyoruz. Bunlarn hepsi tesisat olmak jantuman ekilleri gittike daha ziyade zere 6 milyon lira kadar bir paraya, matakviye olunmaktadr. Binaenaleyh u va- kinelerin memleketimize nakledilerek yerziyet zerindeki mahedemiz, nmz- letirilmesi ve binalarn yaplmas iin deki senede haric ticaretin temini iin 3 milyon lira kadar bir paraya ve bunlarn daha dikkatli davranmay icap ettiriyor. iletme sermayesi olmak zere 5-6 milBunu nazar itibara alarak tedbirle- yon lira kadar bir paraya ihtiya grlrin ne olabileceini derpi ettik. Bunu, yor. Bunlar Bavekil Paa Hazretlerinin daha ziyade, her memleketten muayyen temin etmi olduu kredilerle karlamak miktarda, memleketimiz iin ithalt te- istiyoruz. Bunlarn niha ekilleri, salhimin ederek onun karl ihracatmz em- yetli mhendislerin esasl tetkikatndan sonra takarrr edecektir. O tetkikat bir niyet altna almakta olduunu grdk. kere bu memleketimiz dahilinde mevcut hra ettiimiz eyamn bir ou, bil- olan fabrikalarmzn hangi cinsten ve ne hassa Orta Avrupa memleketleri tarafn-

 266

miktar mal yetitirdiklerini ve yetitirebileceklerini tesbt ettikten sonra toptanc tacirlerle temasa gelerek ve istatistikler zerinde alarak memleketimize hakikaten srm olan cins ve nevileri miktarlarile tayin etmek, memleketimiz iptida maddesinin, tetkikatn yapmak, mahallerinde tesis artlarn tayin etmek gibi taharrilerden ibarettir. Bunlar teknik ve ilm surette tesbit ettikten sonra artlara gelinecek, hangi fabrikalar ne suretle ve nerelerde tesis edebileceimiz plnlardan sonra taayyn edecektir. Ticaret odalar varken, ticaret mmessilleri varken, hariciyenin ehbenderleri varken ayrca bir de ticaret ofisi namile bir ey vcude getirmee lzum yoktur dediler. Ticaret odalar varken ne iin ticaret ofisi yapld deniliyor. Halbuki ticaret odalarnn teekklleri, bir mntakada bulunan ticaret meslekinin menfaat ve haysiyetlerinin korunmas iin kurulmu bir amme messesesidir. Ticaret odas daha ziyade honeurabilite meselesinin, ticaretteki haysiyete hrmetkr olmak hususunun zabtas ve bundan baka o mntakada ticaretin mterek menfaatlerinin mdafaasile mkelleftir. Mntaka haricindeki her hangi bir menfaati temsil edemez ve temsil etmedii iin, onunla megul olmad iin hi kimse ondan bir sual soramaz. Halbuki ticaret ofisi dediimiz teekkl btn Trkiyenin iktisad mnasebetlerinde alr. Btn Trkiyeye ait - hatta fabrikatrler ve iftiler de dahil - iktisad menfaatler noktai nazarndan hariten malmat toplar, dahile yayar. Dahildeki malmat da harice yayar. Ofislerin dier memleketlerdeki emsalile itirakleri ve aralarnda itilflar vardr. Bu suretle sahas gayet geni olan ve dorudan doruya ktisat Vekletine bal bulunan ofisle ticaret odalar arasnda ok fark vardr. Trkiyenin haric iktisad mnasebatmda, Trkiyenin sanayi ve maadinine iat ilerinde ve tabi bir veklet olmak iti-

barile, evrak gibi, zat ileri, levazm gibi ayr ayr ilerde almak zere bu gn Vekletin btn memurlar - maal, cretli, daim ve muvakkat olarak - 82 kiiye ancak kmaktadr. Bu 82 kii iin syliyebilirim ki fevkalde iin icabndan olan teahhrat istisna edilmek zere, her i teahhura uramakszm gn gnne grlmektedir. ktisat vekletinde bir ok yeni yeni nizamnameler, kanunlar 'yaplyor. ktisad mnasebetler arttka o nisbette muamele geniliyor. Bu muamelelere de 82 kii ile yetimee alyoruz. Bu 82 memurumuz hakikaten Vekletin, tam alma zamannda gelirler, yksek memurlarsa, ge vakte kadar alrlar. Halil Beyefendinin kmr madenlerini iletmek fikri Hkmet tarafndan 4,5 senedenberi derpi edilmitir. Erganide bir irket vcude getirilmitir. letme iin bir an evvel hattn oraya isali dnlm ve bu Irmak Filyos hattnn da yine Havzaya doru tercih edildii grlmtr. Bendeniz bunlarn her ikisinin iyi surette imal edilmesinin, memleket iktisadiyatnda ve haric muvazenemizde esasl bir arlk vcude getireceine kaniim. Ancak bakr hususunda buhran, fiat fevkalde drm hatta bu gn en kolay iletme imkn bulunsa da bu fiat iletmee msait olmad iin bir ok bakr madenleri ilenmeksizin kapanmtr. Dier taraftan kmr havzas da yledir. Harite satacamz kmrn tonas azam 6, 5 liraya gelmelidir. Bunu temin edebilmek iin byk sermaye sarfetmek lzmdr. Keiburlu maden mteaddit defalar iletilmek zere talip olanlara verilmi ve hi biri de iletmee muvaffak olamamtr. Bu defa alan Franszlar da iletemediler. Vakit te gemi olduundan mukavelenin feshedileceini kendisine ihbar ettik.

267 Tiftik ile hal hemen hi satlmaz bir hale geldii iin bunlara srm temin etmek iin, bunlar mukabilinde memlekete ithal edilecek eyann kontenjan haricinde ithaline Heyeti Vekile karar verdi. Bu karar henz yenidir, bir ay kadar bir ey oldu. Takas suretile eya mbadelesi iin kendilerile itilf aktinin imkn dahiline girdii Devletler Macaristan, Avusturya, ekoslovakya, Fransa, Belika, Polonya, Hollnda Devletleridir. sve Devleti de mracaat etmitir. Yeni yapacamz fabrikalarda iplik te yaplacaktr. Yerli maddei iptidaiyelerimizle bunlarn teminini istemekteyiz, zaten santrallarda iplik yaplmak hususu da temin edilecektir. mesel Di Amerikan ve Oliston gibi byk messeseler ttnlerini balya halinde Triyeste, Kavala ve Selnie sevkediyorlar ve orada iletiyorlar. Bunun sebebi, talya hkmeti Triyestede ve Yunan hkmeti de Kavala ve Selnikte depolar yaparak ttn ilemek zere bu irketlere kira ve vergi almamak zere vermektedirler. Bu kira ve vergileri ora iileri birlikleri yevmiyelerinden kesilecek bir miktar cretle Hkmete demektedir. Buna bizim iilerimiz de oktan razdr. Hem memlekete ecnebi sermayesi gelmesine ve hem de pek ok vatandalarmzn maietlerini temin etmesi itibarile ve dolaysile iktisad vaziyetimizle alkadar olmas hasebile zmir, stanbul ve Samsun gibi yerlerde bu gibi depolar yaptrlamaz m bunu soruyorum?

stanbul limann bir nevi idaresi liSRR BEY (KOCAEL) 655 numan vcuda getirerek limana ait btn maral kanunun ikinci maddesi mucibinhizmetleri orada cemetmek esasna ms- ' ce Heyeti Vekilece yaplm bir nizamnatenit bir lyiha hazrlyoruz. me vardr. Bu nizamnamede Ticaret ve Serbest mmtakaya gelince: serbest Sanayi odalarna bir salhiyet verilmitir. mntaka, yaplan tetkikata gre herhal- Deniyor ki: "Hkmet ticaret ve sanayii 30 il 40 milyon lira arasnda bir paraya alkadar eden ahkm kanuniyeyi yapatevakkuf ediyor ve dnyann bu buhranl ca zaman mutlaka bunlarn reyini aladevrinde bu paray oraya hasretmee de- caktr." "Hkmet ticaret ve sanayii alimkn gremiyoruz. Biraz hdisatn al- kadar eden inhisarlar ve imtiyazlar mesemasn ve imknn kendisini gstermesini lesini dnd zaman mutlaka bunlabekliyoruz. rn reyini alacaktr" diyor. Halbuki bize Tesis olunacak fabrikalarn bir tara- bu maddelere dair iler geldii zaman fndan pamuk girecek, br tarafndan bunlarn reylerinin alndna dair bir ey nescedilmi olarak kacaktr. Bunlarn yoktur. imdi soracak olursam defaten ts, abrusu ve sairesi memlekette ola- reyleri alnd denilebilir. Fakat ben bilicaktr. Boya ihzarat da fabrikalar dahi- rim ki alnmamtr. Bir taraftan kanun linde olacaktr. Salhiyetli mhendisler yaparken dier taraftan ayni Hkmetin tarafndan 4-5 nokta tetkik edilmezden yapt kanunlar ihmal etmek zannedeevvel bunlarn mevkilerinin tayini kabil rim ki doru deildir. deildir. VASIF BEY (STANBUL) ' BuHAMD BEY (STANBUL) z- gn tetkik etmekte olduumuz bte, hemirde bundan 4-5 sene evvelisi ttn de- yeti umumiyesile, eski senelere nazaran po ve maazalarnda 20 000 Trk iisi alt gayet dar bir btedir. Bir ka sene evvelay almakta idi. Bu miktar bu gn 6-7 kine nazaran 40-50 milyon bir fark gsbine tenezzl etmitir ve ay almak- termektedir. Bu farkn bu kadar byk tadrlar. Bunun sebebi bizden ttn alan olmas da ispat eder ki, bugn vaziyet

268

eskisi gibi serbest ve bol bir halde deildir; darlk bir zamanda bulunuyoruz. Fakat bu darlktan yeis ve ftura kaplacak kadar endieye de mahal yoktur. Lkin her taraf glpembe grmek te doru deildir. Vaziyeti btn akl ile tetkik etmek ve buna gre tedbir almak lzmdr. Eski merutiyet devrinin ricalinden birinin bir sz vardr: (bte a; bir milletin fazileti terbiyetkrisidir.) Bu szn hikmetine bende kailim. Eline daima bol para geen adam, alabildiine sarfeder. Fakat ne zaman darla maruz kalrsa, idaresini ksmaa veya fazla kazanma areleri bulmaa bakar. te biz de bugn ayni vaziyette bulunuyoruz. Tasarrufu azam dereceye getirdik. Artk bteyi bundan aa da indirmee imkn yoktur. nk amme hizmetlerini daha fazla daraltmak mmkn deildir. Varidat artrmak iin yeni vergiler ihdasna da imkn mevcut deildir. O halde baka haslat alabilmek iin memlekette meknuz bulunan servet membalarn iletmekten baka are yoktur. Bu sebepledir ki, yani sanayiin ehemmiyeti nazar dikkate alnmasndan dolaydr ki, gittike bu bte darlnn msbet bir sahada refedileceini, yani bu darlktan kurtulacamz mit etmekteyim. nk sanayiin yle feyyaz bir semeresi vardr ki, bunu sanayi ile az ok itigal eden zevat iyi bilirler. Hkmetin bu darlk zamannda memlekette istihsalt artrmak iin sanayie ehemmiyet vermesi ve bunun hakknda projeler yapmas ayan krandr. Fakat Vekil Beyefendinin bir kelime ile bahsettii santrallarn ehemmiyeti hakknda bir ka sz sylemek isterim. Santral tekilt yle teknik bir teebbstr ki memlekette sanayii uyandrmak iin behemehal buna ihtiya vardr. Mesel; sanayii makineletirmek iin mutlaka cereyana ihtiya vardr. Cereyan olmazsa hi bir i grlemez. Herkes bir tezgh

alabilir. Fakat o memlekette elektrik bulunmazsa, bundan istifade edemez. te bu santradan yapmak suretile o memleketlerde dokumacl ilerletmek kabildir. Hkmet devletilik siyasetine girmekle kendi bana sanayi yapyor demek deildir. Ayni zamanda halk sanayiine ehemmiyet veriyor, halk ile beraber, halk ile el ele verip memlekette sanayiin ykselmesine alyor demektir. Maamafih bu mesele tamamen teknie ye programa mstenit bir itir. Bu cihetle imdi fenn elemanlarla mcehhez olan sanayi idarei hususiyesinin hazrlamakta olduu program ve projelerin semereleri yaknda Heyeti aliyenize takdim edilecektir. Bilhassa sanayi ofisinin projeleri ehemmiyetle nazar dikkate alnacaktr. nallah memlekette sanayi meraknn uyandn greceiz. Birdenbire olmazsa da kkten olsun - tpk imendiferler gibi - her sene itmam etmek suretile ilerde byk ve mnkeif bir sanayi teesss etmi olacaktr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Hamdi Bey ttn depolarnn bizim memleketimizde niin yaplmadndan bahis buyurdular. Biz de ayni teshilt yapyoruz ve hatta son aylar zarfnda Triyestede tesis edilmi olan bir kumpanya iletme tesisatn zmir ve Samsuna nakletmitir. Biz bu hususta her trl teshilt yapyoruz. Bundan byle de her trl teshilt gstermee amadeyiz.' Yalnz mracaat lzmdr. Srr Beyefendi, numarasn zikrettikleri bir kanuna istinaden yaplan nizamnamede; ticaret ve sanayie ait yaplacak kanunlarn kffesinin ticaret odalarndan geecei tasrih edildiini dermeyan ettiler. Ticarete ait ekseri kanunlar, lyiha eklinde deil u esas dahilinde kanun yaplacaktr, mtaleanz nedir, diye ticaret odalarnn mtalealar umumiyet itibarile alnmaktadr amma kanun

 269

lyihasn B. M. Meclisine takdim etmeden oradan geirmek mecburiyetinin kanun olduuna kani deilim. Hkmet lzum grrse geirebilir. KTAPI HSN BEY (ZMR) zmir gazeteleri yeni bir vesika ticaretinden bahsediyorlar. Takas kanununun mzakeresinde Meclisi lide de izhar edilen endie ba gstermi oluyor. thalt tacirleri ihracat tacirlerinin vesikalarn alyorlar ve kendileri ihra etmi gibi mukabilinde mal getiriyorlar. Bu mesele ok mhimdir, acaba ihra mevsimi ba-

lamadan bunun nne gemek iin ne dnlyor? MUSTAFA EREF BEY Ne ithalt iin, ne de ihracat iin vesika sistemimiz yoktur. Bu hususta hi bir kimseye vesika verilmemitir. Yalnz son defa arzettiim gibi hal ve tiftik ihra edenlere kontenjan haricinde ithaltta bulunabilmelerine karar verdik. Bu msaadeyi vermekten maksadmz, hal ve tiftik ihracn temin etmektir. Bakasna da vesikasn verirse yine ihracat yaplm ve maksat hsl olmu olur.

MAARF VEKLET (MLL ETM BAKANLII) BTESNN GRLMES Cumhuriyet kurulu yllarnda Maarif btesinin grlmesi, zaman zaman ilgin tablolar yaratr. Yeni devletin yeni bir insan tipi yaratmas gerektii, tartmalarn ortak noktasdr. 1932'deki grmeler, o. yllarn devlet, dzen, demokrasi anlayn olduu kadar, insann (ekonominin ana esi olarak) eitilmesi yolundaki tasarlarn baz ipularn veriyor: Bunlarn balcas, kylye zg bir eitim dzeni kurma dncesidir. Daha sonraki yllarda, bunun gelitirildiini inceleyeceiz. 25.6.1932 REFK EVKET BEY (MANSA) Maarif sistemimizin temel ta, cehlin izalesidir. Maarifimizde her gn nisbeten daha ok ocuk ve vatanda okutacak, yetitirecek bir program takip edilmektedir.... Mektep adedinde (son) be sene ierisinde yzde 12 bin fark, muallim adedinde yzde 25, talebe adedinde yzde 25 olmasna mukabil, maarifi iptidaiyenin yetitirilmesi ve ondan lzm gelen faydann istihsali iin yaplan masraf, senei sabklara nazaran yzde 170 olmutur. Bunun ierisinde muallim maalanna vukubulan zam, ilk tedrisatn tevess, bir de ina edilen mektepler vardr... Bugn, bir zamanlar geni btelerle yaplm olan mektep tesisatmz, muallim miktarlarmz, mektebi yaatmak iin koyduumuz menabiin azalmas yznden, baz mekteplerin kapanmas ve baz muallimlerin belki kendilerinden istifade edilmemesi ve iyi bir are bulunmaz ve esasl tedbirler alnmazsa, ileride bu mtezayit istifadenin gittike azalmasna sebebiyet verecektir.... Maarif hizmetlerimiz iinde halka harfleri okuyup yazma reten, halk mekteplerimizden bidayetteki neticeleri sonradan gremedik.... Arap harflerini bilen vatandalardan 928-29 senesinde 427.979 kii halk mekteplerine devam etmek suretile yeni harfleri rendii halde, 929-30 senesinde bu nisbet 396.484, 930-31 senesinde 127.383 e inmitir. Hi bir lisanda okuyup yazma bilmeyenlerin miktarlar 28-29 senesinde 174.984 iken, 30-31 senesinde 39.779 a inmitir.... Az zamanda mtezayit bir ekilde am olduumuz mektepler haslas mterakkidir. Fakat, ok ayan dikkattir ki, iptidai mekteplerden mezun olarak

 270

kan ocuklarmzn tali tahsili iin orta mektepler azdr.... Bugn bizim Devletimizin ekli idaresi nizam inzibatile ifade edilebilir. Biz demokrasiyi kuvvetli bir inzibatn, erevelenmi bir idarenin ierisinde mtekmil hatvelerle yrmek eklinde telkki ediyoruz. Bilhassa bu inzibat mekteplerde kendisini gsterdii dakikadan itibarendir ki, oradan kacak anasrn kendi ellerine tevdi edeceimiz mstakbel ilerin inzibat da o kadar muvaffakyetkr olur. Maalesef bu inzibat noktasndan ... idare tarznn hakikaten pek iyi muvaffakiyetle yrmesinde bir zaaf olduunu grmekteyim. Bu zaafn saik erkeklerden ziyade kadn muallimlerdir. ok temas ettiim erkek muallimlerin adedi maalesef kadnlara nazaran azalmaktadr Kadn muallim inzibat noktasndan herhalde ekseriyeti tekil etmemelidir. Mutlaka mekteplerde, hilkaten zabit olan erkek muallim hilkaten zabit olmyan kadn muallime mreccah olsun.... ocuklarmza gzlerini at dakikadan itibaren frenk apkasm deil, Trk simasn gstermek lzmdr. ocuklarmza ilk konumaa balarken ana lisann retmeden evvel frengin lisann, ecnebinin lisann retmek, ilk terbiyeye baka bir milletin ismini sokmak demektir ki, buna nasyonalist Trkiye asla msaade edemez.... Mefruz bile olsa ecnebi mekteplerin vereceklerini vadettikleri fazileti bizim mekteplerimizde gene mefruz da olsa, grld sylenen fenala, eksiklie hibir zaman tercih etmem, her zaman bizim mekteplerimizin mefruz olan eksikliini, onlarn mekteplerinin mefruz olan iyiliklerine tercih ederim. Hatta bizim ocuklarmzn bizim eksikliimiz iinde bymesini ati iin bir emniyet telkki ederim. Muhiti iinden kan, muhiti iinden malmat ve duygu alanlarn muhitine mazarrat olamaz.

ESAT BEY (MAARF VEKL) (BURSA) Drt be kyn merkezinde, vasatnda bulunan herhangi bir kyde, alt ky farzetsek, herbirine mektep yaplacana, merkezi vaziyette bulunan bir kyde bu alt kyn ocuklarn, yani altmar yetmier ocuunu barndracak mektep yaplmas ve oraya alt yedi kye sarfedeceimiz para ile kullandmz muallimlerin nsf nisbetinde muallimleri teksif ederek daha az para ile idare etmek imkn vardr.... Buraya celbedeceimiz muallimler, hatta mmknse balarnda darlfnun tahsili grm bir zati mdr olarak asgari lise tahsili grm muallimleri de muallim olarak orada istihdam etmek ve ky ocuklarn Bulgarlarn yapt gibi kendi kylerinde yedikleri yemeklerden, mesel bulgurdan bir aylk ihtiyacn beraber getirerek ve kendi kynde yapt kaba bir ot minder zerine yalnz bir araf rtmek suretile daha ziyade temiz bir vaziyete sokarak kyndeki vesaitile oraya celbetmekten ok fayda memul edilebilir.... 'lkmektepleri leyliletirmek meselesini, bugnn vaziyeti maliyesine gre mevcut olan ilk mekteplerin leyli hale konmasn hususi btelere nazaran kabili icra grmyorum. Her kyde bir leyli mektep amaktan sa, byle yatacan, vesaitini bir yerde toplyarak 4-5 ky yerine merkezi vaziyette bir mektep yaplmasn daha ziyade kabili icra gryorum. Bu vilyetlerin yapaca bir meseledir. Kendilerile muhabere eder, temin etmee alrz.... Vaziyeti maliyenin mkl safhaya girdii zamanlarda vilyetlerden ok temennilerde bulunduk. Maa alamyan muallim kalmamasn, yeniden mektep aamazlarsa alm mektepleri idame etmelerini ve o mekteplerde istihdam ettiktikleri muallimlerin maalarn verebilmelerini istedik. ok mklt ektiler. En nihayet 4-5 vilyetten maadas temin ettiler.... Mektep kapatmak mecburiye-

271

tinde kalanlarn 8-10 vilyetten fazla olmadn tahmin ediyorum.... Hakikaten istatistikler takip edilirse, millet mekteplerine devam eden vatandalarn seneden seneye miktarlarnn azald grlr.... imdiye kadar millet mekteplerinde okuyanlarn adedi 2.5 milyonu gemitir.... Bu vatandalara phesiz byle yalnz okuyup yazma retmek kfi deildir. Asl halk terbiyesini ve kendilerine lzm olan eyleri retmek lzmdr.... Malmu lileri kyllerimiz esasen okumak iin zaman bulamazlar. Onlarn grecekleri ve uraacaklar iler vardr. Byle byk kitaplar ne kadar ak yazlsa da kyl bunu okuyacak ne zaman bulur, ne de anlyabilir. Esasen bizim nerettiimiz eserlerdeki yazlar kendilerini alkadar etmez. Bunlar ancak orta ve yksek tahsil gren tabaka anlyabilir. Bu eserlerden kyl varestedir. Kyl iin lzmgelen gazete deildir. nk, onu da okuyamaz, ok vakti yoktur. Esasen gazetelerin hacimleri de byktr. Byle olmakla beraber, onlar tatmin eder malmat da yoktur. Bunu nazar itibara aldk; hazr okuma renmiken bsbtn terketmemesi MLL MDAFAA (SAVUNMA)

ve okuyup yazmay unutmamas iin ocuklarn da anlyabilecei, ky hayat iin istifadeli kitaplar karmay dndk. Mesel, 16-20 sayfalk brorler yaparak halka ak ibare ve ksa cmlelerle tam trke olarak anlatabilecek bir ekilde tarihi bilgilerimiz hakknda malmat verelim dedik. Mesel Trk ne imi, nereden gelmi, neler yapm, nerede oturuyor, Cumhuriyeti nasl teesss etmi.... kincisi corafi malmat verelim. Anadolunun ehirlerini, dalarn, denizlerini, limanlarn retelim... nc bir bror olarak da medeni malmat verelim. Cmhuriyet sistemimizin esaslar nelerdir... Drdncs, salk bilgilerini retmek, yemekte, imekte, ky, sokak ve ev temizlikleri hakknda malmat vermek, hastalk, ocuk bakm, ocuu hastalktan kurtarmak vs. gibi salk bilgileri verelim. Dierinde de itimai bilgiler, mesela aile ne demektir, kadn nedir, erkek nedir, kadnn erkee erkein kadna kar vazifeleri nelerdir. Kaaklk nedir .... Bunlara dair iyi bilgileri 10-15 kadar bror halinde msabaka ile yazdrmak ve ... meccanen kyllere tevzi etmek ... Millet mektepleri iin dndmz budur.

VEKALET BTESNN GRLMES

Milli savunma harcamalarnn, bteden drtte biri aan oranda pay ald yllardan birisi olan 1932'de, Zekai Bey'in (Apaydn) yapt konuma ilgin noktalara deinmektedir. Bunlardan birisi, askeri fabrikalarn da ekonominin bir paras olarak yeniden rgtlenmesi, bu gereksinmenin devletilik anlay iinde domu olmasdr. Bir baka nokta, o tarihte lkede uak yapm zerinde allmas, bunun devletin kurduu tesislerde gerekletirilmesine allmasdr. Bir nokta da, ynetimin uu hakk konusundaki duyarl, hatta kskan tutumu ve kendi hava yollarn kurmaya ynelmesidir. 26.6.1932 ZEKA BEY (MLL MDAFAA VEKL) (DYARBEKR) 1930 senesi (milli mdafaa) bteleri ... ceman yekn 71 milyon ksura bali olmu, geen sene bteleri ise 59.5 milyonla kapanm ve bu sene .. arzedilen bteler yeknu da 40 milyon 200 bin lira ile balanmtr.... (Bu) tasarruf iin en byk mit veren orduyu iae etmek hususunda memleketimiz fiyatlarnn msait bulunmasdr. Geen sene izhar ettiim bu mit fiilen tahakkuk etmi ve bir neferin iaesi-

 272

ri vasati olarak 17 kurua mal etmek imkn hasl olmutur.... statistikler gstermektedir ki, her sene dahili esnan, olan efrat miktar muntazam artmaktadr. 926, 927 den itibaren 140 binden balayan esnan erbab 170-174 bine kadar kmtr. Bunun manas aikrdr. Memleketin nfusu tezayt e t mektedir... 170 bin esnan erbab verebilen bir memleketin nfusunun ne kadar olaca pek ikrdr. Bizim hesabmz 17 milyondan aa deildir... Byk ordularnzn ve arzettiim kesafetteki efradn btedeki rakamlarlaiae ve ilbas phesiz kolay olmuyor.... Ordularmz efradnn taht silha alnrken vasati skletleri terhis olunurken vasati skletleri arasnda daima 4-5 kilo fazlaln tahakkuk etmi olduunu lisan kranla arzedebilirim. Ordumuzun shhatine fevkalde itina edilmektedir. Vefiyat nisbeti ise, binde alty gememektedir. Muasr ordularda kabul edilen vasati nisbet ise binde betir.... Askeri fabrikalar mevzuunda Hkmetinizin sk takip etmee mecbur olduu mhim bir esas, maliyet fiyat meselesidir. Devletilik tatbikatn yapmakta olduumuz bir zamanda fabrikalarn bize temin ettii haslay, fabrikalara yaptmz fedakrlklarla lmek ve maliyet fiyatn haddi itidalde tutmak iin azami mesai sarfetmek lzmdr... Askeri fabrikalarmzn istihsal ettii mevadd harbiyenin maliyet fiyat dnya piyasasndan yksek deildir. Askeri fabrikalarda 928 den 931 e kadar yaplan harp ve manevra fieklerinin maliyet fiyat, Avrupadan mubayaa edilen vasati mubayaa fiyatndan yksek deildir... Filhakika Kayseri (tayyare) fabrikas gibi bir de Eskiehir fabrikamz vardr. Eskiehir fabrikasnda tayyare ta-

mir edilmekte ve yaplmaktadr. Fakat tecdiden yapmak devresine henz dahil olmu bulunuyoruz. Bu sene Kayseri fabrikasnn yapaca yeni tayyarenin adedi 12 dir Kayseri fabrikasnda biz Amerikallarla beraber alyor deiliz... Amerikallarla yaplan bir mukavele vardr. Bu mukavele bir sene iin devam eden... bir tecrbe mukavelesidir. Bu mukavele mucibince Kayseri fabrikas onlara verilmi deildir. Bu fabrika Devlete aittir.... Yeni tayyare yapmak bu mukavelenin mevzularndan birisi olduu gibi, Trkiye havalarnda hava nakliyatn, posta nakliyatn temin etmek iin lzm olan fenni tetkikat, tarassudat havaiye tetkikatnda bulunmak ve keza zemin zerinde tayyare meydanlar vs. iin tetkikat yapmak mevzuunda bizimle teriki mesai etmek zere Amerikallar buna ait mtehassslarn gndermiler(dir).... Lft Hanza irketinin Trkiye havalarnda seyrisefer imtiyaz yoktur. Bu imtiyaz yalnz Trklere aittir. Hi bir ecnebi irketi Trkiye havalarn geit yapmak msaadesine malik deildir... Havai seyrisefer de memleketin kendi milli bayrana tahsis edilmitir... Erkm harbiyenin kuvvetle takip ettii noktai nazar, Trk havalarnda seyriseferin dorudan doruya bizim tarafmzdan, yani mesel Tayyare cemiyetinin tavassutile tekil olunacak bir Trk irketi tarafndan yaplmasdr. Bu temin ve tesis edildikten, Trkiye havalarnn bir yanndan br yanma kadar muntazam sefer, nakliyat yapldktan sonradr ki Avrupadan stanbula veya Trkiye hududuna kadar seyrii sefer tesis ve temin eden ecnebi irketlerle Trkiyenin ark hudutlarmdan Iraka, Hindistana sefer temin edecek kumpanyalarla bir anlama yaplabilecek.

 273

HAZNEDEN TAKSTLE MAL SATINALMI OLANLARIN TAKST BEDELLERNN TECL (ERTELENMES) HAKKINDAK KANUNA EK KANUN LAYHASI GRMELER Arazi edinme sorunu, Cumhuriyetin kurulu yllarnda Meclis gndemi/iden hi kalkmaz. Buradaki ksa grme de, bunun rneklerindendir. 27.6.1932 SLEYMAN SIRRI BEY (YOZGAT) Bu kanunun mevzuu harpte isyan ve harik dolaysile emvali zarara urayanlarn yetlerine verilen zarar mazbatalarna mukabil satn aldklar emlki milliye bedellerinin yirmi sene mddetle borlanma kanununa tevfikan denmesi hakkndadr ve kanun evvelce Hkmetten gelmiti. Hkmet bilhare onu istirdat etti. ittiime gre; emlki milliyeden bilmzayede satlan emvali gayrimenkule taksitleri iki kat yapld gibi bunlar da ayni kanuna tevfik edilmek iin geri alnmak istenildi veyahut o mallar da bunlar gibi yirmi sene mddetle demek yani ikisini telif etmek iin geri alndn iitmitim. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) stikll harbini mteakip istil gren mahaller ahalisinden emlkleri tahrip edilenler ellerinde bulunan tahribat mazbatalarna mukabil tegayyp eden bir ksm ehastan Devlete intikal eden emlkin satlarak Ziraat bankasnda onlarn hesabna tutulmas, ve bu tahribat muamelesinin mahall meclisi idareleri marifetile miktarlar tayin ve tesbit edildikten sonra hsl olacak parann garameten taksimine dair Byk Millet Meclisi bir kanun kabul etti. Bu kanun tatbik edilirken bu mazbatalarn, emlki milliye satlarna teminat olarak sahipleri tarafndan ibraz edildii takdirde, sat teminat olarak kabul edilmesini, istil gren vilyetlere tebli etti. nk Meclisi linin kabul ettii esas kanuna tevfikan Ziraat bankasnda toplanan para bunlara aitti ve bu para da onlara tevzi edilecekti, mazbata o zaman bir kymet fade ediyordu. Ahiren aradan epeyce bir zaman geti; Byk Millet Meclisi dier bir kanunla evvelce kabul ettii kanunu fesih ve iptal etti. Ziraat bankasnda mazbata karl olarak toplanan bu paralar da Devlet hazinesine irat kaydetti. Fakat bu arada eshab istihkak bu mazbatalar teminat gstererek bir ksm arsa ve arazi aldlar. Hatta bu meyanda ev alanlar da oldu. Biliyorsunuz ki, gerek harbi umumide ve gerek istikll harbinde baz kasabalarmz dman ordular, tamamile denecek derecede, tahrip etti. Harp bittikten sonra vatandalar bu yuvalarn yeniden yapmaa baladklar esnada ilk nce karlarna belediyeler kt. Belediye halkn yapaca inaat plna tevfikan yapmasn tevik etti, yani pek ok arsalar klerek zerine bina yaplacak vaziyetten kt. Halkn arsaya iddetle ihtiyac vard. Azlna, okluuna bakmyarak bu yanan kasabalar halknn hepsinin arsaya ihtiyalar olduu iin mesel, be kuruluk arsay be yz kurua denecek mahiyette yksek bedelle aldlar ve yuvalarn bunun zerine yaptlar. kinci kanun kp ta bunlarn evvelce tannm olan haklarna ait olan kanun refedildikten ve Ziraat bankasnda toplanan az ok para da Hazineye mal edildikten sonra Maliye vekleti pek hakl olarak artk mahsup edilecek bir ey yoktur, teminat olarak verilen mazbatalarn bir mahiyeti kanuniyesi ve kymeti kalmamtr, paralan verin demee mecbur oldu. te bu kanun; o kabl arsa ve arazi alanlarn aldklar arsa ve arazilerin bedellerini 20 senede, yani uzun vade ile hemen

 274

denmesini temin eden bir kanundur. Evvelce tannm olan hakkn bu gn tekrar iadesi mevzubahs deildir. nk karl kalmamtr. Bu muamele 4-5 sene evvel oldu. Bu gn iin deil. Her sene bu mesele iin Byk Millet Meclisine destelerle telgraflarla mracaat vaki olmaktadr. Bunlar esasen 20 sene mddetle de paray vermiye taraftar deillerdir. Onlar, bizim bir hakkmz vardr diyorlar. Fakat bunlarn her birinden tevellt edecek avakp ve netayi yle kolayca

hallediliverecek bir mevzu olmad iin bu mahiyette bulunan emval arzettiim gibi borlanma kanunundaki mddete tevfik edildi ve alelmum arazi satlarile bin lira kadar olan evler bu evsaf haiz olmadklarndan heyeti mecmuas bu kanunun erevesi dahiline girdi. Mesel; Yozgat istil grmedi. Yozgatta bir vatanda arazi alm ve bu arazinin taksitini bu gne kadar vermemise o da taksitlerini bu kanun mucibince 20 taksitte verebilecektir. Bu hkm umumidir.

AY, EKER VE KAHVE THALATININ BR ELDEN DARES HAKKNDA KANUN LYHASI GRMELER 1932 Temmuz ay, ekonomide devletiliin genilemesi ve kurumlamas ynnde somut admhrla balar. Bir haftalk srede, Mecliste bunlar tartlr ve yasalar. Ynetimin devletilikte nemli bir adm atmak iin kararl oluu, zel kesimin eitli evrelerinde tedirginlik yaratmaktadr. Meclisteki grmelerde bu evrelerin sesini yanstan eletiriler yksek perdeden duyulur. Bu ortamda eletiriler, sadece getirilen yasalara deil, ynetimin artk ortaya kmakta olan politika izgisine ynelmektedir. Bunlarn ilki, d ticaretin 1931 'den beri yaygnlatrlmakta olan denetiminde bir yeni admdr. 1932Ve takasla getirilen ilke (yani, "malmz alann maln almak") ay, kahve ve ekerin dalmnda ilkkez somutlatrlmakta, bununla tccarn serbestlik alan biraz daha daralmaktadr. Yaplan grmelerde, eletirilerin ar topu Halil Bey (Mentee) dir. Halil Bey, ynetimin d ticaret politikasnda att admlar sakncal bulmakta, bunun yerine hem tccar hem de sanayiciyi koruyan bir politika nermektedir. Bu neriye gre, sanayici, d ticarete baz ithal yasaklar getirilerek korunmal, bu yasaklarn dnda dalm serbest olmal (yani, tccarn i alam daraltlmamal) dr. Buhranda artan isizliin zmnn de byle bir izgiyle salanabilecei, bu nerinin bir parasdr. Mustafa eref Bey ise, ynetimin bu izgiyi benimsemeyeceini, nk, bunun zel kesimi buhran sayesinde beslemek olacan, tketicinin srtndan istihdamn artrlamayacan syler. M. eref Bey'e gre, d ticaret kotalar her ii ayda bir duruma gre deitirilebilecei iin, esnek bir sistemdir. Ayrca, d ticareti buhranda bu ilkeye gre yrtmek arz ile talebi garantili olarak buluturmay salar. Teknik deyile, bu yntem pazar 'sprp' dengeyi salayabilecektir. Pazalar kendi kendine ilemeye brakmak ise bunu salamayacak ve arz ile talepteki eksiklerden, fazlalardan kaynaklanan fiyat dalgalanmalar ve refah kayplar olacaktr. M. eref Bey buhran koullarnda arz ile talebin buluabilmesini ok nemli saymaktadr. ktisat politikasnn izgisini ortaya koyan M. eref Bey'e kar, zel kesimin eitli evrelerinin ortak eletirisini yapan Halil Bey'in grleri de olduka nettir: Halil Bey, devletin, arz ile talebi buluturmak iin piyasalar kontrol etmesini gereksiz bulmaktadr. Buhrann arl bile, Halil Bey'e gre buna gereke saylamaz. Bu adm

 275

atmak, devletiliin snrlarnn tesine ynelmek olur. Bu yol "kollektivizme" gider. lke olarak, devlet sanayi kurmamal, sanayide sadece zel kesimi desteklemelidir. Halil Bey'in szcln yapt bu dnceleri, o gnn ynetimdeki 'tek parti1 si benimseyemez, kabul edemez. Partinin siyasal izgisi, gnn iktisat politikas izgisinden farkl deildir. Ekonomide devletiliin siyasal onayn da parti genel sekreteri Recep Bey1 den dinleriz. Aadaki grmeler, bize btn bunlar ieren zengin malzeme sunmaktadr. 2.7.1932 HALL BEY (ZMR) Buhran karsnda tedafi ve tehaffuz tedbirler almak zaruretinde bulunduumuzu muhtelif vesilelerle arzetmitim. Yalnz bu tedbirlerin eraiti iktsadiyemizden mlhem olmas ve o eraitin tahmil ettii zaruretler dahiline maksur olmas lzmdr. Bence eraiti iktsadiyenin umum kontenjentman tedbiri, memleketin eraiti iktsadiyesinin tahmil ettii zaruretler hududundan ok geni bir tedbir olmutur. Ne idi zaruret? 1931 senesinde ithalt ile ihracat arasnda bir aklk hsl oldu. 16 milyon lira kadar bir aklk vard. Devletin muvazenesinde ehemmiyetli olan ekilibr dekont denilen tediye muvazenesidir. Filhakika ticar muvazene bunda mhim bir mildir, fakat gmrk istatistiklerindeki ihracat rakamlar zerinde ticaret muvazenesini hakik surette ifade eden rakamlar deildir. hracat emtiasnn maniplsyonlara tahmil ve tahliy fiatlar, sigortas, vapurlarn ihracat merkezlerine kadar giden fiatlar nihayet ihracat eyasnn zerinden harice satmak suretile komusyonculuk ve tccarlarn yapm olduklar kazanlar, gmrk istatistiklerinde grlmez. nk maln bedeli mahreten istifa edilir ve bu istifa edilen bedel zerinde btn bu hesaplar dahildir. Mtehassslarn tahminine gre bu hesaplar aa yukar yzde 10 tutar. O halde ihracat ve ithalt arasndaki 16 milyonluk farka bu rakamlar zerindeki yzde onu da ilve etmek lzmgelince balns aa yukar tevazn eder bir mahiyette idi. Yani gmrkte istatistikler 16 milyon fark gstermekle beraber ihracat fiat zerinde merciinden alnan bu yzde on kadar bir fark, bu aklk bizi byk bir tehlike karsna sevketmiyordu. Bence bunu baka tariklerle karlamak mmknd. Memleketin mahsultnda, memleketin ihtiyacna kfi gelecek mevat vard. Fakat hariten gelen ithaltla rekabete maruz idi. Bilhassa sanayi tevik kanunundan istifade ederek gelenler az bir gmre tbi olduu iin memlekette o mevaddm inkiafna kat bir mania tekil ediyordu. Yani sanayiin terakkisi iin alnm olan tedbirleri mahzurlu grmyorum. En ziyade buhran tevlit eden ey; sanayile ziraatin yekdierine mtekabilen mahre vaziyetinin mtevazin olmamasdr. Byle olan memleketler krize daha ziyade mukavemet ettiklerine gre bizde de bir an evvel bu tedbirin alnmasile buhrann hafifliyeceine tamamile kani bulunuyorum. Yalnz mahsultmz hariten gelen ucuz fiatlar karsnda inkiaf edememi olduundan bu cihete de nazar dikkatinizi celbetmek istiyorum. Eer bu mevaddn, baz memleketlerde olduu gibi, tedabiri mania dedikleri ithalini kat surette meneder tedabir alm olsaydk bu sanayiin de memlekette inkiaf temin edilmi olurdu. Bu suretle memlekette gnden gne daralmakta olan faaliyet sahas genilemi olacaktr. Bu suretle memlekette daha ziyade sanatlar inkiaf edecek sermaye oalacak ve i artacakt. z-

 276

mirde Karpet irketinin kaput bezi fabrikasna gitmitim. Burada dedim ki kaput bezi ithali menedilecek olursa bu ii ne dereceye kadar tevsi edebilirsiniz? irket bana dedi ki, biz imdi 9 milyon metre karyoruz. Hkmet byle bir tedbir alrsa, ay zarfnda 3, 4 milyon kadar istihsali artrabiliriz. Sene nihayetinde ise bir misli artar. Bunu ispat iin de motr gsterdi. Bu motr 1500 beygir kuvvetinde bulunduu halde bu gn ancak 750 beygir kuvvetinden istifade ediyoruz. Burada en mhim mesele motr meselesidir. Ben baka motr getirtecek deilim, ayni motrle fazla i yapacak vaziyetteyim.. Sonra enstelsyon yeri yani makinenin yerleecei yer de aa yukar hazr bulunuyor. Memlekette yaplacak byle bir tedbir karsnda bir sene nihayetinde imalt bir misli artracak, 9 milyon yerine 18 milyon yapacam. Orada sonra kalktm, baka bir irket vard, oraya gittim. Bu fabrika hem iplik -ve hem de kaput bezi yapyor. Ona da ayni eyi sordum. Dedi ki, ekselns bunlar Trk irketidir, fakat sermaye ecnebidir - Hkmet kaput bezi ithalini menedecek olursa bir senede drt buuk, be milyon imaltta bulunuyoruz, bunu bir senede drt misli artrabiliriz. Bu nasl olur dedim. Gstereyim dedi. Binann yannda avlu duvarlar yapm. Dedi ki, bu duvarlar gryor musunuz? Bunlar icabnda zerine bir bina kurulabilecek metanette yaplmtr. Bu; derhal zerlerini kapatmak suretile mmkndr. Bu, enstelsyon temin edildikten sonra geride sermaye meselesi kalyor, onu da bulurum, bu suretle istihsali drt misline karrm dedi. O halde senede drt milyon i kardna nazaran drt misli on alt milyon yapacaktr. Dier fabrikalar husus olmakla beraber Ziraat bankasnn, Sanayi bankasnn' elinde nimresm Hkmet messesesi mahiyetindedir.

Msaadenizle bu kanunun dn koyalm diyeceim. Zannediyorum ki hakik vaziyet kontanjanteman vesilesi dolaysile ay, kahve, vesaire zerinde ihtikr men iin alnan tedbirler kfi gelmemitir. Binaenaleyh memlekette bir byk dedikodu ve strap tevlit eden i, bir elden ithaltn temin ve tevzii suretile halledilmek istenilmitir. Tabi bu iktisad ileri yine politik komisyonlarla yapyoruz. Netekim takas komisyonu da bu ii grecektir. ay taciri, ay ithal edecek ve buna mukabil memleketten ttn ve sair mahsult harice satacaktr. Yalnz eker ithalt 10-11 milyon tutmaktadr. Memlekete ay ve kahve ithali aa yukar 4, 5 milyon tutuyor. Memleketin bu gnk itira kabiliyeti az olduundan ithalt ta az olacaktr. Tccar ay, kahve ve saire iin 500 bin liralk bir mukavele yapt. Piyasadan 500 bin liralk mal alacak, buraya geldi. Tabi karsnda dier rakip tccarlar olduu iin fiatlar ykselecektir. Oradaki fiatlarla buradaki fiatlar arasndaki yksek fark kapatmak istiyecek ve bu mesuliyeti zerine alacak bir tacir tasavvur edemiyorum. hracatn nisbeti gnden gne byk mikyasta tenezzl etmektedir ve ayni zamanda mstahsil ve ayni zamanda mstehlik olan ve memleketin yzde 80, 90 n tekil eden zrra ksmnn da istihlk kabiliyeti bu nisbette dmektedir. nhisarlardan, imendiferlerden binlerce vatanda kadrodan karm bulunuyoruz. Btn bu husus messeselerden aa kan ve Devlet tekiltndan dar atlan vatandalar bu daralan i sahasnn iine dmektedirler. nallah kriz abuk biter ve bu daral ve bu isizlik sahasna atl byk mikyasta artmaz. Fakat her ihtimali nazar dikkate almak lzmdr. Binaenaleyh bence memleketin eraiti iktsadiyesi bizi, i sahasn mmkn olduu kadar daraltmamaa ve i sahasna mmkn olduu kadar genilik verebile-

 277

cek tedbirlere doru gitmee mecbur ediyor zannederim. imdi arkadan inhisar kanunlar geliyor. Bir taraftan sahillerimizde seyriseferi inhisar altna alyoruz. Bunun etrafnda sermaye teksif etmi ve bunun etrafnda geinen bir ok vatandalar bu sahadan uzaklatryoruz. Bir taraftan imdi bu kanun geliyor, dier taraftan afyon bir kanunla inhisar altna alnyor. Bunlar memlekette daha ziyade i sahasn daraltmak suretile bir tesir yapacaktr. Bendeniz, memleketin i sahasn geniletmek mecburiyetinde bulunduumuz iin bu yaptmzn memleketin eraiti iktsadiyesine gre neticesini tehlikeli gryorum. Onun iin bu kanunun heyeti umumiyesi itibarile aleyhinde bulunuyorum. Memleket mahsul satmamak tehlikesi karsnda deildir. Memlekette yetien mahsultn fiatlar ucuzdur. Bu fiatlar hariteki fiatlara intibak ettirebilecek ekilde hareket etmemiz lzmdr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) ok eskiden tandm Halil Beyefendiyi dinledim. Eski olan kanaatlerinin, zamann ok mbrem zaruretleri karsnda daha muhkem lemi olduu neticesine vardm. Bendenizce ticareti hariciyemiz uzun senelerdenberi yaplan istatistiklere nazaran, 1930 senesi mstesna olmak zere, nihayet 1931 senesinde kontenjana yeni mracaat edilmi olmakla kapanabilir. Eyamzn haricin nakliyat vastasile olmas ve memleketimizde teesss etmi olan bir ok ecnebi sermayelerin faizlerinin harice gitmesi tediye muvazenemiz zerinde messir olmaktadr. ok dikkatli davranarak ticaret muvazenesini hi olmazsa mtevazin tutmak ve tediye muvazenesi zerinde tesiri olacak bir ekle getirmek lzmdr. Kontenjandan aldmz ekil bundan ibarettir. Binaenaleyh alman tedbirler lzum ve zaruretten fazla tedbirler deil, lzum ve zaruretin

gsterdii tedbirlerden ibarettir. Diyorlar ki, kontenjan tatbik edilecek yerde baz tahdidat tatbik etmekle onlarn neticesini elde edebilirdik. Binaenaleyh kontenjan sisteminden sarfnazar, edelim, umumiyetle ithalt serbesttir diyelim, kaput bezi gibi maddelerin de tamamen ithalini menedelim diyorlar. ekerle ay da bu meyandadr. Hi bir vakit ithalt listeleri tanzim edilirken bir ka fabrikann kazanmas iin o fabrikalarn memleket mstehliklerini istismar dnlmemitir. Bizim dndmz, i sahasn tutmak, i sahasn artrmak fakat hi bir vakit mstahsiller iin mstehlikleri bir istismar aleti olarak ortaya atmamaktr. Tahdidat, hemen memleketimizin dahilinde yetien dahil istihsale hasredilmitir. Her ayda bir kan kontenjanda bir ksm ithalt bazan tamamen memnudur. Dier gelecek ayda da, memleketin ihtiyac nisbetinde ak braklmtr. Yani bu byle bir sistemdir ki, kendilerinin mutlak surette arzu ettikleri memnuiyetin sert ve mstehlikleri istismar edecek neticelerine kar ihtiyaca uygun, (supl) bir sistemdir. Bu, memlekette ihtiya ne derecede ise o dereceyi amamak ve o derecede yapmak esasna mstenittir. Binaenaleyh mutlak surette bir ka maddenin memnuiyetini ikame edip te dierlerinin ak surette serbestisini koymak, hakikatte memlekette memnuiyetler ihdas ederek mstehliklerin vaziyetleri zerinde tedbir almaa alan bir hkmetin alelitlk tervi edebilecei bir ey deildir. Dediler ki bundan anlalyor ki ay iin, eker ve kahve iin ihtikra mni olmak zere alnan tedbirler kifayet etmedi de onun iin bir elden idaresi dnld. Hayr, katiyen kanunu byle bir maksatla sevketmedik. Benim kanaatimce, bu mal zerinde ihtikra sebebiyet verecek hi bir vaziyet hsl olmamtr. Bu maddelerin harice verdikleri dvizle Devlet btesine temin ettik-

 278

leri varidat arasnda lehimize mhim bir fark vardr. Harice kan dvize mukabil Devlete iki misli varidat gelmektedir. Devleti o varidattan mahrum etmemek iin bunlar ak brakmak istedik. Bu vaziyetimizde; dier memleketlere kar, normal zamanlarda olduu gibi, ithalt serbest brakmakla ihracat temin olunur vaziyeti tamamen ortadan kalkmtr. Dier memleketler ve bilhassa bize byk bir pazar tekil eden merkez Avrupa memleketleri ithalt itibarile azm tahditler koymulardr. Fakat phesiz ki o memleketlerle muameleye giriirken sizden aldm eker ve kahve nisbetinde sen de mal almalsn demek hakkmzdr ve belki bu memleketlere kar aldmz vaziyet iinde en mhim vazifemiz budur. Bu vazifeyi ifa iindir ki bu kanunu sevkediyoruz. imdi kanunla Devlet hi bir vakit ticarete mdahale etmi deildir. Devlet yalnz tarafl bir mukavele yapmaa tavassut edecektir. Mesel farzediniz ki ekoslovakyadan eker alacaz. Bunu yapmak iin mukavele yapmaa sahibi salhiyet olan makamlar olacaktr. nk orada eker rejiye tbidir. - Dier taraftan ithal edeceimiz eker mukabilinde bizim memleketimizden ttn alacaktr. ncs de; bizdeki tccardr ki eker alma taahht edecektir. u halde eker alnrken bizdeki tccarlarn taahht ettikleri miktar defterlerde yazl olacaktr. Binaenaleyh ayni toptanc ve perakendecilerin her birisi taahht ettii miktarda hisselerini gmrkten alacaklardr. Binaenaleyh ne toptanclar ve ne de perakendeciler istediklerinden az veya ok mal almak strarnda kalmyacaklardr. Ayni zamanda bu tedbir, memlekette evvelce ak olarak ithalini kabul ettiimiz bir maln mukabilinde, bizim mallarmz iin kapanm olan kaplar atracak bir tedbir olacaktr. O mtalealardan ve bu kanun hakkndaki mtalealarndan anladm ve-

hile; iktisad vaziyeti slah iin memleketin icaplarna ve vaziyetine gre alnan tedbirleri, Halil Beyefendinin kafalarnda mhlanm olan liberalizm ile bu kabili telif grmediklerini sylemeleri gayriuuri bir inikstan baka bir ey deildir. HALL BEY Bendenize serbest mektep taraftardr dediler. Ben ne eski, ne de yeni ekolliberal taraftar olduumu hi bir zaman sylemedim. Ben iktisatta nasyonal ekonomi taraftarym. Yani mill iktisatym. Hudutlarda himayeci, dahilde sizin prensibinize sadkm. Fikrimi ak sylemek lzmgelirse, Halk frkasnn programndaki esasat depoze ettiini, yani onu tecavz ettiini gryorum. ktisad sahada ben de (etatist) im. Fakat grlyor ki sizler prensibinizin hududunu tecavz ederek iktisad zaruret olmakszn mdahaleye gidiyorsunuz. Bendeniz bunda tehlike gryorum. Yahut eniervansionizm, sosyalizm deta denilen bir sistem, bunun kendine mahsus kadri vardr. On dokuzuncu asrn iptidalarnda Devlete kar iktisad sahada mthi bir cereyan vard. Hkmete kar byk bir itimatszlk douruyordu. Fakat on dokuzuncu asrn ortasna doru sanayi hayat inkiaf ettii zaman kylerden ehirlere doru milyonlarca insan gelmiti ve bu toplan tabiatile mterek menafi sahasn geniletti. O toplanlar, kendisine mahsus bir takm mesaili itimaiye dourdu. Binlerce, milyonlarca kiinin byle bir ehirde toplan, bir sakf altnda bulunuu tabi o insanlara kar grlmesi icap eden bir takm vazifeleri grmiye Devleti davet etti. Fabrika ilerinde amelenin hi bir suretle istismar edilmemeleri, kendilerini gzeterek ihtiyarna gencine ayni ii tahmil eylememeleri, hepsine ayni tarzda muamele edilmesi...

 279

te b-u mesaili itimaiyenin dzeltilmesi ii, Devletleri iktisad sahada mdahaleye evketti ve elan devam ediyor. Bazlar da solidarizim iinde kalmtr. Almanyada dorudan doruya Devlet bu amele kuvvetinin siyanetini nazara alarak 1889 da zannediyorum ki takm tedbirler ald. Kazalara kar, ihtiyarla kar cebr sigorta kanunlar yapmaa baland. Fransada ve ngilterede amele yava yava kuvvet alarak Devlet vazifesine itirak etti, parlmentolara kabul edildi. Amele sendikalara kayde icbar edildi. Bu gibi vezaifin taht tesirinde kalnarak vilyet ve dier btelerden alnarak Devletin vazifesi geniletildi. te Devletin mdahalesini, etatizasyon denilen mdahaleleri hsl eden erait bunlardr. imdi bu kadri geelim de istihsale, servet tevezzne, Devletin mdahalesi ksmna gelelim. Oraya gelince, i kollektivizasyona gider. O mdahalenin artt memlekette, i leminde byk bir teevv, bir itimatszlk tevlit etmesi zaruridir. Onun iin arzettiim sosyalizm deta kadrnda kalmak ve dorudan doruya istihsale ve tevezz servete doru yrmek lzmdr. Olabilir ki, ekilir ekonomi temin etmek iin sanayii bir an evvel korumak lzmdr. O vakit sanayi korunmuyorsa, zaruret varsa, Devletin dorudan doruya fabrika tekil etmek suretile deil, husus sermayelere muzaheret etmek artile mdahalesini kabul edebiliriz. Dediler ki, biz bir takm tedabir alarak mstahsillerin mstehlikleri istismar etmek yoluna gidemeyiz. Rica ederim, bunlar birbirine bal olmyan meselelerdir. Mesel kaput bezi iinden bahsettiler. Bu i ihtiyaca gre teesss edecek olursa, koca bir iktisad sahada bir ka kurua mnhasr mahzuru fazla grmek doru olamaz. Mesel ekere tatbik edilen vergiler onun okkasn 40-50 kurua

kadar ykseltiyor. Binaenaleyh memlekette sanayii korumak iin bu gibi tedbirlere ve fedakrlklara tevessl zaruridir. nk fabrikalar tekemml edince binlerce amele kaput bezi fabrikasnn iine girecektir. Memleketin ihtiyacatna hasredilmesi lzmgelen sermaye, i sahasndan kamakta ve kasalarda ylmaktadr. Sermayenin i sahasna dklmesini istiyorum. Kontenjanteman gibi politik komisyonun takdiri ile deiecek olan bir i, hi bir zaman memlekette i sahasndan sermaye karlmak vaziyetini izale edemez. RECEP BEY Meclis mzakereleri Devletin umum gidii yolunda miisbet veya menfi dnen zevatn fikirlerini karlkl sylemelerine frsat verdi. Hayrl dnen, ilerin iyi olmasn istiyen bir ok vatandalarmzda da imdi Halil Beyefendinin buyurduklar tarza benzer bir takm fikirler mevcuttur. Bu snftan hsnniyet sahibi vatandalar Devlet ilerinin iyi gidiini istemekte bizimle bir dnmekle beraber bizim takip ettiimiz yolu anlyamyorlar. Bu sebeple yanl mtalealarda bulunuyorlar Hayatn tabi icab olan ufak tefek sknt mevzularn yanl tahlil ediyorlar. Eskidenberi tecrbeli ve toprak, memleket ilerinde iyi fikirlerle alm olmakla mmtaz bir arkadamz bulunan Halil Beyefendinin bu zeminde isabetli bulamadm fikirlerini tashih etmek iin sz aldm. Geriye doru sekiz on seneye bakarsak bizim ticar muvazenemiz hemen her sene passiftir; aleyhimizedir. Bu vaziyet 930 senesinde dzelir gibi oldu. Fakat sonra gene bozuldu. Eer son seneler tedbirler alnmasayd paramz tehlikeye decekti. Kontenjan brosu siyas bir mahiyette deildir. Kontenjan listelerini tanzim eden arkadalar memleketin iktisad ih-

 280

tiyacna yakndan vakf meslek sahibi memurlardan teekkl etmi bir heyettir. Bunlarn banda phesiz vekil bulunduu iin siyas vaziyette olarak eref Beyefendi bulunuyorlar. Yoksa listelerin siyas telkki ve hesaplara gre yaplm olduunu tasavvur etmek doru olamaz. Top yekn. Devletin, iktisat ilerine mdahalesi; bu kelime Trkede sylendii vakit ileri altst etmek gibi kaba bir mana da kyor. Bu sebeple entervansiyon kelimesini alalm. Entervansiyon. ve hudutlar zerinde himaye, bugn her Devlet iin lzm olan ve hemen her Devletin tatbik ettii bir sistemdir. phesiz bu bize de lzmd. (Vatandalarn yapaca ilerden bazlarna da mdahale ediyorsunuz, bu sizin ekseriyet frkasnda koyduunuz esas programa da uygun deildir, siz frka programnzn, da fevkine kyorsunuz) dediler. Bu, ok takdir bir meseledir. Bir defa frka programmzda memleketin ykselmesine hizmet edecek ilerde bilhassa iktisad ilerde Devletin alkadar olmas umum bir ifade ile yazlmtr. Bu alkann hangi hatlar dahilinde yaplacana dair ne Frka programnda bir ey vardr ne de Frkann, salhiyettar zevat lisanndan bu hususta bir ey sylenmitir. Daha ziyade ihtiyacn gsterecei bir takdire imkn verecek umum bir forml konmutur. Frkamzn bu ilerde imdiye kadar takip ettii noktai nazar, memleketin ihtiyacatna tevafuk edecek bir ekil ve mahiyettedir. Yanl telkin neticesinde Frkamzn bir ok skntlar izale iin takip ettii noktai nazarlar, memleket hizmetlerini bugnn ihtiyacna uygun bir surette tanzim ve ifa etmek iin takip ettiimiz gayeler tam aksine olarak bizzat bu skntlarn sebebidir diye mtalea edilmitir. Btemizi dzeltmek hayat bir iti. Yzde 30 kadar tenzilt yapmaa mecbur olduumuz bte vaziyetini tanzim eder-

ken bir ok iler meyannda nihayet demiryollar btesinden maan alp yaamakta olanlardan hakikaten az denebilecek derecede yz ksur memurun darya karlmas byk bir mesele olmamak lzmdr. Zannederim Devlet demiryollarndan karld mevzubahs olan memurlarn adedi iki yze varmyan. bir ksm vatandalardr ve benim bildiime gre kadro dahilinde bunlarn da yerletirilmesine allyor. nhisar dairelerine gelelim. Bunlar Devletin byk varidat membalardr. nhisara dair her yerde yanl bir telkkinin reva bulmas neticesinde bu isim etrafnda geni bir mukavemet hissolunuyor. Bundan sonra vapurculuk meselesi geliyor. Trkiyede vapurculuk iini bir Devlet idaresi haline sokmak lzumlu bir vaziyet almtr. Trkiye vapurculuunun bu gnk ekli hi te asrn icabatna ve memleketin ihtiyalarna tevafuk edecek bir halde deildir. Anlalyor ki serbest bir surette bu gn baz vatandalarn yaptklar vapurculuk ii normal bir vaziyette yaplan bir vapurculuk deildir. Bu muhterem vatandalarn ilettikleri vapurlar iinde az ok muntazam bir hal arzeden ksm olmakla beraber umum olarak bir ok gayrikabili hal tarife ihtilflar iinde, gayrishh, gayrinizam, gayrimuntazam bir halde alyorlar. Btn bu manzaraya gre bu vapurlar umum bir grle Trkiye gibi hudutlarnn drtte deniz olan mustatil eklinde bir memleketin kabotaj iini ne bugn temin edecek, ne de istikbalde teminini vadedecek vaziyette deildir. u halde Devlet demiryollarnda olduu gibi btn yolcu nakil vastalarn bir Devlet idaresi altnda toplamak; hem memleketin ihtiyacna, hem yolcularn shhat ve selmetine ve servislerin intizamna hizmet etmek olcaktr. Dier taraftan isterse vapurunun bedelini alacak olan sahipleri bu sermaye ile daha msait i tutabilirler. Burada mhim nokta vapur

 281

sahiplerinin her birine elindeki vapurlarn bugnk hakik deerini nakit olarak tediye eylemektir. Yeni kurulacak Devlet vapurlar idaresinde idare heyetini kaldrarak mesuliyet esasn kuvvetlendirecek ekiller de derpi olunmutur. Afyon mstahsillerinin bugnk afyon sat eraitindeki kademeli, bir ok komusyonculua, mutavasstlara istinat eden ve haric pazarlarda satlan fiatla mstahsilin eline geen para arasnda byk fark yapan ekli dzeltmek yoluna bilhassa afyon ticaretinin beynelmilel tbi olduu bir ok mklt karlamak maksadndan girilmitir. imdi mhim bir bahse giriyorum: Bu noktann tenviri iin lzmgeldii kadar sylemee mecburum. Avrupann, Amerikann, Japonya da dahil olduu halde teknik sahada ileri gitmi olan memleketleri makina ve teknikte geri kalm olan byk bir beeriyet ktlesine sanatla, makina ile yapm olduklar menscat ve masnuatn sevketmek suretile btn dnyay istismar ederlerdi. Bunu hl da ksmen yapmak yolundadrlar. Bu devir kapanyor ve kapanmak zeredir. Dnya akln bana alyor ve gzn ayor. imdi bir ok memleketler, kendi yaptklarnda istifade etmek ve temin edemedikleri ihtiyalara da kendileri tarafndan yaplncya kadar tehamml etmek yoluna giriyor. ktisad kurulu btn uurlu dnyann mterek gayesi oluyor. Bunun iin mahrumiyetlere katlanmak yolu umumileiyor. Hakikatleri hep birlikte mtalea edebilmek iin en samim bir aklkla arzediyorum. stismar yalnz sanayilemi makina memleketlerinden gelmiyor. Az ok hesap, kitap, ticaret iini becerebilecek unsurlar az miktarda bulunan bu istismarclar bunu beceremiyecek olanlarn satlarna kademe kademe dellet iin pazarlarda gsterdikleri ticar marifetlerle nisbeten ok kazanyorlar. Bir ksm vatandalarmzn kazanmalar iyi

bir eydir. Fakat mstahsilin hayatn koyarak byk emekle istihsal ettii emtiayi, pazarda u veya bu kadar az para ediyor diye maln sahibi olan Trk vatandalarndan, nisbeten aa bir fiatla almak mstahsile byk bir zarar deil midir? Geri kademelenmi mutavasstlarn mstahsillere zarar verecek hududa kadar amamalar ve bu hususta makul davranmalar lzmdr. Amma arkadalar, bu bir edebiyattr. Dnya kurulahdan beri bu mutavasstlar tarafndan, mstahsilin alnnn terile istihsal ettiini bu. edebiyat usul dahilinde kymetlendirmek mmkn olamam ve bu yolda bir efkat gsterilmemitir. O halde ne yapmak lzmdr, amel are prensipli bir alma ve tanzim etme yoluna girmektedir. C.H. Frkas program, bazlarnn zann gibi bir tarafl deil, bir ok tarafl bir programdr. Orada der ki, memlekette snf fark, snf mcadelesi yoktur ve snflar arasndaki nameru muvazenesizlii kaldrmak ve alma zmreleri arasnda birbirile atmyacak surette ahenk tesis etmek lzmdr. Bu program kim tahakkuk ettirecek? Mterek prensiplere inananlarn tecrbe edilmi olan umum kymet ve kabiliyetlerinin vasatisi.. Fakat itimadnefis ve nikbinlik havas iinde.. Bunun hududu nedir? C.H. Frkas programnda buna da cevap vardr. Orada derki (normal esas ve artlar altnda cereyan edecek ticar ame!t kemali serbest ile devam eder.) Normal nedir? Bu da geri takdir bir meseledir. Fakat takdir mevkiinde olanlarn, vaz kanunun mill vicdan doru neticelerin teyit kuvvetidir. Bizim anladmz devletilikte Devletin ileri tanzim suretinde olacak mdahalesi snflar arasndaki mcadelede bir snfn lehine mdahale etmek deildir. Bilkis btn alma zmreleri arasndaki menfaatleri tevzin noktai nazarndan bu mdahale lzmdr. deal olarak

 282

snflar arasnda srtme ve birbirlerini itip kakma esasna yol brakmamak lzmdr. Burada arkadalar derhal hatra kooperatif fikri geliyor. Kooperatif de; demiryolu, elektrik ve daha bir ok fenn ve yksek vastalar gibi beeriyetin son asr zarfnda bulduu iktisad bir messese formldr. Bu, mstahsillerin veya mstehliklerin veyahut hem mstahsil hem de mstehlik olan halkmzn mterek mesuliyetli ortaklkla al verilerini bizzat tanzim etmeleridir. Amma kooperatif tatbikat yaparsak - ki bu bizim frkamzn programnn ana maddelerinden birisidir - btn mstehlikler istihlk kooperatifleri yapacaklar, lzumlu eyleri membalarndan bizzat tedarik edecekler; sonra btn mstahsiller istihlk kooperatifleri yapacaklar, dorudan, doruya ana pazarlara mal satacaklar, aradan esnaf, tccar kalkacak... Yz senelik kooperatif tatbikatnn amel gr bu yanl fikri tashih ediyor. T rlnda adasndan Japonyaya kadar, ktalar ve Bahrimuhitler ar btn beeriyet tarafndan kooperatifler tatbik edildii halde ne esnaf, ne de tccar ortadan kalkmamtr. Frkamz normal ticaretin hi bir vakit aleyhinde deildir. Kooperatiflerin yannda, dnyann her yerinde, ticaret alp muvaffak oluyor. Bir taraftan Devletin tanzimi yannda dier taraftan kooperatiflerin oalmas ticareti normalleiyor ve onu satcs veya mterisinden normal fakat intizaml bir krla iktifaya sevkediyor. ** Muhterem Halil Bey arkadam gibi yanl dnm olan aziz vatandalarma sylemi olaym ki, Trkiyede kollektivism tehlikesi yoktur. Bilmem nasl bir hatal grn tesirile (nihayet bu i kollektivisme gider) dediler. Bizim programmzda kollektivismin (K) sna olsun ihtimal verdirecek kokuyu hangi noktadan hissetmilerdir. Kollektivism mefhumu mlkiyet mefhumile tamamen taban tabana zttr. Halbuki frkamzn prog-

ram mlkiyet hakkndan vuzuhla bahsediyor. Kollektivizm; hi kimse bir mlk sahibi olmakszn muayyen bir sahada her hangi bir ii yapm olanlarn o iin yaplmasile husule gelen menfaatleri kendi aralarnda taksim etmeleri demektir. Bizim programn neresinde bu var? HALL BEY Memleketin i sahas daralmaktadr. Buhrann tesiri ile inhisarlar, Devlet demiryollar gibi baz messeseler memurlarn kartmak zaruretinde kald. Bu hal ticaret messeselerinde de tezayt edecektir. Onun iin alnacak tedbirlerde bu meseleler gz nnde tutularak biraz ihtiyatl bulunmak lzmgeldii kanaatini izhar ettim. Yoksa baka bir ey sylemedim. Kooperatif meselesinde kollektivisme doru gidiliyor demedim. Yalnz prodksiyona, yani istihsal ve servetin tevezzne doru gitmemek, i zerinde bulunan vatandalara bu gidi nerede duracak gibi bir tereddt verir. sahasnda bulunan insanlardaki emniyet ve istikrar tezelsle uratr demek istedim. Yoksa kollektivisme doru gidiliyor demedim. Dedim ki; istihsalde ve tevzii servette mdahaleyi arttrmamz i sahasnda bulunan vatandalarda nihayet bu; kollektivisme doru gider zehabn hsl eder. Sonra nereye gidiyoruz diye tereddt edileceini arzettim. zerinde alan adamlar bu iin nereye gideceine dair kendilerinde bir vesvese hsl olur demek istedim. Yoksa ben phe ediyorum demedim. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) darede bulunanlar amme hizmetlerini grrler. Politikada bulunanlar da heyeti Hkmeti tekil ederler. Bunlar politikaya dair vehe tayin ederler. darede bulunanlar ise amme hizmetini grmekle mkelleftirler. Tekil edilen brolar idar bro denilen brodur. Bu da Gmrk umum mdr, Sanayi umum mdr, Ticaret

283

umum mdr ve Varidat umum mdrnden ,ihtisaslarile ve tecrbelerile ykselmi kimselerden mteekkildir. Bunun byle olmas tabiidir. Memleketin muhtelif ubelerindeki ihtiyalarn tanyp ona gre kontenjan tanzim edeceklerdir. Kendilerinin ben de mdahaleciyim dedikleri nokta zaten normal olarak iktisad hayatn tabi cereyanna girmi olan mdahalecilikten ibarettir. Halbuki bunun haricinde hatta taraftar olduklar mill iktisada vehe vermek iin ekonomi dirije dediimiz, yani memleketin iktisad vaziyetini politika zerinden almak, yani direksiyonu idarecilere vermektir. te bizim tatbik ettiimiz bu noktadr. nhisarlar; inhisar mefhumu zatnda Devlete varidat temin etmek iin tekil edilmi brolardr. Bunlar mevzuumuzla tamamen karlatrlacak bir mahiyette deildir. Bizim tesis etmek istediimiz inhisarlar, Devlet camiasnn, umum hayat noktai nazarndan ferdin yapp yapmamak, istediini yapmak ihtiyarna braklmasnda tehlike grd ilerdir. Eer bugn vapur posta seferleri yapmak hususunda Devlet inhisarile hareket ediyorsak bunu ferdin ihtiyarna brakmakta memleketin umum hayatnda tehlike grdmz iindir. Yoksa mal varidat temini maksadile yaplm deildir. Bunlar ferdin ihtiyarna brakmas, Hkmetin vazifesini grmemesi demektir. Kollektivismin manas istihsal vastalarn camiann eline almasdr. Kylnn tarlasn, iftini ubuunu, fabrikalardaki makinalar, hulsa istihsal vastas denilen btn eyleri Devletin kendi eline almas demektir. Bizim hangi hareketimizde, hangi kararmzda; hangi programmzda byle bir ey grmlerdir. Filvaki burada sz sylemek gayet iyidir. Fakat o sylenen szn hakikate

mutabk olmad takdirde harite yapaca inikat dnerek ona gre sz sylemek hepimizden beklenen ok mhim bir vazifedir. Kollektivisme, yani istihsal vastalarn camialatrmaa gtrecek her hangi bir sisteme gidilebilir. Fakat bunun ls nedir? Kollektivisme gidilsin dedikten sonra istihsal vastalarn camiann eline verirken bir takm programlara tbi olmak lzmdr. Ferd tasarrufu esas tutan bir camia iin Frkamz programnda ferdi serbest brakan, ona kymet veren kayitler vardr. Hakk mlkiyet ve tasarruf burada esastr. stihsale, servetin tevezzne ait hi bir mdahalemiz yoktur. Yalnz arzettiim gibi btn mdahale etmek istediimiz noktalar, camiann hayatn selmetle yrtmek ve inkiaf ettirmek hususunda tatbiki lzm noktalardr. i ferdin ihtiyarna brakma tehlikeli grdmz vaziyetlerde camiann menfaati namna bu hakk ondan almak Heyeti celilenin vazifesidir. Binaenaleyh her hangi bir vaziyette, ticareti her hangi bir ferdin istismarna terketmek vaziyetinde, camiann, umumun hayat noktai nazarndan bir sarsnt vcude gelebileceine Heyeti Celile karar verdikten sonra elbette onu amme vazifeleri srasna alarak Devlet ilerine katmak dorudan doruya amme hizmetleri meyanna koymak zaruridir. Yaptmz budur. Yoksa umum istihsale mdahale etmek ve istihsali baarmak gaygusile hareket etmiyoruz. Afyon ticareti noktai nazarndan maksat afyon meselesini dnyadaki vaziyeti itibarile tanzim etmektir. Tanzim etmek inhisar altna almak demek deildir. Maksat mstahsilleri tekiltlandrmaktr. Hkmet yalnz yaplmaa tavassut ediyor. Yoksa bizzat kendisi ticaret yapacak deildir.

 284

HKMETE ZRAAT BANKASINA MBAYAA ETTRLECEK BUDAY HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER BUDAY ALIMINA (ZRAAT BANKASININ BALAYIINA LKN GRMELER)

1932'de, ynetim, tarm fiyatlarnn dt ve kylnn yoksul/at buhran ortamnda iftiyi destekleme politikasn hazrlar. Aadaki grmeler, bu politikann balangcn belgelemektedir. Tarm desteklemenin kurumlar tasarlanmaya balam, fakat bunlar henz ortaya kmamtr. O ortamda pratik ve :vedi bir zm gereklidir. zmn z, buday iftisinin karsna devletin garantili bir fiyatla ve gl bir alc olarak kmas, bylece, iftinin satmalna gcn yitirmemesidir. Buday almlar iin Ziraat Bankas grevli olacaktr. 3.7.1932 MUHLS BEY (ZRAAT VEKL) (KTAHYA) Buday meselesi bizde ok mhimdir, hayat ehemmiyeti haizdir. Bu da iki noktai nazardandr: Birisi mahsult miktar, ikincisi de fiat itibariledir. statistik tekiltmz tam ve mkemmel olmad iin kat bir isabetle tayine imkn olmamakla beraber buday mahsullerinin muhtelif senelerde gerek ekim, gerek biim miktarlar, esbab mucibe mazbatalarnda olduu gibi u suretle tayin edilebilir. Zira 925 926 927 928 929 930 sene 926 927 928 929 930 931 (dnm) (kental) Ekim Biim miktar 35 417 718 24 692 263 22 383 714 13 331 508 31 326 70 6 16 110 758 28 178 280 27 188 729 27 052 274 24 853 988 34 169 394 30 000 000 bir mahsul yapan son bir iki sene iinde de fiat dknl zararna uramtr. 924 ve 25 senelerinde 18 milyon, 929 da 13 milyon kymetinde buday getirmek mecburiyetinde kalnmtr. Baz senelerde de ona mukabil ihracatmz fazla olmutur. Bu sene mahsul meselesini uzun uzadya. tetkik ettirdik. Bu seneki mahsuln geen senenin te ikisini tutabilecei tahmin olunabilir. Memleketimizde budaya tahsis edilmi olan arazinin miktar otuz milyon dnm olarak normal haslat ta 25 milyon kental tahmin edilebilir. Bu yirmi be milyon kental memleketimizin tohumluk ve istihlk ihtiyacnn tam karldr. Daha az bir mahsul ile dahi hariten buday ithaline lzum grmeden memleket dahilinde yetien buday ile idare edilmek imkn vardr. nk budayn az olduu bir ok yerlerde ve para ettii zamanlarda kylmzn buday yerine ksmen arpa veya msr ikame etmesi varit ve vakidir. Ehemmiyeti haiz dier nokta dorudan doruya fiat meselesidir. Kyl elde etmi olduu mahsuln mhim bir ksmn hasat sonunda piyasaya arzetmek mecburiyetindedir. Bunun da sebebi iftinin bir ok borlar vardr, bu borlarn demek ve ihtiyalarn karlayabilmek iin elde etmi olduu mahsul bir an evvel paraya kalbetmek mecburiyeti karsndadr. Eer bizde de varant muameleleri yaplabilse, kyl budayn bir yere koyup ona mukabil avans olarak bir para

Grlyor ki, bir seneden bir seneye mahsul rrtiktarlar arasnda mhim farklar vardr. Bu farklarn sebebi; bir seneden dier seneye iklim artlarnn ok farkl olmas ve bu iklim farklanndan az mteessir olacak derecede ziraat usullerini tekml ettirememi olmaklmzdandr. Byle seneden, seneye buday mahsult zerinde pek byk farklar olmas neticesiledir ki be, alt sene gibi pek az bir zaman iinde memleketimiz buday itibarile darlk sknts geirmi ve iyi

 285

kinci bir mesele de arpa niin giralabilseydi veyahut sat kooperatifleri memitir, srf buday kanunu olmu? Acamevcut olup ta budayn birdenbire deil, tedricen piyasaya arzetseydi, mev- ba arpay ilve etsek iyi olmaz m? nsimlik fiat sukutu bu kadar bariz olmaz- k malmu liniz arpann be alt yz d. Fakat byle tekilt ve kooperatifler bin ton kadar ihra edildii seneler varmevcut olmad iin piyasaya mahsul dr. Bu; memleket iin 30, 40 milyon lira arzetmeyi tanzim etmek mstahsil iin para getirmitir. Zaman oluyor ki sarsngtr ve kyl bir senede 6, 7 milyon t olur, mteri bulunmaz, mahsul yok kental miktarndaki buday pek muay- pahasna mstahsilin elinden kar. Bizim memleketimizde kuraklk ekyen ve ksa bir zaman zarfnda piyasaya arzetmek mecburiyetindedir. Bundan da sik olmuyor. Eskiden ar zaman, ar fiatlar sukut ediyor. Bu dorudan doru- mltezimleri kylnn elinden haslatn ya mstahsilin zararna oluyor. Bu yz- alr, ihtiyat depolarda tutarlard. Mahden kylnn eline az para geiyor ve suln kymetli zamanlarnda yksek fiatbundan da itira, tediye kabiliyeti azal- larla satarak istifadelerini oaltrlard. yor. Buday meselesinde gerek mahsuln Tabi imdi bunlar ortadan kalkm bupiyasaya arzn tanzim etmek ve gerek lunuyor. muhtelif seneler arasndaki fiat farkn, imdi bu tekil edilecek silo veyahut gerekse ayni sene zarfnda mevsimlik fiat depolarda zaman geldii vakit satlmas artlarn tanzim ve tesbit etmek iin iin muhafaza edilecek mahsultmzn, esasl tedbirler vardr. Bunun iin bir ka- her hangi bir vaziyet karsnda memlenun lyihas tanzim edilmitir ve Heyeti ketin mdafaas zamannda, harp zamaVekilededir. Bu gibi esaslar tesbit eden nnda ok byk bir faidesi olacan benbir kanun gelinciye kadar cil bir tedbir deniz daha ok mhim gryorum. olmak iizere bu lyihay takdim ediyoruz. imdi esasen, ifti olan yeni VekiliBu kanun mstahsilin harman sonunda miz bu yeni kanunla iftilere byk bir piyasaya istihlk ihtiyacndan fazla bir menfaat temin etmi oluyor. Yalnz bumal arzetmiye mecbur kalmamasn ve raya arpann da ithalini rica edeceim. kendisine kuvvetli bir alc temin etmesini MUHLS BEY (ZRAAT VEKL) istihdaf ediyor. Bu alc Ziraat bankas Bu kanun tatbiknda her hangi bir zaolacaktr. Bu kanun piyasann temevvrar vaki olduu vakitte onun Hkmet lerinden mutazarrr olmamak iin butarafndan tazmini derpi edilirken, az daya bir fiat teminine matuf olan bir kaveya ok bir kr olduu vakit, dedik ki, nundur. Ziraat bankas bu suretle buday krla silo, depo yaplr. muayyen bir fiatla almay temin ettii Fakat bununla muhakkak kr yaptakdirde zrra iin gayet makul ve nafi mak istihdaf ediyor manasnn karlbir tedbir olacaktr. mamasn bilhassa rica. ederim. Bu kanun EMN BEY (ESKEHR) Ka- buday mstahsilini himayeye ve buday nunun heyeti umumiyesi hakknda haki- fiatnn istikrarna matuf bir kanundur. katen teekkrden baka bir ey yapla- Maksadmz hi bir vakit iftiyi istismar maz. Ancak bendeniz nc maddede etmek deildir. satlmadan hsl olacak fiat fark silolara Arpann da buraya ithal edilmesi, tahsis edilecek ve bu neticeye gre, mal kanunun mahiyetini biraz daha genilezrram elinden yine ucuz kacak, bir ka tebilir, kanunun tatbikini biraz daha sene iin hsl edecei kr silolara girecek- gletirir, klfetini biraz daha arlatti. Yani bunu kavrayamadm. rabilir. Onun iin bu, ancak buday ola-

 286

rak kalsn, bundan iyi bir netice elde edilecek olursa o zaman temil meselesi de dnlr. SIRRI BEY (KOCAEL) Hkmet bu buday mubayaa edecei zaman fiat takdirinde mikyas ne olacak? Bu mikyas Hkmet nasl bulacaktr? imdi daha evvel vaki tecrbelerden ders alarak baz mtalealara sapmak lzm geldiini gryorum. Nitekim ttn inhisar idaresi zrradan ttn mubayaa ediyor. Bu mubayeatn bazan yle veya byle olmas efkr umumiyede nasl fena tesirler husule getirdiini birer birer bilmekteyiz. Ayni mubayaa kyefiyetinde mubayaaclarn buday alrken ttn mubayaasnda gsterilen sakatlklara salik olmyacaklarn bize bugn kim temin edebilir?..

MUHLS BEY (ZRAAT VEKL) Bu kanunu yapmaktaki maksad arzetmitim. Bu maksad elde etmek iindir ki Hkmet buday alp satmakta Ziraat bankasn tavsit etmitir. Fakat fiatlar tesbit etmei ve muhafaza usullerini ve saireyi kendisine brakmamtr. Hkmet fiatlar meselesini derpi edecektir. Alm ve satm hususlarn da nizamname derpi edecektir. Fiatlarn ne miktar zerinde tesbit edilecei hakkndaki mtalea zannediyorum ki bu kanunun mevzuundan biraz harice kar. Piyasa zamannda, hasat zamannda hsl olacak neticelere gre tedbirler alnacaktr. Bu kanun dorudan doruya ziraat ilerile ve ifti ile de alkadar olduu gibi tediye kabiliyetile de alkadardr. Ziraat bankasnn maksad tesisi de esasen bu gibi iler iindir.

DEVLET SANAY OFS TEKL VE KANUNU MAHSUSALAR1NA TEVFKAN KURULMU OLANLARDAN MAADA DEVLET SERMAYESYLE TESS EDLM VE EDLECEK FABRKALARIN VE DEVLET TRAKLERNN VE KURULMASI MSAADEYE TAB VEYA MUKAVELEYE BALI OLAN FABRKALARIN SURET DARES HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER (DEVLET SANAY O FS T NN KURULMASI VE VE ZEL YASAYLA KURULMU OLANLARIN DIINDA DEVLET SERMA YESYLE KURULMU VE KURULACAK OLAN, DEVLET TRAK BMNDE OLAN VE ZNLE YADA SZLEMEYLE KURULAN FABRKALARIN YNETM BM LE LGL GRMELER) Ekonomide devletiliin en nemli adm, 1932 Temmuz"unda Devlet Sanayi Ofisi (DSO) ile atlyor. DSO ile belirlenen hedef her eyden nce ekonominin yapsn ve dengelerini gelitirecek byklkte sanayi tesisleri kurmaktr. Bunlar, ancak devlet sermayesiyle kurulabilir. Tasarlanan sanayi giriimlerinin sermaye bykl, rgtlenme ve teknoloji dzeyi, zel kesimin gcnn ok stndedir. DSO'nun kuruluuyla gzetilen bir ama da, lkenin iktisat politikasnda kurulacak byk sanayiin yarataca talebi egemen klmaktr. 1931 'den sonra ktisat Vekaletinde tasarland anlalan DSO'nin kuruluu, bylece, gelecein ktisadi Devlet Teekklleri (DT) f ve daha sonra KT) sisteminin ekonomi kurallar ve hukuk yapsyla oluumu iin atlan ilk byk adm olmaktadr. DSO, sadece o ge kadar devlete iletilen kurulular bir ortak ynetim esasna balamak

287

iin deil, Sovyetlerden salanan krediyle balatlacak yeni sanayi kurulularn bir 'devleti sermaye birikimVne yneltmek iin de nemlidir. Bu bakmdan, devlet sermayesinin titizlikle kullanlmasn amalayan kurallar getirilmesi, devletin itirakler politikasnn verimsiz iletmelerden esirgenmesi gibi ilkelerin DSO'nin kurutu ve ileyi erevesinde yer al, aadaki grmelerde zellikle dikkati ekmektedir. Grmelerde, zel kesimin dncelerini yanstan eletirileri de izliyoruz. Bunlar arasnda, devlet kesiminde balayacak sermaye birikiminin zel kesimin birikimini kltecei, devletin itiraklerine o gne kadar sz konusu olmam kurallarn getirilmesiyle zel kesimin devlet desteinden yoksun kalaca gibi eletiriler gze arpmaktadr. 3.7.1932 SRR BEY Bir iki nokta zerinde sz syliyeceim. O da bu kanunla yaplan fabrikalarn, mmasil faaliyette bulunan vatandalara piyasada adeta rakip kacaklardr. Vatandalar kendi sermayeleri ve kendi sylerine istinat ederek alacaklardr. Halbuki Hkmet fabrikalar, Hkmete istinat ederek alacaklardr. stinatghn kuvvetli olmas, piyasada almak iin kfi miktarda kuvvet bahedici bir memba halini alr. Fakat kuvvetli sermayesine istinat ederek, mill bir tccar olan Hkmete dayanan fabrikalarla, kendi sermayesine istinat ederek alan ehasa ait fabrikalarn rekabet etmesine imkn olmyacaktr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Kanun esasen 16 martta Meclisi liye tevdi olunmutur. Demek ki 3 aydan fazla bir mddet evvel Meclise takdim edilmitir ve encmenler tarafndan mzakere edilmitir. 16 marttan beri 100 gn mtecaviz bir zaman gemitir. Bu mddet zarfnda kanun hatta ktisat encmeninde tabedilmi olarak bulunmakta idi. Mstaceliyetin sebebi de son zamanlarda memleketi bir an evvel snailetirmek iin kan frsatlardr. Bu kanunu sevkettiimiz srada memleketi snailetirmek iin elimizde bir vasta bulunuyordu. O da baz sermaye sahiplerinin memlekette Hkmet namna sanayii tesis iin tekliflerde bulunmalardr ve bu tesis ve bu tesis edecekleri sanayii Hkmet namna tesis ederek maliyet fiatile sat fiat arasndaki farkla o fabrikalarn amorti edilmesini kabul etmilerdi. Bunlar zerine istinat ederek byle bir kanunu sevketmek ve bu yolda teesss edecek fabrikalar idare iin ayr bir teekkl vcude getirmek lzumu artmt. Halbuki malmu liniz smet Paa Hazretleri byk komu Devlete seyahat yaparak oradan sekiz milyon dolarlk bir kredi temin ettiler ve bundan memleketin biran evvel muhta olduu sanayii tesis etmek imkn hsl oldu. Bu imkn elbette bu tesis olunacak sanayiin gerek tesisi zamannda, gerek tesisinden sonra idaresi zamannda mesuliyeti zerine alacak bir teekkln vcudunu tazammun eder. te o teekkl bir an evvel meydana karmak ve kanunu bu ekilde vcude getirmek lzm olduu iindir ki bu kanunun Heyeti muhteremeniz dalmazdan evvel mstacelen mzakeresini rica ettik. Kanunun mahiyeti, Devletin memleketi bir an evvel smailetirmek iin programna koymu olduu esasl prensiplerden ilham almaktadr. Bunda kendi sermayesile sanayi tekil eden mteebbis vatandalarla rekabet meselesi mevzubahs deildir. Zaten vatandalarn kendi teebbslerile yapmaa cesaret edemiyecekleri veyahut yapamyacaklar sanayii Devlet teebbsile ve Devlet sermayesile yapmak iindir ki bu kanunu vcude getirdik. Yani kanunda vcude gelecek olan ofis, vatandalarla pazarda rekabet etmek iin ufak tefek sanayii yapacak deildir, vatandalarn

 288

bu gnk sermayelerde baarmya teebbs edemedikleri hususat, Devlet sermayesile ve Devlet kudretile baarmak iin vcude getirilecektir. O noktai nazardan vatandalarn ufak sermaye ile vcude getirdikleri fabrikalarla Devletin rekabet haline gemesi mevzubahs deildir. Mecliste Bte ve ktisat encmenlerinden mteekkil bir heyeti umumiyede, bu teekkln blnosunun tetkiki derpi edilmitir. Hkmetin teklifinde bu ksm yoktur. Tamamile ticar bir messese olduundan bu ie husus bir ekil vermek iin bunu Meclise kadar gtrmee lzum, yoktur diye bu ksm tayyedilmiti. Meclisin murakabesine vazetmek mlhazasile bu kayit encmenler tarafndan konmutur. Meclise geldiinde gerek ktisat encmeni, gerek Bte encmeni bu gnk Sanayi ve Maadin bankas kanununun hkmleri mucibince bu bankann blnosunun tetkiknda olduu gibi bu iki encmenin muhteliten vcude getirdikleri umum heyet, Devlet sanayi ofisinin blnosunun tetkiknda da bulunsun denildi. Hkmet te buna muvafakat etti. Bu suretle Hkmetle encmenin fikirleri neticede birleti. Meclis kendi iinden vcude getirecei bu teekkl vastasile murakabesini yapacaktr. Bu murakabeyi yaparken vcude gelmi olan teekkllerin bilnolarn da tetkik edebilir. Binaenaleyh Meclis murakabesini yapmaa her zaman kadirdir. SALHATTN BEY (KOCAEL) Sanayi ofisinin hissedar olduu her hangi bir sna irkette tadil, tebeddl ve saire olursa Devlet sermayesine bir klfet tahmil edildii takdirde ekseriyetle meclisi idareler karar verse bile ofis hissesini almaynca bu kararn hkm yoktur deniliyor. Fakat anonim irketler iin konulan ahkm kanuniyeyi ve btn dnyaca kabul edilen bir esas bu fkra ile niin ortadan kaldralm? Sanayi ofisi her hangi bir teebbs smaiyeye itirak

etmitir. Bu bir nevi muzaherettir. Fakat nihayet oradaki hissesi nisbetinde salhiyete malik olmaldr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Salhattin Beyefendinin tamamen haklar vardr. Eer yeniden vcude getirilecek itiraklar hakknda bir hkm koymu olsaydk o vakit itirak etmee karar verdii zaman bir art olarak bu hkm mukavelenamesine veya nizamnamesine koymas icap eder. Fakat mevzubahs olan mesele yeniden itirak meselesi deildir. Zaten gerek bu kanunda, gerek yalanda arzedilecek sanayi kredi kanununda Devletin bu yolda hariteki teessslere bidayette veyahut teesss ettikten sonra itirak etmesi menedilmektedir. imdi bir ok fabrikalar vardr ki Devlet itirak etmitir. Devletin elyevm itirak etmi bulunduu fabrikalardaki hisselerin murakabesini temin eder ahkm yoktur. O ahkm olmadna nazaran bu maddede tamamen mevcut olan itiraklerin murakkabesini temin etmek zere konmutur. Salhattin Beyefendinin mevzubahs ettikleri fkrada, mevcut olan itiraklerde toplanlp ta Devlet sermayesine yeni bir klfet tahmil edilecek olursa yeni kararlar alnd zaman evvel Devletin sermayesini iade etmeleri veya ofise bunun muvafk olduunu tesbit etmeleri lzmgelir. Ofis bunu muvafk grmezse evvel Devletin sermayesinin iadesi lzmgelir. Ondan sonra istedikleri gibi karar verirler. SALHATTN BEY Bu beyanattan sonra bendenizin bu maruzatnn daha ziyade varit olduunu arzederim. Adapazar irketi malmdur. Bu gn o irketi faaliyete getirmek iin, uhdesine verilen ormanlar iletmek iin her hangi bir teebbs ortaya ksa, nizamnamesinin tebdili lzmgelse ve bundan bir ekseriyet karar hsl olsa bu kararn icras iin, demek evvel Devletin sermayesini demesi lzmdr.

 289

HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) Bu madde baz sanayiin uursuz hareketlerile Devlet sermayesinin zayi olmasna sebebiyet verecek harekta nihayet vermek iin konmu bir kaydi ihtirazidir. Bu gn baz messeseler mevcuttur ki, sermayesinin ksm azam Devlete aittir. Fakat ticaret kanunu mucibince baz hususlarda reyi ekseriyetle temin edilmiyor. Byle sermayesinin fazlas Hkmete ait olan bu nevi messeseler mevcut sermayesinin tezyidi hususunda heyeti umumiyesi karar verirse o sermayenin tezyidinden hsl olacak faideyi isbat etmesi lzmdr. ktisat vekili ve sanayi ofisi bu sermayenin tezyidinde messesenin inkiafna hakikaten bir faide hsl olacana kanaat getirirse ve bu faideyi tayin ve tesbit ederse esasen mesele yoktur, sermayesi tezyit edilir. Fakat isabet edemedii takdirde sermayesinin ksm azam Hkmete ait olduu aikrdr. O halde Devlet sermayesini tezyit etmez. Eer onlar tezyidinde srar ederlerse Devlet sermayesinin o iten ekilmesi lzmdr. Byle baz messeseler vardr. Vaktile Devlet sermayesi konmutur. Fakat irket tarafndan idare ediliyor. Bunlar kalkar da gayriuur olarak yarm milyon sermaye artrmak isterse bu sermayenin 490 000 liras Devlet tarafndan, dier 10 000 liras da o irketi tekil eden messisler tarafndan verilecektir. Bittabi Hkmet bu sermayenin tezyidi kararnda menfaat grmedii takdirde isterseniz beni karnz demek zannederim ki bu gayet tabi bir haktr ve nihayet husus bir kanundur. Bu kanunla sanayi kredi kanunundan istifade edecek olan sanayia da pek ok yeni haklar ve menfaatler temin ediyor ve bu haklarn mukabilinde Devlet sermayesi iin byle ufak bir kaydi ihtiraz koymakta zannederim ki zaruret vardr. in icabat bunu amirdir. Serbest sanayide keyfemayea herkes istedii gibi sermayesini kullanabilir. Ticaret kanunu ahkm umumiyesine tebaan cereyan eder diye nihayet ortada

Devlete ait bir sermaye vardr, onu dnmek lzmdr. Onun istikbalini temin etmek bizim vazifemizdir. SALHATTN BEY Bendenizce byle sanayi ilerine Devlet tarafndan mdahale edilerek bu ilerin ofis marifetile idaresi eklindeki teebbsler, Devlet iini grdrmek, Devlet menfaatini gzetmek maksadile deildir. Bunda herhalde amme menfaati ve vaziyeti de nazar dikkate alnmak ve bu memlekette sanayiin inkiaf iin daha emin bir murakabe altnda vaziyeti idare etmek ihtiyacnn sevkile bu hususlar ihtiyar ediliyor. Devlet mefhumu bugnk telkkiyata gre yalnz byle menfaati hazine diye tedenberi kullanlan bir kelimenin sarf yerinde olmasa gerektir. Mktesep bir hakka daima riayet etmek lzmdr. Evvelemirde tekil edilecek bir irkete Devlet sermayesi itirak ettirilmi ise, phesiz onun oradaki vaziyeti nihayet ufak tefek bir para ile itirak eden hisselerden daha farkl bir vaziyet gstermez. Bilkis beklenir ki, Hkmetin mterek olduu sanayi ofisi tekili hususunu kranla grelim. Hepimiz arzu ediyoruz ve dnya ihtiyac, dnya vaziyeti ii bu gibi istikametlere evki mirdir. Byle bir vaziyette bu teekkle kar kendilerinin himayekr davranmalar daha dorudur. Bunun inkiafn Devlet eline almtr. Niin efendim, niin? Eer o doru ise, o verilen kararn icra edileceine emniyet varsa itirak etsin. Hi olmazsa sermaye zerine bir kayit koysalar, deseler ki u nisbete bali sermayeli hissedarlar kararile olursa Hkmet te buna ittiba edecektir. Byle bir haddin kanuna konmas doru telkki edilmelidir. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) Bu sanayi ilerinin bilhassa mevcut sanayiin bu merkezde idare ettirilmesi ve yeni tesis edilecek olanlarn da memleketin ihtiyalarna gre bir sanayi ofisine raptolunmas hususundaki teebbsmz yenidir. Buna balarken bundan

 290

evvel sanayie vazettiimiz Devlet sermayelerinin urad akibetten ve neticesinin bize verdii ilhamlardan istifade etmemiz de lzmdr. Eer istifade etmezsek bu ie baladktan sonra muvaffakiyetle ileri gtremeyiz, bir ok sermaye rtrz. Bundan evvel muhtelif iler zerinde azam miktarda Devlet sermayesi ve gayet cz miktarda ahsa ait sermayeler konmak suretile baz teebbsler oldu. Mesel; Uak eker fabrikas biliyorsunuz, ehasa ait yirmi bin lira, Devlete ait drt yz bin liray idare ediyordu. Ne oldu, onlarn neticesi? Bu gn tasfiye etsek acaba yzde on elimizde kalr m? Burada Hazineye kr getirmek maksad yoktur. Fakat iin icabatn da taht emniyete almak zarureti vardr. Hatta bu gne kadar teekkl etmi sanayide mevcut olan sermayelere de bir ekil vermek lzmdr. Bu sermayeleri ancak ya tasfiye edeceiz veyahut Devlet sermayesini emniyet altnda bulunduracak bir hkm ihtirazi konacaktr. Bu kaydi ihtiraz bilhassa sna teekkller iin zaruridir. Baz sanayi vardr ki memlekette hali ibaa gelmitir. Byle ihtiyatan fazla tesis dahi, hi yaplmamak kadar muzurdur. Mesel ipek sanayii zerinde Devletin azam himayesi mevcuttur. Byle olmakla beraber ipek dokumacl sanayii bu gn teevv iindedir. Belki de zarardadr. htiyatan fazla tesis edildii ve mesel 10 fabrika lzmsa 15, 18 fabrika meydana kt iin byle olmutur. Bundan dolay Devlet sermayesini de memleketin ihtiyacndan fazla tesisata alet ittihaz edersek iki katl zarar melhuzdur. Hem Devlet sermayesi iin muzurdur, hem de memleket sanayii iin. Mesel; memlekete senede (60) milyon eker lzmdr ki vasat ihtiyaca gre - 160 milyon kilo eker istihsal edecek tesisat olursa ihracat ta yapamyoruz. Ne olur ve bu gn bunlarn hepsinde

Devlet sermayesi itirak etmise Devlet sermayeleri heyeti umumiyelerde sermaye miktar itibarile ekseriyeti, rey itibarile ekalliyeti tekil ettii halde byle bir kaydi ihtiraz olmad takdirde keyfemayea karar verilerek hem sanayi harap olur, hem de Devlet sermayesi gider, hem de dier mteebbisler zarar grr. Bunun iin arkadamdan rica ederim, yalnz tabi ekilde, serbest sahada herkesin kendi arzusile vazetmi olduu sermaye iin mevzu olan kaydi alp ta burada kanun kuvvetlerle Hkmetin sermaye vaz suretile bin bir himaye ve teviklerle meydana gelmi olan sanayie tekileri misal tutarak o kaydi buraya tatbik etmesin ve bu takrirlerinden de vaz gesinler. Eer bu blnolarn tetkikini Meclisi linin ayraca bir komisyon yapsn dersek bu biraz doru olmaz arkadalar. nk ofis, bilmum muameltnda, ehasn tbi olduklar ahkma, hukuku hususiyeye tbi deniliyor. Bte encmeni onu takyit etti. Ehas salise ile muameltnda ticaret kanununa tbidir dedik. imdi bu messeseler, ticar messese olduklar, dier taraftan da sermaye Devlete ait bulunduu iin hem ticar vazifeleri mevcuttur, hem de Devlet sermayesinin tahmil eyledii vazifeler mevcuttur. Fiil ve hareketleri de ticaridir. Bunlara bir heyeti umumiye bulmak lzundr. Heyeti umumiye olmad takdirde ii Veklete brakmak ekli vardr. Bu nevi ii Veklete brakmaktansa Meclise getirmek suretile ikinci bir elekten geirmekte, sermayenin Devlete aidiyeti noktai nazarndan, bir faide teemml ettik. Eer ticar raporlar zerinde btelerde, Devlet hizmetlerinde olduu gibi onu Meclis Heyeti Umumiyesine kadar getirelim dersek idarelerin vaziyetine az ok bir skklk olur. Ne ttn, ne de mskirat inhisarnn ve ne de dier messeselerin iletme ksmna taallk eden ticar bilnolar dorudan doruya Meclisi liye

 291

gelmiyor. Evvel onun icrasna vazifedar olan messesenin, murakiplerin kont-

rolundan sonra ve Vekletin tasvibinden geerek Meclisi liye gelmi bulunuyor.

TRKYE AFYON YETTRCLER SATT KOOPERATF HAKKNDA KANUN LYHASI GRMELER 19Wlarda, afyon Trk iftisinin nemli gelir kaynaklar arasndadr. Bu rn, ayrca uluslararas byk ahc-satc rgtlerinin ve uluslararas szlemelerin denetimimindedir. Afyon iftisini uluslararas fiyatlarn ve araclarn etkisine kar koruyabilmek iin 1932'fe dnlen zm, bu iftiyi bir sat kooperatifi iinde rgtlemektir. Bu sat kooperatifi, afyon alm satmnda tccar devreye sokmayan, byk iftiye de ynetim gc vermeyen bir giriim olmaktadr. Aadaki grmelerde, ynetimin gerekelerini ve bu giriime kar grnen evrelerin eletirilerini izleyebiliyoruz. 3.7.1932 SRR BEY (KOCAEL) Anlald. Seri halinde iktisat kanunlarn mzakere edeceiz. Taayyn etmitir ki artk ktisat vekleti inhisar kelimesini kullanmaktan tahai ediyor. Dn eker, kahve, ay ticaretinin tahdidi ekline, bir elden idaresi dediler. Bugn de afyon ticaretini kendi eline almasna, afyon yetitiricileri sat kooperatifi diyorlar.... ktisat encmeni, ktisat Vekili Beyefendinin huzurlarile yapt muhavere neticesinde afyonun dahilde ticaretinin serbest olmas esasn kabul etmitir. Bu nokta kanunun ruhunu tekil etmektedir. Ticaret iki ekilde. Birisi dahilde, birisi harite. Kanun her ikisini de meczetmek suretile Hkmetin eline vermektedir... Memleket sekenesinin onda sekizini zrra tekil eder. Bunlarn byle hukukunu tezelzle uratacak bir tedbirden (kooperatiflemeden) elbette tehai edilmesi lzmdr... O halde halkn muhabbetine istinat eden Hkmetin mesnedini ben sarslm gryorum. Ve onun iin diyorum ki, bu nokta iyi deildir.... Hatal yol zerinde bulunuyoruz... Acaba bu afyon meselesini de yine bir elden idare etmek artile baka bir ekilde tedvir etmek imkn yok mudur? Ttn gibi . . . dorudan doruya mstahsilden alacak ve harite satacak olursak, imdi teklif edilen ekle gre daha hafif bir muamele yaplm olur... nk, renberden mubayaa edecei mallar Hkmet istedii gibi istandardize edecek, istedii markay vuracak, istedii zaman satacaktr. te maksat hasl olmutur. Binaenaleyh, byle cebri surette, zrradan mal alp da, sonra tehlikeli bir neticeye maruz kalmaktansa, bu salim mtalea ile hareket etmek, Hkmetin kendi noktai nazarna da daha muvafk olduu kanaatin daym. EMN BEY (ESKEHR) Kanun bir inhisar ifade etmez. Lzumu da ikrdr. Yalnz ... intihap edeceimiz teekkller, heyeti idareler dorudan doruya iten anlar kimselerden seilmelidir.... Acaba bir istihale devresi yaparsak, afyon kooperatifinin azas, elinde fazla mahsul bulunan kimselerden seilir dersek, daha iyi olmaz m? Madem ki maksat mstahsile menfaat temin etmektir. lk istihale devresinde afyon sahipleri tccarlar da iin iine girerse menfaatlerini daha iyi bilirler.... Bendeniz diyorum ki, bu birliin azas, kimin elinde afyon varsa odur. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Bu teekkl hayatn bu ka-

 292

nundan almaktadr. Hukuk teekkller iki suretle hayatn alabilirler. Bunlarn bir ksm insanlarn iradelerinin telhuki ile doar. Onlar kanunu medeninin, ticaret kanununun, cemiyetler kanununun yapt kalplardr. O artlar zerinden iradeler ittifak edince o teekkl vcude gelir. Ticaret kanununun tayin ettii artlar 5-10 kii tarafndan ifa edilirse ticaret kanunu mucibince irket olur veyahut cemiyetler kanununun tayin ettii artlar ifa edilirse mesel Hilliahmer, Himayei Etfal gibi cemiyetler meydana gelir. Bu ksm teekkller ise membalarn kendi kanununundan alrlar. Onun hukuk ehliyetinin hudut ve artlar ve hukukan varl o kanuna mstenittir. Bu kanunun tayin ettii artlar bulunduka, o kanunla tayin edilen vazifeler ifa edildike, onlar bir varlk ifade eder ve hukukan yapmaa ehil olur. te tasavvur ettiimiz teekkl de byle kanundan varln, feyzini alan bir teekkldr. Bu itibarla bu varl mnhasran arzettiimiz kanun iinde aramak lzmdr. Afyon sat, dier mahsullerin sat gibi btn dnyada serbest bir vaziyette deildir. Mesel Cemiyeti Akvam bunun sat zerinde bir takm artlar koymutur. Dier taraftan adeta beynelmilel olarak Devletlerin kararma iktiran etmi bir madde halini almtr. Hatta bunu meru surette istihlk eden fabrikalar beynelmilel mukavelelerle kabul edilmilerdir. Bu fabrikalar ise kendi aralarnda birlemiler ve alacaklar maddenin fiatm drmek iin ittifak etmilerdir. Gerek bu esbaptan dolay ve gerek bunlarn teekkl harici olarak dnya pazarlarile bu satclarn karlaamyacaklar iin elbette bu teekkle girmeleri zaruridir. Geri teekklde bir inhisar vardr. Fakat Srr Beyefendinin dnd ekilde inhisar deildir. Burada afyon yetitireceklerin bir teekkl haline girmesi esas kabul edilmitir.

Her hangi bir mahsul mstahsillerini farzediyoruz ki, ittifak etmiler ve mallarn pazara dorudan doruya arzetmei kendileri tarafndan ayrlacak mmessillerle yapmakta ittifak etmilerdir. imdi biz, bunlara fiil inhisar yapmlardr, memleketin menafiine zarar vermilerdir, diye bunlar men mi edeceiz, bu dnlebilir mi? Tabi dnlemez. nk onlar kendi menfaatlerini istedikleri gibi idare etmekte ehildirler. Bu vaziyete girmeleri zarur addolunursa elbette bunu velayeti amme yapacaktr. Afyoncular, afyonlarn aralarnda vcude getirecekleri birlie sattrmaldr. Bu sat tarz phesiz aradaki miitevasstlar bertaraf edecektir. Deniyor ki, bu mtevasstlar bir zaman iin muhafaza edelim, Emin Beyin teklif ettii bu ekildir. Mtevasstlar muhafaza etmek demek, bu teekkl bu gn iin yapmamak demektir. Eer her halde tccar namna alnsn da oradan satlsn dersek bu, tccara bir menfaat koymak demektir. Onun iin yeniden tccar tavsit etmek demek, bu kanunun icabn tatbik etmemek demek olacaktr. Bidayette bir takm glkler ve karklklar gibi hususlar vaki olacaktr. Amma bunlarn hepsi lzmgelen tedbirlerle bertaraf edilecektir. Bilhassa mstahsiller faideyi anladka bu teekkln ilemesi tekemml edip gidecektir. Gerek afyonun vaziyeti hazras itibarile, gerek ihracat mahsullerimizin satlarndaki tekiltlanma itibarile Srr Beyefendi ile birlemisek, memleket byk bir sevin kazanm demektir. Fakat diyorlar ki; Hkmet byle yapmayp ta bunu kendisi bir ele alrsa daha iyi olur. O vakit mstahsil de, mtevasst ta kimden gelirse gelsin satn alr ve kendisi ayrca bir elden satar. Bunun bu vaziyette tatbiki bir ka noktai nazardan kabil deildir. nk bu tak-

 293

dirde bir kere Hkmet satn aldn sattnda, yani satn ald ile satt fiat arasndaki fark Hkmete kalacaktr. Halbuki biz bu meselede Hkmete bir ey kazandrmak istemiyoruz. Saniyen Hkmet byle bir idar inhisar vazettiinde bunun tevlit edebilecei zararlar da tabi btesine almas lzmdr. Bu u demektir ki Hkmet mal mevzular haricinde inhisar eklinde ticaretle megul olsun. Biz daha o dereceye varmadk ve varmak ta istemiyoruz. Hkmetin bu gnk inhisar vaziyeti amme hizmetidir. Amme hizmetini temsil etmiyen hususlarda ticaret maksadile inhisar tekil etmek noktai nazarn takip etmiyoruz. Yani, vatandalardan ucuz alp pahal satmak ma.ksadn takip etmiyoruz. Devlet, o hizmetin yaplp yaplmamasn keyfe brakmaz. Her halde onun yaplmas lzmdr. nk btn milleti alkadar etmektedir. O vakit bir amme hizmeti ifade eder. Bunun haricinde 300500 bin kiiyi alkalandran bir mevzu zerinde amme hizmeti olarak inhisar tesis edilmez. Bu, 300, 500 bin kiiye ait olan menfaati 14, 15 milyonun verecei paralara tahmil etmek demektir. Bu itibarla bu noktalarda dnlecek olan, dorudan doruya alkadarlar kendi menfaatlerini grecek bir vaziyete getirmektir. Alkadarlarn satn tanzim etmesi ve satn bu sene olup ta gelecek sene hi olmamas keyfiyetini bertaraf etmesi ve her sene srekli sermayenin devam etmesi ile alkadardr. Halkn yalnz bu menfaatleri ile alkadar olmas daha muvafktr. Bu teekkl efradn kendi aralarnda meden kanuna ve ticaret kanununa tevfikan vcude getirdikleri bir teekkl deildir. Velyeti ammenin zarur grd bir teekkldr. Bu zaruretin tatbikatn ihll edecek ve bu yol zerinde yrmemek zere alacaklara kar bir teyit koymak lzmdr. Teyidi kaldrmak, te-

ekkl efradn ihtiyarna brakmak olur. Zaten maksat ihtiyar olsayd byle bir lyiha getirmee lzum yoktu. SIRRI BEY Vekil Beyefendi, velyeti amme tabiri tekilt esasiye kanunile kabili telif midir? MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Tekilt esasiye kanununun hakimiyet dedii velyeti amme, hakimiyet dorudan doruya, bilkayd art milletindir. Milletin yegne ve hakik mmessili, Byk Millet Meclisidir. Byk Millet Meclisi, hakimiyetin teri ksmn bizzat yapar, icra ksmn cra Vekilleri Heyeti vastasile yaptrr, hakk kaza ksm da mstakil mahkemeler tarafndan yaplr dedii de budur. SIRRI BEY Bir sual sormak isterim. Renperin yetitirdii mahsuln miktarnn nazar dikkate alnmas lzmdr. Her mstahsil mtesavi surette aza addediliyor. Halbuki on kilo yetitiren bir mstahsille 100 kilo, 1 000 kilo yetitiren arasnda fark olmas lzmdr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Birliklerde azalarn hukuku hep birdir. Bunun iindir ki o birlie maln satmak zere mal veren kimse ne miktar mal verirse versin orann azasdr ve hukuku da msavidir. SIRRI BEY (Mnasip ekillerde istikraz yapmak) tabiri var. Bu gayrimahdut salhiyetten acaba mahzur kmyacak mdr ? MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) stikraz, gsterilecek teminatla mahduttur. Bittabi hi bir mukriz tasavvur olunabilir mi ki, teminat almakszn, yalnz bu kanundan ald emniyetle bor vermee kalksn? Binaenaleyh istikraz namahdut deildir. SIRRI BEY Demek oluyor ki, kooperatif btn Trkiyenin bir senelik mahsuln teminat vererek istikraz ya-

 294

pabilecektir. Halbuki bu mahsul, mahsult sahiplerine aittir. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) cap ederse onu da yapacaktr. Fakat bu mahsuln karl, bir para olacaktr. SIRRI BEY Bir sual soruyorum ve bilmek istiyorum ki, bu nizamnameyi tanzim hakkn Hkmet nasl kendisinde buluyor? Bu i, renperlerin menfaati namna yaplmtr deniyor. Madem ki renperin menfaatine yaplmtr, nizamnamenin de renperlerden teekkl edecek olan bir heyeti umumiye tarafndan yaplmas iktiza eder. Bu tabir, Hkmetin bu kooperatif zerinde bir velyet ve vesayet hakk olduunu gsterir. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Malmu linizdir ki ticaret

kanununda, kendi sermayeleri ve kendi idarelerile vcude gelen irketlerin de nizamnamelerini tetkik edip onu kabul ve tasdik etmek hakk cra Vekilleri Heyetine verilmitir. Kald ki byle, kanunu mahsusla teekkl eden velyeti ammenin murakabesini daha ziyade zerine celbedecek olan bir teekkln nizamnamesini yapmamas mevzubahs olsun. SIRRI BEY Sznz dier irketler hakknda dorudur. Fakat burada kooperatif, nizamnamesini kendi yapmal ve Hkmet ancak tetkik etmelidir. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Zaten bu nizamname yaplrken; kooperatif azalarnn bu ie vkf olanlarndan bir heyet yaplacak ve onlardan istifade edilecektir; ancak bu suretle proje tertip olunacaktr.

TRKYE SANAY KRED BANKASI TEKL HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER Devlet Sanayi Ofisi'nin tamamlayc paras Sanayi Kredi Bankas' (SKB) dr. SKB ile ilgili grmeler u izlenimleri veriyor: 1930'larn ortamnda sanayii byk apl olarak kurmaya giritiimiz zaman, devleti sermaye birikimi iin srekli bir finansman mekanizmas kurmamz da zorunludur. Bylece, ekonomi sahnesinde nemli bir deiiklik olmaktadr: Karmzda artk zel kesim kurallarna gre ileyecek bir devlet kesimi deil, devletin sermaye birikimi kurallarna gre ileyecek bir zel kesim olacaktr. nk, sahneye kurulacak byk sanayiin gereksinmeleri egemen olacaktr. Sanayiin finansman, SKB'nn sahibolaca ayrcalklar ve baklklarla salanacaktr. Ancak, zel kesim sanayii baz kukular iindedir. nk, ekonomide o gne kadar geerli olan desteklerin zel kesimden esirgenmeye balanlmas yada baz sanayi kesimleriyle snrl tutulmas uzak bir olaslk deildir. zel kesim evrelerinin dncelerini yanstan Srr Bey, SKB'nn zel kesimi hem sanayiden hem de bankaclktan kovacan, bu bankann zel kesim karsnda yabanc kapitlasyonlara benzeyen ayrcalklara sahibolacam syler. Ynetimin dnce izgisini ve gerekelerini yanstan Bte encmeni reisi Hasan Fehmi Bey (Ata) farkl eyler anlatr: SKB'nin sanayii destekleyebilmek iin sahibolaca ayrcalklar ar deil, ( Bankas gibi) milli bankalarn o gn sahibolduldar kadardr. Devlet sanayiinin zel kesimle rekabeti de sz konusu olamaz. nk, devletin karsnda "rekabet edecek kimse yoktur ki, rekabet olsun". ktisat politikasnda atlan yeni adm Mustafa eref Bey anlatmaktadr: Sanayii gelitirmek istiyorsak, hereyden nce unu grmek gerekecektir: Bankaclkla sanayi iletmecilii birbiriyle badamayan eylerdir. Bunlar ayrmak arttr. Sonra da, sanayii

 295

kredilemek zorunludur. Sanayii kredi/ersek devleti sermaye birikimi ortaya kar ve byr. Fakat, zel kesimin birikimi de ancak byle (zel kesimin sanayie ynelmesiyle) artabilir. M. eref Bey bir noktay iyice vurgulamaktadr: Yeni politikann hedef i byk sanayii kurmaktr. Bunlarn kuruluuna engel olunmamasn zel kesimden istemektedir. Bunlar kurarken oluturulacak kredi mekanizmasnn zel sanayie de yarayacan syler. zel sanayiin szcl izlenimini veren Vasf Beyin iki noktay vurguladn gryoruz. Birincisi, devleti sermaye birikiminin srekli olarak kendini genileteceini, zel kesime birey brakmayacan syler. kincisi, iin balayabilmesi iin zel kesimin de baklklarndan ve ayrcalklarndan bir kesinti yaplmasn ve bylece zel kesimin de sanayileme ii bir 'ilk katk' salamasn sevmez. Ayn dorultuda, Kitap Hsn Bey de, bu baklk ve ayrcalklarn "kazanlm hak" olduunu syler. zel kesim evrelerinin holanmad bir baka ey de, SKB uygulamas iinde zel kesimin eskisine gre daha kudretsiz kalacadr: SKB'nn sermayesine zel kesimin itiraki sz konusu olmayaca gibi, DSO ve SKB ile oluturulacak devlet sermayesinin iletilmesinde de zel kesime bir sz ve karar hakk verilmeyecektir. Ksacas, devleti sermaye birikiminde zel kesim sadece gzlemci statsnde olacaktr. SKB'nn, bu zellikleriyle douu, zel kesim evrelerince sevinle karlanmamtr. Meclisteki temsilcilerince bir eletiri yneltilmemi olmasna ramen, en byk tepkinin, doan bu byk rakip karsnda, Bankas evresinde olumu olduunu kestirmek zor deildir. SKB'nin varl ve bymesi, hereyde nce Bankas'nm i alannn paylalmas, hatta klmesi anlamna gelecektir. Bankas'nda olutuu anlalan tepkinin, nemli sonular vereceini bu ciltte ve bundan sonra, izleyeceiz. 7.7.1932 MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Bu kanun mevcut bir bankann yeni bir ekle kalbinden ibarettir. Binaenaleyh mstaceliyetle mzakeresini teklif ediyorum. SIRRI BEY (KOCAEL) Kanun lyihasmn esbab mucibesinde deniyor ki, bundan evvel bir Trkiye Sanayi ve Maadin bankas vard. Bu banka vazifesinde muvaffak olamad, binaenaleyh bunun yerine baka bir ekilde byle bir banka tesisine lzum grdk. Hlsaten deniliyor ki; banka, yani ortadan kaldrmak istediimiz banka rekabet sahasnda karlat husus teebbslere hem para versin, hem kendi fabrikalar ilesin. Bu, gayrikabili telif bir harekettir. Gryoruz ki banka rekabet sahasnda husus teebbslerle rekabete mecburdur. Geen gn sanayi ofisi tekil edildii zaman, hkmetin yapaca fabrikalar piyasada vatandalarla rekabete mecbur olacaktr ve bu suretle Devlet Hazinesine istinat eden messeseler fert servetine, fert sermayesine istinat eden husus fabrikalarla msabakaya mecbur olacaktr. Bu, binnetice iktisat kanunlarnn icabdr. Onlar imhaya doru gideceini sylediim zaman muhterem Vekil Beyefendi arada byle bir rekabet olamyacan ve mlhaza edilemiyeceini buyurmulard. Halbuki bu ifadede imdi resm sermaye ile vcude getirilen messeselerin piyasa sahasnda mutlaka emsalile rekabete deceini ve binnetice kendisinin de tehlikeye deceini sarahaten sylemektedir. Bu her iki ifade bir birini tutmamaktadr. Vekil Beyefendinin bu iki noktadan birisini tercih etmesi lzmdr. Kanun lyihasnda dier bir ikinci esbab mucibe mazbatas vardr. O da Bte encmeni tarafndan yazlmtr. Bunda tebarz ettirilmi, tesbit edilmi b-

 296

yk noktalar vardr ki, bize verdikleri bu byk kozu srf bu mesele zerinde kullanmyarak daha byk bir mevzu zerinde kullanacam. O da tekili arzu olunan bankalarn bir ok muafiyetlere, imtiyazlara mazhar klnmasdr. Evvelce piyasada ecnebilerle vatandalarmz rekabet edemezlerdi. nk o zaman ecnebilere kapitlsyonlarn verdii muafiyet zerine bizimkiler sylerinin tam randmann alamazlard; grlyor ki bu bankaya verilen muafiyet ve imtiyazlarla Hkmet yerli halkn zararna olarak kendisine bir takm muafiyetler temin etmek istiyor. Onun iin ayni yol zerinde olan, ayni fabrikay ileten, ayni sanat ve ticareti yapan vatandalardan birile Hkmetin bu hususta rekabete derek onlar zrar etmesi muhakkaktr. nk Hkmet hi bir eyle mkellef olmad gibi bir ok imtiyazlara da mazhardr. Halbuki onunla rekabet edecek olan husus messeseler bir ok klfetler altnda ezilmektedir. Bu husus messeselerin memlekete vermesi lzmgelen randman temin edememesi bir emri tabi haline giriyor. Bankann yapaca teebbs bir teebbs ticaridir. Binaenaleyh yan yana oturan iki messesenin birisi imtiyazata malik, dieri ise bunlardan mahrum bir vaziyette bulunuyor. Vaziyet udur: Banka iin bir takm imtiyazlar verilecek olursa husus fabrikalar onlarla yan yana yryemiyeceklerdir ve bu vesile ile byle husus bir teebbsn husulne meydan kalmayacaktr. Sonra banka iin bu gibi muafiyet ve imtiyazlar verecek olursak hariten ayni vazifeyi grmek iin gelmesi melhuz olan sermayelerin de bizden kamasna sebebiyet vermi olacaz. Bu da bizim istina gstereceimiz nokta deildir. Bu bankann esas itibarile ok nafi bir messese olduuna kani olmakla beraber kendisine byle fazla imtiyazlar verilmek suretile, emsali teebbs-

lerin tebarzne meydan vermiyeceinden dolay bu kanunun aleyhinde bulunuyorum. HASAN BEHM BEY (BTE E. RES) Sanayi veMaadin bankas imdiye kadar kendisine tevdi edilen ekil ve erait dahilinde tamamen muvaffak olmutur ve bundan sonra da kendisine ayrlan yalnz bankacla ait vazifesinde de muvaffak olacaktr. Banka ilk tekilinde, sermaye olarak Devletin elinde bulunan fabrikalar verildi ve banka bu fabrikalar iletmek vazifesile mkellef tutuldu ve ksmen bu fabrikalarn mtedavil sermayesi, ksmen de bankaclk muameltnda kullanlmas iin kendisine cz bir sermaye verildi. Banka bankaclktan ziyade bu fabrikalarla bu gne kadar uramak suretile onlar iletti ve bir sanayi merkezi vazifesini ifa eder ekilde yrd. Fabrikalar slah ve ikmal etti, onlar bu gn her birerlerimizin memnun kalacamz ekle getirdi. Banka, ilnihaye kendi nam ve hesabna bu fabrikalar iletir bir sanayi messesesi halinde kalamazd. Fabrikalar Devlet sanayi ofisine raptedildii iin, bankann artk dorudan doruya kredi ilerile megul olmas ve bu hususta Devlete ait fabrikalar ile ehas tarafndan ihdas edilmi ve bundan sonra da tesis edilecek olan fabrikalarn nakit ihtiyalarn, istikraz muamelelerini temin edebilecek bir sanayi kredi bankas haline ifra zaman gelmitir. Bu kanun da onu temin ediyor. Bankann hem kredi bankas hem de bilfiil fabrikalar iletir bir messese halinde bulunmas hakikaten doru deildir. Bankann artk esas vazifesi olan bankacla avdet etmek zamannn hull ettiini kabul etmek lzmgelir. te bu kanun da onu temin ediyor. Bu kanunla bankaya lsz bir imtiyaz ve muafiyet verildiini bendeniz hatrlamyorum. Mill bankalarmza verilmi muafiyet haddi neden

297

ibaretse buna da o verilmitir, fazla hi bir ey verilmi deildir. Hatr l i ler indedir ki mill bankalarmza verilmi olan baz vergi ve resimlerden muafiyetlerin mhim bir ksmn Meclisi li mhim bir kanunla kaldrmtr. Binaenaleyh bu gn mevcut olan mill bankalarmzda muafiyet noktai nazarndan ne varsa bu kanunla tesis edilen bankaya da o derecede muafiyet verilmektedir. stisna olarak hi bir ey verilmemitir. Sanayi bankas tekili hakkndaki kanunda - ki bu gnk lyiha onun yerine kaim olacaktr - olan muafiyetler daha ok geniletir ve daha ok lszdr. Halbuki bu gnk lyihada bunlar tahdit edilmitir. Banka efradn teebbslerine rakip olacakm. Bendeniz ne suretle rakip olacan anlyamadm. Eer sanayi noktai nazarndan rakip olacaksa banka esasen sanayi ilerinden menedilmitir. Zira muamelt zerinde ikrazatta bulunmyacaktr. Yalnz sanayi zerinde ikrazat ve muameltta bulunacaktr. Binaenaleyh burada bir rakebet mevcut deildir. Eer maksatlar bankerlerin ve faizcilerin muamelelerine rekabet hatra geliyorsa memleketimizde esasen byle bankerlik yapan ticarethaneleri bilmiyoruz. Yalnz bu banka deil dier btn bankalar da ikraz ve istikraz muameltnda bulunuyorlar. Byle bir rekabet varsa u halde onlar da bu rekabeti yapyorlar demektir. Bankann itigal sahas mahdut ve muayyen olduuna ve yalnz sanayi messeselerinin kredi ihtiyalarm teminden ibaret bulunduuna gre esasen bu bankaya daha geni mikyasta msaadede bulunsak dahi yeri idi. Fakat bu gn iin fevkalde bir ey yapmak lzumu hissolunmad. Dier mill bankalarla msavi addettik. Banka da yalnz sanayi zerine kredi amakla vazifei esasisine davet edilmitir. Sanayi zerine filen teebbse gemekten menolunmutur. Vatandalarla rekabete gemesi imkn ve ihtimali yoktur.

Esasen o hususta kendisine vazife verilmemitir. Bu lyiha ile Sanayi kredi bankasna, mevcut mill bankalardan fazla hi bir msaadede bulunmadk. Hkmet te ayni fikre itirak etti ve kabul etti. Tabi fabrikalar kendisinden alndktan sonra baka fabrikalar tesis etmiyecek ki rekabet olsun, yine rekabet olur, ikraz muamelesi yapanlara olur. Memleketimizde sanayie kredi aacak dier bankalar ve bankerler mevcut olursa o zaman bunun tekiline lzum kalmaz. Sermaye bulmak ihtiyac karsnda deil miyiz? E... mesele byle olunca senedat ticariye zerinde iskonto muamelesi yapmak suretile para ikraz eden ticaret bankalarna ill sanayi zerinde uzun vadeli daha az faizli para ikraz edeceksiniz diye srar etmekte hakkunz var mdr? Keke memlekette para ok olsayd, sanayi erbabna uzun vadeli ikrazatta bulunacak bankalar olsayd, biz de byle bir banka yapmak ve bin bir areye ba vurmak zaruretinde kalmasa idik. Binaenaleyh rekabet edilecek kimse yok ki rekabet olsun. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Bugn dahi meri olan bir kanun mucibince mevcut bir messeseye banka nam verilmi ve banka nam verilen bu messeseye bir takm fabrikalarn idaresi ii tevdi edilmiti. Mahedeten sabit olmutur ki bankalar fabrika ilerini idare ettikleri zaman, bankacl ihmal ediyor. Bu hal memleketimizde de grlmtr. Zaten bugn mevcut olan Sanayi ve Maadin bankas kanununda da bu husus derpi edilmi bulunuyor. Fabrikalar ofis tarafndan idare edilecektir. Bunlar tedric surette bankalarn elinden karak banka yalnz kredi ilerde itigal eder bir hale konacaktr. Banka iini sanat olarak kendisine alan bir messesenin ayni zamanda fabrika iletir bir messese halinde kalma-

 298

mas gayet tabiidir. nk bir fabrika muayyen bir ii en az bir para ile idare etmek gayesini takip eder. Bir banka ise muayyen vadeler ierisinde parasna gelir getirmek cihetini nazar itibara alr. Bu suretle bankaclkla fabrika iletmek adeta birbirine mtenakz der. Bundan dolaydr ki Avrupa memleketlerinde bankalar fabrika iine mdahale etmek mecburiyetinde kaldklar zaman gayet ihtiyatl davranrlar ve buna ilk inkiaf devrinde mdahale ederler. Bilhare bunlar birbirinden ayrrlar. Biz de memleketimizde dier memleketlerde grlen bu hale uyarak bunu Sanayi bankas hakknda derpi etmi olduk ve bu zihniyeti hikye ettik. Artk bu itibarla Sanayi ve Maadin bankasn ikiye ayrmak zaman hull etmitir: Birisi banka ilerile itigal eden bir messese yapmak, dieri de fabrikalarla itigal edecek mstakil bir messese yapmaktr. Fabrikalarla itigal edecek messese Devlet sanayi ofisi tekiltile temin edilmi oluyor. imdi yalnz sanayi lemine kredi verecek messeseyi vcude getirmek ii kalyordu. Bunu da bu suretle ikmal etmi oluyoruz. Esbab mucibe bir vaziyetin hikyesinden ibarettir. Yoksa bu, Devlet teebbsile ferd teebbsler arasnda rekabet yapma ifade etmek demek deildir. Bir sual sordular ona geleceim; bundan evvel mzakeresi gemi olan sanayi ofisini idare edecek ve yeniden bir formle girecek fabrikalar, husus teebbslere mmasil messeselerle rekabet haline gelmiyecek midir? Tekrar ediyorum ki zaten sanayi ofisinin idare edecei fabrikalar husus teebbslerin memleket pazarn doyuramyaca sahalarda vcude getirilecektir. Yoksa kk sermayelerle erbab teebbsn vcude getirdikleri messeseleri tekrar ederek sanayi ofisi vcude getirecek deildir. Pazarmzn ihtiyacn tatmin etmek iin husus mteebbislerin byk sermayesi olmadndan, onlarn teknikinin

kifayetsizliinden dolay yapamyacaklarn vcude getirecektir. Binaenaleyh rekabet noktai nazarndan dndkleri endie varit deildir. HASAN VASIF BEY (STANBUL) Sanayiin inkiafnda kredinin ne kadar ehemmiyeti olduu malmdur. Lzuma binaen bundan be alt sene evvel Sanayi ve Maadin bankas tesis edilmitir. Bu banka esasen kendi idaresinde bulunan 3, 5 fabrikann iletilmesile megul olma tercih etmi ve husus erbab sanayiin kredi ihtiyacn hi bir zaman tatmin etmei dnmemiti. Halbuki buhranl zamanlarda kredi ihtiyac btn ehemmiyetle tesirini gsterdiinden itibaren erbab sanayi byle bir bankann tekil lzumunu izhar etmilerdir ve ben de bunlara tercman olarak bunu ilk defa teklif ettiim zaman Hkmet erbab sanayii tatmin edecei hakknda bir vaitte bulundu. te bu kanun geldi, bundan dolay btn erbab sanayi namna teekkr bir vazife bilirim. Ancak bu gn teklif edilen bu lyihadaki esaslar temenni edilen hususata bsbtn aykr dmtr ve hatta diyebilirim ki erbab sanayii inkisar hayale drecektir. Evvel bu teekkle sermaye temin etmek lzmdr. Bu sermayenin nasl teekkl edeceini okuyorum: 1- Bankann sermayesi evvel Sanayi ve Maadin bankasndan ayrlarak ofise verilecek olan fabrikalar ktktan sonra kalacak olan sermaye. Halbuki bu sermaye sfrdr. Bu gn Sanayi ve Maadin bankasnn sermayesi yoktur, hatta borcu vardr. Binaenaleyh bundan msbet bir sermaye beklenemez. 2- Bu, fabrikalarn kazanlarndan bankaya tefrik edilecek olan ksmdr. Halbuki btn bu fabrikalar ofisin idaresinde bulunduu iin emsali vehile daima kendi tevessne gidecek ve hi bir zaman banka iin likit olarak bir sermaye vazolunamyacaktr.

 299

Elinde fazla, bir sermaye yoktur ki faiz ve komusyonlar mhim bir yekn tekil etsin.

cektir. Halbuki bu imdi lvediliyor, bankaya verilmiyor. Bte encmeninin bu maddeyi lvetmesi, erbab sanayiin bu banka hakkndaki hsn nazarlarn ktisat vekleti btesinden, ilve edi- tadile sevkedecektir. Bankann sermayesi lecek tahsisat zikredilmektedir. Halbuki halkndr. Halkn imdiye kadar haklar ayni vait Sanayi ve Maadin bankas iin olan muafiyet geri alnarak yerine verde olmutu. lk iki seneden sonra bu vait dikleri paralarla bir banka teekkl ediifa edilemedi ve burada da yle olacana yor. . Binaenaleyh ite bu suretle erbab phe yoktur. sanayiin1 ihtiyalarn bu banka temin Gmrk muafiyetlerinin ilgasile ma- edecektir, erbab sanayia para verecektin kinalardan alnacak gmrk resimleri ve Banka bu suretle teekkl ettii halde erbir de kazan vergilerinin % 30 u nisbe- bab sanayiin bankaya itirakini kabul tinde alnacak miktarla mecbur tasar- etmiyor. te bu nokta ok sakattr. ruflardan. alnacak haslat vardr. Bu mHalbuki Hkmet teklifinde erbab him bir yekn tutuyor. Bu yekn, erbab sanayii benimsemek istiyor. Bte ensanayia, teviki sanayi kanunile bahedilcmeni gerek heyeti umumiyesini ye gemi olan muafiyetin ilgasile ve onlarn bu rekse itirak hisselerini kabul etmemitir. haktan feragatlerde vcude geliyor. ErHalbuki buna byk bir ehemmiyet veribab sanayi kendileri bundan feragat ediyoruz. Bu suretle toplanacak sermayeleryorlar. Bu muafiyet hakkn kanun 15 de bir kymet vardr. Teviki sanayi kanusene tasrih ettii halde bundan feragati nunda ecnebilerle yerliler msavi tutulkabul ediyorlar. Bu ortadadr. nk mutur. Yerli ve ecnebi fabrikalar ayni gelecek senelerde teekkl edecektir. Bu haklardan istifade ettiklerinden yerli fabbankann l olarak domasndan korrikalar harice kar gmrk duvarlarile kuyorum. Elektrik, telefon ve gaz gibi olan himayeler gibi dahilde ecnebi fabriimtiyazl irketlerde halkn bir takm dekalara kar bir himayeye mazhar deilpozitolar vardr. Bunun yeknu 400-500 lerdi. Banka dolaysile himaye edilecekbin lira kadardr. Bunlardan alnacak lerini mit ediyorlard. imdi fabrika depozitolar bankann sermayesine ilve kurmak istiyen Trklere kredi alacakedilmesi eklinde kabul edilirse sermaye tr. Fakat ecnebiler bundan mahrum kanoksan telfi edilmi olur. Onun iin fablacaklardr. Kazanlarda da ecnebi ve rikalara lzm olan sermaye hi olmazsa yerliden ayni derecede alnacandan bu suretle temin edilmi olur. bankann sermayesi artacak ve bundan Bir makina piyasas meselesi var- yalnz Trk sanatkrlarna yardm ediledr. Yani muhtelif yerlerde bulunan ma- cektir, katiyen ecnebilere yardm edilmikinalar bir yere toplanacak, tamir edile- yecektir. Binaenaleyh heyeti umumiyecek, demonte edilecek ve saire. Halbuki sinde ve itirak hissesinde halkn temsil bu kolay bir ey deildir. Bunu bu banka edilmesi ok lzmdr. yapamaz. Bu daha ziyade sanayi ofisine Bankann sermayesine gelince; Memait bir eydir. leketin imdiki vaziyeti dolaysile bu banBte encmeninin mazbatasnda 25 inci madde ilga ediliyor. Bu maddede; makina ithaltndan alnacak olan gmrk resimleri, bankann sermayesine zammedilmek zere her sene toplanacak olan paralar 15 sene mddetle bankaya verileka daha ok sermayeye muhtatr. Bu gn Ziraat bankasnn 30 milyon sermayesi olduu halde yine kfi bir iletme sermayesi ayramyor; halbuki fabrikalarn iletme sermayesi vardr. Byk i yapmak istediimiz takdirde on, yirmi

 300

hatta otuz milyon bile kfi deildir. Tabi be milyon lira sermaye ile bir i yaplamaz.

EMN BEY (ESKEHR) Eskincisi kazan vergilerinden % 30 ki banka hakikaten metruk, deve kuu gibi bir vaziyette idi. Yalnz bir mesnedi haslat. Hkmetin bu teklifini encmen vard: Fabrikalar. Bankann o mefl muvafk bulmuyor ve diyor ki; hayr bu halden bugnk yksek vaziyete gelmesi byle yaplmasn da, ancak Maliye btefabrikalara istinat etmesi sayesinde ol- sinde alacak bir fasl mahsusla bu tahmutur. Fakat bendeniz diyorum ki: fert- sisat kaydedilsin. Her iki noktai nazara lerle Devlet messesat arasnda msavat gre de bir fevkaldelik, bir imtiyaz meolmak ve hem de yeni yapacamz banka selesi vardr. Byle dier senelerde yaplan eski mesnedini kaybetmemek iin Dev- muafiyetlerle ve Devlet biitesile yrtllete ait fabrikalar senelik amortilerini ay- mek istenilen sanayi messeselerinin lrp bu bankaya koymu olsalar hem ban- me mahkm olduunu cmlemiz biliriz. ka eski mesnedini kaybetmemi, serma- Misal mi istiyorsunuz? te Seyrisefain. yesi kuvvetlenmi olur, hem de fertlerle ncs; Ben demiyorum ki bu Devlet messesat arasnda msavat h- lyiha ile meydana getirilecek banka ssl olmu olur. Fabrika, yapaca amorti na messeselerle rekabet edecektir. Hamiktarn blnosunda gsterir, banka yr. Ticari sahada rakip olacaktr. Kentahsil ederek sermayeye zammeder. disi bir ok muafiyetlere mazhar olduu Vasf Beyefendinin makinalar hak- iin ayni maksatla teesss eden mill tekndaki fikrine itirak ediyorum. Banka ekkllere tabiatile teveffuk edecektir. Tamakinalarla uramasn, sanayi ofisi al- biatile daha cesur hareket edecektir ve tekiler muvaffak olamyacaktr. Bu bansn. Bendeniz maddei iptidaiyelerde de kaya ihtiya vardr, fakat teekkl ederbir sakatlk gryorum. Mesel yerli mal ken ona bir takm imtiyazlar vererek emdiye sevine sevine giydiimiz bu kuma- sali teekkllere daha doarken mni larn yzde ne bile malik deiliz. Ha- husule getirmiyelim, lme mahkm etriten gelecek maddei iptidaiyeye her tr- miyelim, serbest brakalm. Ona bir tal suhulet vardr? Halbuki dahildeki fab- km imtiyazlar vermekle bu bankadan rikalardaki maddei iptidaiyeye ne avans beklenen hizmeti yapt vakit mukabivardr, ne de yardm vardr. Btn imtiya- linde dier teekklleri ldrmiyelim. z, btn himaye eklini hariten gelecek malzemede kabul ediyoruz. Dier taraftan dahildekilere bunu kabul etmiyoruz. Eer hakikaten cidd ve samim isek memlekette yetitirdiimiz mahsult burada sarfetmek iin hakik sanayicilii ilerletmek iin, hariten gelenlere yaptmz himaye usuln burada da kabul edelim. Anlyamadm bir nokta daha varsa o da dahil meVadd iptidaiyenin tbi tutulduu muameledir. Mesel malzemei iptidaiyeden olan yne, hariten gelirse avans verecektir. Dahilden alacak yne avans vermiyecektir. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) Yine tekrar ediyorum, bu bankaya verilecek hi bir imtiyaz ve muafiyet yoktur. Teviki sanayi kanunu mucibince 15 sene mddetle gmrk resminden muaf tutulan makinalardan bu kanun mucibince bu bankaya sermaye olmak zere gmrk resmi alnsn ve bankaya sermaye olarak konsun. Yani bu banka sanayi erbabnn ihtiyacn karlayan bir messese olduu iin daha evvel sanayi erbabna verilmi olan muafiyete mukabil resim alnsn ve sermaye olarak bu bankaya konsun. Binaenaleyh burada veril-

SIRRI BEY (KOCAEL) Lyihada bu bankaya verilen imtiyazlar yazldr. Birincisi gmrk muafiyetleri - artk ne kadar vsi ise.

 301

mi hi bir muafiyet yoktur. Yani bu gn mevcut kanunlarmza tevfikan, sanayi erbabnn gmrk resminden muafen ithal edecei makinalar gmrk tarife kanunu mucibince hesap edilecek, resim alnacak ve bankaya sermaye olarak konacaktr. Keza kazan vergisinden % 30 u deniliyor. Kazan vergisinden de sanayi erbab muaftr. Muaf olduklar verginin % 30 una tekabl eden bu miktar toplayp bankaya sermaye olarak koyacaktr. Banka da buna mukabil sanayi erbabna geni mikyasta kredi aacak ve bunlara bir takm kolaylklar gsterecek, ikraz ve istikraz muamelesi yapacaktr. Binanealeyh Devlet hesabna verilecek bir santim bile muafiyet yoktur. Hkmetin teklifi ile Bte encmeninin tadili arasndaki fark udur: Hkmet dorudan doruya bu paralar gmrkten toplanarak sanayi kredi bankasna verilir diyor. Biz de byle ba bo olarak bir para verilmesini doru grmediimiz iin bu paralar hesabat nazmaya alnr, miktar malm olur ve muntazam bir hesap dahilinde tediye edilir dedik. KTAPI HSN BEY (ZMR) Be sene evvel yaplm olan bir kanunla bahedilmi olan muafiyetlerin sevkile bir ok vatandalar yer, yer fabrikalar amlar ve bunlar yeni, yeni inkiaf etmee balamlardr. Bu muafiyetlerin kaldrlmas sanayi hayatmza tesir etmez mi? Bundan evvel bte kanunumuz mnasebetile mevadd iptidaiye muafiyetini bir buuk milyon lira kadar tenzil ettik. Bu kanunla gmrk resmi muafiyetini de kaldryoruz. Bu hareketlerin, bu fabrikatorlara imdiye kadar yaplm olan msamaha ile tamamile zt hareketler olduunu gyorum. Bundan dolay i hayatmz mteessir olacaktr. Sonra bunlar hukuku mktesebe demektir. Peyderpey, istenildii zaman tebdil edilirse bunlar vatanda her hangi bir teebbs annda korkutmaz m?

MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Burada iki himayenin bir birde mukayesesi vardr. Birisi vatandalara tesis edecekleri fabrikalar iin getirecekleri makinalar gmrk resminden muaf klmak, dieri o vatandalara tesis edecekleri fabrikalarn umumiyet itibarile makina ve tesisatlarna ait hususlarda kredi temin etmek. Mesel bugn bir sene zarfnda verecei elli bin liray 4, 5, 6, 8 sene zarfnda diyebilmesini temin, etmektir. Bu iki himayeden hangisi mreccahtr ve hangisi bu memlekette fabrikalarn tesisini tevik eder? u iki nokta zerinde tetkikat yaparak bizim vsl olduumuz netice, memlekette tesis kredisi vcude getirerek mteebbisleri himaye etmek, zaten gmrk tarifemizde miktar dun olan makina resmi muafiyetine nazaran daha ehemmiyetli grld. Bu noktai nazardan bunu tercih ettik. Bu mteebbisleri teebbslerinde daha ziyade tevik edecektir ve bir ok fabrikalarn almasna sebep olacaktr. Hakk mktesep meselesi ise mevzubahs deildir. nk hakk mktesep meselesi tesis edilmi mevcut muafiyetlere inanarak sermayesini koymu olanlar hakknda varittir. Yeniden tesis edecekler hakknda deildir. Binaenaleyh hakk mktesep keyfiyeti de mevzubahs deildir. Kredi tevzii hususunda mmkn olduu kadar takdirleri bertaraf edecek bir forml tesisine alld. Bir kere sanayi sahiplerinden, messese sahiplerinden her birisi her sene kazan vergisinin % 30 u nisbetinde bir tasarruf yaparak bankaya tevdi edecektir.O messesenin asl kredisi bu tasarrufa nazaran tesbit olunacaktr. tibar kredi de bu asl krediye esastr. Yalnz bankann bir sene zarfnda aabilecei itibar kredi yeknu bankann mal vaziyetine gre heyeti umumiye tarafndan tesbit olunacaktr. Mesel, milyon, drt milyon. Sonra her messesenin banka ile olan muameltndaki drsti-

 302

sine, muameltndaki inkiafna, sonra ktisat vekleti tarafndan yaplacak iletme kontrol neticesine gre bir itibar derecesi olacaktr. Bunlarn emsallerini heyeti umumiye tayin edecektir. Heyeti umumiye diyecek ki asl kredinin asgar itibar emsali tr. Azam itibar emsali de 6 veya 7 dir. Heyeti umumiye bu itibar kredi yeknunu, bu emsalleri tesbit ettikten sonra her messeseye bu emsalden hangisinin verileceini idare heyeti tesbit edecektir. Mesel, idare heyeti mesuliyeti tahtnda bir messeseye verdi, kere dokuz eder. Asl kredisi bin lira ise iletme kredisi 9 bin lira olacaktr. EMN BEY (ESKEHR) nayi bankasnn 5 milyon sermayesi d ve bu sermayeyi btn fabrikalara miti. imdi bu paray fabrikalardan cak m? Savarverala-

esasl bir surette tetkik edilir, imtiyaz artlarna baklr, bir mahzur grlmezse lyiha kabul edilir. Hulsa, bu i uzun bir tetkik mevzuudur. kincisi, Devlete ait fabrikalarn saf kazanlarndan cra Vekilleri Heyeti kararile tefrik edilecek parann banka sermayesine ilvesidir. cra Vekilleri Heyetine byle bir salhiyet verilmemitir. nk bte esasatn zfa drr. VASIF BEY Gerek Hkmetin ve gerek ktisat encmeninin teklifinde 16 ve 17 nci madde olarak iki madde vardr. Bu maddeler Bte encmenince muvafk grlmiyerek tayyedilmiti. Halbuki bu dorudan doruya itirak hisselerine aittir ve itirak hisseleri ise mhim bir yekn tekil eder. Bu yekn istihfaf edilmiyecek kadardr. Bu itirak hisseleri erbab sanayiin banka ile alkadar olmasna hizmet eder. Bilhassa bankann btn sermayesi ondan kacaktr. Binaenaleyh tayyedilen bu maddelerin ipkas ok muvafktr. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) imdiye kadar tekil edilen messeselerde Devlet sermayesinin yannda % 3, % 5 hatta % 10 du. Bu bankann 5 milyon lira sermayesini icabnda ihtiyaca gre daha bir misli tezyit etmek esas dnlyor. Sanayi erbab bu sermayenin yarsna m yoksa % 20 sine mi itirak edecektir? Hayr. Byle % 3 ne itirak etmekle ne kazanacaktr, ne olacaktr? O vakit Devletin tamamen mutlak surette himaye ve sahabetinden kp ta ticaret kanununun eraitine tbi olacaktr. Fakat imdiye kadar byle be on messese tekil ettik. Tecrbe bizi her birini tedricen muhtar bir ekle ifra etmee mecbur etti. te misal, Uak eker fabrikas. Byle bin bir tecrbeden sonra sanayi erbab buraya % 2, % 3 nisbetinde itirak etsin demek; bu messeseyi takviye deil, zfa drr. Sanayi erbab

MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Fabrikalarn tesis sermayelerile iletme sermayeleri ayrlacaktr. Onun haricinde sermaye kalrsa bu bankaya intikal edecektir. Hisse senetlerinin % 50 nisbetinde obligasyon karmak hakkn bankaya veriyoruz. VASIF BEY (STANBUL) Bir endie kalyor. Bu tasfiye esnasnda bankann elinde bir ey kalmyacaktr. Yani fabrikalarn kazanlarndan tefrik edilecek olan miktar bteden geecektir. Bundan anlalabilir ki, fabrika kazanlarmn fabrikaya ayrlmas icap ederken onu bteye koyuyoruz. Maksat bankalar kuvvetli bir hale koymaktr. Banka ne kadar kuvvetli olursa iktisadiyatmz da bundan o kadar istifade eder. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Ayrca bir teklifi kanun yapsnlar. HASAN FEHM BEY (BTE ENCMEN RES) Evet, bir kanun teklif ettikleri takdirde bu; encmenlerde

 303

para artrp ta parasn burada iletecek vaziyette deildir. Buradan para alp sanayini iletmek ihtiyac karsndadr. Bugn sanayi erbab 50 bin lira ile itirak edecektir. Hkmet 10 milyon lira ile itirak edecektir. Binaenaleyh erbab sanayiin itirakile bu messese ismen anonim irket olacaktr. Hakikatte ise sermaye yine Devletin olacaktr. Kimse itirak etmiyecektir. Binaenaleyh muhtar bir messese halinde bulunmas daha dorudur. MAZHAR MFT BEY (DENZL) Bu sanayi erbab itirak etmezlerse bu bankada meclisi idare azas olmalar ihtimali var mdr, yok mudur? HASAN BEHM BEY Yoktur. MAZHAR MFT BEY tirakte geri bankaya faideli olmaz amma, bu itirak banka meclisi idaresine girmek iindir. Fayda bundan ibarettir. HASAN FEHM BEY 200 bin liralk sermayeli bir irket vard. Bunun 190 bin lirasn Devlet vermiti. 10 bin liralk hisse ile itirak edenler de meclisi idareye aza olurdu. Daha iki gn evvel burada yeni bir kanun mnasebetile heyeti umumiyeler sermayelerin tezyidine karar verdii takdirde Devlet bunda menfaat grmezse itirak etmez denmiti. Byle sermayenin ekalliyeti, rey ekseriyetine sahip dahi olsa byle Devletin byk paras zerinde istedikleri gibi bir karar ittihaz etmeleri doru deildir. VASIF BEY (STANBUL) tirak meselesi hakknda Hasan Fehmi Beyin syledikleri beni tatmin etmemitir. nk eski fena tecrbeler hakkndaki mesele hakikaten dorudur. nk orada nisbetsizlik vard. Yz bin lira Hkmet koyuyor, be alt bin lira ile itirak eden ehas, yani akalliyet sermayeye rey ekseriyetile hkim oluyordu. Halbuki burada byle deildir. Hkmet btesinden ayrca konacak hi bir tah-

sisat yoktur, olsa da hi mesabesinde kalyor. Btn sermaye makina muafiyetleri miktarndan terekkp ediyor. Fabrikalarn iletme sermayesi ayrldktan sonra bankada hi bir ey kalmyor. Demin de arzettiim gibi banka heyeti umumiyesine stanbul ve sair mnevver ticari ktlelerin bulunduu yerlerden de aza intihap" edilmesi ok faydal olur. nk bunlarn tecrbeleri oktur. Maddede sanayi birliinden yalnz bir aza intihap edilecei yazldr. Bir zat ofisten, bir zat ta sanayi birliinden vardr. Yirmi kii encmenlerden, on kii de Hkmetten geliyor. Bu otuz azann ierisinde; sanayi birliinden gelecek bir aza ss gibi kalyor. Fiil sahada alan, tecrbeleri ok sanayi erbab da heyeti umumiyeye itirak etsin. Hepsinin yksek tahsili vardr, fiilen sanayi banda bulunuyorlar, tecrbeleri oktur. Bunlardan istifade etmek ok muvafk olur. Bunlarn itirakinde her halde fayda vardr. Sanayi erbabna intihap hakk, itirak hakk verilsin, heyeti umumiyeye itirak ettirilsin. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) Sanayi erbabndan her messesenin heyeti umumiyeye itirakini gsteren madde, sermayeye itirak esasna gre idi. Sermayeye itirak esas ortadan knca dorudan doruya Devlet sermayesi zerinde bir murakabe mevzubahstir. Fakat buna kar dahi yine encmeniniz sanayi erbabn ihmal etmi olmad. ktisat ve' Maliye vekletlerinden gsterilecek on murahhasn heyeti umumiyeye itiraki esasn kabul ettik. Keza sanayi birliklerinden, bugn stanbulda sanayi birlii namile mevcut olan birlik btn Trkiye sanayiini temsil etmiyor. Yalnz stanbul sanayiini temsil ediyor. Devlet sermayesinin murakabesi mevzubahis olduu halde, biz, teekkl demekle, umum ekilde bir zatn gelip sanayiin vaziye-

 304

tini heyeti umum iyede izah etmesi, onlarn arzu ve ihtiyalarn bildirmesi ve heyeti umumiyeye dahil olmas esasn kabul ettik. Binaenaleyh dorudan doruya Devlet sermayesi esasna gidildikten sonra, artk Devlet sermayesi zerinde u veya bu fabrikatrn gelip sz sylemesi bilmem ne dereceye kadar doru olur? Yalnz yine bugn sanayi erbab namna bir elin, bir szn gelip orada sanayiin umum ihtiyalarn izah etmesine imkn braktk. Daha fazla ak kap brakmadk. VASIF BEY (STANBUL) Hkmetin teklif ettii gmrk muafiyetlerinin on be sene mddetle devam edecei hakkndaki 25 inci madde, Bte encmeni tarafndan tayyedilmitir. Halbuki ktisat encmeni de kabul etmitir. Garantidir. Bu tayyedilince yarn olabilir ki bte buhran mnasebetile Maliye vekleti kendisine tahsis ettii paray dorudan doruya varidat faslna alr. Bu bankann, belli bal memba varidatdr. Yani, 15 sene mddetle bankann sermayesi iin bir garantidir. Bankann hayatiyetile alkadardr. Garantiyi temin eden baka hi bir madde yoktur. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES) Bu kanuna muafiyetlerin 15 sene devam edecei hakknda kayit koyarak bankay garanti ettik demek, 15 sene iin Meclisi li bu mevzua ait her hangi bir kanun vazetmiyecek demektir. Fakat bunu bir garanti telkki ediyorsa B. M. Meclisi bu maddeyi tayyeder, yine istedii karar verir. Fakat 3, 4 hatta on sene sonra Heyeti Celileniz lzum grrse bu muafiyetleri kaldralm da Devlet btesinden verelim diyecekse bunu imdiden niye menedelim ?

KEMAL TURAN BEY (SPARTA) Bendenizce bir sanayi bankas tesis edilirken bunda sanayi erbabnn hi olmazsa kfi derecede fikirlerinden istifade edilmesi ve bilhassa teekkl annda sanayiin btn icaplarna gre yalnz murakabe deil, nk gryorum ki bu kanunun heyeti umumiyesi ancak bir murakabe zihniyetile yaplmtr. Sanayi erbabnn byle bir sanayi bankasna verecei direktif kadar onun yrmesinde yapaca faideli tesir yoktur. Burada ancak murakabe vardr ve dorudur. Murakabe hakkmzdr. Fakat meselenin yrmesini yalnz murakabe temin etmez. Hi olmazsa bu tekiltn heyeti umumiyesin.de sanayi erbabndan bir az daha fazla bulunduralm. lk Heyeti umumiye itimanda sanayi erbabnn ifadeli olduklar grlrse o vakit her hangi bir tadil yapmak imkn hsl olabilir. Yoksa sanayi erbabndan bir zat bulunsun demek zannediyorum ki bankann maksad teesssne uymyan bir harekettir. Sonra Trkiyede sanayi merkezi stanbul addediliyor. Halbuki zmirde de sanayi epeyce artmtr., stanbuldan sonra ikinci sanayi merkezi zmirdir. Bir defaya mahsus olsun. zmirden de bir zatin bulunmas her halde lzmdr. Bu ilk heyeti umumiye nizamname ve saire yapacaktr. MUSTAFA EREF BEY (KTSAT VEKL) Kemal Turan Bey arkadamz vcude getirilecek anonim irketlerden ve tesis vaziyetlerinden bahis buyurdular. Halbuki burada yle bir ey yoktur. Bu heyeti umumiye, itirak edecek sanayi teekkllerinin kim olduunu tayin edecektir. Fakat heyeti umumiye 8-10 ay sonra gelecektir. Mesele bundan ibarettir.

TRKYE POSTA VAPURCULUU ANONM RKET TEKL HAKKINDA KANUN LYHASI GRMELER Ekonomide devletiliin ilk kurumlama hareketi yaanrken, deniz tamacl da bir kamu hizmeti biimine dntrlmektedir. Aadaki grmelerde, zel kesimin itirazlarn ve eletirilerini izleyebiliyoruz. 9.7.1932

 305

HAMD BEY (ORDU) Frkada verilen karar kabotaj meselesini devletletirmek ve vapurculuu Hkmetin idare etmesi mahiyetinde idi. (Kanundan) anladm mana udur: seyrisefer hususunda Hkmet serbesttir, armatrlerle uyuabilirler, ilepilik nakliyatna msamaha edebilir, istedii iskeleye vapur uratr. stedii iskeleye vapur uratma/... ilepilie bu ekilde msaade edersek doru olmaz. Bunu maksadmz vehile tahdit etmeliyiz. kincisi, Hkmete salhiyet veriliyor. Hangi iskeleye vapur ileteceini tayin edebilecek. Hkmete byle bir' salhiyet vermek doru deildir. Hkmet en ilek limanlar elinde tutar, ikinci derecedeki limanlar armatrlerle anlaarak onlara brakr. Belki de memleket bundan mutazarrr olur. KTAPI HSN BEY (ZMR) Hkmet kabotaj hakkn vatandalara hasrettii dakikadan bilitibar, vatandalarmzn vapurculua inkiaf vermeleri iin tergip ve tevikte bulunmu, hatha baz muafiyetler bahetmi. Bu vatandalar da bu tergip ve tevika, Hkmetin gstermi olduu yola imtisal ederek vapur almlar, mehmaemken limanlarmz arasndaki muvasalay temine almlardr. imdi bu yaptklar hareketten sonra kendilerine ceza tertip etmek doru deildir. Bu kanunun zararlarnn birincisi, vatandalarn hukuku mktesebelerini ihll etmesinden ibarettir. kincisi, geni sahillerimizin icap ettirdii sk sk seferlerin yaplmasna mani olacaktr. nc derecede Hazinei millete bir fedakrlk tahmiline bais olacaktr.... Bunlarn en mhimmi Trk vatandalarnn hukuku mktesebelerinin ihlli meselesidir. Bizde, Balkan harbine kadar Trk mnevverleri ticaret hayatna ok bigane idiler .... Balkan harbinden sonra ve bilhassa Cmhuriyette bir intibah milli hasl oldu. Bizden giden anasrn yerini fey-

zi Cmhuriyetle Trkn azmi ve nimeti doldurmutur.... Binaenaleyh milli ticareti ben Cmhuriyetin bir mevldu telkki ederim. Vatandalarn bu yola dklmesine saik olan Cmhuriyettir. Her ne suretle olursa olsun bunlar bu yoldan geriye dndrmek iarmzla muvafk deildir kanaatindeyim. Milli ticaretin en hakiki ekli, en canl misali deniz ticaretinde grlmtr. Evvelce ticaret filosundan bahsetmek hatrmza bile gelmezdi. Fakat bu az zamanda, bir taraftan vatandalarmzn bu yola dklmeleri sayesinde, bir taraftan da btemizden yaplan fedakrlklarla temin edilen seyri sefain vapurlarile bu gn medar iftiharmz olacak derecede bir ticaret filosuna malik olduk ve eer buhran bize byle iddetle arpmasayd elbette bu vapurlarmz daha ok olacakt.... Bizim iimiz ne olmaldr? Bu filonun tezyidine el birliile almak.... Byle bir darlk zamannda biz ticareti bahriyemize ne kadar inkiaf verebiliriz ki hususi sermayelere, artk size ihtiyacmz yoktur, Devlet bu ii kendi sermayesile yapacaktr diyebilelim.... Her ne cihetten olursa olsun inhisarlara lzum yoktur. Vatandalar hukuku mktesebeden istifade etmelidirler.. SIRRI BEY (KOCAEL) Bu mhim kanunu da bermutat mstaceliyet kararile karyoruz.... Rekabet vardr. Fakat milli mteebbisler arasnda deil, milli mteebbislerin heyeti umumiyesile Hkmet messesesi olan. Seyrisefain arasndadr ve masrafn korumyan milli mteebbisler deil, Sefain idaresidir.... Muhakkaktr ki, Seyrisefain idaresinde hi bir vakit tekml olmamtr ve borlar bu tekml merhalesi esnasnda vapur almak iin para istikraz edilmesinden deil, fena idare edilmesinden mtevellittir.... Birisinde teebbsnde tamamen muvaffak olmau bir vatanda, dierinde izhar aczetmi resmi bir messese... Her-

 306

halde mantk icab olarak, teebbsnde muvaffak olmyan bir messesenin teebbsnde muvaffak olan bir messeseye terki mevki etmesi icap eder. Halbuki burada muvaffak olanlar olmyanlar iin kurban edilmektedir.... Bu hususta uzun uzadya sz sylemee, fazla izhar teessre lzum yoktur. nk, cenaze banda mersiye okur gibi geliyor. Yalnz bu kanunun reddi iin bir takrir veriyorum.... Bu kanunun kabulne msadif olacak gn, Trk denizciliinin her sene hatrlyaca matemli bir gn olacaktr. HASAN FEHM BEY (BTE E. RES Bu kanunla Hazine iin hi bir mali gaye takip edilmiyor... Herhangi bir varidat elde etmek, herhangi bir a kapatmak veyahut Devlete yeni bir irat menba bulmak maksat ve gayesinden uzaktr. Bu lyiha bir eyi istihdaf ediyor, o da Trk kara sularndaki nakliyat umumiyenin intizam ve inzibat altnda olmas ve bunun bir elden idaresinin temin edilmesi... Bir i amme hizmeti addedildikten sonra, bunun zerinde baz zihinlerde ve fikirlerde kklemi "fert var Devlet yok" dsturu artk bu asrn zihniyetine smaz. Devlet vardr, ferdin hak ve menfaati o mefhumda dahildir ve onunla beraber mtalea olunur, amme menfaatile ferdin menfaati de telif edilir...

lemek artile Devlet vezaifini ifa ettirmektedir. Hizmetin mahiyeti dolaysile Devlet, bu amme hizmetini de nezaretim altnda yaptracam, demek hakkn her zaman haizdir. Alelhusus ki, ferdin maddi zararlar da tamamen telfi edilmi oluyor.... Bir mtaleaya gre, devletletirilen idarelerin hi birisi muvaffak olamamtr, hepsi zarar etmitir.... Evvel unu sylerim ki, muhtar idarelerin hemen hepsi muvaffak olmutur. Mesel Demiryollar idaresi bu gne kadar Devlet btesinden on para muavenet almadan ve bir ak vermeden kendisini idare etmitir.... Bizim memleketimizde nfusun azlna ve sahann geni olmasna ramen, imdiye kadar demiryollarmz on para bile tazminat istememilerdir.... Keza muhtar messeselerden Hudut ve sevahil shhiye idaresi de Hkmet btesine hi bar olmamtr... Sonra Tahlisiye idaresi; bu idare de Devletten hi yardm almamtr. Bu da deruhte ettii hizmetleri kendi haslatile yapm ve ayrca da vaz mahsusile mnasip tli ilere de yardm etmitir. nhisarlar, ttn, mskirat ve saire; mali gayeleri istihdaf eden bu idarelerin irket elile idare edildii zaman ile bugn Devlet elile idare edildii zamandaki haslat farklarn gsteren rakamlara bakarak biraz insaf ile mukayese ederlerse, Devlet elinde nasl inkiaf ettii ve millete ne byk varidat vererek halkmzn vergi klfetlerine ne mhim miktarda kolaylk temin ettii grlr. Dier misaller; mesel Uak eker fabrikas irket vaziyetinde iken mhim zararlar verdi. Fakat muhtar bir Devlet messesesi haline getikten sonra vaziyetini kurtard....

Harbi umumiden ktk. stikll harbi devam ederken, bizim elimizde Trk bayra tayan gemilerin adedi ok mahduttu ve belki de iimizi gremiyecek derecede harap ve perian idi. Bu camiai siyasiyenin yapt muavenetler, gsterdii msaadelerle ve at kredilerle, gmrk muafiyetlerile muhacirinin nakli iin serbest sahada ileyenler de dahil olmak Devlet elile yaplan iler zarar ediyor zere, Trk gemilerine verdii vasi avans- nakarat kavli mcerrettir. Hele hepsi larla vaziyeti ksa zamanda bu hale geti- zarar ediyor, maliyeden yardm alyor. ren bu camiai siyasiye elbette bunlar Bunlar sama ve efkr talit eden szlerbugn de dnk kadar dnmekte, aldir... kadarlarn hak ve menfatlerini temin ey-

 307

Trk sularnda nakliyatn icras amme hizmetidir. Ve bu amme hizmetini ifa eylemek de Devletin vazifei esasiyesindendir. Devlet, ben bu amme hizmetini bizzat yapacam dedikten sonra vatanda-

n o sahadan ekilmesi tabiidir. Fakat, ekilirken vatandan hakkn veriyoruz... Daha fazla bir ey yapmak, dier vatandalarn haklarn tecavz olur ki bu da doru olmaz....

BAVEKL SMET PAA'NIN ZMR'DE YAPTII KONUMA smet Paann zmir'deki konumas, baka yerlerde pek rastlanmayan ilgin zellikler tayor. Konumann erevesi, ekonomide benimsenen izginin, tm teki politikalardaki gibi, bir uygarlk anlayna oturtulmasdr. smet Paa, Cumhuriyet ynetimi iin bu erevenin vazgeilmezliini ok net bir biimde ve bir yeni hamle dneminin balangcna zg bir slpla dile getiriyor. Akdeniz'i (o tarihte 'Ege' sznn kullanlmadn dnrsek) Cumhuriyet rejiminin bir uygarlk ve siyaset platformu olarak algladn vurguluyor-, Cumhuriyetin ada bir rejim olabilmesini, Akdeniz'e kavumakla balayan bir hamleler zinciri kurabilmeye balyor. Bu zincirin gncel halkas ise, ekonomide devletilik olmaktadr. nk, Cumhuriyet ynetiminin geri braklm olduunu saptad Trk toplumunun ve ekonomisinin ada dnya ile arasndaki mesafe, ancak devletiliin kendine zg politikalaryla (Akdeniz'e erimek gibi "hususi tedbirlerle") kapatlabilecektir. smet Paa'nn, konumada, arln srdrmekte olan buhrandan sz etmeyii, buna karlk yksek bir alma temposu ve devleti rgtlenmeyle yrtlecek bir gelime dnemini hedef gstermesi de dikkat ekicidir. O gnn, Cumhuriyetin yneticilerini, smet Paa'nn 1932 Nisan ve Mays'nda yerinde grerek etkilendii Sovyet sanayileme deneyimi zerinde dnmeye ve Sovyetlerden salanan sanayi kredisiyle eskidenberi zlemi ekilen bir benzeri sanayi hamlesinin Trkiye'de de balatlmakta olduu gibi bir dnce noktasna getirmi olup olmad, phesiz tarih aratrclarnn iidir. 27.7.1932 SMET PAA Akdeniz binlerce eyledi. Geen on sene bir daha ispat etsenedenberi medeniyet havzas ve dnya mitir ki, Trk milletinin Akdeniz'deki siyasetinin geitidir. Gazi meydan mu- mevkii yalnz onun bir hakk deil, insaharebesinin netiycesini ifade eden he- niyet ve medeniyetin hayr iin "arzu edildefi deil; Akdeniz siyasetinde ve Ak- mesi iycap eden hakl ve lazm bir eydir. deniz medeniyetinde Trk milletinin la- Akdeniz'de Trkiye kuvvetli bekilik, sayk olduu yksek mevkii almak he- dk ve drst dostluk, milletler ailesinde defini gstermitir. Mill mcadele de- eyi gejmli byk ve sulhperver bir unsur diimiz tarih safhasnn frikas budur. olarak elzem bir mevcudiyettir. Trk milleti binlerce senedenberi meNazar olarak bir harbin son ve kat deniyetinde ve siyasetinde balca mevnetiycesini byk ordularna gstermek ki tuttuu Akdenizden sun ve cebr ola-vaziyetinde iken, Gazi'nin Akdenizi ancak rak uzaklatrlmak istendi. Trk milleti ilk hedef olarak gstermesine de dikkat kendi iradesiyle ve yenilmez azmiyle Aketmeliyiz. Mill mcadelenin ruhunu ve denizdeki mevkiini ve vazifesini istirdat

 308

Gazi'nin yksek roln Sevr muahedesinden kurtulmak erevesinde grmek dar ve ksa bir anlaytr. Mill mcadele Trk milletinin yle bir dirilmi kyamdr ki, Sevr meselesi bu kyamn ancak bir safhas, ilk safhasdr. Vaka en yeisli safhas idi. Dier safhalara varmak iin atele, demirle ve kanla atlanmas lazm gelen gz yldrc safhas ve ilk hedefi idi. Dier hedefler daha kolay olmamtr ve daha kolay olmyacaktr. Trk milletinin davas, yksek ve meden bir milletin asilane ideal davasdr. Bu davaya zenenlerden nice akll geinenlerin gzleri iki mzrak boyundan ilerisine yetimedi ve kendini babayiit sanan nicelerinin sinirleri de gnden fazla dayanamad. Bu dava uzun ve etin bir davadr. Buna btn ehemmiyetiyle Gazi nesli sarlmtr. imdiki nesiller ve gelecek nesiller bu davann arkasndan yorulmadan ve dinlenmeden koacaklardr. Komaya mecburdurlar. Trk milletinin iradesi ve demiri, ilmi ve teknii, serveti ve insanl ve nihayet yine iradesi ve demiri mtemadiyen artrlmak lazm gelmelidir. Byk Trk davas iin her eyden evel tam ve geni ve iftihar olunur mahiyetle Trk milliyetini mill ve beynelmilel siyasetimizin temelta olarak koymak lazmdr. Bu temel Gazi'nin mbarek ve sarslmaz eliyle siyas mevcudiyetimize yerletirilmitir.

Trk milleti bu kinatta dier milletlerin veya devletlerin ltfi ile domamtr. Trkiye cihan iinde varln ancak kendi iradesiyle ispat etmitir. Byk mill davann ilk alacak bir merhalesi de rnesansm ve son zamanlarn mahkm ettii rm usuller yerine modern, en yksek, en insan usullere mstenit bir devlet kurmaktr. Layik ve cmhuriyeti zihniyetini mill davann esasl art saymamzn sebebi budur. Byk Trk davasn baarmak, inklap olmadan asla mmkn olmaz. Asrlarca geri braklm bir cemiyeti kudretli, mcehhez bir hale getirmek, cizleri ve geri kalmlar son derece merhametsiz artlar ve amiller iinde selmete erdirebilmek iin cemiyeti bir an evel yetitirmek lazmdr. Durmak ve dinlenmek ancak hrs arttrr ve ancak hrs kolaylatrr. Bahusus iktisad sahada milleti mdafaa etmek balca mecburiyetimizdir. ktsaden kuvvetli ve takn olanlar menfaat sahalarnn ar ve maniasz kalmasn istiyebilirler. ktsaden geri kalm olanlarn mmkn olduu kadar maietlerini mdafaaya almalar ise hem haklar ve hem vaziyfeleridir. lmen ve iktsaden geri braklm bir cemiyetin ok almaktan ve husus tedbirlerle yetimekten baka aresi yoktur. ktisatta mill varl mdafaa etmek ve iktisatta milletin geri brakld mesafeleri kapatmak mecburiyeti iktisad devletiliimizin iyzahdr.

KTSAT VEKL MAHMUT CELL BEYN TAMM 1932 yl sanayilemenin ve devletiliin dnm noktas olmutur. Sanayileme hareketine karar verilmi ve girilmitir. l932'/7; Temmuz aynda yasalaan Devlet Sanayi Ofisi ve Trkiye Sanayi Kredi Bankas sanayilemenin ana erevesini oluturacaktr. Bu devleti bir kurumlamann da ekirdeidir. Devletin ekonomide yatrmcl, iletmecilii ve bunlarn finansman buradan kaynaklanacaktr. Bu model, ekonominin karar ve ynetim merkezi olan ktisat Vekaletinde tasarlanmtr. Modelin yrtlmesi de bu Vekaletin ellerinde olacaktr. Ayrca, ekonominin bu yeni sermaye birikimi modeline gre ynlendirilmesi gibi, gnlk ynetimi de ayn Ve-

 309

kalete yaplacaktr. 1932 yl, ekonominin gnlk ynetiminde de devletin karar gcn artran yeni kontrol kararlarna sahne olmaktadr. Btn bunlar, 1930"dan sonra devletilik ilkesinin CHF programna yerletirilmesinde ve devletilik uygulamalarnn balatlmasnda kilit role sahip grnen ktisat Vekili Mustafa eref Beye kar, zel kesimin eitli evrelerinde oluan tepkileri bytr. Sonunda, Mustafa eref Beyin "salk gerekesi"ne dayanan istifas, 1932 Eyllnn balarnda kabul edilir. Yeni ktisat Vekili zmir Mebusu ve Bankas Umum Mdr olan Mahmut Cell Bey (Bayar) dir. stanbul Ticaret ve Sanayi Odas Mecmuas'nn 1932 yl Eyliil says Cell Beyin bir fotorafyla ssledii haberini yle vermektedir: "Cell Bey Trk inklabnn mmtaz ahsiyetlerinden olduu gibi, Trk bankaclnn da messisidir. Cell Beyin idaresinde alan 'Trkiye Bankas' vakfane ve miidebbirane faaliyeti sayesinde az zamanda byk terakki ve inkiaflara mazhar olarak Trkiye Cmhuriyeti iktisadiyatnn mhim bir rki olmu ve ecnebi mali leminde de byk nfuz ve mevki kazanmtr." Aada, Mahmut Cell Beyin, ktisat Vekili olduktan sonra yaynlad tamim yer alyor. 11.9.1932 MAHMUT CELAL BEY (KTSAT VEKL) Byk eflerimizin takdir ve iradeleri zerine ktisat Vekleti umurunu uhteme aldm. Veklete getikten sonra mesaimize nasl bir istikamet ve cereyan verilecei, husus bir merak ve alka ile bekleniyor. u bir ka gn iinde vaki olan mracaatlardan ve bu yoldaki neriyattan merak ve alkann derecesini daha iyi anlyorum. Hemen ifade edeyim ki, ktisat Vekleti iin yeni bir hatt hareket, yeni bir istikamet aramak mevzuubahs olamaz. nk iktisad sahada mesai ve faaliyetimizin esaslar Frkamzn umum riyasetinin beyannamesinde ve Frkann programnda her trl tereddd izale edecek bir vuzuh ve yksek bir ihata ile izilmitir. Bu mevzu zerinde uzun uzadya beyanatta bulunmaktan ziyade kanaatimce Umum Riyaset beyannamesile Frka programndaki esaslar hatrlatmak vaziyeti en ivi tenvir eden bir vasta olacaktr: Umum Riyaset beyannamesi ve Frka program ikinci ksm C. Fkras. Trkiye Cmhuriyeti halkm yar ayr snflardan mrekkep deil ve fakat ferd ve itima hayat iin i blm itibarile muhtelif mesai erbabna ayrlm bir camia telkki etmek esasl prensiplerimizdendir. Kk iftiler, kk sanayi erbab ve esnaf, amele ve ii sanayi erbab, byk arazi ve i sahipleri, tccar, serbest meslek erbab Trk camiasn tekil eden balca alma zmreleridir. Bunlarn her birinin almas dierlerinin ve umum camiann hayat ve saadeti iin zaruridir. Frkamzn bu prensiple istihdaf ettii gaye snf mcadeleleleri yerine itimai nizam ve tesant temin ve birbirini naketmeyecek surette menfaatlerde ahenk tesis eylemektir. Menfaatler kabiliyet, marifet ve alma derecesile mtenasip olur. (Frka program nc ksm 6 numara). Memleketin inkiafnda btn ticaret faaliyetleri mhimdir. Normal alan ve teknie istinat eden sermaye sahipleri tevik ve himayeye lyktr.

 310

(Frka program: nc ksm numara 1) ktisatta hareketli sermaye mhimdir. Normal sermayenin yegne memba mill si ve tasarruftur. Bunun iin almay arttrmak fert ve aile hayatnda ve umumiyetle devlet idaresinde mahalli ve mill idarelerde tasarruf fikrini kkletirmek frkamzn balca prensipidir. Frka Umum Riyaset beyannamesi ve frka program. (nc ksm numara V). Kiik, byk sanayi, iptida madde miistahsllarnn menfaatlerine de uygun himayeye nail olacaklardr. Frka Umum Riyaset beyannamesi: Memleket iindeki dokuyucu tezgh ve kk, byk fabrika sanatlarna inkiaf vermek emelimizdir. Frka Umum Riyaset beyannamesi ve frka program. (Ksm nc numara VII) Harici ticaretimizin tanzimi balca iimizdir. Bu hususta ticaret erbabnn faaliyetini semereli klacaz. Mill mahsult ve muameltmzn revalarn teshil, hretlerini muhafaza ihralarn temin tedbirlerile yakndan alkadar olacaz. Frka program. (Drdnc ksm numara 3) Gmrk tarifelerini ve muamelelerini milletin iktisad menfaatlerine daha uygun ekillere koymaa almak ehemmiyet verdiimiz hususlardr. Frka program (nc ksm numara III) thaltn ihracattan fazla olmamas ve en nihayet ayni kymette olmas tediye muvazenesinin temini iin elzem addettiimiz arttr. Frka Umum Riyaset beyannamesi.

Mill vaziyetimizi refaha ve inkiafa doru hareketli bir gidi haline koymak hususundaki dncelerimize kuvvetle balyz. Frka umum riyaset beyannamesi ve Frka program "nc ksm madde 13". ktisad mlhazalarmzda: Herhangi veklet ve makamlara taalliik eden btn devlet ilerinin mill iktisat noktai nazarndan mutlak krl ve faideli olmas kaidesini umumiyetle esas tutarz. Eskiden kalm kanun ve usullerin, zamanla bu noktadan slahna ehemmiyet veriyoruz. Riyaset beyannamesi ve Frka program "nc ksm numara IV" iftilerimizi kredi ve istihsal kooperatifleri gibi iktisad teekkllere mazhar etmek ve bu teekklleri terakki ve tekml ettirmek gayemizdir. Frka Umum Riyaset beyannamesi ve Frka program "nc ksm numara V" Kk san'atlar erbabn ve esnafn mkl vaziyetlerden kurtararak ve onlar daha kuvvetli ve emniyetli bir vaziyete sokmak ve onlara kredi messeseleri yaratmak dndmz esasl noktalardandr. Frka program "ksm numara II" Kredi ve sigorta ilerile ihtiyacn talep ettii ehemmiyetle itigal olunacaktr. Kredide ucuzluk kolaylk temini balca emelimizdir. Frka Umum Riyaset beyannamesi ve Frka program (ksm numara V) Milliyeti Trk amelesi ve iileri mevcudiyetleri ve emeklerile Trk camiasnn kuvvetli uzuvlardr. Bu itibarla amele ve iilerin hayat ve haklarn ve menfaatlerini gz nnde tutarz.

 311

Frka program (nc ksm numara Y). Sai ile sermaye arasnda ahenk tesisi ve bir i kanunu ile ihtiyaca kfi hkmlerin vaz' Frkann mhim ileri arasnda grlr. Frka Umum Riyaset beyannamesi.. - Sanayi kredisine ehemmiyet vermekteyiz. Frka program (nc ksm numara V) Sanayi ve Maadin Bankasn hareketli bir sermaye ile tehiz etmek asl dncelerimizdendir. Frka umum riyaset beyannamesi. zerinde yaadmz vatan servet membalarn iletmek ve bu suretle istikbalimizi amak ve aydnlatmak iin yaplabilecek olan her tedbire tevessl olunacaktr. Frka umum riyaset beyannamesi ve frka program (ikinci ksm C fkras). Ferd mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn olduu kadar az bir zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete eritirmek iin milletin umum ve yksek menfaatlerinin icap ettirdii ilerle bilhassa iktisad sahada Devleti filen alkadar ve faal klmak mhim esaslarm zdandr. Bu madde frkann selhiyettar lisanile yle izah edilmitir. Memleketin btn istihsal membalar ve vastalarn Devletletiren, serbest ticareti, mlkiyet hakkn tanmayan, serbest sermayenin almasna msaade etmeyen ve btn ktisad faaliyetleri benimseyen, ar Devletilik fikrine yol amyacak bir vuzuh vardr.

ile yaratlacak; yaplacak saysz iler vardr. En mhim i mill iktisadiyatmzn inkiaf iin seferber edilecek olan btn bu mill kuvvetlerin faaliyeti arasnda hesapl ve samim bir ahenk temin etmektedir. Trk itima ve mill hayatnda namuskrane, liyakatle, saiyle temin edilecek kazanlar; itima bir aibe deildir. Bunun aksine olarak, muhitimizde ayi olan telkkilerin, esas prensiplerimizle alkas Mill servete bir zerre daha ilve edebilmek muvaffakiyeti bilkis hepimiz iin sevin vesilesi olmaldr. Umum buhran mnasebetile iinde bulunduumuz vaziyette tek bir kyye de olsa bir az daha ekmek verebilmek memleket hesabna ihmal edilmiyecek bir faide olduunu kabul etmelidir. Nerede i hayat, sanayi hayat, kazanl ticaret hayat zira faaliyet varsa, o muhitte mutlaka nisb bir refah ve huzur fazlal vardr. Onun iin memleketin her tarafnda uurlu, teknike mstenit i yaratmak ve himaye etmek esasl bir gayemiz olmaldr. 'Mill paramzn kymetini muhafaza etmek esasl ve mill bir mdedir. Tediye muvazenemizin tanzimi iin ticar ve iktisad hayatmz zerinde baz tedbirler almak zarurdir. Bu zaruretin derecesini ve alnacak tedbirlerin hududunu tesbite yarayan en doru mikyas, paramzn kymetini muhafaza esasdr. Kontenjantman yoluyle ittihaz edilen btn tedbirlerde bu esas bir azimet noktas olacaktr.

Bu meyanda byk bir mit ile giritiimiz sanayi harektnn inkiafna aKanaatimce memleketin iktisat ve. lmak kararnda sabit bulunuyoruz. Memfaaliyet sahasnda fertlerin, irketlerin, leket ticaret ve iktisat hayatnn uurlu mnhasran devletin ve yahut mill iktisat ve devaml mesaiye ihtiyacn ve yukarda kuvvetlerde mtereken devletin mesaisi izah ettiim prensipleri daima gz nnde

 312

bulundurarak mesai arkadalarmn derhte eyledikleri vazifelerde kendilerinden

beklediim ciddiyet ve feragatla almalarn ehemmiyetle rica eylerim.

$

RESCUMHUR GAZ MUSTAFA KEMAL PAA'NIN MECLS AI KONUMAS Reisicumhurun 1932 Meclis konumas ksadr. Bu ksa konumada, ekonomiyle ilgili arlk merkezi, uygun nlemleri almay bilen ve beceren bir ynelim srdrebilmek noktasnda toplanmaktadr. Dncelerin, buhrana kar etkili nlem alabilmek zerintopland izlenimini vermektedir. Denk bte ve salam para, byle bir ynetimin ilkeleri olarak yinelenmektedir. 1.11.1932 RESCUMHUR G. M. KEMAL PAA Beynelmilel siyasi ve iktisadi buhranlardan beeriyetin duymakta olduu sknt ve ac devam etmektedir. Siyasi buhrann mahiyeti, silahlar brakma konferansnn mkllerinde hulsa olarak mtiahade edilebilir. ktisadi buhran ise, milletler arasnda mbadelenin azalmas ve daralmas eklinde sahasn geniletmi ve tesirini artrmtr. Bizim kanaatimizce beynelmilel siyasi emniyetin inkiaf iin, ilk ve en mhim art, milletlerin hi olmazsa sulhu muhafaza fikrinde, samimi olarak birlemesidir. Biz iktisadi geniliin temelini de, ancak her milletin refahla yaamaa ve ilerlemee hakk olduunu teslim eden bir zihniyetle, btn milletlerin birlikte almalar yolunun bulunmasnda gryoruz.... Beynelmilel iktisat glklerine kar, halin icabna gre, mdafaa, muvazene, inkiaf tedbirlerini almaktayz. Karsnda bulunduumuz her imkn genilik ve kolaylk yolunda tatbik etmee alyoruz. Milli iktisadn ve parann gsterdii kudret ve istikrar, alnan tedbirlerin isabetine kanaat verecek mahiyettedir. Btenin vaziyeti, tahminlerin bu yl tahakkuk edebileceine kuvvetli umut vermektedir. Her halde muvazeneli bir btenin temini, gelecek yla den kaygularmzn, yine esas kalacaktr. Her zaman gz nnde bulundurduumuz ana ilere, aravermeden, devam etmee mecburuz. Demiryolu programnn tatbikma devam edeceiz. Ziraat sahasnda slah messeselerini tamamlyacaz. hracat mallarmza harite alc bulmak ve satlarmz geniletmek iin, her tedbiri arayp bulmak ehemmiyet verdiimiz noktadr. Milli ihtiya ve menfaatlerimizin mbrem kld sanayi ubelerinin bir an nce tahakkuk ettirilmesine hassasiyetle alyoruz.

BAVEKL SMET PAA'NIN TASARRUF VE YERL MALI HAFTASININ AILIINDA YAPTII KONUMA smet Paa"nn konumas tasarruf, denge ve istikrara yneliktir. 1929 / 30'dan balayarak bu yolda alman nlemlerin sadece buhrana kar korunmay deil, yerli sermayeye dayanarak gelimeyi de amalad, bu konumann bir zellii olmaktadr. 12.12.1932

 313

BAVEKL SMET PAA Mill tasarruf ve iktisat mcadelesi bizim mem leketimizde byk buhrann karl ve cevab olarak ifade edilmitir. Byk buhran, bu memleket kazandndan fazla sarfeder bir halde artk yaayamaz fikrini ortaya atmtr. Byk buhran sebebiyle mill parann drt sene evel gsterdii kararszlk, ve sarsnty tamamen hatrlarz. Biliyorsunuz ki bilhassa o zamanlar, yani birka sene evel, mill para zerinde husule gelen tesirler iktisad, hatt ruh olmaktan ziyade mal bir dert saylyordu. Gya paralar, kfi derecede altn karl olursa ve memleket her skt zaman dardan kolayca para bulup ihtiyacn karlayabilirse sarslmazd. Bu usul tatbik edenler hatalarn ac bir surette anladlar. Biz paramz olmad bir zamanda, hatt hazr ve kolay para ile mal meseleleri halletmek cazibeli ve kolay anlalr bir tedbir grld zamanda dahi, iin g tarafn fakat salam tarafn, mspet tarafn ihtiyar ettik. Bizim iddiamz, ferdin hayatnda olduu gibi, milletin hayatnda da kazandndan fazla sarfeden, mtemadiyen kendi etini yiyip rtmekte olan gibi mahvolmaa mahkmdur. Binaenaleyh her eyden evel bu derdin kapatlmas lazmdr. nsan kazandndan fazla sarfedemez, bir millet kazandndan fazla sarfedemez ve etmemelidir. Eer bu kadar basit kaidelere riayet edilirse ferd hayat ve milletin hayat salam temellere istinat ettirilmi olur. Mill tasarruf, yalnz ferdin yarn dnp te kendisine bir ka para ayrmas deildir. Mill tasarruf fikri ve cereyan, mill sermaye fikri ve cereyandr. Byk memleketlerin inkiaf, byk memleketlerin sanatta, ziraatta, kltrde, medeniyetin her sahasndaki inkiaf bir ok paralar sarfna mtevakkftr.

Byk milletler bu paray her eyden evel mill sermayelerle temin edebilirler. Mill parann kiyafet etmedii yerlerde hariten yardm alnr. Ama hariten yardm, mstakil yayan, mill istikametlerde inkiaf etmek istiyen herhangi bir milletin kurtulmasnda, ilerlemesinde yalnz bana tek vasta olmam ve yalnz bana tek vasta olmayacaktr. Demek istiyorum ki mill inkiaflarn tarihlerinde, mill kudret, mill sermaye meselesi balbana bir mildir. Mill sermayenin, bizim memleketimizde, memleket iymar, byk ve faydal teebbsler, husus ve mspet iler iin vsi mikyasta kullanlmam olmasnn sebebi bir defa, tasarruf fikrinin olgun, geni olmamas ikincisi, emniyet edilememesidir. Mill sermayenin ykselebilmesi, sadece emniyetin, memleketin kanunlarna, messesatna, yarnna ve geleceine emniyetin balbana delilidir. Millet olarak bundan bir adm daha ileri gideceiz. Gitmee mecburuz. Mill tasarruf halindeki mill sermayeye, emniyetli olan byk memleket ve millet ilerinde faydal ve semereli bir surette kullanlmak yolunu arayacaz. Mill iktisat fikri son senelerde artk her milletin btn skntlarna deva ve yegne are zannolunan bir mevzu olmutur. En zengininden en fakirine kadar dnyann her milleti bugn her vesile ile "yerli mal alnz, yerli mal almaktan baka aremiz yoktur" diyor. Bizim mill iktisat sahasnda yapacak ok ilerimiz vardr. Eer biz, benim kanaatimce daha mulak mevzulara girmeden evel, yalnz yiyecei ve yalnz giyecei yerli olarak temin etmek azminde kadn ve erkek, her vatanda her aileyi ikna edebilirsek, arkadalar, yakn bir zamanda Trkiyenin vsl olaca seviyeyi tasavvur etmee hayaller yetimez.

 314

Yerli mal mevzuunda bir noktay daha dikkatinize arzetmek isterim. Bu da, bizim yiyecek, giyecek kabilinden, mallarmzn yalnz ihracat mal olarak dnlmemesidir. Bizim kuru meyva ve yiyecek ihracat mal olan eyamzn mnhasran hariten alc beklemesi, onlarn kymetini drmek iin doru almyan mutavasstlara frsat oluyor. Biz, yerli yiyecek ve giyecei kendi lkemizde ihtiyalarmz temin edecek kadar bol bol sarfedersek, bugn ihra etmekte olduumuz gerek yiyecek gerek giyecei kmilen dahilde sarfedebiliriz, ve o vakit hariteki alclarmza btn sarfettiklerimizin bir mislini daha istihsal edip mal tederik etmee mecbur olacaz. Son zamanlarda hemen her memlekette iktisat yolunda mill muvazene iin alnan tedbirler beynelmilel al verii ok daraltmtr. Bugn baz mahede ve nazariyelere gre dnyann ektii dertlerin en byk bir sebebi milletlerin yekdierleriyle al veri etmekten ok uzaklam olmalar ve bu yollara almaz manialar koymalardr. Eer biz kendi pamuklarmz kendi fabrikalarmza satamazsak, ne renber, ne fabrikada alan, hi bir ey alamyacaktr. Mill iktisadmzn esaslar halkmzda refah ve imkn arttrdka bizim darda almak kabiliyetimiz o nisbette artacaktr.

Bizim noktai nazarmzda mill tasarruf ve iktisat, Trkiyenin beynelmilel ticaretini temin edecek, bunu arttracak olan bir vastadr. Beynelmilel sahada tuttuumuz yol btn milletlerin mmkn olduu kadar yekdieri ile al veri ederek bugnk buhrann dertlerini izale edecek yolu bulmalarna samim olarak yardm etmektir. Elimizde olan iktisad teebbsler, yani bu memlekette dokumacl bir an evel tesis etmek, kolay ve en lazm sanatlar sratle meydana getirmek fikirleri bizim iin bir tasavvur deil bugn elde takip ettiimiz, teebbslerdir. mit ederiz ki gelecek seneki itima gnleri sanayi noktai nazarndan gelecek seneye kadar yeni mspet neler yaplm olduunu ifade etmek iin bize ok frsat verecektir. Bu szlerle bilhassa bugn kolaylkla temini mmkn olan ilk ve mbrem saylanlar murat ediyorum. Bu istikamette her senemiz yeni eserler tahakkuk ettirmekle mmtaz olacaktr. Bizim mill iktisat noktai nazarndan btn straplara, beynelmilel mklata kar taknmamz lazm gelen tavr udur: Nefsimize memleketin iktisad kudret ve istikbaline iytimat ederek ok hevesle almak, kat bir iytimatla mcehhez olarak ok almak, sarfettiimiz gayretlerin mutlak ve mutlak mspet semere vereceine inanarak almak. Bizim iarmz ite bu olacaktr.

TRKYE CUMHURYET LE OSMANLI D Y U N U UMUMYES HAMLLERNN MMESSLLER ARASINDA AKTEDLEN MUKAVELENAMENN TASDKNE DAR (1 /299) N U M A R A L I K A N U N LYHASI

OSMANL

BORLARININ

ALACAKLILARININ TEMSLCLER LE MZALANAN ONAYLANMASINA LKN YASA TASARISI (MALYE VEKLETNCE HAZIRLANMITIR)

SZLEMENN

14 Terinisani 1928 ESBABI MUCBE Eski Osmanl mparatorluu dyunu umumiyesinden Trkiye'ye isabet eden reslmal itibari ve mrettebat seeviyye hissesine ait bilcmle mesaili, 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Muahedenamesi ahkmna ve dyunu mezkrenin mrettebat seneviyesinin tevziine mtedair 18 Nisan 1925 tarihli hkm ilmna ve ibu ilmn icrasn teminen tebli edilen cedavile ve keza ayn dyunu umumiyenin reslmali itibarisinin tevzii Komisyonunun mukarreratna ve bu mukarrerat tatbikan tebli klnan cetvele istinaden, bilittifak hal ve tesviye makadiyle Trkiye Hkmeti Cumhuriyesinin bu hususta salhiyeti lzmesini haiz Murahhas sfatiyle Trkiye'nin Paris Bykelisi Fethi Beyefendi Hz. ile Osmanl Dyunu Umumiye hamilleri mmessilleri Pariste itima akdetmiler ve Hkmetimizin son derecede hsnniyetle idare ettii bu itimada geen ok etin mzakerelere ramen murahhaslarmzn inhina etmeyen azimleri istihsali mmkn azami neticeleri alarak mazinin devrettii borlar milletin hakk hayat ve inkiaf iktisadisini ikal etmeyecei tahmin edilen bir ekli halle raptolunmu ve bu mesai bir Mukavele halinde 13 Haziran 1928 tarihinde Paris'te akt ve imza edilmitir. 1927 MAL SENES NHAYETNE KADAR OLAN EMANATI ADYE VE BTE EMANATININ SURET TESVYES H A K K I N D A K A N U N LYHASI (MALYE VEKLETNCE HAZIRLANMITIR) 12 Mays 929 ESBABI MUCBE Hkmeti sakitaca dipozito ve sair suretlerle tevdi edilmi olan emanati adiyenin yeknu mhim bir miktara bali olmaktadr. Bunlardan bir ksm ahkm umumiye mruru zamana uram ve bir ksm da ashab ortadan kaybolmak dolayisile talep edilemiyerek hesaben devroluna gelmitir. Hkmeti milliyenin teesssnden sonra emanati adiye ve bte emanatnda mukayyet bir ksm matlubat daha vardr ki bunlar da ashab tarafndan daima mracaat edildii halde vaziyeti maliyenin ademi msadesi hasebile tasviye edilmemitir. Mkdar mhim bir yekna bali olan saliflarz matlubat iin bir tesviye aresi bulmak ve bunlardan mruru zamana urayanlarla manii tesviye olanlar tasfiye eylemek mecburiyeti hasl olmutur. 927 senei maliyesi nihayetine kadar emanati adiye ve bte emanatnda mukayyet evraka ait evrak msbitelerin merkezde tekil olunacak bir komisyon tarafndan celp edilerek birer birer tetkiki ve bunlardan lzmmttesviye olanlarn tefrik ve mkdarlarnn tedeyyn ettirilmesi ve bu kabil alacaklarn tesviyesini talep iin de bir mracaat haddi tayin olunmas muvafk ve zaruri grlmtr. Saliflrz komisyon tarafndan hakik olarak tespit edilecek matlubat iin ashab tarafndan (kanunun neri tarihinden itibaren bir sene zarfnda) arzuhallarla mahall malsandklarna mracaat edilerek alacaklarnn istenilmesi tespit edilmitir. Bu mddet zarfnda ayet ashab mracaat etmi ise kendisine alaca mkdarnda Hazinece bono verilmesi ve mracaat etmiyenlerin alacaklarnn da mruru zamana uratlarak Hazine menfaatine sakt olmas suretile seneden seneye devredilen ve hesaplar karma kark eden u vaziyetin nnn alnmas dnlmtr. Hazine tarafndan verilecek bonolar on sene zarfnda msavi taksitlerle deneceine binaen bu ekli tesviye mal vaziyete sekte iras etmiyecei gibi ashabnn da maduriyetini mucip olmyacaktr. nki hazinece on sene zarfnda denmek zere ashabna verilecek bonolar tedavl edecek ve Devlet mnakaa ve mzayedelerine teminat olarak ta baaba kabul olunabilecektir.

 316
30 Mays 1929 MALYE ENCMEN MAZBATASI Sakt hkmetin bteden mtevellit borlarnn mahsubu iin 23 Nisan 1340 tarihli bir kanun tanzim olunmu ve bu kanuna 27 kanunsani 926 ve 24 mays 928 tarihli kanunlara zeyledilmitir. Kabul olunan bu hkmlerin tatbiki nihayete ermek zre bulunmu ve bu suretle bu ksm borlarn hemen kamilen tespit ve tesviye edildii anlalmtr. Zikrolunan kanun ile zeyillerinin mevzular haricinde kalan ve ou ad emanet hesaplarnda grlen ve o zamana ait bulunan borlarn miktar hakikaten Devlet borcu saylmas lzm gelenlerden ok yksek bir yekn ifade etmekte ve bu ifade devletin mal itibarna beyhude olarak tesir ve zarar vermektedir. Bundan baka mill hkmet bteleri emanet hesaplarnda kaytl ve kaytsz bir ok borlar vardr ki bunlarn da yeknu ihmal edilemiyecek derecededir. Hkmetin esbab mucibesinde de zikredildii vehile bu borlarn bir ksm mrr zamana oram bir ksm sahihleri bulunmamak dolyisile devredile kelmitir. Dier bir ksm borlar da alacaklarla karltrlp mahsup olunmak icap ettii halde alkadarlarn mracaat etmemesi veya sair sebeplerle yine terakm edip durmutur. Dier cihetten tesviyesi lzm gelmi olan borlardan bir ksm da mal vaziyet dolyisile tesviye olunamamakta ve binnetice tediye edilen ksmlarda da intizam ve adaletin muhafazas mkilt mucip olmaktadr. te bu sebepler dolyisile hak sahihlerinin hukukunu mmkn mertebe adilne ve seri bir surette temin edecek ve bu hususta umum alcakllara amil olacak bir tesviye aresi aratrlmaktadr. Bu itibarla hkmetin tasfiye teebbs kabul ve tebrike ayan grlmtr. Ancak bu aada bulunacak borlarn nevi ve mahiyetleri bir birinden ayr olmak dolaysila cmlesinin birden hkmetin teklifinde olduu gibi on senede denmek zre bonolara balanmas muvafk bulunmutur. Bunlarn ierisinde yatrlm pey akas gibi sahipleri tarafndan mtemadi mracaatlarla istenilmi ve fakat her hangi bir sebeble verilmemi bulunan ok sarih alacaklar da bulunabilir. Evvel emirde bu alacaklarn anlalp tasnif edilmesi ve sonra meydana kacak snflara ve bali olacak yekna gre tedbir alnmas daha ziyade musp grlm ve hkmete de esas itibarile bu maksat takip olunduundan kanunun bu noktadan tadili hususunda mutabk kalnmtr. 1 Haziran 1929 BTE ENCMEN MAZBATASI Sakt hkmetin bteden mtevellit dyunu 1340 tarihli mahsubu umum kanunu ve mzeyyelt ile hemen kmilen tasfiye edilmi olduu halde mezkr kanun ile zeyilleri mevzular haricinde ve ou ad amanet hesabnda mukayyet olmak zere mhim bir miktarda daha bor grlmektedir. Bunlardan bir ounun hakik bor olmad halde yanl kayt neticesi olarak bu manzarann tahassl ettii anlalm ve Devletin itibar ve kuyudu shhati noktasndan bir an evvel izalesi lzm olan u yanllklarn tashihi ile hakiki borlarn tespiti ve bir sureti tesviyeye rapt iin icap eden tasfiyenin icras maksadile teklif olunan lyiha esas itibarile encmenimizce de kabul olunmutur. (1 /243) N U M A R A L I M A N D I R A VE AILLAR K A N U N U LAYHASI (KTSAT yEKLETlNCE DZENLENM VE DEVLET URSINCA SUNULMUTUR) 14 Mays 1928 ESBABI MUCBE Serveti milliyemizi tekil eden envai muhtelifei hayvaniyenin memleketin geirdii harpler ve mteaddit istilalar dolyisile gnden gne mikdar azalm, ensali bozulmu ve bu suretle ihtiyacat mahalliyeye kifayeyet edemiyecek dereceyi bulmutur. Kemiyet itibarile pek ziyade sukut eden Trkiye hayvanat ehliyesi arasnda mhim bir kimeti iktisadiyeye malik bulunan koyun ve keiler kn pek basit ve stleri ak, ruzkrlara gayr mukavim bir tarzda al rp ile evrilmi mahallerde iskn edilerek kn her trl tahripkr tesirine ve hayvanat vahiyenin savletlerine maruz kalarak her sene klliyetli miktarda hayvanat mahv ve heder olduu grlmektedir. Ezcmle vasat ve ark Anadolu vilayetlerinin bir ok vilayetlerinde bir ok mahallerinde akta k geiren hayvanat arasnda senei haliye zarfnda an olarak kesbi iddet eden souklar taht tesirinde baz yerlerde yzde otuzdan altma kadar telefat vukua geldii buralardan vurudeden resm malumattan anlalmtr. Trkiye'de kfi miktarda ayr bulunmamas hayvan gdasnn tedarikini mkl bir hale getirmekte ve bu suretle noksan gda neticesi telefat tezayt etmektedir. Bila sebep vermekte olduumuz bu zayiata nihayet

 317
verilmesi iin hayvanatn miktarile mtenasip vs'atte hava ve ziya duhulne msait ve hayvanlarn kar ve yamurdan muhafazasna elverili, hayvanat vahiyenin savlet ve duhulne mani ve temizlenmesi kolay malzemeden mesakin inas mecburiyetinin de vaz' ve bu mesakine muktazi kerestelerin de mill ormanlardan kat'na msaade edilmesi zarur grlmtr. Ahalinin kaytszl her sene kayp edilen milyonlarca liralk serveti milliyenin himayesi elzem grlerek bu bapta bir kanun vaz' muvafk mtalea klnm ve tanzim klnan kanun msveddesi takdim edilmitir.

TRKYE CUMHURYET LE AMERKA FORT MOTR KUMPAN EKSPORTES ENKORPORETT RKET ARASINDA M N A K T MUKAVELENAMENN TASDK H A K K I N D A (1296) NUMARAL K A N U N LYHASI T.C. LE FORD RKET ARASINDA MZALANAN SZLEMENN ONAYLANMASINA LKN YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 12 Knunuevvel 1928

ESBABI MUCBE Amerika Fort Motor Kumpani Eksportes Enikor Poretit irketi ile yaplan tilf zerine stanbul'da bir Montaj Fabrikas tesisi hususunda Trkiye Cumhuriyeti Hkmetine izafeten Maliye Vekili Saraolu kr Beyefendi ile mezkr irketi temsile ve namna harekete salhiyettar bulunan Vilyam J. Kolins arasnda merbut mukavele akit ve imza edilmitir. Bu mukavele ile Hkmet irkete stanbul gmrk hududu dahilinde otomobil, kamyon, traktr, tayyare malzeme ve aksam ve mtemmimatn para para getirerek burada ihzar, itmam ve ikmal etmek ve karuserisini de ihzar eylemek zere bir montaj fabrikas ve bu ii idare iin icap eden yazhane ve idarehaneleri ina ve tesis ile iletmek hakkn baz artlara bahetmektedir. Temin ettii iktisadi faydalan noktasndan memleketlerini transit merkezi^ yapmak her Devlet iin bugn en ok arzu edilen bir keyfiyettir. Btn dnyada tannm ve rabet kazanm olan Amerika'nn Fort Motor irketinin stanbul'u transit merkezi ittihaz etmesi ve stanbul'da bir montaj fabrikas tesis eylemesi menafii iktisadiyemiz namna mucibi memnuniyet bir haldir. irketin yapaca tesisatta iki sene zarfnda yzde altm nispetinde Trk tebaas istihdam edecei, alt sene hitamnda yetmi be nispetine ibl olunaca fabrikada tercihan Trk kmrnn kullanlaca tasrih ve dahili memlekette gerek emtia ve eyann ve gerek kendisine lzm olacak emtiann itiras iin Trk messeselerinin tercih edileceinin mukavelede vadedilmesi suretiyle ibu mukavelenin tatbikatndan mtevellit memlekete temin edilecek menfaat da zikre ayandr. irkete Trkiye'ye ithal edecei her nevi otomobil, kamyon ve traktrleri beheri iin Hkmete verilmesi taahht olunan otuz dolarlk bir primin alnacak Gmrk Resminden mahsubu muvafk grlmtr.

MALYE ENCMEN MAZBATASI 27 Knunuevvel 1928 Bu mukavelenin aktinden beklenen balca fayda Fort Messesesi masnuatnn Msr, Yunanistan Rusya ve Asya'da vukubulacak satlarna stanbul'un tedricen transit merkezi olmas ve mezkr mahallere sevk edilecek Fort mamult stanbul'a para olarak getirilip orada kurulacana ve kurulma ameliyelerinde kullanlacak iilerin yzde yetmi beine kadar Trk olmas ve eraiti mtesaviye dahilinde Trk mevad ve Trk tccarnn tercih edilmesi mukavelede mnderi bulunmasna nazaran memlekete iktisaden fayda temini olduu verilen izahattan anlalmtr. Fort Messesesinin mezkr ecnebi memleketlere sevk edecei masnuatn tamamn veya bir\ ksmn filhakika stanbul tarikiyle ve montajn stanbul'da yaparak; sevk edeceine dair sarahat mevcut olmamakla beraber, messeseye mukavele mucibince mevcut pirimlerin itas da otomobil, kamyon ve traktrlere ait m-

 318
temmim ameliyatn serbest mahalde icra edilmesi ve bunlarn serbest mahalden memlekete ithal edilmeleri ile merut ve mukayyettir. 12 Knunusani 1929

KTSAT ENCMEN MAZBATASI Fort gibi lemmul bir messesenin Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Rusya, Msr, ran, Afganistan misilli memleketlere her sene sevkolunacak otomobil, kamyon, traktr gibi mamultn stanbul'da tesis olunacak serbest mahalde ina edecei montaj fabrikasnda ihzar ve bu mahallin ayn zamanda yukarda tadat olunan yerlere transit vazifesi ifa eylemesi memleketimize hem teknik hem de iktisadi bir ok faideler temin edeceinden Encmenimiz esas itibariyle bu mukavelenameyi muvafk grmtr. i 6 Temmuz 1927 tarihli Kanun mucibince serbest mntka esas kabul olunmutur. Bu kabil tesisat da haddi zatinde serbest mntkada yaplr. Serbest mntka kanunu tatbik ve serbest mntka tayin olunduktan sonra bu messesenin ortaya naklinin mukavelede art ittihaz olunmas lzm ve fevaidi mucip grlmtr. nk emsali mracaatlar is'af olunduu takdirde serbest mntka haricinde ikinci bir gmrk harici rejimine tabi ufak ufak mntkalar teesss edecektir ki murakabesinin icras mkl olacaktr. 24 Knunusani 1929

BTE ENCMEN MAZBATASI Bu mukavelename ile Fort messesesine stanbul gmrk hududu dahilinde Hkmetle irket beyninde kararlatrlacak bir mahalde otomobil, kamyon, traktr ve tayyare malzeme ve aksamn para para getirip ihzar ve itmam etmek zere bir montaj fabrikas yapmasna ve yirmi be sene mddetle iletmesine baz artlar altnda msaade olunmaktadr. Mukavelenamede (serbest mahal) diye tevsim edilen bu yer gmrk harici addedilerek gerek buraya ret, telvin, montaj edilmek zere ithal olunan ve gerek buradan memleket haricine sevkedilen otomobil, tayyare, kamyon, traktr her nevi tekalif ve rsumdan muaf, fakat serbest mahalden memleket dahiline ithal edilenler umum ahkma tabi tutulmaktadr. irket Rsumat daresinin nazaret ve murakabesini teshil etmek zere serbest mahalde bir veya bir ka baraka ina etmeyi ve kontrol memurlarnn maalarn Hkmete vermeyi, montaj fabrikas ile yazhanesinde kullanaca memur ve mstahdemlere verecei mebaliden kanuna tevfikan kazan ve sair vergilerini katederek Hazineye iadesini ilk iki sene zarfnda % 60, altnc sene nihayetine kadar % 75 nisbetinde Trk memur ve mstahdem kullanaca, msavi artlar dahilinde mubayeat iin Trk tacirleriyle mseccel Trk messeselerini tercih edeceini ve fenn sebepler mani olmad ve fiyatlar dier mahallerden gelenlerin fiyatlarna nazaran yksek bulunmad takdirde Trk kmr alacan taahht etmektedir. Buna mukabil Hkmet, serbest mahalden monte ve ikmal edilip memleket dahiline sevk edilecek otomobil, kamyon, traktr ve tayyarelerden beheri iin 30 dolar kadar bir pirim vermesini miktarnn o mallardan alnacak gmrk resminin yzde yirmisini gememesi art ve kaydiyle kabul etmektedir. Gmrk resmine esasen tabi olmayan traktr, altzrraiye ve mmasili bu primden mstesna tutulmaktadr.

ESHAM VE TAHVLT VE KAMBYO VE N U K U T BORSALARI H A K K I N D A 1 / 350 N U M A R A L I K A N U N LYHASI MENKUL DEERLER, PARA VE KAMBYO BORSALARI YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE NERLM VE DEVLET URSINCA SUNULMUTUR) 25 Kanunevvel 1928

 319
ESBABI MUCBE Borsalar kanununun tanziminde istihdaf edilen gaye, borsalar muamelatnn Hkmeti Cumhuriyemizin mal itibarile mill servetimizin her trl zarar ve ziyandan muhafaza ve vikayesini kfil ve memmin olacak bir ekl surette cereyann temin eylemek keyfiyeti olup Fransa, ngiltere ve talya gibi dnyann en mhim ve muteber borsalarna malik bulunan Devletlerin bu sahada mevzu ve mudevven kavanin ve nzamatndan da istifade edilerek ve memleketimizin bnyei mal ve iktisadisindeki icabat dahi nazar dikkattan dur tutulmyarak tecarb vakaya mstenit ahkm vazu tayin edilmitir. Knun lyihasnn mukaddimesinde borsa tarif, mercii tabisi ile komiserin vazife ve salhiyeti tayin ve hususi bte ile idare olunan borsalarn aksam varidat ve masarifi tespit edilmitir. Kanunun ikinci fasl borsa azay asliye ve fahriyesile mensuplarnn ne gibi evsaf ve eraiti haiz olmalar lzm geleceinden ve bunlarn teminatndan ve salhiyetlerinden bahistir. Baz Devletlerin menkul kymetleri borsalarnda (simsar) diye nc bir za mevcut olmad anlaldndan bu snf karlmtr. Azay asliyenin Trkeye vukuflar ve bu za meyannda unsuru asl bulunan acantalarla onlarn vesaiti icraiyesi olan memurlarnn lakal orta tahsil grm olmalar eraiti esasiye meyanna ithal edilmek suretile borsaclarn yalnz amel sahada yetimi olmalarile iktifa edilmeyp dier mtemeddin ve asri memleketlerde olduu gibi bu hususta mehmaemken malumat nazariyeye sahip bulunmalarda teemml olunmutur. Acantalarn Maliye Vekili tarafndan tayin edilmek ve baka hi bir ticaret ve meslekle itigal etmemek artile bu meslee gireceklerine gre bunlarn tccardan addolunarak ticaret kanunu ile ticaret odalar kanun ve nizamnamesine tabi olmalar muvafk grlememitir. Beinci fasl kambiyo ve nukut muamelatna ait ahkm muhtevidir. Devletin mal haysiyet ve itibarile dorudan doruya alakadar bulunan kambiyo ilerinin itibar haleldar etmiyecek mazbut bir ekilde temini cereyan esas umdelerimizden bulunmakla bu mhim gayeyi temine hadim hususat bu faslda ceman tedvin olunmutur. Bu cmleden olmak zere ibu faslda kambiyo ve nukut zerine ispeklasyon icras memnuiyetinin temamii teminine ait ahkm mevcut bulunmaktadr. Filhakika kambiyo muamelatnn memleketimizde gittike tezayt etmekte olan ehemmiyeti mahsusai fevkaldesi dolaysle muamelat mezkrenin borsada temerkz ettirilerek mutedil bir mrakabe altnda bulundurulmas lazmgelmektedir. 21 Mart 1929

KTSAT ENCMEN MAZBATASI

Memleketimizde borsa ileri iin mevkii meriyete vazolunan nizamnamenin 322 tarihinde ve kapitlasyonlarn btn manasle cari olduu mutlakyet devrinde vcuda getirilmi bulunmasn ve 339 tarihinde tertip olunan ve bilhassa kambiyo ilerine ait olan mzeyyel nizamnamenin ise hali hazr ihtiyalara kifayetsizliini ve obir taraftan borsacln ve hassatan kambiyo mamelatnn umum harpten sonra bir ehemmiyeti mahsusa alarak her memlekette olduu gibi bizde de mazbut bir ekle girmesi lzumunu hisseden Encmenimiz tadilat ve tashihat dairesinde kanun lyihasn kabul eylemitir. Devlet istikrazlarna mukabil karlan katlarla anonim irketlere ait aksiyon ve obligasyonlarn heyeti mecmuasn ifade edememekte olan (esham ve tahvilt) tabiri yerine (menkul kymetler) tabirinin kullanlmasn daha ziyade muvafk bulan encmenimiz serlevhay (kambiyo ve nukut ve menkul kymetler borsalar) eklinde tadil etmitir. 13 Mays 1929

MALYE ENCMEN MAZBATASI Devletin mal itibarile alkas bulunan bu nevi borsalarn lzum ve ehemmiyeti tafsile muhta deildir. Trkiye'de mal itibar zerine ticaret ilerine evvel 1280 tarihinde balanlm, bu ileri yapmaya teebbs

 320
eden bir takm yabanc usulier aralarnda tamamile husus mahiyette olmak zere bir talimatname vcude getirmilerdir. Hkmete musaddak olmyan ve teyit kuvvetinden mahrum bulunan bu talimatnamenin tatbiki mmkn olamamakla beraber o tarihde stanbul'un mteferrik mahallerinde hi bir kayt ve arta balanmadan yapla gelen borsa ileri Devletin mal itibarna kar olduka fena tesirler gstermeye baladndan bu ilerin tanzimi zarureti daha o zaman hissedilmitir. 1290 tarihli (Dersaadet tahvilt borsas nizamnamesi) bunun iin ner iln olunmutur. Bu nizamname, sylenilen talimatnameye resm bir ekil verilmekle meydana getirilmitir. Yalnz bir farkla ki bu nizamname mucibince borsa, selhiyeti ok mahdut bir komiserin nezaretine tevdi olunmaktadr. Halbuki o tarihlerde aktedilen istikrazlar dolaysile piyasaya bir ok esham karlmas ve hariten memlekete bir ok ecnebi esham girmi bulunmas borsa ilerini oaltm, dier taraftan, bir takm hava oyuncularnn tesiri ile borsa vakit vakit buhranlar olmas mevcut nizamnamenin kifayetsizliini anlatm borsa ilerinin daha sk bir surette inzibat altna alnmas lzumu tahakkuk etmitir. te bu lzum dolayisile 1322 tarihinde tertip edilmi olan (Esham ve tahvilt borsas nizamnamesi) nin eskisinden hayli farkl hkmleri muhtevi bulunduu grlmektedir. Gerek mutlakiyet ve gerekse merutiyet hkmetleri zamannda borsa bununla idare olunmutur. Sermaye mbadelesinin ceryanna saha tekil eden mali borsalar Devlet murakabesi altnda i yapan resm piyasa yerleridir. Umum harbin cihan iktisadiyatnda vucude getirilmi olduu yeni vaziyetler borsa ilerinin yeni artlara muvafk bir tarzda tedvir edilmesini zaruret derecesine karmtr. Kaldki 1322 tarihli nizamname kapitlsyonlarn cari bulunduu mutlakiyet devrinde vcuda getirilmi olduundan onun tesirinden tabiatile kurtulamayarak, ecnebilerin de borsacla girebilmelerine msait ve garip hkmleri ihtiva etmitir. Borsa idaresini mal ve iktisad sahalarda husule gelen yeni cereyanlara gre tedvirden ve borsacln mill iktisadiyatmza uygun bir ekilde inkiafn teminden de uzak bulunmutur. Mill Hkmetimiz bu yeni ihtiyalar dnerek 22 Austos 1339 tarihli bir nizamname ile buna zeyl olarak muhtelif talimatnameler kartmtr. Bunlar yine kifayetsiz olmutur. Dahil ve haric muhtelif amiller tesirile memleketimizde de nezaket ve ehemmiyet peyda etmi olan kambiyo ilerinin hassatan kendi paramzn itira kymetine olan tesiri itibarile salam bir usul dairesinde cereyan etmesi, Devlet istikrazlar eshamna ve beynelmilel piyasalarda nakit vazifesi grecek bir mahiyet alan menkul kymetlere ait ilerin de ayni tarzda idaresi lzumuna encmenimiz de itirak eylemitir. Bu lyihann eldeki mevzuata gre bariz farklarndan en mhimmi Devlet nufuzunu borsada kfi miktarda tesis keyfiyetidir. Borsann tarihesi tetkik edildii zaman grlr ki nceleri borsacln Hkmet otoritesi haricinde ve naehiller elinde kalmas bir ok yolsuzluklara ve buhranlara sebep olmutur. Bunlarn mmkn olduu kadar nne gemek iin borsa tekiltnn tanzimine ve messesenin iyi iler bir hale getirilmesine uzuvlarnn, vazifelerini tayine ait hkmler konulmaktadr. Borsann asl rknlerinden olan acentelere baka memleketlerde olduu gibi bir nevi mal noter sfat ve salhiyeti verilerek borsa ilerinin, daha ok bunlarn mes'uliyeti altnda yaplmas ve acentalarn bu vazifeleri lykyle ifa edebilmeleri iin tahsil grm ve amel sahada emei gemi olanlar arasndan seilmesi art konulmutur. Bundan baka borsann dier zalarnn vazife ve salhiyetlerini tayin eden esasl hkmler vaz edilmekte, komiserle meclisin vazifeleri tayin ve tasrih olunmaktadr. Borsa meclisine, ticaret odalarnda olduu gibi, borsa ilerinden kacak ihtilflarn halli selhiyetleri de verilmektedir. Esasl hkmlerden bir ksm da kambiyo ilerinin mrakebesine dair olanlardr.

 321
VLYETLERN UMUM DARES H A K K I N D A 1 / 352 NUMARALI KANUN LYHASI L GENEL YNETMNE LKN YASA TASAR!SI (DAHLYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 9 Knunusani 1929 ESBABI MUCBE Vilyetlerin idaresi iin elde mevcut olan 13 Mart 329 tarihli (darei umumiyei vilyat) kanunu bir kanunu muvakkat olduu gibi bu kanunla valilere verilmi olan salhiyetlerden muhtelif idare ubelerine ait olanlar zaman zaman birer kanunla alnm, bir ksm idare ubesi amirlerine, dier ksmlar da vekletlere verilmitir. Bu suretle kanun esaslarndan en mhimlerini zayi etmitir. Nizam idareyi muhafaza iin valilerin Hkmeti merkeziyeyi ve ayr ayr her vekleti temsil etmesi lzm ve zaruridir. Her vekletin ayr ayr vilyetler zerinde mrakabe haklan ise derkrdr. Tal iler hakknda vilyetlerce vekletler namna ittihaz karar edilmesi de ok faydabahstr. te btn bu hususlar vilyetlerin umum idaresi hakknda yeni bir kanunun tedvinini zarur klmtr. Yeni kanuna; on be senelik bir maziye malik olan 329 kanunu muvakkati esas ittihaz edilmitir.

21 Mart 1929 MUHTELT ENCMEN MAZBATASI VLYETLER DARES Anadolu'daki Seluk devleti daldktan sonra dier beyler gibi istikllini iln eden Osman bey ye halefleri zamannda yeni Hkmetin snrlar geniledi. htiyalar artt. Zaptolunan yerlerin merkezden idaresi mmkn olmad. Rumeli taraflarnda da Devlet hdutlar uzaklara kadar gtrlm oldu. Bunun zerine memleket "Sancak" namile bir takm paralara ayrlarak idare bana (Sancak Beyleri) konulmu ve Anadolu'daki Sancaklarn hey'eti mecmuas (Anadolu beylerbeyi) ve Rumeli'deki sancaklarn hey'eti mecmuas da (Rumeli Beylerbeyi) namn tayan iki byk amirin idaresine verilmitir. Her biri tulu vezirlerden olan bu amir ve umum valilerden Anadolu Beylerbeyi evvela Ankara ve sonra Ktahya'da Rumeli Beylerbeyi de evvela Sofya ve sonra Manastrda otururdu. Muharebe zamanlarnda idareleri altnda bulunan Sancaklarn umum asker kuvvetlerine kumanda eden bu amirler muharebenin Anadolu ve Rumeli yakalarnda olmalarna gre sa ve sol cenah kumandanlklarn da ifa ederlerdi. ,16 inci asr sonlarnda eski sancaklar "Eyalet" haline konularak bir takm sancaklara ayrlm ve balarndaki Sancak beyleri Beylerbeylik payesine karlm ise de Anadolu ve Rumeli Beyler beylerinin eref, kdem ve asker haklarna dokunmamtr. Sancak idaresinin bandaki memurlar yanna ahali arasndan seilmi "Ayan veya i erleri" namile mavirler de verilmiti. Adliye ve er'iye ilerile baz beled vazifeler kadilarda, sipah kuvvetlerinin kumandas ile gayri mslim cemaatlere nazaret vazifesi de su balarda idi: Arazi: Has, zeamet ve timar usulile ksma ayrlarak hazariye ve seferiye namile vergiler alnmakta ve asker beslenmekte idi. Bunlar haricinde bir de yurtluk ve ocaklk tekilt vard. Zaman getike bir ok sui istimaller, ihmaller yapld. Bunun neticesi olarak da isyan ve ihtilller koptu. dare esasndan sarsld. Yenieri ocann da fesat ve ihtill oca halini almas merkezi, vilyetlere kar ok zayf drd. * Geni bir memleket dahilinde vilyetlerle muhabere, mnakale ve mnasebet vastalarndan mahrum olan merkez, zaman zaman istikll isyanlar karsnda bile kald. Dahildeki anari ile ypranan Devlet bnyesi haric tehlikelere kar duramad. Devlet snrlar mtemadiyen aleyhimizde olarak deiti. ok kymetli lkelerimiz elimizden kt.

 322
1789 Fransa ihtillinden sonra Avrupa devletleri idarelerini dzeltmeye koyuldular. daredeki mutlakyet prensipleri yerine milletlerin iradesi geti "Hakimiyet milletin" oldu. te bu tarihlerde bizim iin idaremizi dzeltmek zarur ve en hayat bir mesele idi. Fakat Devlet gemisi dahilin anari dalgalarile okadar hrpalanmt ki bnyesi tamamen tamir edilmedike ve onu idare edenler de kmilen deitirilmedike kurtulu mitleri yoktu. dar tekilattaki slahattan evvel eriat perdesi altnda kendi menfaatlerini keskin bir silh olan yenierileri ortadan kaldrarak yeni ve muntazam bir ordu dahilin ve haricin hcumlarna kar mdafaa lzmd.*Bu maksatla 26 Mays 1826 eriler 15 Haziran 1826 tarihinde iddetli bir isyanla karladlar ve beklemedikleri larn sndrm oldular. gden (lema)nn elinde en tekili ile memleketi evvela, da nerolunan bir emri yenibir akibete urayarak ocak-

Her trl yenilie dman olan yenierilerin ortadan kaldrlmasndan sonra tara idaresindeki geni ademi merkeziyete nihayet verilerek sk bir merkeziyet usul tatbik olundu, 3 terinisani 1839 da iln edilen Glhane hatt ile balayan "Tanzimat" devrinde slahatn esaslar kuruldu, idareye, Adliyeye, Orduya, Ziraate, Ticarete ve Maarife mteallik iler iin husus komisyonlar topland. Tanzimat ricali, Fransay rnek tutarak merkez tekilat gibi taralarda da idar tekilata baladlar. Eyaletlere gnderilen Valiler, Defterdarlar, Kumandanlar ait olduklar nezaretlerle muhabere etmekle beraber idare ilerinden dolay Bab aliye hesap verirlerdi. Artk istediklerini idam eden, kendi hesaplarna vergi alan ve eyaletlerin servet menbalarn diledikleri gibi kendi menfaatlerine uygun bir ekilde kullanan valiler yoktu. Bunlar ihdas olunan idare meclislerile istiare etmeksizin bir ey yapamamakta idiler. Tanzimattan sonra tesis olunan bu sk merkeziyet usulnn mahzurlar ok gemeden ba gsterdi ve bunlar ortadan kaldrmak zere 28 terinisani 1852 Ferman nerolundu. Bu ferman valilerin salhiyetini artrmakta vilyetlerin umum idaresinden onlar mes'ul tutmaktadr. Krm muharebesini neticelendiren Paris muahedesinden sonra 18 ubat 1856 ferman neir olundu. Bu fermann en mhim bir fkras da Eyaletlerdeki meclislerin intihap usulnn deitirilmesi idi. Bu gz nnde tutularak ve Fransa kanunlar da rnek alnarak yaplan nizamname 1861 senesi nihayetinde Tuna eyaletinde ve 1864 de "Vilayet nizamnamesi" namile Badat ve Yemen*den maada her eyalete tatbik olundu. Bu nizamname vilyetleri sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiyelere ve nahiyeleri kylere ayrmt. Bu tekilta gre vilyet ve sancaklarn adetleri yle idi: Rumelinde Adalarla beraber 10 Vilyet 44 Sancak Anadolu'da 16 74 Afrika'da 1 5
27 123

stanbul ve Cebelilubnan bu yekndan hartrlar. Nizamnamenin (umuru hukukiye) ye mutaallik fasllar vilyet, sancak ve kazalarda hukuk, cinayet ve ticaret mahkemeleri tesis ettii gibi (Vilyetin umuru hususiyesi) fasl da her vilyette bir Meclisi umum bulunmas esasn koymutur. Riyaseti valiye verilmi; yars mslim ve yars gayri mslim azadan mrekkep bu umum Meclis, senede krk gn toplanarak vilyetteki Devlet yollar ile kaza ve ky yollarna, belediyeye ait umum binalarn inaat ve tamirat ve muhafazasna ve bu hususlardaki mracaatlarn tetkikine, ziraat ve ticaret ilerinin tevsi ve teshiline dair mzakerelerde bulunacak, sancak, kaza ve ky vergilerinin tadili hakknda da mtaleasn bildirecekti. 1870 Tarihli "darei umumiyei Vilyet nizamnamesi" 1864 nizamnamesini deitirdi. Bu nizamname ile valiler, vilyetlerin umum ilerini grrler. Umum ilerin reis ve mercii validir. 1870 Nizamnamesinde meclisi umumilerin mzakeresine memur olduklar maddeler 1864 nizamnamesine gre ok genitir. Yollarn, kprlerin yaplmas, kanallarn almas, ticaret, ziraat ve sanayiin terakkisi, maarifin intiar, tohumlarn, hayvan cinslerinin slah, vergilerin (Kemmiyeti asliyelerine halel gelmemek zere) taksim ve tadili, menafii umuma ait mlklerin alm, satm veya mbadelesi; hastane ve slahhaneler gibi umumi messeselerin almas kapanmas ile idareleri, umumun menfaatine dokunan taahhdat ve mukavelat ile ve bunlarn masarifine mtallik ianeler gibi hususatn mzakeresinden ibarettir.

 323
1839 dan sonra vilyetlerin idaresi iin yaplan kanun ve nizamnamelerde hristiyan ekalliyetleri lehine ecnebi mdahalesi mhim bir rol oynamtr. 1908 nklab ile merutiyetin ilnndan sonra vilyetler idaresini kanunu esasi ile hkuku esasiye ve idare ilimlerinin gsterdii sistemlere gre dzeltmek icap ettiinden bu maksatla bir lyiha hazrlamak zere uray Devlet Reislii makamnda husus bir komisyon kurulmu ve yukardaki nizamname ve projelerle vilyetlerden alman mutalaanameler tetkik edilmi ve yazlan lyiha mebuslar meclisine gnderilmitir. Balkan harbinin kmas bu projenin kanun halini almasna mani olmutur. Bu harbin hitamndan evvel i bana geen Hkmet, meclisteki bu projeyi alm ve baz tadilat yaptktan sonra 26 Mart 1913 tarihinde kanunu muvakkat halinde ner etmitir ki bu gne kadar tatbik edilmektedir.

TEVS MEZUNYET VE TEFRK VAZAF dare hukuku limlerince idar tekiltta merkeziyet ve ademi merkeziyet muvazeneyi temin eden iki mhim kaidedir. Devlet idaresinde birlii temin iin Hkmet elinde en mhim bir kuvvet olan merkeziyet siyas ve idari iki safhaya ayrlr. Umum hizmetler iin Devlete ait vazifeleri yapmak zere karar ittihaz ve bu kararlar tatbik etmek iin kullanlacak memurlarn tayini, idar merkeziyeti vucude getirir. Devletin umum vazifelerine mteallik icra ilerde karar ittihaz Devlet reisine aittir. Ancak Devlet reisi bu icra vazifelerin heyeti mecmuasile bizzat uraamyacandan Dahiliye, Maliye, Maarif v.s. gibi iler iin vekiller tayin eder. Umum ilerde karar ittihaz da bunlara mnhasr kalr. Aa derecedeki memurlar bunlardan izin almakszn umum hizmetler iin karar ittihaz edemezler. te gerek karar ittihaz ve gerek memur tayini hususlarnda merkezin salhiyetlerinden bir ksmnn kanun ile tara idarelerinin banda Devlet reisinin mmessili ve Hkmetin icra vastas olarak bulunan valiye verilmesi (tevsii mezuniyet = Deconcentration) dr.Tefriki vezaife gelince: Hkmetin umumi vazifelerinden siyas olanlarn merkeze hasrile siyasi mahiyeti bulunmayanlarn vilyet ve belediyelere veren ve bu suretle halkn idareye itirakini (memleketin memleket tarafndan idaresini) temin eden idar ademi merkeziyet usul olup (tevsii mezuniyet ve tefriki vazaif) eklinde kanun dilimize geirilmi olan bu esasn Franszca mukabilide aynen (Decontiralisation administratif) dir. Demokrasi umdeleri, mutlak idareler gibi sk merkeziyetin de amansz dmandr. Bu umdeleri kabul eden memleketler merkeziyet ve ademi merkeziyet esaslarn da eyi ve muvazeneli bir ekilde idarelerinde tatbik etmi ve bu sebeple nafia, maarif, ziraat, ticaret ve iktisat sahalarnda ok ilerlemi yardma ve bakma muhta vatandalar iin bir ok shh ve itima messeseler amlardr. Merkeziyet usulnn zararlarn bu gn ancak bu milletlerin "tarihlerinde ve bilhassa bizim idare tarihimizde okuyabiliriz. Memleketimizde vilyetler idaresini tanzim eden 1864 nizamnamesi vilyetlerde mahall iler iin ancak umum bir meclis am, fakat bunlara mtala beyanndan baka hi bir vazife ayrmam, vilyetlerin ahsiyeti maneviyelerini tanmamtr. 1870 nizamnamesi de umumi meclislerin alma sahalarm geniletmi ise de en ufak ilerin yaplmas iin merkezin muvafakatini art koymutur. (Tevsii mezuniyet ve tefriki vezaif) esaslarnn yurdumuzda tatbikini temin eden kanun, (1913 idarei umumiyei vilyet muvakkat kanunu) olmutur. Yurdumuzun genilii muhabere ve mnakale vastalarmzn mtemeddin memleketler derecesinde bulunmamas gz nne konulduu takdirde idaremizde temerkz cereyanlarndan saknlarak vilyetlerin mezuniyet ve selhiyetlerinin arttrlmas encmenimizce lzm ve zaruridir.

HARC TCARET DARES TEKLNE DAR 1 / 333 N U M A R A L I K A N U N LYHASI D TCARET DARES KURULMASNA LKN YASA (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) TASARISI

10 Knunusani 1929 ESBABI MUCBE Beynelmilel munasebati cariyenin bu gnk girift eklinde cihan piyasalar tahavvlt ve tebeddlatn muntazaman takip ederek memleket erbab ticaret ve sanayiini zamannda haberdar etmek, ihracat emtias

 324
iin mevcut mahrelerin harektn tetkik, hlsa Trk mstahsil ve tccrn cihan ticaret ve sanayi erbab ile dorudan doruya temasta bulundurmak imknn temin ve ihzar eylemek hkmetlerin belli bal vazifeleri meyanna girmitir. Ticareti hariciyenin inkiafna atfedilen fevkalade ehemmiyet dolaysyledir ki iktisad sahada istihbarat, neriyat ve iradat ile itigal edecek ayr ayr messeselerin ihdas ve bunlarn vazifelerinin ifas iin devlet tekilatnn siyas mmessiller ile resen muhaberatta bulunmalar kabul edilmitir. Mnasebati ticariyede bulunduu memleketin ticar mevzuat ve taamltndan lykle haberdar olmayan, bunlarn tebeddlatna muhtelif piyasalarn tahavvlatna ve sat ekline en seri vesaitle ittila hasl edemeyen erbab ticaret ve sanayiin temamile zulmet ierisinde hareket ettiine ahsan ne kadar emin i grdne kani olursa olsun teebbsnde taliin kll tesiri hakim olacana phe yoktur. Tesis edilecek bir Trk ticareti hariciye dairesi iin menafii umumiyeye hadim messese eklinin tercihi sebebine gelince: Dorudan doruya ticar sahada alacak ve erbab ticaret ve sanayi ile mnasebattar olacak bu teekkle alkadarlarn azami alka ve itimadn celbeylemek ve dier taraftan tediyat icrasi ve teberrat kabul gibi devlet tekilat ve muameltnn tabi olduu ekl ve merasimden ticaret dairesinin istisnasile ticaretin istilzam eyledii srat ve suhuleti temin etmek arzu ve mtaleasndan mlhemdir. Ticareti Hariciye Dairesi, ticareti hariciyemizi alkadar eden memleketlerde mstamel ticaret lisanlar, evzan, ekyal ve para sistemi, Trkiye'de muhabir bulunduran bankalar, balca piyasalar hudut ve umul, bahr vesaiti nakliye curat, muhtelif ambalaj ekl ve eraiti, posta telgrafa ve rsumata mteallik malmat ile memleketin hususiyetlerine gre mteri celp eylemek iin muvafk vastalarn nelerden ibaret olabilecei almeti farikaya ve mlkiyeti snaiyeye mteallik mevzuat hulsalar, mill ve ecnebi mmessillikler tetkikat, ecneb kommivuva yajrler hakknda ittihaz edilen ahkm ve tedabir, ihalt umumiye usul ve esasat tarz tediye ve mteamel kredi vadeleri, taksitle tediyata mteallik satlar, ticar taamller, matlubat ticariyenin usul tahsili ve mururu zaman mddetleri, iflsa, tehiri tediyata ve kongordatoya mtedair esasat kanuniye, balca ithalt ve ihracat mevadile ithalt, ihracat ve komisyon messesatnn adresleri ve ihracat kredileri, tahmil ve tahliye-ve aktarma ekilleri ve bahri sigortalar ve curat standardizasyon (emteann evsaf ve eraiti, muayyen tiplere tefriki) ve ekli tai ve meyyedat, piyasa temevvcat ve rakip memleketler mahsult ve mamultnn muhtelif piyasalardaki vaziyet ve arat umumiyesi ve ticar mahrelerde muvaffakiyet temini iin ittihaz ve tatbiki lzm gelen usul ve tedabir, Trkiye'de ve memaliki ecnebiyede acenta ve ticaret mmessillikleri ihdas teebbsat hakknda neriyatta bulunmak ve ara sra muhtelif memleketler zerine ayr ayr brorler tertip ve neir eylemek, Trk ve ecnebi tccarlar arasnda dellet ve tavassutta bulunarak ihracat teshil ve tezyit etmek maksadile icray faaliyet edecektir. Marlarz ticar malumat umumiyenin dellet ve tavassutun kymet ve ehemmiyeti ve yakn bir maziye kadar cihan vaziyeti umumiyei iktisadiyesi hakknda kfi derecede tenvir edilmemi olmasndan dolay ticareti hariciyemizin gayr Trk anasrn elinde kald derpi edilirse tesis ve tekili 1927 ve 1928 seneleri ticaret ve sanayi odalar umum kongralar cmlei temenniyatndan olan ticareti hariciye dairesinin memleketin kat'i ihtiyacna tevafuk eyleyecei tezahr eder.

M H A EDLEN AVRAKI NAKDYE MIKDARININ TESBT H A K K I N D A 1 / 347 NUMARALI K A N U N LYHASI PYASADA DOLAIMDA KALACAK VE EKLEREK YOK EDLECEK BANKNOT SAPTANMASINA LKN YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) MKTARLARININ

17 Knunusani 1929 ESBABI MUCBE Hkmeti saktaca ihra olunan evrak naktiyemizin miktar 161,018,661 lira idi. Bundan 2.270.100 1 ras imha ve 411 ve 624 numaral kanunlar mucibince darbna mezuniyet verilen be milyon liralk maden parann piyasaya karldka mukabillerinin imhas derpi edilerek 701 numaral kanunla 153, 748.563 lirann mevkii tedavlde kalaca tesbit olunmutu. Hazinece ufaklk meskkt mbadeleyi teshile matuf olmak itibarile her nerede fazla olduu grld anda derhal piyasadan toplatlmakta ve bu suretle ufaklk parann ziyadelii sebebile bir buhrana meydan ve-

 325
rilmemesi ehemmiyetle takip edilmektedir. Btn mutahassslarn mttahit olduu bir nokta vardr ki meydan tedavlde olan paramz mbadele ihtiyalarmza bile kfi olmad bir srada 411 ve 624 numaral kanunlarla darbna mezuniyet verilen ufaklk maden parann mukabilinin imhas suretile yaplacak teebbs para buhrann tetit edecei derkrdr. Bu itibar ve bu ihtiya ile 701 numaral kanunun imha mktarle tedavlde kalmas lazm gelen miktarnn tashihine lzum grlm ve bu noktai nazara gre merbut kanun layihas tanzim klnmtr.

STATSTK TEKLTI H A K K I N D A 1/351 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 20 Knunusani 1929 ESBABI MUCBE Muhtelif tekilt ve devair tarafndan yaplmakta olan istatistikler hakknda dairemizce icra edilen tetkikat bunlarn sureti umumiyede, idar istatistikler iin elzem olan asr teknik eraitini haiz olmadklarn gstermitir. Geri yaplan istatistiklerin bilaistisna hepsi fena ve tamamen gayri kabili istifade bir halde deildirler. Hatta bunlar arasnda imendifer istatistikleri gibi pek mkemmel olanlar da vardr. Umumiyetle istatistik cetvelleri ok kark ve vuzuhtan kaybedecek derecede mufassaldr. Her defasnda talep edilen malmatn nevi ve mahiyeti tebdil edilmi gibi ekli irae ve tespiti de deitirilmektedir. Bundan maada istenilen malmatn zaman itibarile tasnifi de tamamen intizamszdr. Mesel, ayn malmat bir defasnda drt aylk iin dier defa sekiz ay iin cem olunmaktadr. ok defa da elde edilen istatistikler doruluklarna emniyet edilmedii veya doru olmadklar katiyen bilindii ve yahut tam olmadklar iin neredilmemektedirler. Muhtelif tekilt tarafndan yaplan istatistikler arasnda mtabakat mevcut deildir. Bilhassa erkm tablolarndan istinta edilecek tahlil tetkikatn yokluu pek bariz surette gze arpyor. Bu vaziyetin phesiz ve bilhassa meslekte yetime istatistikilerin yokluundan mtevellit olduu aikrdr. Bu ayanteessr vaziyete are olmak zere imdiye kadar baz tedabir ittihaz edilmiti. Bilhassa 26 Nisan 926 tarihli kararnamede mukarrer salhiyetlerle ihdas edilen istatistik umum mdrl, resm istatistiklerin slah ve ihyas iin atlan ilk admdr. statistik Umum Mdrl vazifesi sadece istatistiklerin mhim bir ksmn bizzat yaptrmaktan ibaret kalmamal, ayn zamanda gayri kfi eraitte bulunan veya mkerrer olarak yaplan istatistiklerin nerine mani olabilmeli ve bilmum Devlet istatistikleri mesaisini mtemadi bir mrakabaya tabi tutabilmelidir. Hulsa lyiha istatistik tekilt ve mesaisinin merkeziletirilmesini hedef ittihaz etmitir. Lyiha, Trkiye'de istatistik ilerinin statistik Umum Mdrl'nn sultas altnda tedric ve mterakk bir surette merkeziletirilmesini hazrlamaktadr. Merkeziyet sistemini de birden tesise imkn yoktur. Lyihada, devairi Devlet istatistiklerinin yegne bir merkezi idaresi eklinde murakaba ve nezaret vazifesile muvazzaf gsterilmitir. Usullerde vahdet, yeknesak ve tekml temini, mkerrer mesaiye meydan verilmemesi iin yegne are bundan ibarettir.
1

1 / 354 N U M A R A L I G M R K TARFE K A N U N U LYHASI 1929 GMRK TARFES YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 26 Knunusani 1929 ESBABI MUCBE Osmanl mparatorluu devrinde, gmrk resminin kiymet zerinden istifas usulnn terkile yerine sikjet i mstenit mtefavit tarife sisteminin ekamesi dnlm ve bu maksada gre tertip edilen tarife proje-

 326
si, harbi umuminin bir dereceye kadar bahettii frsattan bilistifade 1 Eyll 1332 tarihinde tatbik mevkiine ko nulmutur. Birinci tatbik senesinde elde edilen varidatn mkdar ithal edilen eyann mecmu kymetine nisbetle vasati yzde onsekizi gsterdi ki ondan evvel kymet zerinden alnan resim yzde onbir olduuna gre tarife sistemi yzde nkdarn yedi nisbetinde arttrm oldu. Tarifede eyann tasnif tarzna ve her birine tarhedilen resim hadlerine nazaran tahsil olunacak gmrk varidatnn mecmuu, kymeti eyaya nisbetle, vasati en ok yzde yirmi tahmin olunuyordu. Fakat harbi umumi sebebile eya kymetlerinin tedricen ykselmi olmasndan dolay ilk tatbik senesindeki nisbet mteakip senelerde tenezzlde devam etmi ve mtareke senelerinde yzde altya inmitir. Bir taraftan eya kymetlerinin esasen ykselmesinden ve dier taraftan para farklarndan dolay eya kymetlerile resim hatlar arasnda husule gelen bu nisbetsizlii Hkmeti Milliye be ve on iki emsallerini tatbik suretile ksmen izaleye teebbs etmitir. Bu misillerin pek mahdut bir ksm Lozan muahedesile tadil ve dierleri ipka ve bilahara Hkmet, kanunu mahsusuna tevfikan gayri muahid olan devletlerin mevaridatna tatbik edilmek zere be ve on iki olan misillerini sekiz ve on bee ibla etmi ve elyevm bu ekilde tatbik edilmekte bulunmutur. Bununla beraber eya kymetlerinin seneden seneye artmas ve tarife emsalinin altunla evrak nakdiye arasndaki nisbeti takip edememesi ve ticaret muahedelerile kabul edilen tenzilt neticesi olarak sulhtan sonraki senelerde cibayet olunan gmrk resmi son istatistiklere gre eya kymetine nazaran nispeti yzde on iki il on drt derecelerine kadar inmitir. statistikleri mevcut olmyan son senelerde de bunun daha dun derecelere dm olmas kaviyyen zan edilmektedir. Elyevm mer'i olan tarifenin metnine gelince: 1 - Diri hayvanlar; 2 - Hayvanattan hasl olan me'klt ve balklar; 3 - Zehair ve hububat ve bunlarn mtahselat; 4 - Meyve ve sebzeler; 5 - Mstemlekt erzak ve ekerlemeler; 6 - Mskirat ve ispirtolu sular ve sirke envai ve maden sular; 7 - N e b a t yalar; 8 - Tmbeki ve ttn; 9 - Tohum, nebatat, un ve nebatat dkntleri; 10- Hayvanat derileri; 11- Mamul deri ve ksele ve krkler; 12- Gbreler; 13- Kereste,aa mamult, sebetci, kalburcu, frac mamulat; 14- Kt ve tatbikat; 15- Pamuk ve pamuk mamult; 16- Keten, kenevir ve sair iplik imaline mahsus mevadd nebatiye, (pamuk mstesnadr); 17- pek, iplii ve mensucat; 18Yn, Yn iplii ve mensucat; 19- Hazr elbise, moda eyas, amar; 20- Lstik ve lstik mamult, muamba; 21- Mahrukat; 22- Camlar, talar, porselen ve eayi zcaciye; 23- Meadin; 24- Makine ve alt mihanikiye; 25- Araba, vagon ve gemi; 26- Saati mamult, alt ve edvat, alt musikiye; 27- Sanayia mahsus zyut ve i yalar ve mumlar ve sabunlar; 28-Mevad infilkiye; 29- Hazr boya, mstahselat kimyeviye, eczay tbbiye, triyat ve reineler; 30- bu tarifenin baka yerlerinde zikredilmiyen eya; Suretinde eya otuz fasla tefrik ve bu fasllara dahil olan eya 1193 numarada tadat ve her birinit resmi tayin edilmitir. Kymetin yzdesi itibarile tarhedilen resimlerin dereceleri yzde yarm ve bir olanlar bulunduu gibi yzde elli olanlar da vard. Fakat bunlar pek nadirdi. Resim tarh siyasetinde idhaltr byk miktar ifade eden mevadda yzde onbe il yirmi, zinet eyas addedilen lks mahiyetinde olan eyadan da yzde yirmi be, otuz nisbetleri tarifenin evsaf asliyesini tekil ettii grlmekte idi. Saylan delillere ve tarife haricinde kalan eyadan kymeti zerinden yzde yirmi resim alnmas esas kabul olunduuna nazaran vasati resmien yzde yirmiye reide olunmas dnlm dimektir. Bu tarifenin mddeti mebdei mer'iyetinden itibaren sene olaca tarife kanununun yirmi drdnc maddesinde zikredilmi iken Hkmeti sakta 13 Eyll 1335 tarihli kararname ile bu mddeti bil mddet temdit etmi ve temdit keyfiyeti Hkmeti Milliyece de emsalleri tezyit edici kanunlarla kabul edilmitir: Lozan muahedesi icabmca bu tarifenin tatbikina 6 Austos 1929 tarihine kadar devam edilmesi mukarrer bulunmu ve ondan sonra bunun yerine memleketin iktisad ve mal ihtiyalarna uygun bir tarifenin ikamesi lzm gelmi olmasna binaen yeni tarifenin tertibi vazifesi 18 terinisani 1925 tarihli Heyeti Vekilei Celile kararile komisyonumuza teffiz buyurulmutur. Mevkii tatbikte bulunan tarifenin tarihesi bundan ibarettir. Komisyonumuzun, ilk megul olduu nokta, vucuda getirecei bu tarifedeki tasnifin tarz olmutur. Komisyonumuz, ktisat vekleti vastalarile ticaret odalarndan yine mstakbel tarife hakknda mtalealarn sormu ve kendilerinden eyann hali hazrdaki kymetlerini ihtiva eder cetveller ihzar etmelerini rica eylemitir. Kymet eya hakknda odann projelerde gsterdii miktarlar sarih bir isabetsizlik grlmedike aynen kabul ve hesabatmza esas ittihaz edilmitir. Tarifenin bir veya iki dereceli olmas, iki dereceli tarife, ticaret mukavelesi aktinde indireceimiz asgari dereceyi muhatabamza daha evvelden irae etmesi ve kendisile mukavele aktedeceimiz Hkmetin yalnz bir dereceli -ki ekseriyetle byledir- tarifeye malikiyeti halinde kendisine bilmukabele kabul ettirmek ihtiyacnda

 327
kalacamz tenziltn uzun uzadya mnakaasna da yol aabilmesi ve binnetice menafii iktisadiyemizin bazan tamamen temin edilememesi nazar teemmle alnarak tarifemizin yalnz bir dereceli olmas esas faideli grlmtr. Gmrk resminin de mtedavil para ile cibayeti ciheti tercih edilmitir. Komisyonumuz gmrklerde elyevm cibayet edilmekte olan muhtelif vergileri muamele vergisi hari olmak zere gmrk resmile tevhidi muvafk olduunu nazar mtaleaya alarak yeni nisbetleri bu esasa gre tespit ile memlekete dahil olan bir maldan ayr ayr namlarla resim alnmas ve zait cibayet masraflar eklini bertaraf etmeyi de muvafk grmtr. Tarifedeki resim nispetlerinin vasatisi yeni tarifemize gre (tarifeye dahil olan) eyann Trkiye gmrklerinde ifa edecekleri resmin vasatisi takriben % 24-25 tutmaktadr. Bunun azami ciheti mmasili memleketimizde yetien veya inkiafa msteit olan mevat ila bu gibi eyaya konulan ve yzde otuz il yz derecesine varan nispetler, asgar ciheti de mevad ibtidaiye ve eczayi tbbiye ile makinelere ve memleketimizde mmasili olmad halde ithalinde faide mlhaza edilen ve yzde on il yirmi arasnda mtemevvj bulunan ve hacim ve sikletine nazaran karlmas kolay zikiymet maadin ve mcevherata mevzu ve yzde ten ona kadar varan resimler tekil eder. Bunlarn haricinde kalan ve ithalatta ekseriyeti tekil eden mevadda resim mali ittihaz edilen yzde yirmi be nispetle resim vazedilmitir. Ticaret mukavelenameleri akdi srasnda ihracat mevadmze mahreler temin etmek zere tarifenin baz mevadnda kabul edeceimiz tenziltn ibu vasat nispeti bir derece daha tenezzl edecei ve hakiki nispeti vasatinin akt edilecek ticaret mukavelenamelerinin akdinden sonra taayyn edecei tabiidir. Sanayi temamen inkiaf ve sermaye tekasf etmedike ne halen ve hatta ne de uzun bir zaman iin serbesti tatbikna daha tevessl edilmemek lzm geleceini komisyonumuz tafsilden mstani grmektedir. Vcuda getirilmi olan tarife hayvanat, nebatat, madeniyyat namlarile byk zmreyi ve eczayi tbbiye ve oyuncaklar gibi mahdut eya iin ayrca birer fasl ihtiva etmektedir. Birinci zmreyi tekil eden hayvanat zmresi: 1 - Canl hayvanlar; 2 - Tarihi tabiiye mteallik hayvanat kolleksiyonlar;'3- Etler ve hayvanattan hasl olan meeklt; 4 - Yalar; 5-Balklar; 6 - Mevad hayvaniye ve mamult; 7 - Deriler; 8 - Deri mamult; 9 Krk imaline mahsus postlar ve krk mamulat; 10- Yun, kl ve bunlarn iplikleri; 11- Yun kl mensusat; 12- Hal kee mamulat; 13- Yun ve kldan mamul hazr eya; 14- pek ve iplikleri; 15- pek mensucat Olmak zere 15 fasl ve ceman yz elli madde ve 256 fkray ihtiva etmektedir. kinci zmreyi tekil eden nebatat zmresi: 1 - Zehair hububat ve bunlarn mstahsalat; 2 - Meyvalar; 3 - Sebzeler; 4 - eker ve mamulat; 5 - Kahve, kakao, ay; 6 - spirto, mskrat, sirke, sular; 7 - Tohumlar; 8-Yalar; 9 - Sabunlar; 10- Baharat; 11- Ttn, tmbeki; 12- Fidan, iek ve mevad nebatiye ve dntleri; 13- Tababette mstamel nebatat; 14- Nebatat mustahselat; 15- Aa, kmr, kereste ve aa mamult; 16- Fraclk mamult; 17- Mobilyecilik eyas; 18- Oyuna mteallik alt ve edevat; 19- Hasrc ve sepeti mamult; 20- Kt ve ktlk eyas 21Pamuk; 22- Pamuk iplii; 23- Pamuk mensucat; 24- Pamuktan hazr eya; 25- Keten, kenevir vesair iplik imaline mahsus mevad nebatiye ve iplikleri; 26- Keten, kenevir vesair mevad nebatiyeden mamul mensucat; 27- Keten, kenevir vesaireden mamul hazr eya; 28- Kauuk mamult; 29- Muamba ve muamba mamult. Olmak zere 29 fasl ve ceman 307 madde ve 360 fkray ihtiva etmektedir: nc zmreyi tekil eden madeniyat zmresi 1 - Talar, topraklar ve mamult; 2 - ini ve porselen mamult; 3 - Zikiymet talar; 4 - Camlar; 5 - Demir ve elik; 6 - Bakr halitas; 7 - Aluminyum ve halitas; 8 - Ttya ve halitas; 9 - Kalay ve halitas; 10- Nikel pakfon ve halitas ve sair halitalar; 12- Zikiymet meadin; 13-Saatler; 14-Alt musikiye; 15- Esleha ve mhimmat; 16- Mevadd infilkye; 17- Alat basariye ve cihazlar; 18- Makineler; 19- Kara nakliye vesaiti 20- Deniz ve hava nakliye vesaiti; 21- Mahrukat ve ziyutu madeniye; 22- Boyalar, Olmak zere 22 fasl ve 252 madde ve 531 fkray ihtiva etmektedir. Eczay kimyeviye ve eczay tbbiye fasl; hamzat ve uan yalar veya tababette mstamel hulsalar ve ibih kleviyat da ihtiva etmek zere 144 madde ve 216 fkray ihtiva havidir.

 328
Bunlardan sonra 3 madde ve 13 fkray ihtiva eden bir de oyuncak ve emsiye fasl mevcuttur. 26 Knunevvel 1928 Rsumat Heyeti Teftiiye Reisi Hakk Shhiye Vekleti Neriyat ve statistik Mdr D.Z. Nasr Varidat Mdr Umumisi Cezmi Senayi Mdr Umumisi Samsun Mebusu Adil Ticaret Mdr Umumisi Sadettin Gmhane Mebusu Gmhane Hasan Fehmi ktisat Vekleti Tetkik Mukavelat Dairesi Reisi evket

TARFE MUHTELT ENCMEN MAZBATASI 6 Mays 1929 Encmenimiz ilk itiman 19 ubat 929 tarihinde akt ile lyihann 24 ubat 929 tarihinden itibaren de esasatn mzakeresine balayarak, Maliye Vekili Beyle evvelce bu hususta sarf mesai eylemi olan Tarife Komisyonu Reisi Hasan Fehmi ve stanbul Ticaret Odas tarafndan vuku bulan talep zerine izam klnan Ktibi Umum Camal Beylerin huzurile 20 Nisan 929 tarihinde hitam vermi ve en ziyade tarife komisyonu tarafndan yaplan tetkikattan istifade eylemitir. Hkmetin esbab mucibesinde dahi beyan olunduu vehile harbi umuminin bir dereceye kadar bahettii frsattan bilistifade yaplm olan 1332 tarifesinden beklenilen gaye mezkr harbin neticesi olarak bir tarafdan paramzn kuvvei itiraiyesinde vukubulan tenezzl ve dier taraftan eya kymetlerinde grlen tereff dolaysile elde edilmemi, hatta Hkmeti Milliyece 5 ve 12 emsalleri ihdas suretile tatbikine mecburiyet hasl olmutur. Pek mahdut bir ksm Lozan Muahedesile tadil olunan bu misiller bilhara Hkmetimizle Ticaret mukavelesi yapmam olan milletlere kar 8 ve 15 adedine karlm olmasna ramen eya kymetlerinin her sene artmas ve tarife emsalinin ise bittabi paramzla kambiyo arasnda vukubulan fark ve nisbeti takip edememesi yznden yine gmrklerden beklenilen resim, kapitlasyon zamannda Osmanl Hkmetinin eya kymetine nazaran almakta olduunun bir iki rakkam fazlasna kamamtr. Halbuki, Felemenk, ngiltere, Danimarka gibi nevamma serbestii mbadele sistemini takip eden bir ka Hkmetler istisna edilirse dierlerinin tatbik etmekte olduklar tarife nisbetinin hi bir vakit yzde on altdan aa olmad, aada gsterilen cetvelden anlalabilir. Fransa % 16; ekoslovakya % 18,5; Macaristan % 19,5; Romanya % 21,5; Polonya % 22; Yugoslavya % 25; Amerika % 25,5; spanya % 45; Rusya: Bsbtn kapal. Binaenaleyh ne mal ve nede iktisad cepheden tatbiki ayani arzu olmyan mevcut tarifenin imdiye kadar deitirilmemesi Lozan muahedesine merbut ticaret mukavelesi ahkmndan olduundan ve mukavelei mezkre hkmlerinin meriyeti ise 6 Austos 1929 tarihinde hitam bulacandan inkiaf iktisadimizi memmin bir tarifenin mevcut bulunmas lzm geleceini zarur ad eden encmenimiz muamele resminden gayri resimler dahi dahil olduu halde tarife nisbetini vasati yzde yirmi drt-yirmi be nisbetine karan bu lyihay esas itibarile muvafk grm, gerek tarife sistemi ve gerek gmrk siyasetimiz hakknda aada yazl mlhazat da derpi ederek tadilen kabulne karar vermitir. I- Nisbetin tezyidi, Evvel emirde encmenimiz yukarda arzolunan tezayt dolaysile hayat pahallna ve dorudan doruya halkn gdasna olan derecei umul ve tesriri zerinde pek ok tevakkuf etmi ve yaplan tadiltta da bu cihet her daim gz nnden uzaklatrlmamtr. Filhakika nisbetin % 24-25 derecesine kadar kd grlyorsa da ibu rakam dahilinde evvelce gmrkte alnmakta olan ve bu lyihann'iktisab kanuniyet etmesini mteakip kalkacak bulunan istihlk, inhisar gibi vergilerin dahi bulunduklarn dier taraftan da muhtelif hkmetlerle yaplacak olan ahde tarifelerdeki tenzilt nazar dikkate alrsak esasen takdir olunan ibu nisbeti vasatinin hi bir zaman % 20 miktarn bulamayaca tahakkuk ederki u taktirde netice itibarile mcavir milletler derecesinde bir gmrk resmi istifa olunacak demektir. Bundan maada eski tarifemizle de mukayese edildikte 12 misli tablosuna dahil mevadn rusumunda tezyit deil belki de baz tenkisat olduu ve dier bir ksm eya resimleri hakknda ise hi bir zam yaplmad grlr.

329
Tezyit edilmitir, denilebilecekler ancak 5 misli tablosuna dahil olanlardr ki bu da iktisadi erait itibarile henz mazhar inkiaf olmam mstakil bir devletin anasr iktisadiyesini tenmiye ve inkiaf ettirmek zere yrmek istedii zaman behemehal tatbikinden ekinmeyecei himaye sisteminin bir neticesidir. II- Gmrk siyasetimiz. Memleketimizde sanayi, temamen inkiaf ve milli sermaye derecei kifyede tekasf eylemedike gmrk siyasetimizin himaye sisteminden baka bir ey olmayaca tabiidir. Milli sy ve sermayenin kymetlendirilmesi ve araiti iktisadiyemizin takviyesile refah ve saadeti memleketin temini ancak bu sistem dahilinde gidilebildii takdirde husulpezir olabilir. Bunun iin de encmenimiz atideki noktalar hatrnda tutmutur. A) Himaye edilecekler: 1 - leride memleketin dahil ihtiyacatn tatmine kifayet edecek derecede inkiaf istidadn gsteren mahsult arziye ve snaiye. 2 - Elyevm dahil ihtiyacat tatmin eylemekte ve fakat haric rekabet dolyisile inkiaf derecesini kaybedebilmek ihtimali olan mahsult arzye ve snaiye. 3 - htiyaca kifayet ettikten maada ihracata da msait bulunan mahsult arzye ve snaiye. 4 - Memleket dahilinde yetien mevadd iptidaiyeyi nim mamul veya mamul bir hale ifra ile ihracatta bulunacak olan senayi. B) Himayeye muhta olmayanlar: 1 - htiyatan fazla yetien ve hari piyasalarda serbeste rekabet edebilen mahsulat arziye ve snaiye. C) Haklarnda msaedekr davranlacak olanlar: 1 - Memlekette mmasili bulunmyan havaci zaruriye. 2 - Memlekette mevcut bulunmyan ve fekat zira ve sna istihsalatn tezyidine hizmet edebilecek olan mevadd ibtidaiye ve alat ve edevat ve hayvanat. 3 - Mahsulatn nakil vastalarna yaryacak ve bu suretle maliyet fiatlarn drecek olan mevat ve lt. 4 - Memleketin mdafasna yarayacak mevat ve hayvanat. 5 - Dahilde yetien mmasillerini meru kazan vastas derecesine indirerek memleketin imarn teshil ve tesrie hadim malzemeyi insaiye. D) Muaf tutulmas lzm gelenler:

1 - Mmasili olmayp ta memleketin istihsalt zrraiyesine hizmet edecek olan mevat ve alt ve hayvanat. ~ 2 - Shhati memlekete hizmet eden ve mmasili olmayan mevat ve alt. 3 - Memleketin Maarif ve vaziyeti itimaiyesinin ykselmesine yarayacak levazm ve kitaplar. 4 - Kanunu mahsuslarile elyevm gmrk resminden muaf olanlar. E) Men edilmesi veya o derecede resme tabi tutulmas lzm gelenler. 1 - Mahsulat arzyemizin nefasetini ihlle hadim taiata yarayabilecek olan mevat. 2 - Mevcut sanayiin inkirazna sebebiyet verebilecek mevat. 3 - ktisad memleketi rahnedar edecek derecedeki Lks eya. 4 - Kanunu mahsuslarile elyevm ithali memnu bulunanlar. III- Tarife sistemi Kendilerile ticari muahede yaplacak olan milletlere kar tenzil edilebilecek mikdarn neden ibaret bulunduunu bervehi pein ibraz etmemek emelile bir ok milletlerin yapt gibi bizim tarifemizin de bir dereceli olmasn encmenimiz muvafk grmtr. IV- Usul tasnif Encmenimiz tasnif usulnn muhtelif fasllar cami hayvanat, nebatat ve madeniyat zmrelerile ecsami kimyeviye ve eczayi tbbiye ve oyuncak ve emsiye fasllar gibi toplu bir tarzda yaplmasnn memleketimizin hem itima ve hem de iktisad noktai nazardan daha muvafk olaca kanaatini hasl etmitir.

 330
Ham ve mamul diyerek ikiye ayrlan mevat her memleketin sanayinin derecei terakki ve tekmlne gre ayr ayr mefhumlar ifade edebildii gibi bu gn nim mamul olan bir madde yarnn sanayiine gre de ham olabilmesi ihtimali varittir. V- Miyar meselesi Sabit bir kambiyo zerinden muamele yaplmas ve binenaleyh dier Devletlerde olduu misilli altn esas veya ngiliz liras zerinden resim alnmas ve bu takdirde paramzn kymetinin dmesine sebebiye verilmeyecei gibi hem Hkmetin ecnebi dvizleri hakkndaki ihtiyacat da temin edilmi ve hem de varidat devletin azalmam ve resmin de sabit kalm olmas dolaysiyle bir takm faideler melhuz bulunduu mtaleasna ramen encmenimiz evrak naktiye zerinden alnmasnn ve bununla beraber ngiliz liras zerine tespit edilecek olan kymetin her ayda bir vuku bulacak muayyen bir mkdardaki tezayt ve tenakus nisbeti vasatisine gre tezyit veya tenkis hakknda ahkm kanuniye vaz'nn daha faideli olaca mlahazasnda bulunmutur. Filhakika Devletin her sene muhta bulunduu ngiliz liras mkdarndan fazla bir ecnebi parasnn Devlet hazinesine girmesini mucip olabilir. Hidemat umumiyenin yrmesi iin bu fazla mkdar ecnebi parasn elden karmak zaruretinde kalacak olan Hkmet u taktirde lzumlu lzumsuz zamanlarda ngiliz liras satmak mecburiyetine decektir. Gmrk resmi-Trk altn esas zerindendir denildikte ve altnn da sabah baka akam baka bir kymet iktisap eyleyeceine ve her bir yerde de borsa bulunmayacana nazaran gmrk resminin istifas bir emri asir halini alacak ve her bir maln da her gn kymetinin deimesini istilzam eyleyecei gibi hem Hkmet ve hem de efradn mkl bir vaziyete dmesine sebebiyet verecektir.

1 f.7,59 CRA

NUMARALI CRA VE FLS KANUNU VE TATBKINA AT KANUN LYHALARI VE FLAS YASAS LE BUNUN UYGULANMASINA LKN YASA (ADLYE VEKALETNCE HAZIRLA N M ITIR ) TASARILARI

6 ubat 1929 ESBABI MUCBE Bu kanun lyihas, svire icra ve ifls kanununun Franszca metninden Trk hukukinaslarna tercme ettirilmi ve icap ettike Almanca metni ile de mukayese olunmutur. 15 - Cemaziyelahir 1332 ve 28 Nisan 1330 tarihli icra kanunu ile 18 Ramazan 1286 tarihli ticareti berriye kanununun ikinci ksmnda mnderi ifls ahkm, mlga mecelle, fkhi er'i ve ticaret kanunlarmza gre tanzim edilmi olduklarndan, Cumhuriyet kanunlarndan baka kanunu medeni, borlar ve ticaret kanunlarmzn esasatile hem ahenk deildirler; bu ahenksizlik icra ve ifls ilerinde yeni mdevvenatmz meyyidesiz brakacak ve onlarn yeni prensiplere gre tatbikini ikl edecek kadar messir olmaktadr. Trk Cumhuriyeti icra ve ifls kanunu lyihas svire'nin federal icra ve ifls kanunu rnek ittihaz olunarak tertip olundu. htiyacmza gre ilave edilen baz maddeler istisna edilirse -ki bunlarn bir ksm kantonlar kanunlarndan alnmtr- lyiha hkmlerine, hatta kelimelerine kadar aynen tercmedir denebilir. svire icra ve ifls kanununun dier mtemeddin milletler kanunlarna tercih edilmesinin bir sebebi de kanunu medeni ve borlar kanununun hemen aynen denebilecek bir surette svire'den alnm olmasdr. Bundan baka kanunun emsaline nisbetle yeni ve daha mtekmil olmas ve muasr hukuk prensiplerinin ve ticaret ilerinin istilzam ettii seri ve ameli tedbir hkmleri ihtiva etmesi de tercih sebepleri arasnda hatrlanmaa deer. Trk Cumhuriyeti cra ve ifls kanunu lyihasnn esasl farikas, ileri mahkemeye drmezden evvel hal ve faslettirebilecek kaideleri ihtiva etmesidir.

MEMLEKETMZE GELEN UNLARIN G M R K RESMNN MUVAKKATEN TENZL H A K K N D A 1 / 353 N U M A R A L I K A N U N LYHASI LKEMZE GELEN UNLARIN RESMNN GEC OLARAK NDRLMESNE LKN (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

GMRK

YASA

TASARISI

23 Knunusani 192?

 331
ESBABI MUCBE Hariten Trkiye'ye ithal olunan budaylarn bir kilosundan 3,60 ve unlarn bir kilosundan 11,40 kuru gmrk resmi alnmaktadr. Yabanc memleketlerden zahire ithaline mecburiyet grld sralarda ithalatn buday olarak yaplmasnn ve bu suretle hi olmazsa deirmen iiliinin memleket dahilinde kalmasnn temini ve ayn zamanda deirmencilik sanayiinin himaye ve teviki maksadle iltizam edilmi olan bu gnk resim miktarlar mstehlikler zararna olarak himaye iii) zarur olan farktan fazla fark ihtiva ve bu suretle deirmencilere yksek kazan temin etmektedir. Ayn mesele iktisat meclisi alisinin son itimanda da mevzuu mzakere olmu ve maiet darln tehyin iin muvakkaten un gmrk resminin buday resmi derecesine tenzili vacibeden addedildii zikredilerek hkmete bu ekle muvafakat edilmezse deirmencilerin himayesini ihmal etmeyecek ve fakat un fiatlarnn lzumundan fazla tezaydne de meydan vermeyecek mtevasst bir gmrk tarifesinin muvakkaten tatbiki mtalaas dermeyan olunmutur. stanbul ehremaneti tarafndan da ayn maalde temenniyat serdolunmaktadr. Bu mutalaat ve temenniyattan n resminin muvakkaten buday gmrk resmi derecesine tenzili keyfiyeti, teesss etmi ve inkiafa mstait vaziyette bulunan deirmenciliimizi mtezarrir ve faaliyetten menedecek mahiyette grldnden dolay, muvafk grlmemekte ve un ve buday resimlerinin deirmencilere faaliyet imkn brakacak surette tevzini ekli memleket iktisadiyatna daha msait bir tedbir telakki edilmektedir. Bu gn memleket dahilinde yerli mal olarak ihtiyacata tekabl edecek zahire stoklar mevcut bulunmad ve ihtiyacatn ksm azam ithalat ile te'min edilmekte bulunduu cihetle yeni mahsulmzn idraki zamanna kadar resmin bu suretle istifasjda iktisadi menfaat grlerek maddei kanuniye Austos 1928 nihayetine kadar un resminin 5 kuru olmas esasna gre tanzim olunmu ve Austos nihayetinden itibaren 7 kuruu tecavz etmemek zere bu resmin tezyidi ve tatbikat mddetinin knunevvel nihayetine kadar temdidine hkmetin mezun olmas icab halden grlmtr. 1432 50 75 86 1643 132 1511 100 kilo budayn gmrkl ve dkme olarak deirmenlere teslim vasat fiat uval bedeli. Krma creti. Muamele vergisi. 100 kilo budayn un ve mevad taliye kymetleri yeknu. 78 Randman esasna gre hasl olan 22 kilo mevad taliye bedeli kilosu 60 kurutan 1511 Bu mebla 78 kilo unun mecmuu kymeti olup bir kilo unun bedeli -^g- = 19, 37 kurutur. Kymeti 14,32 olan bir kilo budaydan alnm olan resim 3,60 olduuna gre kymeti 19,37 19.37x3.60 olan bir kilo unda dahil olmas lazm gelen resim miktar da olur. 4 ubat 1929 KTtSAT ENCMEN MAZBATASI Memlekette deirmen fabrikas noksannn ac tecrbelerini umum harp zamannda hisseden bugnk Hkmetimiz bu sanayiin memlekette kat' olarak teesssn arzu ettii iin beyan olunan derecede yksek bir resimle un fabrikalarn himaye etmek yolunu tutmusa da ahiren yaplan hesap neticesinde bu himayenin ihtikr tevlit etmee msait derecede yksek olduunu grmtr. Himayenin esas, halkn birinci derecede gda ihtiyacna ait binaenaleyh halktan her ferdin her gn iin istihlakine dahil bir madde olduundan himayeden tevellt edebilecek sknt himaye edilen dier maddelere nisbetle daha ok messir ve daha ok naziktir. Dier taraftan bir ka senedenberi memleketimizde devam eden kuraklk ve hassatan geen seneki ahvali havaiye dolaysla baz mntkalarda vuku bulan darlk fahi himayenin tesirini bir kat daha artrmtr. Bu esbap dolaysile ibu 11.40 gmrk resmi nisbetinin tenzili bilittifak bir zaruret addolunmutur. Ancak bu mill sermayenin bir ksmnn balanm ve harp gibi buhran zamanlarnda vcud memleket iin bittecrbe ^ ^ = 4,87 kuru

 332
elzemiyet lar iflasa girmesine mei esas meselenin iktisap etmi olan fabrikalar haricin rekabeti altnda ezdirmee ve bunlara sermaye balam olandrmee ve bilhassa hububat eklinde memlekete dahil olamyan ecneb mahsulatnn un olarak ve bu yzden zira istihsalatmzm pazarmzda satlmayacak bir vaziyete gelmesine meydan vermetuttuk. nk zira mahsulatmzn istihsal fiyat ok yksek olduu cihetle bu nokta dahi hassata hallinde dikkat ve itir.ada bulunmamz istilzam etti.

MALYE VEKLET 1928 SENES BTESNE FEVKALDE TAHSSAT VERLMES H A K K I N D A 1 / 391 NUMARALI KANUN LYHASI MALYE VEKALETl 1928 YILI BTESNE OLAANST DENEK VERLMESNE LKN YASA (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

TASARISI 5 Mart 929

ESBABI MUCBE Memleketimizde Kibrit fabrikas olmadndan nhisar daresince memleket dahilinde istimal ve istihlke arzedilen kibritlerin memaliki ecnebiyeden celbedilmesi mhim miktarda paramzn harice kmasna sebep olmaktadr. Buna mani olmak zere inhisar idaresi tarafndan memleketimizde bir kibrit fabrikas tesisine lzum grldnden fabrika inasna ve ayn zamanda nhisar daresi muameltnn tedvirini temin iin bir miktar sermayeye zaruret hasl olmu ve bu maksatla nhisar daresinin fazlai varidat karlk gsterilerek Maliye Vekleti 1928 senesi btesinde yeniden alacak fasla yz elli bin lira tahsisat fevkalde olarak ilvesine ve sene zarfnda inaat iin (800 000) liralk taahhdat icrasna zaruret grlm ve merbut kanun lyihas bu esas dairesinde tanzim ve takdim klnmtr.

SAMSUN SAHL DEMRYOLLARI T R K ANONM RKETNDEN SATIN ALINACAK HSSE SENETLER H A K K N D A 1 / 397 N U M A R A L I K A N U N LYHASI (MALYE VEKLETNCE HAZIRLANMITIR) 7 Mart 929 ESBABI MUCBE Samsun sahil demiryollar anonim irketi ile messislerinden Nemlizade mahdumlar tarafndan vaki olan mracatta mezkr irket namna bankasndan olbaptaki kanun mucibince yz bin liralk istikraz aktine hazinece kefalet olunmas ve buna mukabil mezkr hattn 250 000 lira kymetindeki hisse senedatnn 150 000 liraya Hkmete devrini ve nizamnamei mahsusu mucibince tahsisat masrafna zam olunan yzde on belerden at iin feragati ve yz messis hisse senedinin bilbedel hazineye terki bitteklif kabul olunduu taktirde hattn tamamna ve bilcmle alt ve edevatna Hkmete ipotek vazna muvafakat edilmektedir. Teklifi vakiin Hkmete takip edilmekte olan imendifer siyasetine muvafakati bedihi olup mezkr irkete 300 000 liraya kadar kefalet olunmas da 28 Mays 928 tarih ve 1336 numaral kanun iktizasndan bulunmasna binaen kefalet muamelesi ifa edilmi ve hattn sermayesinin bir ksm mhimmine de Hkmetin itiraki bulunmu olduundan mezkr 150 000 liralk hisse senedatnn mubayaas halinde Hkmet hattn hemen nsfndan ziyadesine sahip olacak ve bu takdirde memleketin vaziyeti iktisadiyesine gre hattn ina ve inkiaf temin edilmi olacandan teklifi vaki muvafk grlm ve keyfiyeti mbayaann istilzam eyledii masarifin Nafa btesinin tahsisattan tesviyesi mmkn bulunmu olmakla merbut kanun lyihas tanzim ve takdim klnmtr.

TCARET MUKAVELENAMES AKTEDLMYEN DEVLETLERLE 1930 HAZRANINA KADAR MUVAKKATEN TCARET TLAFNAMES AKT H A K K I N D A 1 / 4 0 7 N U M A R A L I K A N U N LYHASI

 333
TCARET SZLEMES MZALAMAMI OLDUUMUZ DEVLETLERLE 1930 HAZRAN AYINA KADAR TCARET ANLAMASI YAPILMASINA LKN YASA TASARISI (HARCYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) ESBABI MUCBE Gayri akit ecnebi her hangi bir devletle azam iki seneyi tecavz etmemek zere muvakkat ticari itilafnameler akti iin cra Vekilleri Heyetine salahiyet baheden 10 Nisan 1927 tarihli muaddel kanun mucibince muhtelif tarihlerde mods vivendiler aktedilmiti. Mezkr kanunun tayin ettii azam mddet spanya iin 6 / N i s a n / 9 2 9 da, Amerika mttehit devletleri iin 1 0 / N i s a n / 929 da, Msr iin 1 7 / N i s a n / 9 2 9 da ve ran iin ise 1 /Haziran/929 da, hitama erecektir. Elyevm yalnz ran ile bir ticaret mukavelesi akti zmnnda Tahran'da mzakerat cereyan etmektedir. Yukarda zikredilen tarihlerin inkzasndan sonra vasi mikyasta mnasebat ticariyemiz olan Amerika, Msr ve spanya'da emtea azam tarifelere ve mklata maruz kalmasna mani olmak iin bu memleketlerle ileride kat'i ticaret muahedeleri aktedilmek zere imdilik muvakkat ticar itilafameler akti zaruridir. 24 Mart 1929 16 Mart 1929

KTSAT ENCMEN MAZBATASI Hkmet Lozan'da ve Lozan'dan sonra kendilerile ticaret mukavelesi aktedilmi olan Devletlerle mevcut muahedeler munkazi olduktan sonra yeni muahedeler aktedinceye kadar muvakkat itilafnameler yapabilmek iin 10 Nisan 927 tarihli ve 1005 numaral kanun ile lazm olan salahiyeti haiz bulunmaktadr. Halbuki kendilerile henz muahede yaplmam olan devletlerle mevcut muvakkat itilafnamelerin mddetlerinin inkzalarnda bunlarla Tarife mcadelesine girimi olmamak, binenaleyh bu memleketlere olan ihracatmz mteessir etmemek iin bir veya mteaddit defalarda olarak yeniden muvakkat ticar.itilaflar yapabilmek iin bir sene mddetle Hkmete salahiyet itas ihracatmz noktai nazarndan muvafk grlmtr.

TCARET VE SANAY ODALARI ZALARILE MSTAHDEMNNN VAZFE M E M U R E L E R N D E N DOLAYI TAKBAT FASI HALNDE DEVLET MEMURLARI GB MUHAKEMELER CAP EDP ETMYECENN TEFSR H A K K I N D A 3 / 2 6 0 N U M A R A L I BAVEKLET TEZKERES TCARET VE SANAY ODALARININ YELER LE BURALARDA ALIANLARIN BU GREVLER LE LGL OLARAK SORUTURMA YAPILMASI DURUMUNDA KENDLERNN KAMU GREVLLER GB YARGILANIP YARGILANMAYACAKLARININ YORUMUNA LKN BABAKANLIK YAZISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 23 Mart 1929 Ticaret odalar meclisi zalarnn ve mstahdemininin, vazifei memurelerinden dolay memurin muhakemat kanununa tevfikan muhakeme edilip edilmiyecekleri meselesi tereddd mucip olmaktadr. Trk Ceza Kanununun 279 ncu maddesinde "Devlet, vilyet ve nahiye ve karyelerin nezareti altnda bulunan bir hizmette maal veya maasz daim veya muvakkat vazife grenler memur saylr" diye yazl olduundan odalar kanununa tevfikan messesat umumiyeden olan, vekleti acizinin nezaret ve murakabesi altnda bulunan ticaret ve sanayi odalar meclisleri zasnn bu maddei kanuniyeye tevfikan memur addedilmeleri lzmgelecei teemml olunmaktadr. Ehliyeti ticariye ve ticaretle itigal umumi hizmet ifa edenlerin ciheti cezaiye itibariyle memur addedilmelerine mani olmyacandan ve netekim her biri ziraat, ticaret veya serbest meslek erbabndan olan ky ve mahalle ihtiyar meclisleri zalarnn da mlk vazife ve hizmetlerden dolay memurin muhakemat kanununa tabi bulunduklar ikr bulunduundan keyfiyetin B.M.M. tarafndan tetkiki ile bir karar istihaline msaade buyrulmas rica olunur.

 334
14 Mays 1929 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Memurin kanununun birinci maddesinde (Kendisine Devlet hizmeti tevdi olunan ve sicilli mahsusunda mukayyet olarak umum ve yahut husus btelerden maa alan kimseye memur denir.) denmesine nazaran ticaret ve sanayi odalar zalarile mstahdemininin memur addedilemiyecei gibi haklarnda ahkm umumiye haricinde muamele icras iin de sarahati mahsusa olmadndan usl muhakeme noktai nazarndan da yaplacak muamelenin memurlara yaplann ayni olamyaca ve fakat Trk Ceza Kanununun 279 ncu maddesinde (kanunun tatbikatnda Devlet, vilyet ve nahiye ve karyelerin nezareti altnda bulunan bir hizmette maal veya maasz daim veya muvakkat vazife grenler memur saylr.) denilmekte olmasna gre bunlarn da tpk memurlar gibi ceza grmeleri lzm gelecei pek tabi bulunduu cihetle maddei mezkrenin tefsirine mahal grlememitir.

MAARF VERGS K A N U N U N U N 1230 NUMARALI ZEYL A H K M I N I N TEMDD H A K K I N D A 1 /428 NUMARALI K A N U N LYHASI MLL ETM VERGS YASASINA YASA LE EKLENM HKMLERN UYGULANMA SRESNN LKN YASA TASARISI (MAARF VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

1230 NO.LU

UZATILMASINA

l Nisan 1929

ESBABI MUCBE Evvelce tevzi usulile alnmakta olan ilk tahsil vergisini munzam kesir haline sokan 22 Haziran 1927 tarih ve 1130 numaral Maarif vergisi .kanunu ile elde edilen parann vilyetlerin ilk mektep masraflarn koruyamamas zerine btesi ak olan vilyetlerde yol mkellefiyetine tabi olanlardan azami drt yevmiye miktarndan bir vergi alnmasna 1230 numaral ve 6 Mays 1928 tarihli kanunla msaade edilmiti. Ancak geen sene bundan eyi bir vergi aratrmak maksad ile mezkr kanunla verilen salhiyet bir sene mddetle tahdit olunmutu. Yaplan tetkikat neticesinde ilk tahsil iin lzm gelen paray baka bir menbadan temin etmee imkn grlmedii gibi geen seneki tatbikinde de hi bir mahzura tesadf olunmam ve mkelleflere de ar gelmedii anlalm olduundan mezkr kanun ile verilmi olan salhiyetin gelecek senelere de temili zarur grlm ve merbut kanun lyihas bunun iin teklif olunmutur.

D E M R YOLLAR VE LMANLAR LE SU LER N KYZ KIRK M L Y O N LRALIK TAHSSAT VERLMES H A K K I N D A K A N U N LYHASI (NAFIA VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 9 Nisan 1929 ESBABI MUCBE Vatann, can damarn tekil eden ana hatlar ile dahil ve haric iktisadiyatmzn ykselmesi ve kuvvetlenmesi iin lzumunda tereddt edilmiyen limanlarn inas ve su ilerinin tabiatn ltfuna muhta kalnmayacak surette temini Yksek Meclisin ve onun kymetli tevik ve muzaheratna gvenen Cmhuriyet hkmetinin en esasl bir umdesidir. Asrlar sren felket seneleri yannda dakika addolunacak kadar ksa bir iki sene iinde alnan msbet neticeler, her mklta katlanarak, her zahmete gs gererek, iktiham edilen mesainin hayrl bir mahsuldr. mparatorluk, Cmhuriyete, son gnlerde satn alnmak suretile milliletirilen, Anadolu ve Mersin - Adana hatlar da dahil olduu halde (3748) kilometrelik imtiyazl demir yolu brakmt. Daha iki, senelik ksa bir

 335
mddet zarfnda (2264) kilometrelik (bu rakamda 146 kilometrelik Erzurum - San kam dahil deildir) yeni hatlarn inas temin edilmi ve (700) kilometroya yaklaan ilk safhas iletmeye bile almtr. nmzdeki sene iinde bu miktar, Fevzi Paa - Pazarck, Tavanl - Balky, Ulukla - Nide, frmak - ankr, Kayseri arkla istikametlerinde (400) kilometre daha inzimam edecektir. Ray denip te almas bir az daha geikecek (200) kilometrelik bir ksm da bu rakamlardan haritir. Netice itibarile 1934 senesinde btn bu yollarda tirenler faaliyete balam olaca gibi inaatn son borlar da denmi bulunacaktr. Cmhuriyet Hkmetinin devrald hatlarn seksen seneyi bulan bir mazisi olduu dnlr, bundan baka hepsinde ecnebi sermaye damgasnn bulunduu ve mhim bir ekseriyeti iin milletin ar bir teminat ykn kabul ettii de mlhaza olunursa bu ksack zaman iinde kendi sermayemiz, kendi bilgimiz ve emeimizle yaptmz ve yapmakta olduumuz ilerin hakiki kymeti daha iyi anlalr. Demiryollar iin Hkmetin istihdaf ettii birinci merhale bitmi telakki olunabilir. Fakat kendisine emanet edilen vazifelerin ehemmiyetini bilen hkmet, mesaisinin bu merhaleden sonra daha byk bir kudretle balamas lzm geldiini takdir etmektedir. Her gn mes'ut semerelerini aldmz iler bize neticeyi deil neticeye varmak iin lzm gelen kuvveti vermektedir. Yeni Devlet maddiyat ve maneviyat sahalarnda her gn yeni ve ak bir ufka atlmay iar edindiinden, bu yryn devam demek olup kuvvetli bir alma programndan doan bu kanun lyihasnn tanzimi zarureti hisedilmi ve evvelce tehiri muvafk grlen ilerin yaplmakta olan birinci merhaledekilerle birlikte yaptrlmasna lzum hasl olmutur. Bunun iin bu gn yaplmakta olanlara zamimeten memleketin bir birinden daha imara muhta topraklarnda yeniden alt istikamette demir yoluna balanmas zamannn geikmee tahamml kalmamtr. (70) kilometrelik Filyos - Ereli (294) kilometrelik Afyon - Antalya, (230) kilometrelik Malatya - Hanl (Sivas), (83) kilometrelik Diyaribekir - Ergani, (520) kilometrelik Sivas - Erzincan - Erzurum ve (255) kilometrelik Adapazari Bolu - Bayndr hatlar yaplmakta olan ilerin lzml bir temadisidir. Gerek yaplmasna devam edilen bu gnk hatlar, gerek bu kanunla mezuniyet ve tahsisati istenen demir yollarn zaruri bir neticesi de phe yok ki limanlardr. Samsundan dahile uzanan yol Anadolunun mnbit sahalarna ilerledike bu limann yaptrlmas her dncenin kabul ve teslim ettii bir hakikat olmutur. Kmr hatt olan Filyos yolunun bu farik vasfa temamen sahip olabilmesi iin Ereliye kadar liman ile birlikte bitmesi icap eder. Ergani hatt memleketin en zengin bir servet menba olan Bakra vard zaman Mersin limannn da, nihayet teferrata ait iler mstesna olarak, ina edilmi olmas lzmdr. Bundan baka, Karadenizde en bariz bir ihtiya eklinde tecelli eden Trabzun, nebolu, Amasrada birer dalga kran inas da ayn ehemmiyetle dnlecek mbrem zaruretlerdendir. Btn bunlara ilveten son kurak senelerin lzumunu ispat ettii su ilerini bu gnden dnmek surerile; balanan ilerin faslaya uramadan ilerisine devam etmek lzmeden bulunmu ve ilk safhas bu kanunla arzedilen mran program da bu esas dahilinde tanzim klnmtr. Memleketimizin hayat ve inkiafnda en mhim amillerden birisini tekil edecek olan su siyasetinin tahakuku iin yaplan ilk umum tetkikata gre, 19 senede (250) milyon raddesinde bir mebla sarfi lzm gelmektedir. lk on senede tahsisi teklif edilen (100) milyon lira ile ilk hamlede memleketin shhati ve iktisadiyat zerinde en ksa mddet zarfnda en faydal semereler-verecek olan sahil mntakalarndaki byk havzalarla bunlarn menbalanna tesadf eden Orta Anadolunun mevzi bir ok yerlerindeki su ileri baarlacaktr. On sene sonunda bunlarn mhim bir ksm bitmi ve geri kalanlarn da ettleri ikmal edilmi bulunacak ve yaplan tetkikata nazaran rmaklarn hasar ve tahribat men edilerek bataklklar kurutulacak, baz mahallerde seyri sefain temin edilecek ve on milyon dnm raddesinde arazi sulanacaktr. Yukarda yazlan iler iin bugnk iktisad eraite ve grglere nazaran sulama ileri iin balada arzedilen (100) milyondan maada (46) milyonu limanlar, (154) milyonu da demir yollar iin olmak zere (200) milyon liralk daha bir masraf ihtiyar zarur grlmektedir. Bundan dolay lyihann birinci ve ikinci maddeleri ile bu miktar tahsisat talep edilmitir. Fakat, hakikatte bu tashihatn tamamnn yeni bir mezuniyet demek olmad da nazar dikkatten uzak tutulmamaldr. Bu kanunla verilen umum tahsisat arasnda evvelce 19 haziran 1927 tarih ve 1094-1095 numaral kanunlarla inalarna mezuniyet verilmi olan Samsun ve Mersin limanlan da dahil olduu iin mezkr kanunlarla kabul buyrulan (20) milyon liralk tahsisat bu defa iptal edilmektedir. Bundan baka, Ergani - Diyarbe-

 336
kir ve Filyos - Ereli hatlar ve Ereli liman iin de yine evvelce 24-3-926, 25-11-926 tarih ve 793, 943 numaral kanunlarla ina mezuniyeti alnmt. Yalnz tefrik edilmi olan tahsisatn yetmemesi hasebile istenen bu tahsisatn bir kstl da u suretle evelki mezuniyetlere ait noksan tahsisatn ikmali mahiyetinde bulunmaktadr. Bu gne kadar inas B. M. M. ce kabul edilen demir yollar ve limanlarn dourduu tecrbeler her hat, her liman ve her nafa tesisat iin ayr ayr Yksek Meclisten mezuniyet almakta faide olmadktan baka bilakis baz mahzurlar olduunu isbat etmitir. Bu cmleden olarak ilk nce yaplmas dnlp hakknda kanun msaadesi alnan bir takm hatlardan sonra vazgeilmi, gzerghlar zerinde deiiklikler lzumu hissedilmi hatlarn ekilleri muhtelif tarihlerde tebeddlata uram, nihayet istihsal edilen tahsisatlar oalm ve ya azalm, fakat her defasnda bu deimeler ayri bir kanuna ihtiya hasl etmitir. Buna binaen istenen bu tahsisatn kullanlaca demiryollar, limanlar ve su ilerine, kanunun birinci ve ikinci maddeleri ahkm dairesinde kalmak artile, ihtiya nisbetinde tevzii ve hatlarn kanun ile tayin edilen vehe dahilinde balang noktalarile uraklarnn tespitinde Hkmete salhiyet verilmesi daha muvafk grlerek yaptrlacak ilerin, evelki kanunlarda olduu gibi her birine ait tahsisatn tefriki ve hatlarn ekil ve gzerghlarnn takyidinden ekinlmitir. Hulsa, bu kanunla yaplan teklif mahdut bir teklif olmayp rubu asr devam edecek olan imar siyasetinin yeni bir safhasn teyit mahiyetindedir. nki bu byk imar siyasetine Cmhuriyetin ilnile beraber balanm ve Devletin mal vaziyetinin bu gnlere nazaran daha dar bulunmasna ramen azimle bu gne kadar muvaffakiyetle devam olunmutur. Bundan sonra yaplacak iler yeni bir balang olmayup evvelce atlm olan geni ve salam temel zerine o byk balangcn devamndan baka bir ey deildir. Evvelce balanlan inaatn bedelleri 1934 senesi nihayetine kadar denmek zere taahhdat yaplmt. Bu sefer yaptrlacak iler bu mddet zarfnda balanlmas ve bundan dolay bir ksm tediyatn bu senelere isabeti tabi ise btenin daima nazar dikkatten uzak tutulmamas icap eden muvazenesi hasebile bu munzam iler tediyat merkezi skletinin mteakip senelere tahmili zaruridir. Bu itibarla, yeniden istenen tahsisatn evvelki mhletten bir az daha fazla bir zaman uzamas lzumu teayyn etmi ve bu mddet de demir yollar ve limanlar iin (12), sulama ileri iin (10) sene olarak tahmin edildiinden kanunun birinci ve ikinci maddeleri ile bu ekilde mezuniyet istenilmitir. Her sene sarf icap eden ksm bteye konulaca iin bu mezuniyetin btenin umum mvazenesini ihlle sebebiyet vermeyecei bedihidir. Bu noktadan dnlecek bir mahzur tasavvur edilemez. Btemizin seneden seneye iktisap ettii inkiaf ve msmir sarfiyatn umum masarif arasnda gnden gne almakta olduu ehemmiyetli nisbet gelecek senelerde bu inkiafn daha msait neticeler vereceinde her trl phe ve tereddd izale edecek mahiyettedir. Bundan dolay, Cumhuriyet Hkmeti vatann zenginlik ve yksekliine hizmet edecek ve memleketin ebed bir sermayesi haline inklp eyleyecek olan bu mran masarifi iin velev (12) senelik te olsa imdiye kadar yaplan taahhtlerden daha kuvvetli bir taahhde girmekten, korku yerine hakik bir zevk ve iftihar duyar. Hkmete Nafa ilerinde imdiye kadar tatbik edilmekte olan tediye tarz, ilerin bir an evel ikmaline mukabil tediyatn bir mddet daha ihmalini elde etmekti ve bunun iin de 25-12-1926, 18-6-1927 tarih ve 944, 1091 numaral kanunlarla B. M. M. den (220) milyon liralk bono ihrac mezuniyeti alnmtr. Bono usulnde filhakika Hkmet, yaptrd ilerin bedelini biraz geiktirmek imkn malsini elde etmekte idi. Fakat, tecrbeler bu kazanca tekabl eden maliyet farknn neticede yzde otuza bali olduunu ispat etti. Gerek bu fazla tediyattan tevakki mutaleas, gerek umum btemizin hayrl muvazeneti, Hkmeti tediyatmda mecbur olmadka pein esasn takibe sevketmitir. Bu usul daha mull bir emniyet vermek, daha msmir bir netice almak ve i programmza tamamile hakim olmak iin ok faideli olmakla beraber arzedildii vehile daha krldr. Hkmetin bundan sonra takip etmek istedii gaye, katlanlan fedakrla demedike bono veya kredi gibi veresi tediyata girimemektir. Mahza, Devlet hayatnn istilzam edecei bu ahvalde, bir takm l mlhazalarla ksa da olsa muayyen bir zaman kazanmak iin mali klfet ihtiyar edilebilir. Gerek byle bir vaziyette evvelki kanunlarla alnan bono mezuniyetinin ilere raptedilmemi bakiyesinin kfi gelecei dncesile ve gerek taahhdatta pein parann esas ittihaz hasebile tediyatn icras ekillerinde kanuna takyidi bir hkm konulmamtr. Fakat, ister bono veya kredi eklinde olsun, ister tahsisatna msteniden nakten tediyeyi icap ettirsin, gelecek senelere amil taahhtlerden Hkmete terettp eden borlarn tediyesini ve bu hususta Ziraat bankasnn vesatetini temin iin, yukarda da arzedildii vehile evelce 2 5 / 12/ 1926, 18 / 6 / 1927 tarih ve 944, 1091 numaral kanunlarla tahsis oluanan ttn, kibrit, ispirto ve iki inhisarlar varidatnn evelki msaadelerle icra edilen taahhtlere yenilerinin ilvesinden tahassl edebilecek fazla tediyata tekabl etmek zere tuz inhisar haslat ile de lzum grldke takviyesi tensip olunmu ve lyihann drdnc maddesinin tanziminde bu mtaleat nazar- itibare alnmtr.

 337
Maruz izahata binaen, imdiye kadar ihtiya nisbetinde mteferrik kanunla temin edilegelmekte olan mran tesisatnn toplu bir ekilde istihsali gayesine rnat.f olan bu lyiha Yksek Meclisin nazatasvibine arzolunmutur.

OSE VE KPRLER H A K K I N D A 1 / 4 3 1 NUMARALI K A N U N LYHASI (NAFIA VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 10 Nisan 1929 ESBABI MUCBE Bu gn temeddn ve terakki merhalelerinde pek ok ilerlemi olan memleketlerde insanlarn ve eyann bir mahalden dier mahalle gidi ve gtrl meden kuvvetlerinden ve asl kymetlerinden hi bir ey kaybetmeksizin mkemmel rahat ve abuk vastalarla yaplmakta olduu ve bu sayede bunlar benliklerini, itima mnasebetlerini sk bir tesantle yekdierine balayarak varlk ve vermelerinden istifade ederek madd kuvvet ve kazanlarn daima artrmakta olduklarn sade bir bakla grp anlamaktayz. Cumhuriyet Hkmeti Milletin kazancn ve bu yzden refahn ykseltecek nakil vastalarndan en tesirli ve vergili olan demiryolla rnm yaplmasndan ie balamtr. Demiryollar bir ka koldan hedeflerine doru hzl hzl uzanrken teden beri bildiimiz bir hakikat olan ve bir nehrin tabileri gibi demiryollarn besleyecek bulunan oseler ihtiyacn pek ak gstermitir. Demir yollarnn her duran i memleketlerden gelecek insan ve mallan kolaylkla kabul edebilmesi iin oseler de ayn dikkat ve ehemmiyetle iki tarafa dal budak salmaldr. Bundan baka oseler demiryollarna yardm ettikleri kadar bu gn pek yksek kudret ve istirahat havi hzl gidili makineleri nakliye vastalarnn gidip gelmesine yaramaktadrlar. oseler demiryollar kadar byk masraf mucip olmad halde memleketin en kenar noktalarna kadar sokulurlar. Kolay ve abuk yetitirecek vastalarn hareketine msaade suretile umum mrana hizmet ederler ve bu suretle oseler iki bal hizmet ifa edegeldiklerinden ehemmiyetleri zerinde daha ziyade durmak fazla olur. Memleketimizde yol yapma ilerine ilk olarak 2 Austos 1285 (1872) tarihli nizamla balamtr. Bu nizama ge 16 yandan 60 yana kadar olan erkekler, evlerinin bulunduu yerlerde 12 saat uzaklara gidip ve hayvan, araba sahipleri bunlar da beraber gtrp senede 4 gn yollarda almaa borlu tutulmu ve kpr, duvar gibi yap ilerile inaata lzm olan alt ve edevatn ve memur maalarna verilmek zere lzm olan para dorudan doruya Devlet hazinesinden tedarik olunmutu. Fakat bilgisizlik yznden vukua- gelen bir ok fena tutumlar bu ii angariye haline getirmi ve Devlet hazinesinden verilecei kabul edilen para da bazan verilmi olmasndan bu nizam bir ie yaramamt. 1306-(1893) senesi iptidasnda bu nizam deitirilmi, yerine Ziraat Bankas ondalk krlarndan (30 000) liras memur maalaryle sair masarife karlk tutulmu, mkelleflerin ya 16 dan 20 ye karlm ve her vilyetin zenginlere gre kylan paray vermek veya senede 4 gn yol ilerinde almakta serbest olmak artile ikinci bir nizam konmutur. Bunda da mkelleflerin alma veya para verme arasnda serbest braklmalar memleket hudutlarnn geniliine gre nfusu az ehir ve kylerin birbirinden uzak bulunmasndan mkelleflerin hepsinin yollara getirilmemesi ve yol vergisi adyla toplanlan parann yol ilerinden baka taraflara sarfna gz yumulmas gibi kan sebeblerden bir fayda elde edilmemitir. Yirmi sene de bu ikinci deneme ile geirildikten sonra 1325 (1909) senesi umum btesile geen usullerden kalma denmemi yol borlarnn hepsi af ve yol borcunun yalnz para ile denmesi kararladrlmtr. Bu usul yol ilerine o zamana gre olduka uygunluk gstermekte iken Balkan Harbi ve daha sonra byk harp sebebile tatbik edilmemi ve neticesi hakkle anlalmamtr. Muharebelerin sonunda 542 numaral imdiki kanun iln edilmitir. Bu kanunda da mkellefler yollarda alma veya para verme arasnda serbest braklm alma yerlerinin uzakl 8 saat ve mkellefiyet miktar da 6 ile 12 gn arasnda temdit ve memleketin btn erkek nfusunun 18 ila 60 ya arasndakileri bu nizama tabi tutulmutur. Bu kanunla i yaplamazd denilemez; her vilyette az ok yol ve kpr ileri meydana getirilmitir. Fakat bu tarzda almann sonu bir gayeye mteveccih olmadndan ve bir merkezden idare edilmediinden tertipsiz, dank iler alm baz yollarn tamirat yaplrken buna yetiilmedii halde yeni yollarn almasna giriilmitir. Mkelleflerin 8 saatten daha uzak mesafelere gtrlmemesi de hem bu ekle yardm ve hem de alma kuvvetlerinin kk paralara ayrlmasn icap ettiinden memleket iinde her tarafta birden gelii gzel yaplan yollar para halinde birbirinden uzak dank ve balantsz bir ekil almtr. O derecede ki iki vilyetin yekdierine komu iki kazas dahilindeki uzun yollar bile birletirilmemitir. Belli bir program ve fenn icaplarn tatbikna muvaffak olunamadndan memleket evladnn sarfettikleri para ve emek hedere mahkm bulunuyor.

 338
Buna binaen vatann bu gnk askeri ve iktisad ihtiyaatna gre memleketin her tarafn oselerle rlm bir a iine almak ve bu ite en son yksek fenn esaslar tatbik hususlarn gaye bilen Hkmet geen tecrbelerden ald neticelere gre yeni bir (ose ve kprler kanunu)nun tanzim ve mevkii tatbika vazedilmesine ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyatan doan ve lyiha halinde takdim edilen kanun, memleketi mdafaa ve iktisadiyat noktalarndan vatan kaplayacak bir ose ebekesi vcuda getirmek ve oselerin yapllarnda en son fenn terakkileri tatbik etmek gayesile yol ilerinin bir .merkezde idaresini istihdaf etmektedir. Memleketin halen ihtiyac, en idareli hesap ile, uzunluklar toptan ve takriben 12 kilometreye varan kprler ile (15 000) kilometresi bu gn mevcut fakat balansz paralar halinde noksan, bozuk bulunan ve (6 000) kilometresi yeniden almaa ihtiya gsteren -ki: Hepsi birden (21 000) kil ometre tutan oselerden ibarettir. Memlekette geer fiyata gre yaplan hesaplarda kprlerin inas takriben (12) milyon ve oselerin yaplmas da (220) milyon ki: Cem'an ve yuvarlak bir hesapla (232) milyon liraya ihtiya grlmektedir. Hkmet, ihtiyalar sraya koymak lzumunu grm bunun iin de sular zerindeki mhim ve byk kprlerle Devlet merkezi olan Ankara civarndaki yollar ve vatann vcutlarna en ok ihtiya gsteren ve en byk faydalar getirecek olan oselerin ehemmiyetlerine gre yaplmasna ihtiya olan (21 000) kilometre yola eldeki vastalara gre her taraftan birden balamak imknszl meydanda olduundan yol yapmada gdlecek bir sra kurmak zaruridir. Yeni yaplacak Cumhuriyet yollarnda bu gn fen sahasnda meydana gelmi olan en yeni esaslarn tatbik edilmesi yani ini, yokular, dnemeleri, kilometre talar, muhafaza kulbeleri ve hatta osenin iki taraf boyunca dikilen aalar mmkn olan yerlerde yolcu ve hayvanlarn su ihtiyacna kar emeleri gibi asrmzn icabat tatbik edebilmekle beraber bizatihi ose ve kprden dayankl ve srekli mrl olacak ekillerde yaplabilmeleri de gz nnde tutulmutur. nki imdiye kadar mevcut olan yollar sadece hayvanla geilir ar yryl, az ykl araba tekerlekleri altnda azar azar anarak eskimekte iken son zamanlarda oalan hzl gidili ve ar ykl makineli arabalarn lstik tekerlekleri oselerin yzlerini skp atmaktadr. Bu tarzda byk emek ve masraflar ile meydana getirilecek oselerimizi bitirdike gemi zamanlarda olduu gibi kendi hallerine yz st brakmaa rza gsterilmeyecei tabidir. oselerin her zaman yeni, iyi ve salam bulunmalarn temin ve az vakitte harap olarak byk masraflara meydan vermemesi iin inalarn mteakip hemen sk bir mtemadi tamirata tabi tutulmalar lzumu herkese musaddaktr. Bu gnk yol mkellefiyeti kanununa gre son sene iinde meydana karlan mkelleflerin saysndan r 2.038.0002.019.000-2.257.000 orta hesap her seneye yol nasle mkellef r

,,, m , ..;.. 2.131.000 amele dutuu

ve yine her mkellefe vilyet meclisleri kendi kararlarna gre baka baka alma gnleri veya buna kar muhtelif miktarda para kydklar ve bu parann miktar en yukar orta hesapla 8.80 lira tuttuu cihetle yukarda miktar yazl amele iinin para olarak tutar (18) milyon (752) bin (800) liraya ykseldii anlalmtr. Halbuki: Bu miktar pek azdr. Bu hesab dier memleketlerin bu trl hesaplarile karlatrrsak mesel: Almanya'da yol mkelleflerinin says btn erkek nfusun % 56, Danimarka'da % 52, Finlandiya'da % 53, Fransa'da % 57, Portekiz ve spanya'da % 50, Japonya'da % 51, Amerika'da % 55 olduu halde bizde % 33 olmas bir ok mkelleflerin hesap dnda kaldklarna phe brakmamaktadr. leride yaplacak cidd takibat ile mkellef miktarnn en az % 42 ye karlmas mmkndr. Bu nisbet memleketimizin umum erkek nfusu arasndaki 18 il 60 yandaki mkelleflerin bilhesap asgar miktardr. u halde umum nfusa gre mkellef adedi (2.765.000) bunun yukarda zikredilen vasati miktarda kesirin tarile 8 liradan tutar (22.120.000) lira etmek icap eder. Bu gnk vaziyette (700) bin kadar mkellef bedenlerile almak vaziyetinde olduklarndan kanunen muaf olan anasr karl ile tahsilatta ilk seneler iin vaki olacak noksan mukabili de karlrsa bedenlerile alacak ameleden baka 12 milyon kadar bir nakit kalr. Husus idarelere terkolunacak yzdeler karlnca senede alt milyonluk bir naktn esasl inaat iin elde kalaca hesap olunabilir. Muallim mektepleri iin kesilen yzde onlarn yol parasna tesiri takriben bir milyon iki yz bin lira kadar olduundan mezkr kanunun sonu olan 930 senesi nihayetine kadar be, bebuuk milyonla allmas mmkn olaca tahmin edilir. Tabi bu miktar her senede artacaktr. Cumhuriyet yollar iin kurulacak yeni nizamda mkellefler borlarn eski kanunda olduu gibi bedenen veya bedelen demek arasnda serbest braklm ve Nafa Vekleti tarafndan yaplacak yeni yollar iin yalnz bedelen toplanacak parann yars alnmak suretile karlk gsterilmitir. Ancak bedenen alacaklara, borlarn deyebilmeleri iin mutlaka i gstermek zarur bulunduundan dank ve birbirinden uzak kylerdeki halktan almak isteyenlerin hepsine i bulmak iin evlerinden

 339
12 saat mesafeye kadar gidip yol ilerinde almalar ve yol ii bulunmazsa dier nafa ilerinde almalarnn kabul edilmesi doru ve elzem saylmtr. Bz mahallerin nufusu sk ve bazlarnn seyrek olmasndan nufusu az olan mahallerin yollar geri kalmamas ve memleketin her cihetinin mran ve inkiafnn temini maksadile muayyen ve muntazam bir programa teban sarfolunacak olan bu parann temelini tekil ede yol vergisi de orta hesapla adam bama tutar bulunan 8 lirann mkelleflere msavi olarak taksimi mhik addolunmutur. Bu 8 lira imdiye kadar mahallerinin takdiri ile alnan paralarn orta miktarndan 8 lira daha aa olduu gibi bu yeni nisbetle bir ok vilyetler imdiye kadar verdiklerinden az verecekleri gibi yalnz bir ksm vilyetler bir az fazla vereceklerdir. Nafa Vekletince yaplacak byk kprlerle yeni oselerden inasna henz sra gelmeyenlerle bu gn mevcut ve zerlerinden geilmekte olan dier bilcmle yollarn tamirlerine sarfedilmek zere tahsil olunacak parann % 25 inin ve verginin toplanmasile bedenen alacak amelenin evkleri iin kullanlacak memur ve mstahdemlere verilmek zere yine tahsiltn % 10 unu ve bu gn mevcut olmayp ta mahall idareleri tarafndan mahalleri iin faydal grlecek yollara sarfedilmek artile de ayrca tahsiltn % 15 nin yani para tafsiltnn yarsnn vilyetlere braklmas dnlmtr. Bunlardan baka mkelleflerin bedenen deyeceklerden tamamen vilyetler istifade edeceklerine ve bu da umum mkellefiyetlerin te biri nisbetinde bulunduuna gre yol mkellefiyetinin % 67 sinden vilyetler istifade edp yalnz % 33 byk kprlerle yeniden alacak mill oselere kalr. Yol paras iki msavi taksitte alnacak ve umum, husus btelerden ve belediyelerden maa ve tahsisat ve cret alan memur ve mstahdemler yol borlarnn eski nizam gibi para olarak denmesi mnasip grlmtr. Bu sarahat dahilinde toplanacak, yol vergisinden vilyetlere terk olunacak para karldktan sonra Veklet emrine be, be buuk milyon lira ancak binlerce kilometrelik oselerin yaplmasna mahsus olup yaplmas biten yollarn bakm masraflarnn umum Devlet btesine konulmas zarur grlr. Vilyetlerden alnacak yol paralar umum bteden rakamsz fasla irat ve masraf kaydle hesabnn tutulmas ve toplanacak paralarn Ziraat Bankasnda muhafazalar muamelenin selameti noktai nazarndan mnasip grlmtr. Bu kanunla aranan esas maksat ylece hlasa edilir: Millet yollar iin az para vermiyor. Fakat bu paralar fenn esaslara ve umum bir programa tebaan sarfolunmuyor. Bu paralarn mhim bir ksmn Nafa Veklerinin mesuliyeti altnda ve vatann iktisad, asker taleplerine uyan bir sra ile ve dnyaca tatbik edilen dayanklkta yollar yaplmaa sarfolunursa memleket iyi bir ose ana sahip olur. imdiki ekil devam edere seneler geer netice imdikinden farkl olmaz. Hkmet ele geen yol parasnn ihtiyalara, husus maksatlara fensiz, dayanaksz yollara sarf ederek ucuz para ile yola benzer kymetsiz eyler yapmaktansa bu parann mhim bir ksmn eline alarak pahal fakat esasl bir ebeke vucude getirmei ve bu ebekeyi daima iyi halde muhafazay tercih etmektedir. Mamafi dier taraftan her taraf tazyik eden acele yol ihtiyac ile yeni yollar yaplncaya kadar eskilerinin iyice bir halde tutulmas da dnlerek bu vazife Vekletin umum idaresi altnda vilyetlerde braklmtr. Mkellef amele ile ele geecek paradan vilyetlere terk olunacak % 50 nin yekunu umum yol vergisi (para ve beden) yeknunun % 67 si kadardr.

BLVASITA VERGLERE M U N Z A M KESRLERN VERGLERN AS1LLARLE TEVHDNE VE VERGLER NSBETLER ZERNDEN CRA KILINAN TADLTA DAR 1 / 4 3 2 N U M A R A L I K A N U N LYHASI DOLA YSIZ VERGLERE EKLENEREK BUNLARI YKSELTEN ETL YZDELERN VERGLERN ASILLARI LE BRLETRLMESNE VE BYLECE VERG ORANLARINDA YAPILACAK DEKLKLERE LKN YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 15 Nisan 1929 ESBABI MUCBE Devlete istifa edifmekte olan bilvasta vergilerin muayyen ve mstakir matrahlar bulunmas hasebile memleketimizde de vilyet ve belediyeler gibi mahall idareler ihtiyacatnn, mezkr vergilerin miktar aslilerine bir nisbet dahilinde zam icras suretile temini usul ihtiyar edilmi ise de, gerek Hkmete, gerek mahal-

 340
l idarelerce her yeni ihtiya zuhurunda bu tarza tevessl olunmas, kesri munzamlarn lzumundan fazla tenevnevvn inta etmitir. Balca bilvasta vergilerimizi tekil eden arazi, emlk ve msakkafat, kazan ve saym vergileri zerinden halen istifa edilen kesri munzamlar alt neve bali olmaktadr. 1 - Vilyet, 2 - Belediye, 3 - Ziraat Bankas hisseleri, 4 - Maktu zam, 5 - darei hususiye hissesi, 6 - Maarif vergisi. Kanun lyihasnda muhtelif matrahlar zerinden alnan vergilerin nisbeti, vergi miktar asiisile elyevm alnmakta olan ksru munzammann balina tekabl edecek derecede vaz ve yalnz hesap neticesinde zuhur eden kesirler adedi tama ibla olunmutur. Servet ve iktidarn bazan gayrimenkul, bazan istihlk eklinde arz vucut etmesi vergilerin de teadddn istilzam eylemitir. Her mkellefin kudreti nisbetinde masarifi devlete itirakini tazammun eden adaleti teklifiyenin tesisi bir mkellef tarafndan denilen bu muhtelif vergiler arasnda tevazn teminile kaimdir.
*

Bu noktai nazardan bir memlekette alnan vergilerin heyeti mecmuasnn ahenktar bir kl tekil etmesi lzm gelir. Halbuki bila vasta vergilerimizin balcalarndan madut olan emlak vergisini memleketimizin bir ksmnda 50, 60 sene evvel tespit edilip tahavvulat lykile takip edilmemi olan (Kymet)ler zerinden, dier ksmnda ise, irat nisbetinde istifas, bu tecansn tesisini haddi zatnda ikl ettii halde ahkm mevzuunda icra edilen tadilat esnasnda ani nam ve mahiyette olan bu verginin nisbetleri arasnda kfi derecede tenazur aranmamas tesisi teklifte gzetilen gayeye tevafuk etmeyecek neticeler tevlit etmitir. Ayn suretle ifti, ticaret ve sanat erbab gibi muhtelif sunufu itimaiye arasnda da kabiliyeti teklifiye ve derecei mahmuliye noktalarndan temini msavata hakkile itina olunmam ve bu yzden aikr baz nisbetsizlikler vucut bulmutur. Zikredilen ademi tecans ve tevaznn izalesi, matrahlarda yeknesak temine ve vergi sistemimizin yeni batan tanzimine mtevakkf olmakla beraber, bu mniyenin husulne kadar bariz baz nisbetsizliklerin ipkas tecviz olunmam ve lyhai kanuniyeye bu yolda ahkm da dercedilmitir. Merbut: 1

Msakkafat ve Emlak Vergisi Ksuru Munzammas fraz edilen hisseler: 25 25 % belediye hissesi - hududu belediye dahilinde ^ x 2 vilyet hissesi - hududu belediye ha-

ricinde ksuru munzamma: 5 % maktu zam 5 % idarei hususiye hissesi 25 % e kadar maarif vergisi. Merbut: 2 Arazi Vergisi Ksuru Munzammas RE TAB ARAZ Tahsilttan ifraz edilen hisseler: 1 3 X Ziraat bankasna 4 8 3 x - idarei hususiyeye: 4

3 3 - menafi ve iane hissesi 8 8 Kesri munzamlar:

5 % maktu zam 5 % idarei hususiye 25 %e kadar Maarif vergisi: Merbut: 3

Kazan Vergisi Ksuru Munzammas Maktu zam 5 % Belediye hissesi 5 % e kadar darei hususiye hissesi 5 % beyannamelilere 2,5 % beyannamesizlere Maarif vergisi 50 % ye kadar:

341
Merbut: 4 Saym Vergisi ksuru Munzammas fraz edilen hisse: 7,5 % vilyet hissesi ksuru munzammas: darei hususiye hissesi Koyun Kei Eek ) ) , Be kuru ki buuk kuru: (Deve (Manda (nek (kz (At (Aygr (di (Ksrak (Katr (Canavar Merbut: 5 Trakya ve Garbi Anadolu SERMAYE 400 KOYUN O L D U U N A G R E HASILAT Lira 340 2160 2100 Yapa beher koyunda bir okka (Kyyesi 85 kurutan) Kuzu Tevelldat nisbeti 90 % 390 kuzu beher kuzu 6 liradan St Beher koyundan 35 okka kyyesi 15 kurutan MASRAF 300 300 360 240 288 100 300 200 180 2088 4600 2088 gayri safi haslat Bir Khya maa (ehri Bir Khya iae ki oban maa ki oban iae ( " ( " ( " 25 liradan) 10 15 10 " " " ) ) )

Arpa senede 45 gn verilecektir. Ot (20 - 30 Arpa) Telefat 5 % kuzularda 10 % Mer'a creti Kpek masraf (4 kpek yevmiye 50 kurutan)

2512 Netice; Beher koyunun vasati saf haslat (628) kurutur. Merbut: 6 Orta Anadolu'da SERMAYE 400 KOYUN O L D U U N A G R E VARDAT Lira 420 1400 2160 3980 Yapa beher koyun bir buuk okka (kyyesi yetmi kurutan) St kuzu beher koyundan 30 okka (kyyesi on kurutan) tevelldat nisbeti 90 % 360 kuzu (beheri 6 liradan)

MASRAF Lira 240 120 140 192 J50 200 100 1542 3980 Gayri saf haslat 1542 Masraf 2438 Saf haslat Netice: Beher koyunun saf haslat (609 kurutur) Merbut: 7 Bir khya ki Ot Mer'a creti Kpek masraf 10 % oban maa maa (ehr 20 liradan) senevi Bir khya iae (ehr 10 liradan) ki oban iae ehr 8 liradan

Erzurum Topranda Sr daresi MER'A VEYA YAYLA MINTIKASINDA HASLAT Lra Sermaye 200 koyun olduuna gre 180 kuzu beheri 7:8 liradan 180 Batman beyaz peynir beher batman 3 liradan Bir koyun bir senede bir batman beyaz peynir verir 2 koyun 180 kuzu yapa haslt 400-kyyedir htiyar koyunlarn genlerle mbadelesi sry genledirme Senede 50 ihtiyar koyun satlr yerine gen alnr. Bu mbadeleden 350 lira elde edilir. (htiyar koyunlarn beheri 17 kuzularn beheri 10 liradan) MESARF Lira Senede 45 gn ot verilir: Yevmiye Beher koyuna bir kyye (kyyesi bir kurutan) Dl zaman yani koyunlarn dourduu zamanda yaplan masraf (Douran koyun mer'aya gitmez. ki gn alda kalr ot yer.) oban masraf Tuz ve sair masarifi mteferrikas Koyun telefat Al kiras 30 300 50 250 400 1120 arkta umumiyetle yetimi kuzu satld cihetle kuzu fiyatlar yksek hesap edilmitir. 90 2350 1260 540 200 350

15 Mays 1929 BTE ENCMEN MAZBATASI Vilyet ve sair mahalli idareler masarifini karlamak iin bil vasta vergilerin asllarna munzam kesir suretinde yaplm bir takm zamlar vardr. Bidayeten emlk ve arazi vergileri gibi mahdut bir iki ksm ver-

 343
giye mnhasr kalan bu kesirlerin, mahalli idarelerinin seneden seneye artan ihtiyalarn temin zarureti karsnda hemen bilumum bil vasta vergilere temiline mecburiyet hasl olmu, hatta vergi skletinin umum mkellefler iin tevaznn ve verginin umumiyet kaidesini temin maksadiyle baz mtemeddin memleketlerde cari olduu zere mtemmim vergi olarak vaz ve ihdas edilmi olan (maktu vergi)nin de tatbikatta grlen byk mklt sebebile kesri munzam halinde istifas cihetine gidilmitir. Bu suretle nevi ve miktarlar artan ve baz vergilerle, nevileri altya ve miktarlar da asl verginin yzde yetmiine bali olan bu kesirlerin muamelt pek ziyade oaltt tahsil masrafn arttrdktan baka bir ok yanllklara da sebebiyet verdii ve mkellefler iin ilk nazarda verecei vergi miktarnn bilinmesine de mani tekil edecek hale geldii ak bir hakikattir. Mkellefler iin verdikleri vergiyi bilmemek gibi ayan arzu ve tervi olmyan ve mtemadi yanllklar mstelzim bulunan bu gnk usuln ilgasile bil vasta vergilerimizin tehakkuk ve tahsiltnda byk bir sadelik ve suhuleti ve her cihetten faideyi mucip grldnden hkmetin bu teklifi encmenimizce memnuniyet ve takdir ile kabul edilmitir.

Msakkafat Vergisi Memleketimizde msakkafattan birisi 14 Haziran 1326 tarihli msakkafat kanunu mucibince tahriri icra edilmi olan mahallerde msakkafatn tahmin edilen varidat gayri safileri zerinden ve dieri henz mezkr kanun mucibince tahrir yaplamam olan yerlerde 302 tarihli emlk nizamnamesi mucibince emlkin kymetleri zerinden muayyen nisbetlerde olmak zere iki surette vergi alnmaktadr. Msakkafat vergisi kanunu cari olan mahallerde verginin nisbeti ahap ikametghlar ile deirmen ve fabrikalar iin % 9 ve bundan maada msakkafat iin % 12 olup ksuratn tevhidile bu nisbetlerden % 9 nisbeti % 15, 12 ve % 12 nisbeti dahi 16, 20 ye bali olmakta ve kesirlerin adedi tama ircaile bu nisbetlerin 13 ve 17 olmak zere kabul halinde hazine lehine birisinde 0,85 ve dierinde 0,80 fark tahassul etmektedir. Arazi Vergisi Memleketimizde arazi vergisi tatbikatnda iki hal caridir. 1 - 331 senesinden evvel yaplan tahrirler zerinden vergi alnan yerler. 2 - Buralarda 331 senesinden sonra kymetleri tadil grm olan bir ksm arazi ile 1341 senesinden itibaren yeniden tahrir ve kymetleri takdir edilmi olan araziler mkellefiyet noktasndan vaktiyle arazi, re tabi ve gayri tabi olmak zere iki ksma bittefrik re tabi araziden binde alt ve re tabi olmyan araziden de binde on nisbetinde vergi alnmakta idi. 17 ubat 321 tarihli ve 553 numaral kanun ile vergi nisbeti sekiz misle bilibl binde krk sekize karlmtr. 331 tarihinden sonra rayiler zerinden kymetleri takdir edilmi olan arazinin artk re tabi ve gayri tabi suretindeki eski taksimatn devamna mahal kalmadndan bu lyihada her iki ksm arazi iin vergi nispeti ve ksurat da tevhit edilmi ve binde altm be olarak tespit edildiinden hazine lehine bundan binde 0,20 ve ksurat ile birlikte binde 8,10 na bali olan binde alt nisbeti dahi binde on olarak kabul edildiinden bundan da binde 1,90 nispetinde bir fark tahassl etmitir. Memleketimizde binde krk sekiz vergiye tabi kymetler yeknu (146.946.176) liraya ve binde altya tabi kymetler yeknu da (231.967.719) liraya bali olduundan bu kymetlere ve hasl olan kesir farklarna gre yaplan hesap neticesinde arazi vergisi nispetlerinde binde krk sekizinden 29.389 ve binde altldan dahi 440. 738 ki ceman 470.127 lira bir fazlalk hususile gelecei anlalmtr. Kazan Vergisi Kazan vergisi muhtelif matrah ve nispetler zerinden alndndan nispet ve matrahlarda yaplan tadilt ve dolaysile varidatta hasl olacak fazlalklar dahi ayr ayr hesap etmek icap etmektedir. Binnetice, kazan vergisinden ceman (965.037) lira raddesinde fazlai varidat husul mektedir. Saym Vergisi Saym vergisine tabi hayvanattan koyun, kl kei ve merkepten alman vergi miktar ksurlarile beraber re'es bana 47,5 kurua bali olmaktadr. Lyihada bu miktarn 60 kurua ibla teklif edildii cihetle beher hayvandan 12,5 kuru hazine lehine bir fark hasl olmaktadr. 928 senesi tadadna nazaran memleketimize (12.078.747) koyun ve (8.840.378) re'es kei, (919.750) adet de eek bulunduuna gre yaplan hesap netitahmin edil-

 344
cesinde koyundan (1.509.843) kl keiden (1.105.047) ve merkepten (114.968) lira fazla varidat hasl olaca anlalmtr. zahattan anlalaca zere teklifat vakann kymet takdirinde 3.272.752 lira fazlai varidat husule gelecei tahmin edilmektedir.

DENZ TCARET H A K K I N D A 1 / 4 4 3 N U M A R A L I K A N U N LYHASI (ADLYE VEKLETNCE HAZIRLANMITIR) 18 Nisan 929 ESBABI MUCBE Trkiye Byk Millet Meclisince kabul olunarak 1926 senesi 4 terinievvelinde tatbikine balanan yeni ticaret kanunumuzun ikinci kitabn tekil eden deniz ticaret ksm 470 madde olup Alman ticaret kanununun deniz ticareti ksmndan aynen alnmtr. Alman deniz ticareti kanununun mtekmil yeni ve pratik esaslar ihtiva etmesi ve tatbik edilmekte bulunan ticaret kanunumuzun kara ticareti ksmnn bir ok hkmlerinin dahi Alman ticaret kanunundan iktibas edilmi olmas Trk Cumhuriyetinin denizlere teallk eden ahkm hukukiyesinin Alman kanunundan alnmasna mil olmutur. Bundan baka, 67 sene evvel Fransann 1807 tarihli deniz ticareti kanunundan alnmak suretile vcuda getirilmi olan imdiki kanunumuz eskiliinden mtevellit geni noksanlar dolaysiyle hali hazr ihtiyalar tatmin edememektedir. Beynelmilel ticar mnasebetlerimizde ehemmiyeti derkr bulunan bu kanun lyihas Byk Millet Meclisinin tasvip ve kabulne iktiran eylerse Trkiye Cumhuriyetinin, 1926 senesinde tatbikina balanm olan ticaret kanunumuzun kara ticareti ksmiyle beraber, 1485 maddeden mrekkep olmak zere vatandalara ve yabanclara en geni teminat baheden muasr medeniyetin en yeni, en mtekmil ve ticari hadiseleri vs'atle kavryan bir ticaret kanununa sahip olacanda Adliye Vekletinin kanaati vardr.

ZRAAT MAKNELERNDE KULLANILAN MEVADDI MTALENN R S U M U H A K K I N D A K K A N U N U N BRNC MADDESNN TEFSRNE DAR 3 / 2 7 9 N U M A R A L I BAVEKLET TEZKERES TARIM MAKNELERNDE KULLANILAN YAKITIN ETL RESMLERDEN BAIIK TUTULMAS LE LGL YASANIN 1. MADDESNN YORUMUNA LKN BABAKANLIK YAZISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 22 Nisan 929 22 ubat 926 tarihli ve 752 numaral kanunun birinci maddesinde (traktr veya motrl veya bier der makine ve kamyon ve kamyonet kullanan iftilerin alt mezkre iin sarf edecekleri petrol, benzin ve mazot gmrk ve istihlk ve inhisar resimlerinden muaftr) diye muharrerdir: iftilik mefhumuna dahil olan ameliyat ziraiyede metamel makineler iin sarfedilecek mevad mteilenin resimden muafiyeti iktiza etmekte ise de ayr bimee mahsus makinelere petrol ve benzinde resimsiz olarak itasnda bihakkn tereddt edilmektedir. Bu muafiyetin ancak arazinin srlmesi haline hasredildii anlalmakta ise de tatbikatnda husule gelen tereddt ve teevvn izalesi ve ahkm kanuniyenin bitemamiha tatbikini temin iin keyfiyetin tefsiren halli hususunun Byk Millet Meclisine arzn rica eylerim. 11 Mays 1929

KTSAT ENCMEN MAZBATASI Bu tezkerede ayr bimek iin kullanlan makinelerin de bu kanunun mul dahilinde olup olmadnn tefsiri talep edilmektedir. Drdnc maddenin (D) fkrasnda ise zikredilen letlerle deil yalnz ayr

l
345
bimek ameliyat iin hatta iftlikte baka bir ameliyat ziraiye icras matlup ve mesel traktrle evrilen bir tulumba makinesi mevcut olup ta onunla sulama ameliyat yaplmas dahi mstelzem ise onun iin de mevadd mteile talebi zmnnda beyannameye izahat verilerek resimsiz [mevadd mteile alnabilecei pek sarih olarak gsterildiinden, kanunun birinci maddesinin tefsirine lzum grlememitir.

MAADN NZAMNAMESNN BAZI MADDELERYLE TAOCAKLARI NZAMNAMESNN TADLNE DAR K A N U N U N BAZI MADDELERN TADL EDC 1 / 453 N U M A R A L I K A N U N LYHASI MADENLER TZNN BAZI MADDELERN VE TAOCAKLARI TZNN DETRLMES LE LGL YASANIN BAZI MADDELERN DETREN YASA TASARISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 28 Nisan 929 ESBABI MUCBE Maadin nizamnamesinin baz maddelerinin tadiline dair olan 12"Nisan 341 tarihli ve 608 numaral kanunun mezkr nizamnamenin krk beinci maddesini muaddil birinci maddesinde (maadini mekufe veya metrukeden olup ta Devlete mukayyet olanlar ile ihaleleri mnfesih bulunan madenler, Hkmete ya dorudan doruya idare-veyahut temettat safiyeye Hkmetin itiraki artiyle sermayesinin lakal yzde elli biri Trkiye Cumhuriyeti tebaasna mnhasr olan Trk irketlerine ihale olunur. Ancak bu yzde elli bir miktarndaki Trk sermayesinin tamamna bir sene zarfnda talip kmad takdirde noksan Hkmet tarafndan tediye edilir.) diye yazlmtr. 1 - bu madde (lakal yzde elli biri Trkiye Cumhuriyeti tebaasna mnhasr olan Trk irketlerine ihale olunur.) kaydi memleketimiz iktisadiyatm ykseltecek olan tabi servetlerimizden azam istifadeyi temine hadim olacak haric sermayelerin gelmesini mani bulunduu bu bapta vaki mracaattan anlalmtr. 2 - Yine mezkr maddedeki (sermayenin tamamna bir sene zarfnda talip kmad takdirde noksan Hkmet tarafndan tediye edilir.) kayd dahi Hkmete bir mecburiyet tahmil eyledii halde bu gne kadar bu maksatla bteye tahsisat vaz'na imkn grlememi ve fiiliyat sahasnda bu kaydn faydal neticelere varacana dellet edebilecek bir vaziyet hadis olamamtr. 6 Mays 929

KTSAT ENCMEN MAZBATASI Filhakika 12 Nisan 1341 tarihli ve 608 numaral kanunun birinci maddesi mucibince maadini mekufe veya metrukeden olup ta Devlete mukayyet olanlarla ihaleleri mnfesih bulunanlarn iletilmelerine talip kacak olan irketlerin sermayelerinin yzde elli birinin behemehal Trkiye tebaasndan olanlara ait bulunmas ve dier taraftan da bu miktarn tamamnn bir sene zarflnda talip bulunmad takdirde noksannn Hkmet tarafndan tediyesi meruttur. Hkmetin esbab mucibesinde de beyan edildii vehile bu hkmn vaz'mdan maksut gayeye tatbikat sahasnda imdiye kadar vasl olunamamtr. nk tabi servetlerimizden istifadeye kfi miktarda mill sermaye maalesef elyevm mevcut olmadndan kanunda gsterilen ekil ve eraitte irketler teekkl edememi edenler de muvazaa yolunu tutmulardr. Dier taraftan ise daha mstacel ve mbrem ihtiyacat dolaysile hkmet de bu gibi itiraklere kanunun tarifat dairesinde yardmda bulunamamtr. Maden gibi messesatn bir ekli iktisadide iletilmesi ve matlp sermaye ve teknikin mevcudiyeti iktiza edeceinden Encmenimiz bu snn birinci maddesini (Mekuf veya metruk madenlerden olupta mnfesih bulunan madenler Hkmete ya dorudan doruya idare itiraki artiyle Trk irketlerine ihale olunur) aynen kabul etmitir. menfaati temin eyliyebilmesi iin byk gayeyi temine matuf olan kanun lyihaDevlete mukayyet olanlarla ihaleleri veyahut temettat safiyeye Hkmetin

 346
MEVCUT AVRAKI NAKTYENN YENLERLE STPDALNE DAR KANUNA BR MADDE LVES HAKKINDA 1 / 4 7 6 NUMARALI KANUN LYHASI KULLANLMAKTA OLAN BANKNOTLARIN YENLER LE DETRLMES KONUSUNDAK YASAYA BR MADDE EKLENMESNE LKN YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 5 Mays 929 ESBABI MUCBE 30 Kanunevvel 341 tarihli kanun mucibince mevkii tedavle karlm olan bir, be, on, elli, yz, be yz ve bin liralk yeni evrak nakdiyeden yrtlp ve sveri muhtelife ile kirlenip tedavl edemiyecek bir ekil iktisap etmi olanlarnn tebdili zarureti hasl olmutur. bu evrak nakdiyeden kymeti muharreresinin tam olarak mevcut bulunan ksmna isabet eden miktar zerinden mbadelesi iin bir talimatname tanzim edilmekte ise de byle bir talimat yapabilmek iin kanunla mezuniyet istihsali zaruri grlm ve bu itibarla merbut kanun lyihas tanzim edilmitir.

ZRA TBAR VE ALIM KOOPERATFLER HAKKINDA 1 / 5 8 0 NUMARAL K A N U N LYHASI TARM KRED (KTSAT VE SATI KOOPERATFLER YASA TASARS

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) II Mays 1929

ESBABI MUCBE tibar zira meselesi on dokuzuncu asrn nsf ahirinde Avrupa iktisatlarn ve maliyecilerini ve Hkmet ricalini igal eden ve ehemmiyetle tetkik edilen bir mevzu olmutur. Zira istihsalt iin ifti herkesten ziyade krediye muhtatr. Byk itibar messeseleri madd ve salam ayn zamanda nakde her zaman kabili tahvil olan menkul ve gayri menkul teminat mukabilinde i yaparlar. Bu messeselerin mstakrizlerin ahs evsaf ve kabiliyetlerine ve ruhsal kudretlerine istinaden yaptklar muamele pek azdr. ifti snfnn byk bir ekseriyeti ve muhta olduu kredinin istihsali iin kfi derecede bir banka teminat irae edemiyecek vaziyettedir. Bu hal byk itibar messeseleri nezdinde mazhar itibar olamyan iftiyi para tedariki zrar karsnda murabahaclarn kucana atlmak mecburiyetinde brakr. Memleketimizin yalnz cra kelerinin deil belki en feyyaz ve mamur istihsal mntkalarnn dahi az ok bu illetin tahribatndan mteessir bir manzara arzettiine esefle ahit olmaktayz. iftinin murabahacln zulmnden kurtarlmas ve mahsuln msait zamanda deer kymetile satabilmesi ve binnetice sai ve sermayesi mahsulnden hakkile istifade ve fennin ve terakkyatn icabatna gre topran slah ve maliyet fiyatn tenzil ve istihsaltn tezyit edebilmesi arelerini arayan iktisatlar ve Hkmet ricali bu gayeyi ancak zira itibar sahasnda vcuda getirilecek mahall teekkller ile vusul grmlerdir. Memleketimizde itibar zira dncelerinin meneini her memlekette olduu gibi mrabahann iddetle hkm sren bir devrini aramak lzmdr. Merhum Mithat Paa da Ziraat Bankamzn ilk temel ta olan menafi sandklarn tesis ederken bu gayenin temini mlhazasndan mlhem olmutur. Filhakika mezkr sandklarn teekklnn tesadf ettii devirde ifti muhta olduu paray tedarik iin senevi yzde dokuz yz raddesinde mthi ve bi aman bir bor yk altnda ezilmekte idi. Mahalline sarfedilmiyen krediler ifti iin faide yerine bilakis zarar tevlit eder. Bu sahadaki en messir murakabe iftinin vaziyet ve faaliyeti ile yakndan alkadar olan mahall bir teekkl ile baarlabilir. Bu izahata gre zira kredilerin memleketin ihtiyacna en uygun sistemi iftinin muavenet ve kefaleti mtekabile esas zerinde birleerek mterek ihtiyalarn istifa eylemeleri eklindedir.

 347
Azasnn mtesanit kefaletine istinaden ie giriecek olan bu gibi teekkllerin hedefi tohum, gbre, alt, makine ve hayvan mbayaas iin ihtiyar edilen masraflar ile renber ve amele cretlerinin teminine matuf olaca cihetle kredi vadelerinin ksal ve ikraz olunan meblaa cziyeti itibari zirainin en esasl farikalarndan bulunmaktadr. (inaat ve tesisat, tecir, teybis, irva ve ska gibi uzun senelere taksim edilen taksitler ve itfas mmkn olabilen ve byk sermayelere ihtiya gsteren ameliyat cesimenin mstelzim olduu masraflar bittabi itibarzira mefhumunu ve zira kredi teekkllerince takip olunmas lzm gelen maksadn haricindedir.) iftinin iktisad ve itima vaziyetinin arei islhn bu teekkllerin taammm ve inkifnda bulan mtemeddin milletler Kooperatif nam umumisi altnda bu teekkllerin memleketlerinde teess ve inkiafna btn kuvvetlerile hasr mesai eylemilerdir. Bu memleketlerde meydana gelen zira kooperatifler hali hazrda iftinin kredi ihtiyacndan maada dier sahalardaki muamele ve ihtiyalarn da temin etmektedir. Memleketimizde zira itibar kooperatifleri hakknda ilk defa 22 Nisan 340 tarihinde itibar zira birlikleri kanunu neredilmitir. Bu kanundan evvel 13 Mart 329 tarihli idarei umumiyei vilyat kanununda vilyataait hidemat mahalliye meyannda zira teavn irketlerinin de tesisi hakknda bir kayda tesadf etmektedir. 926 senesinde mevkii tatbika konulan ticaret kanununun kooperatifler hakkndaki fasl mahsusu ise alelumum kooperatiflere amil bulunmaktadr. Yeknesak ve muntazam tekilta tabi olmas lzm gelen zira kooperatiflerin ihtiya ve inkiafn temin edecek vaziyette olmayan ibu ahkmn neredilmesine ramen zira kooperatifler tekilt ve muameltna ait kanuna dokunulmamtr. tibar zira birlikleri kanununda birliklerin teekkl etrafnda mit edilen gaye ve neticeyi vermedii drt be senedenberi yaplan tecrbelerle mahede olunmutur. Gayri mahdut mesuliyet, bilhassa kk iftiye yardm etmek zere teekkl eden ky kooperatiflerinin mebnay aslisidir. Bu teekkller menba ve kuvvetini itirak ve tesantten alarak bu sayede bir messesei itibariye nezdinde kredi bulmaa kfi bir kudret iktisap edeceine nazaran bu esas ky itibar kooperatiflerinin enmhim vasflarndan biri olmak lazm gelir. Kyn zenginleri esasen kfi teminat icrasiyle muhta olduklar krediyi bankalardan her zaman istihsal edebileceklerinden bu snf iftinin fakir kylnn taahhdatndan mtevellit mesuliyetlere itiraki icap eden ettiren bu teekkle girmek isteyecekleri tabiidir. Bundan maada kredi ihtiyac iin de rpnan fakir kyly insafszca istismar eden bu zengin zmrenin iftiye kredi temin edecek bir teekkl ile karlamalar menfaatlarn da ihll edeceinden kooperatif tekiline n ayak olacaklarn teebbslerine mani olmaya alacaklar 3a ayrca ayan kayittir. Bineaenaleyh kooperatiflerin tekili ve taammmn teshil iin ekseriyetin muvafakati kaydnn bertaraf edilmesi zarur bulunmaktadr.

TEVK SANAY K A N U N U N U N 26 NCI MADDESNN TADL VE 42 NC MADDESNN DE LGASI H A K K I N D A 1 / 4 6 9 NUMARALI K A N U N LYHASI SANAY TEVK YASASININ DETREN VE 42 NC MADDESN (KTSAT VEKLETNCE

26 NCI MADDESN

KALDIRAN

YASA

TASARISI

HAZIRLANMITIR) 14 Mays 1929

ESBABI MUCBE 929 tarihli teviki sanayi kanunundan istifade eden 470 messesenin 281 kadar 341 tarihinden sonra muafiyet ruhsatnamesi istihsal edebilmilerdir. Bunlardan byk bir ksm 1055 numaral teviki sanayi kanununun 42 nci maddesinde tayin edilen mddet zarfnda mracaat ederek ruhsatnamelerini tebdil etmilerse de bir ksm takriben 10 messese mddeti kanuniyesinin gemesinden sonra mracaat etmi olduklarndan bunlara tedbir yeni muafiyet ruhsatnamesi verilmemitir. Bu messeseler henz yeni teekkl etmi ve ancak son senelerde muafiyet ruhsatnamesi alabilmi olduklarndan msaade ve muafiyatndan kfi derecede istifade edememilerdir. Bu itibarla henz lyk vehile terakki ve inkiaf edemiyerek mkltla alabilmek-, te bulunan bu messeselerin, esneb mamultile rekabet edebilmeleri mmkn olmad gibi yan balarnda Teviki Sanayi Kanunundan istifade ederek msaade ve muafiyetlere istinaden alabilen ayn nevi messeseler mamultile dahi rekabet edebilmelerine imkn yoktur. Binaenaleyh bu messeselerin kapanmalarna mani

 348
olmak iin emsallerinin istifade etmekte olduu muafiyetlerden bunlarn dahi istifade ettirilmesi zaruri grlmektedir.

ZRAAT MAKNELERNDE VE ZRAATTE KULLANILAN MEVADI MTALE VE M U H A R R K E LE MSTAHZERATI KMYEVYENN R S U M U H A K K I N D A K K A N U N U TADL EDC 1 / 498 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TARIM MAKNELERNDE VE TARMDA KULLANILAN VE LALARLA LGL GMRK RESM KONUSUNDAK YASADA DEKLK YASA (KTSAT TASARISI HAZIRLANMITIR) 14 Mays 929 ESBABI MUCBE stihsalt zrraiyenin tezyidi maksadle esbab muhtelifei iktisadiye dolyisile traktr kullanan erbab ziraat bu iler iin Hkmeti cumhuriyenin 929 tarih ve 22-2-926 / 752 numaral kanunu mahsus ile bahettii muafiyet ve muavenet memleket hayat zrraiyesinde ehemmiyetli tahavvllerin husulne sebep olmu ve iftilerin baz yoksulluklar karsnda makineye ve makineli ziraate kar duyduklar rabet ucuz petrol temini suretile mhim bir inkiaf sahasna girmitir. Filhakika halkn iptida ziraat vesaitile mcehhez bulunduu Avrupa hkmetlerinde bile makineli ziraat fikrinin taammm hususunda bu kabil muavenetlerin lzumuna kanaat getirilmi ve talya devletinin son tasdik ettii slahat zrraiye programnda gerek zeriyat ve gerekse irva ve ska ileri iin traktr ve motrl tulumbalar temini hususunda hkmetin talyan iftisine mhim yardmlar tesbit edilmitir. Mevad mtaile kanunun ilk tatbiki tarihi de memlekette ancak (600) kadar traktrn mevcudiyetine ramen bu gn yaplan bir tahrirde ibu mevcudun (2003) adedine ykseldii kayt edilmekle beraber vaki bu tereffuun hafriyat sahas ve dolyisile istihsalat zrraiyede ehemmiyetli bir surette tezyitten hali kalmad grlmtr. stikll harbini mteakip Trk iftisinin geirdii istihale devresinde traktrlerin ziraatte oynad mhim hizmetlere bizzat kanaat getirmi ve byk iftlik sahipleri kuraklk devrelerinde derin hafriyat icras suretile bu afetin nne ksmen geebilmilerdir. Fakat buna ramen son iki senenin tevlit ettii kuraklk dolyisile bilhassa kfi sermayeye ve alt hafriyeye malik olmyan mutavasst ifti snfnn geirdii buhran ve bu hususta Cumhuriyet Hkmetinin gsterdii alka ve miktar muavenet de malum ve msellemdir. Bu gn memlekette kurakla kar yaplacak en mhim tedbirin ancak ska ve sulu ziraat olabilecei temamen anlalarak bilhassa merkezi Anadolu'da kk ay ve nehirlerden istifade maksadile 3-5 beygirlik motrl santrifj tulumbalar kullanlmas zarureti grlmtr. Merkezi Anadolu'da sulu ziraatn byk masraflar ihtiyarna hacet kalmadan ay ve nehirlerden istifade suretile teminininin pek kolaylkla husulne kanaat getiren ktisat Vekleti santirifj tulumbalarn tamimini tervi etmekte ve eshab mracaatn ibu tulumbalara da rsumsuz mevad mteile itasna dair vaki mracaatlarna mzaharet ve yardm etmek iin rusumdan muafiyetin ancak traktr ve traktrn yapaca ilere inhisar ettirilmesi dolyisile mevad mteile kanununun tadiline ihtiya grlmtr. Kamyon ve kamyonetle nakliyat zrraiyenin hem gayri iktisad ve hemde kontrolnn tatbikatta gln nazar itibare alan Veklet verilen tahsilat dahilinde ibu alta sarfolunan parann santrifj tulumbalara itaasna daha mfit ve daha vergili grerek kanunun maddelerinde icap eden tadilt yaplarak leffen takdim olunmutur. KBRT NHSARI MUAMELATININ TARZI DARES VE AKMAKLARIN D A DEVLET NHSARINDA B U L U N D U R U L M A S I H A K K I N D A 1 / 504 N U M A R A L I K A N U N LYHASI KBRT TEKELNN YNETLME BM VE DA DEVLET TEKELNE ALINMASINA LKN
(MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

YAKIT

YAPAN

VEKLETNCE

AKMAKLARIN

YASA

TASARISI

 349
16 Mays 929 ESBABI MUCBE Mukavele ahkmn ifa edememesi zerine Mays 1928 tarihinde Hey'eti Vekile kararile mukavelenemesi feshedilen Kibrit inhisar irketinin muameltna Maliye vekletince vaziyet edilmi ve 3 Haziran 1928 den beri inhisar muamelt Emaneten tedvir edilmekte bulunmu olduundan bu inhisarn da dierleri gibi tarz idaresini tespit kanunen lzm gelmektedir. Dier cihetten ticar muvazenemizi ve memleket ibtida mevadnn istimalini teminen dahilde imali iin sarf mesai edilmekte bulunan kibrite iddetle rekabet eden akmaklarn da Devlet inhisar altna alnmas elyevm temamen hariten getirilmekte olan bunlardan ksm mhimminin mill fabrikalarmzda yaptrlmas dolaysile paramzn dahilde kalmasn temin edecektir. bu kanun eker. Petrol ve spirto inhisarlar hakknda elyevm meri mevzuat kanuniye dairesinde tanzim ve takdim klnmtr.

MALYE ENCMEN MAZBATASI 1340 senesi muvazenei umumiye kanununun 8 nci maddesile kibritin imali, ithali ve satlmas Devlet inhisarna alnm ve.yine bu madde hkmne tevfikan inhisar bir irkete devr olunmutu. Taahht ettii fabrikay yapmayp muayyen zaman zarfnda kibritin dahilde imaline muvaffak olamadndan dolay imtiyaz mukavelesi feshedilen irket yerine hkmete bir idare ikame olunmutur. Kibridin inhisarda bulunduu btn memleketlerde akmaklar ya ok ar resme tabi tutulmu yahut menedilmitir. Mahzurlar gz nne getirilerek inhisarlar tetkik olunursa bunlarn iinde kibrit ve akmak inhisarnn mahzuru en az bulunanlar arasna girecei phesizdir. Zira bu maddeler ne eker ve petrol gibi zarur ihtiyalar cmlesindendir ne de memleketimizde yaplm sanatlar srasna girmitir. Bu gn yzde doksan memleketimize hariten gelen bu eylerin bedeli olarak bir ok paramzn harice kt da gz nne getirilirse, nisbeten hafif kalacak olan inhisar mahzurlarna tahamml zaruret kesbeder. Encmenimiz 1927 senesinde akmak inhisarnn Byk Millet Meclisince reddi sebeplerini de aratrm ve o zaman kibrit inhisar bir irket elinde bulunmak dolaysile reddin daha ok bu sebepten ileri geldii kanaatine varm olduundan, bakalarna devredilmemek kayt ve artile bu inhisar kabul eylemitir.

AYDIN VE ZMR - KASABA VE TEMDD DEMRYOLLARI DARESLE A K T O L U N A N MUKAVELENAMELERN TASDK H A K K I N D A 1 / 513 N U M A R A L I K A N U N LYHASI AYDIN VE ZMlR-KASABA VE UZANTISIN D AK DEMRYOLLARI YAPILMI SZLEMENN ONAYLANMASINA LKN YASA (DAHLYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 26 Mays 929 ESBABI MUCBE Aydn ve zmir - Kasaba ve temdidi Demir yollan gzerghndaki istasyonlarn ekserisinde halen telgraf ve posta merkezi mevcut olmayp merkez kad da bte iin hayli masraf tekil edecektir. Buna mukabil bu mahallerin bilhassa incir ve zm mahsult itibariyle memleketin her tarafiyle muhabereye olan ihtiyalar pek aikrdr. Bu mhim ihtiyacn bteye bar olmakszn temini iin Aydn ve Kasaba demiryollar ile itilf edilmi ve merbut mukavelename tanzim edilmitir. RKET TASARISI LE

TAPU KAYITLARINDAN K A N U N SEBEPLERLE KIYMETN KAYBETM OLANLARIN TASFYES H A K K I N D A l / 522 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TAPU KAYITLARINDAN YASAL NEDENLERLE DEERN YTRM SLNMESNE LKN YASA TASARISI
VEKLETNCE HAZIRLANMITIR)

OLANLARIN

(MALYE

 350
30 Mays 929 ESBABI MUCBE Tapu defterlerinde mukayyet gayri menkil mallardan takriben yzde otuzu gayri resm sat, hibe, taksim gibi sebeplerle elden ele geerek hukuk kymetlerini zayi etmilerdir. Tapu tekiltnn bidayetinden beri geen yarm asr mtecaviz bir mddet zarfnda Devlete umumi bir Tapu tahriri icra edilmemi ve geri Cumhuriyet Hkmetince bu lzum takdir olunarak be seneden beri memleketin baz taraflarnda plnsz ve baz taraflarnda da plnl kadastro yaplmakta ve gayri menkul mallar hakik sahipleri namna kayt ve tescil olunmakta ise de bu ameliyelerle sicillin tesisi zamana mtevakkf olmas hasebile kadastro sahalar haricinde bulunan mahallerdeki gayri menkul mallarn da mnferiden vuku bulacak mracaatlar zerine hakik sahipleri namna kaydn teshil ve kanunu medeninin gayri menkul mallara mteallik ahkmnn tatbikini temin iin bz ahkm vaz ve tedvinine ihtiya hissedilmi ve bunun iin birinci madde kaleme alnmtr. Tapu kaytlarnn mahalle, kariy, mevki itibarile tutulmayp vukuat itibarile tutulmas ve ayn zamanda da umum bir tahrir icrasna istinaden tesis edilmemi bulunmas yznden bir gayri menkuln muhtelif sebeplerle muhtelif tarihlerde baka baka kimseler namna kayd icra edildii ve bu kaytlarn hangisinin sahih ve muteber olduunu idareten tayine imkn grlmedii cihetle bu gibi teevvat izale maksadile ikinci madde yazlmtr. Tapu kaytlar pln ve mesahaya msteniden tesis olunmam olduundan gayri menkul mallarn kaytlarnda murakkam mkdarlarnn mesaha neticesinde zuhur edecek mikdar vehile tashihini temin iin nc madde tahrir olunmutur.

G M R K MUAFYETNE AT BAZI HUSUS K A N U N L A R I N MERYETLERNN DEVAM EDP ETMYECENN TEFSRNE DAR 3 / 343 N U M A R A L I BAVEKLET TEZKERES GMRK YRRLKLERNN BAIIKLII LE LGL BAZI ZEL YASALARIN SRP SRMEYECENE LKN BABAKANLIK VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 16 Knunuevvel 1929 Yeni gmrk ithalt tarife kanununun, 31 nci maddesinde ahkm ila edilmi bulunan kanunlar tadat edilmi ve bu maddenin sonunda da, ibu kanuna muhalif olan dier kanunlar, tefsirler, kararlar mlgadr denilmi bulunmas dolaysile muhtelif tarihlerde kabul edilmi bulunan ve yeni tarife kanununun ne metninde ne de ilga edilen kanunlar meyannda tasrihan zikredilmemi bulunan, listesi merbut husus kanunlarn da yeni tarife kanununun mer'iyete girdii 1 terinievvel 1929 tarihinden itibaren mlga olup olmad baz idarelerce tereddd mucip grlmesi zerine bu bapta icra klnan tetkikat neticesinde: Husus kanunlardan ziraat ve teviki sanayi iin mevcut kanunlarn devam meriyeti kanun metninde mezkr olup, dier husus kanunlar hakknda herhangi bir iaret bulunmamas ve yeni tarife kanununa muhalif bulunan bilmum kanunlarn, kararlarn mlga bulunduu zikredilmi olmas dolaysiyle mevzu bahs husus kanunlarn devam meriyetinin kabulne tarife kanununun tarz tahriri itibaril e kat' karar verilmek te mmkn grlmediinden keyfiyetin Meclisi liye evkine karar verilmitir. Liste Tarihi 11 4 9 26 haziran terinisani ubat ubat 330 331 332 339 340 926 927 Mnderecat Pamuk tohumlarnn gmrk resminden muafiyeti hakknda Belediyelerce getirilecek boru ve tulumbalarn resimden muafiyeti hakknda Hilli Ahmer Cemiyetinin getirecei eya hakknda Kasabalar iin lzm olan sulara ait maden borularn gmrk resminden muafiyeti hakknda Trkler ve Trk irketler tarafndan itira olunacak buharl sefainin gmrk resminden muafiyeti hakknda Beynelmilel yatakl vagonlar irketinin yatakl ve yemekli vagonlarnn muafiyeti hakknda Belediyelerce getirilecek itfaiye alt ve edevat hakknda

YAZISI

(MALYE

20 ubat 8 haziran 9 mays


351
NHSAR DARELERNN AHSYET HKMYEY HAZ MESSESAT HALNDE VE M L H A K BTE LE DARES H A K K I N D A 1 / 1 5 9 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TEKEL DARELERNN TZEL KLE SAHP KURULULAR OLARAK KATMA BTE LE YNETLMESNE LKN YASA TASARISI (MALYE VEKLETNCE HAZIRLANMITIR) 29 Mart 1928 ESBABI MUCBE . VE

Devlet iin menabii varidat temini ihtiyacat ve gayelerinin mevludu olan inhisar idareleri ayn zamanda ticar ve iktisad muamelt ve hususat ile ok sk mnasebet ve alka ile bal olduklar derkrdr. Bu idarelere mevdu vezaif ahkm mahsusa, taaml ticariye ve snaiyeye gre Hkmete tahsis edilen sermayelere devredilmektedir. Devlet sermayesile i gren ve ayn zamanda muamelesi ticar ve iktisad olmakla beraber hasl varidat Devleti tekil eden mevzubahis idarelerin mahiyeti asliye ve esasiyelerine iras halel etmemek artile Hkmet ve Meclisi linin cidd ve esasl murakabesine tabi tutulmas nikat adideden faideli grlm olduundan bunlarn mlhak birer bte ile idaresi hazinece tekarrr ettirilmitir.

MLL BANKALARCA TEKL OLUNACAK EKER RKETNE TRAKE VE AVANS VERLMESNE DAR 1 / 7 1 7 NUMARALI K A N U N LYHASI MLL BANKALARIN KATILMASIYLA EKER RKET KURULMASI BUNA AVANS SALANMASI KONUSUNDA YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) VE

27 Mays 1928 ESBABI MUCBE 1929 senesinde ayan memnuniyet faaliyeti olmasna ramen teesssnden beri maruz kald zararlar dolaysile Uak eker fabrikas kanunen tasfiyeye tabi tutulmak lzm gelmektedir. Tasfiye neticesinde en byk alacakl olan Sanayi ve Meadin bankas fabrikay satn almak mecburiyetinde kalacak ve fabrikann btn iletme masraf vaktile olduu gibi yine bankaya tahmil edilecek demektir. Fabrikann mnhasran Sanayi ve Meadin bankas idaresine terkedilmiyerek eker inhisar idaresinden verilen avansla idaresi evvelce zarur grlm ve iki seneden beri bu sayede fabrikann bankaya fazla bir klfet olmasna mahal verilmemiti. 1 Haziran 1930 dan itibaren inhisar idaresinin de faaliyetine nihayet vermesi bankay temin olunan muavenetten mahrum brakacaktr. Bu ahval ve eker sanayiinin memleketimizde teesss ve inkiafndaki mill ehemmiyet ve iktisad menafi nazar itibara alnarak hazinenin de itirakile Ziraat ve Sanayi ve Meadin bankalarnca bir teekkl vcuda getirilmesi ve eker sanayii ilerinin bu teekkl elinde toplanmas dnlm ve esasen inhisar idaresinin mevcut eker fabrikalarnda matluba olduu gibi bankalar da muhtelif suretlerle alkadar bulunduklarndan yeni teekkln meydana gelmesi mal hi bir yeni fedakrl mstelzim olmayaca iin kolaylkla kabili icra grlmtr. nhisar idaresinin mevcut eker fabrikalarndaki matlubat alnan malmata gre takriben drt milyon lira raddesindedir. Bu matlubat karlk tutarak Hazinenin mill bankalarca vcude getirilecek yeni eker irketine 2,5 (iki buuk) milyon sermaye vaz' suretile itirak etmesi ve bu irkete 1,5 (bir buuk) milyon liraya kadar da, imdiye kadar olduu gibi, avans vermesi temini maksada kfi gelecektir.

ELENCE VE HUSUS STHLK VERGS K A N U N U N U N TADL H A K K I N D A 11 304 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ELENCE VE ZEL TKETM VERGS YASASININ YASA TASARISI
DETRLEREK

DETRLMESNE

LKN

(MALYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)

 352
12 Knunuevvel 928 ESBABI MUCBE Elence ve husus istihlk vergisinin sahai tatbiki 1167 numaral kanun ile kasr ve tahdit edilerek elyevm bu vergi iinde iki satan yerlerle duhuliye ile girilen mahallere mnhasr kalmtr. Ayn zamanda umum istihlk ve elence ve husus istihlk vergileri hakkndaki kanunlara mzeyyel 924 numaral kanun ile istihsl edilmi olan salhiyete istinaden bu messesatn kffesi maktuiyete raptedilerek verginin ekli cibayeti basitletirilmitir. Bu gnk ikyet maktuiyete raptn istilzam ettii ekle taallk etmektedir. Maktuiyette esas 924 numaral kanunun nc maddesinde tasrih edildii vehile senelik muamele miktar asgarisidir. Bu miktar asgariyi tespit komisyonlarn takdirine kaldna ve bu takdirin bir hududu olmadna mebni bu esas dahilinde tayin olunan vergiler daima mucibi itiraz olmaktadr. Kanunun tetkiki itiraz iin koyduu usuller de ikyatn nn alamamaktadr. te bu arzolunan sebeplerden nai elence ve husus istihlk vergisine daha ilm bir ekil bulmak maksadile melfufen takdim olunan kanun lyihas tanzim edilmitir. Bu kanun lyihasnn hedefi vergiyi sabit bir esasa istinat ettirmektedir. Bu esas vergiye tabi messesatn irad gayri safsidir.

1/411 N U M A R A L I BELEDYE K A N U N U LYHASI (DAHLYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 20 Mart 929 ESBABI MUCBE Muhtelif itima esbap ve hassatan iktisad messesatin neticesi olarak ferd mevcudiyet ve saiylerin toplanma ihtiyacndan doan beldeler meden tekmln geirdii devrelere gre iptida ekillerden gittike mtekmil ekillere doru inkiaf ve her yerde memleketin meden varlnn en yksek derecesine ykselerek hkmetler tesisine takdim etmi ve onlara mesnet olmutur. Belde sakinlerinin mterek ve mahall mahiyeti haiz olan medeni ve itima ihtiyalarnn tesviyesi iin teekkl eden belediyeler tarihin kaydedebildii zamanlardan beri bin bir tahavvl iinde ve fakat serbest kaldklar vakit daim bir tekmle doru giderek muhitin en mterakki bir idare eklini tatbik edebilmilerdir. Millet murakabe ve idaresine tabi hkmet ekillerinin mevcut olduu memleketlerde mill ve umum mahiyetteki hususatn mill tekilta tevdii ve mahall mahiyetteki ilerin de, yine mill hkmetin kuvvetle tefti ve mrakabesine tabi olmak artile, mahall teekkllerin hududu dahilindeki halk tarafndan mntahap umum meclislerin mrakabesi altndaki mahall idarelere kabiliyetlerinin msait olduu derecede tevdii belediye ve hkmet tekiltnn hudutlarn tespit iin elde umum ve muvafk bir dstur Trkiye belediyeleri dier mtemeddin memleketlerde beldelerin geirdii tekml yolunda epice ilerlemi olmakla beraber itiraf etmek lzm gelirse son senelerde baz mhim maddelerinin tadil edilmi olmasna ramen bilhassa belediye makinesinin ilemesi ve mrakabe edilmesi itibarile kendilerinden beklenilen yksek idar faaliyet ve mill kabiliyeti gstermee gayri msait ve teekkl itibarile tamamen gayri ilm ve garip bir teekkl olmaktan henz kurtulamamlardr. Cumhuriyet prensiplerini kabul ve tatbik etmekte olan memleketlerde mntahap idarelerin hakimiyeti milliyeyi ifade eden mntahaplar tarafndan umum belediye meclisleri (Cemiyeti belediye) vastasile mrakabesi esasnn tatbikdrki cumhuriyet esaslarile ahenktar bir manzume tekil etmesi lzm gelen belediyelerin hayatnda feyizkr tesiri yapmaktadr. Bu kanun lyihasnda atideki esaslar kanunun erevesini tekil eder: 1 - Trkiye belediyesi tesisi, hemehrilik hukuku, salahiyet ve vezaif, intihabat, teekkl, mafevk idari makam tarafndan mrakabe, menabii varidat itibarile bir msavat irae ederler. 2 - Belediyeler iin Devlet kanunlarnn ahkmna muarz olmamak artile, mahall temayl ve ihtiyalarn ifade ve emrettii her trl imar ve terekki kararlarn vermek ve tatbik etmek hususunda, Cumhuriyet fertleri gibi, hukuku tabiiyeden olan serbestii sayamel hakk sarahaten tannmtr. ngiltere ve Japonya istisna edilirse belediyecilikte ilerlemi dier, mtemeddin memleketlerde ezcmle Almanya ve Fransa ve Avusturya, svire, talya, spanya, Romanya gibi belediye kanunlar slah edilmi olan memleketlerde belediyelerin hukuku esasiyesinden madut olan bu esas kabul edilmitir.

 353
3 - Belediye ilerinde Devlet kanununun tamamii tatbikini temin ve belediyelerin kanuna muhalif icraat sr'atle men ve tevkif edebilecek kuvvetli bir Hkmet mrakabesi esaslar ve mmkn tafsiltla eraiti vazedilmitir. 4 - Halkn nafiz mrakabesi belediye ilerinde selah, salmeti ve doruluu ve hemehrileri alkadar eden belediyeye ait intizam shhat ve imar ilerinde srati ve mahall ihtiyalara tevafuku temin eder. Belediye intihabatnn her trl mdahaleden zade olmas ve belediye meclislerinin belediye reisi ve idaresi zerinde tam bir mrakabe hakkna malikiyeti baz ahvalde belediyelerin icraat kabiliyetini tenkis etmekle beraber faydas her yerde mcerrap ve hassaten halkta hakimiyeti milliye prensiplerinin icabettii terbiyei siyasiyenin inkiafna ok hadim olmak itibarile ok faydal bir dsturdur. 5 - Belediyelerin mecburi ve ihtiyar vazifeleri muayyen maddelerle tadat edilmekle beraber salhiyetlerine ve imtiyazlarna dair ksmda kendilerine geni bir sahai faaliyet imkn braklmtr. Beldeler dahilinde belde ihtiyacatna teallk eden elektrikle veya hava gaz, tenvirat, her nevi tramvay, su tesisat gibi umuru nafa ileri belediyelerin tabiaten malik olduklar hukuku imtiyaziyedendir. Heman btn Avrupa belediyeleri iin tannm olan bu hak her nevi sui tefehhmat ortadan kaldrmak iin sarih maddelerle tespit olunmutur.

U M U M HIFZISIHHA H A K K I N D A 1 / 4 4 1 N U M A R A L I K A N U N LYHASI HALKIN (SIHHAT SALIK BAKIMI VE KORUNMASINA LKN YASA TASARISI

VE TMA

MUAVENET

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 17 Nisan 1929

ESBABI MUCBE Ksmen imdiye kadar mevcut ve fakat yine ihtiyalara kfi gelmiyen kanun ve nizamnameler yerine kaim olmak ve ksmen de bsbtn yeni hkmler ihtiva etmek zere her biri bal bana birer kanun denebilecek 15 fasl zerine tertip edilen (umum Hfzshha kanunu) lyihas tertip edilirken gz nnde bulundurulan nokta memleketin hakik ihtiyalarn tatmin edecek ve her yerde kabili tatbik olabilecek ve ayn zamanda itima ve umum hfzshha ilimlerinin bu gnk mktesebatie telif edilebilecek ahkm vazedilebilmesi idi. Bu gayeye vusul iin btn meden Devletlerin yzlerce senedenberi ner tatbik ettikleri shh kanunlar ve saire tetkik edilmi ve her fasla ait ksmn zerinde gerek kanun ve gerek ilm neriyatn tetebblerinden sonra bir netice elde olunmutur. Merbut lyihaya mabih tarzda umum hfzshha kanunlar pek az hkmetlerde mevcuttur. Bizde umum ve mhim btn shh hususlar ihtiva eden bir kanunun tanzimi daha faydal grldnden merbut lyiha uzun mesai neticesinde vcude getirilmitir. Stma mcadelesi hakknda 13 Mays 1926 tarih ve 839 numaral kanunu mahsus mevcut olmakla beraber mcadele mesaisinin umum bir mahiyet kesbedebilmesi iin bu hastaln ihbar mecbur hastalklar meyanma ithaline lzumunu kat' bulunduu cihetle mecburiyet hkm vazedilmitir. Trahom hastal salgn olmakla beraber hali hazrda cenup ve ark vilyetlerimizin mhim bir ksmnda ok yksek bir musabiyet nisbeti gstermekte olan bu hastalkla baz mahallerde mcadele yaplmakta ise de bunun kanun bir istinatgh bulunmad cihetle yaplan ilerden by k neticeler alnmyor. Halbuki halkn sayi kabiliyetini ok mhim bir suretle azaltan bu hastalkla daha vasi ve mull bir mcadele zarureti vardr. 5 / 2 / 1927 tarih ve 90 numaral kanun mucibince frengililer kendilerini tedavi ettirmek mecburiyetindedirler. Bilhassa umum harbin hitamndan sonra her memlekette olduu gibi bizde de zhrevi hastalklarda an ve byk bir tezayt grlmt. Zhrev hastalklarn intikalinde fuhun oynad rol pek mhimdir. Bu itibarla memleketimizde daha uzun mddet fuhu kontrol altnda bulundurmak hayat mecburiyetlerdendir. Memleketimiz verem vefiyat noktai nazarndan maalesef olduka ileri safta bulunmaktadr. Bundan yirmi otuz sene evvel Avrupa devletlerinden bir ou bu gn bizim vaziyetimizde iken ortada refah ve maiet umum seviyesinin de ykselmesi ile beraber ayn zamanda vereme kar mcadele tedbirlerinin ittihaz sebebile bugn ok msait vaziyette bulunmaktadrlar. Bunun iin yaplacak en yeni tedbir bittabi veremlileri ifayap etmekten ziyade veremin sirayetine mani olmaktr.

 354
Sari hastalklarn bir ou iin en mhimmi evlenme muayeneleridir. Geen senelerde husule gelen bu tecrbelerden istifade edilerek mstakbel neslin selmeti ve ayn zamanda evlenen genlerin shhati noktai nazarndan ok mhim olan teehhl muayenati ileri ok vazh ve salam kanun bir ereve iine alnmtr. Memleketimiz uzun senelerden beri devam eden bedbaht harplerden sonra daima bir muhaceret istilsna maruz kalmtr. Her defa muhacir vurudu memleketin urasndan burasndan mhlik bir sar hastaln infilkna vesile tekil ettii tekilt shhiyemizin tecrbelerile teeyyt etmi bir hakikattir. Bunun sebebi muhacirlerin her trl murakabeden mahrum bir halde sevk ve iskn edilmeleri ve arzu ettikleri yerden memlekete dahil olarak ekseriya beraberce tadklar sar hastalklar tohumlarn sakin yaayan yerler halk arasna sokmalardr. Henz hudutlarmz haricinde yzbinlerce rkdalarmzn mevcudiyetine ve bunlarn daima btn mit istikballerini ana vatana rapt ve ilk frsatta buraya gelmee teebbs eylemeleri muhakkak olmasna binaen her memlekette olduu gibi muhaceretin shh edit bir murakabe altnda bulunmas ok lzmdr. ocuklar korumann bir memleketin nfusunun tezayd noktai nazarndan ne derece ehemmiyeti haiz olduunu izaha lzum yoktur. Memleketimizde ocuk vefiyatnn baz yanl ve bazan maalesef makast mahsusa ile neredilen rivayetlerle ok bytlm olduu muhakkak olmakla beraber bu vefiyat derecesinin bir ok meden memleketlerdeki nisbete nazaran ok yksek olduu da inkr edilemez. ocuk bytmesi iin en tabii bir ihtiyac tekil eden stn memleketimizde dar olduu tailer ve ihtimamszlk yznden dar olduumuz zararlar izaha lzum grlmemitir. ocuklarla kadnlarn ve alelumum ii ve amelenin shhatlerinin muhafazas ve kaza sebebile duar olacaklar madd zararlar ve hastalklarn tedavisi derpi olunmutur. Bizde maalesef imdiye kadar iinin shhati ve hayat daima ve her yerde ihmal edilmi ve bunlar kadn ocuk ve hatta khil bir sr sai erbabnn hayat ve shhati bahasna be kuru kazan peinde koan bir takm adamlarn elinde birer esir gibi istihdam edilmilerdir. Memleketimizin sanayi hayatnda buna dair her gn bir ok misaller bulunabilir. alan kol olmak itibarile her halde daha eyi bir nasibe malik olmas lzmgelen bu zavall insanlarn mukadderatn islh etmek ve bunlarn shhatini, hayatn, istikbalini, korumak Devlet iin en mhim bir vazifedir. Gayesi temamen iinin shhat ve hayatn korumaa matuftur ve bunlarn iktisad ciheti bililtizam harite braklmtr. ilerin bu yzden nail olmalar lzm gelen haklar ait olduu veklete tanzim edilmekte olan i kanununa braklmtr. Her memlekette Hkmetlerin ok ar ve sk bir mrakabe altna aldklar ve bunu temin iin yzlerce senelerdenberi birbirini takip ve tekmil eden kanunlar, nizamnamelerle vaz eyledikleri gda ileri bizde herkesin bildii gibi ok mhmel braklmtr. Memleketimizin nail olduu tabiat mevhibelerinden biri de ifal hastalar haiz mebzul miktarda ve muhtelif vasflarda sulara malik olmasdr. Bunlardan bir ksm elyevm istimal edilmekte ise de mhim bir ksm metruktr. Bununla beraber istimal edilenler de o kadar iptida bir ekilde kullanlmaktadr ki oraya gidenlerin bir ou faide yerine mazarrat bulmakta ve bu gibi yerler shh bir mrakabe altnda bulunmad iin hastalklar belki de bu yzden kesbi iddet etmektedir. Vatanmz iin ayn zamanda bir servet menba olan maden suyu ve kaplcalar iletmesini hakik bir intizam ve iyi bir mrakabe altna almak zere lyihada bir fasl tertip olunmutur. llerin her memlekette ve evvelce bizde de mazhar ve mstehak olduklar hrmet hilfna son senelerde ehir ve kasabalarmzda mezarlklarn metrk ve mhmel bir halde kalmas ok hazin bir manzara tekil etmektedir. l gmlmesi usullerinin ve l gmlen yerlerin bu iptida tarz ve ekli bir milletin eslfna, ecdadna ve alelmum llerine kar beslemesi lzmgelen hrmet hislerine muayir olduu gibi umum hfzshha noktai nazarndan da bir ok mahzurlar daidir. Hele mezarlklarn almas, llerin nakli hususunda hi bir kanun veya kaidenin mevcut olmay bu hususta hakikaten mklt mucip olmaktadr. Bundan baka memleketimizin baz o da bir ikiyi tecavz etmiyen ehirleri istisna edilecek olursa hi bir tarafnda defin ruhsatiyesi usul mevcut deildir. ehir ve kasabalar hfzshha hakknda imdiye kadar kanun eklinde mer'i olan ve Devlet shh tekilt tarafndan tatbiki hususu mrakabe edilen hkmler mevcut deildir. Baz ehir ve kasabalar belediyeleri bu hususta mer'i olmak zere nizamat vaz eylemise de bunlar ne bugnk ehircilik ruhuna ne de umumi hfzshha ilminin icabatna ve ne de asri telkkiyata uygun deildir. Keza lam ve mecari ve muzahrafatn imhas hakknda vuzuhu haiz hi bir meyyede yoktur. Hastalklardan bir ounun husul ve intiarnda ve bilhassa memleketimizde ve her tarafta verilen veremin tevessnde ok byk bir amil olan meskenler hfzshhas bizde henz ehemmiyetle takip edilmi deildir. Bu itibarla son otuz, krk senedenberi her memlekette ehemmiyetle takip edilen mesken hfzshhas ilerini daha ziyade ihmal etmek ok zararl neticeler verebilir.

 355
Otel ve han gibi yerlerin ve sair umum mahallerin halk shhati zerindeki tesirini ve bilhassa sari hastalklarn intikalindeki roln izaha lzum yoktur. Halihazrda bile memleketimizde grlen mesela mnferit lekeli humma vak'alarnn bir ou bu nevi yerlerden meneini almakta olduu muhakkaktr. Bunun iin bu gibi mahallerin mrakabei shhiyesi ve bu murakabei shhiyeyi temin iin bunlarn kayt ve ruhsat mecburiyeti vazedilmitir. Bundan baka uzun srmesini temenni ettiimiz sulh senelerinin bais olduu ve olaca refah ile nfusumuzun artmas ve ehir ve kasabalarmzn inkiaf muhakkak olduundan ehir ve kasabalarn proje ve planlarnn vakit ve zamanile hazrlanmas ve bunlarn icap ettike Devletin mtehasss makamlar tarafndan mrakabesi temin olunmutur. Bir memlekette yaplan shh faaliyetin semeratn lmek ancak shh istatistiklerle mmkn olabilir. Doum, lm ve saire gibi nfus harektna ait ihsaiyata malik olmadan almak, adeta plancosuz ticaret yapmaa benzer. Son senelere kadar maalesef bizde bu hususa hi ehemmiyet atfedilmedii iin bu gn hakik nfus vaziyetini bilmee, tezayt varsa miktarn, azalyorsak derecesini lmee imkn yoktur. Bunun gibi memleketimizin shh corafyas iin de ok cidd faaliyet sarf iktiza eder. Ancak bu suretle kymettar vatanmzn shh vaziyeti sular, iklimi, tabiat, erazisi, hastalklarn itima noksanlar ve sairesi hakknda esasl malmata destres olmak ve bunu neretmek mmkn olacaktr.

TTN NHSARI H A K K N D A 1 / 4 6 6 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TTN (MALYE TEKEL YASA TASARISI

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 5 Mays 1929

MALYE E N C M E N N N TADL M A D D E 1 Aada drt fkrada yazl mevat Devletin taht inhisarndadr. 1 - Trkiye Cumhuriyeti dahilinde halkn kulland ttn ve tmbeki satn almak, ilemek, kymak, sigara, sigar, enfiye, az ve pipo ttn yapmak. 2 - Bu ttn ve tmbeki ve sigara ve sigar ve enfiye ve az ve pipo ttn almeti farikal ve bandrollu, etiketli kutulara ve paketlere koymak. 3 - Ecnebi memleketlerden yaprak sigaras (pro) ve kylm ttn, yaplm sigara, (sigaret) enfiye, az ve pipo ttnleri ve tmbeki ve sigara kd getirmek. 4 - Yukardaki fkrada sayl maddeleri memleket dahilinde satmak. M A D D E 2 nhisar idaresi birinci maddede sayl mevattan yaprak ttnlerin dahi maliyet fiyat zerinden haric ticaretini yapabilir. Ancak maliyet fiyatnn tesbitinde ticaret odasnn rey ve mtalealar alnmak * lzmdr. ayet ticaret odalarile mutabakat hasl olmazsa ktisat Vekletinin hakem olarak verdii karar kafidir. M A D D E 3 Ttn kullananlar ahs ihtiyalar iin inhisar idaresinin satt ttnden ve sigara kdndan el ile sigara yapabilir. Fakat velevki ahs ihtiyac iin ttn kymas yasaktr. Hkmetin Teklifine Merbut Cetveller

T T N NHSARI K A N U N U LYHASI 9 ncu maddesine bal (1) numaral cetvel Btn snrlar iinde ttn ziraat yasak olan vilyetler Ankara Adana Afyon Aksaray Antalya Bayazt Burdur Giresun Hamitabat (sparta) Kars Karahisar arki Kastamonu Konya Krehir

 356
ankr anakkale orum Erzincan Erzurum Erturul Eskiehir Elaziz el Gmane Ktahya Kayseri Mersin Mara Nide Ordu Zonguldak Siirt Sivas Van Rize Yozgat

T T N NHSAR K A N U N

LYHASININ

12 nci maddesine bal (2) numaral cetvel Snrlar iinde ttn ziraati yasak olmyan vilyetler, ttn ziraati yapacak kaza ve nahiyeleri itibarile aada gsterilmitir. 1 - ARTVN VLYET Artvin merkez kazas avat Borka Morgol nahiyesi

2 - AMASYA VLYET: Gmhacky kazas Merzifon kazas 3 - AYDIN VLYET: Aydn merkez kazas: ine Ske Mevzii tahdide tabidir. Byk Menderes vadisi itibarile

: Sualt bulunan arazisi mevzii tahdide tabidir. : Mevzii tahdide tabidir. Byk Menderes vadisi itibarile

4 - BURSA VLYET : Bursa merkez kazas Orhangazi kazas Karacabey kazas Mustafakemalpaa kazas negl kazas Yeniehir kazas Mudanya kazas 5 - BTLS VLYET: Bitlis kazas Mu kazas 6 - BOLU VLYET: Dzce kazas 7 - BALIKESR (KARASI) VLYET: Balkesir merkez kazas Bandrma kazas: mevzii tahdide tabidir (Manyas gl itibarile) Gnen kazas Mevzii tahdidata tabidir.

 357
Ayvalk kazas Sndrg kazas Edremit kazasna mlhak Agonya nahiyesi

8 - (CANK) SAMSUN VLYET: Samsun merkez Bafra aramba kazas mevzii tahdide tabidir. Terme Havza Vezirkpr 9 - CEBELBEREKET VLYET (OSMANYE) Bahe Ceyhan: mevzii tahdide tabbidir. 10- DENZL VLYET Denizli merkez kazas (mevzii tahdide tabidir) Tavas kazas al 11- DYARBEKR VLYET: Silvan kazas 12- E D R N E VLYET: Edirne merkez kazas Uzunkpr kazas Kean kazas Lalapaa nahiyesi 13- GAZANTEP VLYET: Bu vilyet dahilinde yalnz Hasankeyf ttn ekilir. 14- H A K K R VLYET: emdinan kazas Beytiebap kazasnn Perusan mntkas 15- ZMR VLYET: zmir merkez kazas Kemalpaa Urla Bergama eme Torbal: Cellat batakl sebebile mevzii tahdidata tabidir. Menemen Foa demi: Adagide nahiyesinde meyzii tahdide tabidir. Bayndr Tire: Mevzii tahdidata tabidir. (Kk Menderes vadisinde olmas itibarile) Seferihisar Karaburun Kuadas

360
Birincisi memleketin henz kendisini kurtard aar gibi sakim bir usule nevema rucu demek olacandan bittabi tetkiki deil hatra getirilmesi bile Encmenimizce tecviz edilmemitir. kinci cibayet eklinin ise memleketimizde ya inhisar veyahut bandrol usullerinden birisinin tatbikinden baka birey olmyacam nazar dikkate alan Encmenimiz bu iki sistemi ayr ayr tetkik etmi ve her iki sistemin taraftar ve mdafilerile Hkmeti uzun uzadya dinlemitir. Ttnclkle uraan Yunanistan, Bulgaristan ve Amerika ve saire gibi milletlerde olduu misilli bizde de Bandrol usulnn lzumu tatbikini talep eden zann fikir ve mtalealar hlasatan unlardan ibarettir: 1 - Alelitlak inhisar sistemi balayc ve teebbs ahsiyi krc bir usul olduundan ticarete muzr ve tehlikelidir. nhisarlar daima ihtisas gevetir ve hayata atlmak istiyenlerin itigal sahalarn daraltr ve binnetice bunlarn Hkmet kapularna mracaat eylemelerine sebebiyet verir. Binaenaleyh fertlerin kuvvetlenmesinden ziyada zafa duar olmalarn inta eder. Varidat dolyisile meydana getirilecek olan inhisar ise her daim muzrdr. nhisarla iktisat bir arada yrmez. 2 - Devlet varidat noktay nazarndan inhisarla idare olunan memleketlerle bandrollu idare olunanlar arasnda pek ok fark vardr. Nitekim Bulgaristan ve Yunanistan bize nazaran 3-4 misli daha fazla varidat temin etmektedirler. 3 - nhisar usulile idare edilen memleketlerde iftiler tazyik altnda ezilmekte her hangi bir vehim yznden on binlerce iftinin takibat kanuniyeye maruz kalmasn medei olmaktadr. Halbuki bandrolla idare olunan memleketlerde ifti daha fazla himaye grmekte ve inkiaf zirai de o nisbette artmaktadr. Nitekim Yunanistan daha az nufusa malik olmasna ramen, "85" milyon kilo ttn kard halde bizim istihsaltmz 40 milyonu gemez. Bulgarlar ise 35 milyon kiloyu bulmaktadrlar. 4 - nhisar usulu sanayi ve ticaretin inkiafna dahi manidir. Evvelemirde ifti ve tccarn mrakibi olan inhisar idaresi ifti ile tccar arasnda vaki alm satm muamelelerinde rakip vaziyeti de taknr. Serbestii ticareti krar ve bu yzden de ttnn hem nefasetinin azalmasna ve hemde fiyatnn deeri nispetinde olmamasna sebebiyet verir. 5 - nhisarla idare olunan yerlerde kaaklk fazlalar. Bandrol usul tatbik olunan yerlerde ise bilakis azalr. Bunun en canl misali Almanya'dr. Bandrol lehinde serdedilen u mlhazata kar Hkmetin mtaleas ise aadakilerdir. 1 - nhisar baz ahvalde muzr neticeler verebilirse de ttnden vergi alnmak mevzuubahs olunca bizde bu verginin daha bir mddet inhisar usulnden baka bir suretle cibayetinin mmkn olamyaca anlalr. Ttn ticaretimizin ksm zami Trkler elinde olmadka ve mezkr ticarethanelerin de Almanya ve Bulgaristan'da olduu gibi bizde de bir Kartel tekili ve dolyisile iftilerin hakim ve insafsz ve her trl kayttan azada teekkller karsnda braklp ezilmesi ihtimali bulunduka ttnlerimizin Devlet tarafndan idare olunan bir inhisara tabi olmas elbettte tercih olunur. Bir Devlet messesesi olduundan dolay ttnlerimizin slah veya hastalklarnn mcadelesi noktay nazarndan iftilere her daim yardmda bulunmak lzumunu hissedecek olan-inhisar idaresi, yerine memleketle alkas hi bulunmyan teekkllerin meydana getirilmesini ve hazineye kalacak olan paralarn onlara kaptrlmas elbette doru deildir. 2 - Devlet varidat noktai nazarndan inhisar usulnn bandrol sisteminden daha aa varidat temin etmediini isbat etmek mmkndr. Sene 1925 1926 1927 1928 1929 Maliyeye teslim edilen saf varidat 9 11 18 22 24 525 838 663 500 000 000 000 000 000 000

3 - nhisar idaresince imdiye kadar hibir iftinin elinden zorla mal alnd vaki deilse de bilakis buhranl senelerde iftinin elinde kalan ve hibir tccar tarafndan on para verilmeyen ttnlerin yardm maksadile satn alnd ^ek ok defalar grlmtr. 4 - nhisar ttn ticaretinin inkiafna zannolunduu gibi mani olan bir ekli idare deildir. Elyevm ttn ticaretile uraan tccarlarn iine inhisarn hi bir mdahalesi olmad gibi onlarla rekabet meselesi


Ayvalk kazas Sndrg kazas Edremit kazasna mlhak Agonya nahiyesi 8 - (CANK) SAMSUN VLYET: Samsun merkez Bafra aramba kazas mevzii tahdide tabidir. Terme Havza Vezirkpr 9 - CEBELBEREKET VLYET (OSMANYE) Bahe Ceyhan: mevzii tahdide tabbidir. 10- DENZL VLYET Denizli merkez kazas (mevzii tahdide tabidir) Tavas kazas

al
11- DYARBEKR VLYET: Silvan kazas 12- E D R N E VLYET: Edirne merkez kazas Uzunkpr kazas Kean kazas Lalapaa nahiyesi 13- GAZANTEP VLYET: Bu vilyet dahilinde yalnz Hasankeyf ttn ekilir. 14- H A K K R VLYET: emdinan kazas Beytiebap kazasnn Perusan mntkas 15- ZMR VLYET: zmir merkez kazas Kemalpaa Urla Bergama eme Torbal: Cellat batakl sebebile mevzii tahdidata tabidir. Menemen Foa demi: Adagide nahiyesinde meyzii tahdide tabidir. Bayndr Tire: Mevzii tahdidata tabidir. (Kk Menderes vadisinde olmas itibarile) Seferihisar Karaburun Kuadas

358

16- STANBUL VLYET: Nefsi Kartal kariyesi Nefsi Maltepe kariyesi Nefsi Pendik kariyesi 17- KOCAEL VLYET: zmit merkez kazas: (Mevzii tahdide tabidir) Adapazar kazas: Bu kazann yalnz Sedivan kyile nahiyesinde ttn zer edilebilir Gebze kazas Karamrsel kazas Hendek kazas 18- KIRKLAREL VLYET: Krklareli merkez kazas Babaeski kazas Lleburgaz kazas: (Mevzii tahdide tabidir) Demirky kazas 19- MANSA VLYET: Manisa merkez kazas: Nefsi Manisa merkezinin sulak mahalleri, ovann Gedus vadisi tahdide tabidir. Kasaba Salihli Kula Demirci Grdes Akhisar Krkaa Soma 20- M U L A (MENTEE) VLYET: Mula merkez kazas (Mevzii tahdide tabidir) Milas kazas Fethiye Bodrum kazas Marmaris kazas 21- M A R D N VLYET: Mardine merbut Gors nahiyesi 22- MALATYA VLYET: Malatya merkez kazas (mevzii tahdide tabidir.) Akada kazas (mevzii tahdide tabidir.) Hasn Mansur kazas Petrke kazas (mevzii tahdide tabidir.) Khta kazas (mevzii tahdide tabidir.) 23- SNOP VLYET: Sinop Gerze Kazalar

 359
24- T E K R D A VLYET: Tekirda merkez kazas Malkara Saray arky 25- TOKAT VLYET: Tokat merkez kazas (mevzii tahdide tabidir.) Niksar Erbaa 26- TRABZON VLYET: Trabzon merkez kazas Pulathane (Akaabat) kazas Maka kazas 27- UR FA VLYET: Hilvan kazas (Yalnz Bucak nahiyesinden ilhak olunan kura ttn zer edecektir) Bucak nahiyesi
(

kazalar

T T N DARE MUVAKKATES HAKKINDAK K A N U N A MZEYYEL 1 / 474 N U M A R A L I K A N U N LYHASI GEC TTN DARES YASASINA EK YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 5 Mays 1929 ESBABI MUCBE 1341 senesi martnn birinci gn irketi mefsuhadan devren ahiz ve tesis edilen (Ttn nhisar daresi) nin imdiye kadar gerek memleketin her tarafnda tekilt icras ve gerek varidat hazinenin tezyit ve bilhassa zrran ttnlerini harite propaganda yapmak ve bunlar mbayea ve tccara kar azam derecede suhulet ibraz etmesi itibarile memlekete vuku bulan hizmeti ayan dikkat bir ehemmiyeti haizdir. Filhakika irketi mefsuha inhisar idarelerini stanbul, zmir, Trabzon ve Samsun gibi baz byk ehirler ile Garb Anadolu'nun dier baz kasabalarnda tesis etmekle iktifa eyledii halde inhisar idaresince tekilat idariye tevsi ve vilyat arkiyenin de hemen her kazasna temil edilmi gerek bu suretle ve gerek kaakln men ve takibi ve satlarn tanzimi maksadile icra edilen baka bir tekiltn yardm ile ve geceli gndzl sarfedilen mesainin tesriile memleket dahilindeki satlarmz irketi mefsuha zamanndaki satlara nispeten % 382 ziyadesile krk milyon ksur bin liraya ibla edilmitir.

KTSAT ENCMEN MAZBATASI 16 Knunusan 1930 Bir ok Devletler iin vergi menba olan ttnden Devletimiz hazinesi iin de bir varidat temininin pek tabii bulunduunda mttefik olan Encmenimiz evvel emirde bu varidatn hangi sistem dahilinde alnp alnmamasnn gerek ttn ziraat ve senayi ve gerekse ttn ticareti ve ayn zamanda halkn ihtiyac noktai nazarndan daha nafi olacann evvel emirde mtalea ve tetkikini lzumlu grmtr. Ttnden varidat balca ikiye ayrld grlr. 1 - Ttn ziraatinden vergi almak;

2 - Ttn sanayi ve ticaretinden ve dolaysile ttn dumann savuran mstehliklerden vergi almak;

Birincisi memleketin henz kendisini kurtard aar gibi sakim bir usule nevema rucu demek olacandan bittabi tetkiki deil hatra getirilmesi bile Encmenimizce tecviz edilmemitir. kinci cibayet eklinin ise memleketimizde ya inhisar veyahut bandrol usullerinden birisinin tatbikinden baka birey olmyacan nazar dikkate alan Encmenimiz bu iki sistemi ayr ayr tetkik etmi ve her iki sistemin taraftar ve mdafilerile Hkmeti uzun uzadya dinlemitir. Ttnclkle uraan Yunanistan, Bulgaristan ve Amerika ve saire gibi milletlerde olduu misilli bizde de Bandrol usulnn lzumu tatbikini talep eden azann fikir ve mtaleaiar hlasatan unlardan ibarettir: 1 - Alelitlak inhisar sistemi balayc ve teebbs ahsiyi krc bir usul olduundan ticarete muzr ve tehlikelidir. nhisarlar daima ihtisas gevetir ve hayata atlmak istiyenlerin itigal sahalarn daraltr ve binnetice bunlarn Hkmet kapularna mracaat eylemelerine sebebiyet verir. Binaenaleyh fertlerin kuvvetlenmesinden ziyada zafa duar olmalarn inta eder. Varidat dolaysile meydana getirilecek olan inhisar ise her daim muzrdr. nhisarla iktisat bir arada yrmez. 2 - Devlet varidat noktay nazarndan inhisarla idare olunan memleketlerle bandrollu idare olunanlar arasnda pek ok fark vardr. Nitekim Bulgaristan ve Yunanistan bize nazaran 3-4 misli daha fazla varidat temin etmektedirler. 3 - nhisar usulile idare edilen memleketlerde iftiler tazyik altnda ezilmekte, her hangi bir vehim yznden on binlerce iftinin takibat kanuniyeye maruz kalmasn medei olmaktadr. Halbuki bandrolla idare olunan memleketlerde ifti daha fazla himaye grmekte ve inkiaf zirai de o nisbette artmaktadr. Nitekim Yunanistan daha az nufusa malik olmasna ramen, "85" milyon kilo ttn kard halde bizim istihsaltmz 40 milyonu gemez. Bulgarlar ise 35 milyon kiloyu bulmaktadrlar. 4 - nhisar usulu sanayi ve ticaretin inkiafna dahi manidir. Evvelemirde ifti ve tccarn mrakibi olan inhisar idaresi ifti ile tccar arasnda vaki alm satm muamelelerinde rakip vaziyeti de taknr. Serbestii ticareti krar ve bu yzden de ttnn hem nefasetinin azalmasna ve hemde fiyatnn deeri nispetinde olmamasna sebebiyet verir. 5 - nhisarla idare olunan yerlerde kaaklk fazlalar. Bandrol usul tatbik olunan yerlerde ise bilakis azalr. Bunun en canl misali Almanya'dr. Bandrol lehinde serdedilen u mlhazata kar Hkmetin mtaleas ise aadakilerdir. 1 - nhisar baz ahvalde muzr neticeler verebilirse de ttnden vergi alnmak mevzuubahs olunca bizde bu verginin daha bir mddet inhisar usulnden baka bir suretle cibayetinin mmkn olamyaca anlalr. Ttn ticaretimizin ksm zami Trkler elinde olmadka ve mezkr ticarethanelerin de Almanya ve Bulgaristan'da olduu gibi bizde de bir Kartel tekili ve dolaysile iftilerin hakim ve insafsz ve her trl kayttan azada teekkller karsnda braklp ezilmesi ihtimali bulunduka ttnlerimizin Devlet tarafndan idare olunan bir inhisara tabi olmas elbettte tercih olunur. Bir Devlet messesesi olduundan dolay ttnlerimizin slah veya hastalklarnn mcadelesi noktay nazarndan iftilere her daim yardmda bulunmak lzumunu hissedecek olan inhisar idaresi, yerine memleketle alkas hi bulunmyan teekkllerin meydana getirilmesini ve hazineye kalacak olan paralarn onlara kaptrlmas elbette doru deildir. 2 - Devlet varidat noktai nazarndan inhisar usulnn bandrol sisteminden daha aa varidat temin etmediini isbat etmek mmkndr. Sene 1925 1926 1927 1928 1929 Maliyeye teslim edilen saf varidat 9 11 18 22 24 525 838 663 500 000 000 000 000 000 000

3 - nhisar idaresince imdiye kadar hibir iftinin elinden zorla mal alnd vaki deilse de bilakis buhranl senelerde iftinin elinde kalan ve hibir tccar tarafndan on para verilmeyen ttnlerin yardm maksadile satn alnd jtek ok defalar grlmtr. 4 - nhisar ttn ticaretinin inkiafna zannolunduu gibi mani olan bir ekli idare deildir. Elyevm ttn ticaretile uraan tccarlarn iine inhisarn hi bir mdahalesi olmad gibi onlarla rekabet meselesi

361
de yoktur. Bundan baka ttn ticaretinin mahiyet ve tabiat inhisar idaresindeki muazzam teekkln vcudunu lzm klmaktadr. sermayei

Ucuzluk meselesinde ise inhisar usulnn daha ziyade messir olmas lzm gelecektir. nki evvel emirde ttnn mamul bir hale gelinciye kadar geirecei safhalarda mtevasst eller bulunmam olacak ikincisi byk sermaye ile alacak inhisar idaresi gerek nakliye ve gerekse imaliyede hem teknik ve hemde sy noktai nazarndan fazla tasarrufatta bulunacaktr ki bunlar da ttnn maliyet fiatnn azalmasna sebebiyet verecektir. 5 - Kaaklk meselesine gelince: Ttne bandrol veya inhisar usulnn tatbikndan maksat bu mahsulden Devlete bir varidat temin olduuna ve bu varidat vermek istemiyenlerin de bulunamyacana nazaran her iki ekilde de kaaklk mevzuubahs olacak ve belki de bandrolla idare olunan yerlerde tezauf etmi bulunacaktr. nk: 1 - Halk istedii her nevi ttn daha ucuzca inhisar idaresi altnda bulabileceine nazaran inhisarla idare olunan yerlerde kaakln daha az olmas lzmdr. 2 - Bandrolla idare olunan yerlerde kaaklk yalnz ziraat mesahasnda kalmayp fabrikaclkta da meydana geldiinden bittabi nisbeti artm olur. Henz neticesi bizce mkl olan bandrol sistemi velevki kabul edilmi olsa da bir ka sene sonra bu sistemin de deitirilmesi ve yeniden inhisara avdet edilmesi lzm gelse o vakit ric'at pek kolay olmyacaktr. nk irili ufakl yzlerce fabrikalarn bedelini verip satn almak ve ayrca da tazminat demek iktiza edecektir ki bu i her Hkmetin kr deildir. Hatta ondan dolaydr ki inhisar sistemine gemek isteyen Almanya Hkmeti de bu glkten dolay bir trl bandrol usuln terkedememitir. Yukarda beyan klnan fikir ve mtaleata iltihak eden encmenimizin ekseriyeti ttn mahsultmz iin srf dahili istihlkta mnhasr kalmak zere inhisar isteminin ve Hkmetin esbab mucibesinde dahi ber tafsil beyan klnd vehile gerek kendi bnyesi ve gerekse dahil ve hariteki temaslarnn tevsi ve istikrar noktai nazarndan faide grlmesine binaen mddetsiz olarak kabuln takarrr ettirmitir.

ARAZNN KSA BR M D D E T Z A R F I N D A U M U M T A H R R N CRASI LE YEN KYMETLER ZERNDEN VERG ALINMASININ TEMN N TECRBELER CRASI H A K K I N D A 1 / 502 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ARAZNN KISA SREDE KAYIT VE YAZIMININ YAPILMASI VE YEN DEERLER ZERNDEN VERGLENDRLMESN SALA YACAK DENEMELER YAPILMASINA LKN YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

MALYE ENCMEN MAZBATASI 3 Haziran 1929 Vergi alnmak iin arazinin tahrir ve kymetlerinin tahminile bu kymetlerin vergilere matrah ittihaz esas kabul edilerek 1275 tarihinden itibaren arazinin tahririne balanlmtr. O tarihten beri tahrire devam olunduu halde tahriri yaplan yerler azdr: Ayn zamanda tahrir yaplan yerlerde be senede bir kere umum tadilt icras 302 tarihli emlk vergisi nizamnamesinde yazl olduu halde tahrir edilmi yerlerin bir oklarnda tadilt dahi icra edilmemitir. Bu sebeplerle memleketimizde arazi vergisi her mahalde ayn zamanda tesbit edilen kymetlere deil, 1275 tarihinden beri geen muhtelif senelerde yaplan tahrir ve tadiller neticesinde takdir olunan kymetlere nisbet edilmektedir. Bundan baka her mahalde tahrirden sonra fera, teminat iraesi ve dier tahavvlt sebeplerile bir ksm arazinin kymetleri tadil olunduundan bu ahval her mahalde tahrir tarihlerinin muhtelif bulunmasnn vcuda getirdii nisbetsizliklere ayn yerdeki arazi kymetleri arasnda da ehemmiyetli farklarn inzimamma sebep olmutur. 1341 senesinde aarn ilgas zerine bunun btede brakt boluu doldurmak ve altn rayicine gre konulmu olan kymetler bu gnk rayilere yaklatrlmak iin 17 ubat 1340 tarihli ve 552 numaral kanun ile binde alt olan arazi vergisi nisbeti sekiz misle ibl olunmutur. Nisbetlerde yaplan bu tezyidin varidat noktasndan faide verdii kabul edilse bile kymetler arasnda nisbet-

 362
sizlikleri kaldrmaa kfi gelmiyecei, bilkis bir tezyit ile nisbetsizlikler artca tabiidir. Binaenaleyh mevcut nisbetsizliklerin izalesi iin mracaat olunacak tek tedbir yeniden arazinin tahriri ve bu gnk rayilere gre kymetlerinin tahmin olduunda phe yoktur. Maliye Vekletince bir ka sene iinde umum arazinin tahririni ve kymetlerinin takdirini temin edecek bir usul aranlarak bu lyihann tanzim olunduu, teklif edilen usuln mit olunan neticeyi verip vermiyecei renilmek zere bunun bidayeten bir tecrbe mahiyetinde tatbiki muvafk grld anlalmtr. Lyihada tahrir iin vazedilen esaslar; A) Her ky bir cz' tam itibarile arazisinin snflara tefriki ve her snf iin derece zerinden vahidi kiyasi dnm itibarile bir mikyas kymeti takdiri, B) Cz' tamlar dahilindeki arazi mtesarrflarnn sahip olduklar arazinin snf ve derecesile dnm ve mikyas kymetlerini ihtiyar heyetleri nezdindeki cetvellere yazdrp imza ettirmek suretile bir nevi beyanname usulnn kabul, C) Her ky dahilindeki arazinin kayt ve tahririnde muhtar ve ihtiyar heyetlerinin mes'uliyete teriki, D) Hazine hukukunun korunmas iin tahrir iinin ehemmiyetli surette Maliye Vekletince kontrola tabi tutulmas, Suretlerinde hlsa edilebilir. Mesaha usulile imdiye kadar yaplmakta olan tahrirlerin bir ok mahalde ikyetlere meydan verdii ve usul ile devam edildii takdirde bir tarafta tahrir dolaysile ok ar vergiler alnmas dier tarafta ise vergi tesiri nisbeteh ok zaif kalmas gibi bir vaziyete uzun zaman iin cevaz verilmi olaca nazar dikkate alnarak lyihann esas itibarile kabul mnasip grlmtr.

DEVLET DEMRYOLLARI STMLK K A N U N U N U N TEFSR H A K K I N D A 3 / 316 N U M A R A L I BAVEKLET TEZKERES DEVLET DEMRYOLLARI (NAFIA KAMULATIRMA BABAKANLIK VEKALETNCE YASASININ YAZISI YORUMUNA LKN

HAZIRLANMITIR) 24 Terinievvel 1929

1-10 Haziran 926 Tarih ve 929 numaral Devlet Demiryollar istimlk kanunu mucibince Devlete elyevm ina edilmekte ve atiyen ina olunacak demiryollar ve teferruatna lzumu dolaysile istimlki icap eden gayri menkullarde hakik ve hkmi ahslarn mutasarrf olduklar arazi ve emlkin sureti istimlki saliflarz kanuna tevfikan icra edilmekte ise de ibu kanunun ahkmnn 10 Haziran 926 tarihinden mukaddem imtiyaz mukavelenamelerile irketler tarafndan ina olunup ahiren mbayaa suretile Devlete mal edilen Anadolu Badat ve dana-Mersin gibi demiryollar gzerghnda istimlkine lzum grlen gayri menkullere de amil olacana, 2 - Temili kabil olduu surette: Devlete ina edilmekte ve edilecek olan Demiryollar gzerghnda istimlk edilecek gayri menkullerin bedeli istimlki; kanunun nc maddesi mucibince mezkr hatlarn inas iin neredilen kavaninin tarihi nerinde alnan vergisine gre hesap edilecek kymeti ve vergisi bulunmyan arazi ve emlk iin de emsalinin vergisine nazaran tayin olunacak kymeti ise de mbayaa suretile Devlete mal edilen demiryollarnn inas hakknda bir kanun gayri mevcut ve esasen bu hatlar Devlet tarafndan ina edilmemi olduundan gzerghndaki gayri menkullerin bedeli istimlkinin sureti hesabnda saliflarz nc maddenin kabili tatbik olduuna, 3 - 10 Haziran 926 tarih ve 929 numaral kanunun nerinden sonra Devlete ina edilmekte ve edilecek Olan her hangi bir demiryol gzerghnda istimlkine lzum grlen ve fakat bu demiryolun inasna ait kanunun tarihi nerinde gayri mevcut olup, bilhara ina edilmi olan emlkin bedeli istimlkinin tayinine dair kanunda sarahat olmadndan yaplacak muamelede tereddt hasl olmakla aniflarz hususat hakknda Byk Millet Meclisince tefsiren bir karar ittihaz arz ve istirham olunur.

 363
BTE ENCMEN MAZBATASI 22 Nisan 1930 Nafa Vekleti tarafndan talep edilen tefsirin istihdaf ettii maksatlar demir yollarn hakik bir kl olmas, yeniden yaplacaklarda olduu gibi eskiden yaplm ve Hkmete mubayaa edilmi bulunanlarda dahi esasl inaat ve tadilt icap eylemesi itibarile muhik ve ehemmiyetle telkkiye ayan grlmtr. Ancak Adliye Encmeni tarafndan da iaret olunduu vehile birinci ve ikinci fkralarn ihtiva ettikleri maksatlarn tefsirle halli kabil olmadndan tadil cihetine gidilmi ve daha ziyade vuzuh ve sarahati temin eylemek zere nc fkrada bir hkm olarak tespit olunmutur. Mlkiyet hakkn tahdit ettii halde zaruret dolyisile kabul olunmu bulunan istimlk hkmlerinin normal bir vaziyete geilinceye kadar muhafaza edilerek bundan sonra kaldrlmas encmenimizce mhim bir nokta telkki olunmaktadr. Bu hususu temin edici tedbirlerin ittihaz ve kanun hkmlerinin meriyet mddetinin ihtiyaca gre hesap edilerek tayin ve iaesi iin bir lyiha hazrlanmasn temenni ile tanzim klnan kanun lyihasn Umum Heyetin tasvibine arzederiz.

BEYNELMLEL SINA MLKYET MUKAVELELERNN LHAY TADLTINA LTHAK EDLMES H A K K I N D A 1 / 570 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ULUSLARARASI SINA MLKYET SZLEMELERNDE ALINMI OLAN KARARLARA KATILMAYA LKN YASA (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 30 Knunusani 1930

1925'D LAHEY'DE

TASARISI

ESBABI MUCBE Hkmetimizin Lozan muahedesine merbut ticaret mukavelenamesinin 12 nci maddesine tevfikan 1925 senesi terinievvelinden itibaren iltihak etmi olduu sna mlkiyet hukukunun himayesi hakkndaki beynelmilel ittihat mukavelesi ahkm dairesinde 1925 senesinde Lhey ehrinde aktedilen beynelmilel konferansa murahhas tayini suretile itirak olunduu halde bu konferansta ittihaz olunan kararlar bilhara noktai nazarmzn bildirilecei kaydile imza edilmiti. Beynelmilel mukavele ahkmna komularmz Yunan ve Bulgar ve dier Balkan Hkmetleri de dahil olmak zere hemen btn Avrupa ve Amerika Hkmetlerinin iltihak etmi bulunmasna ve Lhey konferansna za sfatile Hkmetimizin de murahhas tayin ederek itirk eylemi olmasna ve bu konferansta ittihaz olunup Haziran 1928 tarihinde meriyete girmi olan kararlar hakknda noktai nazarmz bilahra bildireceimizi beyan etmi olduumuzdan Hkmetimizin beynelmilel sna mlkiyet mukavelesile merbut olan markalarn beynelmilel tescili ve sahte mene iaretlerinin men'i hakkndaki itilfnamelere Lhey konferans tadilt dairesinde itiraki hususunda bir karar alnmak zere merbut kanun projesi takdim klnd.

M E N K U L KIYMETLER VE KAMBYO BORSALARI H A K K I N D A K 1447 N U M A R A L I K A N U N A MZEYYEL 1 / 587 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 1447 SAYILI MENKUL DEERLER VE KAMBYO BORSALARI TRK PARASINI KORUMA YASASI
(MALYE VEKALETNCE

YASASINA TASARISI

EK OLARAK

GETRLEN

HAZIRLANMITIR)

 364
19 ubat 1930 ESBABI MUCBE Kambiyo ve borsa muameltnn tanzimi iin mevcut olan 1447 numaral kanunla - mill paramzn muhafazay kymeti iin lzum grlecek baz tedabir ittihaz ve ezcmle icab hale gre Heyeti Vekilece banka ve messeselerin eddi iin salhiyet itas ve mevcut kanunda yazl hususlar kanun ahkmnn hsn tatbikina kfi grlmediinden husus menfaatlar tenkis suretile para kymetini drmeye alanlarn ar bir surette tecziyelerine, alnacak tedbirlerin hsn tatbikine messir clmak zere baz ahkm cezaiye ilvesine lzum grlm ve bu sebeple hazrlanan kanun lyihas mstacelen mzakeresi zmmnda takdim klnmtr. 19 ubat 1930 J MUVAKKAT ENCMEN MAZBATASI

Nafa ilerine sarfedilmek zere hariten malzeme ve eya satn alnmas, yeni gmrk tarife kanunu dolaysile tccarlarn vasi mikyasta stok yapmalar, Osmanl dyunu umumiyesinin tesviyesine balanmas gibi amiller paramzn birden bire sukutunu mucip olmutur. Buna kar esasl ve ciddi tedbirler almak lzumunu hisseden Hkmet iktisat kanunlarna tebeiyetle bu tedbirleri iktisad sahalarda aram ve her eyden evvel dviz ihtiyacn tevlit edecek resmi mubayealar durdurmu, sarfiyatn cephesini daha ziyade yerli mallar zerine imale iin kanun salhiyetlerini istimale balamtr. Maliye Vekili Beyefendinin encmenimizde verdii mufassal izahata gre: A) Alnan bu tedbirler neticesi harice yaplan tediyelere kar gelecek derecede haric masraflardan tasarruf yapld, B) Gmrk ithalt geen senelere nisbetle tabi derecesine varm bulunduu, C) Fazla olarak piyasaya peyderpey dviz karld halde para dmekte devam ettiinden mes'ele esasl surette ve yeni badan tetkik olunarak orada ehemmiyetli tesirler yapan menfi amillerin de bulunduu anlalmtr. te bu sebeple: Bir taraftan iktisad tedbirlere devam edilmekle beraber dier taraftan menfi tesirlerin derece ve iddeti nisbetinde idar ve zecri tedbirler alabilmek salhiyeti istenilmektedir. zah edilen bu vaziyet karsnda fevkalde tedbirlere zaruret grldnden kanun lyihas esas itibarile kabul edilmi ve ancak fevkalde mahiyeti itibarile bu kanunun normal vaziyetine gre tanzim olunmu bulunan borsa kanununa zeyl muvafk grlmeyerek (Trk parasnn korunmas hakknda kanun) ismi altnda karlmas tensip olunmutur. Madde 1 - eklen tadil edilmitir. Madde 2 - Bu maddedeki ner iln keyfiyeti tavzih olunduktan baka kararlarn ne tarihten muteber olaca ayrca tasrih edilmitir. Madde 3 - Borsa kanun ve nizamnamesine muhalif hareket edenler hakknda bu mevzuatta tabii cezalar mevcut bulunduundan ve bu cezalarn hep birden tedidine lzum hasl olamyacandan yeni cezalarn cra Vekilleri Heyeti kararna atfi tercih olunmutur. Madde 4 - eklen tadil edilmitir. Madde 5 - cra Vekilleri tarafndan verilecek kararlar ayn zamanda borsa kanunu ile derpi olunmu hal ve hareketleri tezammun edebilecei ve bu takdirde hakimlerce mezkr kanundaki cezalara gitmek gibi teredddler izhar olunabilecei dnlerek bu madde yeniden tanzim ve ilve olunmutur. Madde 6 - Yukarda arz olunan sebepler dolaysile fevkalde mahiyeti haiz bulunan bu kanunun vaziyet tabii bir ekil iktisap edince ortadan kaldrlmas ihtimali olduu ve bu vaziyetin azam sene devam edebilecei derpi edildii cihetle meriyetin sene mddetle takyidi muvafk grlmtr. YOL MKELLEFLERNDEN ALINACAK MAARF VERGS H A K K I N D A 1 / 596 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ALIARAK YA DA PARA iLE YOL YKMLL MLL ETM VERGS DE ALINMASINA
(MAARF VEKALETNCE

DEYENLERDEN BUNUN LKN YASA TASARISI

HAZIRLANMITIR)

YANIIRA

365
20 ubat 1930 ESBABI MUCBE

Vilyet husus btelerile idare olunan maarif hizmetlerine karlk tekil eden varidat 51 vilyette ihtiyaca tekabl etmedii cihetle iki seneden beri bu vilyetlerin bte aklarn kapamak iin birer kanunla 1928 ve 1929 mal senelerine mnhasr olmak zere yol vergisi mkelleflerinden bir maarif hissesi alnmas kabul olunmutu. Bu sene iin maarif vergisinin mstenit olduu menbalarda bir tahavvl olmam ve vilyet btelerinde vaziyeti slaha msait bir inkiaf grlmemitir. Bu sebeple ayn tedbire daha bir ka sene mracaat zarur grlmektedir. Bu vergi hakknda nazar bir takm mahzurlar ortaya koymak mmkn ise de ilk tedrisat iin halkn iki senedenberi vermee alt bu verginin alnmasnda devam olunmadka bugn mevcut olan ilk mekteplerin tedrisata devam edebilmeleri bile temin olunamyacaktr. Bu itibarla verginin iki senedenberi olduu gibi alnmasna devam edilmesi zaruridir. Evvelki kanunlardan yalnz baz vilyetler istifade ettikleri halde ilk tahsili inkiafa muhta dier vilyetler bundan istifade etmemilerdir. Bu suretle bir msavatszlk vcude gelmiti. Merbut lyiha bu msavatszl izale eyleyecek ekilde yazlmtr. Beden mkellefiyet usul bir faide temin etmedii gibi vatandalar bununla mkellef tutmak ta doru olmyaca iin eski kanundaki bu madde kaldrlm ve yol mkellefiyetini nakten verenlerden msavi bir nisbet dahilinde tarholunacak vergi maksada kfi grlmtr. TRKYE CUMHURYET LE AMERKA H K M E T ARASINDA AKTOLUNAN TCARET VE SEYRSEFAN MUAHEDENAMESNN TASDK H A K K I N D A 1 / 622 N U M A R A L I K A N U N LYHASI T.C. LE A.B.D. ARASNDA YAPILAN TCARET VE DENZ TAIMACILII ONAYLANMASINA LKN YASA TASARISI (HARCYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 31 Mart 1930 ESBABI MUCBE SZLEMESNN

Be maddeden ibaret olan bu muahedename, ahkm umumiye itibarile, dier Devletlerle aktettiimiz emsali muahedelerin ayn olup her hususta en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesi esasna gre tanzim edilmitir. Muahedenameye merbut ayrca konsalidasyon listeleri yoktur. Hkmetimiz iki memleket arasndaki ticari mnasebetleri tanzim ve bunlarn inkiafn temin edecek ve binnetice mevcut dostluk rabtalarn da kuvvetlendirecek olan bu vesikay tasvip nazarlarnza arzetmekle mbahidir. Trkiye Cumhuriyeti ile Amerika Mttehit Ticaret ve Seyrisefain Devletleri Arasnda

Muahedenamesi

Madde I- Munzam resimler ve tezyit emsali dahil olmak zere ithal ve ihra resimlerine ve ticarete ait dier resim ve mkellefiyetlere mteallik hususlar ile transit, antrepoya konma ve gmrk muameleleri hususlarnda; kezalik, seyyar ticaret memurlar numunelerine yaplacak muamelede, Trkiye, Amerika Mttahit Devletlerine ve mutasarrf bulunduklar memleketlere ve mstemlekelerine ve Amerika Mttehit Devletleri Trkiye'ye, kaytsz ve artsz, en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesi bahederler. Bu maddenin ahkm: a) Trkiye'nin, 1923 senesinde eski Osmanl mparatorluundan ayrlm olan memleketlere, gmrk tarifesi hususunda, bahettii veya ileride edecei husus menfaat ve msaadelere veya Trk gmrk hududunun her iki tarafnda eni n be kilometreyi tecavz etmeyen bir sahada mnhasran hudut ticaretine bahedecei muameleye; b) Gmrk tarifesi hususunda, Amerika Mttehit Devletlerinin Kba (Cuba) veya Amerika Mttehit Devletlerinin her hangi mutasarrf bulunduklar memleketler veya mstemlekeleri, yahut Panama Kanal mintkas ticaretine bahettikleri veya ileride edecekleri muameleye veya Amerika Mttehit Devletleri ile her hangi mutasarrf bulunduklar memleketler ve mstemlekeleri arasndaki, yahut bu memleketler veya mstemlekelerin kendi aralarndaki veya bunlarla Panama Kanal mntkas arasndaki ticarete bahedilmi veya ileride edilecek olan muameleye amil olmyacaktr.

 366
Madde II- thalt ve ihracat zerindeki memnuiyet ve tahditler hususunda, iki Memleketten her biri, mezkr memnuiyet ve tahditlere her mracaat ediinde, dier memleketin ticaretine, herhangi dier ecneb memleket tiaretine bahedecei muamele kadar msait bir muamele baleyleyecektir. Madde III- a) Trk gemileri Amerika Mttehit Devletlerinde, Amerika Mttehit Devletleri gemileri Trkiye'de, aynile, mill gemilere yaplan muameleden mstefit olacaklardr. b) nc Maddenin (a) fkrasnn hkm aadaki hususlara tatbik edilmez: 1 - Kabotaj ki Yksek kit taraflardan her birinin lkesinde meri veya meriyete girecek olan kanunlara tabidir. 2- Mill ticaret gemilerine bahedilmi veya edilecek olan her trl prim veya nakti muavenet eklindeki tevikler; 3 - Yksek kit taraflarn kara sularnda sayt; Memleketlerin birinde veya dierinde mill sayt istihsaltna bahedilmi veya edilebilecek olan husus imtiyazlar; 4 - Limanlara ak demirleme mahallerine ve sahillere mteallik bahri hizmetlerin ifas; klavuzluk ve gemi ekme; dalglk; bahr yardm ve tahlisiye: Bu ameliyelerin mtekabil karasularnda ve Trkiye iin Marmara denizinde, icra edilmesi takdirinde. c) Yukardaki tadadn haricinde kalabilmi olan dier istisnalar en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesine tabi tutulacaktr. Madde IV- Bu muahedenamede hibir ey, Yksek kit taraflardan her birinin insan, hayvan veya nebat hayatn himayeye matuf shh mahiyette memnuiyet veya takyitler vaz etmek, yahut inzibata veya vergilere mteallik kanunlar tatbik iin nizamnameler meriyete koymak hakkn tahdit edecek tarzda tefsir edilmiyecektir. Ankara'da 1 Terinievvel 1929 da, Trke ve ngilizce, iki nsha olarak tanzim edilmitir.

NA OLUNACAK OSE VE K P R L E R T A A H H D A T I N I N GELECEK SENEYE SRAYET H A K K I N D A 1 / 6 3 8 N U M A R A L I K A N U N LYHASI YAPILACAK YOLLAR VE KPRLER N NAFIA VEKALETNN GELECEK YIL DA TAAHHDE GREBLMESNE LKN YASA TASARISI (NAFIA VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 29 Nisan 1930 ESBABI MUCBE 1525 numaral ose ve kprler kanununa tevfikan Nafa Vekletince yaptrlacak ose ve kprler iin kanunun tarifat dairesinde alkadar makamlar tarafnda yaplan programlar cra Vekilleri Heyeti kararile tasdik edilerek kat'iyet kesbetmitir. ose programnn tertibinde demiryol ve su gibi dier nafa ilerine kyasen 12 sene zarfnda yaplmas mmkn olabilecek miktarda en mhim yol istikametleri nazar itibare alnarak bunlarn ina sralar tesbit edilmi bulunuyor. Bu program 6 sra numarasna ayrlan 5017 kilometre tulnde oseyi ihtiva etmektedir. Kprlere gelince; keza 12 sene zarfnda yaplmas icap edenler dnlerek bunlarn cem'an 18500 metreye bali olaca anlalmtr. Ancak 12 senede yaplacak btn kprlerin sraya konmas uzun tetkikat istilzam ettiinden imdilik ilk senede balanmas icap edenlerin program tespit edilip cra Vekilleri Heyeti kararile tasdik edilmitir. leride mtebaki kprlerin ina sralar da kanunun tarifat dairesinde tesbit edilecektir. Mezkr oselerin ve byk kprlerin birer senede ikmal edilmeleri mmkn olmad gibi birer senede ikmal edilecek kk paralara ayrlmas da zararl ve gayri mmkn olduundan bunlarn inaat iin gelecek senelere amil taahhdat icrasna zaruret vardr. Bu zaruret esas itibarile ose ve kprler kanunu ile de kabul edilerek bu kere mezkr eraiti tayin etmek zere ibu drt maddelik ayr bir kanun lyihas tanzim olunmutur.

 367
929 senesi ose ve kprler kanununun ilk tatbik senesi olduundan azam hasl alnmamas muhtemeldir. Fakat yaplmakta olan takibat ile nmzdeki bir iki sene zarfnda bu miktarn senev 5.000.000 liray geecei kuvvetli olarak mit edilmektedir. Giriilecek taahhdat miktarnn varidat miktarn gememesi noktai nazarndan ok ihtiyatl hareket etmi olmak iin yol parasnn 930 ve 931 senelerinde 3.5 milyon 932, 933 senelerinde 4 milyon ve 933 ten sonraki senelerde 5 milyon lira olaca farzedilmitir ki bu vehile 12 senelik yol parasnn yeknu 55 milyon lira tutar. Senev tediye miktarlarna gelince yukardaki tahminlere nazaran 930 ve 931 seneleri iin 3.5 milyon lira, 932 ve 933 seneleri iin 4 milyon lira, 934 il 941 seneleri iin 5 milyon lira olarak kabul edilmesi muvafktr. u kadar ki herhangi bir sene zarfnda tahminden fazla yol paras tahsil edilmesi ve senesi zarfnda tamamen sarfedilmemesi ihtimal dahilindedir. Demiryol ve su gibi dier nafa ileri iin gelecek senelere amil taahhdat icrasna kanunu mahsuslarla msaade olunmutur. ose ve kpr inaat idare tarznn dier nafa ilerinden farkl olmayp tesbit edilmi olan programlarnn tatbikatna esasl olarak balanmas ve muntazam surette idare edilebilmesi iin ose ve kprler kanununun 24 nc maddesine msteniden ibu kanun lyihasnn tanzim ve takdimi mnasip addedilmitir. 3 Haziran 1930 BTE ENCMEN MAZBATASI 1929 senesinden 1941 senesine k a d a r amil olmak zere lyihai kanuniye mzakere ve tetkik olundu. Tetkikatmz neticesinde Trkiye'nin umum yol gzergh program alkadar Veklet ve makamlar ile mzakere olunarak 23 bin ksur kilometre olarak tesbit olunmu ise de ose ve kprler kanununun tahsis eyledii menba varidatn vsati derecesinde bu yollardan en mhim grlenleri, yani memleketin ana hatlarn tekil eyliyecek takriben be bin kilometrelik bir ksm alt inaat serisi dahilinde ve on iki sene zarfnda olarak inas tensip ve ihzar olunan umum gzergh projesi cra Vekilleri Heyeti kararma iktiran ettirildii grlmtr. Kezalik kprler meselesinde de memleketin umum geit ihtiyacn temin ve umum programa mmkn olabildii kadar tevafuk edebilecek surette Veklete yaplan ett neticesinde 18 bin ksur kilometrelik bir kpr inasna lzum gsterdii ve bunlardan en mhim grlenlerin ilk sene zarfnda yaplacak miktarlar imdiden tayin ve bunlarn da program cra Vekilleri Heyetince tasdik olunarak ve heyeti umumiye itibarile kanunun inaat sahasna geildii anlalmtr. Kanunun inasn mir bulunduu mill yol ve kprlerin bir sene zarfnda yaplmas mmkn olmad gibi bir sene zarfnda yaplacak derece kk aksama da ayrlmas mal ve fenn surette mklt ve mehazn dai bulunmasndan bilmecburiye yollar iin de byk inaata ve imendiferlerde olduu gibi mteakip senelere sirayet edecek surette inaat teahhdatna giriilmesi zarureti karsnda kalmtr.

U Y U T U R U C U MADDELER H A K K I N D A K 1369 N U M A R A L I K A N U N U N 8 NC MADDESLE 16 NCI MADDESNN SON FIKRASININ TADL HAKKINDA 1 / 667 N U M A R A L I K A N U N LYHASI UYUTURUCU MADDELERLE LGL 1369 SAYILI YASANIN 8 NC MADDES VE 16 NCI MADDESNN SON FIKRASININ DETRLMESNE YASA TASARISI (SIHHAT VE TMA MUAVENET VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 26 Nisan 1930 ESBABI MUCBE Lozan muahedesinin (100) nc maddesine tevfikan iltihak ettiimiz 1912 tarihli Lahaye afyon mukavevelenamesinin 13 nc maddesi mucibince kit Devletlerin memleketlerinden ihra edilecek morfin, kokain ve emsali mevadn ihra olunan memleketlerde mritlerin bunlar ithale salhivettar olan ehas olup olmadn murakabe etmeleri zaruri olup buna ilveten Devletler bu gibi maddelerin dier memleketler dahiline

LKN

 368
kaak olarak girmesine man tedabire yardm etmek zere ihra edilen mevad dier Devletlere vaktuzamanile ihbar etmektedirler. Bu suretle yaplan ihbarata mukabil tarafmzdan da Trkiye'den ihra edilen morfin, eroin ve emsali kanunen ihracat murakabe altnda bulunan maddelerin ihra olunan memleketler Hkmetlerine haber verilmekte ise de Trkiye'de morfin ve eroin imal eden fabrikalar henz almam olduundan son zamanlarda bu fabrikalarn taaddd ve ihracatn tezayd ile bunlarn vaktzamanile haber alnmas ve alkadar memleketlere ihbar edilmesi pek ziyade glk kesbetmitir. Memleketlerine bu tarzda memleketimizden ok miktarda morfin ve eroin ithal edilen Hkmetlerin buradan vaki ihracattan ancak pek uzun mddet sonra haberdar edilmeleri yznden takibatta bulunmamalar sebebile tesand takviye etmek ve arada bittabi memleketimizde bu nevi maddelerin murakabesi hakknda mevzu kanun kaytlarn tatbikatn kolaylatrmak zere Hkmetimizin de (Bize vaki ihbarata mtekabil olmak zere) uyuturucu maddelerden morfin, eroin, kokain ve emlhnn ihracatn vaktile alkadar Devletlere bildirmesi ok muvafk olacandan tadilin icras ve bundan baka ihracat vaktzamanile haber vermeyen fabrika sahipleri hakknda kanunun imdiki eklinde mevzu ceza bu ademi ihbardan mtevellit ok byk kazanlarla telif edilmeyecek derecede az olduundan, bu cezann da arttrlmas zarur grlmtr.

MUAMELE VERGS K A N U N U N U N 3 N C MADDESNE K FIKRA TEZYL H A K K I N D A 1 / 6 7 6 N U M A R A L I K A N U N LYHASI MUAMELE VERGS YASASININ 3 NC MADDESNE K FIKRA EKLENMESNE YASA TASARISI VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 15 Mays 1930 ESBABI MUCBE Memleketimiz, istihsalt ziraiyesinden ihtiyatan fazlasnn dier memleketlere ihrac muameltn teshil ve haric piyasalarda, bu mamultn maliyet fiyatn azaltmak suretile rekabet edebilmesini temin iin, her nevi buday, arpa, msr, avdar, kaplca, yulaf, dar, pirin, nohut, fasulye, bakla ve sair hububattan, ihra dolaysile kymetleri zerinden alnmakta olan % 2,5 nisbetindek muamele vergisinin ilgas lzm addedilmekle, bu mevaddn ihra muamele vergisinden muafiyeti cihetine gidilerek, memleketimizin mill sanayi ve servetinden birini tekil eden el ile imal olunan kilim ve hallarn nescinde kullanlan ilme; ar, arga iplikleri imalinin, bu iplikleri ayn zamanda imal ve hal nescinde istimal eden messesat ile sadece hariten ald ipekle zerinden ileyen messesat arasnda bir ksmnn vergiye ademi tabiiyeti ve dierlerinin tabiiyeti eklinde mevcut gayri tabi vaziyetine nihayet verilmesi iin, alelumum hal nescinde kullanlan ipliklerin muafiyeti kabul edilerek bunun iin de mezkr kanunun keza 3 nc maddesine bir fkra ilve klnmtr. LKN

(MALYE

TRKYE C U M H U R Y E T L E N G L T E R E (FRANSA, SVE VE R O M A N Y A H K M E T L E R ) ARASINDA MZA EDLM OLAN TCARET VE SEYRSEFAN M U A H E D E L E R N N TASDK H A K K I N D A 1 / 690 N U M A R A L I K A N U N LYHALARI T.C. LE NGLTERE (FRANSA, SVE VE ROMANYA) ARASINDA MZALANMI OLAN TCARET VE DENZ TAIMACILII SZLEMELERNN ONAYLANMASINA LKN YASA (HARCYE TASARISI HAZIRLANMITIR) 18 Mays ESBABI MUCBE Cumhuriyet Hkmeti ile Byk Britanya arasnda Ankara'da 1 Mart 1930 tarihinde imza edilmi olan ticaret ve seyrisefain muahedenamesi. ikamet ve ticaret ahkmn amil, beynelmilel kabul edilmi son muahedelere mmasildir. 1930

VEKALETNCE

 369
Muahedenin ticaret ksm en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesini temin etmektedir. ngiltere'de gmre tabi mahdut eya arasnda zmlerimizle meyan bal, incirlerimiz ve ttnlerimiz resim vermekte ve bundan baka ihracat eyamz ngiltere'ye bil resim dahil olmaktadr. Muahedenin seyrisefain ksm mill muameleyi mtekabilen temin etmekte ve mill sancaa hasrolunan kabotaj, sayt ve sair hidemat tafsilen istisna eylemekte ve bu hususta mahall kanunlar hkim klmaktadr. Muahedenin konsoloslua ait ahkm ise en ziyade msaadeye mazhar millet muamelesini mtekabiliyet artna rapteder ekilde yazlmtr. Hututu umumiyesi yukarda arzolunan muahedenin baz hususiyetleri de vardr. A) Muahede Lozan ikamet mukavelesini tarafeyn hakknda feshetmitir. Bunun neticesi, mezkr muahedede tanlan ehasa ait hakk mktesep meselesi ortadan kalkm ve bunun iin memleket kanunlarnn himayesinden baka teminat aranmamtr. B) Bu muahede Lozan ikamet mukavelesine merbut mektubu da tadil etmi ve (9-10) numaral merbut mektuplarda ngiliz mekteplerile hastanelerine memleketin kanun ve nizam ve talimatlar dahilinde en ziyade mazhar msaade millet muamelesi tanmtr. Bununla: evvel, Lozan mektubunun mektepler hakknda (onlarn tedrisatndaki hususiyeti nazar itibare alan) ksm ortadan kalkm; saniyen, Lozan mektubunun inkizas tarihi tesbit olunmu; salisen, inkizadan sonra serbestii hareket temin edilmi; raban, kiliseler hakknda bir ey sylenmemitir. C) Bu muahede kabotaj kanununun kabotaj meyanna ithal ve Trklere tahsis ettii sair bilcmle hidemat da kabul etmi ve Trk kara sular meyanna, kabotaj kanununun ifadesi vehile, Marmara denizini de sokmutur. D) Trk sahillerinde Trk postas tayan Trk gemilerine fener rsumundan yapmakta olduumuz ve imdiye kadar mucibi niza ve ihtilf olan tenzilt muahedeye merbut bir mektupla ilk defa olarak tannmtr. E) Silh ihracatnda ngiltere'nin Trkiye'ye kar farkl muamele ihdas etmiyecei bir mektupla temin olunmutur. F) ngiliz mandas altnda olan memleketler listesine mandasn kabul edemediimiz (Filistin, Irak ve Hicaz) ithal ettirilmemitir. G) Baz ngiliz mstemlektnda ve dominyonlarnda Trklere kar ikamet ve emlke tasarruf sahalarnda tahdidat yaplmakta olduundan byle farkl muameleleri tervi eden dominyonlar kanunlarnn ilgas iin ngiltere Hkmetinin teebbs taahht ettirilmi ve bundan bir netice kmazsa ayn maddeler hakknda Trkiye'nin mtekabiliyet artm derpi eden bir kanun karmak mecburiyetinde kalabilecei Heyeti Murahhasamz tarafndan beyan olunmu ve bu beyanat imzal son celse zabtnamesine dercedilmitir. ) Muahedenin tefsirinden mtevellit bir ihtilf zuhurunda tarafeyn arasnda bir tahkimname kararlatrlarak hakeme gidilecei, fakat Devletin hakimiyetine ve salhiyeti mnhasrasna ait mesailin hakeme tevdi edilemeyecei tasrih olunmutur.

YKSEK ZRAAT MEKTEBNE KABUL OLUNACAK TALEBENN BR SENE FTLKLERDE STAJ GRMELER H A K K I N D A 1 / 691 N U M A R A L I K A N U N LYHASI
\

YKSEK

ZRAAT

MEKTEBNE ALINACAK RENCLERN BR YL FTLKLERDE STAJ YAPMALARINA LKN YASA TASARISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 18 Mays 1930 ESBABI MUCBE

Yksek Ziraat Mektebi mezunlarnn nazar malumatn ameliyat ve tatbikat ile takviye ettikleri takdirde atiyen kendilerine tevdi olunacak vazifeleri azam derecede muvaffakiyetle ifa etmek kudretini iktisap edecekleri bilumum mtemeddin memleketler tarafndan da takdir edilmi bir keyfiyet olup bunun iin mezkr

 370
mekteplere girecek Efendilerin iki sene iftliklerde fiilen almalar ve alacaklar vesikalarla ispat liyakat etmi bulunmalar esas kabul edilmitir. Memleketimizde Yksek Ziraat tahsili gren baz genlerimizin amel sahadaki ademi muvaffakiyetleri meslek terbiye ve tahsilinde yukarda arzedilen hususun temin edilmemesinden ileri gelmektedir. Evvelce Yksek Ziraat tahsili grecek olan genlerin bilfiil alacaklar tatbikat sahalar mevcut deildi. Keyfiyeti temin edecek vesaiti fenniye ile mcehhez byk iftlikler yoktu. Fakat bu gn genlerimizi ameliyat ve tatbikat sahasnda yetitirmek iin her trl vasta ve fenn artlar haiz iftlikler mevcuttur.

T R K VE T R K RKETLER TARAFINDAN TRA OLUNAN BUHARLI SEFANN G M R K RESMNDEN STSNASINA DAR OLAN K A N U N A K MADDE TEZYL H A K K I N D A 1 / 706 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TRKLER -VE TRK RKETLERNCE SATIN ALINAN BUHARLI GEMLERN GMRK RESMNDEN BAIIK TUTULMASI LE LGL YASAYA K MADDE EKLENMESNE LKN YASA TASARISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 24 Mays 1930 ESBABI MUCBE Trk ticareti umumiyesinin ruhu mesabesinde olan deniz ticaretimizin inkiaf m^ksadile 1340 senesinde vazedilen bir kanun, Trklerin itira edecekleri buharl sefainin be sene mddetle gmrk resminden muafiyetini temin etmektedir. Bu kanun iki bin mil vs'atindeki sahillerimize lyk bir ticareti bahriye filosu meydana getirmek hususundaki azmin bir delilidir. Nitekim Trk ticareti bahriyesinin inkiaf iin 1340 senesinden itibaren balyan bu tevikat pek abuk semerelerini gstermee balam ve harbi umumiye (69 000) ksur tonilto ile giren bu harpten (15 000) ksur tonilto ile kan ticareti bahriye filomuzun buharl ksm bu gn (170 000) toniltoya yakn bir kuvvet iktisap eylemitir. Fakat yukarda arzolunduu vehile pek vasi sahillerimize lyk bir ticaret donanmasna malikiyetimiz. iin daha pek ok emek sarfna ve msaadat mahsusa bahna mecburuz. Bu gn sair memleketler ve devletler ticareti bahriye filosuna nazaran pek ehemmiyetsiz bir mevkide bulunan ticareti bahriye donanmamz memleketimizin ithalt ve ihracatn temin edebilecek bir kuvvete isnat iin armatrlerden esnaf bahriyeye kadar btn deniz ilerimizi himaye ve tevika ihtiya duymaktayz. Bu itibarla deniz ticaretimizi korumak maksad ile ilk defa vazedilen 20 ubat 1340 tarihli ve yalnz buharl sefainin gmrk resminden "muafiyetini muhtevi olan bu kanun hkmnn mukabiline temil edilmek zere 1935 senei maliyesi gayesine kadar devam mer'iyetini temin edecek olan merbut kanun lyihasn takdim ediyoruz. Lyihai kanuniyenin birinci maddesi mezkr 20 ubat 1340 tarihli kanunun birinci maddesinde mezkr muafiyet mddetinin 1935 senei maliyesi nihayetine kadar temdidi mstelzimdir. tiyen be sene daha gmrk resmi vermiyecek'olan eshab sefainin bu suretle vapur itirasna tevikleri temin edilmi olacaktr. Sanayii bahriye fevkalde vukuf ve ihtisasa ve betahss azm sermaye cem'i ve iddiharna mtevakkf olan san'atlardandr. Memleketimizde daha bir ok seneler vapur inasnn kabil olamyaca dnlrse bu gmrk muafiyetinin memleket iin hi bir zarar mucip olamyaca ve bilkis memleket menfaatinin bu muafiyete mtevakkf ve muhta bulunduu takdir buyrulur. Lyihai kanuniyenin mezkr 20 ubat 1340 tarihli kanunun 4 nc maddesi hkmnn makabline amil olan 2 nci maddesi ise 1340 senesinden evvel mbayaa edilen ve bir ok mkilat arasnda altrlan vapurlarn tabi olup henz tediye edilmemi olan gmrk resimlerinin aranlmamasm istilzam etmektedir. 20 ubat 1340 tarihli kanuna nazaran yalnz 1340 senesinden itibaren alnan vapurlar be sene mddetle gmrk resminden muaftr. Halbuki 1340 senesinden itibaren alnan vapurlarn gmrk resminden muafiyeti iin varit olan esbabn daha evvel alnan ve fakat gmrk rsumu el'an tediye edilmemi olan vapurlar hakknda da evleviyetle varit olaca tabiidir. Aksi takdirde 1340 dan sonra deniz ticaretine balyan eshab mera-

 371
kibe 1340 dan evvel deniz ticaretine balyanlar aleyhine bir nevi imtiyaz verilmi olacaktr ki ruh ve mevzuu kanuna nazaran bunun da varit olamyaca phesizdir.

P U L L U K VE SARE N BR SERMAYE TESS H A K K I N D A 1 / 709 N U M A R A L I K A N U N LYHASI PULLUK VE BAKA TARIM ARA GERELERNN KULLANIMINA BR FON OLUTURULMASINA LKN YASA TASARISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 22 Mays 1930 ESBABI MUCBE Memleketimizde tatbik olunacak zira slahat meyannda topraklarmzn fenn erait dairesinde hafr ve ihzar mhim bir mevki igal eder. Halbuki bu gn iftilerimizin ekserisinin kullandklar hafr aleti pek basit ve iptida olan kara sapanlardr. Binaenaleyh halk yedindeki bu nevi sapanlarn demir pulluklarla tebdili elzemdir. Bundan baka dier nevi ziraat alet ve makinelerinin de tamim ve istimali icap etmektedir. Bu tebdil keyfiyetinin istihsaltn tezyidi hususunda ok messir olaca varestei izahtr. iftilerimizin muhta bulunduklar tohumluklarn da eraiti fenniyeye muvafk ve ehven bir tarzda temin ve kendilerine tevziinin de keza istihsaltn tezyidi zerindeki messiriyeti aikrdr. Gerek pulluk ve gerek tohumluk hakkndaki teebbsatn mevkii tatbika vaz' iin muktazi parann defaten vekleti acizi btesinden teminine imkn bulunmadndan bu iin Ziraat Bankasnda tesis olunacak iki milyon liralk mtedavil bir sermaye ile temini icap etmektedir. DNK

29 Mays 1930 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Memleketimiz gibi bir ksm yerleri kurak olan mahallerde istihsalt ziraiyenin ksmen tanzim ve inkiaf iin hafriyata verilmesi lzm gelen ehemmiyet derkrdr. Hafriyatn istihsalt noktai nazarndan olan tesirini yalnz usule ait hususatta deil ayn zamanda ve belki de daha fazla olarak kullanlan ltn evsaf ve keyfiyetinde aramak lzm gelir. te bunun iindir ki dnyann hemen her yerinde pulluk denilen sapanlar kullanlarak karasapan dediimiz neviler atlm ve hatta baz memleketlerde bu sonuncular mzelere bile konmutur. Mevcut karasapanlarn bizde de pulluklarla deitirilmesine ve dier alt ziraiyenin tamimine matuf olan bu lyiha pek muvafk grlm ve bu tahvil teebbs esnasnda lzm gelen pulluklar her daim hariten satn almaktan ziyade dahilden dahi tedariki esbabna tevessl edilmesi ve binaenaleyh memleketimizde pulluk sanayiinin inkiafna yarayacak olan bu frsatn karlmamas hakkndaki temenniyatmz ktisat Vekili Bey tarafndan da nazar dikkate alnmtr. Encmenimiz bu mnasebetle koum hayvanatnn teksir ve slh hususunda mevcut olan faaliyetin bir kat daha tezyidi lzumunu kaydetmeklii de faideden hali bulmamtr.

ZRAAT BANKASINCA TEDARK VE TEVZ OLUNACAK T O H U M L U K L A R I N MALYET VE SATI FATLARI ARASINDAK F A R K T A N MTEVELLT ZARARLARIN KTSAT VEKLET BTESNDEN DENMES H A K K I N D A 1 / 710 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ZRAAT BANKASINCA SALANACAK VE DAITILACAK TOHUMLUKLARIN MALYET VE SATI FYATLARI ARASINDAK FARKTAN DOACAK ZARARLARIN KTSAT VEKALET BTESNDEN DENMESNE LKN YASA TASARISI
(KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

 372
22 Mays 1930 ESBABI MUCBE Memleketimizde zer edilmekte bulunan tohumluklarn ekserisi bozulmu ve baz emraz ve hastalklara kar da mukavemeti azalmtr. Zira istihsaltmzn keyfiyet ve kemiyetine pek ziyade sui tesir eylemekte olan bu halin izalesi ise memleketimizin iklim toprana uygun ve slah edilmi tohumluklarn zer'inin tamimi suretile kabili temindir. Tohum slahile megul olan istasyonlarmz bu husustaki mesailerine devam etmektedirler. Ancak bu suretle istihsal olunacak fenn netayi uzunca bir zamana mtevakkftr. Bunun iin bir taraftan da hari veya dahil memleketten mergup evsaf haiz tohumluklar tedariki suretile halkmza tevzi etmee eeddi ihtiya vardr. imdiye kadar tohumluk tevzii ileri Veklete gsterilen lzum zerine Ziraat Bankas'nca yaplmakta ise de ekseriyetle banka marifetile mbayaa olunan bu tohumluklarn maliyet ve sat fiyatlar arasndaki farklardan mtevellit zararlar husule gelmektedir. Bu zararlarn mteakip sene btemize vazolunacak tahsisatla denmesinin zarur bulunduunu mbeyyin tanzim klnan kanun lyihas rapten takdim klnmtr.

29 Mays 1930 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Muhtelif sebepler yznden bozulmu ve lzm gelen evsafn kaybetmi olan tohumluklarmzn slh zmnnda hariten gerek Hkmet ve gerek Ziraat Bankas vastasile tohumluklar getirilmesini geenlerde gmrk resminden muafiyetine dair olan ve Hkmet tarafndan gnderilen kanun lyihas dolaysile Meclisi li tasvip ve tasdik etmiti. Mezkr kanunda takip olunan himaye ve tevik esasna mteferri olarak hariten veya dahilden Ziraat Bankas vastasile tedarik ve iftilere tevzi olunacak olan bu gibi muslih tohumluklarn her hangi bir sebep dolaysile maliyet fiyatile sat fiat arasnda bir farkn husule gelebilmesi mmkn ve bu farkn ise bankann ve dolaysile kylnn aleyhine mteveccih bulunmas kaviyen memul olduundan Hkmete mterettip tevik ve himaye vazifesinin tahmil ettii klfet olarak bu farktan mtevellit zararn ktisat Vekleti btesine vazolunacak tahsisattan denmesini tabi bulan encmenimiz kanun lyihasnn aynen kabulne karar vermitir.

C U M H U R Y E T MERKEZ BANKASI H A K K I N D A 1 / 718 N U M A R A L K A N U N LYHASI 28 Mays 1930 ESBABI MUCBE

Memleket iktisad ilerinde en mhim rollan ifa edecek olan Merkez Cumhuriyet Bankasnn tekili iin ok zamandanberi hkmete allm ve bir ok memleketlerin devlet bankasnn kanunlar tetkik edilerek memleketimizin ihtiyacatna ve mal vaziyetimize uygun baz tadiller icra ve esaslar ilave edilmek suretile vucuda getirilen proje memleketimizin bankaclk ve mal ilerinde mtehasss zevatn mlahazalar ve baz ecnebi profesr ve bankaclk mtalealarn da almak suretile ikmal edilmitir. Bu banka Trkiye'de banknot ihrac imtiyazn haiz olmak zere Trkiye Cumhuriyeti ihra bankas unvan altnda anonim irketi hkmlerine tevfikan bir teesss olacak ve bu imtiyazn mddeti elli sene bulunacaktr. Bankann gayesi memleketin iktisad inkiafna yardm etmek ve iskonto fiatn tespit ve para piyasasn tanzim etmek Hazine muamelatn ifa etmek ve hkmetle mtereken Trk evrak naktiyesinin mstakbel istikrarna matuf btn tedbirleri ittihaz etmek olacaktr.

(MADEN AMELES HAKKNDA) 10 EYLL 1337 TARH VE 151 N U M A R A L I K A N U N U N 7 NC MADDESNE BAZI FIKRALAR LVESNE DAR 1 / 720 N U M A R A L I K A N U N LYHASI MADEN LER LE LGL 10 EYLL 1337 (1921) TARH 7. MADDESNE FIKRALAR EKLENMESNE LKN
(KTSAT VEKALETNCE

VE 151 SAYILI YASANIN YASA TASARISI

HAZIRLANMITIR)

 373
29 Mays 1930 ESBABI MUCBE

Madenlerde ve bilhassa Ereli havzai fahmiyesinde vukua gelen ve maatteessf sene be sene artmakta bulunan kazalar hakkndaki davalar sulh mahkemelerinde grlmekte ve itimai ceraim ahkmna tevfikan tevhiden ryet edilmekte ve ademi tevhidi nakz mucip olmakta bulunmas maden millerinin teseyyp ve ihmalini mucip olmakta ve bu hallerinden dolay tecziyeleri mmkn olamamakta ve binaenaleyh amele hukuku ziyaa uramaktadr. Bundan baka amelenin istihkaknn tam verilmemesi ve sebepsiz cezay nakt kesilmesi, fazla altrlmas, ikyetlerinin tetkiki gibi sk sk hdis olan ihtilfat iin amelenin ufak tefek alacaklar ve haklarnn temini zamannda ayr ayr vekletname tanzimi masrafndan tahsili ve bu haklarnn istihsali ile amele hukukunu syaneten Ereli maden amelesinin hukukuna mteallik 15 Eyll 337 tarihli kanunun yedinci maddesine (mahkemece bu maddenin tatbikinde itimai ceraim ve tevhidi mcazat kaidesi cereyan etmez ve iten ve matlubattan mtevellit davalarda Havzai fahmiye idaresi mavir avukat amele birliinde mukayyet czdanl amelenin vekili tabii ve kanunisidir.) fkrasnn ilvesine lzum grlm ve bu bapta kaleme alnan maddelik kanun lyihas rapten arz ve takdim knlnrrytr.

TRKYE CUMHURYET LE ALMANYA H K M E T ARASINDA AKTOLUNAN TCARET MUKAVELESNN TASDK H A K K I N D A 1/721 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TC. LE ALMANYA ARASINDA ONAYLANMASINA (HARCYE YAPILAN TCARET SZLEMESNN LKN YASA TASARISI HAZIRLANMITIR) 29 Mays 1930 ESBABI MUCBE Mukavelename ticaret ve seyrisefain ahkmn amil ve beynelmilel kabul edilmi son muahedelere mmasildir. Ahkm umumiyesi itibarile dier Devletlerle aktettiimiz emsali muahedelerin ayndr. Bu mukavele ile: Balca ihracat maddelerimiz hakknda muafiyet temin ve zm, incir, fndk gibi kuru meyvalarmzla ku yemi ve hallarmza husus tenzilt istihsal olunmutur. Almanya'nn Trkiye'den ttn mbayaatnn arttrlmas ayrca bir mektupla temin edilmitir. 4 Haziran 1930 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Liste esas zerine aktolunan bu mukavelename listeye dahil olan ve olmyan ihracat eyamz hakkndadr. Dier Devletlerin mmasil eyasna tatbik edilen en kk resmin en ziyade mazhar msaade millet esas zerinden bize de tatbikini ihtiva eylemekte ve ayet mmasil eyamza mstakil tarife dununda bir tarife tatbik edilmemekte ise onlar hakknda da listede mnderi Trkiye eyasna en ziyade msaadeye mazhar millet esas tatbik edilecei gsterilmektedir. Bundan baka listemizin esasnda mevad iptidaiye kabilinden olanlarn muafiyetleri konsolide ettirilmi olduundan bu suretle muahedenin devam mddetince bu muafiyetlerin ihll klnamyaca temin edilmitir. Mevad iptidaiyeden olmyan ve bilhassa kuru meyva kabilinden bulunan eyalarmzn resimleri ehemmiyetli bir nisbette indirilmi ve hassatan zntlerimiz hakknda korent zmlerinin resmi istihsal klnmtr. TCARETTE TAN MEN' VE HRACATIN MURAKABES H A K K I N D A 1 / 724 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TCARETTE BOZUK VE HLEL MAL SATIININ NLENMES DENETLENMESNE LKN YASA TASARISI
(KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

VEKALETNCE

VE DISATIMIN

 374
31 Mays 1930 ESBABI MUCBE Faaliyeti iktsadiyemizin mihverini ziraat tekil ettii cihetle ham maddeler ve bilhassa mahsult ziraiye haric mbadeltmzda mhim bir yekn arzetmektedir. Cihan harbini takip eden senelerde Avrupa'nn bir ok memleketleri tamamiyeti iktsadiyelerini temin maksadile ziraate mhim bir ehemmiyet atfedilmitir. Deniz ar memleketler ise harp esnasnda mahsult ziaiyelerinin hret piyasalarnda kazanm olduklar mevkileri muhafaza etmek iin messir bir fiat ve rekabet mcadelesine girimilerdir. Bunlarn fevknda her memleket zira istihslini korumak maksadile bu mahsulta mteallik gmrk tarifelerini yksek bir seviyeye karmtr. Bu amillerin balcas olarak mahsult ziraiye satlar gnden gne mklat peyda etmektedir. hracatmzn en mhim kalemlerini tekil eden ttn, zm, incir, fndk, pamuk, afyon, yn, tiftik, yumurta, hububat ve dier maddelerin cihan piyasasnda iddetli bir rekabete maruzdur. stihsl eraitimiz matlup olan tekml derecesine vasl olmadndan byk muameleler iin esas olan yeknesaklk bir ok ihracat mallarmzda temin edilememekte ve ara sra yaplan tailer ise Trk malnn eyi hretine nakise iras ederek satlar ikl eylemektedir. te Trk malnn istihsalinde tekemml ve intizam, satnda itimad ve istihlkinde rabet ve emniyeti temin maksadile bu hususlara mteallik muamelelerin baz esasl usul ve kaidelere istinat ettirilmesi zarur grlm ve "ticarette taiin men'i ve ihracatn korunmas ve murakabesi" hakkndaki kanun lyihas vcude getirilmitir. Elyevm mahsultmz, istihsalden sata arzna kadar geirdii safahatn hemen hi birisinde ticar noktai nazardan bir murakabeye tabi bulunmamaktadr. Bunlar, alclarn emniyet ve itimadna mazhar klacak her trl takyidata tabi tutmakta memleketin iktisaden byk menfaatlar vardr. hracat emtiamz, her birinin hususiyeti haline gre ayr ayr ahkm ve urut ile mukayyet klnarak Trk emtiasna kar alclarn emniyet, itimat, rabet ve tevecch celp edilecektir. bu kanun alelumum mahsultmzn ticar inzibat altna alnmasn vaz ettiine gre bunun temini iin, mahsuln mstahsil elindeki safhasndan itibaren bu kuyuda tabi klnmas zararldr. Kylnn pazarlara getirdii afyon mau ve hileli olursa, buday ve alelumum zehair tozlu toprakl ve yabanc tohumlarla dolu bulunursa ve bu suretle hileler ve ihtimamszlklar daha ilk ellerden balarsa tabiidir ki bu kanunun hkmn oralara kadar temil etmek ve daha bidayetlerde bu halta set ekmek icap eder.

ZRAAT BANKASI H A K K I N D A K K A N U N A BAZI MADDELER TEZYLNE D A R 1 / 725 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ZRAAT BANKASI YASASINA (KTSAT BAZI MADDELER EKLENMESNE HAZIRLANMITIR) 31 Mays 1930 ESBABI MUCBE Ziraatn terakkisi, iftilere kredi temin etmekle mmkndr. Bunun iin, imdilik Ziraat Bankas sermayesinin 100.000.000 liraya ibl mnasip grlmtr. Ayn maksadn istihsali iin zira kredi kooperatiflerinin inkiaf zmnnda derpi edilen suhuletlerin tekmil zira kredi muamelelerine temiline zaruret vardr. Esasen zira kredi kooperatifleri kanunu ile istihdaf edilen gaye Ziraat Bankas sermayesinin tezyidi ve ikraz suhuletlerinin temini suretile umum zira muameltmza temil edilmi oluyor. imdiki vaziyette bir kylye para ikraz ne kadar kolaylkla yaplrsa yaplm olsun yine kyl mevcut usullere tevfikan alaca pek az bir para iin bir ka gnn heder etmek mecburiyetindedir. Kyl bankaya mracaat ederek deyin senedini imza edecek ve mteakip muamelt banka tarafndan yaplacaktr. Bu suretle, kyl tapuya gitmek, takrir vermek gibi bazen gnlerce vakit ziyam mucip muamelt ifadan kurtulmu olacaktr. LKN YASA TASARISI

VEKALETNCE

 375
T A S A R R U F SANDIKLARI TESS H A K K I N D A 1 /7729 NUMARALI K A N U N LYHASI TASARRUF SANDIKLARI (KTSAT KURMA KONUSUNDA YASA TASARISI

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 4 Haziran 1930

ESBABI MUCBE Muasr ve mterakk memleketlerin iktisad sahada bu gn vasl olduklar inkiafa ehemmiyetli bir surette messir olan amillerden birisi de tasarruf fikri ve bu fikrin ok mtekmil bir tarzda tatbikidir. Bu gn herkesin ve bilhassa memur, asker, amele, esnaf ve hayatn sayile kazanan halkn iinden ve diinden muntazaman arttrarak bunu, hastalk, ihtiyarlk zamannda veya ocuunu bir i sahibi etmek gibi fevkalde hallerde kabili istifade ve ayn zamanda memleket iktisadiyatna hadim bir servet haline ifran beynelmilel bir teaml haline gelmitir. Tasarruf fikir ve hareketi bizde de 1867 de stanbul'da Emniyet Sand tesis suretile balamtr. Bu messese saltanat devrinin iktisad teebbsler iin ma'lm olan lkaydisi karsnda inkiaf edememi hatta bir aralk mhim surette sarslmtr. Avrupa'da ifayi faaliyet eden tasarruf sandklarnn miktar ve mevduatnn okluu ve ifa ettikleri binihaye hizmetler nazar itibara alnrsa bizde de bu gibi messeselerin tekil ve tamiminin ne kadar zaruret kesbetmi olduu tezahr eder. Btn memleketlerdeki tasarruf sandklar 1924 tarihinden itibaren mill ve beynelmilel kongreler aktetmee balamlardr. 5 Haziran 1930 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Halkmzn iktisad terbiyesine hdim olmak ve iktisadiyatn esasn tekil eden tasarrufu millet efradnda en kavi ve en salam bir itiyat haline getirmek maksatlarile tertip edilmi olan layiha esas itibarile muvafk grlmtr. Haddizatnda meden milletlerin kffesi bu gibi tesisata en byk ehemmiyeti vererek mill iktisatlar yolunda bunlardan pek byk menfaatler aldklar gn bu meden milletlerin bir ksmnda tasarruf sandklar bir amme hizmeti derecesinde ykseltilerek Devletin asl itigalleri arasna konmutur. Bu suretle ehemmiyeti ok ak olan bir messese imdiye kadar mevzuatmzda yer tutamam ve yalnz fertlerin yapp yapmamak ihtiyarlarndan teekkl eden teebbslerine braklmt. Bir ok nafi yenilikleri heyecanla kabul eden Cumhuriyet devrinin daha uzun mddet bu messeseye kar kaytsz gibi bulunmas byk bir noksann devamna msaadeden baka bir ekilde ifade edilemezdi.

ZRAAT MAKNELERNDE VE ZRAATTE MSTAMEL MEVADI MTALE VE M U H A R R K E L E R LE MSTAHZARATI KMYEVYENN R S U M U H A K K I N D A K K A N U N U N BAZI MADDELERNN TADL VE BAZI M A D D E L E R TEZYL H A K K I N D A 1 1 733 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TARIM MAKNELERNDE VE TARIMDA KULLANILAN YAKIT VE LALARLA LGL GMRK RESM KONUSUNDAK YASANIN BAZI MADDELERN DETREN VE BUNA BAZI MADDELER EKLEYEN YASA TASARISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 4 Haziran 1930 ESBABI MUCBE Milli iktisadiyatmzn en esasl unsurunu tekil eden ziraat hayatmzdaki istihsalin hem iyi ve hem de ucuz temini meselesi iktisad programn umum veheleri meyannda mstesna bir mevkii igal etmektedir. B-

 376
yk harp ve istikll mcadelesinin insan ve hayvan kuvveti noktai nazarnda ifti snf arasnda at boluklarn sr'atle telfisi ve ziraat sahasnn tevsii gayesile hayvan kuvvetinin noksanln traktrlerle temin zaruretini hisseden Cumhuriyet Hkmetinin 1926 senesinde kabul eylemi olduu mevadd mteile kanunu traktrlerin memlekette dc taammm ve intiarm mucip olmutur; o zamanki erait ve vaziyete nazaran ifti hakknda bezi olunan bu Devlet yardmnn bu gnk iktisad hatt hareketimize esas olacak olan veheleri harp senelerini taakup eden zamanlara nisbetle zira hayatmzda normal vaziyetlerin yava yava yerlemesi, insan ve hayvan kuvvetlerinde gn getike tezahr eden salh, cihan piyasas.ndaki fark fiyatlar, memleketin umum kredi vaziyeti gibi bir ok sebepler, traktr masraflarna Hkmetin yapt muavenet ve fedakrln baka bir cepheden tetkikma ihtiya gstermitir. Filvaki traktrle hayvann nerelerde kullanlaca memleketin geirdii drt senelik bir tecrbede fiilen taayyn etmi olmakla beraber srf motr kuvvetile ziraatini idame ettiren iftiler iin bu gn bilhassa ucuz istihsal meselesi, zerinde ehemmiyetle tevakkuf edilecek bir nokta tekil etmektedir. Hkmetin traktr eshabna yapt muavenete ramen memleketteki bu gnk petrol ve benzin fiatlar nazar dikkate alnrsa yaplan iin iktisad olduunu iddiaya imkn yoktur. Petrol traktrleri artk her yerde hatta petrol kuyularna malik bulunan memleketlerde bile bu cepheden sk bir kontrol altna alnm olup, randman miktarlar lboratuarlarm esasl megalelerini tekil etmekte bulunmutur. Bir taraftan bu gibi iktisad mlhazalar, dier taraftan memlekette hemen hemen otuza varan muhtelif traktr markalarnn yedek, ofr ve sarfiyat meselelerindeki ahenksizlik, ktisat Vekletini de Avrupa'daki bu umum cereyann haricinde brakmyarak bu hususta baz tedabir ittihazna sevketmi ve bu meyanda ar ya traktrlerinin vaziyeti ve istifade eraitinin tetkiki lzumlu grlerek bir ka aydanberi bu mevzu zerinde tetkikata giriilmitir. Ar ya traktrleri, yaktklar mevad mteile fiatnn hemen her tarafta petrol ve benzin fiatlarna nazaran daha dun olmas dolaysyledir ki (ucuz istihsal) mevzuu zerinde her memleketin alkasn uyandrmtr. Almanya'nn sene gibi ksa bir zamanda mazot traktrlerine verdii ehemmiyet gerek ilmen ve gerekse istatistiklerle kabili tesbittir. Vekletimiz tarafndan ayn mevzu zerinde yaplan baz tecrbelerde de bu netice tahakkuk ederek ar ya traktrnn petrol traktrleri aleyhine olarak masraf 2-3 kadar tenzil ettii anlalmtr. te bervehi bal esbap ve erait dolaysile bu gn iftilerimizin bir ksm sermayesini zapteden petrol ve benzin mstehliki makinelerin yine ifti lehine olarak ve muayyen tazminat mukabilince tasfiyesi ve ar ya ve gazojen traktrlerile tebdili ve bu meyanda atl ziraate doru da bir tevik yaplmas gibi mhim ve pek mfit bir gayeyi takip eden ibu kanun lyihas tanzim ve takdim klnd.

KBRT VE AKMAK NHSARI LETMESNN DEVRNE VE 10 000 000 DOLARLIK STKRAZ A K D N E DAR 1 / 738 N U M A R A L I K A N U N LYHASI KBRT VE AKMAK TEKELNN BR YABANCI RKETE DEVREDLMES VE KARILIINDA 10 MLYON DOLAR DN ALINMASINA LKN YASA TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 10 Haziran 1930 ESBABI MUCBE Kibrit inhisarn iletmekte olan irketin mukavelenamesinde tayin edilen mddet zarfnda ina etmesi lazm gelen kibrit fabrikasnn irketin sun'u taksiri yznden ileyebilecek bir halde ve mevkide yaplmamas ve Hkmete vermekle mkellef maktu inhisar resminin miatlarnda vermemesi sebeplerile hukukulardan mrekkep bir heyeti mavirenin reyile mukavelesi fesh ve dorudan doruya hkmet tarafndan mensup bir mdriyet marifetile idare edilmek zere irketin btn menkul emvaline vaziyet edilmi idi. irket bir taraftan keyfiyeti fesh ve vaz'iyet dolaysile hkmet aleyhine dava am, hkmette irketin teminat olan yz elli bin liray tahsil iin ilerini likide etmekte olan bir banka aleyhine ikamei dava etmi idi. Bu davalarn devam ettii srada dier cihetten de fesh olunan mukavelenamesi irketin yzde elli hissesine sahip olan (Di Amerikan Trki investment korporen) irketile bu ihtilflarn ulhan halli ve inhisar iletmesinin mezkr irkete iadesi iin bir seneden beri mzakereler cereyan etmitir. Bu mzakereler neticesinde iktisad vaziyet ve inkia-

 377
fimizin istilzam ettii ihtiyalara mhim bir yardm olaca kuvvetle memul olan on milyon dolarlk baa ba ve eraiti iktisadiyemize gre mutedil olduu dergr olan muayyen bir faizli istikraz akti mukabilinde inhisar iletmesinin irkete iadesine muvafakat edilmi ve buna mukabil eski mukavelenameden yirmi be bin sandktan fazla satlardan hazineye tediye edilecek menfaat hissesi bir tenzile tabi tutulmutu. Bundan baka irketin vergi mkellefiyetleri elli bin liralk bir maktua balanm ve eski mukaveleye nazaran yeni mukavelenin ekle ve irketle Hkmet arasnda nizalarn tahkim suretile halli gibi baz tadilt yaplmtr. Merbut mukavelename bu esaslara gre tanzim klnmtr. Bu lyihai kanuniye bu sebeple takdim klnmtr.

TRKYE DAHLNDEK FABRKALARDAN STHSL EDLECEK EKER, PETROL VE MTAKKAT1NDAN DAHL STHLK VERGS ALINMAMASI VE G M R K TARFE K A N U N U N U N 695 NC MADDESNN (C VE D) FIKRASININ TADL H A K K I N D A 1 / 740 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TRKIYE'DEKI FABRIKALARDA RETILECEK EKER, PETROL VE PETROL TREVLERINDEN T TKETIM VERGISI ALNMAMAS VE BUNUNLA ILGILI OLARAK GMRK TARFE YASASINDA DEKLIK YAPILMASINA ILIKIN YASA TASARISI (IKTISAT VEKALETINCE HAZRLANMTR) 11 Haziran 1930 BTE ENCMEN MAZBATASI Evvelce inhisara tabi tutulmu olan eker ve ekerli mevat ile petrol ve benzinden alnan inhisar resimleri inhisarlar hakkndaki kanunlarn ilgas dolaysile kaldrlm ve hariten ithal olunanlara ait inhisar resimleri gmrk resminin tayininde nazar itibare alnmt. Dahil istihsaltta inhisar resmi suretile hazineye temin edilen varidat bu suretle ak kalacandan hem kabili himayeye msait olacak hem inhisar resmi a telfi edecek bir dahili istihlk vergisi ihdas muvafk grlm ve bu maksatla tanzim olunan kanun lyihas kabul olunmutur.

11 HAZRAN 1930 T A R H VE 1715 N U M A R A L I K A N U N A MZEYYEL 1 / 7 4 3 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 1 HAZIRAN 1930 TARIH VE 1715 SAYL MERKEZ BANKAS YASASNA EK OLARAK HAZRLANAN (VE TRK PARASN KORUMA EREVESINDE EK YASAL YETKILER SALAMAY AMALAYAN) YASA TASARS (MALIYE VEKALETINCE HAZRLANMTR) 20 Eyll 1930 ESBABI MUCBE Trk liras kymetinin muhtelif vesilelerle Meclisi liye arzedilen sebepler altndaki temevvcat (1567) numaral kanunla baz tedbirler ittihazn zarur klm ve hazine ile bankalardan tekil edilen konsorsiyom tarafndan bir ka aydanberi borsa vaziyeti her an gz nnde tutularak dvizin arza nisbetle fazla talep olunduu dar mevsimlerde dviz arzedilmek suretile sterlin fiyat (1035) kuruu tecavz ettirilmemi ve arzn fazla olduu gnlerde de dviz alcs vaziyetine geilerek rayicin (1030) dan aa inmesine mahal braklmamtr. Paramzn bu nisbet dairesindeki kymeti memleketin iktisad eraitine intibak ettii hi bir fedakrla mahal kalmadan en dar mevsimlerde fiyatn bu raddede kalabilmesile sabittir. Piyasada bu suretle aylardanberi nisb istikrar temin edilmi olmas ve btn dviz ihtiyalarnn tamamen is'af edilmesi herkeste paramzn kymetine itimat telkin etmi ve iktisad faaliyetlerimizin selmeti cereyann siyanet ve temin eylemitir. Memleketimiz ihracatnn bilhassa ve balca mahsult ziraiye olmas ve bunlarn pek ksa bir zaman zarfnda ihra edilmesi yznden son gnlerde dviz arzlarnn kesafeti karsnda Trk liras fikdan ehemmiyetle hissedilmekte bulunmutur. Dvizin mebzul ve buna mukabil miktar mahdut Trk lirasnn gayri kfi olduu mevsimlerde tedavl tanzim edecek olan Cumhuriyet Merkez Bankasnn derdesti tekil bulunmasna

 378
gre bu bankann faaliyete gemesine kadar mevsimler ilcaatile temevvlere mani olmak iin ihtiyat evrak naktiyeden kanunen tedavlde bulunan muayyen miktar fevkinde ve ihtiya nisbetinde Trk liralarnn karl yzde yz dviz olarak mahfuz kalmak artile mnhasran dviz mbayaasmda istimali ve bu suretle vcut bulacak olan dviz stokunun sarfedilebilmesi de kezalik mukabili Trk liralarnn ayn zamanda ihtiyat stokuna iadesine bal tutulmas zarur grlmtr. Bu yoldaki hareketle paramzn fiil istikrar safhasna girilmi olaca ve bu safhada her yerde mmasil tedbirlere tevessl edildii ayan kayttr. 23 Eyll 1930 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Memleketimizin ithalt mevsimlerile ihracat zamanlarnn tamamen ayn aylara isabet etmemesi yznden dviz arzlarile bunlara kar olan kambiyo talepleri tevafuk etmemekte Trk evrak naktiyesinin imdiye kadar her sene takriben yzde on be derecesinde temevvcn mucip olmakta ve binnetice mill parann kymeti sabit bir manzara arzetmekte bulunmutur. Alnan tedabir neticesi olarak bir taraftan devlet ve onun vcudunu tertip eden messesatn kambiyo ihtiya ve talepleri tanzim ve tensikine edilen itina dier taraftan mill ihtiyalarn mmkn olduu derecede mill istihsaltn temini hususuna milletin verdii ehemmiyet yznden geen bir ka ay zarfnda mill parann kymeti deta sabit denecek bir ekilde kalmtr. hracat mevsiminin hull hasebile ihracat emtaamzn sat bedelini tekil eden ecnebi dvizlerinin birden arz piyasada mevcut ihtiyatan ok fazla bulunmu ve binnetice mill parann tedavlde nedreti hasl olmutur. Memleketimizin iktisad hayatnda arzuya ayan olmyan netayici tevlit edebilecek, mill istihsalatmzn hari piyasalarda rekabet kabiliyetini tenzil etmek suretile de bir ok zararlar badi olabilecek ve ayn zamanda da mill parann kymetinde bir istikrarszlk manzaras gsterebilecek bu vaziyete are ve tedbir olarak Merkez Bankasnn teekklne tekaddm eden zamanlarda dahi Trk evrak naktiyesinin ihtiyatlarn ihtiya nisbetinde piyasaya arzolunacak fazla kambiyonun itirasna kullanmak ve yine lzum hasl olduka bunlar satarak tedavle atlan miktar evrak naktiyeyi yerine koymak suretile paramz istikrar ettirmek derpi olunmaktadr.

TEVK! SANAY K A N U N U N U N 7 NC MADDESNN (C) FIKRASININ TEFSRNE DAR BAVEKLET TEZKERES TEVK1 SANAY AIKLIK KANUNU EREVESNDE YER ALAN GETRLMESNE LKN BAVEKALET VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) BR BAIIKLIA YAZISI

(MALYE Maliye

Vekletinin 21 ubat 1928 Tarih ve 21652/ 167 Numaral Tezkeresi Suretidir

Teviki sanayi kanununun 7 nci maddesinde sna messeselerin nail olacaklar msaadat ve muafiyetler meyannda kazan vergisi de dahil bulunduundan messesat mebhuse satlarndan husule gelecek kazanlarn mezkr vergiden muafiyetleri tabiidir. Ancak mezkr maddedeki muafiyetler, sna messeseler ile onlarn bulunduklar arazi ve bu arazi dahilinde amele ve mstahdemlerin shh ve itima ihtiyalarna mahsus mebani dahil olmak zere kffei mtemilt ve messeseleri en yakn msait demiryol, ose, liman veya sahile rapt iin lzumu olan her nevi nakliye tahmil ve tahliye vesait ve tesisatna hasr ve kasredilmitir. Kanunu hazr mucibince kazan vergisi; safi kazanlardan istifa edilmekte bulunmasna mebni bu vergiye mteallik muafiyetin sna messeselerin mtemiltndan saylabilmek zere maazalar ve depolar ve idareler ve buralardan vaki olacak satlardan mtevellit kazanlara mul muhtac tefsir grlmektedir.

8 Haziran 1931 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Kanunun messesat snaiyeyi himaye etmesi srf fabrikann yaplp ilemesi iin olmayp mamultmn satlmasn tevik dahi bu maksada dahil bulunmaktadr. Esasen teviki sanayi kanununda fabrikalarn ka-

 379
zan vergisinden istisnas kaydi konurken hi phesizdir ki vaz kanun bu muafiyetten istifade eden fabrikalarn sat mahallini deil bizzat yaplan muameleyi istihdaf etmiti. Bir fabrikaya kazan vergisi tarhedebilmek iin fabrikann evvel emirde sat yapmas lzmdr. Btn dnyada fabrikalar hemen umumiyetle arazi, amele, kuvvei muharrike gibi husus bir takm artlarn tahr tesirinde olarak i ve piyasa merkezlerinden uzak yerlerde tesis edilmi olmakla beraber bunlarn hepsinde kolay i yapabilmek noktasndan mhim bir ticaret ehrine bal ve bu ehirlerde kendilerini temsil eden bir yazhane veya sat mahalli vardr. Ve bu zaruridir. Fabrikasyonun bir ticaret ii olduu kabul edildiine nazaran bu zarureti kabul etmek de lzmdr. Binaenaleyh mnhasran kendi mamultn satmak noktai nazarndan fabrikay teviki sanayi kanununun tayin ettii fabrika hududu erevesi iine sk sk balamak memleketimizde terakki ve inkiafn her vesile ile arzu ve temenni ettiimiz mill sanayiin istikbalini baltalamaktan baka bir netice vermez kanaatindeyiz.

2 Mays 1928 TCARET ENCMEN MAZBATASI Kanunun messesat snaiyeyi himaye etmesi srf fabrikann yaplp ilemesi iin olmayp mahsultnn da memleketimiz dahilinde satlmasn himaya ve tevik dahi bu maksada dahil bulunmakta ve hatta kanun mamult dahiliyenin memleket dahilinde srm ve revacn temin edebilecek ahkm da muhtevi bulunmaktadr. Bu maksat hasl olabilmek iin milli fabrikalarn mnhasran kendi imal eyledikleri eyaya sergi olan maazalarla bunlar satmak iin sahiplerinin tuttuklar yazhaneleri de kazan vergisi muafiyetinden mstefit etmek teviki sanayi kanununun hini vaznda takio olunan siyasetin ruhu esasi ile kmilen kabili telif ve hatta bunun icabatndan olmas tabi grlm olduundan tideki fkrann ilvesini encmenimiz muvafk grmektedir. 28 Knunusani 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI Teviki sanayi kanununun yedinci maddesinde gsterilen muafiyet sna messeselerle bunlarn bulunduklar arazi ve bu arazi dahilindeki krfei mtemilta mnhasr bulunduu cihetle bu messeseler tarafndan mamul maddelerinin satlar iin kanunun tayin eyledii hudut haricinde alacak maaza, depo ve idarehanelerde vaki satlardan mtevellit kazanlarn kazan vergisi muafiyetinden istifade edemiyecei ve bu itibarla tefsire ihtiya olmad encmenimizce de anlalmtr.

MHENDSLK VE MMARLIK H A K K I N D A K K A N U N A BR M A D D E TEZYLNE DAR 1/771 N U M A R A L I K A N U N LYHASI YABANCI UYRUKLU MHENDS VE MMARLARIN ALIABLMESNE OLANAK VEREN BR YASA DEKL (NAFIA VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 7 Terinisani 1930 ESBABI MUCBE Memleketimizin mran sahasnda feyizli bir inkiafa mazhariyetini temin edebilecek amillerden birisi de: Bu sahada alacak fen adamlarnn memleketin mran ihtiyacile mtenasip miktarda bulunmasdr. Halbuki bir taraftan memleketimizde yetimekte bulunan mhendis ve mimarlar bu ihtiyac tatmine kfi miktarda olmamakla beraber dier taraftan yalnz Trk mhendis ve mimarlarnn Trkiye'de icrayi san'at edebilmeleri iin haiz bulunmalar lzm gelen artlardan bahis mhendislik ve mimarlk hakkndaki 1035 numaral kanun hkmleri mvacehesinde halen mer'i bulunan (Ecnebilerin hukuk ve vezaifi) hakkndaki 23 ubat 1330 tarihli kanunun muvakkat maddesi ecnebi mhendislerinin yalnz bu kanunun neri tarihindeki mktesep haklarn tanm ve bu haklar iktisap etmemi olan ecnebilere Trkiye'de icrayi san'at edebilmek imknn brakmamtr.

TRKYE'DE

TASARISI

 380
Binaenaleyh memleketin imar faaliyeti ok defa ecnebi mhendis ve mimarlardan da istifade etmek ihtiyacn hissettirmekte olduu nazar itibare alnarak kanun artlan haiz ecnebi mhendis ve mimarlarn da Trkiye'de icrayi san'at edebilmelerini veya mhendis ve mtehasss sfatile Hkmet hizmetine alnabilmelerini temin etmek maksadile 1035 numaral kanuna zeylolmak zere merbut maddei kanuniye kaleme alnmtr.

MLL KTSADYATI K O R U M A VERGS H A K K I N D A 1 / 174 N U M A R A L I K A N U N LYHASI MLL EKONOMY KORUMA VERGS TASARISI

(MALYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 2 Terinisani 931

ESBABI MUCBE Dnya, byk bir iktisad buhran geirmektedir. Bu buhran umum, amil bir manzara arzetmekte olduu gibi her memleketin dahil hayatnda da derece derece mahsustur. inde yaadmz gnler, umum hayata taallk eden ilerin daima iktisad hayatn icabatile hemahenk olmasn emretmektedir. Bte tevaznnde olduu gibi, iktisad muvazeneyi de byk bir dikkat ve ihtimamla temine alan Hkmet, dnya iktisadiyatnn geirmekte olduu bu sarsnt karsnda gerek milli paramz, gerek mill iktisadiyatmz korumak iin icap eden btn tedbirleri almak mecburiyetindedir. Bu tedbirler 1932 mal ssnesine ait btenin tesbiti srasnda ehemmiyetle nazar itibara alnacak ise de vaziyet iinde bulunduumuz mal sene iinde bakaca ve cil baz tedbirlere mracaat zarur klmaktadr. Bu, tedbirler cmlesinden olmak zere, mill iktisadiyat koruma vergisi unvan altnda muvakkat mahiyette bir vergi ihdas derpi edilmitir. Trkiye Cumhuriyeti hududu dahilinde alan kffei hizmet erbab bu vergi ile mkellef tutulmutur. Devlet tekiltna dahil en yksek makamlardan en kne kadar bil istisna her ahs bu vergiyi verecei gibi, Devlet tekilt haricinde kalan hakik veya hkm ahslar nezdinde veya onlara merbut olarak alan hizmet erbab da ayn suretle ve ayn nisbetler zerinden vergi vereceklerdir. Devlet uzviyetinin ve mill iktisadiyatn mdafaas iin, memlekette yaayan ve muayyen bir bedel mukabilinde bir yere merbut olarak alan her ahs iin gda maddelerindeki ucuzluk nazar dikkate alnarak bu mkellefiyet tesis olunmutur. Verginin muvakkat mahiyette olaca mlhazasile kazan vergisi ile tevhidi cihetine gidilmemitir. Projede asgar maiet seviyesi olarak, ayda 30 lira ve ondan daha aa istihkak olan ahslarn maa, cret ve yevmiyeleri vergi mevzuu haricinde braklm ve bu suretle kazanlar ancak maietlerini temine kifayet edecek derecede olanlar mkellef tutulmamtr. Keza hi bir yere merbut olmayarak seyyar halinde alan serbest mesa erbab ile ziraatte mstahdem iiler ve renberler bu vergiden muaf tutulmutur.

26 Tesrinisani 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI Hemen btn memleketleri mul hududu dahiline alan iktisad buhran ve tekallbatn vuzuh ve sarahatle grlmesi mmkn olmyan netayici muvacehesinde azam teyakkuz ve dur endii ile hareket etmek ve ittihaz lzm gelen tedbirlere tevessl eylemek umum vaziyetin ibram eyledii hakikatlardandr. Bu icaplara ittiba ederek Hkmetimizin hadisat nlemek ve byk sarsntlar vukuundan evvel bertaraf etmee teebbs eylemesi memleket ilerinde takdir ile karlanacak bir ihtimam ifade eylemektedir. Byk tedbirler byk fedakrlklara mtevakkf olduuna ve bu fedakrlklarn btn vatandalar tarafndan seyyan bir nisbet dahilinde deruhde edilmesi zarur bulunduuna nazaran lyihann istihdaf eyledii mevzu ve matrahn ve tesbit eyledii vergi nisbetlerinin bu gayeye doru yaklatracak mahiyette bulunduu da aikrdr.

MUAMELE VERGS K A N U N U M A K A M I N A KAM 1 / 41 N U M A R A L I K A N U N LYHASI YEN MUAMELE (MALYE VERGS TASARISI

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)

 381
2 ubat 1931 ESBABI MUCBE 15 ubat 1926 tarihli ve 735 numaral kanunla ihdas edilmi olan umum istihlk vergisi ilk muamelei ticariyeden son muameleye kadar vuku bulan her sat ve muamele iin tahakkuk ettirilmekte ve bu tarz ticar ilerin serbeste cereyann ihll ettii kadar cibayet ve kontrol da mklt ve alkadarlarn mtemadi surette iza edilmesini icap ettirmekte idi. Umum istihlk vergisinin verdii bu netice] bertaraf edilmek ve vergisinin bir defada satlarn ve muameltn mebde ve menbalarnda alnmas temin olunmak maksadile daha umum bir tahakkuk ve cibayet tarz aranlm ve umum istihlk vergisi yerine kaim olan 21 Mays 1927 tarihli ve 1039 numaral muamele vergisi kanunu kabul edilmiti. Bu kanuna nazaran; 1 - Memleket dahilinde mtenevvi muamelt ticariyeye mevzu tekil eden mevaddn vergisi kuvayi muharrike ile mteharrik sna messeselerden, 2 - Ecnebi memleketlerden Trkiye'de istihlk edilmek zere ithal edilen mamul maddelerin vergisi bu mevaddn gmrklerden ktktan sonra iktisap ettii kymetler zerinden ve ithali mteakip, 3 - Ecnebi-memleketlere ihra edilecek bilmum maddelerin vergileri ihra srasnda, 4 - Kredi messeselerine ve sigorta muameltna ait olan vergiler de kredi ve sigorta messeselerinden, Dahil istihlk ve muamelta iniks edebilecek ekilde alnmas takarrr etmitir. 1927 senesinden beri mevkii tatbikte bulunan bu verginin mahiyeti itibarile iktisad hayata olan menfi tesiri malm olduundan, imknn msaadesi nisbetinde tahfifine doru gidilmek istihdaf edilen gayeler yanndadr. Geen sene kabul edilen bir kanunla her nevi buday, arpa, msr, avdar, yulaf, dar, pirin, nohut, fasulye, bakla vesair hububat ve un ve kepek ile pamuk ipliine ait ihracat muamele vergisi ilga edilmi ve bu ilgann bilmum ihracat mevaddna temil edilecei de vadolunmutur. Takdim olunan proje ile bu vait icra klnmaktadr. hracat mevaddna ait verginin ilgas dolaysile, muamele vergisi kanununun yeni batan tetkikine ihtiya grlm ve tatbikatn verdii neticelere gre icap eden maddelerin tadil ve slah ve verginin suhuletle kabili tatbik bir hale getirilmesi ehemmiyetle nazar dikkate alnmtr. Bu cihetlerin temini kanunun baz maddelerinin tadilile kabili temin olamyaca anlalmas zerine muamele vergisi kanunu yeniden yazlmak zarur olmutur.

26 Mays 1931 KTSAT ENCMEN MAZBATASI 21 Mays 1927 tarihli ve 1039 numaral muamele vergisi kanununun maksad tedvini ilk muameleden son muameleye kadar vaki olan her sat ve muamele iin bir vergi tahakkukunu istilzam eden ve verginin cibayet ve kontrolunda mklt gsteren ve alkadarlarn mtemadi surette iza edilmesine sebebiyet veren ve ticaret ilerinde matlup olan serbestiyi ihll eden 15 ubat 1926 tarihli ve 735 numaral umum istihlk vergisine ait kanunun mevkii meriyetten kaldrlmasndan ibaretti. Halbuki bu muamele vergisi kanununun meriyet mevkiine gemesinden beri sanayi erbab tarafndan gerek vergideki mkerrerlik ve gerek sanayiimiz zerindeki arl dolaysile vaki olan ikyetler ve mracaatlar gsteriyor ki asl istihdaf edilen verginin emin ve salim bir tarzda bu kanun ile de mmkn olamadktan baka derpi olunan kolaylkta mkellefe bahedilememi ve ondan dolay da Hkmetimizce baz tadilt yaplmas zarureti hasl olmutur. Muamele vergisi gayri saf haslat zerinden alnmas dolaysile sanayi erbabn mkl vaziyetlere drecek kadar ar olduuna ve tatbikat itibarile de btn hsn niyetlere ramen daima izalara ve ikyetlere .sebebiyet vereceine phe yoktur. Ondan dolay bu verginin sanayi messeselerimizden alnmamas imknnn temini Hkmetin esbab mucibesinde yazm olduu gibi encmenimizin de cmlei temenniyatndan ise de mal ihtiyalar sebebile byle bir verginin imdilik ilgas cihetine gidilemiyecei ve mill sanayiimiz zerindeki menfi tesirlerini mmkn mertebe tahfif edecek ve inkiafna engel olmyacak ve hali hazr iktsadiya-

 382
yatmza nisbeten daha ziyade uygun ve tatbiki daha adilne ve daha kolay olabilecek bir eklin tesbiti ve lyihada ona gre tadilt icras da ayn zamanda kararlatrlmtr. te bu mlhaze dolaysiledir ki muamele vergisini sna messeselerin umumuna temil eden ve imdiye kadar bu nevi vergiyi vermiyenlerin dahi mkellef tutulmasn mir olan birinci madde on be beygir kuvvetinden aa kuvvei muharrike ile alan messeselerin vergisinden istisnalarn ve bu suretle vergi yknden kanmak iin motrlerini kaldrmak zaruretinde kalan ve binaenaleyh iptidailie rcu eden veya etmek istidadn gsteren ufak sanayiin yaamasna imkn brakacak bir hkmn konmas suretile tadil edilmitir.

1 / 33 N U M A R A L I ARAZ VERGS K A N U N LYHASI ARAZ (MALYE VERGS TASARISI HAZIRLANMITIR) 9 ubat 1931 ESBABI MUCBE Trkiye'de imdiye kadar arazi vergisine ait mstakil bir kanun tanzim klnmamtr. Bu gn tarh ve cibayet edilmekte olan arazi vergisi, 1302 tarihli emlk nizamnamesile ona mteferri ahkma istinat eylemektedir. u kadar ki bu nizamname, bal bana mkellefiyet tesisine kfi olmadndan, nizamnamenin nerinden evvel veya sonraki tarihlerde vaz ve kabul edilmi olan dier ahkmn da nazar itibare alnmas icap etmektedir. Arazi vergisi arazinin tahrir usulile bulunan kymetlerine istinat eylemektedir: Memleketimizde yeniden bir tahriri umum icrasile, tahrir kaidesi zerine vergi tarh tekerrr ettii tarih 1275 senesidir. Bu gn cari olan arazi vergisinin tesisi mebdei de bu tarihtir. Bu tarihte arazi vergisi olarak vazolunan vergi nisbeti, tahrir kymetinin binde drddr. Bu nisbet yirmi sene devam etmitir. 1295 senesinde, 1296 senesi martndan muteber olmak zere, bilahare kanuniyet iktisap eden vergi kararnamesile arazi r veren ve r vermiyen unvan altnda ikiye tefrik edilmi ve r veren arazi, sabk vehile kymetlerinin binde drd ve r vermiyen arazi de kymetlerinin binde sekizi nisbetinde arazi vergisine tabi tutulmutur. 15 Nisan 1303 tarihinden itibaren r veren arazinin vergisi binde altya ve r vermiyen arazinin vergisi de binde ona ibl edilmitir. 17 ubat 1341 tarihli kanunla, aarn ilgasn mteakip, re tabi arazinin vergisi sekiz misline ibl edilerek binde krk sekiz olarak tesbit klnmtr. r vermiyen arazi vergisi ise hali sabknda braklm, su altnda kalmak ve bataklk haline gelmek dolaysile intifa edilememekte olan yerlerden de binde drt nisbetinde vergi alnmas kabul olunmutur. Bu vaziyet, bilvasta vergilere munzam kesirlerin asllarile tevhidine dair olan 18 Mays 1929 tarihli ve 1454 numaral kanunun mer'iyet mevkiine girmesine kadar ayn vaziyette kalmtr. bu kanun ile arazinin r veren ve r vermiyen namlar altndaki taksimi kaldrlarak bu gnk rayice gre tahrir gren yerler iin vergi nisbeti binde on ve 1331 senesindeki kymetleri zerinden vergi alnan yerlerde de binde altm be olarak vergi alnmas ciheti iltizam edilmitir. Ziraatte kullanlan veya ziraate msait bulunan arazi ile, ziraate msait olmyan araziyi, ayn hkme tabi tutmak, ziraate msait olmyan arazi aleyhine bir hareket olduu kadar, belediye hudutlar dahilinde bulunan iratsz arsalar ziraat arazisi nisbetinde teklif etmek de ar bir vaziyet ihdas etmitir. Bu ciheti tadil ederek vergiyi, arazinin nev'ine gre, vaz' aslisine irca etmek zarur grlmtr. Ayn zamanda, bina iratlar vergisi kanunile, zerinde sakaf bulunmyan ve bina mtemmimatndan olmyan bilmum arsalar da, arazi vergisi mevzuuna alnm olduundan, bu nevi arazinin de, arazi vergisine ait hkmler arasna girmesi icap etmektedir. Bu mebdeden hareket edilerek tanzim klnm olan arazi vergisi projesinin esasl hatlar aada irae klnmtr : 1 - imdiye kadar arazi vergisine ait muafiyetlerden bir ksm teamllere ve mteferrik kararlara istinat etmekte idi. Bu hususta tetkikat yaplarak arazi vergisi muafiyetleri hali hazr ihtiyalarna gre tensik ve tedvin edilmi, bilhassa memleketimizde zira inkiaf ve ba, meyvelik, orman tesisini ve nmune fidanlklar v-

VEKALETNCE

 383
cude gelmesini tevik edecek muafiyetler vaz ve ihdasile vergiye iktisad menafiimizi de koruyacak bir vehe verilmitir. stifade kabil olmyan talk ve bataklk arazi, vergiden muaf tutulmu ve muayyen bir mntakaya iskn edilen muhacirlere ve airetlere tahsis edilen arazi iin de sene muafiyet kabul edilmitir. 2 - zerinde bina bulunmyan iratl arsalarla iratsz arsalar mahiyetleri itibarile arazi mevzuuna alnm ve u suretle bina iratlar vergisile arazi vergisi mevzularnn sarih bir tarzda tefriki temin olunmutur. 3 - ehir ve kasaba ve kyler iindeki iratsz arsalarn vergi mevzuu haricinde braklmas muvafk grlmemekle beraber bunlardan ziraat arazisi derecesinde vergi alnmas da muhik olamyaca dnlerek bu ksm arsalarn vergi nisbetleri, ziraat arazisinin nsf derecesine indirilmitir. 4 - Verginin, arazinin irad zerinde alnmas gayedir. Ancak arazinin iratlarnn tayininde dier memleketlerde tatbik edilen usuln de, henz bu maksad temin edecek bir tekml arzedememi olduu da malumdur. Memleketimizde ziraat usullerinin ve ekillerinin henz intizam altna alnmam bulunduu bir zamanda vergiyi irat zerinden almaa ve arazi iratlarnn tayinine imkn da bulunamamaktadr. Bu imkn hasl oluncya kadar kymet esasna devamda zaruret grlmtr. Arazinin usul tahriri hakknda tecrbe kanunile yaplmakta olan tecrbelerde henz kat' neticesini verememi olduundan btn bu mlhazat, nazar dikkate alnarak, arazinin umum tahririle kymetlerinin tayini keyfiyeti imdilik husus hkmlerine braklmtr.

10 Haziran 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI Kanun lyihasnda arazi vergisinin tarh ve cibayetinde imdiye kadar istinat edilen 1302 tarihli emlk nizamnamesile bundan evvel ve sonra nerolunan mevzuat toplu olarak ve tek bir kanun halinde tedvin eylemek ve gnn icaplarna gre muafiyet, nisbet, emsal ve husus tadilt gibi esasa ve tatbikat ekillerine taallk eden hususat ikmal ve slah etmek gayesi istihdaf edilmitir. Ancak arazi gibi verim ve geliri cevv ve iktisad eraitin umumiyetle tahminlere smyan tahavvltna tabi olan bir matrah zerinden alnan verginin kymet zerinden tahakkuk ettirilip cibayet edilmesi kymet zerinde husus tadilt hakknda ne kadar geni hareket edilir ve ne kadar kolaylk temin olunursa olunsun hukukun ziyama imkn brakmyacak adilne bir tarzn tesisini imknsz brakacaktr. Hkmetin dahi kanun lyihas hakkndaki esbab mucibesinde bu ciheti btn ehemmiyetile nazara alarak hakik irat zerinden vergi tahakkuk ettirmek esasn bir gaye olarak istihdaf eylediine iaret mucibi memnuniyettir. Filhakika Hkmetin esbab mucibesinde de izah edildii vehile hakik irat zerinden vergi tahakkuk ettirilmesi ideal bir ekli ifade ediyorsa da bunun tatbikatnn mklt ve istilzam edecei byk fedakrlklar bu gn ne kabili iktiham ve ne de verginin bu gnk hasl ile mtenasiptir. Filhakika arazinin bu gnk kymetleri aralarnda kabili mukayese olamyacak derecede muhtelif mikyaslara istinat etmektedir. lk tahrir 1275 senesinde yaplm ve arazi 1295 de ksmen bir yoklamaya tabi tutul.mutur. 1341 tarihinde aarn ilgas zerine 64 kazada umum tahrire teebbs edilmi ve bu tahrir 12 kazada inta edilmi denilecek hale gelmitir. Buna nazaran araziden bir ksmnn kymetleri 1275 ve 1296 senelerindeki kymetleri ve bir ksmnn da fer ve intikl ve dier muamelt ile teayyn eden kymetleri ile temsil edilmekte ve 1331 senesine kadar altn ile ifade edilmekte iken 1331 senesinden itibaren her hangi bir sebeple muamele gren veya taksitli satlara tabi olan arazi ile 12 kazann arazisi de umum tahrir neticesinde o senelerin esasen yksek olan rayi kymetlerine gre bu gnk nakit ile ifade edilmektedir. Vaka kymeti altn ile ifade edilmi olan arazinin kymetleri 24 Mays 1929 tarih ve 1454 numaral kanun ile 6,5 emsalile darp olunarak bu gnk nakit farklar az ok bertaraf edilmee allm ise de byle uzun bir tarih devreye ait muamelt ile kymet rakkamlarnn muhtelif senelerdeki rayilerinin kabili mukayese olabilmesi imkn mevcut olmadndan kymetler zerindeki byk tefavtler izale edilememitir. Teklif olunan kanun lyihas ile Hkmet verginin mesnedini tekil eden kymet zerinde bu gn azam derecede mevcut olan gayri msait erait dahilinde hakszlklar imkn hududu dahilinde bertaraf etmee ve umumiyet itibarile bu hududa az ok yaklamaa almtr.

 384
PULLUK MALTHANELERNE YARDIM HAKKINDA 1 / 8 7 1 N U M A R A L I KANUN LYHASI YERL PULLUK (KTSAT RETMN VEKALETNCE TEVK YASASI TASARISI

HAZIRLANMITIR) 12 Mart 1931

ESBABI MUCBE Trkiye muhiti ziraisinde kullanlan pulluklar ecnebi ve yerli markalar olmak zere ikiye ayrlr. Gmrk istatistiklerine nazaran 1923 senesinden 1928 senesine kadar memlekete ithal olunan ecnebi marka pulluklarn senevi vasatisi yeknu 450 000 lira kymetindedir. Umum piyasa satnn % 90 nn ecnebi pulluklar ve % 10 unu da yerli pulluklar tekil etmektedir. Memlekete giren ecnebi pulluklar ekseriyetle vaziyeti ziraiyemiz artlarna uygun deillerdir. Alman veya ekoslovak fabrikalarnn cihan piyasalar iin imal etmi olduklar bittabi memleketimize de ithal edilmekte ve baz kk ettlerle pek cz tadilta mazhar olmaktadr. Piyasada satlan ecnebi pulluklar memleketimize bihakkn uygun tipler olmad ve kat'iyen esasl bir ett mahsul bulunmad bir ok senelerden beri yaplan tecrbelerden anlalmtr. Ticaret kasdile ithal olunan pulluklarn eraiti ziraiyemize uygunsuzluundan sarfnazar iktisad bnyemize de ayrca icrayi tesir etmektedir. 1927/ 1928/ 1929 ve 1930 seneleri zarfnda idarei hususiye btelerine yalnz pulluk ve mmasili iin vazolunan tahsisat yeknu 806 128 lira olup, senev vasatisi 201 532 lira tekil etmektedir. Bu rakam iinde firmalarn yaptklar serbest satlar dahil deildir. Ecnebi pulluklar hakknda arzolunan maruzat pulluk meselesinin, dahilden temin ve tedariki fikrini ortaya atmaktadr. Bu iin memleket dahilinde temininden elde edeceimiz faydalar ksaca yle hulsa edebiliriz: 1 - Dahil imalt bir kontrola tabi tutulacandan yaplacak pulluklar arzu ve artlara uygun olacaktr. 2 - Senevi pulluk iin verilen para dahilde kalacaktr; bu menfaattan memlekette yer tutmas temin olunacaktr. baka bu ubei sanatnda

3 - Dahil imalthaneler tevik ve teip edildii takdirde, Trkiye'nin bir hali harpte pulluksuz kalmamas temin edilecektir. Elyevm memleketin drt, be yerinde kk motrlerle mcehhez imalthaneler vardr ki senev satlar 3-4 bin pulluktan ibarettir. Bu imalthaneleri daimi bir fen kontrol allnda bulundurarak imaltdaki hendesi hatalarn tekevvnne mani olmak ve kullanlan mevad iptidaiyenin matluba muvafakatini temin etmek ve bu messeselerin eksik olan baz makinalarn Devlet yardmile mbayaa eylemek ve mamult bir primle himaye etmek suretile yaplacak kanun yardmlarn ati iin byk bir menfaat temin edecei ve bu gibi yerli pulluk imalt meselesinde memlekette yer tutmasna saik olaca Vekletimizce kaviyyen mit edilmektedir.

24 Mart 1931 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Memleketimize dnyann her bir tarafndan pulluk girmekte ve hatta dn bizden ayrlan yerlerden bile pulluk ithalt vaki olmakta ve bu yzden de hayli paralarmz harice kmaktadr. Halbuki memleketimiz dahilinde bu trl alt yapacak messeselerin bulunduu da grnmektedir. Nitekim geenlerde Mill ktisat Cemiyetinin am olduu ziraat teknik sergisinden bir ok sanatkrlarmzn bu imalt muvafk evsafta yapmakta olduklar ve yalnz kendilerinin bu yoldaki mesailerinin inkiaf iin himaye ve tevika muhta bulunduklar anlalmakta idi. Muattal bir halde bulunan buharl terazili pulluklardan istifade etmek ve mill serveti kederden kurtarmak ve dier taraftan tevsii ziraate yardm edebilmek iin bunlarn sarfedecekleri yerli maden kmrlerinin tenziltl tarifeye tabi tutulmas, yerli alt ziraiyenin srmn temin iin imalthane sahiplerinin iftiden alacaklar azam bir sene vadeli sat senetlerinin Ziraat Bankasnca iskonto edilmesi ve imalthane sahiplerinin ellerinde bulunan istok mamulta kar dier mahsult arziye gibi karlk tutularak avans verilmesi, alt

 385
ziraiyenin istimal mddetinin arttrlmas ancak yedek paralarnn kolaylkla ve ehven bir surette bulunabilmesine vabeste olduundan bunu teminen acentalarna sat fiatlarnn mrakabesi ve yedek paras bulundurmalarnn mecbur tutulmas ve ziraat makinisti yetitiren hususi messeselerin himaye ve teviki ve kurslarn almas gibi hususatn hkmete nazar itibare alnmas encmenimizin de cmlei temenniyatndandr.

LLER H A K K I N D A 1/ 324 NUMARALI K A N U N LYHASI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

2 Knunusani 1929 ESBABI MUCBE Memleketimizde ticaret sahasnda, al verite iki trl mikyasn, metre ile arnn, okka ile kilogramn her ikisinin de istimali yznden muamelt ticariyede vukua gelmekte olan teevvat, izahtan mstani ola r cak derecede herkesin malmudur. Evzan ve ekyal hususunda biri an'anev ve mill, dieri Avrupai iki mikyasn istimali ihracat ve ithalt ticaretlerinde erbab ticaret ve halkn bir ok zararlara katlanmasna bad olduu gibi ticareti dahiliyemizde de baka bir ekilde mahzuru da bulunmaktadr. Memleket dahilinde kendimize mahsus mikyaslar imdiye kadar yeknesak cidd memlekete m ve amil hi bir kontrol ve mrakabeye tabi tutulmad gibi mevcut ller hi bir muayyen esasa istinat etmiyecek derecede tenevv ve tehalf eylemektedir. Bu gn memleketimizde pek muhtelif ller kullanlmaktadr. Ezcmle vezin lleri olarak (kantar, batman, eki, okka, kilo, nkey, ayar) uzunluk lleri olarak (metre, mimar arn, ar arn, endaze, yarda, mil, kula, kadem) sath lleri olarak (metre murabba, mimar arn murabba, dnm, evlek) hacim lleri olarak (metre mikb, mimar arn mikb, anbar, litre, stanbul kilesi, kot, ap, robik, lek, inik, heva, yarm, mut, tas, timen, testi) namile trl trl ller kullanlmakta olduu anlalmtr. Bunlardan maada beynennas byk araba, kak, dzne, deste, grose gibi muhtelif namlar altnda daha bir takm mikyaslar istimal olunmaktadr. Asl ayan dikkat olan nokta salifzzikir llerde bazsnn baz mahallerde ayr ayr mahiyet arzetmesidir. Mesel: Kantar krk drt okkadan ve batman alt okkadan ibaret bir mikyas olduu halde Kayseri ve Sivas'ta bir batman alt okka hesabiie otuz batman bir kantar, Kilis'te ve Mara'ta yz batman bir kantar ve iki buuk okka bir batman itibar edilmektedir. demi'te krk drt okka itibar edilen bir kantar palamut mahsulnde elli iki, zeytin yanda krk sekiz, incir mamultnda krk be okka addedilmektedir. Uak'ta eki tabiri (1 1 / 4) okkaya Kilis'te ise be batmana, bild sairede ise iki yz elli kiloya mukabil olarak istimal olunmaktadr. Hulsa memleketimizin hemen her ehir ve kasabasnda ayr ayr mahall ller kullanlmakta olmas ve bunlarn bir esas zerinden mrakabe edilememesi ticaret muameltnda intizam ve insicamn teminini gayri mmkn bir hale getirmitir. Sistem metrik denilen metre usul Fransa'dan sonra muhtelif devletlerde atideki tarihlerde kabul olunmutur. talya Belika Yunanistan spanya Almanya 1803 1821 1836 1859 1832 Avusturya - Macaristan Portekiz svire Norve 1876 1864 1877 1882

1870 tarihinde Fransa Hkmeti bu meselenin beynelmilel bir komisyonda mzakeresini derpi ederek komisyon in'ikat etmi 1875 senesinde (Konvention de metre) e mncer olmutur. bu mukaveleye Trkiye, Almanya, Avusturya, Arjantin, Belika, Danimarka, Mttehidei Amerika, Fransa, Macaristan, talya, Norve, Peru, Portekiz, sve, svire, Venezell Hkmetleri vaz' imza etmilerdir. Konferansta Devleti Osmaniye namna murahhas bulundurularak mukarrerata itirak edilen ve hatta dveli mtemeddinei saire gibi konferansn tarihi itimandan pek ok evvel yani 1869 tarihinde 14 Eyll 1285 tarihli bir kanun neredilmi ve kanunu mezkrun onuncu maddesi mucibince 1290 tarihinden itibaren mikyasat cedidenin ez'af ve eczas resmen mevkii mer'iyete girmise de bilhare tatbikatnda mklt yznden mikyasa ariyenin mecburiyeti istimali tehir edilmi her iki cins mikyasn istimali fiilen serbest braklmtr.

 386
Gerek dahil! gerek beynelmilel mnasebat iktisadiyede bir esas zerine tensik edilen nikyasat ile muamelede bulunmak muamelei ticariyeyi basitletirecei ve hesabat teshil edecei cihetle memleketimizin terakkii iktisadisi dnlrken bu cihetin nazar dikkatten dur tutulmamas icap eder. Bir taraftan memleket dahilinde evzan ve ekyalin tevhidile bunlar sk bir surette mrakabe etmek, dier cihetten kendi arzumuzla mezkr ittihada iltihak etmek, gerek menafii iktisadiyemiz gerek beynelmilel bir hususta bir mevki ihraz etmesi noktai nazarndan elzemdir.

4 Mays 1929 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Memleketimizde ve alemi ticarette kullanlmakta olan uzunluk ve arlk ve hacim llerinin hi birisi ilm ve muayyen esasata mstenit deildir. Her vilyet veya ehre gre bir trl l kullanlmasndan sarf nazar ayn ismi tayan llerin de her vilyet veya mntkada baka bir miktar ifade eyledii veya ayn miktardan ibaret olanlarn ayr ayr isimler tad baz yerlerde llecek maddeye gre ayn ismin kemmiyet noktai nazarndan tahalfe urad cmlemizin malmudur. Mesel: Hacim llerinde baz yerlerde klek dahi denilen ve vahidi kiyas addolunan bir kile buday stanbul'da 24 okka itibar edildii halde nebolu'da 40, Akehir'de 120, Urfa'da 144, Merzifon'da ise 192 kiyyedir. Ankara'da ise'yarm denilen ve 12 kilodan ibaret bir l kullanlr. Arlk llerinde baz yerlerde 1 batman 4 okkay dier bir ksm yerlerde ise 2,5 veya 6 okkay ifade eder. Baz mahallerde 44 okkadan ibaret olan bir kantar dier yerlerde 90 ve hatta 100 ve 180 okkaya kadar karlr. Veya palamut mahsul iin 52 okka olan bir kantar, zeytinya iin 48 ve incir iin ise 45 okkadr denilir. Hayat iktisadiyemiz noktai nazarndan ehemmiyeti derkr olan arazi llerinde kullandmz dnm tabirinin baz yerlerde 40 X 40 = 1600 arn terbiini ve dier bir ksm yerlerde de 45 X 45 = 2025 veya 49 x 49 = 2361 arn murabban ifade eylemesi kadar acnacak bir manzara tasavvur edilebilir mi? stanbul'da bir ar arn denilen l 68 santim olduu halde Urfa'da 70, Bafra'da 76, Beyehri'nde ise 65 ve orum'da 68,5 dir. Zirai mimar denilen arn ise 75 santim ksurdan ibarettir. 128 tarihli mevakat ve evzan ve ekyali cedide kanununun mevkii mer'iyete vaz'mdan ve kanunu mezkrun da ihtiyar bir hale terkinden sonra zaten karma kark olan llerimiz bsbtn zihinleri yoracak ve hesaplar alt st edecek bir ekilde tenevva uramtr. Okka ile kiloyu, dirhemle gram, metre ile arn veya endazeyi kartrmadk kimse kalmam ve bu iki trl llerin ayn zamanda istimali lemi ticarette ayrca ve bize mahsus ve fuzul bir hesap meselesi meydana karmakla beraber bir ok yanllklara ve hatta ihtikra dahi sebebiyet vermitir.

TCARET MUKAVELES VEYA (MODS VVEND) AKTETMYEN DEVLETLER LKESNDEN TRKYE'YE YAPILACAK THALTA DAR K A N U N LYHASI TCARET SZLEMES DIALIMI (KTSAT MZALANMAMI DZENLEYEN VEKALETNCE LKELERDEN YASA TASARISI HAZIRLANMITIR) 2 Nisan 1931 ESBABI MUCBE Trkiye Cumhuriyeti, ithalt ve ihracatn muayyen bir usule balamak ve bylece mill ticaretin inkiafn temin eylemek, ticaret muvazenesini memleket iktisadiyatna rahne verecek teadlszlklerden vikaye etmek maksadile bir ok ecnebi devletler ile ticaret muahedeleri akdetmi veya bu mukavelelerin akti mzakeresine girierek neticeye intizaren "Mods Vivendi"ler yapm olduu halde, baz ecnebi devYAPLACAK

 387
ietler hkmetlerinin byle bir mukavele veya muvakkat itilfname imzasndan, vuku bulan mteaddit teebbs ve tekliflere ramen, imtina eylemekte devam ettikleri mehut olmaktadr. Bu gibi Hkmetler kendi lkelerinden Trkiye'ye vaki ithaltn umum tarifemize tabi tutulmasnda dahi kendi iktisadi menfaatleri iin kfi derecede kuvveti haiz bir tesir grmedikleri cihetle bizimle herhangi bir tarzda bif itilf akti lzumunu hissetmemektedirler. Bu sebeple mill iktisadiyatmzn zarardan vikyesi iin, tatbikna kat' zaruret hissedildii zaman vazolunmak zere, byle devletler lkesinden Trkiye'ye vaki ithalt menetmee yahut tahdit veya takyit eylemee matuf tedbirler ittihaz salhiyetinin Hkmete itas memleket menfaati icabatnda grlmtr.

25 Mays 1931 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Trkiye iktisad mnasebette bulunduu devletlerin ekserisile ticaret mukavelesi veya mods vivendi aktettii halde baz devletlerle hi bir mukavele aktedilememi ve bu devletler zaman zaman Trkiye emtiasnn ithale kar ar resimler koymakta ve bu suretle Trkiye ihracatn mkilta maruz brakmaktadr. Buna mukabil ticaret mukaveleleri aktetmiyen devletlerin ithaltna kar yapabileceimiz ancak zami tarifenin tatbikatndan ibarettir. Mukavele aktetmiyen devletlerin ise bizim ihracatmza kar koyduklar resim bazan rusumu mania derecesinde ar olduu anlaldndan memleketimizin ticareti hariciyesini tanzim ve seyrini dikkatle takip edebilmek iin kanunda talep edilen salhiyetin hkmete verilmesini encmenimiz muvafk grmtr. Ancak bu salhiyetin an tatbiki halinde alkadar ticaretimizin evvelden haberdar olmamas yznden gayri melhuz bir takm zararlara dar olmas endiesi grldnden bu mahzuru bertaraf etmek zere kanuna bir fkra ilvesine lzum grlerek takdim edildi.

20 Temmuz 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI Encmenimiz ktisat Encmeninin kanun lyihas hakkndaki esbab mucibesini varit grerek bu encmenin noktai nazana umumiyetle iltihak etmekle beraber ii daha mull bir noktai nazardan mlhaza ederek muhtelif icaplara cevap vermek zere bu fkray, kabuln arz ve teklif eylediimiz ekilde tadil eylemitir.

DAVAR VE EHL HAYVANLAR VERGS H A K K I N D A 1 / 59 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 21 Mays 1931 HAYVANLAR (MALYE VERGS TASARISI

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)

U M U M ESBABI MUCBE Memleketimizde davarlar, ok eski bir zamandan beri vergiye tabi tutulmaktadr. Davar vergisinin menei aranlrsa, islmiyetin mebdeine kadar atf nazar etmek lzm gelir. Bu vergi zekt ile ayn zamanda teri edilmitir.

Tanzimatn ilnndan evvel bu vergi bazan, aynen ve (ondalk resmi) nvan altnda ve bazan nakten (adeti anam) unvan altnda cibayet edilmi, vergiye muhtelif zamanlarda, muhtelif namlarla bir takm resimler ilve klnmtr. Bilhara Osmanl Hkmetinin, vergilere sureti umumiyede tatbik ettii ihale ve iltizam usul ve vergiye de temil edilmi ve bu vaziyette bir aralk, (mukataat) namile ve iltizam usulile bu verginin cibayeti de devam eylemitir. Tanzimatn ilnndan sonra mal slahat srasnda 1256 tarihli ilmhaber mucibince her koyun ve keiden seyyanen be kuru (resmi maktu) ve yirmierpara (mbairiye) alnmas kabul olunmutur. Bu tarz 1272 tarihine kadar devam eylemitir.


388
1273 senesinde bir koyundan senev istihsal edilecek iradn onda biri nisbetinde olmak zere mahalli ahval ve eraite gre tahavvl eyliyebilecek bir mkellefiyet ihdas kabul edilmi ve bu mebdeden icra klnan tetkikat neticesinde beher koyunun haddi vasati drt ve haddi asgar bir buuk kuru olarak tesbit olunarak vergiye vaz aslisi olan haslat zerine mevzu vergi mahiyeti verilmitir. 1288 senesinde, miktarlar vilyetine gre yirmiden krk paraya kadar tezyit edilmi, 1296 senesinde koyun bana yirmi para, 1310 senesinde kezalik yirmi para ilve olunmu ve 1316 senesinde tehizat askeriye ianesi namile, sair vergilere olduu gibi buna da yzde alt nisbetinde zam icra klnmtr. 5 Austos 1330 tarihli kanunla, bte a karl olarak tarifesi mucibince almakta olan verginin aslna, kesri munzam halinde fevkalde bir zam yapld gibi, 335 ve 336 senelerinde keza tezyide tabi tutulmutur. Hkmeti milliyenin ie balad tarihten .sonra, .1336 senesinden itibaren verginin 4 misil olarak tahsili takarrr etmitir. Bu miktar 11 knunusani 1339 tarihli ve 295 numaral kanunla 5 misle ibl olunmutur: Ayn zamanda bte a ve tehizat hisseleri kaldrlm, yalnz % 5 vilayet hissesi ipka edilmitir. Davar vergisinde, ilk slahat, 12 ubat 1340 tarihli saym kanunile icra edilmitir. Bu kanunla verginin tarh ve tahakkuk muameleleri slah ve birinci defa olarak verginin tayininde hayvan sahiplerinin (beyan)larna istinat edilmesi usul vaz ve tesis ve vergi miktarlar da tevhit olunmutur. Aarn, 17 ubat 1341 tarihli kanunla ilgasn mteakip, davar vergisinin dier ehl hayvanlara da temili muvafk grlerek saym kanununun, vergi miktarlarn mbeyyin 6 nc maddesi 30 knunusani 1926 tarihli ve 729 numaral kanunla tadil ve mkellefiyet manda, inek, kz, at, ksrak, aygr, idi, katr ve eeklere de temil edilmitir. 28 Mart 1927 tarihli ve 1000 numaral kanunla hayvan bana 2,5 ve 5 kuru miktarnda idarei hususiyelere ait olmak zere zam yapld gibi, 22 Haziran 1926 tarihli ve 1130 numaral kanunla da, beher hayvandan alnan vergi miktarna, % 50 ye kadar maarif vergisi olarak ilve edilmesi kabul olunmutur. Mteakiben, bilvasta vergilere munzam kesirlerin tevhit ve nisbetlerin tadiline dair olan 18 Mays 1929 tarihli ve 1454 numaral kanun mucibince, vergi asllarile, munzam kesirler tevhit ve koyun, kl kei, tiftik, manda, eek vergileri birer miktarda tezyide tabi tutularak: Koyun ve kl keiden Tiftikten Deveden Mandadan kz ve inekten At, aygr, idi, ksrak ve katrdan Eekten Domuzdan 60 50 230 200 125 155 60 350 Kuru

vergi alnmas tesbit klnmtr. Elyevm cari olan miktarlar bunlardr. Anlalaca zere, bu vergi, zaman zaman vaz aslisini kaybeylemi, hayvan bana alnan miktar mtemadi surette zamlara maruz kalmtr. Bu zamlar, sureti umumiyede, ya bte zaruretinden, veya Trk parasnn kymetinin tenezzlnden dolay, dier vergiler meyanmda bu verginin de tezyide tabi bulundurulmasndan ileri gelmitir. Vergi nisbet ve miktarlarnn tezyide tabi bulundurulmasnda, son senelerde, birinci derecede amil olan Trk parasnn temevvc artk tevkif edilmitir. Cumhuriyet Hkmetinin para stabilizasyonuna doru ald tedbirlerin fiil netayici iktitaf edilmek zeredir. Badema bu sebepten dolay vergi teyidine zaruret grlmeyecei kuvvetle mit olunabilir. Trkiye'de hayvan yetitirmek ve hayvan yetitirenleri himaye etmek hayat bir ihtiyatr. Hkmet, hayvan yetitirmenin ehemmiyet ve kymetini nazar dikkat ve itinaya alarak, vastasz vergiler zerinden yaplmas kabul edilen tahfif ve slah program iinde, davar ve ehil hayvanlar vergisini de ehemmiyeti mahsusa ile ele alm ve bu vergi miktarnda mmkn olan azam fedakrl ve tahfifi icradan ekinmemitir.

 389
24 Haziran 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI Mevcut saym vergisi kanununun vazeyledii ahkmn "gerek vergi nisbetleri ve gerek tatbikat ekil ve netayicinin bu gnn iktisad zaruretlerine ve hakku adlin icaplarna uygun olmad hakknda Hkmete serdedilen mlhazalarn varit bulunduuna encmenimiz de kanidir. Ancak memleketimizin vsati ve umumiyetle ziraat ilerinde alabilecek nfusun azl nazara alnrsa hayvancln uzunca bir mddet gerek memleket iktisadiyatnn ve gerek mal menba itibarile Devletin halde ve istikbalde istinat edecei eri kuvvetli esaslardan biri olarak kalaca tezahr etmektedir. Bu itibarla bu menban azam himayeye mazhar olmas ve inkiafna engel tekil edecek vergi kuyudatndan mmkn olduu kadar kurtarlmas bir zaruret hkmn almaktadr. Kanun lyihas tatbikat noktai nazarndan bi( gnk Hkmet cihazmzn sas dahilinde mmkn olan hemen her kolayl temin etmi gibidir. Fakat vergi nisbetlerinde vaziyet byle deildir. Bu menbadan alnan vergi nisbetleri bu gnk kazanlara gre yksekliini muhafaza etmektedir. Ancak bu ykseklikte mil olan Devletin ald vergi deildir. Filhakika vilyetlere, husus idarelere, ilk mektepler maa ve masraflarna ve saireye ayrlan miktarlar - hayvan cinslerine gre gre nisbetleri muhtelif olmakla beraber - verginin hasl zerinden % 36 ya bali olan mhim bir yekn tekil etmektedir. Mesel bir koyundan alnan 60 kuruluk verginin takriben 20 kuruu bu munzam kesirlere ve 40 kuruu Devlet hissesine ayrlmaktadr. Grlyor ki, Devlet hissesi umum harpten evvel bu matrahtan alnan vergi nisbetinden daha aadr. Dier taraftan ilk tahsil masarifine karlk olmak zere alnmakta bulunan ve hayvan cinslerine gre % 21 den % 32 ye kadar kan munzam kesrin mahalli sarf bu gnn eraiti dahilinde hemen kmilen ehir mektepleridir. Hemen umumiyetini ky halk tekil eden bu vergi mkelleflerinin bu gn umumiyetle ehirleri alkadar etmekte bulunan bir hizmete bu nisbet dahilinde itiraki esas itibarile doru deildir. Bu itibarla bu vergi zerinden alnan maarif hissesinin kaldrlarak baka bir matrahtan temin etmek Vc bu suretle memleketimizin umum servetini ve dolaysile Devlet varidatn pek byk mikyasta alkadar eden hayvancln inkiafn bu engelden kurtarmak hususuna lyk olduu ehemmiyetin atfedilmesini ok lzumlu telkki etmekteyiz.

1931 SENES BTE K A N U N U LYHASINA BR M A D D E LVES H A K K N D A 1 / 1 3 6 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 6 Temmuz 1931 ESBABI MUCBE Vastasz vergilere ait kanunlar zerinde yaplm olan tetkikat srasnda kazan vergisi kanununa da temas edilmiti. Bu vergiye ait kanun, 1926 mal senesinden itibaren meriyete girmi ve o tarihten beri tatbikatn gsterdii lzum ve ihtiyalara gre, esasa teallk eden hkmleri de dahil olduu halde ekseri maddeleri tadile uram bulunuyordu. Bu itibarla yeni batan bir kanun lyihas ihzar dnlm ise de tevakkuf ettii uzun tetkikata vaktin msaadesizi ii nazar dikkate alnarak bir taraftan yeni bir kazan vergisi kanunu lyihasnn esaslarn ihzar iin lzm gelen tetkikata devam olunmakla beraber mevcut kanunun tatbikatnda tesadf edilen mklleri ve ikyetleri hafifletmee medar olacak surette baz. maddelerinde tadilt icras cihetine gidilmemiti. ktisat Encmenince lyihann mzakeresinde, kazan vergisi kanununun bilumum maddelerinin yeni batan gzden geirilmesine ihtiya grlerek bu erait dairesinde iki ay sren srekli mzakere ve mesa neticesinde kazan vergisi kanununun bilumum hkmlerini cami olmak zere yeni bir lyiha ihzarna muvaffakiyet hasl olmu ve Maliye Encmenine tevdi klnmtr. ktisat Encmenince lyihann ihzar srasnda, yaplan tetkikat neticesinde elence ve husus istihlk vergisi nam altnda ayr bir vergi olarak alnmakta olan verginin mkelleflerin ticaret ve san'at icra etmekte olduklar mahallerin gayri saf varidatlar zerinden hesap edildii ve bu itibarla bu gibi mkelleflerin kazan vergisi nisbetleri bir miktar arttrlmak suretile elence ve husus istihlk vergisinin kazan vergisile tevhidinde kolaylk ve faide mlhaza olunmu ve lyihada vergi nisbetleri bu vaziyete gre tesbit elnmtr. Lyihada memur maalarndan yzde be kazan vergisi tevkifi maddesinin bte ile alkas noktasndan bu sene iin 1931 mal senesi bte kanununa bir madde ilvesi suretile mevkii tatbika vaznm temini muvafk olaca mtalea edilmi ve tanzim olunan lyiha arz ve takdim olunmutur.

 390
14 Temmuz 1931 MALYE ENCMEN MAZBATASI

Umumi mlhak ve husus btelerden verilen maa, tahsisat, cret ve ikramiyelerden alnacak kazan vergisi hakknda kanun lyihas. ktisat Encmenince yaplan umum tadilt hasebile, uzun bir tetkike muhta bir hale girmi ve bu cihet Hkmete dahi dermeyan edilmitir. Ancak Maliye ve Bte Encmenlerile Heyeti Umumiyece, bu ihtiyacn temini iin lyihann haiz olduu ehemmiyeti nisbetinde mzakeresi iki aylk bir zamana mtevakkftr. Halbuki devrei fevkaldenin hitam yaklatndan encmenimizce buna imkn grlememi ve ayn mlhaza ile Hkmete teklif edilen mnferit maddenin mzakeresi esas kabul edilmitir. Maaatn tevhit ve teadl hakkndaki kanunun tatbiki esnasnda umum bteye dahil memurlarn kazan vergisinin; bte masraflar meyannda tediyesi derpi edildii ve ancak bunun iin irat ve masraf yaplmyarak maalardan vergi tevkif edilmeksizin tediyesi kabul olunduu anlalmtr. Ancak halen btenin umum vaziyetinin byle bir masrafa tahamml olmamas bu verginin bizzat mkelleflere rcuunu icap ettirmitir. Bu esasa binaen umum bteden maa alan memurlarn mkellefiyetleri ve bunun miktar tayin olunmak lzumu kabul edilmi ve bu meyanda husus ve mlhak btelerden maa alanlarn mkellefiyetlerim dahi tevhit etmek ve bunlar arasnda bir fark brakmamak zere mull bir kanun tedvin klnmtr. Filhakika mlhak ve husus btelerden teadl kanunu tatbik edilmiyen daire ve messeselerin memurlar daima kazan vergisini maalarndan tediye etmilerdir. Bankalar ve sair byk messeselerin dahi imdiye kadar memurlarnn kazan vergilerini masraflar meyanndan tediye ederken hasl olan umum vaziyet zerine bunu dorudan doruya mkelleflere tahmil ettikleri de umum mehudat meyanndadr.

Matrah Memurun cezaen maa kat gibi maandan Devlet nefine kesilen ksmlar ktktan sonra kalacak istihlk miktar mkellefiyete tabi tutulmu ve ancak elbise bedeli, tahsili emval veya icra kanunlar mucibince mkellefin evvelki bir menfaatinden dolay yaplan tevkifat miktar vergiye matrah ittihaz klnmtr.

Mkellefiyetin

ekli:

Halen vergi vermekle mkellef olan husus ve mlhak btelerle byk messeseler mstahdemini, aldklar aylk, yz liraya kadar ise % 7, yz liradan fazla ise % 9 kazan vergisi vermektedirler. ktisat Encmenince tadil edilen kazan kanununun projesinde ise memur ve mstahdemler alelitlk yzde be vergiye tabi tutulduu halde, beyannameye tbi kazan messeseleri ve eshab mtezayit vergi ile mkellef klnmtr. Encmenimiz verginin kazanla mtezayit bir nisbette olmasn daha muvafk bulmu ve mstahdemler ile memurlarn tabi olaca vergi hususunda ktisat Encmeninin noktai nazarndan ayrlmtr. Esasen vergilerin zarur maiet hayatn daraltmyacak bir ekilde tatbiki ve bunun iin de en ziyade refah ve servet erbabnn bir nisbet dahilinde teklifi cmlece kabul edilmi bir hakikattir. Ancak encmenimiz halen tatbik edilmekte olan iki dereceyi de kfi bulmam ve bunu alt derece yapmak suretile mkellefiyetler arasnda dilne bir nisbet tesisini faydal grmtr. Encmenimiz bu nisbeti tesis ederken mkellefler lehine byk bir tadil yaparak evvelce yz liraya kadar yzde yedi vergi ile mkellef olanlar yzde bee bunun iki yz liraya kadar olan fazlasn yzde altya, yz liraya kadar olan fazlasn yzde sekize drt yz liraya kadar olan fazlasn yzde ona ibl etmitir ki evvelce yz liradan fazla ksmlar kmilen yzde dokuz vergi ile mkellef bulunmakta idi. Ayn ita miktarnda vergiye tabi maa, cret ve saire gibi muhtelif aksam birlemi bulunursa nisbetin bunlarn yeknu zerinden tayini muvafk grlerek mstakil bir fkra olarak maddeye ilve olunmutur.

 391
Mkellefiyetin istisnalarna gelince: Encmenimiz, ita miktar yz liraya kadar olan maalardan yirmi lirasnn vergiye tabi tutulmamasn kabul etmitir. Filhakika ktisat Encmenince tadil klnan kazan kanununda ayda yirmi lira kazananlar vergiye tabi tutulmadndan ayn esas muhafaza etmek fikrile bu miktarn matrahtan tenzili mufafk bulmutur. cretler hakknda da bir istisnaiyet aynen kabul edilmitir. Tekat, yetim ve dul maalar kazan ile bir alkas olmad gibi esasen birinci madde metninde mevcut beden ve fikr hizmet mukabili deilse de herhangi bir tereddde mahal kalmamak zere tasrih edilmitir. Harcrahlar ile bu meyandaki yevmiyeler ise zarur bir masraf mukabili olarak verildiinden dier yol masraflar gibi onun da mkellefiyete tabi olmamas tabi grlmtr. kramiye ve tazminattan kazan alnmas esas kabul edilmi ise de vefat, beden arzalar veya malliyetler hasebile alnan ikramiye ve tazminat ve terfih zamlar her trl kazan mefhumundan uzak ve ancak bir yardm mahiyetinde olduundan bu gibiler, mstesna tutulmutur. Tedavi ve lm masraflarile mesken bedelleri ve yem bedelleri gibi esasen kanunun birinci maddesi hkmne girmiyen istisnalar ise herhangi bir tereddde mahal kalmamak zere maddeye ilve olunmutur.

15 Temmuz 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI t Umum, mlhak ve husus btelerden verilen maa, tahsisat, cret ve ikramiye alanlardan alnacak kazan vergisine dair kanun lyihas. Hkmetin teklifinde derpi ve Maliye Encmeni mazbatasnda da beyan olunduu vehile filhakika ktisat Encmenince ihzar olunan ve elyevm Maliye Encmeninde bulunan kazan vergisi kanunu lyihasnn bu devrede tetkik ve mzakeresinin ikmali mmkn grlmemektedir. Halbuki heyeti muhteremelerine arz ve takdim klnm olan 1931 senesi varidat btesine kazan vergisi iin mevzu varidat miktar devlet memurlar maandan da kazan vergisi tevkif edilecei nazar dikkate alnarak konulmutur. Bu vaziyet karsnda devlet memurlar maandan kazan vergisi alnmasn temin edecek hkmn ayr bir kanun ile temininde encmenimizce de zaruret grlerek lyihann mzakeresine geilmitir.

G M R K VE NHSARLAR VEKLET TEKL H A K K I N D A 1 / 2 1 5 N U M A R A L I K A N U N LYHASI

GMRK

VE TEKEL BAKANLIININ

KURULUUNA

LKN

YASA

TASARISI

27 Knunu evvel 1931 ESBABI MUCBE

Gmrk muameltnn ald husus ehemmiyet, inhisar ilerinin kesbettii vs'at, kaaklk iin alnan cidd tedbirler, btn bu ilerin Maliye Vekletinin asl hizmetlerinden ayr olarak tedvir ve takibinde Devlet iin daha faideli olacandan mesaisini mnhasran bu vehelere tahsis eden bir vekletin tekili muvafk grlm ve maruz muameltn lyk olduu iktisad ve inzibat noktalardan da bu teekkln Devlet iin menfaatli olaca teemml edilmitir. Veklet teekkl altnda toplanan gmrk ve inhisar ilerinin tevhit ve merkeze nakli neticesinde btede tasarruf icrasna da imkn verecei ve bu yzden bteye ayrca bir klfet tahmil edilmiyecei aikrdr.

 392
ZRAAT VEKLET TEKL H A K K I N D A 1 / 2 1 6 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TARIM BAKANLIININ KURULUUNA LKN YASA TASARISI

27 Knunuevvel 1931 ESBABI MUCBE ktisadi muamelt ve mesailin kesbettii cihanmul ehemmiyet hasebile bu ubedeki mesai pek ziyade tevess etmi, iktisad ve fenn mesaiyi istilzam eden ziraata mteallik vezaifin bu ilerden ayr olarak yrdlmesi Devlet iin bir ok muhassenat ve faideleri mucip olacandan ziraat ilerinin ktisat vekleti ilerinden ayrlarak Ziraat vekleti nam altnda bir veklet ihdas teemml edilmitir. Esasen her iki ubeye ait tekilt mevcut olduundan bu Vekletin yeniden ihdas bteye mhim bir yk olmyacaktr.

28 Knunuevvel 1931

KTSAT ENCMEN MAZBATASI Esbab mucibesinde imdilik kaydi bulunan 1200 numaral kanunla Ticaret ve Ziraat vekletleri 1928 senesinde ktisat vekleti halinde tevhit edilmiti. Cihanmul buhran iktisad dolaysile dier memleketlerde olduu gibi bizde de ticaret ve ziraat ileri btn uabatile beraber evvelki ekle kyas kabul etmez bir tarzda ehemmiyet ve vsat kesbetmitir. Bundan dolay bu Vekletin ikiye ayrlmas lzumunun zarur bulunduuna kail olan encmenimiz Hkmetin bu husustaki teklifi kanunisini esas itibarile kabul eylemitir. Yeni tekil olunacak Ziraat vekletinin istihsal hayatmzda devaml ve esasl muvaffakiyetler temin edebilmesi iin mevcut tekiltn takviye edecek dier istihsal anasr ile tehizi lzumunu encmenimiz derpi etmi ve bilhassa istihsaltm en bal ve messir tezyit mili olan iska ve irva ilerile mstahsili muhtekirlerden kurtararak kazancn artrmak, ilerine inkiaf vermek iin zira kredi meselesinin, ve zira istihsaltm dnya pazarlarnda rekabetini temin edebilecek bir surette satna mhim bir mil olan nakliyat tarife umurunun Ziraat vekleti ile olan hayat alkasnn nazar dikkate alnarak Hkmete icap eden tedabirin ittihaz ve tekiltn vcuda getirilmesi encmenimizin cmlei temenniyatndan bulunmutur.

VERASET VE NTKAL VERGS K A N U N U N U N TADLNE DAR 1 / 3 2 . N U M A R A L I K A N U N LYHASI YEN VERASET VE NTKAL (MALYE VEKALETNCE VERGS YASA TASARISI HAZIRLANMITIR)

12 ubat 1931 ESBABI MUCBE Veraset ve intikal vergisi 1 Haziran 1926 tarihinden beri vergilerimiz meyanna girmitir. Bu vergiye ait 3 Nisan 1926 tarihli ve 797 numaral kanunun birinci maddesi hkm gayet geni ve istisnalara ait maddede ise son derece dar tutulmu olduundan tatbikatta menafii umumiyeye hadim cemiyetlere, hayr ve din ilere vaki teberrat ve sadakalarn da vergiye tabi tutulmas gibi neticeler meydana gelmitir. Bundan maada, veraset ve intikal vergisi kanunu, kanunu medeniden evvel kabul edilmi olduundan, bu vergiye ait hkmler bilhare mevkii mer'iyete giren kanunu meden hkmleri ile de hemahenk bulunmamtr. Bu ahenksizlik bilhassa karabet derecelerinde, mirastan mtevellit intifa haklarnn vergiye sureti tabiiyetinde sarih bir tearz ve hakszlk tevlit etmektedir.

 393
Veraset ve intikal vergisi kanunu, vergi kanunlarnda aranlmas lzm gelen tertibi ve vuzuhu kfi derecede haiz olmad gibi: intikaltn resm, husus teekkller tarafndan vergi idarelerine ihbar keyfiyeti kfi derecede temin edilmemi ve bahusus meyyide ile tahkim edilmemi bulunduundan baz hadiselerde kanunun tatbikat mklta urad da vakidir. Ve nihayet veraset ve intikal vergisi kanununu, heyeti umumiyesi itibarile hududu mkellefiyeti tayin noktasndan da gayri vazih ve ihtilflara sebebiyet verecek bir mahiyeti haiz bulunmaktadr. Btn bu noksanlar ikmal etmek ve kanunu kabili tatbik bir hale getirebilmek arzusile tadilat projesi ihzar edilmitir. Veraset ve intikal muamelt, mazide olduu gibi, bir kaydiye ve har mevzuu olarak dar bir ereve iinde kalmamtr. Bir taraftan beynelmilel mnasebatn seneden seneye inkiaf ve dier taraftan veraset ve intikal muameltn, biraz arca teklif etmek kanaatinin her memlekette yerlemesi bu mevzuu ok nazik bir vaziyete sokmu ve muhtelif memleketlerin vergi prensiplerinin yekdierine uymamas da mkerrer vergi alnmasn inta eylemekte bulunmutur. Veraset vergisi kanununu tadil ederken bu noktaya bilhassa ehemmiyet vermek lzumu hissedilmitir.

DAHL STHLK VERGS K A N U N U N A BAZI MADDELER TEZYLNE VE KNC MADDESNE BR FIKRA LVESNE D A R 1 / 141 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TKETM VERGSNDE DEKLK YAPAN YASA TASARISI

(MALYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)

11 Temmuz 1931 ESBABI MUCBE 1 Terinievvel 1929 tarihinden itibaren mevkii meriyete giren yeni gmrk tarife kanununda, eski gmrk resmile, gmrklerde baz maddeletden alman istihlk resimleri ve eker ve petrol inhisar resimleri tevhit edilmi ve yeni gmrk tarifesinde, resim miktarlar bu tevhide nazaran tayin ve yeni tarife kanununun 31 inci maddesile eker ve petrol inhisar resimlerine ait kanunlar da ilga edilmitir.

TRKYE CUMHURYETLE SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER TTHAD ARASINDA AKTEDLEN TCARET VE SEYRSEFAN MUKAVELESNN TASDK H A K K I N D A 1 /151 N U M A R A L I KANUN LAYHASI T.C. LE S.S.C.B. ARASINDA TCARET VE ULAIMI DZENLEYEN HAZIRLANMITIR) YASA TASARISI

(HARCYE

VEKALETNCE

20 Temmuz 1931 KTSAT ENCMEN MAZBATASI 19 Aralk 1931 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti ile Sovyetist Sosyalist Cmhuriyeti ittihad arasnda Moskovada aktedilen Ticaret ve Seyrisefain muahedesi tatbik olunduu seneler iin her sene memleketimizden Yedi buuk milyon dolarlk mahsul almalar kabul ettirilmi ve bu miktarn tezyidi hakknda vaki olacak taleplerimizi hayirhahlkla tetkik edecekleri taahht ettirilmitir. bu yedi buk milyondan yarm milyon dolarnn yani bir milyon liralnn ark Vilyetlerimizden mbayaas ve iki milyon Trk liralnn da istihkk maddeleri denilen portakal, zm, incir, susam, zeytin ya olmas kararlatrld anlalmtr. Bu mukavelenin devam ettii mddete Trk tacirleri Rus pazarlarna dorudan doruya memleketin mahsulatn sevk edemeyeceklerdir. Bu netice Ruslarn tabi olduklar rejimi memleketlerinde tamamen tatbik etme-

 394
ye karar vermi olmalarndan ileri gelmitir. Bilmukabele evvelki mukavelede tayin edilen Kontenjan mikdan bu muahede ile iki misline ibla olunmutur. Bu suretle bu mukavelenin bir an evvel tatbikata gemesi memleketimizden bu mikdar ihracatn teminine medar olacak ve iktisad muvazenemizde eyi tesir yapacak bir mahiyette grlm olduundan tasdiki muvafk bulunmutur.

OSE VE KPRLER K A N U N U N U N BAZI MADDELERNN TADL H A K K I N D A 1 / 1 5 5 N U M A R A L I K A N U N LYHASI OSE VE KPRLER (NAFIA KANUNUNDA VEKALETNCE YAPILAN DEKLK TASARISI

HAZIRLANMITIR) 21 Temmuz 1931

ESBABI MUCBE iki seneden beri tatbik edilmekte olan 1525 numaral ose ve kprler kanunu mucibince yol vergisi mkelleflerinden borlarn nakten demedii taahht edenlerden sekiz lira ve bedenen alanlardan on gnlk i alnmakta ise de bu iki senelik tatbik srasnda geen ahvale nazaran senede sekiz lira yol vergisinin tediyesi halkmza ar geldii ve bu miktar nakit verginin memleketimizin iktisad yaayile mtenasip olmad anlalmtr. Bundan baka yine mezkr 1525 numaral kanun mucibince yol vergisinden nakten tahsil olunan parann yars memleketin baz mhim ve esasl istikametlerdeki oselerile cesim kprlerin inalar iin Vekletimiz taradan sarfedilmek zere ayrlmt. Bundan geri kalan nakit ksm vilyetlerin ose ve kpr ilerinin teminine kfi gelmedii ve vilyet yollarnn gittike daha ziyade harabiye yz tuttuu ve mahall idarelerin bu sebepten mzayakaya dar olduklar anlalmtr. te balca bu iki esasl mahzurun izalesi iin 1525 numaral ose ve kprler kanununun baz maddelerinin bu esaslar dahilinde tadiline mecburiyet hissolunmu ve binaenaleyh merbutan takdim olunan 1525 numaral ose ve kprler kanununun baz maddelerini tadil eden kanun lyihas yedi maddeden ibaret olmak zere ihzar ve takdim olunmutur. Mezkr lyiha mucibince yol vergisi eskisi gibi nakt ve beden olmak zere muhayyer braklm ve ancak elyevm nakten sekiz lira olarak alnmakta olan vergi drt liraya ve on gnlk i miktar da sekiz gnlk i miktarna indirilmi olduu gibi yol parasndan Nafra Vekletine alnmakta olan% 50 hisse de ( % 15) e indirilmitir. Binaenaleyh yol parasndan nakten tahsil olunacak parann ( % 85) i vilayet umum meclislerinin salhiyetleri dahilinde sarfolunmak zere mahall idarei hususiyelerine braklm olduu gibi her vilyetin mahall ihtiyacna gre beden mkelleflerin mahalli ikametlerinden i mahallerine kadar olan mesafelerin takdiri keza vilyet umum meclislerinin salhiyetlerine tevdi olunmutur. u kadar ki, nakt mkellefler gibi bedenilerin de behemehal yol borlarn demelerini ve hi bir vatandan bu vergiden mahrum edilmemesini ve bu yzden baz hakszlklara mahal braklmamasn teminen umum meclislerce tesbit edilecek mesai aylar iinde tatbik olunmak zere valiler tarafndan alkadar memurlarla birlikte senelik i programlarnn tanzimi ve beden mkelleflerin bu programa gre kafile, kafile ve muntazaman ie evkleri hem Hkmet ve hem de mkellefler iin faydal olaca derkr bulunmu ve buna dair de mezkr lyihaya kayit konmutur.

MSAKKAFAT VERGS H A K K I N D A 1 / 3 6 N U M A R A L I K A N U N LYHASI BNA GELRLER VERGS TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 2 ubat 1931 ESBABI MUCBE Memleketimizde tahrir kaidesince vergi alnmaa balandktan sonra alelmum arazi ve msakkafat tefrik edilmeksizin tahrir kymetleri zerinde vergiye tabi tutulmutu. Bu usul uzun mddet devam etti. Emlke ait olan verginin kymet esas yerine, irat esasna istinat ettirilmesi cereyan ilk defa 1326 senesinde mevzubahs

 395
oldu. O srada arazinin haslatndan, ayr r alnmakta bulunduu nazar itibare alnarak, araziye ait olan hkmler bersabk braklarak msakkafat zerine mevzu olan verginin tahrir usulile tayin klnacak gayri safi irat esasna istinat ettirilmesi kabul ve 26 Haziran 1326 tarihli msakkafat vergisi kanunu mevkii mer'iyete vazedildi. Elyevm ahkm mer'i olan 26 Haziran 1326 tarihli msakkafat vergisi kanunu ile, msakkafat vergisi, sureti umumiyede mahallinde cari olan icareler' nisbetine gre tayin klman gayri safi irada istinat ettirilmi, yeni inaat tevik iin muvakkat muafiyetler kabul olunmu, varidat gayri safiyesi pek az ve mutasarrflarnn ikametgh olan meskenler iin verginin tamamndan veya bir ksmndan muafiyet kabul olunmutur. Bu kanun, tanzim klnd zamann zihniyetine gre ok esasl ve mazbut bir kanun olmakla beraber esasa taallk eden noksanlar bulunmaktadr. Ayn zamanda kanunun mer'iyetle girdii 1326 senesinden beri muhtelif ihtiyalar ve sebeplerle kanunun umum hkmlerinden bir ksm tadile uram bir ksm tekilt esasiye kanununun vazettii esaslarla kendiliinden hkmsz kalm ve bir ksmnn da bu gnk ihtiyaca gre tadili lzm bir hale gelmitir. 1) Projede (msakkafat vergisi kanunu) yerine (bina iratlar vergisi kanunu) denilmitir. Bunun sebebi, verginin mevzuu, yalnz sakafl binalara deil, sakafl ve sakafsz bilmum sabit inaata amil olmasdr. (rat) kelimesinin ilvesi ise verginin sermaye zerinden deil, binalarn iratlar zerinden alnacan tasrih maksadiledir. 2) Vergiye tabiiyet noktasndan arazi ile bina vazih surette tefrik ve hudutlar tayin klnmtr. 3) stisnalardan bir ksm, fiilen hkmn kaybetmi ve bir ksm da muahhar kanunlarla tadile uram veya ilga edilmi bulunuyordu. Bu itibarla, bu gnk ihtiyaca gre, vergiden istisnas lzm gelen binalar tayin ve tesbit edildi. Bu meyanda zira istihsalatta kullanlan, bilmum binalarn vergiden muafiyeti cihetine gidildi. 4) Yeni inaat tevik iin, mevcut muafiyet mddetleri tevsi edildi. 5) Verginin saf irad istihdaf edecek ekilde alnmasn temin iin, gayri safi irattan bo kalma, tamir ve idame masraflar mukabili olarak dier memleketlerde olduu gibi, muayyen bir miktar tenzilinden sonra bakiyesinin vergiye matrah ittihaz usul vazolundu. 6) Vergi nisbetinin tayininde, memleketimizde muhtelif tarz istimallere gre, sermayenin getirmekte olduu haslt veya faiz nazar itibare alnarak, bina iratlar vergisi nisbeti yzde on iki olarak tesbit klnd.

KABOTAJ K A N U N U N U N 3 N C MADDESNN TEFSR H A K K I N D A 3 / 580 N U M A R A L I BAVEKLET TEZKERESNE D A Y A N A N KTSAT E N C M E N MAZBATASI YABANCI UYRUKLULARIN KANUNU TRKYE'DE YORUMUNA ALIABLMESNE LKN KTSAT OLANAK ENCMEN VERECEK RAPORU BR

KABOTAJ

23 ubat 1931 Mevzu bahis mesele 29 Nisan 926 tarihli ve 815 numaral kabotaj kanununun nc maddesinde (...ve bilcmle Trk vesait ve merakibi bahriyesi derununda kaptanlk arklk, taifelik ve amelelik ve saire icras Trkiye tabasna mnhasrdr), denildiine gre ecnebilere ait bu memnuiyetin bu kanunun nc maddesinde sayl bir ksm i ve sanatlar deniz stnde ve altnda Trklere retmek maksadile muvakkat bir zaman iin istihdam olunacak ve mnhasran talim ve tedris ile itigal edip bu kanunun Trklere hasr ve tahsis ettii hakk bizzat kullanmyacak olan ecneb muallim ve mtehassslara da mul olup olmadnn tefiri talebinden ibarettir. Bu talebi uzun uzadya tetkik ve mzakere eden Encmenimiz sayl olan i ve sanatlarn icrasn yalnz Trklere hasr ve tahsis edip Ecnebilerin bu gibi sanat ve ticaretle itigal etmi ise de vazi kanunun bu memnuiyetten kastettii gayenin kanunda mnderi ticaret ve sanatlar ecnebilerin bilfiil ve sanat halinde icra edememelerinden ibaret olup yoksa o i veya sanatn menfii ile hi bir alakas olmayp yalnz o i veya san'ati san'at halinde icra edecek olan Trklere retecek ve bir mddeti muvakkate iin ve ecir olarak kullanlacak ve binaenaleyh teknik noktai nazarndan noksanlarn ikmal edip almalarnn daha msmir bir ekle girmelerini temin edecek olan ecnebilerin bu memnuiyetin umul dahiline girmiyeceklerini karar altna almtr.

 396
HAZNEDEN TAKSTLE GAYR M E N K U L MAL SATIN ALMI OLANLARA BORLARINI TEDYEDE KOLAYLIK GSTERLMES 1 / 8 1 7 NUMARALI K A N U N LYHASI HAKKINCA

HAZtNEDEN BOR ERTELEME

TAKSlTLE KOLAYLIKLARI

TAINMAZ

MAL

ALMI LKN

OLANLARA YASA TASARISI

TANINMASINA

(MALYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 24 Knunusani 1931

ESBABI MUCBE Mahsuln feyizli, istihsaltm tabi olduu sralarda bedelleri taksitle verilmek zere hazineden satn alnm olan ba, bahe, tarla, imalthane, fabrik gibi gayri menkul mallarn, mterileri tarafndan mevcut buhran dolaysile hull eden taksitleri verilmedii vaki mracaatlardan anlalm, mevcut kanun hkmlerin tatbiki halinde bunlarn ihaleleri fesih edilerek yeniden mzayedeye konulmas ve eski bedeli temin olunmaynca farknn birinci mterilerden mtalebe edilmesi mecburiyeti hasl olmutur. Borlarn tediyesini ikl eden sebepler yeni mteriler bulma mklletirdii ve bulunsa bile ayni bedel ve eraitle satlmasna imkn olmyaca ve nihayet bir ksm halkn muztar vaziyetlerini tehvin, eda artlarn teshil, hkmete de mltezem blunaca cihetle taksit borlarnn daha mnasip ve istihsaltm tezayt ettii msait zamanlarda istifa edebilmek zere mhim bir ksmnn drt seneye kadar tehiri tahsilleri muvafk mtalea edilmitir. 12 ubat 1931 MALYE ENCMEN MAZBATASI Hkmetin hazrlam olduu kanun lyihasnn esas: bedelleri taksitle denmek zere Hazineden satn alnm olan zrraa muhassas arazinin ve mahsulat ziraiye ile alkadarlar bulunan gayri menkultn hull eden ve edecek olan taksitlerini, buhran olan yer ve senelerde, rub'u pein alnarak bakiyesinin senev yzde be faiz istifa edilmek suretile azam drt sene tecilinden ibarettir. evket Beyin teklifi ise: emvali milliye ve metrukeden sekiz taksitle alnm olan gayri menkul emval bedellerinin borlanma kanununa tevfikan yirmi senede alnmasn mtezammindir. evket Beyin teklifinde: Hazineden alnan bilmum emlk taksitlerinin tecil edilmesi talep ediliyor. Halbuki alnan emval arasnda akar ve apartmanlar da bulunmaktadr. Yaplacak teshilt alelitlak emvali gayri menkuleye temil edildii takdirde o gibi emlk alanlar da tecilden istifade etmi olacaklardr ki bu suret, yalnz tediye mkltna maruz olanlara kolaylk gsterilmesini istihdaf eden gayeye mnafidir. Geri Hkmetin teklifi vak yalnz buhrandan mteessir olan zrran ve mahsult ziraiye ile alkadar olanlarn teshilta mazhar olmalarn tazammun etmekte bulunmu ise de yine ayn suretle hazineden taksitle yalnz bir mesken alm olanlarn da o buhrann az ok tesirinden azada kalmyacaklarna nazaran bu tarz teshilttan istifade etmelerini encmenimiz muvafk grmtr. u kadar ki bu mesken sahiplerinin tecilden istifade edebilmeleri baka haneleri bulunmamasile meruttur.

16 Mart 1931 BTE ENCMEN MAZBATASI Gerek esbab mucibelerde serdolunan mlhazalara ve gerekse verilen dier izahata gre taksitlerin tediye mddetini temdide saik olan esasl sebepler ylece hulsa olunabilir; , 1 Taksitle sat bir nevi tehacm celbetmi ve bedellerin her hangi bir suretle mahsubu dnlerek satlan mallar pahalya alnmtr. 2 Harp senelerile onu takip eden pahallk senelerine nazaran haslat ve fiyatlar miktarlarnda byk tenezzller olmutur, buhran vardr.

397
3 Bu iki sebep neticesi tediye kudreti kalmamtr. Alkadarlar tediyeye icbar bir ok mstahsillerin mahvini mucip olur. Hakikaten son senelerde elde edilen tahsilt miktarlar cibayetteki mklta dellet eylemekte, dier cihetten iktisad buhran da zaman getike daha ziyade kendini hissettirmekte olmasna gre bu sebepler encmenimizce de kabul olunmutur. Ancak meskenlerin de tecile tabi tutulmas umumiyetle msakkaflara amil olacak bir tecil yolunu aaca cihetle muvafk grlmemitir. Zira bu takdirde byk kklerin ve apartmanlarn mesken ittihazna kalklaca ve mesken, akar tefriki mklt ortaya kaca bedihidir. Nihayet meskenler, fakir ve mhta kimselere hasredilmiyeceine gre bir akar mahiyetindedir. Bu sebeple tatbikatta grlecek mklt ve mahzurlar tamamen bertaref etmek zere tecilin ziraate ait arazi, ba, bahe, zeytinlik, fstklk gibi yalnz mahsul alman gayri menkullere hasr ve umumiyetle musakkaflarn teciJi cihetine gidilmemesi esas kabul olunmutur. Fabrikalarla, dier iinde zira mahsult ilenen binalarn tecile tabi tutulmas da ayn sebepler dolyisile muvafk bulunmam, bunlar da msakkaflar arasnda saylmtr. Yalnz arsalar hi bir irat vermedii cihetle ilveten tecil hkmne ithal olunmutur. Tecilin 12 seneyi gememesi kayd da son senelerde mal alanlarn binnisbe ucuz alm bulunmas ve hi taksit vermemi olanlarn bir nevi takyide tabi tutulmas demek olacana gre adalete uygun bulunmutur.

22 T E M M U Z 1931 TARH VE 1873 NUMARALT K A N U N A MZEYYEL 1 / 186 N U M A R A L K A N U N LYHASI EKONOMY 1873 SAYILI VE PARA KANUNA STKRARINI EK OLARAK KORUMAYI HAZIRLANAN AMALAYAN TASARI

(ADLYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 2 Knunuevvel 1931

ESBABI MUCBE Memleket iktisadiyatn korumak ve mill parann istikrarn muhafaza etmek iin 1873 numaral kanunun ikinci maddesine istinaden hkmete neir ve iln olunan kararname ahkm memleketin iktisad ve itimai icaplar dairesinde bundan byle alnacak tedbirleri ahs menfaatlarna alet ittihaz ederek gayri meru kazanlar teminine matuf hareketlere cret edecek olanlarn ceza meyyedeler ile karlamasndaki zaruret izahtan mstanidir. Geri ceza kanunumuz, tabi hallerde bu gibi hareketlere tevessl edenleri tecziye eden baz ahkm ihtiva etmekte ise de normal zamanlarn icaplarna gre konmu olan bu hkmler, fevkalde vaziyet dolyisile alnan bu gnk acele tedbirlerin ihdas ettii hallerden gayri meru ekilde istifade meyillerini gsterenler hakknda derhal tatbiki lzm gelen meyyedeleri muhtevi bulunmamaktadr. Bu itibarla iddeti gittike artan iktisad buhran ve bu buhrann dourduu neticeler karsnda vaziyetin fevkaldelii ve iktisadiyat korumak sisteminin esas ve gayeleri ile hemahenk yeni bir hkm cezainin tesisine ihtiya hasl olmu ve merbut lyihai kanuniye bu maksatla tanzim klnmtr. Lyiha hem ithali tahdit edilen eya zerinde vukuu mmkn ihtikra hem de ithalat eyasna mevzu tahdidattan istifade ederek dahilde istihsal olunan eya fiatlarnn ykseltilmesine mani olabilmek iin memleket hari veya dahilinde fiatlarn ykselmesini icap ettirecek bir sebep yokken toptan veya parakende eya fiatlarna vaki olacak zamm ihtikr addetmi ve bu ihtikr srf kararname veya bu kararnameye msteniden alnacak tedbirlerle takyit etmek muvafk olamyacandan mezkr tedbirleri istismar maksadile yaplan btn zamlara temil eylemitir.

 398
24 T E M M U Z 1931 TARH VE 1841 N U M A R A L I K A N U N A M U A D D L 1 / 205 N U M A R A L I K A N U N LYHASI GMRK KAAKILIINI (MALYE NLEMEK ZERE HAZIRLANAN YASA TASARISI

VEKALETlNCE

HAZIRLANMITIR)

20 Knunuevvel 1931 ESBABI MUCBE Kaakln men ve takibinden ve gmrk idareleri haricinde cereyan eden tahmil, tahliye, aktarma ve transit gibi muameltta icap eden tefti ve murakabe vazifeleri ile mkellef olan gmrk muhafaza tekilt baz Avrupa devletlerinde asker esaslar dairesinde tensik edildii ekilde bizde de bu tekiltn usul askeriyeye gre tekil ve tensik edilmesi ihtiyac hasl olmu ve bu ihtiyac karlamak zere 24 VII 1931 tarih ve 1841 numaral kanunla Gmrk umum mdrl emrinde gmrk ktalar kumandan unvanile liva kumandan salhiyetini haiz bir kumandanlk ihdas ve gmrk muhafaza memurlar bu kumandanln emir ve kumandasna tevdi edilmiti, ilk tecrbe olmak zere de bu esasn cenup hudutlarmzdaki muhafaza kuvvetleri zerinde tatbikna balanlmtr. Trk iktisadiyatn korumak,iin ittihaz edilen tedbirler cmlesinden olmak zere ithalta vazolunan tahdidat dolaysile esasen mull ve Devlet varidat iin tehlikeli bir manzara alan kaakln ok daha amil bir mahiyet almas kuvvetle melhuz bulunduundan cidd bir tehlike arzeden bu vaziyete kar seri ve ok esasl tedbirler almak lzum ve zarureti karsnda kalnmtr. te bu maksatla 1847 numaral kanunla ihdas ve 1931 senesinde yalnz cenup hudutlarmzn bir ksmnda tatbik edildii arzolunan asker muhafaza tekiltnn sahiller de dahil olduu halde btn gmrk hudutlarmzda tatbiki suretile tevsii ve bu teekkln vazife ve salhiyetinin yalnz gmrk kaaklnda deil, alelitlak Devlet inhisarlar mevad kaaklna da temili suretile Maliye vekletine merbut ve frka kumandanl salhiyetini haiz bir gmrk umum muhafaza kumandanl tekili muvafk grlmtr. Bu kumandanlk memleketin iktisad ve mal bnyesinde tahribat yapan kaaklarn gayri meru hareketlerine meydan brakmamas ve bu gnden daha muntazam ve yekdierini kontrol edecek yeni bir muhafaza tekilt ile kaakln nne geilmesi temin edilecektir.

KAAKILIK H A K K I N D A 1/213 N U M A R A L I K A N U N LYHASI KAAKILIIN (MALYE NLENMES VE ADLYE VE ZLENMESNE VEKALETLERNCE LKN YASA TASARISI

HAZIRLANMITIR)

23 Knunuevvel 931 ESBABI MUCBE Kaakln bu gnk vaziyeti bir memleket meselesi halinde telkkisini icap ettiren bir mahiyet almtr. Bu nazar noktasndan baklnca i, biri kaakla saik olan hl ve sebeplere kar ittihaz lzm gelen manialar ve dieri de kaaklk yapmakta olanlarn bir kere daha yapamamalarn temine kifayet edecek tedbirler olmak zere iki tarafl bir tetkika ihtiya gsterdiinden birinci ksmn istilzam ettii are ve tedbirlerin aranp ittihaz olunaca bir srada men ve zecir noktasndan dahi icap eden teminat ve teyidat dnmek zaruretidir. Bu itibarla kaakln men ve takibine dair olan 1510 numaral kanun ile bu kanunun mulne giren hususlarda ait olduklar husus kanun ve nizamlarda yaplan tetkiklerde; kaakln u veya bu dairenin haklarn ihll eden bir keyfiyet olmaktan ziyade Devletin btn kuvvet ve vastalarn harekete getirecek bir mesele halinde telkkisine mebde olan 1126 numaral kaakln men ve takibi kanunundan itibaren bu sadette yaplan eylerin bu gayeyi temine kfi olmad ve binaenaleyh be senelik tatbiki tecrbelerden mlhem olan ihtiyalara mstenit olarak 1510 numaral kaakln men ve takibi kanunile gmrk kanununun kaaklk fasl yerine kaim olmak zere yeni batan bir kaaklk kanunu vcude getirmek ve buna btn inhisar idarelerine amil olacak usul baz ahkm daha ilve etmek lzmgeldii neticesine varlmtr.

 399
Bunda istihdaf olunan esasa gre kaaklk mevzuundan hari ufak tefek eyler mstesna olmak zere gmrk ve inhisar dairelerini alkalandran her kaaklkta esas itibarile mddei umumiliin harekete gelmesini icap ettiren bir mme haklan vardr. Kaaklk faillerinin muhakemeleri mevkuflu olarak yaplmas da lyihada kabul ve iltizam olunan bir esastr. Filhakika kaaklk gibi Devletin iktisad muvazenesini bozacak neticeler husule getirebilen sular bu mahiyet ve tesirlerinden dolay bir taraftan bir vatan meselesi telkki ederken dier taraftan vatan sarsacak sular yapanlarn usul keyit ve artlardan mrekkep bir siper arkasnda emin ve mahfuz ilerine devam etmelerine mncer olacak bir suret iltizam mantk ve maslahat noktasndan istinat ve mdafaas kabil olmyan bir tezat ve tenakuz olurdu.

KAAKILIIN MEN VE TAKB H A K K I N D A 1/262 N U M A R A L I K A N U N LYHASI .

MALYE ENCMEN MAZBATASI 5 Knunusani 1929 Kaakln men ve takibine ait olan kanunun gmr de alkadar etmesi ve bu defa tadil dolaysile gmre taalluk eden hkmlerin de gz nnde tutulmas ve mahiyeti itibarile ayn ehemmiyeti haiz olan gmrk kaaklnn men ve takibi emrinde ittihaz edilecek tedbirlerin inhisar kaaklna mteallik tedbirlerle muvazi ve ahenkli bulunmas, lzm grlm ve tetkikat neticesinde, gmre taalluk eden hkmler arasnda da tadili icap eden baz hkmlerin mevcut olduu ve gmrk kaakl mevzuuna girilmedii takdirde baz tenakuslara tesadften hali kalnmayaca anlalmtr. Bu mutalealar sebebile, encmenimiz ilk evvel hkmetin teklifi zerinde alarak inhisar alkadar eden hkmlerin tetkik ve mzakeresini, ve sonra da her iki nevi kaaklkla alkadar hkmler arasndaki ahengin muhafazasn muvafk grmtr. Bu suretle hareket neticesi, kaakln men ve takibi hakkndaki mevcut kanunun deimiyecek hkmlerinin mahdut kald dikkati celbetmitir. Lyihann tanziminde ak Trke yazlmas iltizam edilmitir.

1710 N U M A R A L I K A N U N U N 7 NC MADDESN M U A D D L 1 /237 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TRAKTR TAZMNATINA LKN (KTSAT KANUNDA BR DEKLK YAPILMASINA LKN TASARI

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)
I

7 Knunusani 1932 ESBABI MUCBE Traktr tazminat hakkndaki 1710 numaral kanunun 7 inci maddesindeki salhiyete msteniden Vekletimizle Ziraat bankas arasnda aktolunan mukavelelerle banka nezdinde milyon liralk bir kredi kat edilmi ve imdiye kadar muameleleri inta olunan traktr eshab iin iftilere ibu krediden tediyatta bulunularak halen 198 lira bakiye kalmtr. Ancak bu kanun mucibince tazminat almaa mstahak bulunan iftilerden bir ksmnn muameleleri inta ve istihkaklar tesviye edilmi ve dier bir ksmnn da muameleleri hitam bulduu halde saliflarz kredinin tkenmi olmas hasebile matluplar tediye olunamamtr. 1710 numaral kanunun 7 inci maddesi banka nezdinde alacak kredi miktarn milyon liraya kadar tahdit etmi bulunduundan ve halbuki esbab maruza dolaysile yeniden Ziraat bankas nezdinde bir kredi almas zarur grldnden mezkr madde mucibince Ziraat bankasna kar taahhdatta bulunmak zere 3 milyon liraya kadar mezuniyet alm olan Vekletimizin bu mezuniyetinin 3 600 000 liraya ibl icap etmektedir.

 400
28 Nisan 1932 BTE ENCMEN MAZBATASI Memleketimizde traktr istimali gerek iktisad hdisatn ilcaatile ve gerek memleketimizin iktisad bnyesi dolaysile esasen tevess edememekte bulunduuna nazaran yeniden traktr satn alacaklar imdilik tevik etmiye devamda fayda mlhaza edilmemitir. Bu maksatla, bunlarn Hkmete verilecek mebladan, prim ve sair muavenetlerden Ziraat bankas vastasile istifade edebileceklerine dair 1710 numaral kanunun 5 inci maddesinde mevcut olan hkmn ilgasna dair lyihaya bir madde ilvesine ve yine 1710 numaral kanunun 6 nc maddesile ziraat mektep ve messeselerinde ve mcadele tekiltnda mevcut petrol ve benzinli traktrlerin mezkr kanun ile tayin olunan tazminat hesabndan olarak ar ya yakan veya gazojenli motrlerle istibdaline dair ktisat vekletine verilmi olan salhiyetin dahi devamile yeni taahhdata giriilebilmesi muvafk bulunmam ve bu istibdal ameliyesine Ziraat vekleti btesine konulabilecek tahsisatla yaplabilmesi imkn her zaman dahi mevcut olduu nazara alnarak ati senelere sari taahhdat salhiyetini refetmek zere de lyihaya dier bir madde ilvesine karar verilmitir.

TAKAS KOMSYONU TEKL H A K K I N D A 1 /280 N U M A R A L I TAKAS KOMSYONU (KTSAT KURULMASINA VEKALETNCE LKN YASA

K A N U N LYHASI TASARISI

HAZIRLANMITIR) 19 Mart 1932

ESBABI MUCBE Umum harpten sonra bozulan iktisad muvazene bilhassa son buhrann tevlit ettii vaziyet nnde muhtelif memleketleri ihracat ve ithalt arasndaki farklar zerinde dndrmee ve bu farklar izaleye matuf tedbirler almaa evketti ve iktisad muvazene meselesi haiz olduu byk ehemmiyetle birinci plna geti. Umumiyet itibarile memleket mahslat ve mamultn ecnebi piyasalarda satmak ve memlekete lzumu olan maddeleri mmkn olduu kadar dahilde istihsal etmek, hariten ancak bu suretle tatmin edilmiyen ihtiyalara tekabl eden eyay getirmek iktisad muvazeneyi korumak iin esasl bir prensip gibi grlmektedir. Bu sebebe binaen 1873 numaral kanunun verdii salahiyete istinat olunarak neredilen 11940 numaral kararname ile bu maksada doru ilk adm atld ve Devlet messesat ile bunlara ilhak edilen baz teekkllerin hariten satn alacaklar eya bedelinin memleket mamult ve mahsult ile denmesi yani takasa tbi tutulmas esas vazolundu. Bu vdide umulan neticelerin elde edilmesi ve kararnamenin nc maddesinde yazl messeselerin ithal edecekleri eyann tbi tutulduu takas ilerini esasl ve mstemir bir surette takibini temin iin "Takas komisyonu" namile yeni bir tekilt vcude getirilmesi zarur grlmtr. Salhiyeti kararnamenin nc maddesinde sayl messeselerin hepsine amil olan bu komisyon ithal talep ve tekliflerini bir merkezde toplyacak ve bu suretle geniliyen bir saha ile mtenasip olarak oalan imknlardan istifade ederek takas muamelesini daha kolaylkla tatbik eyleyebilecektir. 4 Mays 1932 BTE ENCMEN MAZBATASI Beynelmilel ticar muameltn bu gnk girift ve mudil cereyan ekilleri ve memleketimizdeki mstahsil snflarnn mteazzi denecek derecede tekiltlanmam bulunmas muvacehesinde takas muameltn tatbikatnda her trl muvazaalardan kurtarmann mkl ve hatta imknsz olaca neticesine varlmtr. Ancak ecnebi memleketlerden bir ksmnn ithaltlarn kontanjantmana tbi tutmas ve bir ksmnn da dviz tahdidat vazetmek suretile ithaltlarn tahdidata tbi klmas, bu tarzlarla memleketimizden ithal edecekleri mevat miktarlar az ok teayyn edecei iin ithaltlarn bu miktarlarn fevkine kartabilmek zere takas usulnn tat-

 401
biknda esasl bir fayda temini imknlarn hazrlam bulunmaktadr. Bu mlhaza ile ve ktisat vekili Beyefendinin dahi kani olduu vehile tatbikatn ok sk bir murakabeye tbi tutulmas artile encmenimiz lyihann esasn kabul eylemitir.

MUVAKKAT MUVAZENE VERGS H A K K I N D A 1/311 N U M A R A L I K A N U N LYHASI GEC DENGE (MALYE VERGS TASARISI

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR) 24 Nisan 1932

ESBABI MUCBE Mnhasran bte an kapatmak ihtiyacndan mlhem olarak muvakkat muvazene vergisinin ihdasna lzum grlmtr. Her hangi bir memba zerine, muhtelif sebep ve avamil dolaysile yeniden vergi vaz imknlar bulunamamas dahi, byle bir verginin tesisi ile bte ihtiyacnn karlanmasn icap ettirmitir. Memleketin geirmekte olduu buhran, bilmum kazan ve iratlarda tenakus tevlit etmitir. Maa ve cret mukabilinde istihdam edilenlerin de umum olan bu kazan tenakusundan hissedar olmalar tabiidir. Devletin devam eden mal ihtiyalarn karlamak iin dier snflar zerine yeni vergiler tahsili veya mevcut vergilere bakaca zamlar icras yoluna gidildii takdirde memleketin i hayatnn da memur ve mstahdemler snfnn zararna olarak mhim sarsntlara uryaca nazar dikkate alnrsa mal ihtiyacn istilzam ettii fedakrlktan bu snfn daha fazla hissedar olmasnn, ilerinin devamn temin itibarile de menfaatlerine muvafk ve ayn zamanda hakl bulunduunu kabul etmek icap eder.

KAT TCARET MUAHEDELER AKT N MZAKEREYE BALANACAK DEVLETLERLE MUVAKKAT TLFLAR AKTNE DAR K A N U N U N TADL H A K K I N D A 1 /367 N U M A R A L I K A N U N LYHASI KESN TCARET SZLEMES YAPMAK N GRLECEK DEVLETLERLE GEC SZLEMELER YAPILMASINA LKN TASARI (HARCYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 22 Nisan 1932 ESBABI MUCBE Kendisile kat ticaret itilf aktedilmemi olan Devletlerle muvakkat itilflar akti iin cra Vekilleri Heyetine salhiyet veren 10 VI 1930 tarihli ve 1679 numaral kanun mucibince muhtelif tarihlerde bu gibi Hkmetlerle mods-vivendiler aktedilmitir. Mezkr kanunun bu salhiyet iin tayin ettii azam mddet bu mays ay nihayetinde hitama ereceinden mevcut modslerin bu tarihten sonra kendiliinden mnfesih olmas lzmgelmektedir. Halbuki elyevm muhtelif Devletlerle ticaret muahedeleri akti iin mzakerat devam etmekte olduu gibi imza edilenlerden bir ksm Yksek Meclisimizin tasvip nazarlarna arzedilmi bulunmakta ve bir ksm da tastiknamelerin teatisi safhasna girmi bulunmakta olduundan bu Hkmetlerle ticar mnasebatmz mevcut modslerle idare edilmektedir. Yukarda zikredilen tarihin inkizasnda vsi mikyasta ticar mnasebetlerimiz bulunan bu gibi Devletler lkesinde emliamzn azam tarifeye tbi tutularak dier memleketlerin mmasil mstahsllarma rekabet edemiyerek mkilta maruz kalmalar muhakkak bulunmaktadr. Bir taraftan bu vaziyete mahal vermemek ve dier cihetten ne beynelmilel teamle ne de Cmhuriyet Hkmetimizce takip edilen siyasete muvafk bulunmyan Devletler arasnda mtefavit muamele icrasn bertaraf etmek zere mezkr kanun ile bahedilen mddetin 1934 mays nihayetine kadar temdidi iin ihzar edilen kanun lyihasn Hkmetimiz Yksek Meclisimizin tasvip nazarlarna arzeyler.

 402
KTSAD BUHRAN VERGS K A N U N U N A MZEYYEL 1 /304 N U M A R A L K A N U N LYHASI KTSAD BUHRAN VERGS KANUNUNA VEKALETNCE EK OLARAK HAZIRLANAN TASARI

(MALYE

HAZIRLANMITIR) 23 Nisan 1932

ESBABI MUCBE Dnya byk bir iktisad buhran geirmektedir. Umum bir manzara ve mahiyet alm olan buhrann memleketimize isabet eden tesirleri de ok mhimdir. Bu vaziyet muvacehesinde gerek milli paramz korumak gerek btemizi daima mtevazin bir halde bulundurmak hayat ve zarur bir ihtiyatr. 1 Knunuevvel 1931 tarihindenberi, tatbikat sahasna girmi olan iktisad buhran vergisi 1931 senesinin acil ve mbrem ihtiyalarn karlamaa medar olmak zere tesis edilmiti. O tarihten beri vaziyet ve ihtiya ayn iddet ve kuvvetle devam ediyor ve Devletin mal vaziyetini korumak ve buhrann devam ettii mddete mnhasr olmak zere yeni tedbirler ve kararlar ittihazn zarur klyor. Bir fedakrlk devresine gireceiz. Bu fedakrla her vatandan ayn nisbette itiraki lzmdr. ktisad buhran vergisi maal, cretli ahslara hasredilmiti. Bu vergiyi, tahamml olan dier mevzulara da temil etmek icap ediyor. Fedakrlkta msavat kaidesinin tabi neticesi budur. Binalar, muamele ve eker istihlk vergilerine, iktisadi buhran vergisi devam ettii mddete, birer miktar zam yaplmas ve bu membalardan da iktisad buhran vergisi alnmasn muvafk buluyoruz. Bu zamlar teklif ederken, vergi mevzularnn tahamml ve tediye kabiliyetinin imknlar ve iktisad mlhazalarn icabat birinci derecede nazar dikkate alnm olduunu bilhassa zikretmek ve bu ciheti tebarz ettirmek faidelidir.

NAKLYAT VERGS H A K K N D A 1 /312 N U M A R A L I K A N U N

LYHASI 23 Nisan 1932

(MALYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)

ESBABI MUCBE Memleketimizde nakliyat vergisi, 10 Nisan 1340 tarihli ve 472 numaral kanun ile ihdas edilmitir. Bu gn ahkm meri olan ibu kanuna gre, gerek Devlete gerek irketler ve ehas tarafndan muayyen tarifeye veya tebeddl crete tebaan seyrsefer ettirilen imendifer, vapur, tramvay ve tnel ile seyahat eden yolcular, bilet bedelleri zerinden nakliyat vergisi vermekle mkelleftirler. Nakliyat vergisi bilet bedelile birlikte nakliyat messeselerince, yzde be aidat mukabilinde tahsil ve mal sandklarna teslim olunmaktadr. Mevcut nakliyat vergisi kanunu, nakliyat vergisini imendifer, vapur, tramvay, tnel ile seyahat eden yolculara hasretmekle vergi mevzuunu gayet dar tuttuu gibi, bu gnn ihtiyalarna tekabl etmemesi ve tahsilata ait hkmlerinin gayrikfi ve meyyidesiz bulunmas itibarile de tadile muhta bir haldedir. Nakliyat vergisi kanununun meriyete girdii 1340 senesindeki vaziyet ile bu gnn ihtiyalar ayni deildir. Memleketimizde gerek ehir dahili gerek ehirler arasndaki kara yollar son senelerde oalm, tamir ve slah edilmitir. Bu vaziyet motrl nakliye vastalarnn oalmasn inta eylemitir. Demiryollarile yaplan nakliyattan vergi alnd halde dier zatlhareke nakliye vastalarndan bu verginin alnmamas, demiryollar aleyhine sebepsiz bir rekabet vesilesi ihzar eylemektedir. Dier cihetten zatlhareke nakliye vastalarnn memlekete fazla miktarda girmesi mill servetten mhim bir ksmnn harice gitmesine ve benzin ithaltnn da oalmasna sebep olmaktadr. Bu yzden gn getike hayvanla ve hayvanla tahrik edilen araba nakliyat, kk kasabalarda hatta kylerde bile azalmaktadr. Bu vaziyet hayvan yemi olarak kullanlan zira mahsultmzn sarfiyatn da mteessir etmektedir. Bu itibarla nakliyat vergisi kanunu projesini ihzar ederken, kara, deniz, nehir, hava yollarnda alan bilmum zatlhareke nakliyat vastalarn vergiye tbi tutmak, iktisad ve ticari vaziyeti mteessir etmiyecek ekilde bir ok memleketlerde olduu gibi, eya nakliyatndan hafif bir vergi aramak ve binnetice bu mevzudan beklenilen varidat artrmak gayesini takip etmi bulunuyoruz.

 403
1932 SENES BTES HAKKNDA 1 / 3 1 7 N U M A R A L K A N U N LYHASI 24 Nisan 1932 HKMETN ESBABI MUCBE LYHASI

Cumhuriyetin 9 uncu yl hizmetlerini ihtiva eden bte; tekilt esasiye ve muhasebei umumiye kanunlarna tevfikan terinisani 1931 iptidasnda Meclisi liye takdim edilmiti. lemmul iktisad buhrann tesiri altnda her memleketin almakta olduu iktisad tedbirlerin memleketimizde de mhim akisler tevlit etmesi ihtimali teyakkuz ve dikkatle hareketimizi ve bu bahiste btn dnya cereyanlarn takip etmemizi istilzam etmitir. Muhtelif memleketlerin buhrana kar aldklar tedbir tesiri ihracat mahsultmz Hatlarnn dmesi ve mhim bir ksm metamzn ihra edilememesi eklinde tecelli etmitir. Bu vaziyet karsnda bilmukabele ithal edeceimiz ve binnetice harice deyeceimiz metan hariten alacamz mahsullerimiz kymetlerile mtenasip ve ahenktar olmas memleketimiz iin alnmas lzmgelen tedbirlerin banda grlmtr. Bu sebeple memleket iktisad hayatn korumak iin husus bir dikkat ve ihtimam istilzam eden hariten mal ithali keyfiyetinde Hkmetin haiz olduu tahdit salhiyetini istimal etmek lzmgelmitir. Bu salhiyetin istimali bir kalemde ithaltn azalmasndan mtevellit gmrk ve muamele vergilerimizde senelik 2025 milyon liralk bir tenakusu inta edecei anlalmtr. Memleket iktisad hayatn felten vikaye iin varidattan bu fedakrla katlanmak memleket ilerinde daima isabetli ve nurlu yollar gren ve takip eden Byk Meclisin tasvibine iktiran etmi ve 1932 senesi btesinin takdimini takip eden aydan itibaren tatbika balanmtr. Aldmz tedbirlerin bir ka aylk tatbikat neticeleri ve byk buhran karsnda btn memleketlerin tatbik ettikleri kendi iktisad hayatlarn vikaye vastalarnn bize messir neticeleri 1932 senesi iin tanzim edilip evvelce takdim edilen btede yeniden ve esasl bir tetkiki icap ettirmitir. Her eyden evvel Cumhuriyetimizin memleketin ihyasna ve mill gayelerimizin husul ve ilsna matuf olarak imdiye kadar sarfedilmi olan mesaiden elde edilen semereleri vikaye ve ayn zamanda bu dnya burhanndan mill bnyemizin arzasz kmas ve mstakbel inkiafna devam etmesi imknlar daima gz nnde bulundurulmu ve bu gayelere halel vermiyecek masraflarn en ufak santimleri bile tasarruf edilmitir. Ancak btemizde ithaltn tahdidinden ve umum buhrann bir ok vergi matrahlarmzda yapt menfi tesirlerden mtevellit a, devletin ok hayat hizmetleri ihmal veya iptal etmeksizin tasarruflarla kapatmak imkn olamyaca tahakkuk etmi ve tasarruf hareketlerinin bu safha ve hududa intikalinde bittabi tavakkuf edilerek a kapatacak varidat bulmak lzm gelmitir. Buhrann zarur ihtiya maddeleri zerinde yapt fiat tenzillerinden istifade edenlerin iratlar, hariten gelen eya kymetleri bir sene evvel % 38 nisbetinde tenzil gren bina iratlar ve baz muafiyetlerin ilgas btedeki a kapatabilmek hususunda mracaat zarur grlen tedbirler arasnda yer almtr. Yine bu an karlanmas iin memur ve mstahdemler kadrosundan mmkn olan tasarruflar yaplmtr.

1 / 348 N U M A R A L I NHSARLARIN TEVHD K A N U N U LYHASI TEKELLERN (MALYE BRLETRLMESNE LKN TASARI VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 4 Mays 1932 ESBABI MUCBE Gmrk ve inhisar ilerile daha yakndan alkadar olarak bunlar iktisad ve mal noktai nazardan daha faideli bir surette tedvir etmek zere tekil edilmi olan Veklet, muhtelif inhisarlar idarelerini bir umum mdrlkte birletirmei isabetli grmektedir. nhisar idarelerinin birlemesinde iki esasl faide vardr. 1 Tasarruf. sarruf Merkez ve tara idarelerinde bir ok ilerin birletirilmesi sayesinde, tekiltta, binalarda, masrafta: tatemin edilecektir.

404
2 dar faide.

Ayni esaslara istinaden ayni usuller ve idare olunmas icap eden btn inhisar ileri hakknda ittihaz edilecek esasl tedbirlerin tatbik ve takibini teshil etmek. Tevhit esas Byk Millet Meclisince tasvip buyurulmadan evvel, bu hususta bir hazrlk bile yaplmasna imkn olmad iin, inhisarlarn her birinin btesi ayr tanzim ve takdim edilmitir. Tevhit Yksek Meclisin tasvibine iktiran eder etmez hazrla balanacak ve hazirann birinden itibaren tatbika geilerek 1932 mal senesi zarfnda tevhit tedricen ikmal edilecektir. ESTERN T E L G R A F KUMPANYASILE M N A K T MUKAVELENN FESH LE (IMPERIAL A N D I N T E R N A T I O N A L COMMUNCATIONS LIMITED) RKET LE BR MUKAVELE AKT H A K K I N D A 1 / 2 2 3 N U M A R A L I K A N U N LYHAST EASTERN lRKETYLE YAPILMI SZLEMEYE SON VERLMES VE "IMPERIAL AND INTERNATIONAL COMMUNICATIONS LIMITED" lRKETYLE YEN BR SZLEME YAPILMASINA LKN TASARI (DAHLYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 4 Haziran 1932 BTE ENCMEN MAZBATASI Londrada kin Estern telgraf kumpanyasle mnakit 1 Mays 1927 tarihli mukavelenamenin feshile yerine bu kumpanyann yine Londrada kin Markoni telsiz kumpanyasile birleerek her ikisinin (Imperial and international communications limited) unvanile vucude getirdikleri kumpanya ile stanbulda bir alc ve bir verici telsiz istasyonlar tesisine ve bunun eraitine dair bir mukavele aktine mezuniyet verilmesi hakknda kanun lyihas ile esbab mucibesi ve merbutu mukavelename projesi mtaiea ve tetkik edildi. Evvelki mukavelename mucibince kablo ile icra edilmekte olan muhaberatn yeni bir mukavele ile stanbulda tesis edilecek telsiz istasyonlar vastasile icrasnda encmenimizce de faydalar grlmektedir. Bu faydalar esas itibarile imdiye kadar memleketimizde Estern kumpanyasnn idare etmekte olduu kablodan geirilmek suretile icra edilen muhaberatn dorudan doruya Hkmetin elinde bulunacak telsiz istasyonlar vastasile icras ve keza imdiye kadar kablodan geen telgraflardan mtevasst memleketlerin kelime bana aldklar cretlerin artk dorudan doruya telsiz ile muhabere imknndan dolay aralarnda yar yarya taksim edilmek zere Hkmet ile kumpanyaya kalmas ve bu suretle Hazineye senev yz krk bin lira kadar tahmin edilen bir varidat fazlas temini ve mevcut kablo tesisatnn memleketimize ait olan ve merbut mukavele projesinde gsterilen ksmlarnn Hkmete terkedilmesi ve bu ksm kablo tesisatn da Hkmetin ayrca ve mstakillen kendi hesabna kullanabilmesidir. Aranlan evsaf itibarile iin yedi vahitte olduu beyan edilmesine ve binaenaleyh baka fiatlarla mukayese imkn grlememesine nazaran ayni tesisat ayni erait dairesinde daha aa bir bedel ile vcuda getirmek kabil olup olmyaca encmenimizce bittabi tayin edilememektedir. Bu sebeple tesisatn, Hkmete mutedil ve muvafk grlen 632 270 altn frank mukabilinde ve esas itibarile projesi merbut mukavele eraiti dairesinde ve bir de bu iin yedi vahitte grldne dair usul dairesinde verilmemi olduu anlalan bir karar cra Vekilleri Heyetince verilerek mevcut bir muamelei resmiye noksan ikmal edildii takdirde ve bu arta muallk olmak zere zikrolunan ngiliz kumpanyasna ihalesini Heyeti umumiyenin takdirine mtevakkf grmekteyiz.

ASKER FABRKALAR U M U M M D R L 1932 SENES BTESNE 50 000 LRALIK TAHSSAT KONULMASINA DAR 1 / 270 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ASKER FABRKALAR GENEL MDRLNE BR EK DENEK KONULMASINA LKN TASARI MDAFAA VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 19 Mart 1932 ESBABI MUCBE Askeri fabrikalar gnden gne tevess ve inkif etmektedir. Bu fabrikalar bte mlhazasile tam kudretlerile altrlamyor. Byk bir imal kudreti muattal bir vaziyette bulunuyor. Her sene verilen btesi da-

(MLL

 405
hilinde Mill Mdafaa vekleti siparilerini yapmakla beraber dier Devlet devairinden ve hariten sipari alarak atl kalan kudretinde altrlmas iktisad ve sanayi erbabnn ve mtehassslarn yetitirilmesi noktai nazarndan ok faydal grlyor. Asker fabrikalar harp sanayii noktai nazarndan tesis edilmi olmalarna ve ordu iin her vakit kefiyat, tetkikat ve tecrbeler icrasna ve ihtisas adamlar yetitirilmesi gibi daima Devlet btesinden masraf istilzam ettiren bir Devlet hizmeti olmas dolaysile btn fabrikalarn mtedavil sermaye veyahut mlhak bte ile iletilmesi Mill Mdafaa vekletinin ihtiya ve arzularn ve harp sanayiini takip ve inkiafn zrar etmesi muhtemeldir. Hatta 1341 senesinde yaplan tecrbe bunu teyit etmitir. Yksek kudrette bulunan fabrikalar bte dolaysile az bir kudretle altrmak masarifat umumyeyi ykselttiinden ordu imaltnn maliyet fiatlar bizzarur pahal oluyor. Fabrikalar memleket iktisadiyat ve sanayiinde yardm etmek ve dier taraftan masarifat umumiyesini koruyacak iler bulmak suretile hariten sermaye bulmak zarureti vardr. imdilik fabrikalarn idare vaziyetini ihll etmeksizin tecrbe mahiyetinde olmak ve alnacak netayice gre bilhare kat karar vermek zere asker fabrikalar btesine ticari iletme unvan ile alacak bir fasln mtedavil sermaye olarak istimaline ve hariten sipari kabul etmesine mezuniyet verilmesi hakknda 10 maddelik ihzar olunan kanun merbutan takdim klnmtr.

T R K Y E D E ECNEB TEBAASI T A R A F I N D A N YAPILMASI M E M N U OLAN SANATLAR H A K K I N D A 17 70 N U M A R A L I K A N U N LYHASI TRKYE'DE YABANCI UYRUKLULARCA KANUN YAPILMASI TASARISI YASAK OLAN LERE LKN

(HARCYE

VEKALETNCE

HAZIRLANMITIR)

29 Mays 1929 ESBABI MUCBE Lozanda akit ve imza edilen ikamet mukavelenamesinin 4 nc maddesinde (Trkiyede, dier dveli kide tebaasnn muhtelif ticaret, meslek veya sanat envan icraya salhiyetleri ve bilmukabele dveli mezkre arazisinde Trk tebaasnn muhtelif ticaret, meslek ve sanat envan icraya salhiyetleri, ibu mukavelenamenin tarihi meriyetinden itibaren on iki ay zarfnda Trkiye ile dveli mezkre arasnda aktedilecek mukavelt mahsusaya mevzu tekil edecektir.) 1 Knunusani 1923 tarihindeki (Stat quo) muhafaza edilecek ve zikrolunan on iki ay mddetin inkizasna kadar mukavele aktolunmad takdirde efrafm 1 knunusani 1923 tarihindeki hukuku mktesebesine riayet kaydi ihtirazisile, dveli kideden her biri betekrar serbestii hareketini iktisap eyliyecektir. denmektedir. bu maddenin derpi ettii mukavele aktedilmemi olduu cihetle Hkmeti Cmhuriye, hukuku mktesebe mstesna olmak zere, bu hususta tamamile serbestisini ihraz etmi bulunmaktadr. Bu vaziyete' nazaran, Trkiye dahilinde ecnebilerin icra edebilecekleri sanatlarn bir kanunu mahsus ile tayiin lzumuna mebni Dahiliye vekleti ile mtereken bir kanun lyihas tanzim edilmi ve ktisat vekletinin tasvibine arzolunmutur. Vekleti marileyha iki maddenin teklifini mnasip bulmutur. 1 Trkiyede icray faaliyet eden yerli ve ecnebi anonim, kooperatif, limited, kollektif ve komandit irketlerin yksek idaresine ait memur ve ktisat vekletinin msaade edecei mtehassslar ile muhasebe mdrlerinden maadas Trk olacaktr. 2 Dier meslekler ve sanatlara mteallik husus kanunlarda mevcut hkmler meridir.

1 Haziran 1932 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Az bilgi ve mmareseye ve az sermayeye muhta olan ve binaenaleyh vatandalar tarafndan yaplmas pek kolaylkla mmkn bulunan sanat ve mesleklerle memleketin emniyeti ile alkadar olabileceklerin vatan-

 406
dalara hasr ve tahsisinden ibaret olduuna gre encmenimiz lyihaya talip ve saliki ok olan ve isizlii tevlit edebilecek bulunan bu gibi sanat ve mesleklerin tadad olarak konmasnn ve ileride lzum grlrse dierleri hakknda da nc madde mucibince verilmi olan salhiyetin Hkmet tarafndan istimalinin halihazr vaziyet ve ihtiyacatmz noktai nazarndan daha muvafk olacan derpi ederek bu lyihada sayl olmyan sanatlarn ecnebiler tarafndan yaplmas memnu olmad tabi bulunduundan kanunu mahsuslarile ecnebilere memnu olan sanat ve mesleklerin bu lyihada da zikri lzumsuz grlmtr.

TRKYE CUMHURYET MERKEZ BANKASI K A N U N U N U N BAZI MADDELERNN TADL H A K K I N D A 1 / 385 NUMARALI K A N U N LYHASI T.C. MERKEZ BANKASI KANUNUNDA DEKLK TASARISI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

30 Mays 1932 ESBABI MUCBE 1715 numaral kanunla tekil edilen Cumhuriyet Merkez bankas statsnde baz tadilt icrasna banka meclisi idaresince lzum grlm ve bu maksatla banka heyeti umumiyesi itimaa davet edilmitir. Merkez bankalar muamelt, tediye edilmi sermayeden ziyade emisyon salhiyetine istinat eylemekte olduuna ve on be milyon liralk sermayenin imdilik % 70 inin tahsilile iktifa edilmesi ve mtebaki % 30 un zaman tahsilinin Hkmet ve banka meclisi idaresinin mutabk kalaca ihtiya zamanna taliki ve Hazine hissesinin % 25 nisbetine ibl memleket ve Hazine menfaatlerine uygundur. Bundan baka ticar senedat mukabilinde istimal edilecek emisyon salhiyetinin muayyen nisbet ve hadler dahilinde zira senedata ve Hazine bonolarna temili ve ancak banka sermayesinin tamamen tahsili gayrimuayyen bir atiye terkedilmekte olduuna nazaran mevcut ahkm kanuniyede sermayenin tamamen tahsiline muallk bulunan bu keyfiyetin de gayrimuayyen bir mddete taliki muvafk olmyacandan sermayenin yzde yetmii tahsil edilince bu hususa imkn bahetmek bu gnk ihtiyacn ve banka faaliyetinin zarur icaplarmdandr. Kezalik bankann her hangi bir ihtimal karsnda duar olabilecei zararn meyyidesi olan sermayesi emin ekillerde tenmiye ve ayni zamanda Hazinenin muhta olduu ksa vadeli avans ihtiyacn asgar faizlerle temin edebilmek gayelerile sermayenin tahsil edilmi ksmndan muayyen hadler dahilinde Hazine bonolarnn resen iskonto edilebilmesi ve kote edilmi baz tahviltn muayyen kayt ve artlar altnda bankaca mubayaa olunabilmesi lzumlu grlmtr.

HAZNEDEN TAKSTLE MAL SATIN ALMI OLANLARIN TAKST BEDELLERNN TECL H A K K I N D A K K A N U N A MZEYYEL 1 / 291 N U M A R A L I K A N U N LYHASI HAZNEDEN TAKSTLE MAL ALMI OLANLARIN DEYECEKLER ERTELENMESNE LKN TASARI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) TAKSTLERN

6 Nisan 1932 ESBABI MUCBE Eski tarihlerde zira mahsuln kymetli olduu zamanlarda; bedelleri taksitle denmek zere Hazineden satn alman ba, bahe, tarla, imalthane gibi mallarn muhtelif sebeplerle irat ve hslatnn taksitleri tediyeye kifayet edememesi sebebile mstahsillerin duar olduklar mkltn tehvini evvelce derpi olunarak Hazinece yaplan teklif Meclisi lice tadilen tasvip ve bu mallara ait taksit mddetlerinin tezyidi ve azam 12 seneye irca 1773 numaral 21 mart 1931 tarihli kanunla kabul olunmutur. Bu tedbir, Devlete olan borlarn tediyesinde mmkn mertebe shuleti tazammun etmekte ve kanun hkm her yerde tatbik edilegelmekte ise de dman, usat ve hasbellzum Hkmet tarafndan emlki ihrak ve tahrip edilmi kimselerin 13 mart 1340 tarihli kanuna tevfikan harikzede sfatile istihsal eyledikleri mazbatalar

Sanayi Kredi bankasnn muhtelif sanayi messeselerinin tedarik etmek istedii mevadd iptidaiyenin toplu bir surette celp ve tevziine komusyonculuk eklinde tavassut edebilmesine dair Hkmet teklifinin 11 inci maddesinde mevcut olan hkm bankaya komusyonculuk hususunda ok geni bir salhiyeti ifade eyledii iin tavassutlarda bulunmak hususunu esasen bu kanunlar tahdit edilmemi olan banka muamelt cmlesinden addederek encmenimiz, vukuu melhuz byk zararlar dolaysile bu ie icab halinde, alelumum muamelt gibi bankay idare edenlerin mutlak mesuliyeti altnda, giriilmesi cihetini tercih eylemi ve maddeyi tayyetmitir. Yeniden tanzim ve Sanayi Ofisi ile Sanayi Kredi bankasnn mterek teknik ve mal murakabe ve muzahereti altnda tevsi edilecek ve vehelendirilecek olan sna siyaset ve faaliyetimizin gerek program ve gerek tatbikat itibarile tamamen mtebariz ve mtebellir bir hale gelinceye kadar bu faaliyetin Devletin kayitlerden azade olarak tam bir nezaret ve murakabesi altnda bulunmasna lzum bulunduu kanaatindeyiz. Bu itibarla bu faaliyetin idare ve murakabesinde Devletin kullanaca iki vastadan birini tekil edecek olan bu bankaya imdilik husus itirakleri kabul eylemek memleketin yksek menfaatlerinin mir bulunduu iktisad tevaznn zararna olabilmesi ihtimallerini varit klacaktr. Bu itibarla encmenimiz bankada husus itiraklerin bulunmasnda imkn ile gayrikabili telif bir cihet grmemekle beraber yukarda arzeylediimiz vehile bunun zamannn henz hull eylemediine kani olmu ve zamannn hullnde tekrar derpi edilmek zere imdilik husus itiraklerin bulunmamasn kabul eylemitir. Encmenimiz Sanayi Ofisi umum mdrn bu banka meclisi idaresinin tabi azasndan telkki eylemek lzumunu grm ve banka umum mdrle birlikte bu iki tabi azadan baka intihap ve tayin olunacak aza le birlikte be kiilik bir meclisi idaresi maslahatn icabna uygun ve maksadn teminine kfi grmtr. 25 inci madde ile teklif edilen 15 sene mddet ti senelere sari olmak zere vergi mevzuu zerinde Devletin hukukunu tahdit edecek bir mahiyette grlerek kabul edilmemi ve matuf bulunduu mhim maksat ve hizmetleri daima nazar dikkatte bulundurarak Devletin her vesile ve imkn ile bankaya kar azam himaye ve sahabeti esirgemiyecei tabi bulunduu dnlerek bu madde tayyolunmutur.

K A N U N U MAHSUSLARINA TEVFKAN K U R U L M U O L A N L A R D A N MAADA DEVLET SERMAYESLE TESS EDLM VE EDLECEK FABRKALARIN VE DEVLET TRAKLERNN VE K U R U L M A S I MSAADEYE TB VEYA MUKAVELEYE BALI OLAN FABRKALARIN SURET DARES VE DEVLET SANAY OFS TEKL H A K K I N D A 1 / 373 N U M A R A L I K A N U N LYHASI DEVLET SANAY OFSNN KURULMASI VE ZEL YASAYLA KURULMU DIINDA KALIP DEVLET SERMAYESYLE KURULMU VE KURULMALARI SZLEMEYE BALI OLAN FABRKALARIN YNETM BMNE LKN (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) OLANLARIN ZNE YADA YASA TASARISI

22 Mays 1932 DEVLET SANAY OFSNN ESBABI MUCBE LYHASI Memleketimizde kuvvetli teebbs sermayeleri mevcut bulunmadndan halkmz ancak kk mikyastaki sanayi ilerine ve orta byklkte sermayelerle yaplabilecek baz imalta giriebilmi ve byk mikyasta yaplmas lzmgelen sanayi ilerinin ise ya hariten gelen sermayeler tarafndan veya Hkmet teebbs ve muavenetile meydana getirilmesi zarureti hsl olmutur. Hkmet evvelce yalnz asker ihtiyac temin iin sna teebbslere girimi olup bu meyanda baz umum istihlk maddesi imal eden fabrikalar da vcude getirmi ise de memleketin byk sanayie olan ihtiyac ve bu ihtiyacn ksmen Devlet sermayesinin itirakile tatmin edilebilecei hakikati ancak Cumhuriyet Hkmetinin teekklnden sonra anlalmtr. Cumhuriyet Hkmetinin "halkn yapamad iler" forml ile evresini tesbit eyledii devletilik siyasetinin sna sahadaki ilk tecrbe adm olarak tesis ettii Trkiye Sanayi ve Maadin bankas, Mill Mdafaa, Nafa ve inhisarlara ait olan fabrikalar gibi kanunu mahsus ile kurulanlardan maada Devlet fabrikalarn ve itiraklerini idare etmekte bulunmakla beraber bu messeselerin imkn hsl olduka bankadan irtibatlarnn

kesilmesi ve bankann ayrca takdim edilmi olan kanun lyihasile teklif olunduu vehile bir Sanayi Kredi bankas halinde almas esas da vazedilmi bulunuyor. Esasen bankalarn fabrika iletme ilerile Sanayi ve Maadin bankasnn elyevm yapmakta olduu gibi dorudan doruya itigallerinin aada yazl mahzurlar vardr. 1 Banka sermayedar sfatile istihsale yatrd paradan yksek faiz ve temett istedii halde, istihsal teebbsnn btn muvaffakiyet srr mmkn mertebe ucuz sermayeden istifade edebilmekte mndemitir. 2 Banka muamelt muayyen vadeler dahilinde mukannen varidat getirmek lzmgelirken sanayi hayatnda vadeler ve irat miktarlar evvelden tesbiti mmkn olmyan konjonktre (piyasa eraitine) baldr. 3 Bankann sermaye plsmanlar muhtelif ekillerde teminat ile takviye edilmek lzmgelirken fabrika iletmesine yatrlan sermayenin ayn ekilde temini mmkn deildir. Bu sermaye fabrikalarn eyi iletmesinin yedi mesuliyeti ile konjonktrn tesirine terkedilmitir. Sanayi ve Maadin bankas kredi ilerine girimemi olduundan bankalara has olan menfaat mlhazalarn tamam ve binaenaleyh u arzedilen vaziyet ile mnasebettar olamamtr. Fakat Sanayi Kredi bankas haline kalbedilince mevzbahs nokatn hemen tebarz eyliyecei tabiidir. Bir fabrika muayyen bir i plnn tahakkuk ettirmek iin llm olan muayyen bir sermayeyi hsn idare ile mkelleftir. Mal sahibinin bir banka olmas ayni fabrikaya sermayesinin siasndan fazla para verecek bir haminin mevcut bulunmas fabrika idaresine sitesir icra eder ve binnetice sermaye ziyama ve sermaye israfna mni mlhaza ve tedbirler ihmal olunur. Mukabeleten mal itibarn teessrden vikaye kaygusu ile fabrikann sermaye ziyanlarn rtmek banka iin bir mecburiyet gibidir. Fabrika idareleri fenn ve ticar olmak zere iki trl evsaf ile mcehhez olmaldrlar. Sna teebbs hayatnda ilim ile sermaye mteebbisin ahsnda ekseriyetle itima edemediinden fabrikalar idare eden sermayedarlarn lemi rekabette kat muvaffakiyetlere iriebilmeleri iin iin nevine gre az ok uzun bir mddet tecrbe ve grg tahsiline mecburiyet vardr. Sermayedarlarn bizzat i banda bulunmad byk ilerde ve kezalik anonim irketlerde ve Devlet fabrikaclnda fenn umuru tahsil etmemi olan mdrlerin bunu uzun ve zararl tecrbelerle tahsil etmesini beklemek yanl olur. Buna kar en musip bir tedbir olmak zere Avrupada fen adamlarnn iktsad-ticar ilimlerle tehizine bilhassa son yirmi sene zarfnda fevkalde ehemmiyet verilmi ve fabrikalar fenn eflerin idaresine tevdi edilmekte bulunmutur. Devlet sermayesinin sna itiraklerinin ekseriyeti azmesi Sanayi ve Maadin bankasnn teesssnden evvel takarrr etmi olup bunlardan bazlar bilhare banka delletile tevsi edilmitir. Miktar on bire bali olan bu itiraklerin Uak eker fabrikas mstesna olmak zere bir ksm ancak ziyanla ve gayrimuntazam faaliyet gsterebilmekte olup dier bir ksm ise muattal bir haldedir. tiraklerin bu vaziyeti ksmen teessslerindeki erait noksanlarnn ve ksmen ise icap eden fenn ve iktisad alkadan mahrum kalmalarnn neticesidir. Gerek stanbuldaki fabrikalarn hsn idaresi ve gerek ibu itiraklerin mukadderatn slh ve bunlara yatrlan milyonlarca Devlet ve halk sermayesini syanet ve tenmiye hususlarn daha yakndan murakabe ve temin maksadile sma tesis ve iletme vazaifini Sanayi ve Maadin bankasndan ayrarak ktisat vekletinin dorudan doruya murakabesinde fenn, iktisad mstakil bir idareye tevdie lzum grlmektedir. Memleketin iktisad muvazenesinin sratle tanzimi ve istihsal imkn ve kabiliyetlerinin tahakkuku iin icap eden sanayi teebbslerinin dorudan doruya Devlet tarafndan vcude getirilmesi ve iletilmesi bir zaruret tekil etmekte olduu gibi Devlete memleketin sanayi ihtiyalarna gre tanzim ve organize edilmi bir iktisat siyaseti takibi Hkmetin kabul ettii esaslara dahi tevafuk etmektedir. Bu kanunla tekili derpi edilmi olan Devlet Sanayi Ofisine tahmil edilen vazife yalnz Sanayi ve Maadin bankas tarafndan devredilecek olan mevcut Devlet fabrikalarnn idaresinden ibaret deildir. Son zamanlarda baz Avrupa firmalarndan eker ve kimyev sanayi gibi bir takm mhim sanayi tesisat iin byk mikyasta krediler teklif edilmekte olduu gibi bu defa Rusya ile yaplan anlama esasat dairesinde alnan kredi mukabilinde bir ok fabrikalar tesisi de mevzubahistir. Bu suretle Devlete muhtelif ekillerde anlamalar veya husus mukaveleler neticesinde tesis edilecek fabrikalarn byk bir ehemmiyet iktisap etmek istidadnda olan tesis ve iletmesi tamamen bu hususa hasr mesa eden bir Devlet ofisi tesisini istilzam etmektedir. Devlet Sanayi Ofisinin, idaresi kendisine tevdi edilen ve edilecek olan fabrikalarla dier messesattaki Devlet itirklerine olan tasarruf hakk yalnz Sanayi Kredi bankas kanununda ve bu kanun lyihasndaki mevadd mahsusa ile takyit edilmitir.


Hkmetler mill sanayiini adiyen harice kar mdafaa ile mkellef Olup dahilde tahadds edecek rekabetlere kar alnacak tedbirler ise fevkalde addolunur. Bu gibi tedbirler cra Vekilleri heyetinin tasvibine iktiran edecek olan mukavelelerle tesbit olunacak ve bu 6. madde mucibince msaadeye tbi olan sanayi ubelerinin hangileri olduu Hkmete tesbit ve iln edilecektir. Ofis krnn sureti tevziine nazaran tesisat tahsisatlar ofisin emrine terkedilmi olup ancak fabrikalarda veya yeni 'sanayi teebbslerindeki olunaca cra Vekilleri Heyetince tezekkr amortilerile ofis ihtiyat akesi ve mbrem tevsiat ve slahat bunlardan ve ikramiyelerden fazlasnn Devletin mevcut tasavvuratna ve Sanayi Kredi bankasna ne nisbetlerde tahsis edilecektir.

Ofis heyeti umumiyesi Byk Millet Meclisi Bte ve ktisat encmenlerinden teekkl eder. Yalnz blnolarm ihzar tetkikat ktisat vekletinde mtehassslardan ve alkadar tekilttan mrekkep bir komisyon marifetile yaplacaktr. Ofis fabrikalar sanayi mfettilerinin umum tefti ve murakabesine tbi olduu gibi ayrca ofis muameltnn ktisat ve Maliye vekletleri tarafndan birer murakp tayin edilmek suretile kontrol temin olunmutur. Devlet Sanayi Ofisi fabrikalar Sanayi Kredi bankasna kar dier husus fabrikalar ve messeselerden katiyen farkl olmyan bir vaziyette olup hi bir rhana malik deildir. Mnakaa eraiti dahi esas itibarile Devlet Sanayi Ofisine devlet mbayaatmda bir rhan hakk tanmam ve ancak Devlet fabrikalar da dahil olduu halde mill messeseleri gayri meru ve muzr rekabetlere kar himaye ve siyanet edecek ve mill istihsaltn srmn temin %eyIiyecek tedabir ile iktifa edilmitir.

27 Haziran 1932 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Sna tesisatnn pek basit ve iptida bir halde olmas yznden buna taallk eden istihlkt iin mill servetinin ksm azamini harice gndermee mecbur olan ve bu hususta kullanlacak iptida maddeleri iin de mahre aramak klfet ve zaruretinde kalan memleketimizde sanayi hayat Cumhuriyetin teekkl anndan beri kendisini hissettirmee balam ve son zamanlarda Hkmetimizin ald tedbirler sayesinde de gittike ilerlemek istidadn gstermitir. Kendi ihtiyacatn tatmine matuf bir sanayi hayatna malik olmak ve yetitirdii iptida maddelerin bir ksmn olsun imal ve tebdili eklederek kymetlendirmek ihtiyacnda bulunan memleketimizde bu emrimhimmin tahakkuku iin Hkmetimiz mevcut sna messasata ahiren yapt anlamalarla mhim bir takm tesisatn dahi zam ve ilvesini temin eylemektedir. Bir memlekette inkiaf etmekte olan sanayi hayatnn o memleketin ihtiyalarna gre tayin ve tesbit edilmi olan iktisad siyasete uygun olmas icap edeceine gre bu hususun tatbik ve kontrol ve dier taraftan gittike says artacak olan Devlet teekkl veya itiraklerinin gerek teknik ve gerek iktisad noktai nazardan hsn suretle idare edilmeleri iin bunlarla yakndan alkadar olacak ve icap eden veheleri verecek olan husus bir Devlet mekanizmasna her halde ihtiya vardr. te bu mhim vazifeyi grdrmek ve bu ihtiyac tatmin eylemek maksadna matuf olmas hasebile bu lyihann esas itibarile kabulne karar verilmi ve baz maddelerinde tadilt veya tashihat icras zarur grlmtr.

TRKYE AFYON YETTRCLER SATI KOOPERATF H A K K I N D A 1 /378 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 22 Mays 1932 ESBABI MUCBE Afyon mrekkebat ticaretinin beynelmilel sahada azami takyidata tbi tutulmas hakknda gerek Avrupada ve gerek Amerikada fiil bir surette tecelli eden cereyan ve temayller bu sahada aktedilen ve derdesti akit bulunan beynelmilel mukaveleler dolaysile memleketimizde afyon ticaretinin ve icabnda ziraatinin mazbut kaideler altna alnmas lzumunu hsl eylemitir.

Beynelmilel mzakerat ve mukarrerattan kan neticeye gre tahdidat hakkndaki tedabirden maada cihann afyon mrekkebatna ait umum harekt ticariyesini Devlet murakabesini zerinde hissedecek tekiltlandrlm merkezler marifetile idare etmek, umum ve amil bir fikir olarak kabul edilmesinden maada, halen fiil sahada ve mill hudutlar haricinde tahakkuk eden kartel ittihatlar muvacehesinde mnferit teebbslerin zaif vaziyetlerini takviye ederek sarsntlar tevlit eden byk fiat temevvlerini salim ve salam esaslara istinat ettirmek gayesile, Vekletimiz afyon ticaretinin Hkmet murakabesi altnda teekkllere tevdiini faideli grm ve mstahsilin bu iten azam faideyi temin etmesi iin de tekiltn bilmum mstahsillerin ortak olduklar bir kooperatif vastasile idare edilmesini muvafk maslahat bulmutur.

28 Haziran 1932 KTSAT ENCMEN MAZBATASI Arazi sahibi olmad halde bizzat ortaklk suretile afyon ziraat yapanlarn fakir ve asl himayeye muhta iftilerden ibaret olduunu ve bunlarn evleviyetle kooperatife aza kaydedilmeleri lzumunu derpi eden encmenimi^ ikinci maddenin hkmn ona gre deitirmitir. Her hangi bir zaruret hasebile bir mevsim afyon ekmiyenlerin azalktan skat edilmeleri hem esas mesele ve hem de muamele noktai nazarndan muvafk olamyaca mlhazasile encmenimiz sene olmak zere bir had konmasn ve idare heyeti azalrnn cret almamalar kooperasiyon esaslarna muvafk ise de tatbikat sahasnda bu esasn ne dereceye kadar kabiliyeti tatbikiyesi olup olmadnn imdiden tesbiti mmkn olamyacandan lzumuna gre nizamnamesine hkm konmak zere nc maddeyi deitirmitir.

28 Haziran 1932 ADLYE ENCMEN MAZBATASI Bu teekkle kooperatif unvan verilmesi yerine (birlik) denmesi daha muvafk grlm ve bu suretle lyihann unvan ve maddelerdeki kooperatif tabirleri deitirilmitir. Memleketimizin bir ok yerlerinde afyon ekilmekte ise de bunlarn arasnda az miktarda istihsaltta bulunan iftilerin tekil edilecek birlik mntaka ve tli mntaka heyetlerine satmak zere teslim mecburiyetlerinde kalmalar mklt tevlit edeceinden bu yzden iftilerin afyon ekmekten vazgemeleri ve netice itibarile memleketin hariten gelecek ve ehemmiyeti istisgar edilemiyecek iktisad menfaatleri haleldar olaca mlhazasile dahilde afyonun elden ele satnn serbest kalmas ve yalnz teekkl edecek birliin ihra ticaretini inhisarsuretile idare ve icra etmesi yolunda dermeyan edilen mtalealar zerine ktisat vekili Beyin bu lyiha ile teklif edilen teekkln dorudan doruya mstahsil iftiyi alkalandrarak onlarn menfaatlerini muhafaza maksadiie aradaki mutavasst ve meyanclar ortadan kaldrp mahsullerini kendilerinden alnarak harite emin ve menfaatli mteriler bularak satmak zere vcude getirilmesi dnlm olup yalnz bir sat brosu halinde afyonun ihra ilerini ve bu ticareti yapmaa mnhasr olacak bir tekilt maksattan uzaklamak demek olacandan kabul muvafk olamyaca suretinde hulsa edilen beyanat zerine cereyan eden eden mnakaa ve mzakerelerden sonra lyihann maddelerinde derpi olunan mkllere kar ve bilhassa cz miktarda istihsaltta bulunan iftilere kolaylk verecek hkmler konabilecei teemml olunarak maddelerin mzakeresine geilmesine karar verilmitir. Memleket dahilinde afyon ticareti yapanlarn birlie aza olmalar hakkndaki mtaleada istihdaf edilen maksada masal grlerek kabul olunmamtr.

ZRAAT BANKASI H A K K I N D A K K A N U N A MZEYYEL 1697 N U M A R A L I K A N U N U N 2 NC MADDESNN TADLNE VE 3 N C MADDESNN LGASINA DAR 1 / 379 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ZRAAT BANKASI KANUNUNDAK (MALYE BAIIKLIKLARA VEKALETNCE LKN K DEKLK HAZIRLANMITIR) TASARISI

muhteviyatnn 1340 ve 1341 senelerinde yaplan sat bedellerine mahsup olunaca zumile mzayedelere yksek bedellerle itirak eyledikleri ve Manisa, Gmane vilyetleri gibi baz yerlerden vaki istifsara cevaben bu mazbatalarn mzayedelerde teminat olarak kabul edilebilecei bildirilmesinin de fazla rabeti celbeyledii ve bu yzden bu gibi yerlerdeki satlarn yksek fiatlarla icra edilerek halen taksitlerinin tediyesinde imknszlk hsl olduu ve 1773 numaral kanunun taksitlerin tevzi ve tecilini mutazammn hkmlerinin temin edebildii suhuletin bu ekilde mal alanlarn, vaziyet ve taleplerini tatmin edemedii mtevali mracaatlardan anlalmaktadr. Mevcut mevzuata gre borlarn vakt zamanile vermiyenlerin satn aldklar mallarn ihalelerini fesih ve bunlar yeniden mzayedeye vazetmek lzmgelip, ancak tediyeyi ikl eden sebepler bu mallara yeni mteri bulmak imknn da gletirdii, dier cihetten o tarihte aldklar mazbatalarn sat bedellerine mahsubu da kanunen mmkn olmad cihetle bu vaziyette olan mstahsil halka tediye imkn vermi olmak zere bu kanun lyihas hazrlanmtr.

ADANA MEBUSU AL M N F BEY VE 28 ARKADAININ KTSAD B U H R A N SEBEBLE G A Y R M E N K U L HALELER H A K K I N D A K A N U N TEKLF 31 Mays 1932 ki senedenberi zira mahsult fiatlarnn maliyet fiatndan da aa dmesinden neet eden iktisad buhran memleketimizi de istil ederek halkmzn yzde doksann tekil eden iftileri borlarn deyemiyerek bir hale getirmi ve paraszlk yznden iftinin arazisi ve hayvanat, ift alt ve edevat da deerlerini tamamen kaybetmitir. B. M. Meclisince mzakere edilmekte olan yeni icra ve ifls kanunu lyihas fevkalde halleri ve iktisad buhran nazar dikkate alarak memleketin bu hallere maruz kalan mntkalarnda cra Vekilleri kararile icra muamelesinin bir mddeti muayyene iin tehir olunabilmesi esas baz takayydatla kabul ve bu bapta husus ahkm dahi vazetmise de bu esas ve ahkm memleketin her hangi bir ksmnda ve mntakasnda zuhur edecek fevkalde ahvale ve buhrana mahsus ve mnhasr ve tayin edilmi mddet te pek mahdut olduundan ve halbuki imdiki iktisad buhrann memleketimizin de her tarafnda ayni surette mul ve sirayeti bte aklarile ve bu aklan kapatmak ve iktisad muvazeneyi temin etmek iin husus kanunlar vazna mecburiyet hissedilmesile sabit bulunduundan ibu ahkmn srf ba ve bahelere ve onlara mteferri emlke mnhasr olmak zere tevsii zarur grlmektedir.

9 Haziran 1932 MUHTELT E N C M E N MAZBATASI Teklifin mahiyeti: ktisad buhran sebebile zira mahsult fiatlar maliyet fiatndan da aa dmtr. Halkmzn ekseriyetini tekil eden iftinin arazisi, ift hayvanlar, alt ve edevat ziraiyesi borlar yznden yok pahasna elinden kmaktadr. Buna are olmak zere icra kanunu mucibince paraya evrilmesi icap eden arazi, ba ve bahe ve bunlara mteferri emlkin icra kanununun maddei mahsusas mucibince yaplan ikinci artrmada belediyelerden, ziraat ve ticaret odalarndan mntehap birer azadan mrekkep komisyonca tayin edilecek kymetin yzde yetmiine bali olmad takdirde sat geri braklaca, ancak haciz baki kalmakla beraber bu emvalin hkim tarafndan takdir olunacak safi haslat alacaklya ait olaca ve bu kanun sene mddetle meri olup hali tabiinin avdeti halinde daha evvelde Heyeti Vekilece mevkii meriyetten kaldrlabilecei eklinde bir kanun yaplmas talebinden ibarettir.

TRKYE

TRKYE SANAY KRED BANKASI TEKL H A K K I N D A 1 / 282 N U M A R A L I K A N U N LAYHASI SANAY KRED BANKASI KURULMASINA LKN YASA TASARISI (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) 22 Mart 1932 ESBABI MUCBE

19 Nisan 1341 tarihli ve 633 numaral kanunla tesis ve kendisine devredilen fabrikalarla sair itirak edecei sanayi ve maadin messeselerini iletmek ve sanayi ve maadin eshabna ikrazatta bulunmak ve sair sna

maksada hadim banka muamelt yapmak maksadile tekil edilmi olan Trkiye Sanayi ve Maadin bankas bu maksatlarn tamamen istihsaline muvaffak olamamtr. Bankann teekkl esnasnda kendisine devrolunan fabrikalar gerek tesisatlarnn muhtac slah olmas ve gerek iletme sermayelerinin noksan bulunmas gibi sebepler tahtnda Sanayi ve Maadin bankasna mhim ve mtemadi masraflar ihtiyarn mucip olmu ve ve banka eline geen mebalii bu sebepten hemen tamamen mezkr fabrikalar umuruna tahsis etmek yznden memleket sanayiinin kredi ihtiyacn ve kezalik maadin ilerini ihmal eylemek mecburiyetinde kalmtr. Bu suretle Sanayi ve Maadin bankasnn bir taraftan fabrika ileterek bu fabrikalarn hsn idaresile mesul tutulmasnn ve dier taraftan bu fabrikalarla rekabet sahasnda karlaan husus teebbsler erbabna, muhta olduklar krediyi temin etmesinin gayrikabili telif iki vaziyet ihdas etmekte olduu geen alt senelik mddet zarfndaki tecrbelerle tezahr etmitir. Bankann kredi vazifesi yalnz fabrikalar idare etmesinden mteessir olmakla kalmayp yeni fabrikalarn tesisine sermayesile itirak etmesi dahi kredi faaliyetini fevkalde takyit eylemitir. Filhakika sna messeseler tesisine itirak etmek bankay bu messeselerin mukadderatna ve husule gelecek kr ve zarar ihtimallerine kuvvetle baladndan bidayeten yapt itiraklerin temini selmeti iin daima bu itirak nisbetlerini tezyit etmek veya sair masarife girimek zaruretini dourmutur. Esasen Sanayi ve Maadin bankas kendiliinden yeni bir ie girimemitir. Alkadar bulunduu 21 muhtelif teebbsten drd bidayeti teesssndenberi kendi idaresinde bulunan fabrikalar olup mtebakisi ile olan mnasebeti on yedisi bankann teesssnden evvel ve biri de sonra olmak zere Hkmete takarrr etmi olan itirakler veya ikrazlardr Bu on yedi teebbse yatrlan itirak miktar (1,173,693) liraya ve yaplan ikrazat ise (4,838,427) liraya bali olmutur. Esasen bankalarn dier memleketlerde dahi sna ve ticari ilerde bilvasta ve balad sermayeleri tehlikeye drmiyecek derecede emin hadler dahilinde messir olmakla iktifa ile bu hadleri tecavz etmemesi kabul edilmi bir usul olup banka messeseleri haddinden fazla sermaye balad ileri kurtarmak iin bu ileri bizzat idareye kalkmsa bankacl namna mhim fedakrlklar ve tehlikelerle karlamtr. Buna nazaran bankalarn dorudan doruya sna ve ticar ilere girimesi bankaclk evsafile hi bir suretle kabili telif olmadndan fabrika tesisi ve fabrika iletmesi vazifelerile sanayi kredisi iini yekdierinden tamamen ayrmaa ve Sanayi ve Maadin bankasnn ilgasile fabrikalar iin ayrca bir kanunu mahsusla tesbit edilecek yeni bir idare usul vazna ve mnhasran sanayi kredisi ilerile megul olmak zere dahi yeni bir sanayi kredi bankas tesisine zaruret grlmtr. Alelmum sanayi sahasnn en byk ihtiyac sanayiin hususiyetlerine gre icap eden muhtelif kredilerdir. Bu krediler mill inkiafa hakik ve messir bir hizmet yapabilmek iin ancak umum ve muayyen esaslar dahilinde temin edilmek icap eder. Bunun iindir ki yeni bankann ahs itibar zerine ikrazlarda veya teebbsn getirecei mhim kr ihtimallerine istinaden itiraklerde bulunmas ve nihayet tesisat zerine bir seneden fazla rehin kredisi vermesi, asl vazifesini mteessir etmemek maksadile, menolunmutur. Bunlardan birincisi yani mnferit ikrazat ekli esasen ticar mahiyette olduundan bu gnk acil ihtiyalara tekabl etmek zere teesss eden bir sanayi kredi bankasnn mevzuu haricinde kalr. kinci ekil ise bankann kendi ihtisas haricinde tehlikelere girmesini mucip olacandan resm sermayeli bankalarn bu tarzda itiraklerde bulunmas esas itibarile doru deildir. Memleketimizde bu nevi ilerle itigal eden ve kezalik tesisat zerine uzun krediler veren dier bankalar mevcuttur. Sanayiimizin kredi ihtiyac tesisat ve iletmee taallk etmek zere iki nevi olup tesis masraflar da bina ve makina ksmlarna ayrlr. Memleketimize 1930 senesinde yalnz sanayie mahsus olarak takriben sekiz buuk milyon liralk makina ithal edildiine nazaran mteebbslerimizin makina tedariki iin muhta olduklar kredi mhim bir mikyastadr. Hususile memleketimizdeki faiz nisbetlerile hariteki faiz hadleri mukayese edilirse bu makinalarn hariten bir ka senelik taksitlerle ve nisbeten mutedil faizlerle temin edilmesinin pein para ile tedarikine nisbetle ok daha faideli olduu tezahr eder. Filhakika dahil ve hariteki faizlerin fark % 6 olarak kabul olunsa bir senelik makina ithalt esman drtte biri pein ve mtebakisi taksitte dendii takdirde faiz kazanc nc seneden itibaren senevi (760 000) liraya bali olur. Bu mhim fark mill iktisat lehine kazanabilmek iin harice yaplacak makina esman tediyatnm garanti edilmesi kfi olur ki bu maksatla Sanayi Kredi bankas vezaifi meyamnda makina ve sanayi malzemesi kredisi nam altnda yeni bir kredi ekli ihdas olunmutur. Sanayi Kredi bankas mteebbislere bu ekilde itibar vermekle onlar pein tediyat iin yksek faizli para bulmak klfetinden kurtard gibi ellerindeki teebbs sermayesinin mhim bir ksmn iletmede kullanmaa imkn bahseder,

Makina ve malzeme kredisinin karl esas itibarile, banka sermayesine ilve olunacak makina ve malzeme gmrk resimleridir. Bu karlk varidat, makina ve malzeme kredisinin her trl muhtemel tediyatn kapatabilecek yeknu buluncaya kadar Sanayi Kredi bankasnn kasasnda bu krediyi tesise kfi bir (makina kredisi balang sermayesi) bulunmas lzmdr. Bu balang sermayesi ksmen veya tamamen Devlet tarafndan banka namna alacak bir itibar eklinde de kabili temindir. Sanayi mteebbisleri makina taksitlerini muntazaman dedii takdirde, banka kasasndaki karlktan veya Devlet itibarndan hi bir parann tediyesi lzmgelmiyecektr. Bunu temin iin Sanayi Kredi bankas makina ve malzeme kredisi verirken mteebbislerden ktisat vekletince tasdikli fenn, hesab ve iktisad bir tesisat projesi talep eylemek ve mteebbisin tediye kabiliyetini tetkik iie mmkn olan teminata balamak, getirilecek makinalarn esmannn, altda birini peinen tahsil etmek ve bu makina ve malzemeyi taksitleri tamamen deninciye kadar birinci ipotei altnda bulundurmak gibi tedbirler alacaktr. Btn bu teminatla beraber banka makina kredisi ilerinde her sene iin muhtemel bir zarar (riziko) miktar tahmin edecek ve bu zararn haddi asgariye inmesi iin icap eden tedbirleri alacaktr ki bunlardan en mhimini banka emrinde bir makina piyasas vcude getirilmesidir. Bu suretle banka gerek makina kredisi verdii teebbslerin ademi muvaffakiyetle neticelenmesinden nai ipotek dolaysile, kendi zerinde kalacak olan makina ve malzemenin ve gerek memleketin muhtelif kelerinde resm ve husus ellerde muattal kalan bilmum makina ve sanayi malzemesinin mevcudunu, evsafn, kymetlerini tesbit edecek bunlar hariten makina celbi iin kendisine mracaat edecek olanlara ve dahiideki sair mterilere mnasip fiatla arzedecektir. Sanayi kredi bankasnn ikinci mhim vazifesi sanayi iletme kredileridir. Devlet ve imtiyazl irket fabrikalarile un fabrikalar hari olmak zere sanayiimizin senev imalt kymeti elli-altm milyon lira kadardr. Sanayi messeselerinin cari kredi ihtiyac bilhassa iletme mevadn ve ii yevmiyelerini temin iin olmakla memleketimizin asgar kredi ihtiyacn umum imaltn yzde onu yani be alt milyon lira olarak tahmin edebiliriz. Bu gn bu kredi yardmndan mahrum olan sanayi, faaliyetini muntazaman idame ettiremediinden bir ok zararlara ve mklta maruz kalmaktadr. Bu zararlar, dolaysile mill iktisadmza aksettii iin sanayiimize, muhta olduu bu kredinin en seri arelerle temini lzmgelmektedir. Bu kredinin en esasl membalar bankann likit sermayesile, makina ve malzeme kredisinden her sene artacak mebali ve Devlet fabrikalarndan banka sermayesine ilve olunacak sat bedelleri ve krlar ve dier banka muameltndan mtevellit faiz, komisyon ve sair krlardan teekkl edecek sermaye nemas ve 15 inci madde mucibince karlacak obligasyonlar haslat ve nihayet bankadaki muhtelif mevduattr. Bankann likit sermayesinde Trkiye Sanayi ve Maadin bankasnn tasfiyesi ve fabrikalarn tefriki neticesinde kalacak mebaliden maada Hkmete bankaya verilecek sermayeler ve nihayet Trk sanayi erbabnn husus itirak hisseleri dahildir. Husus itirak hisseleri hesab carilerde asl kredi miktarnn teekklnde balca mil olduundan sanayi erbabnn bankadan alabilecekleri kredi vsatini tayin hususunda haizi ehemmiyettir. Bunun iindir ki sanayi messeselerinin bankaya itirak haklan muayyen eraitle takyit ve bu erait mill messeselerimizi terakki ve inkiafa tevik edecek ekiller dahilinde tesbit olunmutur. Tasarruf balileri bankaya sanayi erbab tarafndan muayyen bir mddet iin yatrlmas mecbur bir mevduat mahiyetindedir. Bu nevi mevduat hem sanayi erbabn mal tasarrufa ve bu suretle mtevali iletme ihtiyalarna kar ihtiyatl bulunmaa altrmaa ve hem de itibar kredi dolaysile messeselere daha fazla kredi yardm teminine hizmet eder. bu tasarruf ancak kazanan messeselerin kazanlarnn cz bir nisbetinde tevzi olunaca iin sanayimizin bunu memnuniyetle karlayacana phe yoktur. Esasen her seneye, ait tasarrufun be sene sonra obligasyonu eklinde sahiplerine iadesi temin edilmitir. Esasen sermayesizlik yznden stok iliyemiyen fabrikalarmzn ecnebi mamult ile rekabet edememelerine mil olan mhim sebeplerden birisi de memleketimizde yaplan mnakaa ve ihalelerde mevzubahs mamulta icap eden kredi himayesinin temin edilmemesidir. Bu vaziyetin slah iin sair suretle de meyyedeler vaz dnlmekte olup bu meyanda Hkmet, belediye ve mahall idarelerle mlhak bteye malik messesat ve imtiyazl irketlerce mill fabrikalara yaplan sipari bedellerinin teviki sanayi tadilt mucibince hi olmazsa mevad iptidaiye tedarikini temin edecek mebalie tekabl etmek zere artname ve mukavelenamelerine ithali lzm gelen miktarlarn akreditif olarak siparii alan messeseler lehine Sanayi Kredi bankasna yatrlmas esas vazolunmutur ki banka bu akreditiflere istinaden ve kendi mesuliyeti tahtnda sipari alan messeselere kredi aabilecektir.

 410

Sanayiimizin maliyetini balca arlatran esbap meyannda mevad iptidaiye ve iletme malzemesinin msait eraitle tedarik edilmemesi bilhassa ayan kayittir. Mevad iptidaiye tedarik kooperatifleri ve mterek menfaatl malzeme ve yedek levazm maaza ve depolar bu cmleden olduundan bunlarn da dier sna slhat noktai nazarndan haizi ehemmiyet olan mterek menfaatli sanayi tesisat meyannda bankadan ikraz suretile yardm grmeleri esas kabul edilmitir. Bundan baka banka gerek bu mterek menfaatli tekiltn ve gerek dier sanayi messeselerinin mevad iptidaiye taleplerini toplamak suretile bunlarn bir elden tedarikine tavassut edebilir. Sanayi Kredi bankasnn tarz idaresi Sanayi ve Maadin bankas kanunundaki esaslara muvafk olarak tanzim olunmutur. Ancak ktisat vekletinin murakabe vazifesinin teshili ve bu vekletle banka arasnda daha sk bir temas temini maksadiie sanayi umum mdrnn idare meclisinin tabi azas arasnda bulunmas mnasip grlmtr. Dier cihetten daim murakabe vazifesini bihakkin icras iin kuvvetli bir murakabe heyeti tekiline lzum grlerek bu heyet yeni teviki sanayi tadilt mucibince bankaya terettp eden muamelt da yakinen kontrol etmek zere mtehasss bir ba murakibe tefrik edilmitir. Husus itirak hisselerine hem banka idare meclisinde hem de heyeti umumiyede husus sermayenin Devlet sermayesine olan nisbeti fevkinde bir temsil hakk verilmi ve bu suretle bankann sanayiin umum ihtiyalarna hakkile hizmet edebilmesi esbab takviye edilmitir. Sanayi kredi bankas heyeti umumiyesinde alkadar vekletlerin mmessillerinin Sanayi ve Maadin bankas heyeti umumiyesinde olduu gibi yalnz istiar vaziyette kalmyarak bilfiil rey sahibi olmalar muvafk grlmtr. Trkiye Sanayi ve Maadin bankasnn bu kanunun meriyete vazm mteakip balanlacak olan tasfiyesi ay zarfnda ikmal edileceinden ve yeni kredi bankasnn da bu tasfiyenin hitamndan sonra ay zarfnda makina ve malzeme kredisini tanzim ederek bunun iin lzmgelen hazrlklar bitirmi olaca tahmin edildiinden 1927 tarihli teviki sanayi kanununun (9) uncu maddesi hkmlerinin bu kanunun neri tarihinden evvel muafiyetname alm olan messeseler iin alt ay mddetle muhafazas mnasip grlmtr. Trkiye Sanayi ve Maadin bankasnn ilga ve tasfiyesi neticesinde mezkr bankadan ayrlacak olan fabrikalarn sureti idaresi hakknda bu kanunla birlikte mevkii tatbika geebilmek zere ayrca bir kanun lyihasnn takdimi derdesttir.

4 Temmuz 1932 BTE ENCMEN MAZBATASI Makina ve sanayi inaat malzemesi zerine krediler amak, makina piyasas ile itigal etmek, sanayi iletme kredilerini amak, mill sanayiin mevadd iptidaiye tedarikine tavassut etmek vesaire gibi memleketimizde alelmum sna teesss ve faaliyetlere mal muzahereti temin maksadiie teesss edecei anlalan Sanayi Kredi bankas hakkndaki lyihay encmenimiz teknik encmeninin mtaleasma dahi istinaden heyeti umumiyesi itibarile kabul eylemitir. Trkiye Sanayi ve Maadin bankasn tamamen tasfiye edip yeni ekle gre tekrar bir tesis yapmak bir ok masarifi, tazminat ve ikramiye gibi bir takm fedakrlklar inta edecei iin encmenimiz mahzurlu grm ve mevcut bankay yeni ekle kalp ve ifra etmei daha muvafk telkki ederek birinci maddeyi ona gre tadil etmitir. Bundan baka halen mevcut ihtiya nazar dikkate alnarak on milyon liralk sermayenin bu ihtiyatan ok fazla bulunduu neticesine varlm ve Heyeti Umumiye kararile bir misli kadar tezyit edilebilmek salhiyetile bu sermayenin imdilik be milyon lira olarak tesbit edilmesi muvafk bulunmutur. kinci madde ile teklif edilen makinaya mteallik gmrk muafiyetlerinin ilgas mukabilinde bunlardan alnacak gmrk resminin bankann sermayesini tekil etmek zere gmrk idaresi tarafndan emanet hesabna alnarak derhal bankaya teslim edilmesi ekli ve bunun gibi sna teekkllerin muhammen kazan vergilerinin % 30 u nisbetindeki mecbur tasarruflarnn Maliye tahsil ubeleri tarafndan tahsil edilerek dorudan doruya bankaya teslim edilmesi hakknda Hkmet teklifinin 14 nc maddesinde mevcut olan hkmler bu nevi ilerde Devlete mteamel olan usullerle kabili telif grlmemi ve her iki membadan yaplacak tahsilatn varidat btesinde bunun iin alacak bir nazm hesaba kaydedilmesi ve bankaya yaplacak tediyatn da Maliye vekleti btesinde alacak fasl mahsusuna tahsisat kaydedilmesi Devlet muamelt hesabiyesinin bir merkezde tecemm eylemesi gerek istatistik ve gerek murakabei umumiye noktai nazarndan faydal grlmekle beraber ekil itibarile dahi mal sistemimize uygun telkki edilmitir.

 415
22 Mays 1932

ESBABI MUCBE Zira kredi kooperatifleri memlekette istihsali kuvvetlendirecek ve mstahsiller iin dier sermayedarlara kar mukavemet imknn hazrlyacak birer messese olmalar itibarile memleketimizde bunlarn geni himayelere mazhar edilerek adetlerinin oaltlmasn temin iin bu messeselerin tekiline dair olan kanunun 21) nci maddesinde, posta ve muhabere cretleri de dahil olduu halde, bu messeselere geni muafiyetler bahedilmitir. Bu muafiyetlerin sureti umumiye ve mutlaka da Ziraat bankasna temili ve bahusus bu muafiyet ve msaadelerin Ziraat bankasnn iftilerden maada tccar ve saireye yapacaklar ikraz muamelelerine kadar tevsii ve bu bankann dier mill bankalardan farkl b r muafiyete mazhar edilmesi muvafk grlememitir. Arzolunan mlhaza ve sebeplere binaen Ziraat bankas kanununa mzeyyel kanunun ikinci ve nc maddelerile verilmi olan msaade ve muafiyetlerin iftilere yaplacak ikrazlar hududuna icrar ile tahdidi muvafk grlerek ikinci madde o suretle tadil edilmi ve artk 3 nc madde hkmnn devamna mahal kalmadndan ilgas cihetine gidilerek merbut kanun projesi ona gre tanzim ve takdim klnmtr.

T R K GEM K U R T A R M A A N O N M RKET TEKL HAKKINDA 1 /376 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 22 Mays 1932 (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

ESBABI MUCBE Mili bayraa mnhasr olmas lzmgelen denizciliin bu nazik fakat feyizdar ubesi evvelce gerek kabotaj kanununun ademi mevcudiyetinden ve gerekse ok sermayeye muhta ve ihtisasa bal bir i olmasndan ngiliz ve imal memleketlerine mensup tahlisiye gemileri tarafndan ifa olunurdu. Hatta kabotaj kanununun meriyet mevkiine konmasndan sonra dahi ecnebi tahlisiye gemilerinin Trk sularnda almalarna muvakkaten msaade edilmitir. Kabotaj kanununun nerinden bir mddet sonra tahlisiyecilik tamamen milliletirilmitir. Ancak bu iin husus irket veya mteebbislerin ellerinde bulunmas sularmzda emniyet ve selmetle seyrsefer olunabilmesi gibi memleket iin ok mhim olan bir husustaki itimad arzu olunduu derecede salamlyamamtr. Vukua gelmesi muhtemel kazalara kar tam kudrette bir tekilt ve vesaite malik bulunmak mniyesile deniz tahlisiyeciliinin hidemat da % 70 hissesi Hkmete ait ve Devlete lzum grlen murakabe artlarn haz bir anonim irkete hasrolunmas dnlm ve bu bapta mezbut kanun lyihas tanzim olunmutur.

T R K V A P U R C U L U U A N O N M RKET TEKL H A K K I N D A 1 /377 N U M A R A L I K A N U N LYHASI 22 Mays 1932 (KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANMITIR)

ESBABI MUCBE Trkiye ticareti bahriye filosunun mevcudiyeti hi phesiz ki kabotaj seferlerinin bayramza hasrolunduu tarihten balar. O tarihe kadar elde bulunan gemiler kemiyat ve keyfiyet itibarile srf asker maksatlarla

 416
alnm olan bir ka nakliyeden ve Seyrisefain idaresile bir ka mteebbise ait mahdut gemilerden ibaret bulunmutur. Lozan muahedesinin akti akabinde ise Hkmet btn sahil nakliyatmz ecnebilere ihtiya messettirmeden baarabilecek kudrette bir ticareti bahriye filosuna malik olmak mecburiyeti muvacehesinde kalmtr. Memleket hayat umumiyesinin bu cepheden bir sarsntya maruz kalmamas endiesiledir ki bir tarafta Seyrisefain idaresi yeni bir tekilta tbi tutularak bytlm ve dier taraftan da armatrlerimize gemi almalarn teshil edecek baz muafiyetler baholunmutur. Hlen Seyrisefain idaresile armatrlerimize ait vapurlarn miktar ihtiyacmz bile amtr. Son dnya buhran dolaysile memleketimizde de hissedilen i azl ve eya Hatlarndaki skut yznden nakliye cretlerinin tenakusu da bu fazlala inzimam edince bu defa da mill teekkllerimiz arasnda edit ve yakc bir rekabet ba gstermitir. Mill sermayeyi korumak ve iktisad tealimizle pek yakndan alkadar bulunan deniz nakliyatmz taht intizama almak vazifesinin yine Hkmete terettp ettiine kanaat edilerek umum postaclk ileri yeni bir esasa gre tanzim edilmitir. Bu esasa gre Seyrisefaine ve husus armatrlere ait olup posta seferleri yapabilecek gemilerin takdir olunacak kymetleri zerine bir irket tekili ve bu vazifenin ibu irkete hasrolunmas dnlmtr ki bu suretle evvel iktisadiyatmza sk bir rabtas bulunan postaclk ilerinin bu ii yapp yapamamak ihtiyarna malik olan husus messeselere terki yerine Hazinenin de hissedar olaca bir tek husus messese ikame edilmi bulunacak ve saniyen bu irkete de rekabet olunarak slahna alan bu gnk vaziyetin tekerrrne meydan kalmyacaktr. Memleketimizin coraf vaziyet ve ekline nazaran umum nakliyatmzn byk bir ksm deniz yolu ile yaplmakta olduundan bu iin Hkmet murakabesi altnda ve memleketin umum iktisad artlarna uygun bir surette cereyann temin iin tekili teklif olunan irketin kendi sularmzdan balyarak haric seferler icrasna da muktedir olaca phesiz grlmektedir. Kanun lyihasnn birinci maddesi sahillerimizde posta vapurculuu ilerinin inhisar altna alnmas ve bunun iin bir anonim irket tekili hakknda Hkmete mezuniyet vermekte ve ikinci maddesi inhisarn hudut ve muln tarif etmektedir. , nc maddesi irketin semayesini seyrisefain idaresine ve husus donatanlara ait vapurlarn ve idareye ait baz mebaninin maddei mahsusasna tevfikan kymetleri biilerek sermayei ayniyeyi tekil edeceini ve hisse senedatnn sureti takdim ve ihracm ve sermayenin miktar ve sureti tezyidini gstermekte ve drdnc maddede messeselerin hviyetleri beyan olunmaktadr.

6 Temmuz 1932

KTSAT ENCMEN MAZBATASI Encmende hazr bulunan ktisat vekili eref Beyefendinin verdikleri izahata nazaran kanun lyihasnn tanziminden evvel irket tekiline muvafakat eden husus vapur sahiplerinin bilhare rcu ettikleri anlalm olduundan lyihann esaslarnda tadilt icras suretile yeniden tanzimine zaruret hsl olmu ve umumiyetle tebellr eden kanaatlere gre bu iin ancak Devlet elile icrasnn mmkn olabilecei anlalm olduundan encmenimiz bu esasa gre bir Devlet idaresi tekilt kanununun tanzimi lzumunu mtalea etmi ise de gerek bu kanunla Devlet idaresine tevdi olunacak vezaif ve hizmetlerin tayini ve ekli idarelerinin tesbiti ve gerek Devlet idaresinin deruhde edecei bu hizmet ve vazifelere gre tekiltlandrlmas zamana mtevakkf olduu ve halbuki geecek ibu zaman zarfnda deniz nakliyatnn kemeke vaziyete braklmas yznden iktisad sarsntlara meydan verilmi olaca ktisat Vekili Bey tarafndan beyan olunmas ve encmenimizce de bu mtalea varit ve muvafk grlmesi zerine esas tekilt kanun lyihas Hkmete ihzar edilinceye kadar ilerin tanzimini ve arzadan vikayesini temin maksadile lyihayi kanuniye tebdil ve tanzim edilmitir. Lyihann birinci maddesi, Trkiye liman ve iskeleleri arasnda posta vapurculuu iinin ancak Devlet elile icra edilmesini gstermekte ikinci maddesi posta vapurculuu ile ilepilii tarif ve tavzih etmekle beraber Devletletirilen posta vapurculuu iinin dairei hudut ve muln tayin etmektedir. nc maddesi, Devlet idaresinin seyrisefer programn tanzim ve iln etmek lzumunu gstermekte ve program haricinde kalanlarla Devlet idaresinin program dahilinde olduu halde muntazam seyrisefer yapamad yerlerde husus vapurlarn seyrisefer ahkmn zikretmektedir.

 417
Lyihann beinci maddesi, Trkiye limanlar arasndaki posta seferlerinin Devletletirilmesi dolaysile ileri men ve takdit edilen husus donatclarn bu ite kullandklar vapurlarm Devlete satn almak mecburiyeti hasl olmu ve fakat buhran hazr dolaysile gemi fiatlarnn halen fevkalde tecezzl etmi bulunmasndan mezkr gemilerin yalnz takdir edilecek hali hazr kymetlerle mubayaas vapur sahiplerinin maduriyetini mucip olaca mlhazasile, vapurlarn esas mubayaa kymetlerini ve ibu kanunla Devlet tarafndan mubayaa tarihine kadar geen zaman zarfnda temin ettikleri intifa miktarlarn dahi hesap etmek suretile, mubayaa kymetinin haddi makul ve makbule icran temin edecek hkmler vazedilmitir.

AY, EKER VE KAHVE THALTININ BR ELDEN DARES H A K K I N D A 1/391 N U M A R A L K A N U N LAYHASI (KTSAT VEKLETNCE HAZIRLANMITIR) 12 Haziran 1932 ESBABI MUCBE iddetini gittike artran iktisad buhran karsnda mklta maruz kalan ticar mbadelelerimizde muvazeneyi muhafaza ve ihracat maddelerimize yeni mahreler temin etmek iin azam derecede sarf gayret edildii ve ticar vaziyetin istilzam ettii tedbirin bilteahhur ittihaz ve tatbikndeki zarureti kendisini ne derece kuvvet ve iddetle hissettirdii malmu devletleridir. Umum buhran icab ve buna aresaz olmak zere alnan tedbirlerin neticesi olarak muhtelif memleketlerde baz mhim ticaret maddeleri iin tatbik olunan karlkl ithalt ve ihracat sisteminin memleketimizde de tatbiki zaman hull etmitir. eker, kahve, ay gibi halkn devaml itiyat ve ihtiyalarna tekabl eden ve ticaret ve tediye muvazenemizde dokuz milyon liraya yakn mhim bir mevki igal eyliyen maddelerin gerek ihra edildikleri memleketlerdeki istihsal ve ticaret artlarnn mteksif bir vaziyet arzetmesinden ve gerekse bu memleketlerin, ihracnda mklta maruz kaldmz baz maddelere betahsis ttnlerimizi ayni erait dahilinde mubayaa etmek hususunda gsterdikleri imkn ve kabiliyetlerden azam derecede menfaat temin eylemek dncesinden mlhem olarak karlkl ithalt ve ihracat usulnn bu madde hakknda tatbiknda fayda mtalea edilmi ve bunlara taallk eden ticaretin bir elden idaresini temin iin merbut kanun lyihas tanzim edilmitir. Ancak devaml bir takip ve dikkate ihtiya gsteren karlkl ithalt ve ihracat usulnn tatbiki, ticar ve mal tekilt tamamile inkiaf etmi olan yerlerde husus teebbsler marifetile icras kabil ise de, memleketimiz iktisad tekilt henz bu tekemml derecesini ihraz etmi olmadndan bu tedbirden umulan msbet neticelerin tamamile tahakkukunu temin iin eker, ay vs kahveye mnhasr ithalta taallk eden ilerin Hkmet tarafndan idaresinde zaruret mlhaza edilmi ve ibu zaruret lyihann birinci maddesinin maksad vazn tekil eylemitir. Hkmete birinci maddede zikredilen salhiyet istimal edildii takdirde eker, kahve ve ayn yalnz memlekete bir elden ithali ii takas komisyonuna tevdi edilecek ve komisyon ithalt komisyoncusu vaziyetinde kalarak her hangi bir kr elde etmek ve memleket dahilinde parakende sat yapmak cihetlerine tevecch etmeksizin ithal eyledii bu maddeleri toptanc tacirlere tevzi edecektir.

28 Haziran 1932 BTE ENCMEN MAZBATASI eker, kahve ve ay gibi tbi bulunduklar gmrk resmi sif. fiatlarma nazaran ok yksek ve binaenaleyh gmrk varidatnn bte ile derpi edilen miktarnn tahakkukunda mhim bir mil tekil eylemekle beraber vsi mikyasta dviz ihracn inta etmiyen maddeler ithalinin serbest braklmas muhtelif vesilelerle encmenimizce mteala ve tetkik edilerek iinde bulunduumuz erait dahilinde ehemmiyetli bir mevzu tekil eden varidatn tahakkuku noktai nazarndan muvafk ve tavsiyeye ayan grlmt. ktisat ve Maliye vekilleri Beylerce dahi bu noktai nazara itirak edilmi ve ancak dnya vaziyeti muvacehesinde her frsattan istifade ederek gerek mill paray korumak ve gerek alelmum muamelt hacminin k-

 418
glmesine az ok mni olarak muhtelif varidat mmkn mertebe kabili tahakkuk bir vaziyette bulundurmak ve bunlarn dahi fevkinde olmak zere mstahsillerimizin menafiini siyanet etmek zere ihracatmz teshil eylemek iin bu mevadd takasa tbi tutmak hususunda salhiyeti tazammun eden bu lyiha ihzar edilmi bulunmaktadr. Filhakika memleketimize ay ve kahve ithal eden memleketler istihsal mevaddmzn mterileri meyannda olmamak dolyisile ticaret muvazenesi itibarile bize kar daima aktif vaziyette bulunmaktadrlar. Bu mevaddn ithaline mukabil bir ksm emtiamz satn almaa esas itibarile muvafakat eden bu memleketlerle takas muamelesine girimek cidden yerinde istihsal edilecek bir tarz ve tedbir olacaktr. eker hakknda da ayni mtalea ve zaruret varittir. thalt tacirlerinin yegn yegn Hkmete tesbit edilecek istihsal mevaddnn ihrac mecburiyetine tbi tutulmas ayn zamanda baz muvazaalara dahi sebep olaca iin Hkmetin gerek ithal ve gerek ihra ilerinin daha az mahzurlu olan ekillere rapteylemek hususunda mmkn olan muvaffakiyete vsl olmasn da ktisat vekili Beyin bu husustaki isabetli grnden bekleriz.

H K M E T E ZRAAT BANKASINA MBAYAA ETTRLECEK BUDAY HAKKNDA 1 / 4 1 3 N U M A R A L I K A N U N LYHASI ZRAAT BANKASININ FTDEN YASA TASARISI (ZRAAT BUDAY ALIMINA BALAMASINA VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) ' ESBABI MUCBE Memleketimiz mahsulleri arasnda buday kymet ve miktar itibarile bata gelir. Her sene yetitirilen buday kymeti 100250 milyon lira tahmin olunabilir. Dier mahsullerimizden hi birinin kymeti bu miktara yaklaamaz. Muntazam ve tam istatistik tekiltmz olmad iin biraz tahmin olmakla beraber 19261931 senelerinde buday ekim ve biim miktarlar u suretle tesbit olunmaktadr. Zirai sene 925926 926927 927928 928929 929930 930931 Ekim (dnm) 35 22 31 28 27 34 417 383 326 178 052 169 718 714 706 280 274 394 Biim miktar (kental) 24 13 16 27 24 30 692 331 110 188 853 000 263 508 758 729 988 000 LKN

27 Haziran 1932

Bu rakamlar karlatrldnda aka grlr ki ekilen dnm ve bilhassa alnan mahsul noktasndan bir seneden dier seneye mhim farklar vardr. Bu farklar iklim artlarnn seneden seneye ok deiiklikler gstermesinden ve ziraat usullerimizin bu deiikliklerden mteessir olmyacak tarzda islh ve tekemml ettirilememi olmasndandr. Senelik buday mahsulleri arasndaki bu nisbetsizlikler neticesile memleketimiz alt senelik ksa bir zaman ierisinde hariten mhim miktarda buday getirtecek derecede darln skntsn geirmi biraz eyi mahsul yapan son senelerde ise fiat dknlnn zararlarna uramtr. Aadaki cetvel ve bal grafik 924931 senelerinde buday ithal ve ihra miktarlarn gstermektedir. BUDAY thalat kental 1 737 142 1 326 865 217 759 64 126 465 571 1 234 461 5 958 41 Kymeti lira 18 305 610 18 903 614 2 677 195 868 306 5 174 522 13 013 987 63 374 703 hracat kental 28 114 135 178 57 3 79 171 870 032 112 633 565 599 038 011 Kymeti lira 284 569 1 401 637 1 118 888 1 234 958 406 194 41 370 i l i 066 779 427

Seneler 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931

 419
Vilyetlerden alman malmatlara ve mfettilerimizin mhim istihsal mntakalarnda muhtelif zamanlarda yaptklar sondajlara gre bu sene buday ekilen sahann takriben % 101 j noksan olduu ve tenebbtn maysn son haftasndaki vaziyete nazaran mahsul miktarnn geen senenin te ikisini tutabilecei tahmin olunabilir. Memleketimizde buday ekilen arazi vasat olarak 30 milyon dnm ve normal hslt miktar 25 milyon kental kabul edilebilir. Bu vasat ekiliin anormal mahsul memleketin buday istihlkini ve tohum ihtiyacnn tam karldr. Bununla beraber bu miktardan daha az bir buday mahsulile de hariten ithale lzum kalmadan idare imkn vardr. nk buday az olduu ve fazla para ettii zaman kylerde buday yerine ksmen dir hububatn ikamesi mutat ve vkidir. Ancak bu haddin tayin ve tesbiti gtr. Buday ekim ve biim miktarlarnn umum istihlk haddinin tesbitindeki bu glklere mukabil kylnn her sene pazarlarda satt miktarn daha isabetle tayini kabildir. Memleketimiz piyasalarnda her sene satlan buday miktar alt yedi milyon kental arasndadr. Senelik vasatilerine nazaran 1928 senesinde kilosu 15 kurutan olan budayn 1931 deki senelik fiat vasatisi bei bulmamtr. Bunlar senelik vasatilerdir. Aylk fiatlar arasndaki vasatiler ise daha fazladr ve mstahsilin menfaati noktasndan ok mhimdir: Yeni mahsuln piyasaya dkmnden itibaren 34 ay ierisinde fiat byk bir sratle dmektedir. Bunun sebebi aktr: Kyl Devlete, bankalara, ahslara kar borlarn demek ve ihtiyalarn kapatmak iin ald mahsul bir an evvel paraya evirmek mecburiyetindedir. Bizde buday zerine varant muamelesi teesss etmemi, bor vadelerinin harman sonuna getirilmi olmas neticesile bunun baka trl olmas dnlemez. Borsa istatistiklerinden anlaldna gre kylnn bu drt ay iinde satla arzettii miktar o aylarn istihlk ihtiyacnn ok fevkindedir. Fazla arz kylnn para ihtiyac nisbetinde artmakta ve bu sene bu nisbetin geen seneye nazaran daha fazla olaca beklenmektedir. Geen sene stanbul borsasnda maysn ilk haftasnda buday fiat kyye olarak (yumuak) 7,3 kuru (sert) 7,1 kuru idi. Ayn sene zarfnda fiatn en dk bulunduu birinci terinin nc haftasnda ise (yumuak) 4,57, (sert) 4,875 kuru bulunuyordu. Bu sene maysn ilk haftasnda buday fiat kyyesi (yumuak) 5,75 (sert) 5,7 kurutur. Yeni mahsule tekaddm eden ve buday fiatnn en yksek olmas lzmgelen aylarda bu kadar dk olan budayn yeni mahsuln piyasalara hcumunda bsbtn dmesi kylnn itira, istihsal ve tediye kabiliyetine ok fena tesir edecektir. Onun iin kylnn piyasaya maln dkt harman sonunda fiatlar tanzim edecek bir tedbir alnmasnda zaruret grlmektedir. Kylye maln, deerini bulduka piyasaya arzedebilmek ve satabilmek imknlarn verdirecek esasl tedbirler vardr. Zaman, tesisat, tekilt istiyen bu esasl tedbirlerden baka bu gnk vaziyeti korumak zere kylye ihtiyacn karlyacak kredi temini veyahut onu sktran borlar tecil etmek gibi tedbirler de hatra gelebilir. Fakat mldaha geni tatbiki daha klfetli olan bu tedbirler yerine kylnn piyasaya harman sonunda dkt budaylarn ihtiyatan fazlas iin kuvvetli bir alc temini ve bu iin Ziraat bankasna tevdii daha faydal ve tatbiki daha kolay mtalea edilmektedir. Ziraat bankasnca toplanan budaylar ayni senenin ileriki aylarnda piyasa ihtiyacn kapatarak baz mevsimlerde mstahsillerin zararna yalnz mtevasstlarn nefine olarak fiatn gayri tabi olarak ykselmesine mni olaca gibi bol bir sene mahsulnn dar bir sene skntsn karlyabilmee yardm da olacaktr. (Stok meselesi balangc). , Ziraat bankasnn almaa mecbur olaca buday miktarnn elde mevcut istatistikten karlan hesaplara gre bir, bir buuk milyon kental ve bunun iin sarfiyatn be alt milyon raddesinde olaca tahmin edilebilir. Bu suretle buday mubayaasndan dolay zarar miktar fena artlar altnda bile bir milyon liray bulmaz. Bu sene ecnebi neriyata gre dnya rekoltesinin eksik olmasna stokun yz elli milyon kentaldan yz milyon kentala dmesi tahmin edildiine nazaran Ziraat bankasnn mubayaa ve satlarndan neticede bir kr temini dahi memildr.

M E N K U L KIYMETLER VE KAMBYO BORSALARI H A K K I N D A K K A N U N A MZEYYEL 1 / 4 1 6 N U M A R A L I K A N U N LYHASI DVZ SATIMINA LKN LEMLERDE MERKEZ BANKASININ KONUSUNDA HAZIRLANAN TASARI (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) YETKL KILINMASI

 420
27 Haziran 1932 ESBABI MUCBE Bankalarn dviz tevdiyat mukabilinde avans vermeleri bankalara mevdu dvizlerin satlmasn tehir ve sektedar edebilecek bir muamele mahiyetinde olduu cihetle 1447 numaral kanunun 31 inci maddesile bu muamele menedilmitir. Ancak elde edecei dvizlerle icap ettike dviz piyasasn tanzim etmek ve bu suretle de paramzn kymetini korumakla mkellef olan Merkez bankasnn mezkr madde hkmne tbi tutulmas bankann bu ekilde temin edebilecei dvizlerden mahrumiyetini mucip olmaktadr. Bu sebeple mezkr hkmden Merkez bankasnn istisnasnn temini zaruri grlm ve bu muamele bankann teekklne dair 1715 numaral kanun hkmlerine de muarz grlmemi olmakla merbut kanun lyihas tanzim ve takdim klnd.

YKSEK ZRAAT VE BAYTAR MEKTEPLER H A K K N D A 1 / 4 1 5 N U M A R A L I K A N U N LYHASI YKSEK TARIM VE VETERNER OKULLARININ GELTRLMESNE (MALYE VEKALETNCE HAZIRLANMITIR) LKN TASARI

28 Haziran 1932 ESBABI MUCBE Memleketimiz ziraat ve baytar ilimlerinin takviyesi ve bu sayede ziraat ve baytarlmzn temini inkif gibi mhim bir maksatla Ankarada tesis edilmi olan Yksek Ziraat ve Baytar mekteplerinden, Ziraat mektebi alarak tedrisata balam ve baytar mektebinin de nmzdeki sene Ankaraya nakli mukarrer bulunmutur. Bu mektepler ihtiva eyledikleri muhtelif enstitler delletile hem memleketimize yksek tahsil grm zir a a t mhendisleri ve baytarlar yetitirecek ve hem de memleketin tabi membalarn, iktisad ve zira artlarn ve hulsa istihsal sahasndaki btn hareketleri mtalea ederek bu hususta yapacaklar tetkikat ve taharriyat ile ziraat usullerimizi ve hayvanclmz slah iin ittihaz lzmgelen tedbirleri tesbit edeceklerdir. Bu mekteplerin sahibi salhiyet ecnebi mtehassslarn idaresine tevdi edilmi olan enstitlerinin haiz olduu ilm hviyet ve salhiyet bu iki messesenin daha faydal bir ekilde almalarn icap ettirdii gibi bu faaliyet tarz, ayn zamanda enstitlerin ilm tetkikat ve taharriyat sahasndaki mesaisinin messiriyetini ve bir an evvel inkiafn temin etmi olacaktr.

K A N U N U LAYHASI 10 Mart 1932 (1931 / 32'DE KTSAT VEKALETNCE HAZIRLANARAK 2 MART 1932'0 HKMETE KABUL EDLEN VE B.M.M.NE GNDERLEN, FAKAT MUSTAFA EREF BEYN KTSAT VEKLLNDEN AYRILMASI ZERNE KANUNLAAMAYAN KANUNU TASARISI) ESBABI MUCBE Mill iktisadiyatmzn gnden gne inkiaf neticesi olarak bilhassa byk ehirlerimizde mtemerkiz bir sanayi ve ticaret hayat teesss etmektedir. Dkknnda kk sermayesile al veri eden esnafn, ra yahut bir iki iisile alan kk sanat sahiplerinin yan banda fert halinde veya irket halinde yksek sermayelerle bir ok kol kuvvetlerini birletiren byk istihsal messeseleri zuhur etmitir. Modern iktisadiyatn terakki ettii her memlekette az ok farklarla muttarit bir ekilde zuhur eden bu temerkz hdisesi Devlete yeni vazifeler karmtr.

 421
Filhakika insan kmelerinin iktisadi ve itima ihtiyalar dnlerek esasl hatlarla tanzim ve tensik edilmiyecek olursa bu kmelerin sinelerinde tadklar kuvvet esas cemiyet iin sarsntlar vcude getirecek ekilde muzr cereyanlar alabilir. Bunun byle olduu tarihen grlmtr. Bu itibarla ii kmelerinin itima ve iktisad ihtiyalar itibarile ve i sahiplerile olan mnasebetleri noktai nazarndan ihtiya ve vaziyetleri tesbit etmek iin Devletin mdahalesi zaruret halini alm olduundan i artlar ve alma hrriyetinin fert ve cemiyetin yksek menfaatlerine uygun bir tarzda tanzimi, bu vazifelerin ifas en acil ve muhimmidir. kanunu bu maksat iin yaplmtr. Mevcut hukuk mevzuatmz bu maksad temine kfi gelmemektedir. nk bu mevzuatta ii ve i sahibi mnasebetleri daha ziyade ferd hak ve menfaatler noktai nazarndan mtalea edilmekte ve meselenin itima cephesi ikinci plna drlmektedir. Halbuki bu gnk byk istihsal rejiminde bu mnasebetler fe^d hak ve menfaatler hududunu am ve btn bir milletin hal ve tisini alkadar eden yksek itima menfaatler eklini alm bulunuyor. Binaenaleyh meseleye bu cepheden bakmak ve iktsaden mterek ve mtesanit bir rol oynyan sy ile sermaye arasnda mill menfaatler noktasndan da tesant temin etmek lzmdr. imdiye kadar i artlarnn tayininde ii ve i sahibi serbest mukavele ahkmna tbi idiler. Fakat ii ile i sahibini balyan mukavele irket deil hizmet mukavelesi olduundan sermayenin kuvveti nnde sy mdafaasz kalmakta idi. Filvaki bu mukavele iki tarafldr. Taraflar mukavele artlarn serbeste mnakaa ederek tesbit edeceklerdir. Fakat filiyatta mesel: bir mteahhit ii alma ve alma artlarn messese iin en krl bir ekilde kendisi tayin etmekte ve bunun karsnda gnlk yiyeceini kazanmaa mecbur olan iiye boyun emekten baka are kalmamaktadr. Bu gnk ahs teebbs, rekabet sisteminde bir i sahibinin her eyden evvel dnd ucuza mal etmek, fazla istihsal, fazla kr etmektir. Kanun bir murakabeye tbi olmakszn i artlarn bizzat tayin eden i sahipleri iilerini insan ve ruh ihtiyalarndan mahrum bir istihsal mili, bir makine gibi grmektedir. phesiz istihsalin artmas mill refahn da artmas demektir. lerde kr fazlal ahs teebbs ve gayretin esasl artdr. Fakat memleketin iileri yalnz istihsal amili deil, mill servetlerin en kymetlisidir. Binaenaleyh bu mhim servetin en randmanl evsafta hsn muhafazas ve tenmiyesi mill bir vazife olduu gibi iinin ayni zamanda vatanda, asker, aile babas, hulsa Trk camiasnn bir uzvu olduu da daima gz nnde tutulmaldr. Rekabet sahasnda muvaffakiyet ve fazla kr endiesi iinde i sahiplerinin ekseriya dnmedikleri bu serveti israftan korumak, ii hayatn iyiletirmek: ite i kanununun gayesi. Syi himaye etmek evvel alnnn emeile geinen vatandalara refah ve saadet imknlar vermek, saniyen de Trk Cmhuriyetinin kuvvetlerini feyiz ve hayatnn membalarn korumak demektir. Yoksa iilerin menfaatini i sahiplerinin menfaatlerine tercih demek deildir. Esasen bu iki snf mstahsilin menfaatleri mtesanittir, ve ayni bir istikamette gider. sahiplerinin kr iilerin zararna olmad gibi ii hayatnn eyilemesi de i sahiplerinin zararna deildir. Fakat yukarda denildii gibi, filiyatta i sahipleri bu menfaat birliini grmemektedir. Bu sebeple syin ve dolaysile itima heyetin zararna olarak tesant bozulmakta, iki taraf menfaatleri arasnda muvazenesizlik hasl olmaktadr. u halde syi, kanun bir himaye altna alarak iki taraf menfaatlerinin itima adalete en muvafk bir ekilde tevzin lzmgelir. Bu ise fert ve zmre menfaatlerinin fevkinde mill menfaatleri ve rabtalar temsil eden Devletin en yksek vazifelerinden biridir. Demokrasinin hakik icaplarna sadk kalabilmek iin iktisad faaliyetlere kanun hudutlar izmek hususile ii meselesini bir Devlet meselesi olarak kabul etmek zaruridir. nk mill saadet fert ve snf menafii fevkinde umum refaha istinat eder. Halbuki hudutsuz ve murakabesiz bir mukavele serbestisi yahut bir alma hrriyeti husus menfaatler sahasnda zayiflerle kavilerin kar karya gelmesi syin sermaye menfaatine let olmas hulsa iilerin madd sefalet ve manev sukutlarile neticelenmektedir. Syin himayesini, ii hayatnn iyilemesini i sahiplerinin hiss fedakrlklarndan beklemenin faidesiz olduunu baka memleketlerde yaplan tecrbeler gstermitir. ktisad fertiliin anas saylan ngiltere ii meselelerinde Devletin mdahalesini her memleketten evvel kabul etmitir. Geen asrn ikinci nsfndan itibaren dier memleketler dahi harekete gelerek Fransa, Almanya, talya ve sairede i kanunlar yaplmtr. Bu suretle ii meselesi hukuku medeniyeler sahasndan karak memleketlerin hal ve atisini alkadar eden itima meseleler arasna gemitir. Elyevm ayni mesele btn Devletlerin teri faaliyetlerinin en mhim ksmn tekil etmektedir.

 422
ktisad inkiafmzn ilk devirlerinde bulunduumuz bir srada Devletin istihsal faaliyetlerini kayit eklinde ii meselelerine mdahalesi haddi zatinde ok nazik bir mesele tekil eder. Fakat intihap edilecek usul, alnacak tedbirlerin vsat ve ekline taallk eden bu nezaket daima gz nnde tutulmu ve i kanununun tanziminde en mhim ihtiyalardan alnan direktifler zerinde yrnmtr. ktisad tekiltmzn ahs teebbs, serbest rekabet, alma ve mukavele hrriyetleri gibi hukuk esaslarna riayet edilerek yalnz bu esaslara itima adalet ve mill menafi icaplarna gre hudutlar tayin edilmitir. kanunu lyihas 192 maddeyi ihtiva eden ksmdan mrekkeptir: Birinci ksm, baba ayrlmtr. Bunlardan birinci bap (hizmet akti), cretler, hizmet aktinin feshi, messeselerin dahil talimatnamesi, ekonoma bahislerinden mrekkeptir. kinci bap (iin tanzimi) iilerin i mddeti, istirahat vakitleri, shhat, sna emniyet ve tahsillerine dair hkmleri ihtiva etmektedir. nc bap (i kazalar sigortas), i yerinde veya i dolyisile iilerin uradklar kazalarda kendilerine ve hak sahibi haleflerine, i sahipleri tarafndan tekil edilecek bir karlkl sigorta birlii tarafndan verilecek tazminata dair ahkm ihtiva eylemektedir. kinci ksm da baba ayrlmtr. Birinci bap iilerin yerletirilmesine, ikinci bap meslek birliklere ve nc bap greve ve toplulukla yaplan i ihtilflarnn sureti halline dair hkmleri ihtiva etmektedir. nc ksm, bu kanunun vazmdan doan ahkm ihtiva eylemekte, ve drt baba ayrlmaktadr. Birinci bap tefti, yksek i istiare heyeti tekili ve vezaifi hakknda hkmleri ihtiva eden "kanunun tatbikatna memur teekkller ve uzuvlar" babdr. kinci bap ceza hkmlere, nc bap meriyeti muhafaza edilen ve ilga olunan kanunlara dair ahkm ihtiva eden mteferrik hkmlere ve drdnc bap niha hkmlere tahsis olunmutur. Birinci ksm hkmleri yalnz sanayi messeselerinde alan iilerle bunlara dorudan doruya veya vekil olarak i verenler arasndaki mnasebetlere amil bulunmaktadr. kinci ksm hkmleri sanayi, ticaret, ziraat ve bunlar haricinde kalan i sahalarnda (hizmetilik.. .gibi) alanlara da amil bulunmaktadr. Birinci ksm, emekilerin i sahiplerile hizmet akitlerinde aktin feshi iin mukaveleye ihbar mddeti koymalarna ekseriya imkn bulunmad ve mnferiden yaplan bu akitlerde emekilerin zararl mevkide bulunduklar nazar itibara alnm ve on be gnlk asgar bir ihbar mddeti tannmtr. Taraflarn bu mddeti indirmee veya oaltmaa veyahut bsbtn kaldrmaa haklar yalnz toplulukla yaplan (umum) hizmet akitlerinde tannmtr. Bir ok mntkalarda iilerin ne miktar cret aldklarn bilmedikleri ve bu suretle iilerin baz hilekr ve hodbin i sahipleri tarafndan istismar edildikleri her gnk ikyetlerdendir. Bunun nne gemek iin cretlerin her tediyede ii nezdindeki deftere veya iiye verilecek bir puslaya mfredatl bir surette yazlmas hususu lyihada tasrih edilmitir. cretlerin iiye tamamen para olarak tediyesinin teminine ayrca ehemmiyet verilmi ve bunun iin i sahiplerinin ekonoma amalar, iilerini birer suretle borlandrarak arada mahsup ve takas yapmalar menedilmitir. cret, iinin nefsi ve ailesi iin maiet vastasdr. Binaenaleyh muayyen artlar dahilinde cretin haczi, devir ve temliki menedilmi ve bundan baka cret imtiyazl alacaklardan addedilerek iinin gndelii gerek kendisinin ve gerek i sahibinin alacakllarna kar himaye edilmitir. / Uzun ve faslasz alma en mukavemetli bir iinin bile alma kabiliyetlerini krmakta, vaktinden evvel ihtiyarlamasna sebep olmakta ve hususile atelye haricinde aile ve itima heyet iindeki vazifelerini ifadan alkoymaktadr. Vatandalarn iktisad faaliyetlerini yaama gayesi deil, vastas olarak almak ve i haricinde nefsine, ailesine ve camiaya kar borlu olduu itima ve ahlk vazifelerin ifasna imkn brakmak lzmdr. Uzun ve faslasz almalarda ilk saatlerden sonra yorgunluk, usan arttka randmann da maksen dmekte olduu sabittir. Binaenaleyh bu trl alma sistemi sanayi sahiplerinin menfaatlerine de uygun olamaz. Uzun ve faslasz alma sisteminin fert zerinde hasl ettii beden ve manev tesirler gz nnde tutulmu ve i saati gnde sekiz, haftada krk sekiz veya haftadan gayri bir mddet devresinde gnde vasat sekiz saate muadil bir zaman olarak tesbit edilmitir. Her mntakann ve her snf iin hususiyet ve ihtiyacna gre tedbirler alarak memleketin inkiaf halinde bulunan sayi ve ticaret faaliyetini sektedar etmemek zere bu tahdit olunan i mddetinin tatbiki, br ok memlekelerde olduu gibi, nizamnamelere braklmtr. ilere verilecek asgar istirahat mddetine ve baz snf ilerde iin mahiyeti sekiz saatlik mesai dolyisile bile iilerin shhat veya hayatn tehlikeye drecek mahiyette olursa sekiz saatten aa i mddeti tatbikna dair lyihaya ahkm vazolunmutur.

 423
iilerin shhatine dair lzmgelen hkmler vazolmduu gibi iilerin seviyei meslekiye ve fikriyelerinin ykselmesine hadim olacak ve bu suretle hem kendileri, hem i sahipleri ve hem de memleket iin byk faideler temin edecek olan tahsil meselesine ehemmiyet verilmi ve yirmiden fazla tahsil an geirmi veya hi tahsil grmemi ii kullanan messeselerde i sahiplerinin iileri iin mahall maarif idaresinin verecei vehe dairesinde iilerini okutmalar mecburiyeti konmutur. ' Umum harpten sonra hayatn ald yeni cereyanlar iinde meden dnya kadnlar gibi Trk kadnlarnn da hayat mcadelesine girmeleri bir zaruret halini ald. Kadnlarn almalar husus cepheler arzetmektedir. Erkei kadndan ayran bnyev farklarn i sahasnda kendine mahsus inikaslar vardr. Kadnn, umumiyet itibarile, bnyev kuvveti daha az mukavimdir. Bilhassa erkek ii arkadandan kendisini tefrik eden uzuvlarn daha nahif ve nazik olmasndan yalnz kendi ahsna deil fakat dnyaya getirecei hayatlara da tesiri dokunacak zararlara maruzdur. Kadnn itima vaziyeti de erkeinkinden olduka farkldr. Kadn meden dnyada, aile hayatnn lzimi gayrimfarik olagelmitir. Hariteki vazifesine eve bakm, ocuklara ihtimam, aile efradnn amar ve elbiselerile megul olmak. . .ilh gibi bir ok ev hizmetleri de yklenir. ocuklar rkmzn midi yarnn Trk milletidir. Erken ie balattrlmalarna, tahammlleri haricinde altrlmalarna mani olarak bunlarn beden, fikr, ahlk tekemmllerine imkn brakmak en yksek milli menfaatlerimizdendir. Nisbeten ucuza mal olan ve i sahipleri iin istismar mevzuu olan ocuk ve kadn syini korumak ve bu gnk analarn shhatini harap ettirmemek ve gelecek nesillerin tereddisine sebep olmamak iin tedbirler alnmtr. ocuklarn ie kabul iin asgari ya tayini, gebe ve emzikli kadnlarn almamalarnn temini, ie kabul yalarndan yukar ve fakat bnyev vaziyetleri henz tekml etmemi gen iilerle her yataki kadnlarn gee almalarnn tahdidi, ar yklerin tanma ve zararl maddeler zerinde alma memnuiyeti bu tedbirler cmlesindendir. kazalar ve bunlarn ii ve ailesi hakkndaki neticeleri hususile asrmzn makina sanayii rejiminde ehemmiyetle dnlecek meselelerdendir. Ekseriyetle yalnz gnlk cretlerile geinen iilerin i esnasnda veya i dolaysile uradklar bir kazadan dolay iten kalmalar kendilerini ve ailelerini muhakkak bir sefalete srkliyor. Adi hukuk hkmlerinin tand tazminat usul asrmzn bu tehlikeli sanayi devrinde iilerin hukukunu temine kfi bulunmamaktadr. XIX uncu asr nihayetlerinden itibaren bu gn dnyann hemen her tarafnda kabul olunan meslek muhatara prensipini mevzuatmza ithal ederek iilerin i yerinde veya i dolaysile uradklar kazalarda i sahiplerinin mesuliyeti esas tannm bulunmaktadr. Kanun lyihasnda, sun aza, geici veya daim malliyet hallerinde kazazedeye tazminat ve lm takdirinde defin ve hak sahibi haleflere irat temin olunmutur. sahiplerinin i kazalarndan dolay uhdelerine terettp edecek bu mesuliyetleri sigortalamak mecburiyeti vazolunmutur. Bu suretle i sahiplerinin tazminat demee kudretlerinin msait olmamalar ihtimali bertaraf edilmi bulunacaktr. Bundan baka bu mecburiyet, geni mikyasta tesand temin edeceinden teknik noktadan muvaffakiyeti de mucip olacaktr. sahiplerinin kazalarla daha yakndan ve daha cidd bir surette alkalarn temin ve sigorta primlerini ucuza maletmek iin mecbur sigorta, kazan kastile alan sigorta messeselerine braklmam ve mecbur sigortann tatbik edildii dier memleketlerde olduu gibi sanayi messeselerinin aralarnda tekil edecekleri bir i kazalar sigorta birliine braklmtr. Her senei hesabiyede primler sene iinde verilen muvakkat tazminatlar, masarifi umumiye ve sene iinde tediye olunan iratlarn mecmuuna tekabl edecek ekilde (tevzii usul) hesap olunacaktr. Erbab sanayiin balangta ar klfete tbi tutulmamas ve dier taraftan tatbikna yeni balanacak bu sigorta bran zerinde kfi istatistik malmat bulunmadndan teknik mklta maruz kalmmamas iin bu tevzi usul kapitalizasyon sistemine tercih edilmitir. kinci ksm sizliin nne gemek ve mmkn olduu derecede her kese i bulmak ve memlekette seyyal ve nkil bir i arz ve talebi tesis etmei amme hizmetlerinden telkki etmek lzmdr. Bu itibarla iileri yerletirme hususunda meccan yerletirme evlerine bilhassa belediyeler ve vilyetler tarafndan alacak yerletirme idarehanelerine ve bunlarn muameltn seri bir ekilde takip etmek ve arz ve talebi en eyi bir ekilde tanzim etmek zere merkez bir offis tekiline dair ahkm vazolunmutur. Para ile ii yerletirmesi sui istimalleri mucip olmaktadr. i yerletirmesi artk ticaret mevzuuna girmiyecek faaliyetlerdendir. Gerek suiistimallere meydan vermemek ve gerek i piyasasn en iktisad ekilde tanzim etmek zere para mukabilinde ii yerletirmesinin menine dair lyihaya hkm konmutur.

hakkile sermaye hakkn telif ederek muhtelif istihsal amilleri arasnda muvazeneyi temin etmek zere iilerin mtereken hareket etmeleri ve grev yapmalarna dair haklan kanunda teyit edilmitir. ilerin bu hareketleri yalnz iin talik edilmesinden ibaret olabileceinden gerek ehasa ve gerek emvale kar cebr iddet istimal etmemeleri veya i hriyetini sahte sebeplerle sektedar etmemeleri ceza hkmlerle meyyedelenmitir. nc ksm bu kanun lyihasmdaki ahkmn tatbiki hususunu teminen teftie ve bir yksek i isheyetinin tekiline ve vazifelerine dair icap eden ahkm konmutur.

tiare

D Z N
A ABDLHAMT (HAMT, SULTAN HAMT), 48, 98-9, 122 ABSEL, M. ARSLAN, XXXVI ADL (BEY), (SAMSUN MEBUSU), 328 AFGANSTAN, 318 AGOP PAA, 185 AAOLU AHMET BEY (KARS MEBUSU), 54, 85-8, 112-3 < AHMET HSAN BEY (ORDU MEBUSU), 165, 198, 213-4, 230, 238-9 AHMET REMZ BEY (GAZAYINTAP MEBUSU), 6-8, 18-9, 66, 136 AHMET SAFFET BEY (ELZZ MEBUSU), 213 AHMET SREYYA BEY (AKSARAY MEBUSU), 162-3 ALADDN BEY (KTAHYA MEBUSU), 148 L KTSAT MECLS, 125-7, 154 AL M N F BEY (ADANA MEBUSU), 407 AL RANA BEY (TARHAN) (STANBUL MEBUSU) ( G M R K VE NHSARLAR VEKL), 232-3 DR. AL RIZA BEY (DENZL MEBUSU), 144 AL RIZA BEY (MARDN MEBUSU), 244-5 ALMANYA, XLX, XLV1II, LII LIV, 2, 12, 20, 71, 109, 157-8, 176 186, 200, 207, 242, 253, 255, 258, 264, 279, 338, 344, 352, 360-1, 373, 376, 385, 421 ALMAN NAAT G R U B U (RKET), 101, 105 AMERKA (AMERKA MTTEHT -BRLEKDEVLETLER), LII, 5, 11, 34, 48-53, 60, 71, 103, 123-5, 138, 142, 145, 156, 179-180, 207, 234-5, 247, 258, 264, 272, 281, 328, 333, 338, 360, 363, 365-6, 385, 413 THE AMERICAN TURKISH INVESTMENT CORPORATION, 92, 376-7 ARJANTN, 385 ASIM BEY (KOCAEL MEBUSU), 151-2, 153 ATATRK (BK. GAZ MUSTAFA KEMAL PAA) ATAY, FALH RIFKI, XXXIV, LVII AVUSTURYA, 2, 54-5, 224, 253, 267, 352, 385 B BANKALAR K A N U N U , XLVI BANK D FRANS, 120 BARLAS, CEML SAT, XLVI1I BELKA, 50, 112, 192, 267, 385 BELKA NAAT GRUBU, 63, 101 BESM ATALAY BEY (AKSARAY MEBUSU), 17-8, 49, 50, 58, 60-2, 86, 202 BULGARSTAN, 49, 53, 142, 153, 207, 318, 360, 363

C
CEMAL (BEY) (STANBUL TCARET ODASI KTB UMUMS), 328 CEMAL H S N BEY (TARAY) (GMANE MEBUSU) (MAARF VEKL), 57 CEMYET AKVAM, 157, 265, 292 CEZM (BEY) (VARDAT M D R UMUMS), 328 CUMHURYET HALK FIRKASI (PARTS), XLII, LI, LVII, LVIII, 90, 115, 141-59, 208, 243, 249, 256-7, 259-61, 275, 280-3, 309-12

EKOSLOVAKYA, 138. 201, 224, 267, 278, 328 ESTER MUKAVELES, 97 ETNKAYA, AL (AFYON KARAHSAR MEBUSU) (NAFIA VEKL), XXXIV N, 156, 180 D DANMARKA, 328, 338, 385 DEVLET VE SANAY DEVLET SANAY OFS, XXXIX, XL-I, 286-96, 308, 411-3 KTSAD DEVLET TEEKKLLER, XXXIX-XLIII, XLVI, 286-91, 294-307, 411-3 NAFIA PROGRAMI, XXXUI-V, 22-6, 30-2, 62-4, 96-9, 100, 334-9, 366-7 SANAY VE MAADN BANKASI, XXXVIIIIX, 84-6, 147-8, 151, 276, 2-88, 295, 297-9, 311, 351, 407-12 SANAY PROGRAMI, XLI1I-V, 265-9, 28691, 294-5 SMERBANK, XLII TRKYE SANAY KRED BANKASI, XXXIX, XLII, 294-304, 308, 407-13 D Y U N U U M U M Y E (OSMANLI D Y U N U UMUMYES) (BK. OSMANLI BORLARI)

 426
E EASTERN T E L G R A F KUMPANYASI, 246-8, 404 EDISON, 125 EMN BEY (SAZAK) (ESKEHR MEBUSU), 14-5, 21, 31, 39, 40, 49, 50, 54, 85, 144-5, 151, 167-8, 176-8, 186-7, 191-2, 197, 232-4, 285, 291-2, 300, 302 EMLK VE EYTAM BANKAS, 19, 137 EMNYET SANDII, 19, 144, 375 ENVER BEY (BALIKESR MEBUSU), 169, 172-3 ESAT BEY (BURSA MEBUSU) (MAARF VEKL), 270-1 ETHEM BEY (SAMSUN MEBUSU), 57-8 F FELEMENK, 2, 328 FETH BEY (OKYAR) (PARS BYKELS) (GMANE MEBUSU) (SERBEST FIRKA LDER), 104-6, 109-11, 113-7, 119, 121,-2 315 FLSTN, 369 FNLANDYA, 338 FSERG^ 109-10 FORD, (HENRY), 125 FORD MOTOR COMPANY EXPORTS INC., II, 317-8. F O R D FABRKASI, 153 FRANSA, L1II-IV, IXL, 1, 5, 50, 53, 60, 111-2, 118, 120, 140, 157-8, 180, 192, 200, 266-7, 279, 319, 328, 338, 352, 368, 385, 421 FRANSIZ RKET REJ JENERAL, 98 G GALATA BANKALARI (SARRAFLARI), 2, 185 GAZ MUSTAFA KEMAL PAA (ATATRK), ^ ( R E S C U M H U R ) XXXIV, LV1II, 33, 115, 123-5, 131-3, 146, 181, 193-4,223,234,307-78, 312 HASAN FEHM BEY (ATA) (GMANE MEBUSU) (BTE E N C M E N RES), I, 18-9, 29, 71-2, 78-9, 83, 91, 141-3, 158-62, 165-6, 168, 171, 174-5, 192, 194, 198, 216, 219-21, 22831, 236-7, 248-9, 251, 273-4, 289-91, 294, 296-7, 300-4, 306-7, 328 HASAN FEHM BEY (KASTAMONU MEBUSU), 28 HSAN VASIF BEY (STANBUL MEBUSU), 147, 200-1, 231, 267-8, 295, 298-300, 302-4 HCAZ, 368 HLM BEY (URAN) (ADANA MEBUSU) (NAFIA VEKL), 159 HNDSTAN, 98, 180, 272 H G N E N , 101 HOLANDA, 53, 157, 267 HSEYN BEY (STANBUL MEBUSU), 17, 22, 53-5, 77-8, 80-4

BRAHM ALETTN BEY (SNOP MEBUSU), 237 BRAHM TAL BEY, 261 LKN, SELM, XLI, 90, 124 1M PER AL A N D INTERNATIONAL C O M M U NICATIONS LIMITED, 246-8, 404 NGLTERE, IXL, L1I, LIV, 1, 5, 49, 53, 60, 62, 87, 118, 150, 157, 179, 198, 200, 208, 214, 253, 258, 279, 319, 328, 352, 368-9 RAK, 9, 71, 272 RAN, 70, 157, 259, 318, 333 SMAL BEY (EBN KARAHSAR MEBUSU), 212 SMET BEY (ORUM MEBUSU), 74-6, 89, 137, 163 SMET PAA (NN) (MALATYA MEBUSU) (BAVEKL), XXXIII, XXXV-V1I, XL, LIV, LVIII, 13-4, 32-9, 43-5, 60, 92-104, 106-7, 113-6, 118-23, 127-9, 131, 139-40, 147, 158-9, 176-8, 189, 209-11, 228, 238, 265, 287, 307-78, 312-4 SPANYA, 328, 333, 338, 352, 385 SVE, 267, 368, 385 SVE RKET, 63, 105 SVRE, 12, 53, 157, 330, 352, 385 BANKASI, XLI-1I, 19, 109-10, 114, 294-5, 309 K A N U N U , 34, 184, 203-6, 244-5, 420-4 TALYA, XXXIII, Llll, 1, 60, 99, 100, 237, 247, 319, 352, 385, 421 ZLANDA, 140
J

H HACI MEHMET BEY (KTAHYA MEBUSU), 185-6, 232 HAKKI BEY (RSUMAT HEYET TEFTYE RES), 328 H A K K I TARIK BEY (GRESUN MEBUSU), 194-5 HALL BEY (GRESUN MEBUSU), 148-9 HALL BEY (MENTEE) (ZMR MEBUSU), 180-6, 194-5, 227-8, 252-3, 274-7, 278-9, 282 HAMD BEY (STANBUL MEBUSU), 267 HAMD BEY (MERSN MEBUSU), 165 HAMD BEY (ORDU MEBUSU), 305 HASAN BEY (KARS MEBUSU), 149 HASAN BEY (SAKA) (TRABZON MEBUSU), XXXVI, 4, 5

JAPONYA, 20, 140, 198, 258, 281, 338, 352 DR. JULIUS KLEIN, 124-5

 427
K

KANADA, 145, 247 KARAOSMANOLU, YAKUP KADR, XLI KZIM PAA (DYARBEKR MEBUSU), 171 KEMAL BEY (ADANA MEBUSU). 74, 137 KEMAL TURAN BEY (SPARTA MEBUSU), 304 KEMAL ZAM BEY (KONYA MEBUSU), 223 KTAPI HSN BEY (ZMR MEBUSU), 229, 269, 295, 301, 305 KIRIM MUHAREBES (HARB) HARB), I, 187-9, 196 K U R U , BLSAY, XLI1 KBA, 365 L LIST, FREDR1K, 182 LINDERG, 125 LORD CURSON (GRZUN), 179 LOZAN MUAHEDES (ANDLAMASI), X X X I 111, XXXVII, L1I, 1, 3, 4, 8, 9, 26, 32, 51, 77, 98-9, 134-6, 156, 189, 218, 230, 235, 239, 245, 315, 328, 333, 363, 369, 405, 416 L U F T HANZA RKET, 272 (SVASTOPOL

MUSTAFA ABDLHALK BEY (RENDA) (ANKIRI MEBUSU) (MALYE VEKL), 137, 141, 149-50, 153, 160-1, 163, 168-70, 175, 197, 203, 228-9, 235-6, 2489-52, 417 MUSTAFA R A H M BEY (KKEN) (ZMR MEBUSU) (KTSAT VEKL) (KTSAT ENCMEN RES), 17-8, 133, 246 MUSTAFA EREF BEY (ZKAN) (BURDUR MEBUSU) (KTSAT E N C M E N RES) (KTSAT VEKL), XXXVI, XXXIX, XLI, XLII, 113-4, 117-9, 121, 125-7, 131, 134, 137-8, 141, 147-8, 150, 153-8, 178, 180, 183, 186-91, 193, 1.95-7, 201-9, 214-5, 217-9, 223-7, 236, 239-41, 244, 264-9, 274, 277-9, 282-3, 287-8, 291-8, 301-2, 304, 309, 371, 401, 416-8, 420 MUSUL MESELES, 99, 100

N NAB BEY (GMANE MEBUSU), 152-3 NAC PAA (CEBELBEREKET MEBUSU), 234-5 D.Z. NASIR (BEY) (SIHHYE VEKALET NERYAT VE STATSTK U M U M M D R ) , 328 NEMLZADE M A H D U M L A R I , 332 NEET HALL, X L - I NORVE, 385 N U R BEY (GAZANTEP MEBUSU), 232 OLCAY, OSMAN, LII OSMANLI BANKASI (BANKI OSMAN), XLTV, XLVI, 2, 3, 6, 8, 110, 185 OSMANLI BORLAR], XXXIII, LIII-1V, 1-10, 33-6, 43, 58, 93-4, 99, 100, 105-6, 108, 114, 120-2, 139, 169-70, 175-8, 185-6, 250, 315
P

M MACARSTAN, 201, 224, 237, 260-1, 328, 385 M A H M U T BEY (SOYDAN) (SRT MEBUSU), XLI, LI-II, 114, 119-20 M A H M U T CELL BEY (BAYAR) (KTSAT VEKL), XLI-III, 74, 110-2, 308-12 M A H M U T ESAT BEY (BOZKURT) (ZMR MEBUSU) (ADLYE VEKL), 12-3, 203, 206, 208-9, 244 M A H M U T RASM BEY (TEKRDA MEBUSU), 217 MARKON TELSZ KUMPANYASI, 404 MAZHAR BEY (AYDIN MEBUSU), 8, 9 MAZHAR M F T BEY (KANSU) (DENZL MEBUSU), 5, 6, 14, 69, 176, 192-3, 197, 303 M E H M E T FUAT BEY (KASTAMONU MEBUSU), 73-4 MERKEZ BANKASI (DEVLET BANKAS), X L V VII, 20, 33, 35, 36, 39, 44, 89-90, 93, 124, 139, 170, 372, 377-8, 406, 420 MEVDUATI K O R U M A K A N U N U , XLVI MLL SANAY SERGS, 133, 217-8 MISIR, 53, 192, 317-8, 333 MTHAT PAA, 121, 158, 346 MSY ANAD, 260-1 MSY MLLER, 101, 109, 111-3 MUHTTN NAM BEY (MU MEBUSU), 172 MUHLS BEY (ERKMEN) (KTAHYA MEBUSU) (ZRAAT VEKL), 219, 221, 284-6

PERU, 385 PERYE BANKASI, 3 POLONYA, 201, 224, 267, 328 PORTAKAL PAA, 185 PORTEKZ, 338, 385
R

R A H M BEY (SVAS MEBUSU), 202-3 R A F BEY (TRABZON MEBUSU), 212-3 RASH BEY (KAPLAN) (ANTALYA MEBUSU), 21-2, 68-9, 70, 167, 176 RECEP BEY (PEKER) (KTAHYA MEBUSU) (NAFIA VEKL) (CUMHURYET H A L K FIRKASI U M U M KATB), XXXIV, 22-6, 2934, 62-6, 70-1, 141, 145-7, 249, 256-61, 274, 279-82 REFK EVKET BEY (NCE) (MANSA MEBUSU), 161, 203, 218-9, 226-7, 229, 248-9, 253, 269-70

 428
RET BEY (GAZANTEP MEBUSU), 79, 80 REMZ BEY (SVAS MEBUSU), 112, 122-3, 167, 178-80, 199, 240, 247 ROMANYA, 6, 120, 142, 191, 318, 328, 352, 368 RIST, 111, 113 RT BEY (BURSA MEBUSU), 164, 173-4, 177, 184-5, 199, 200, 216-7 S SADETTN (BEY)-(TCARET M D R UMUMS), 328 SADETTN RIZA BEY (STANBUL MEBUSU), 142, 144, 148, 150-2, 165, 203 .SAT AZM BEY (KAYSER MEBUSU), 160 SAMSUN SAHL DEMRYOLLARI T R K ANONM RKET, 332 SARAOLU KR BEY (ZMR MEBUSU), (MALYE VEKL), 1-4, 9-11, 19-22, 27-9, 40-2, 45-7, 51-2, 54-6, 58-9, 67, 80-4, 90, 92, 107-13, 117, 317 SCHACHT, HJALMAR, L SELAHATTN BEY (KOCAEL MEBUSU),67, 214, 242-3, 288-9 SELANK BANKASI, XLVI SERBEST FIRKA (CUMHURYET SERBEST FIRKA), XXXVI, 95, 104-6, 120, 148-9 SEYRSEFAN DARES, 16-8, 171, 174, 236^11, 305-6, 415-6 SIRRI BEY (KOCAEL MEBUSU), 139, 140, 169, 170-2, 178, 185, 198-9, 212^1, 221-2, 231-4, 237-8, 240, 249, 253-7, 259-60, 267-8, 286-7, 291-6, 300, 305-6 SOVYETLER BRL (RUSYA), XL, LIV, 34, 70, 140, 142, 152-3, 157, 180-1, 187, 191-3, 237-8, 264, 287, 307, 317-8, 328, 393-4 STANDARD OIL RKET, 180 SULTAN AZZ, 185 SURYE, XXXV, 9, 71, 100 SLEYMAN SIRRI BEY (YOZGAT MEBUSU), 47, 232, 273 K R BEY (BOLU MEBUSU), 66 KR KAYA BEY (MULA MEBUSU), (DAHLYE VEKL), LVI1I, 13-4, 47-8, 62, 134-6, 235, 245-8, 261-3 T TAHSN BEY (AYDIN MEBUSU), 28, 58-9, 60, 74, 87, 200 TEKEL, LHAN, XLI, 90, 124 TEKLTI ESASYE K A N U N U (ANAYASA), XXXI-1I, LVIII, 154, 158, 194-5 TEVK SANAY K A N U N U , XXXVII, XXXIX, XL-II, 148, 165-6, 184, 189, 200, 214-7, 275, 300-1, 378-9 TEVFK RT BEY (ARAS) (ZMR MEBUSU), (HARCYE VEKL), 49, 139-41, 192 T U R G U T BEY (MANSA MEBUSU), 144-5 TRKYE MLL BANKASI, 3 V VASF RAT BEY (EBN KARAHSAR MEBUSU), 243-4' VASIF BEY (ZMR MEBUSU), 143-4, 146-7 VEL BEY (ANAKKALE MEBUSU), 141-2, 154 VENEZUELA, 385 VLYAM J. KOLNS, 317 Y YUGOSLAVYA, 328 YULYS BERGER RKET, 63, 66 YUNANSTAN, XXXV, 53, 60, 69, 99, 134-5, 142, 171, 192, 207, 237-8, 255-6, 317-8, 360, 363, 385 Y U S U F BEY (DENZL MEBUSU), 171 YUSUF KEMAL BEY (SNOP MEBUSU), (ADLYE VEKL), 241-2

AKR BEY (KES E BR) (EDRNE MEBUSU) (KTSAT VEKL), 60, 68-9, 76-7, 84-9, 91-2, 171 EVKET (BEY) (KTSAT VEKLET TETKK MUKAVELT DARES RES), 328 EVKET BEY (ORDU MEBUSU), 136-7, 396

ZAMR BEY (ADANA MEBUSU), 77, 87, 143-4, 217 ZEK BEY (APAYDN) (DYARBEKR MEBUSU) (MLL M D A F A A VEKL), 50-1, 271-2 ZRAAT BANKASI, XLII, XLVI, LVI-I1I, 19, 35, 61-2, 68-9, 70, 73-7, 84-6, 111, 121, 142-7, 158, 219, 221, 253, 273, 276, 284, 346, 351, 371-2, 374, 399, 400, 414-5, 418-9

Fiyat: 8440 TL.