T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS RADYO-TELEVZYON VE SNEMA ANABLM DALI

ADA SNEMADA ZNE

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Sezen GRF

Tez Danman Yrd. Do. Dr. Ahmet GRATA

ANKARA - 2008

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne,

Sezen GRFe ait ada Sinemada zne adl alma, jrimiz tarafndan baarl bulunarak Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

(mza) Bakan Prof. Dr. Nilgn GRKAN PAZARCI Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza) ye ......................................................... Prof. Dr. Seil BKER Akademik Unvan, Ad Soyad

(mza) ye ......................................................... Yrd. Do. Dr. Ahmet GRATA Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman)

iii

NSZ
zne sorunu kltrel, ideolojik, cinsellik, cinsiyet, etnik vb. balamlarda ele alnmakta ve kuramsal adan olduka geni bir alanda ilgi oda oluturmaktadr. Bu almada, zne kuramlar, ada Hollywoodun kltrel retimi zerine dnmeyi ve onu belirli bir yn ile deerlendirmeyi salayan aralar olarak kullanlmtr. almann ortaya kmasnda ilk etmen olan zne kuramlarna ilgi duymam ve sevmem, deerli Yrd. Do. Dr. Cem Yan ve Prof. Dr. Nilgn Grkan Pazarc hocalarmdan aldm dersler sayesinde oldu. ncelikle onlara teekkr etmek istiyorum. Tez yazma srecinde, her zaman gleryzl olan, beni hem ynlendiren ama ayn zamanda zgr brakan, tez danmanm Yrd. Do. Dr. Ahmet Grataya iten teekkrlerimi sunuyorum. Uzun sren rencilik hayatm ve hayallerimi destekledii iin annem Hatice Grfe, tezi yazmam iin ellerinden gelen her eyi yapan, geni ailemin tm yelerine ve sevgili eim Murat Baekime sonsuz teekkrler.

iii ii

NDEKLER NSZ ................................................................................................. NDEKLER ....................................................................................... GR. KONU AMA NEM SAYILTILAR SINIRLILIKLAR ... TANIMLAR .. YNTEM . BRNC BLM ZNENN KISA TARH A.BENN AYDINLANMASI. 1.RENE DESCARTES 2.JEAN JACQUES ROUSSEAU 3. IMMANUEL KANT . B. BAKALDIRAN ZNE .. 1.SIGMUND FREUD . 2.JACQUES LACAN . 3.LOUIS ALTHUSSER... 4.MICHEL FOUCAULT.. 5.GILLES DELEUZE VE FELIX GUATTARI .. KNC BLM ADA HOLLYWOOD SNEMASINDA ZNELLK A. FLMLERN ANALZ ... 1.ODPAL FLM ANLATILARINDA ZNE . a. Ryalar b. Oidipal gen . c. Narsizm d. Kltrel Sisteme Giri 2. SMGESEL SSTEM NDE ZNE ... a.Ayna Evresi .. b. mgesel Narsizm c. Simgesel Dzen . d. Zorunlu Seim 3. DEOLOJK ZNE . a. kili Kartlklar b. deolojik Aygtlar . c. arlma (interpellation) .. 4.KTDARIN ZNES . a. Gzetleme Sistemleri b. Beden .. 54 55 56 57 59 61 63 64 65 66 69 71 71 74 76 78 78 80 16 17 20 23 26 30 36 41 45 49 i ii 1 2 2 4 4 5 6 9

iii

c. Blc Pratikler .. 82 5. ZNELLKTEN KAI ... 85 a. Karlama .. 85 b. Yersizyurdsuzlatrma .................... 87 c. Olu (Becoming) 90 SONU .... 92 KAYNAKA 97 EKLER . 105 ZET 109 ABSTRACT 110

GR
Yirminci yzylda byk savalar, felaketler ve ktlklar yaanmtr. Bu durumun beraberinde getirdii sonulardan biri, modern a ve onun insanla mjdeledii srekli ilerleme ve mutlulua ulama dncesinin sorgulanmasdr. Sava ve skntlarn yan sra, yirminci yzyl, teknolojik gelimelerin, iletiimi ve ulam son derece hzl hale getirmesine sahne olur. Kapitalizmin kresel hakimiyetinin de etkisiyle, yirminci yzylda dnya, ekonomik, siyasal ve kltrel bakmdan tek bir birim haline gelmeye balar. Bu gelimelerin sonucu olarak, gemile, imdiki zaman arasndaki balantlar kopar ve corafi btnlk duygusunun yerini, mekann soyutlamas hissi alr. Tm bunlar kanlmaz olarak, insann kendisine ve dnyadaki yerine ilikin alglamalarnda nceki yzyllara gre byk farkllklar ortaya karr. Buna bal olarak, yirminci yzyl dnce dnyasnda; kesin, evrensel ve tanmlanabilir olmutur. Yirminci yzylda, Aydnlanma dneminden beri sregelen insanmerkezli dnce biimi ve beraberinde getirdii tm anlat, ideoloji ve sylemler sistematik biimde sorgulanr. Bu sorgulamada anahtar kavram znedir. Yirminci yzyl dncesinde, zne bal bana bir analiz nesnesi olarak da karmza kar. Bu analizin amac, onun paralarna ayrlmas, ztrlmesi, olmadnn kantlanmasdr. zetle, yirminci yzylda, tarihsel ve toplumsal deiimlerin sonucunda ortaya kan zne ve buna bal olan birey anlay ile insanla d dnya arasndaki ilikilerin temel dzeni sorun haline getirilir (zcan, 2000:2) diyebiliriz. bir gerein nasl bilinebileceine ilikin epistemolojik tartmalarn yerine, gerek nedir? diye soran ontolojik kuku egemen

Yirminci yzyl kitle kltr ise tam tersi bir eilim sergiler. zne bu kltrn temel bir unsuru olarak srekli vurgulanr. Kitle kltr, varolan znellik biimlerine srekli yenilerini eklemek abasndadr. Bunun en iyi gzlemlenebilecei alan, grsel kltrdr. Yirminci yzyl grsel bir a olarak karakterize edilir. Jean Baudrillarda gre: yirminci yzyl kendisini yalnzca kamerann gznden akan yansmalar aracl ile tanmakta, bir bakma sinema ve televizyon, an gerekliini oluturmaktadr. Fredric Jameson da benzer ekilde; iinden kt toplumu betimleme gibi geleneksel bir ilevi olan sanat yaptnn film olduu tespitinde bulunur. Yirminci yzyl kitle kltrnn en nemli retici ve tayc unsuru, Hollywood sinemas tarafndan retilen filmlerdir. Getiimiz yzylda Hollywood sinemas, bir dnya endstrisi, dnya dili ve grsel iletiiminin, gl, istikrarl kusursuzlatrlm bir sistemi (Buckland ve Elsaesser, 2002:4) haline gelmitir.

KONU:
ada Hollywood sinemas, kresel hakimiyeti, tarihsel geliimini glgede brakan bir yapdr (Benshoff ve Griffin, 2004:24). Bu yapnn zne kuramlar nda zmlenmesi almann konusunu oluturmaktadr.

AMA:
almada ncelikli olarak amalanan, ada Hollywood sinemasnda znenin birbirinden farkl grnmlerine ilikin, kuramsal bir betimleme yapmaktr. kinci olarak, almann kavramsal erevesini oluturan kuramlar, znellikle ilgili yarglar n plana karacak ekilde dzenleyerek sunmak

amalanmaktadr. Bylece okuyucunun, almann uygulama blmnde yer alan analizlere ilikin kendi deerlendirmesini yapmas kolaylatrlm olacaktr. Problem: John Orr, Hollywoodu Saf bytmenin merkezsiz enerjisi olarak tanmlar (1997[1993]:18). Gnmzde byk irketlerle, bamsz yapmclar arasndaki ilikiler ve baka lkelerden yaplan yetenek transferleri, Hollywoodun aa uyum salamak iin uygulad yntemlerdendir. Bunlarn dnda Hollywood, trde izler kitlenin zndrlmesi ve blnm piyasann talepleriyle baa kmak iin rettii filmlerin oklu okunmasn bir strateji haline getirmitir (Orr,1997[1993]:25). Buna gre ada Hollywood sinemasnda trde bir yapdan ya da izleyici kitlesinden sz edilemeyecei aktr. ada Hollywood sinemasnn adeta iselletirmi olduu bu eitliliin zne kuramlar yolu ile incelendiinde karlnn bulunup bulunamayaca almann temel problemidir. Buna bal alt problemler ise yle sralanabilir: a) b) c) Filmlerde znenin oluumu, sre bakmndan birbirinden farkllk gsterir mi? Filmlerde temsil edilen zneler, sabit bir zne konumunu benimsemeleri bakmndan farkllk gstermekte midir? Filmlerde temsil edilen zneler bilgi nesneleri bakmndan farkllk gstermekte midir? (Bilind, beden, cinsellik, dil, teki gibi birbirinden farkl geler, zne tarafndan bilgi nesnesi olarak kabul edilebilir.)

NEM:
znellik, kltrel dokuda yaanan dnmlerin en ok hissedildii alanlardan birisidir ve ok boyutlu bir kavramdr. Bu nedenle znellikle ilgili aratrmalar ok geni bir erevede felsefe, kltr, beden, zihin, ideoloji,cinsellik,cinsiyet vb. akla gelebilecek hemen her trl alan kapsar. Bu almann yaklamna gre zne, yaplacak analizin odanda yer alan kavramdr. Trkiyede, felsefe, sosyoloji ve psikoloji gibi disiplinlerde, ya da film almalar, kltrel almalar, medya aratrmalar gibi disiplinler-aras almalarda, znenin deiik ynlerine ilikin akademik aratrmalar bulunmaktadr. Ancak, bu almada olduu gibi, zneyi Hollywood sinemasnn bir unsuru olarak inceleyen bir aratrmaya rastlanmamtr. Bunun yan sra, Trkiyede yaplan akademik almalarda zneye ilikin tek bir kuramsal yaklam benimsenerek zmleme yapld gzlemlenmektedir. Bu nedenle Hollywood sinemasnda retilen znellik biimlerini, oklu bir yaklamla - birden fazla kuram ara olarak kullanarakincelemesi bakmndan, almann bir ilk olduu dnlmektedir. Bu almann balca nemi, ada Hollywood sinemasna ilikin bilinen ancak daha nce zerinde allmam olan; temsil edilen znelerin trde olmad olgusunu, kuram destekli olarak aklama abasndan (ve umudundan) kaynaklanr. Tm bunlara ek olarak, Hollywood sinemasnn, zne kuramlar aracl ile incelenmesi sonucu, filmler arasnda daha nceden bilinenlerin dnda, etkileim ve benzemelerin fark edilmesi aratrmacnn bir baka amacdr.

SAYILTILAR:
almann temel saylts (assumption), znenin, ada Hollywood sinemas olarak tanmlanan yapy oluturan unsurlardan birisi olduu ve nitel yntemle gzlemlenebilir bir zellik taddr.

SINIRLILIKLAR:
Bu alma drt trde snrllk iermektedir: Bunlardan ilki incelenecek birim olarak zneye ilikindir. Bir filmin yapm ve izleme aamalarnda en azndan farkl zne iin iindedir: ynetmen, film karakteri ve seyirci. Bu almada ise, yalnzca film karakterinin znellii analize konu edilmitir. kinci snrllk kuramsal ereveye ilikindir. alma, yirminci yzylda zneyi tartan tm kuramlar iermemektedir. znellik konusunda temel oluturduu ve disiplinleraras almalara daha ok kaynaklk ettii dnlen be adet kuramcnn almalar ile snrldr: Sigmund Freud, Jacques Lacan, Louis Althusser ve Michel Foucault ile Gilles Deleuze Felix Guattari. nc olarak yaplacak analiz seilen filmlere ilikin btnsel bir zmleme yapmay amalamamaktadr. Yaplacak olan analiz, ada Hollywood sinemasnda znenin trde olmayan yapsna ilikin kuramsal bulgulara ulamay amalamaktadr. almann drdnc snrll seilen filmlere ilikindir. alma, ada Hollywood Sinemas olarak adlandrlan, yapnn, 1990 2007 yllar arasnda rettii filmler arasndan seilen 17 tanesi ile snrldr. Son olarak, almann yazl kaynak snr, kaynaka ksmnda belirtilen kitaplarla snrldr.

TANIMLAR:
Benlik (Self) ve zne (Subject):

almada ele alnd biimiyle zne, ncelikle dinamik bir sretir. Bitmi, btnsel bir varolu biimi olarak alglanmamaktadr. ada sinemada zne yalnzca bir imgesel temsil deil, filmin anlats ve filmde betimlenen evreyle etkileim iinde olan bir oluumdur. Bu almada zne ve benlik kavramlarnn kullanm arasnda bir ayrm gzetilmemitir. Ancak znellikle ilgili tartmalarda bu ayrma yer verilmesi nedeniyle, zne (subject) ve benlik (self) kavramlarna ksaca deinilmesinin uygun olduu dnlmtr. zne (subject / sujet) kavramnn ngilizce, Franszca ve Latincede

tad ikili anlam -hem eylemi yapan eyleyen, hem de teba anlamlarna gelir ve Latince olan sub n taks bir st ast ilikisini, bir bamllk ilikisini gsterir- Trkede mevcut deildir (Somay, 2003: 123). Trke de zne, birey, benlik, ben szcklerinin karl temelde ayndr 1 . Ancak kullanldklar balama gre belli farkllklar gstermektedir. rnein, ngilizcedeki zne (subject) szcnn artrdklarna en yakn anlam birey szcnn toplum bilimlerindeki karlnda bulunmaktadr.

zne: sim, dilbilgisi Bir cmlede bildirilen ii yapan, yklemin bildirdii durumu zerine alan kii; Felsefe Bilinci, sezgisi, d gc olan, baz filozoflara gre de d dnyaya kart olan birey, Ben: isim, ruh bilimi Kiiyi br varlklardan ayran bilin;isim, felsefe Bir kimsenin kiiliini oluturan temel ge, ego Benlik: isim Bir kimsenin z varl, kiilii, onu kendisi yapan ey, kendilik, ahsiyet Birey: isim Kendine zg nitelikleri yitirmeden blnemeyen tek, varlk, fert; ruh bilimi nsan topluluklarn oluturan, insanlarn benzer yanlarn kendinde tamakla birlikte, kendine zg ayrc zellikleri de bulunan tek can, fert; toplum bilimi Toplumlar oluturan ve dnsel, duygusal, iradeyle ilgili teknik nitelikleri toplum iinde belirlenen insanlar her biri, fert. www.tdk.gov.tr (11.06.2008)

Felsefi ve toplumbilimsel tartmalarda zne (subject)

kavram her

zaman nesne (object) ile birlikte dnlr. Her bir znenin nasl kurulduu ve znenin nasl olup da nesneyi bilebildii felsefi ve toplumbilimsel tartmalarn konusunu oluturmaktadr (Mutlu, 2004:230). rnein, Betl otuksken (2002:11) zneyi, nesnesine eitli dzeylerde ynelen; ynelme ya da dorulma eylemi ile varolan ve herhangi bir eyi nesne klan varlk olarak ele alr. Gen Doya gre (2005:6), temelde zne (subject/sujet) veya kendilik (self) szcklerinin iaret ettii ey, bireysel bir benlii oluturan eye dair bir bilin ve bu benin toplum, cinsiyet, snf, kken ve cinsellik gibi , znellii oluturan zelliklerle olan ilikisidir. Yirminci yzyln sonlarnda benlik ve zne kavramlar arasndaki fark, modern ve modern tesi (postmodern) dnemin paradigma farkllklarndan biri olarak tartlmtr. Dilek Dolta, zne ve benlik arasndaki fark postmodernist ve modernist dncede insan anlaynn bakalna balar. Doltaa gre (2003:24) Modernistler insan evrensel nitelikli, benzer duygu, us ve duyulara sahip olarak ele alr. Postmodernistler ise insann, evresinin etkileyen ve deitiren ama ayn zamanda evresinden etkilenen ve deien, oluum halinde bir varlk olmasna vurgu yaparlar. Nick Mansfield (2006:13) zne ve kendilik arasndaki fark; zne szcn daima kendi dndaki bir eye; bir dnce, bir ilke ya da bir baka zneler topluluuna bal oluu vurgulamas; benlik (kendilik) kavramnn ise byle bir balanty reddetmesi ile aklar. srekli

ada Hollywood Sinemas: Hollywood, ncelikle bir sanayidir, ABDdeki stdyo karargahlarnda iletilen bir dizi kar amal firmadr, bu yzden btn film sanayileri gibi temel bileenden oluur: filmler iin retim, datm ve sunum (Gomery, 1998:245) Bu almada ada Hollywood Sinemasndan kastedilen; gnmzde bu bileenin oluturduu yapdr. Bu ise btnsel bir yapya iaret etmemektedir. retim, datm ve sunum aamalarnn her birinde parallk ve yaylma sz konusudur. kinci dnya savandan sonraki dnemde Hollywooddaki stdyo sisteminin deiime uramas ve ticari televizyon yaynnn yaygnlamasyla birlikte Yeni Hollywood dneminin balad belirtilmektedir (Schatz, 2002 [1992]; Aktaran Grata, 2004:96) . Sava sonras dnemde yeni yaplanma, byk yapm irketlerinin karsna bamsz yapmclar karmtr. Bunun sonucunda byk irketler yapmcln yan sra datmc konumuna girmek durumunda kalmlardr (Scognamillo, 1994:19). Sonu olarak byk irketler bamsz filmlerin datmcln stlenerek nemlerini korumaya devam etmilerdir. Bu ilikinin sonucunda, Bir tarafta biimsel ve tematik yenilikler; dier tarafta ise, gie baarsn hedefleyen byk yapmlar, ok farkl kanallardan yrtlen datm ve pazarlama yntemleri ve yeni film izleme biimleri ile belirlenen yeni bir medya stratejisi (Grata, 2004:97,98) ada Hollywood sinemas kavramnn olumasna etki etmektedir. Buna gre, almada ada Hollywood Sinemasndan anlalan, hem bir tarihsel dnem (1980li yllarn sonras), hem film retim, datm ve sunum biimlerinin oluturduu ok paral bir yap, hem de film anlat biimlerinde bir eitlilie denk der. Gnmzde Hollywood film retimi yalnz Los Angelesin belirli bir blgesinde deildir; Dnya apnda bir alana yaylmtr; datm,Hollywood

un byk firmalarnn elindedir (rn: Universal, MGM, 20th Century Fox, Paramount, Warner Bros vb.). Bu firmalar kendi bamsz yapm irketlerini kurmulardr (Warner Independent, Fox Searchlight, Fine Line Features, October Films vb.) ya da kk bteli filmlerin datmn stlenmilerdir. almada seilen filmler tm bu yapy kapsayan rnekler iermektedir. ada Hollywood sinemasn tanmlarken zerinde durulmas gereken bir dier zellik de filmlerin anlat yapsna ilikindir. 1980lerden itibaren Hollywood filmlerinde anlat yapsn belirleyen geler arasnda eklektizm, metinler-araslk, trler aras uzlamclk, z dnmsellik (self reflexivity), yknm (simulasyon), nostalji, yanslama (parodi), ince alay (ironi) gzlemlenebilir (Grata , 2004:97). almada incelenecek filmlerin tmnn anlat yapsnda saylan unsurlara rastlamak mmkndr.

YNTEM:
Nitel aratrma zelliklerini tayan bu almann ortaya kmasnda izlenecek olan yntem aada belirtilmitir: Evren: almann evreni, 1990 - 2007 yllar arasnda, Hollywood tarafndan retilen ya da pazarlamas yaplan filmlerden olumaktadr. rneklem: almann rneklemi, 1990 ve 2007 yllar arasnda retilen ya da pazarlanan Hollywood filmleri arasndan seilmi 17 adet filmden olumaktadr. rneklemi oluturan filmler seilirken amal rnekleme yntemi kullanlmtr ve maksimum eitlilikte rneklem oluturmaya gayret edilmitir.

10

Filmlerdeki

niteliksel

eitlilik,

yalnzca

genelleme

yapmay

kolaylatrmay deil, farkl zellikte filmler arasnda ne tr ortaklklarn ya da benzerliklerin bulunduunun ortaya karlmasn da amalar. rneklemin belirlenmesi ileminde, gzetilen birincil kayg, evrende olmas olas eitlilik, zenginlik, farkllk ve aykrlklar gz nnde bulundurmak ve bylece daha btncl bir resim elde etmektir (Goetz ve LeCompteden Aktaran Yldrm ve imek, 2006:107). Veri Toplama Teknikleri: almada incelenecek olan filmleri belirlemek amac ile imdb.com internet sitesinin ve lmeden nce Grmeniz Gereken 1001 Film kitabnn nerdii popler listelerden yola klarak, 90l ve 2000li yllarn en ok gie haslat yapan / beenilen filmleri ayklanmtr. lk aamada, ayklanan filmlerin tm rapor yazma aamasna gelmeden nce izlenmitir. Bu filmlerin arasndan 17 tanesi amal rnekleme yntemine gre seilmitir. Yaplan seimde film dalmnn ada Hollywood Sinemasnn zelliklerini btnsel olarak yanstabilmesine dikkat edilmitir. almann kuramsal erevesi filmlerin seiminden nce belli olduu iin, rneklemin belirlenmesinde nemli bir etken olmutur. Aratrmada be farkl znellik kuram ile allaca iin, filmler seilirken be ayr trde sorunun cevab nem kazanmtr: 1) Sigmund Freudun znellik kuramndan yola klarak incelenecek filmler seilirken; a) Filmlerin kahraman erkek mi? b) Filmlerde rya, dil srmeleri ya da armlar konu edilmekte mi? c) Filmlerin anlat yapsnda Oedipus anlatsn artran geler var m?

11

2) Jacques Lacann znellik kuramndan yola klarak incelenecek filmler seilirken; a) Filmlerin anlats, alternatif bir gereklik barndran, yap iinde yap ya da senaryo iinde senaryo olarak tanmlanabilecek geler ierir mi? 3) Louis Althusserin znellik kuramndan yola klarak incelenecek filmler seilirken; a) Filmler yksek gie baarsna sahip midir? b) Anlat yaps ikili kartlklar barndrmakta mdr? 4) Michel Foucaultnun znellik kuramndan yola klarak incelenecek filmler seilirken; a) Filmde stereotipletirilmi kurum ya da karakter var m? 5) Gilles Deleuze ve Felix Guattari nin kuramndan yola kacak inceleme grubu iin: a) b) Film karakterlerinin norm saylann dnda yer alan u bir zellii var m? Filmde bir dnm temas var m?

Verilerin Analizi: Yukarda belirtilen ekilde seilen rneklemden elde edilecek veriler, betimsel yaklamla analiz edileceklerdir. Betimsel analiz daha ok aratrmann kavramsal yapsnn nceden ak biimde belirlendii aratrmalarda kullanlr (Yldrm ve imek, 2006: 223). Bu almann kavramsal erevesi, znellik konusunda birbirinden farkl hipotezleri olan, be yaklamdan olumaktadr. Buna gre, analize gemeden nce yaplacak ilk ey, hangi filmlerin hangi kuramsal balk altnda inceleneceine karar verilmesi olacaktr.

12

Ardndan bu be yaklamn her birinde ne kan kavramsal temalarn belirlenmesi aamas gelir. Filmlerin incelenecei zne kuramna gre ne kan temalar, almada, alt balklar olarak ifade edilecektir. Yukarda belirtilen unsurlara karar verildikten sonra, analize geilecektir. Bu, belirlenen temalar aracl ile filmlerde zne ve znellie ilikin kavramsal kodlamalarn aratrlmas anlamna gelmektedir. Analiz srecinin temel ilevi; kavramsal kodlama ve snflama yoluyla temalarn ve bu temalar arasnda anlaml ilikilerin ortaya karlmasdr (Yldrm ve imek, 2006:222). Bir filmi oluturan tm geler, yeri geldike, analizi desteklemek amac ile kullanlabilir. Ancak daha nce belirtildii gibi bu alma, rneklemde yer alan filmlerin btnsel bir analizini yapmaya ynelik deildir. almann Plan: ada Hollywood Sinemasnda znenin farkllk ve eitlilik zellikleri gsterdiini bulgulamak amacyla, 1990 - 2007 yllar arasnda retilen filmler arasndan seilen 17 filmin, be farkl znellik kuram kullanlarak incelenmesini hedefleyen bu alma iki blmden olumaktadr. Birinci blm, 17. yydan gnmze, bellibal znellik kuramlarn iermektedir. - almann birinci blmnde ncelikle, dnyay anlamlandran temel birim olarak insann merkeze alnd Aydnlanma Dneminin nemli dnr Ren Descartes, Jean Jacques Rousseau ve Immanuel Kantn dncelerine yer verilmi, bylece yirminci yzylda sorunsallatrlan rasyonel, zgr, hmanist ve evrensel bir znellik anlaynn dnsel alt yapsnn daha iyi anlalmas amalanmtr.

13

kinci olarak almann kuramsal erevesini oluturan, Sigmund Freud, Jacques Lacan, Lois Althusser, Michel Foucault ve Gilles Deleuze ile Felix Guattarinin zne ve znellik konusundaki yaklamlar zetlenmitir. Birinci blmde yer alan kuramlar kltrel almalar alannda daha youn bir kullanma sahip olduklar kans nedeniyle seilmilerdir. Bu nedenle pek ok znellik kuram, rnein: Fenomenoloji, Varoluuluk, Analitik Filozofi, Yapsalclk, Feminist almalar ya da Post- Modern olarak tanmlanan kuramlar bu almada yer alan tartmann dnda braklmtr. - almann ikinci blmnde film analizlerine yer verilmitir. Filmler be ana balk altnda snflandrlmtr. Oidipal Film Anlatlarnda zne, bal altnda, Geree ar (Total Recall, Paul Verhoeven, 1990); Vanilla Sky (Cameron Crowe, 2001); Rya Bilmecesi (Science Of Sleep, Michel Gondry, 2007) filmlerine, Freudun znellikle ilgili, bilind, narsizm evresi, oidipus kompleksi kavramlarnn merceinden bakmak amalanmaktadr. Geree ar ve Vanilla Sky filmleri dnya apnda gie haslat yksek filmlerdir 2 . Rya Bilmecesi filmi gie haslat yksek olmamakla birlikte kurduu grsel dille 90larn sonundan itibaren popler kltr etkilemi olan Michel Gondry 3 tarafndan yazlp ynetilmi ilk film olma zelliini tar. Simgesel Sistem iinde zne, bal altnda incelenecek filmler, Bugn Aslnda Dnd (Groundhog Day, Harold Ramis, 1994); John Malkovich Olmak (Being John Malkovich, Spike Jonze, 1999)
2

ve Marie Antoinette

IMDB (International Movie Data Base) internet sitesinde 08/02/2008 tarihinde alnan verilere gre; Total Recall (Paul Verhoeven, 1990) isimli film dnya apnda 261,400,000 dolar gie haslat yapmtr. Vanilla Sky filminin dnya apnda haslat ise 201,000,000 dolardr. 3 Dier filmleri: (Human Nature, 1996; Eternal Sunshine of The Spotless Mind, 2004, Ltfen Baa Sarn-Be Kind Rewind, 2008) Video kliplerine rnek olarak ise; Bjrk Human Behavior, Isobel, Army of Me,Hyperballad,Bachelorette, Joga ; The Chemical Brothers, Let Forever Be ve Star Guitar ; Daft Punk, Around The World,; Beck Deathweight ; The White Stripes, Fell in Love With The Girl, Dead Leaves&The Dirty Ground, The Hardest Button to Button, Kylie Minogue, Come In To My World verilebilir.

14

(Sophie Coppola, 2006) olarak belirlenmitir. Bu filmler Lacann znellik kuramna gre imgesel, ayna evresi,simgesel, zorunlu seim kavramlarnn nda incelenecektir. Bugn Aslnda Dnd, (Groundhog Day, 1993), 90larn en beenilen filmleri arasnda yer almaktadr derece uygundur. John Malkovich Olmak filmi, doksanl yllarn en yaratc Hollywood yapmlarndan biri saylmaktadr 5 . nemli video klip ynetmenlerinden olan Spike Jonze 6 ve senarist Charlie Kaufman 7 n ortak rndr. Lacann kendini arzular ile tanmlayan, hayal krkl iindeki, olmakta eksik znesini rneklemek iin uygun bir film olduu dnld iin almada yer almaktadr. Sophie Coppolann 8 filmi Marie Antoinette ise, ynetmenin dier iki filmi gibi znde, simgesel sistem de yerini arayan gen kadn anlats olarak grlmesi nedeni ile almada yer almaktadr. deolojik zne, balkl blmde, Zor lm 2 (Die Hard 2, Renny Harlin, 1990); zel Bir Kadn (Pretty Woman, Gary Marshall, 1990) ve Ben Efsaneyim (I Am Legend, Francis Lawrence, 2007) filmleri Althusserin
International Movie Data Base verilerine gre, 1990l yllarn en beenilen 50 filmi arasnda 28. sradadr. http://www.imdb.com/title/tt0107048/ 5 Joanna Berry, lmeden nce Grmeniz Gereken 1001 Film, Caretta Yaynclk, 2005 6 Ynetmenliini stlendii Dier Filmler: Tersyz (Adaptation, 2002) Ynettii Video Klipler: California, Wax; SureShot, Beastie Boys; Drop, The Pharcyde; Cannonball, The Breeders; Sabotage, Beastie Boys; Da Funk, Daft Punk; Whats Up Fatlip, Fatlip; Undone, Weezer; Praise You, Fatboy Slim; Feel the Pain, Dinasour Jr.; If I Only Had A Brain, MC 900ft Jesus; Sky is The Limit, Notorious B.I.G; Weapon of Choice, Fatboy Slim; Buddy Holly, Weezer; Elektrobank,The Chemical Brothers; Its Oh So Quiet, Bjrk 7 Charlie Kaufmann senaryosunu yazd filmler: gd (Human Nature, 1996, Michel Gondry), John Malkovich Olmak (1999), Tersyz (Adaptation, 2002, Spike Jonze) ve Tehlikeli Bir Akln tiraflar (Confessions Of a Dangerous Mind, George Clooney, 2002); Sil Batan (Eternal Sunshine of the Spotless Mind, Michel Gondry, 2004)
8 4

. Bunun yansra, bir alternatif gereklik

anlats olmas ile Lacann zorunlu seim kavramn rneklendirmeye son

Ynettii Dier Filmler: Lick the Star (1998, Ksa film); Masumiyetin ntihar (The Virgin Suicides, 1999); Bir Konuabilse (Lost in Translation, 2003)

15

ideoloji ve zne anlay erevesinde deerlendirilecektir. Filmlerin tm gie baarlar 9 ve Hollywooddaki genel dnemsel eilimi yansttklar iin seilmitir. ktidarn znesi, balkl blmde incelenen filmler, ilevsiz aile (dysfunctional family) filmleri ve distopyalar olmak zere iki tr yanstmaktadr 10 . Bunlar, Amerikan Gzeli (American Beauty, Sam Mendes, 1999) ve Kk Gn Im (Little Miss Sunshine, Jonathan Dayton, Valerie Farris, 2006) ile Aznlk Raporu (Minority Report, Steven Spielberg, 2002) ve Karanl Taramak (A Scanner Darkly, Richard Linklater, 2005) filmleridir. Bu filmlerde Foucaultnun panoptik bak, bilgi-iktidar, beden ve disiplin kavramlar yolu ile znenin tartlmas amalanmaktadr. Son olarak znellikten Ka balkl blmde, Deleuze ve Guattarinin kkleri olmayan, herhangi bir snflandrma ve anlamlama pratiine direnen zne anlay, Cennet Yaratklar (Heavenly Creatures, Peter Jackson, 1994); Vampirle Grme (Interview With The Vampire: Vampire Chronicles, Neil Jordan, 1994); Dv Kulb (Fight Club, David Fincher, 1999); Sekreter (The Secretary, Steven Shainberg, 2001) filmlerinde incelenecektir. almann Sonu blmnde alma genel olarak zetlenmekte ve filmlerin analizi yolu elde edilen bulgular ilgili kuramlar aracl ile yorumlanmaktadr.

ncelenen Filmlerin Dnya apnda Gie Haslatlar: Zor lm 2 (Die Hard 2 ) $237,700,000; zel Bir Kadn (Pretty Woman) $463,400,000 ve Ben Efsaneyim (I Am Legend) $556,863,158 (Kaynak: imdb.com) 10 levsiz aile ya da banliy (suburbia) filmlerine rnek olarak, Todd Solondzun Bebek Evine Hogeldiniz (Welcome to the Dollhouse, 1995) ve Mutluluk (Happiness,, 1998 ); Ang Leenin Buz Frtnas( The Ice Storm,1997); Noah Baumbachn Mrekkepbal ve Balina (The Squid and The Whale, 2005) Tutku Oyunlar (Little Children, 2006) verilebilir. Distopik Filmleri ise Oniki Maymun ( Twelve Monkey, Terry Gilliam,1995), Matrix (The Matrix, Wachowski Kardeler 1999); Son Umut (Children of Men, Alfonso Cuaron, 2006) filmleri ile rneklendirmek mmkndr.

16

BRNC BLM: ZNENN KISA TARH

A. BENN AYDINLANMASI :
Ortaada birey, itaat, boyun eme ve dayanmadan oluan bir bireyin

toplumsal a iinde yer alr. Bu durumun bir gstergesi olarak

uzunca bir sre kendi fiziksel farkll ile ele alnmamas anlamldr; Ortaada ne yaznda, ne sanatta, kiiler, kendilerini farkllatran zellikleri ile betimlenmez (Le Goff, 1999[1982]:226). Modern anlamda birey, zgrlk anlaynn deimesi ve aklcla doru bir evrilme sonucu ortaya kmtr. Bu deiimin kitlesel etkileri, ilk olarak Rnesans (Renaissance) dneminde kendini gsterir. Rnesanstan itibaren benlik geniler. nsan zneleirken, doa da nesnelemitir. Ortaadaki, mutlak

zneye gre konumlanan znenin yerine Rnesansta baat insan znesi gemitir (otuksken,2002:133). Onsekizinci yzyln Aydnlanma ad verilen entelektel, felsefi ve kltrel hareketini, Keif seyahatleri, Rnesans ve Reformasyon ile balayan kltrel dnmn doruk noktas olarak dnmek mmkndr. Aydnlanma her ne kadar tm yelerinin ayn eye inand tek boyutlu bir dnem olmasa da, insan znelliine dair bir takm kabulleri iermektedir. zgr, zerk ve akl varl olan insan znesine yaplacak atf ya da eletirilerin kayna Aydnlanma dncesinde bulunur. Aada modern zneye ilikin birbirinden farkl almlar bulunan kuramsal almaya ksaca deinilmektedir.

17

1. RENE DESCARTES:
Fransz Filozof ve matematiki, Rene Descartes (1596-1650);

geleneksel felsefi deerler olan,

gerek ve kesinlie ulama konusunda

birinci kiinin perspektifini geerli bir referans olarak kabul ettiren ve bylelikle zneyi felsefe sahnesinin merkezine yerletiren (Atkins, 2005: 7) kii olarak tannmaktadr. Descartesn optik, mekanik, psikoloji ve meteoroloji alannda da almalar bulunmaktadr. Buna karn, dnce dnyasna kalc olarak etki eden, vcut/akl (zne/nesne, Beden- ruh) ikiliini formle eden fikirleridir (Schrag, 1997: 11). Descartesn dualist felsefesi, modern dnemin deneysel yntem yolu ile aklanabilen fiziksel bir dnya anlaynn nemli bir kayna olmutur. Gerek bilgiye ulaabilmek iin, kendinden nce gelen dnrlerin grlerini tamamen yok sayarak ie koyulan Descartes, bu anlamda da modern dncenin temelini atmtr. Descartes, kendi bilgi arayn bireysel ben ya da rasyonel dnce zerine kurulmu hali ile zne kavram zerine temellendirir (Doy, 2005:2). Buna gre, Descartes, ben nedir?, bir doann ya da zn belirleyicisi nedir? sorularna cevap arar. Sonunda, bu doann ya da zn zihinsel bir madde ya da dnen bir varlk olduunu bulmutur. Bu, Descartesn (her tan altna bakan) metodolojik, sistematik phe uygulamasnn sonrasnda kalan eydir (Schrag, 1997:13). ...zihnimize girmi olan btn eylerin, dlerime giren hayallerden daha gerek olmadn farz etmeye karar verdim. Fakat hemen bunun ardndan, her eyin yanl olduunu, bu ekilde dnmek istediim srada bunu dnen benim zorunlu olarak bulunan bir ey olmam gerektiini fark ettim. Ve u; dnyorum yleyse varm, hakikatnn phelerin en acayip varsaymlarnn bile sarsmaya gc yetmeyecek derecede salam ve gvenilir olduunu grerek, bu hakikati aradm

18

felsefenin ilk ilkesi olarak kabul etmeye tereddtsz karar verdim (Descartes, 1962[1641]: 32,33).

Bu formlde iki ilke vurgulanmaktadr (Mansfield, 2006:27): Birincisi, tm deneyim ve bilginin temeli olarak kendilik ilkesi: (Ben, her eyden nce, ben, varm); ikincisi, dnyaya dzen vermek iin kullanlabilecek rasyonel yeti tarafndan tanmlanan biimiyle kendilik: (Anlam veriyorum). Bylece insann dnyada kendini alglama biimini kkten deitiren arasal akln temelleri atlm olur. Dnyorum, yleyse varm forml insann dnyadaki yerine ilikin yeni anlay temsil eder. Descartes, rasyonel dncenin, nesnel dnyay alglaymzda

duyulardan daha nce geldiini ileri srer. Descartes a gre, bir insann zne olarak kendi z hem vcudundan, hem de koku, grme, dokunma, iitme gibi duyularla alglanabilen dnyaya ait her bilgisinden daha stn olan - bu dnce kapasitesidir (Doy, 2005:2). imdiye kadar, en doru ve phe gtrmez olarak kabul ettiim eylerin hepsini duyulardan veya duyular vastas ile rendim. Halbuki bu duyularn bazen aldatc olduklarn bizzat kendim tecrbe ettim. Bunun iin bizi bir defa aldatanlara hibir zaman gvenmemek tedbirli olmann gereidir (Descartes, 1962[1641]: 29, deitirerek)

Burada akl ve bedenin kavramsal olarak birbirinden ayrlmas dncesi sz konusudur. Bu dnceleri ile Descartes, vcut bulmu znellie ilikin Barok a grlerini reddederek daha ok, vcudundan kopmu bir znellik gr formle eder. ...ben, tm z ya da doas dnmek olan ve varolmak iin hibir yere gereksinmeyen ve maddi hibir eye bal olmayan bir tzm (Descartes,1992: 58).

19

Buradan anlald zere, Descartese gre phe, akl zgrletirmenin bir yoludur. Sonu olarak, her ne kadar hareket noktas olarak pheyi alm olsa da, Descartes; zne kavramn objektif bilginin olmazsa olmaz bir koulu haline getirerek, modern felsefenin temelini oluturmutur. Bylelikle, btnlkl bir ben nosyonuna gnderme yapan ve hemen tm modern dnemde farkl adlandrmalarla da olsa varln muhafaza eden znellik fikri, nesnel olana ynelik bir anahtar fonksiyonu grmtr (T. Rockmore 1995den Aktaran Kkalp, 2008:37).

20

2. JEAN JACQUES ROUSSEAU:

Jean Jacques Rousseau (1712 1778), fikirleri ile Avrupa Romantizminin ncs olmasnn yan sra 11 , 19. ve 20.yyn oka tartlan konularn (evre ve hayvan haklar, endstrilemenin insan zerindeki etkileri) daha o zamandan yaptlarna szdrarak dnce tarihini etkilemitir (Rousseau, 2003 [1755]: 149). nsan aklnn koulsuz egemen olduu bir an sonunda Rousseau, doal, insani bir kendilik anlayn savunmutur. Ona gre insan, ncelikle; dierlerinden daha iyi donatlm bir hayvandr (Rousseau, 2003[1755]:31,32). Hayvandan farkl olarak insan, igdleri ile deil zgr iradesi ile davranta bulunur ve seim yapar (Rousseau, 2003[1755]:40). Rousseau insann doal olarak zgr olduuna inanr. Ona gre, toplum ve devlet bireyin doallk araynn nnde bir engel oluturmaktadr. ok nl nsan hr doar, halbuki her yerde zincire vurulmutur sz, tam da bu anlay vurgular. zgrlk insann doal hakkdr. Ancak, toplumsal kurumlarn etkisiyle modern insan bozulmu, zgr doasn yitirmitir. Modern insan; srekli ortaya kan yeni koullar ve nedenlerle; kazanlan bir yn bilgi ve yaplan bir yn hata ile vcut yapsnda ortaya kan deiimler ve tutkularn aralksz birbiri ile atmas ile toplumun barnda arptlmtr. (Rousseau, 2003[1755]: 17) Rousseau bireyin bu otantik varolu seeneini ortadan kaldrmayacak bir toplumsal dzen konusundaki araylarn, Toplum Szlemesi (Contrat Social) adl eserinde irdeler. Ona gre, insan iin zgrlnden vazgemek insanlktan, onun hak ve hatta grevlerinden vazgemek anlamna gelir.
Kart grler iin Bkz: Isaah BERLIN: Romantikliin Kkleri, Haz:Henry HARDY, ev: Mete Tunay, Yap Kredi Yaynlar, 2005, s.73.
11

21

Byle bir vazgemenin insan tabiatyla badamas mmkn deildir (Toplum Szlemesinden, Aktaran, Kapani,1993: 34). Rousseau, modern insann arpklndan ve iindeki kartlklardan ilerleme ve akln putlatrlmasn sorumlu tutmutur. nsan trnn ilerlemesi, onlar srekli olarak balangcndaki durumundan uzaklatrdndan, ne kadar ok bilgi biriktirirsek, bize ilerinden en nemlisini salayan aralardan kendimizi o kadar ok alkoyuyor olmamz ve insan incelediimizi sanarak bir anlamda onu tanmamz olanaksz hale getirmi olmamzdr (Rousseau, 2003[1755]:17,18). Bylece Rousseau, bilimsel bilgi birikimini ve yntemini bir tarafa brakr. nsan ruhunun en eski ve temel duygularnn ne olabileceine ilikin dncelerini younlatrdnda, iki ilkesini; 1) Tutkulu bir biimde esenliini ve varln srdrmek, 2) Duygular olan varlklar ac ekerken grmekten tiksinti duymak, olarak belirler (Rousseau, 2003[1755]:21). Rousseau, almalarnda, gerek anlam ile doal insan (Homme naturel) tanmaya almtr. Rousseauya gre, nsann sahip olduu bilgiler arasnda hem en faydals, hem de hem de en s olan yine insan hakknda olandr (Rousseau, 2003[1755]:17). Rousseaunun zgrlk dncesinde, kimi elikiler gze arpar: Bunlardan en nemlisi, bireyin toplum iinde nasl zgr olabilecei sorununa Rousseaunun getirdii zmdr. Rousseauya gre ; Siyasal topluluk oluturulurken yle bir birleme ekli bulunsun ki, bu ekilde herkes herkesle birlemekle beraber, yine de kendi kendine itaat etsin ve bylece eskiden olduu kadar zgr kalsn (Aktaran, Kapani, 1993:34). doal insan ruhunun, akldan nce gelen

22

Bunun gereklemesi iin Rousseau, her yenin btn haklaryla birlikte kendini tamamen toplulua devretmesini nerir. Burada mutlak iktidar genel irade yani bir dier deyile ounluun iradesidir. Rousseau, bireylerin bu iradeye boyun eerken zgrlklerinden hibir ey yitirmeyeceini ileri srer. Rousseau, bu fikirleri ile, ounluun hegemonyas fikrine dayanan mutlak demokrasi anlayna kaynaklk etmitir.

23

3. IMMANUEL KANT:
Immanuel Kant (1724 1804), insann belli bir yann insan ahlaki bir varlk ve hrriyetin taycs yapan yann- otonom olarak gren ilk dnrdr. Kanta gelinceye kadar bu problemin iki alternatifi vard. Descartes ya da Rousseauda olduu gibi, insan iin ya mutlak bir zgrlk kabul ediliyor, ya da onun her doaya ait varlk gibi, tamamen determine edildii, hr olmad dnlyordu (Mengolu, 1969: 1). Kanta gre, insan hem bir doa, varl ynne ait bilgidir. Kantn 1784 ylnda yaymlanan Aydnlanma Nedir? (Was is Auflarung?) sorusuna verdii yant, Aydnlanma tarihinde bir dnm noktasdr. Kant, burada, Aydnlanmay, ocukluk ve bamllktan zgr ruha ve zerklie gei, kiinin akln bakalarnn rehberlii olmakszn kullanma yetenei olarak tanmlar (West, 2005:37). Kantn bu yazs iki farkl temay ayn anda ne karr: Akla, aydnlanma yolunda arasal bir ilevin yklendii ve Aydnlanmann insanlar iin bir ergin olamama durumunu sona erdirdiini bildiren tema ve bununla birlikte Kantn kendi dneminin btnyle aydnlanm saylamayacana ilikin yargs (idem, 2006:90). Kant, Descartesten farkl olarak, phecilii ve deneyselcilii geree ulamada yeterli yollar olarak grmez (Snyder, 1994: 3 ; Osborne, 2006: 102). Kantn felsefesi, bireyi her trl idealizmden ayr tutmay amalar ve deneysel zneyi amann yollarn arar. Varolduu ortaya karld takdirde, yalnzca saf akl ikindir ; kendisinin tek egemen olduu kuruntusuna kaplan deneysel koullu akln kullanl ise akndr ve hem de akl varldr: nsan tabiat

varl ynne sahip olduu iin bamszdr. Gerek bilgi ise insann akl

24

kendi alann btnyle aan lsz beklentiler ve buyruklarla kendini aa vurur (Kant, 1999[1788]:17). Bu alntdan da anlalaca zere, Kantn amac, insana bilgisinin snrlarn gstermek, nesnenin asln, grntnn ekirdeini anlamann, duyularn ve insann doutan getirdii tasarmlarn etkisi ile imkansz bir durum olduunu kantlamaktr (Huch, 2005[1951]:110). Kanta gre, kavramsal kategorilerden bamsz salt deney (yaant), gzlem veya izlenim olamaz. nsan d dnyay ancak nsel (zihinsel) kategoriler yolu ile alglayabilir (Sunar, 1999:137) . Kantn temel hedefi genel, nsel ve kesin (a priori) bilgiye ulamaktr. Kanta gre insana bilgi salayan kaabiliyetler, duyulara dayanan alg (receptive) ve anlay kabiliyeti, yani akldr (Mengolu, 1969:16). Kantn dncesinde teorik ve pratik olmak zere iki eit akl incelenmektedir. Kanta gre teorik akl, pratik akldan stndr; nk sonu bakmndan, teorik akln kendi objekti karsndaki ilgisi de pratiktir (Mengolu, 1969:30, 31). Ancak pratik bir alann meydana gelmesi iin, akln kanunlarna bal olarak harekete geen ve hareketlerinin hesabn veren bir varla ihtiya duyulur. te pratik eylemlerin taycs olan bu kii znedir. znenin, tm insanlarda ortak olan yaplanmas, numen (noumenon, usla kavranan ey) ve fenomen (fenomenon, olgu grng) olmak zere iki ynldr. Buna gre, her zne, bir yanda onu dardan eken ve onun duygusal ya da duyumsal doasnn bir paras olan eilim, istek ve tutkularn, bir yandan da doru olan yapma ykmll arasndaki farkn bilincindedir. Kanta gre, saf pratik akl, istemenin belirlenme nedenleriyle urar (1999:16). nsan, ancak seim yapt iin insandr (Berlin, 2004[2000]: 91, 92).

25

nsan zne, akla (reason) ve istemee (will) sahip olmak nitelii ile dier doal varlklarn zerinde yer alr. Akl ve istek insan varlnda, artk doa kurallarnn etkili olmayaca bir zgrlk alan aar.

26

B. BAKALDIRAN ZNE:
Aydnlanma ann bir yzyl sonrasna bakldnda, akln egemenliine yaplan vurgu, yerini phe ve endieye brakr. On dokuzuncu yzyl modernizmi, bu dnem kltrnn zerinde durduu dinamik zemin, ve bu durumun getirdii ironi ve eliki nedeniyle dierlerinden ayrlr. Bu dnemde kapitalizm daha ok yeni olmakla birlikte temel kurumlar iyice yerlemi bir sistemdir. Karl Marxn belirttii gibi bu durum, birey iin: her eyin kartna gebe olduu, kat olan her eyin buharlat bir ortam solumak anlamna gelir (Berman, 1999:27). On dokuzuncu yzyln kltrel iklimi daha sonra sistematikletirilecek olan blnm znellik anlaynn en nemli ncllerini barndrr. Dnemin popler edebiyat eserleri, modernite ve kapitalizmin getirdiklerine ynelik phe, korku ve eletirel bak sembolik olarak yanstan rneklerle doludur. Bunlarn en bilinenlerinden olan Mary Shelleyin Frankenstein isimli eseri, korku ve gizemin doast etkilere dayanan kaynan, bilimin kudretine kaydrr; Robert Louis Stevenson, Dr. Jekyll ve Mr. Hydeda arpc bir biimde insann eksiksiz ve ilkel ikilii konusunu iler (Davenport-Hines, 2005[1998]:229;364). Fyodor Dostoyevski, Yeraltndan Notlar (1864) ile romannn Aslnda biz l domu yaratklarz diyen kahraman dnemin melankoli ve eletirelliine katkda bulunur. Yine de, tm bu kltrel ortama ramen, on dokuzuncu yzyl boyunca , nihai otorite kayna, arptlm ya da ykc tarzda bile olsa, benliin kendisi olmaya devam etmitir. Yirminci yzyl ise yalnz znellik tartmalar bakmndan ar ularn olduu bir dnem olmakla kalmaz, ayn zamanda insanlk ve dnya iin de ac ve sarsc deneyimlerin yaand bir adr. Hobsbawma bavurarak yirminci yzyln olduka ksa bir zeti yle yaplabilir (1996: 15-30):

27

Birinci Dnya savayla, kapitalist, liberal, burjuva siyasal ve ekonomik sisteminin bir k yaamasnn ardndan, dnya bir sre iin otoriter hareketlerin ve rejimlerin uydusuna girdi. 1930larn Byk Krizi, sosyalizm ad altnda gelitirilen ekonomik sistemin, kapitalizm karsna bir rakip olarak kmasn salad. Bu, yirminci yzyln ikinci yarsnda olacaklar belirleyen en nemli atmayd. 1947 ve 1973 yllar arasnda kapitalizm beklenmedik, aklanamaz, normal d bir Altn a yaad. Bu byk ekonomik, toplumsal ve kltrel dnmn insann tarm ve hayvanclk yaparak yaad dneme son verdii sylenebilir. Sovyet sosyalizminin de k ile tarihte ilk kez, devlet ideolojisinin snrlarn aan evrensel bir dnya ekonomisi yaratld. Yetmilerin sonlarnda geici olduu zannedilen ekonomik ve siyasal kriz durumunun geici olmad seksenlerin sonundan doksanlara geildiinde tamamen anlalmt. Ortaya kan tabloya gre artk niteliksel bakmdan farkl bir dnya sz konusuydu: Dnya Avrupa merkezli deildi, hzl bir kreselleme (yeryznn tek bir operasyonel birim haline gelmesi) ve buna bal olarak kuaklar arasndaki balantlarn kopmas, yeni kapitalist toplumu sadece kar ya da haz arayan ben-merkezci bireylerin biraradalndan oluan topluluklar haline getirdi. Byle bir yzylda kavramlarn, zellikle de dnya ile ilikinin merkezine oturtulmu zne kavramnn bir sorun haline gelmesi, tartlmas ve dnm geirmesi kanlmazdr. Yzyln banda Sigmund Freud, temel zellii paralanml olan bir birey anlayn sistematikletirmitir. Freudun cinsellii zerinden benliine kavuan znesi, blnm bir yapda olsa da, hala llebilir ve btn bir yapya iaret eder. Yirminci yzyl boyunca Freudu bir otorite kabul ederek ya da yanllarn dzelterek pek ok yeni ve etkili argmanlar ortaya konmutur. Feminist almalarn k noktas, zgn bir kadn znellii kuram gelitirememi olan psikanalitik kuramdr. Bunun yan sra Freud;

28

Claude Levi Straussun antropolojisi, Eve Kosofsky Sedwickin erillik zerine almalar ve Laura Mulvey ile Barbara Creedin sinema kuramlar zerinde etkili olmutur. Yirminci yzyln ikinci yarsna doru zellikle dilbilim alannda yaplan almalar, zneye ilikin hmanist varsaymlardan giderek uzaklalmasnn yolunu amtr. Yapsalclk akm, hmanizm eletirisini tm insan bilimlerine sratr. Ferdinand de Saussuren Genel Dilbilim Dersleri ile balayan Yapsalc almalar kimi yerde antropoloji, psikanaliz ve Marksizmin kesitii bir kuramsal alan haline gelmitir. Temelde Yapsalclar toplumsal ve kltrel fenomenlerin, insan znelerinin amal rnleri veya tarihin amasz yan rnleri olarak deil, fakat daha ziyade gelerin, zgl ve indirgenemez bir birleim ve dnm kurallaryla yap kazanm sistemleri olarak ele alnmas gerektiini savundular (West, 2005:269). Yzyln ikinci yarsnda zneye ilikin ikinci bir yaklamla, hmanist perspektif yerini, ben in sosyal olarak ina edilmi bir mit (Doy, 2005:1) olduu grne brakr. Bu anlay, tarihsel olarak, siyasi manzarann, bireyi neden-sonu ilikisinden karm grnd bir dneme denk dmektedir. Kuramsal dayanan ise Michel Foucaultnun zneye ilikin soyktk almalarndan alr. Foucault ve onu gibi dnen dier yazarlara gre bireysel zne benlik/znellikten nce bile varolan dil, ve sosyal uygulamalarla oluturulur ve ina edilir. Dolaysyla birey merkezi bir ben deil, metinlerin oyunlarnda ina edilmi bu metinler siyasi, dini, hukuki, eitimsel vb. tir (Doy, 2005:3).

29

Judith Butlern cinsiyet kuram, etniklik

ve Queer almalar 12 ve

Deleuze ve Guattarinin psikoanalitik zne ve kapitalist yaplanmalara ilikin eletirel okumalar, Foucault ana bal altnda toplanabilecek olan bir dnce biiminin ardllardr. almann bu blmnde yirminci yzyl znelliinin genel grnmn ortaya koymak amacyla Sigmund Freud, Jacques Lacan, Louis Althusser, Michel Foucault ve Gilles Deleuze ve Felix Guattarinin almalarna yer verilecektir. Bu kuramlar, almann ikinci blmnde yaplacak olan analize de kaynaklk etmek zere incelenmitir.

Queer Theory: Cinsellii bir dizi kat, zc kimliklerden ziyade tm insanlarn sosyal alanda ina edilmi, dalgalanmalar yaayan (inili kl) bir yn olarak gren fikirler ve grler toplam (Benshoff ve Griffin, 2004:350)

12

30

1. SIGMUND FREUD:
Sigmund Freud (1856 1939), bireyin aklanamayan kimi

davranlarnn kayna olarak, daha nce kefedilmemi bir zihin blgesini gsterdi. Bilind adn verdii bu blge, insan aklnn ilk defa sistematik biimde incelemesi iin bir ara oldu. Ayn zamanda znenin Kartezyen ussallnn altn oyan en nemli etmenlerden birisi haline geldi. Freuda gre znellik ve bilind insan geliiminin erken dneminde yaanan bir takm deneyimler sonucu oluur. Burada, ncelikle Freudun bu erken dneme ait yaantlar olarak belirledii Kastrasyon, Oidipus karmaas ve Narsizm dnemlerinden bahsedilecek ardndan, psikanalitik kurama gre bu aamalarn sonrasnda ortaya kt varsaylan, bilind, ego, sper ego (st ben, ego lks) kavramlarna deinilecektir. Kastrasyon Kavram: Kastrasyon, ocuk tarafndan bilind yaanan ve gelecekteki cinsel kimliini stlenmesi iin belirleyici olan karmak psiik bir deneyimi belirtir (Nasio, 2006[1988]:31). Freud, ilk olarak 1908de be yandaki bir ocukla kk Hansla yapt alma sonucu bu kavram kefetmitir. Kastrasyon karmaas be dnemde incelenebilir. Birinci evrede herkesin bir penisi olduuna inanan erkek ocuk, ikinci aamada penisine elle dokunduu zaman ebeveynleri tarafndan szle tehdit edilir. st ak olarak bu tehditler, eer ocuk penisine ynelik ilgisinde diretirse bu uzvunu kaybedeceine yneliktir. Bu tehditlerde st rtk olarak sz konusu olan, ocuun bir gn babann anneyle olan ilikisindeki yerini alaca umudunu skp atmaktr (Nasio, 2006 [1988]:34). Karmaann nc aamasnda ocuk, kadn genital blgesini kefeder ve bunu penis yokluu olarak alglar. Ancak yinede kastrasyon korkusu aa kmamtr. nk herkesin penise sahip olduu inancn halen yitirmemitir. Bunun iin drdnc aamada,

31

annenin genital blgesi ile karlamasnn ve ebeveynlerin uyarlarnn iitsel olarak hatrlanmasnn gl etkisi gerekmektedir. Sonunda kk ocuk, annesinin idi edilmi olduu kanaatine varr. Bylece kastrasyon karmaasnn iki ana koulu belirmi olur. Son aamada ise ocuk, gerekten idi edilebileceine inanr. Penisini kaybetme korkusuyla, cinsel e olarak anneden vazgeer. Bylece erkek ocuun Oidipus karmaas da kastrasyon karmaasnn kesin ve net olarak sonlanmasnn etkisiyle yok olup gider. Oidipus Karmaas : Kastrasyon ve Oidipus karmaalar ocuun erken dnem yaantlarnda i ie gemi sreler olarak ele alnr. Oidipus karmaas, nce, kk olan ocuunun, ok erken bir yata annesine kar balangta anne memesiyle olan ilikisinden kaynaklanan bir bamllk oluturmasnn, cinsel tatmin arayna dnmesi ile ortaya kar. lk aamada kendisini baba ile zdeletiren ocuk, cinsel istekleri daha iddetlenip, babay onlarn gereklemesinin nnde bir engel olarak alglayncaya kadar babayla zdelemesini srdrr. Buradan itibaren Oidipus karmaas denilen sre balar. Freuddan alntlayarak bu durumu yle zetleriz: [ocuun] Babasyla zdelemesi bundan sonra dmanca bir renk alr ve annesindeki yerini almak iin babadan kurtulma isteine dnr. Bundan sonra babasyla ilikisi ifte deerlidir; sanki zdelemede bandan beri varolan ifte deerlilik grnr hale gelmi gibidir. Babasna ynelik ifte deerli bir tutum ve annesine kar tmyle sevgi dolu bir nesne seimi bir olandaki basit, olumlu Oidipus karmaasnn ieriini oluturur. Oidipus karmaasnn yklmasyla olann annesine nesne yknden vazgemesini gerekir. Bunun yeri bir ya da iki eyle doldurulabilir: ya anneyle zdeleme ya da babayla zdelemenin glenmesi (Freud, 2002[1923], 358)

32

Narsizm: ocuun Narsizm dnemi, kastrasyon karmaasyla i iedir. Freud, birincil ve ikincil olmak zere iki narsizm ayrt eder. Narsizm zerine Bir Tantm [1914] balkl yazsnda,belirttii gibi birincil narsizm, henz ego btnlnn olmad bir dnemde ortaya kar. Libidinal nesne ykleri (erotizm), bedenin kendi blmlerine yatrm yapmaktadr. Ancak bu durumda nesne libidosu ile ego libidosunun birbirinden ayrt edilemedii belirtilmelidir (Freud, 2002[1914]:91). Birincil narsizmin bir dier zellii, ocuun doan narsizmi ile ebeveynlerin yeniden doan narsizmleri arasndaki karlamada yaratlan bir tr tm gllk alan oluturmasdr (Nasio, 2006[1988]:78).Bu tm gllk yanlsamasna son veren kastrasyon karmaasdr. Egonun geliimiyle birincil narsizmden bir uzaklama meydana gelir. Uzaklama, libidonun dardan dayatlm bir ego lksne yer deitirmesi araclyla ortaya kar ve doyum da bu lknn gerekletirilmesinden doar (Freud, 2002 [1914]:91). Ancak kimi zaman ego lks ok ar koullarda libidonun nesnelerle doyum salamasna izin vermez. Byle durumlarda ikincil narsizm, nesnelerden ekilmi libidonun geri dnmesi sayesinde yeniden ortaya kar. Bastrma: Yukarda anlatlan durumlar, Freuda gre insan geliiminin erken evrelerinde olur ve normal bir dzenek olarak bastrma mekanizmas yolu ile bilindna itilirler. Bir dier deyile, bunlar bilindn oluturan olaylardr. Freuda gre, bastrma balangtan beri varolan bir savunma dzenei deildir. Bilinli zihinsel etkinlik ile bilind zihinsel etkinlik arasnda kesin bir yark olumadka ortaya kmaz. Bastrmann z basite bir eyi geri evirmek ve onu bilinten uzak tutmakta yatar (2002 [1923], 142). Bunun sonucunda birey normal geliiminin bir aamas olarak ego btnlne doru bir adm atm olur.

33

Freud, dncelerin bilinli klnmadan nce iinde bulunduklar durumu bastrma olarak adlandrr. Bastrma bilind ve bilin ncesi (bilin) sistemleri arasndaki snrda bulunan dnceleri etkileyen bir sretir (Freud, 2002 [1915]:179). Bastrlm olan her eyin bilind olduu dorudur ancak, bilind olan her ey bastrlm deildir. Egonun bir blm de - ve Tanr bilir ne kadar nemli bir blm- bilind olabilir, kukusuz bilinddr (Freud, 2002 [1923], 344).

Bilind: Freud, bilin verilerinin iinde ok sayda boluk bulunduu gzleminden yola karak, kimi davranlarn ancak bilind yolu ile aklanabileceini savunmutur. Freuda gre, ryalar, dil srmeleri ve serbest armlarda, yalnzca bilinli zihnin bir paras deil, bilinli zihne kart, farkl bir blmn de var olduu grlebilir. Psikolojik analizlerle ilk bakta sama grnen, ryalardaki imge ve simgelerin anlam rtsn kaldrmak mmkndr. Bylece birey hakknda gerek bilgiye ulalabilir. Freuda gre, bilind bir yandan gizli, geici olarak bilind, ama bilinli olanlardan hibir fark olmayan eylemleri, ve te yandan da, bastrlm olanlar gibi, eer bilinli hale gelseler dier bilinli srelere en kaba hali ile ters decek eylemleri ierir (2002 [1923], 170). Ego, d ve Sper Ego: Freud, bireyde zihinsel srelerin tutarl bir rgtlenmesine ego adn verir (2002[1923]:343). almalarnn banda bilindndan en net ayrlan yer olarak egoyu gsteren Freud, zamanla egonun byk kesimini bilindnn oluturduu ilkesini benimsemitir:

34

Egonun byk bir blmnn bilind olduu kesindir...;yalnzca kk bir kesimi iin bilinncesi terimi kullanlr (2002:332). Freud, Yeni Psikanalize Giri Derslerinde (1997 [1933]:87) egoya ilikin unlar syler: ... Ego kendini bir nesne olarak alabilir, kendine de dier nesneler gibi davranabilir, kendini gzleyebilir, eletirebilir ve kim bilir kendine daha neler yapabilir? Burada egonun bir blm geri kalannn zerine kar.Yani ego blnebilir; eitli ilevleri srasnda -en azndan geici olarak blnr. Paralar daha sonra tekrar birleebilir. Ego, bata bedenin yzeyinden gelenler olmak zere, bedensel duyulardan tremitir (Freud, 2002 [1923]:352). Freudun genel olarak rgtlenmemi igdsel eilimlerin bulunduu yer olarak betimledii d ise Freuda gre temel zihinsel yapdr. Bunu Yeni Psikanalize Giri Derslerinde yle ifade eder(1997[1933]:106): Ne olursa olsun ego, idin sadece bir blmdr, tehlike tehdidi ieren d dnyaya yaknl nedeniyle yararl bir ekilde deiiklie urayan bir parasdr. Freudun gzetlenme hastalarnn kendi kendilerine konumalar, ve depresyon hastalarnn yaknmalarna ilikin gzlemleri, ayrca vicdan adn verdiimiz isel mekanizmaya ilikin tespitleri, egonun bir paras olarak sper egoyu (st ben, ben lks) ayrt etmesinin ilk evrelerini oluturur. Freud daha sonra sper ego ve bilin ilikisinin tahmin edilenin aksine daha gevek olduunu kefeder. Sper- ego nun da, d gibi, zihnin bilind olan blmyle daha ok ilgili olduunu bulgular.Sper-ego nun kkeni Oidipus karmaasna dayanmaktadr. Sper ego iki kategoride incelenir, Bilinli olan ve zorba olan. Bilinli olan arzu tatminini kstlayc ilev grr, zorba sper-ego ise, ar bir yceltme, ahlaki zorunluluklar ve sululuk duygusunda kendini gsterir. Sper-ego iselletirilmi babadr, ancak onun

35

koruyucu kollayc, sevgi dolu tarafndan ok; yasa koyucu, kstlayc, tehditkar yann rnek alm olduu durumlar mevcuttur. Sonu olarak, Freudun Yeni Psikanaliz Derslerinde sylediklerinden yola klarak unlar sylenebilir 1997[1933]:108, 109): Sper Ego, tpk d gibi Oidipus kompleksinin mirassdr. din iine gmlmtr ve dle olan ilikileri, bilinle olan ilikilerinden daha kuvvetlidir. Ruhsal yapda, bilinsiz din kaplad yer, ego ya da bilin ncesinin (bilin) kaplad yerden ok daha byktr. d ile d dnya arasndaki iliki yalnzca ego aracl ile gereklemektedir. Belirtmekte yarar vardr ki, Freud kuramnn deerlendirme ve gelimeye ak olduunun stnde durmutur. Aadaki alnt hem bu noktay, hem de Freud un sahip olduu anlayla, Yirminci yzyl dncesinde neden bir nc olduunun ipularn verir: Kiiliin bu ekilde ego, sper ego ve ide blnmesini dnrken, politik corafyadaki gibi yapay izilmi keskin snrlar dnmeyeceinizden eminim. izimlerdeki veya ilkel resimlerdeki gibi dzgn izgilerle ruhsal yapnn zelliklerine hakkn veremeyiz; bunun yerine, ada sanatlarn resimlerindeki gibi birbiriyle kaynasan renk alanlarn dnmeliyiz. Ayrm yaptktan sonra, ayrdmz blmlerin tekrar kaynamasna izin vermeliyiz. Ruhsal sreler gibi ele avuca gelmeyen bir eyin resmini izmeye ynelik ilk abay yarglarken ok kat olmamanz gerek... (Freud, 1997[1933]:108, 109).

36

2. JACQUES LACAN:
Fransz teorisyen ve psikanalist Jacques Lacan (1901 1981) Ferdinand De Saussuren yapsalc dil bilim kuramndan etkilenerek Freudun psikanalitik kuramn dil ve kltr erevesinde yeniden okur. Bylece Lacan, kuramsal bir aratan yoksun olan psikanalizin sistematikleme abasna katkda bulunmutur. Saffet M. Turaya gre (1989:20): Lacann yeniden okumasyla psikanalizi; filogenez (trn geliimi) dzeyinde bir hayvan trnn kltrel bir yaratk olmas srecini, ontogenez (bireyin geliimi) dzeyinde, bireyin biyolojik bir varlktan kltrel bir toplum yesi, yani zne olma srecinde zetleyen, bu nedenle de her eyden nce insan aklayan bir varsaym gibi grmek mmkn hale gelmitir. Burada Lacann zneye ilikin grlerine yer verilecektir. Lacann znellik anlay, insann dnyada bir yer edinme amac ile kendisini dilin alanna yerletirme abas olarak zetlenebilir. Ayna Evresi (Stade du Miroir / The Looking - Glass Phase): Lacan a gre ben in ortaya kabilmesi iin, ocuun, kendisini teki olarak grebilecei kritik bir aama varsa o, Ayna evresidir. 1936da formle edilen Ayna Evresi teorisi aynada kendi imgesine bakan alt ya da sekiz aylk bir ocuu konu alr. Bu evrede, ocuun kendi biimini, bakalarnn biiminden ayrt edebilmesini salayan ego oluumu henz varolmamaktadr (Sarup, 2004:43). Bireysel bedenin snrlar anlaynn

varolmasndan da ncedir. ocuk bu dnemde imgesel (imaginary) ad verilen dnemi yaamaktadr. Bu dnemde ben iin dnya yalnzca imgelerdir. Ben ve dnya birbiriyle ii ie gemi bir sreklilik ve deimezlik iinde alglanr.

37

ocuun dokunduu yzeylerin ou annenin cildi, hallar, giysiler tamamen srekliliin, kesintisizliin, snrsz bir varln, bu yzden de, yerleik, zgl ve ahsiyet olarak tanmlanm herhangi bir eyle kyaslanamayan ak ululuun ve ekilsizliin bir paras olarak hissedilir. (Mansfield, 2006:58). Bu dnemde gen ocuk, muhtemelen aynada ya da belki de annesinin sevecen baklarnda bulunan, kendisine dair, tam ve btn bir imge grmektedir (Doy, 2005:49,50). Ancak aynada grlen tamlk ve btnlk bir yanlsamadr. Beden, ortam ve aynann oluturduu karmak geometri birey zerinde bir aldatmaca olarak iler (Bowie, 2007:31). Bu aamada imgesel dnemin bir zellii olarak narsizm devreye girer. Benin temeli olan, aynada grlen imge, aslnda teki (autre) dir: Her narsistik ilikide, gerekte ben tekidir, teki de ben(Lacandan aktaran Nasio, 2006[1988]:106). Aynada grd bu teki imgesiyle zne, ideal ben olarak grd eye sabitlenir, o imgeyle zdeleir. Btnsel beden imgesinin kazanlmas, daha sonra simgenin devreye girmesi ile ben denebilecek bir btnl kazandrmas nedeni ile Oidipal aama iin temel bir balang tekil eder (Tura, 1989:107). Ayna evresinin bir dier zellii ocuun anne ile btnleme arzusudur. Bu arzu annenin bedeninden ayrlmann yaratt ilksel eksiklik duygusundan kaynaklanmaktadr. Annenin arzusu fallus olduu iindir ki, ocuk onu tatmin etmek iin fallus olmak ister (Lacan, 1994,59). ocuun bu arzusu kltrel bir arzu deildir. Yeniden annenin bir paras olma, tm rahatsz eden uyaranlardan uzak, mutlak tatmin durumunun denetimsiz hazzna (Tura, 1989:108) ulama, yani kendini bir zne olarak yok etme arzusu (Zizek, 2004:228) olduu iin, simgeselin alannda kendini anlamlandramaz. ocuun simge iermeyen bu arzusu dipin devreye girmesi ile simgeleecektir. ocuk arzusunu dipal bir yasaktan dolaymlayarak

38

kodlad iin kkensel arzusu, kodlanr (Tura, 1989:108).

fallus olma arzusu halinde bilindna

Grld gibi Lacan, Freud tarafndan gelitirilen kuram biyolojik olmaktan karp, dile, simgesel bir dzeye tamtr. Fallus bir imleyendir, ilevi gizem iinde tuttuu eyin peesini kaldrmak olan bir imleyen (Lacan, 1994:51). Fallus, penisin aksine, erkein sahip olduu kadnn olamad bir ey deil, bir iktidar simgesidir. Bu iktidar ise ne erkein ne de kadnn sahip olduu bir eydir. Bu, Lacan a gre, bakas ile eksiksiz bir btnlemeye duyduumuz temeldeki o arzunun gsterenidir (Sarup, 2004:31). Fallik imleyenin, damgas olduu arzunun sahip olmaktaki eksiinin tehdidi ya da zlemi ile bants, znenin kendisinin gerek bir fallusa sahip olup olmadn deil, annenin fallusa sahip olmadn renmesi dolaysyla belirleyicidir (Lacan, 1994: 60). Lacana gre bu aamada, znenin gelecei babann devreye soktuu yasa ya bamldr. Babann Ad ya da Babann Yasas kavram, 1950ler de insan sznn ve yasa baml niteliinin simgesi olarak ilk kez ortaya kmtr. 1960l yllara gelindiinde ise konumann gzlemlenebilir bir gesi olmaktan ok, insan dilinin kkeni ve her yerde kaim nkoul olmutur. (Bowie, 2007:20) mgeselden simgesele, bir baka deyile sosyokltrel dzeye gei, Baba yasasnn devreye girmesi ile gerekleebilir. Bu da hem znenin, hem de bilindnn oluumuna ayn anda neden olur. Lacann almalarnda Freuddan dn alnan hadm edilme ve Oidipus Karmaalar bir araya getirilir ve yeniden nitelendirilir. Lacan Oidipus yksn beden deil, dil dorultusunda alglamaktadr (Sarup, 2004:44). Turann aktard zere (1989:108,109,110) Lacana gre dip

karmaas aamal bir yapdadr.

39

lk aamada annesini arayan ocuk, annenin syleminin srekli olarak babann varl ile saptrldn bulur.Baka bir deyile Oulun anne ile ilikisi dardan annenin arzulad bir nc tarafndan dzenlenmektedir. Bu dnem boyunca ocuk, babann gerekliliini simgeletirerek balad sreci, Babann Yasasna tabi olmay kabul ederek tamamlar ve kltrel bir zne kimliini kazanr. dip karmaasnn zm, anne ile ikili ilikiyi yasaklayarak znenin kkensel arzusunu bilinmeyen durumuna iter ve babann metaforu srecine gre ona yeni imgesel, toplumsal biimler ikame eder (Tura, 1989:113). Bu srada ikili dolaymsz ilikiden, sembolik dzenin dolayl iliki biimine geiin yarat yarlma (spatlung) bilindna neden olmaktadr. Lacana gre, Bilind, simgelerden oluur. Simgesellememi bir dnce dnlemez. nk bilind tamamen simgesel kltrel yaantsnn sonucudur (Tura, 1989: 40). Bunun anlam udur: nsan kendi varolu gereini, olduu gibi deil, ancak toplumsal bir kurumun ona salad imkanlarla dnr. nsan kendi gereini nce ailenin, sonra dier kltrel kurumlarn syleminden dolaymlayarak dnrken, esas otantik gerekliini bilind klm olur.(Tura, 1989:75). Lacana gre simgesel dzene gemek sonsuza dek srecek bir btnlkten yoksun olmay beraberinde getirmektedir. Lacan iin gerek bir benlik yoktur. Bunun yerine sadece bir benlik benzeri koruyucu katman reten bir eksiklik ve panik hissi vardr (Synder,1994: 12). Batan itibaren insan zne kimliini kendisinin dnda baka bir deyile, teki olarak alglar (Doy, 2005:49,50).

40

Lacann kuram ile, dilin znelerden bamsz kendi kurallarnn olmas, gsteren (veya simgenin) dilin kendi otonom kurallaryla belirleniyor olmas, bilince tannan tm fenomenolojik ayrcalklarn sonunu getirmitir (Tura, 1989:95).Lacan, znenin kendini bilip kendini oluturmadn daha ziyade onun dil ve teki (tekiler) ile ilikileri yoluyla kurulduu sonucuna inanr (Doy, 2005:45).

41

3. LOUIS ALTHUSSER:
Althusser, Marksizmin anti-hmanist yorumcularndan birisidir. Onun iddiasna gre, insann felsefi, kuramsal mitinin kl olmas n koulunun haricinde, insanlar hakknda bir ey bilmek imkanszdr (Althusserden Aktaran, Sanbonmatsu, 2007[2004]:151). Tarihselci-hmanist yaklama gre tarih, insann kendi kendini

gerekletirme srecidir. Toplumsal zmlemelerde nesnel yaplara deil, zneye ncelik tanyan Tarihselci hmanist yaklam bu nedenle toplum ve tarihi znel amalarn bir fonksiyonu olarak deerlendirir (Sunar, 1999: 225,226). Althusser ise bu grleri tamamen reddeder. deoloji ve Devletin deolojik Aralar isimli uzun denemesi, znenin kapitalizm iindeki yerini tanmlamaya ilikindir. Bu almada Althusser, zlce, insann retim sistemlerinin bir ilevi olduunu (Sunar, 1999: 226) sylemektedir. Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlarn yazarken aklnda olan temel soru aslnda kapitalist retim koullarnn nasl yeniden retildii sorusu idi. Althusserin buna ilikin sayltlarn yle sralayabiliriz: 1) Btn toplumsal oluumlar belli bir egemen retim tarzndan kaynaklanr. 2) Egemen retim biiminin srekli olarak yeniden retilmesi gerekmektedir. 3) Egemen retim yaps incelendiinde yeniden retilmesi gerekenlerden birincisinin retici gler, ikincisinin de var olan retim

ilikileri olduu grlr. (Althusser, 2006: 46) 4) retici gler ve retim ilikilerinin yeniden retilmesi, emek gcnn yeniden retilmesini gerektirir. 5) cret, emek gcnn yeniden retiminin maddi aracdr. Ancak yeterli deildir.

42

6) Toplumsal ve teknik iblmnn, farkl i alanlar ve mevkilerinin gereklerine uygun olarak yeniden retilmesi iin emek gcnn bilgili ve ie koulabilecek yeterlikte olmas gerekir (Althusser, 2006: 50) 7) Kapitalist eitim kurumlarnda bu bilgi verilmektedir. 8) Emek gcnn yalnzca mesleki bilgi sahibi olmas yeterli deildir. 9) Althussere gre Devletin deolojik Aygtlar: Dini DA (deiik kiliseler sistemi), retimsel DA (deiik, zel ve devlet okullar sistemi), Aile DAs, Hukuki DA, Siyasal DA (deiik partileri de ieren sistem), Sendikal DA, Haberleme DAs (basn, radyo-televizyon v.b.), Kltrel DA (edebiyat, gzel sanatlar, spor v.b.) yolu ile kurulu dzenin kurallarna boyun eme ya da egemen ideolojiyi dzgn kullanma becerileri de retilmektedir. DAlar yolu ile ideolojinin ihtiyac olan znellik kategorisi oluturulur. Althussere gre (2006[1995]:91) : Bireyler, deoloji iinde , yani kendi varolu koullar ile yani son kertede retim ilikileri ile kurduklar imgesel ilikiye bal olarak imgesel anlamda arpttklar, dnyaya ilikin belirli bir (dinsel, ahlaki vb) tasarmlama iinde yaarlar. Byle bir tasarmlama iinde yaayan ve rnein, dini, ahlaki, hukuki inanlar olan bir zne, eylemlerini de bu dnceleri dorultusunda gerekletirir. rnein, deoloji iinde yer alan belli pratikleri uygular; bir cenaze treninde , yemek sofrasnda, bir derste, ya da futbol manda belirli kurallar dorultusunda hareket etmek zorundadr. Bu ekilde ideoloji maddi edimlere dnr. Sz konusu pratikler kendi inanc uyarnca eylediine gnlden inanan bir znenin maddi edimlerinde varolur. (Althusser,2006[1995]:95) Althusser (2006[1995]: 96), buradan her ideolojinin ancak bir zne aracl ile ve zneler iin varolduu sonucuna varr. deolojinin zneye

43

ihtiyac vardr. nsan, zne olarak retim ilikilerinin yaratcs deil ancak taycsdr. (Sunar, 1999: 226) deolojinin hedefleri, ancak zne kategorisi ve onun ileyii sayesinde imkan kazanabilir. Althussere gre (2006[1995]: 97-99), ideolojik kabul etme kurallar ile zne kategorisi gvence altna alnr. deolojik kabul etme, zorlama yolu ile olmaz. Apak olan eylerin apak olduunun, bizlere doal ve kanlmaz geldii anda verdiimiz tepkide kendini gsterir. Buna gndelik yaamn pratik kurallarndan rnekler verilebilir: Tokalama; kiiye ismi ile seslenilmesi; herkesin bir ismi olduunun bilinmesi; ideolojinin aralksz kabul edilmesidir. Althusser (2006[1995]: 100), ideolojinin bireyler arasndan zneler istihdam ettiini, bireyleri znelere dntrdn, bunu da seslenme (arma) yolu ile gerekletirdiini ne srer. Polis ya da baka bir kii tarafndan Hey sen, oradaki! diye seslenilen kii bedeninin sese doru 180 lik dn ile zne olup kar. Althussere gre; seslenmenin bakasn deil de, kendisini hedeflediini anlad anda zne olma gereklemi olur. Kiinin bu seslenmeye cevap vermesi , ayn zamanda, yasaya, devlete, sisteme cevap vermesi anlamna gelir. Bylece, kendisine seslenen toplumsal aygtlar tarafndan, kiinin kamusal gereklii belirlenir. Kii zne olur. Althusser, ideolojik seslenme (arlma) olgusunu daha da gerilere gtrerek rneklerini artrr. Bir ocuk daha domadan, babasnn soyadn tayaca bellidir. Onu heyecanla bekleyen bir ailenin iine doar. Althussere gre aile ideolojik olarak kusursuz bir biimde yaplanmtr. Bu ideolojik yapnn iinde doacak olan ocuun da, ailenin dier yeleri gibi rol bellidir ve yeri doldurulamaz. Aile gibi bir dier rnek de dindir. Din, bireyleri kendi adlaryla arr. Daha da fazlas onlara hem Dnyadaki hem de sonsuzluktaki yerlerini gsterir (Althusser, 2006[1995]: 106). Althusser, dinin buyruklarna uyulduu

44

takdirde cennete, uyulmadnda cehenneme gidilecei birey tarafndan kabul edildii anda, dinsel znenin meydana geldiini syler. nk bu durumda birey kendisine seslenen Biricik ve merkezi bir baka znenin, Tanrnn arsna cevap vermi olur. Tm aklamalardan anlald zere, Althusser in znesi kendi isteklerine, yeteneklerine ve arzularna gre gelimez. Onu aran, ona ihtiya duyan sistem iin varolur. Althusser, almalaryla haline insann konumunu yapnn glge olay

(epiphenomenon)

getirmitir

(Sanbonmatsu,

2006[2004]:151).

Althussere gre zneler kendi yaamlarnn anlamna dorudan eriemezler, insann dnyayla ilikisi ikinci dereceden bir ilikidir.

45

4. MICHEL FOUCAULT:
Michel Foucault (1926-1984), bir dnem rencisi olduu Althusserin ideoloji kavram zerinden yapt gibi, iktidar kavram zerinden zneyi aratrr. almalarnda, Fredric Nietzsche ve George Bataille gibi Bat dncesi olarak tanmlanan dncenin eletirisini yapan dnrlerin etkisi gzlemlenebilir. Foucault, verili ve doal grnen ama aslnda iktidar ve hakikat sistemleri tarafndan ina edilmi olan znenin tarihini aratrmtr. Bunu yaparken zaten varolan znellikleri deil, deli, sulu ve sapkn gibi dlananlar konu edinir. Foucault almalarnda insan zneye dntren ayr nesneletirme kipi zerinde durur (2000[1982]:58): Birincisi kendilerine bilim stats kazandrmaya alan aratrma kipleridir; dilbilgisi (konuan zne), ekonomi (retken zne), biyoloji (salt yayor olma) gibi bilimler yolu ile insan nesneletirilmektedir. kinci olarak, Foucault blc pratikler yolu ile nesneletirmeden sz eder. Buna gre zne ya kendi iinde blnm ya bakalarndan blnmtr, deli/akll, hasta/salkl, normal/anormal vb. gibi. nc olarak insann kendi kendisini, cinsellii ile tanmlamas yoluyla zneye dntrme sreci vardr. Tm bu sreler iktidar/bilgi/hakikat sistemlerinin etkileiminin sonucudur. Her bir tavr ve gndelik edim iktidarn etkilerini dolama sokar. Sonunda insan eksiksiz bir analizi yaplabilecek bilgi nesnesi olarak bireye dntrlr.

46

ktidar: Foucault (2003[1977]:175), iktidar szcn, bir kurum, bir yap, bir

devlet iktidar olarak deil, tm iktidar, bilgi, g ilikilerinin bulunduu stratejik bir yer olarak tanmlar. Gereklii reten; nesne alanlarn ve doruluk ritellerini belirleyen, bu iktidardr (Sarup, 2004: 112). Foucaultya gre, birey, iktidarla kar karya dnlemez. nk o, iktidarn temel etkilerinden biri ve ayn zamanda onun taycsdr. zne ve iktidar arasndaki iliki yle geliir (Foucault, 2000[1982],63): ktidar bireyi kategorize ederek, onu bireysellii ile belirleyerek, kimliine balayarak, zneye hem kendisinin hem de bakalarnn onda tanmak zorunda olduu bir hakikat yasas dayatarak, dorudan gndelik yaama mdahale eder. Bu, bireyleri, zne yapan bir iktidar biimidir.

Biyo- ktidar: Foucault, biyo-iktidardan bedensel iktidar a olarak sz eder. Biyoiktidar iki ayr biimde hayata mdahale etmektedir. nsan bedenine bir makine olarak yaklaan birinci biimiyle (bedenin anatomo-politii), insan bedenini disipline etmek, yeteneklerini gelitirmek, daha verimli ve uysal klmak ve ekonomik denetim sistemleriyle btnletirmek amacn gder. Nfusun biyo- politii olarak adlandrd ikinci biimi bedene bir doal tr olarak yaklar ve nfusu dzenleyici bir denetim getirir (Keskin, 2000:17). Biyo-iktidar kesinlikle yasaklayc, kstlayc bir zellikte deildir. Bu anlamda hukuki yasalardan ok, iktidarn belirledii normlar tarafndan yaantlarn dzenlenmesi sz konusudur. Nfusun biyo-politiini ilgilendiren ana sorunlar, reme, doum, salk dzeyi, lm, yerleiklik ve g gibi

47

meselelerdir. Bedenin anatomo-politii ise bedeni disipline ederek onu en verimli hale getirmeyi amalar. Panoptikon: Foucault, Batl toplumlardaki iktidarn monarikten, disipline edici znellie doru dnmn rneklendirmek iin Panoptikon betimlemesini kullanr. Panoptikon, Jeremy Benthamn 18.yy sonunda yazd La Panoptique adl eserinde betimlenen mimari bir aygttr. Bu mimari biimle, insanlar izlenip izlenmediklerinden asla emin olamazlar ve bylece, iktidarn en az maliyetle daha ok kii zerinde uygulanmas salanr. (2003[1977]: 86) panoptikonu yle tarif eder: Kural udur: evrede halka eklinde bir bina; ortada bir kule; kulede alm olan geni pencereler halkann i cephesine bakmaktadr. evre bina hcrelere ayrlmtr. Hcrelerin her biri bina boyunca derinlemesine uzanr. Bu hcrelerin iki penceresi vardr: Biri ieriye doru aktr, kulenin pencerelerine denk der; dieri darya bakarak n bir batan bir baa hcreyi kat etmesini salar. Bu durumda merkezi kuleye bir gzlemci yerletirmek ve her bir hcreye bir deli, bir hasta, bir mahkum ve bir ii ya da bir renci kapatmak yeterlidir. ktidarn bakn srekli zerinde hisseden kii, onu iselletirmektedir. Bylece iktidar ilikileri bedenin iine nfuz eder (Foucault, 2003: 106). Bylece mahkumun sulu ruhu, kendi kendine boyun edirme arac olarak ina edilir (Newman, 2006:143). Foucaultun tanmlad bu modern iktidar biiminin ilevini yerine getirmesi iin gereken tek ey, bastrldklarna inanmak yoluyla kendi kendilerinin tahakkmne katlan znelerdir (Newman, 2006:144). Foucault

48

Dispositifler: Dispositifler bilgi ve iktidar eksenlerinin bir araya geldii sylemsel ve sylemsel olmayan pratiklere Foucault tarafndan verilen addr. Dispositifler; sylemler, kurumlar, mimari biimler, dzenleyici kararlar, yasalar, idari tasarruflar; bilimsel, felsefi, ahlaki nermelerden oluan heterojen btnler, bu sylemsel ve sylemsel olmayan geler arasndaki ilikilerin oluturduu sistemler, somut dzenlemelerdir (Keskin,2000:18) . Dispositifler bir takm deneyimler kurup, insann bu deneyimlerin znesi olarak tantarak, onlara kendileri ile ilgili hakikatler dayatr. Bylece insann iddet kullanmadan iktidar tarafndan kuatlmas salanr. Gzetleme (Surveillance): Foucaultnun gzetleme olarak adlandrd ey, basite bir bak biimi deildir. Bitip, tkenmeyen bir grnrlk, bireylerin srekli snflandrlmas, hiyerarikletirme, nitelendirme, snflarn oluturmas, tehis koyma (Foucault, 2003[1976]:78) gibi faaliyetleri ierir. zetlenecek olursa, Foucault, znenin sabit ve bilinebilen bir ierie sahip olduu ynndeki gre kardr. Ona gre znellik iktidarn bir etkisi olarak oluur. Akl, beden, cinsellik vb. zerine oluturulan hakikat sylemleri yolu ile znellik ina edilir. Bireyler kendilerini oluturulmu kategorilere gre tanmladklarnda zne haline gelirler.

49

5.GILLES DELEUZE VE FELIX GUATTARI:

Filozof Gilles Deleuze (1925-1995) ve psikanalist ve politik eylemci Felix Guattarinin (1930 1992) birlikte yazdklar ilk kitap 1972de yaynlanr: Anti-Oidipus: Kapitalizm ve izofreni, dneme damgasn vurmu olan psikanalitik kurama ve Marksizme, Nietzscheci bir okuma getirmeyi amalamtr. Deleuze ve Guattari, almalarnda, her trl evrensellik iddiasn sorgular. Bunu da dinamik bir bilind lehine, egonun ve sper egonun, izo-analitik bir tahribat ile yapmaya alr (Best ve Kellner, 1998 [1991]: 103). Deleuze ve Guattari izofreniyi deimez bir norm ya da benlik imgesinin ynetiminde olmayan bir hayat dnme biimi olarak alglar. Kapitalizm ve izofreninin arpc ana tezi udur: Psikanaliz de, kapitalizm de bunalmlarn sistemidir. ktidarn varln srdrmek iin hastalkl kiilere ihtiyac vardr. Kapitalizm eliki ve bunalmlar nedeniyle yklmaz. Aksine bunlar sayesinde kendini yeniler ve aar. Deleuze ve Guattarinin almalar yirminci yzyln son eyreinde dnce dnyasnda bir r amtr. rnein, post modernlik anlaynn ina edilmesi dorultusunda ak seik ilk giriimi yapan (Best ve Kellner, 1998 [1991]: 138) Jean Baudrillard, Deleuze ve Guattari nin dncelerinden yararlanarak bu evrenin patolojisinin izofreni olduu tehisinde bulunur (West, 2005:328). Brian Massumi, Deleuzeun imgelerin gcne gnderme yapan duygu kavramn politikann iktidar duygular ve duygularn iktidar araclyla ilerlik gsterme ve bunlar retme biimlerini inceleyen aratrmalarnda kullanr (Colebrook, 2004[2002]: 196).

50

Bu blmde, felsefeyi kavramlar oluturmak, kefetmek, retmek sanat (1996 [1991]:12) olarak ele alan Deleuze ve Guattari nin rettii kimi kavramlar ve znellik anlaylar ele alnmtr. Yersizyurdsuzlama (Deterritorialisation): Yersizyurdsuzlama, kavramnn anlam ve kaynana dair iki ayr bilgi bulunmaktadr. Deleuze ve Guattarinin almalar gz nnde bulundurulduunda her ikisinin de doru olduu grlebilir. lk olarak, Kapitalizm ve izofreni kitaplarnn birinci cildi olan, Anti-

Oidipusta yer alan kullanmna bakacak olursak, yersizyurtsuzlama, Lacanc yerliyurtlulama 13 teriminin ters evrimine iaret eder. Yani arzuyu yerleik organlardan ve nesnelerden kurtarma srecine (Holland, 2007[1999]:52). Kapitalizm ve izofreninin ikinci cildi Bin Yayla (Mille Plateaux) da ise yersizyurdsuzlama gebelikle ilgili anlamda kullanlr. Ali Akay (1990[1987]: 8); evirisini yapt Diyaloglar kitabnn nsz blmnde, Deleuze ve Guattarinin, bu kavram, yerleiklik kavramna kart olarak kullandn, sz konusu olann gebelerin yaptklar adrlarn kurduklar yeri terk edip, adrlarn baka yere kurmak gibi, yerini yurdunu brakan kimsenin yapt eylem anlamn tadn belirtir. Mekanda bir yurddan darsn oluturmak,komu bir yeryurd daha kurarak bu yeriyurdu salamlatrmak, dmannn yerini yurdunu iten patlatp, onu yersizyurdsuzlatrmak, baka yere giderek, kendini

Yerliyurtlulama, Lacann annenin emzirmesi ile balayan ebeveyn bakmnn, belirli organlar ve mtekabil nesneleri erotik enerji ve deerle (rnein dudaklar ve gs) ykleyerek bebein erojen blgeleri haritalandrd sreci zmlemesinden tretilen bir terimdir. Bylelikle yerliyurtlulama, arzuyu, dier organlar pahasna ve Freudun ok biimli ey olarak adlandrd ey pahasna baz organlara ve nesnelere deer bimeye programlar (Holland, 2007[1999]:51,52).

13

51

yadsyarak, kendi kendini yersizyurdsuzlatrmak... (Deleuze ve Guattari , 1990 [1980]:29). Rizom (Rhzomatque, Kksap): Kksap, Deleuze ve Guattari nin yersizyurdsuzlatrlm hareket iin kulland, botanik biliminden dn alnm bir kavramdr. lk olarak Guattari, bu kavram Makinasal Bilind (LInconcient Machinique) isimli kitabnda kullanmtr. Dilbilimci Noam Chomskynin aavari ikiliklerine kar kksap terimi ortaya atlmtr. . .Kksap teriminin iermi olduu gibi kk, yani k noktas gibi bir nokta sz konusu olamaz. Kksaplar herhangi bir noktadan hareket ederek baka bir noktaya, hibir hiyerarik ilinti olmadan, eriebilirler (Aktaran Akay , nsz Diyaloglar, 1990[1987]: 9) Deleuze ve Guattari, Anti-Oidipusta psikanalitik bilindna kar, makinasal bilindnn srekli haritalar oluturan yapsn savunur. Bin Yayla da ise, Batnn aa biimli dnce kalplar ile, kksap olarak betimlenen gebe dnce ve rgtlenme tarzlar arasndaki fark irdelemilerdir. Her iki kitapta da, her trl derin, hiyerarik yapya kar kksap dncesi, farkll, ok katll ve yeni balantlarla srekli oullamay nermektedir. Organsz Beden (Body Without Organs): Deleuze ve Guattari, Antonin Artaudun (1896-1948) bir iirinden 14 esinlenerek rettikleri organsz beden kavramn, ncelikle, bir zgrlkler alan olarak tasavvur eder.

14

Beden bedendir/ Tmyle tek bana/Ve organa ihtiyac yok/Beden asla bir organizma deildir/ Organizmalar dmandr bedenin (Aktaran, Holland, 2006[1999]:64 ev: Ali Utku ve Mukadder Erkan)

52

Organsz beden organlar olmayan bir beden deil ; rgtlenme barndrmayan bir bedendir. Toplumsal olarak eklemlenmi, disipline edilmi, gstergebilimselletirilmi ve zneletirilmi halden (organizma olarak) kopup zgrleen ve eklemlenmemi, paralanm ve yersizyurdsuzlam ve dolaysyla yeni tarzlarda yeniden oluturulmaya muktedir bir bedendir (Best ve Kellner, 1998 [1991]:117). Deleuze ve Guattari, organsz beden kavram ile bedenin bir kken, isellik ve derinlik ieren cismani bir ey olduu sansna meydan okurlar. Burada Deleuze ve Guattarinin beden anlayna da deinmekte fayda vardr. Onlara gre beden, birleik bir varlk deildir, merkezi bir yneten etrafnda da rgtlenmemitir. Kastllk, biyoloji veya ruh tarafndan tanmlanmamtr (Fraser ve Greco, 2005:44). Deleuze ve Guattari bedenle ilgili grlerinde Baruch Spinoza dan esinlenmilerdir. Bir beden ne yapabilir? diye sorduklar sorunun cevabn Spinozada bulurlar: Her tr vcut Spinoza tarafndan 2 eyle tanmlanr: ncelikle ne kadar kk olursa olsun bir vcut sonsuz sayda paracktan olumutur;bir vcudu, bir vcudun bireyselliini tanmlayan, paracklar arasndaki hz ve yavalk, hareket ve durma ilikileridir.kinci olarak bir vcut dier vcutlar etkiler veya onlardan etkilenir;bireysellii iinde bir vcudu tanmlayan ey bu etkileme ve etkilenme kapasitesidir. (...)nemli olan bir yaam, her yaayan bireyi gelimi bir biim olarak deil, paracklarn yavalamas ve hzlanmas arasndaki farkllam hzlarn karmak ilikisi olarak grmektir (...)Hz ve yavalk sayesinde insan nesneler arasndan kayp geer, yani baka bir eyle balant kurar. Bir insan asla en batan balamaz: insann bo sayfas asla yoktur; insan aradan kayar, ortaya girer, ritimlere ayak uydurur ya da ritmin dna kar (Deleuze, 2005[1992]:58).

53

Olu (Becoming): Olu ncelikle, Deleuze ve Guattari tarafndan, varlk ve kken karsnda nerilen bir eydir. Dnyann karsnda konumlanarak, onu gzlemlemek yerine dnyaya karan bir imgeler ak olmak, bir olutur. Deleuze ve Guattari, psikanalizin iddia ettiinin tersine arzularn olumlu olduunu kantlamak iin de olua bavurur. Olu, kimliklerin ve toplanlarn, teki kimliklerle birlikte, kimlik kavramnn artk onu tanmlamaya uygun olmad bir yere doru hi durmadan kaymasdr. Deleuze ve Guattari ok eitli olular tanmlar; hayvan olu, kadn olu, alglanamaz olu vb. Olular (devenirs) bunlar corafyadr, ynlerdir, ynlendirmelerdir, giriler ve klardr(...) ...olu asla taklit deildir, gerekte adil de olsa, ne bir modele, ne tpks gibi yaplamaya benzer.Ona doru gelen, ya da bir eyin gelmesi gerekli olan, ondan yola klan bir terim yoktur. Ne de birbirleriyle dei toku yapan iki terim vardr. Olutuun ne? sorusu zellikle aptalcadr. nk biri olumaktaysa, olutuu ey de en azndan kendisi kadar deimektedir. Olular ne taklit grntleri, ne benzemelerdir, ama ikili kapmalar, paralel olmayan evrimler, iki saltanat aras dnlerdir (Deleuze ve Parnet, 1990:16). zetleyecek olursak Deleuze ve Guattari, deneyimin daima bir zneye verildiine ve dnyayla iliki kurma eklinin bir bilme/yarg ilikisi olduu fikrine kar kar (Colebrook, 2004[2002]102,105). zneyi daima eksiklik ve olumsuzlamann karsnda kodlar. Bunu yapmak iin zneyi arzularna ulaamam eksiklikler olarak kodlayan psikanalizi yeniden okur. Psikanalizin temel varsaym olan standart bir birey anlayna kar, pek ok oluun birleimi olan bir ak olarak zneyi dnr. Deleuze ve Guattari nin izofren ya da gebe dedii, bylesi bir bireydir.

54

KNC BLM: ADA HOLLYWOOD SNEMASINDA ZNELLK:

A. FLMLERN ANALZ:
Bu blmde 1990 2007 yllar arasnda retilen filmler arasndan on yedi adet film seilerek, film karakterlerinin znellikleri bakmndan analiz edilecektir. Yaplacak olan analizin hedefi, ada Hollywoodun birbirinden farkl zne oluum modellerini ve znellik biimlerini kapsadn gstermektir. Analize temel olan be kuramsal yaklam bulunmaktadr. Bunlara dierlerinin eklenebilecei, rneklemde yer alan filmlerin yerini bakalarnn alabilecei ya da filmlerin baka yntemlerle de zmlenebilecei bilinmektedir. Burada yaplacak zmleme yalnzca bunlara bir rnek olmay amalar. Aada, rneklemde yer alan filmler, kuramsal ereveden yola karak be ayr balk altnda toplanmtr. Her bir blmn banda filmlerle ilgili aklamalar yaplacak, varsa ortak zellikleri sralanacaktr. zneyle ilgili bulgular, her bir yaklamda ne kan temalarn (kavramsal kodlamalarn) aratrlmasyla ortaya kartlacaktr.

55

1. ODPAL FLM ANLATILARINDA ZNE:

Erkek kahramanla ilgili en mehur ve en eski yklerden birisi Sophoklesin Kral Oidipusudur. Oidipusun hazin yks bilindii gibi, Sigmund Freudun geliim kuramnn anahtar atmasdr (Saydam, 1997:229). Freuda gre znelliin oluumu, bireyin kltrel sisteme dahil oluu ile sonulanan bir istikameti (oedipal trajectory) takip eder. Kltrel sisteme giri ayn zamanda bilindn oluturan eydir. Bilind ise, Freuda gre en nemli bilgi nesnesidir ve kendisini ryalar, dil srmeleri ve serbest armlarda ortaya koymaktadr. ada Hollywood filmleri, oidipal anlatlar sklkla kullanmaktadr.

Elsaesser ve Buckland a gre (2002:223); Belirli tr filmleri, zellikle de Western, gerilim (thriller) ya da bilimkurgu (science fiction) trnde olanlar, genellikle erkein kltrel yaama giriini hikayeletirmektedir. Bu tarz filmlerin temel anlat yaps, eril kahramann dnerek erkek olmas zerine kuruludur. Bu blmde znenin kurulumu bakmndan incelenecek olan filmler unlardr: Aksiyon filmlerine rnek olarak, Geree ar (Total Recall, Paul Verhoeven, 1990); ada bir bilimkurgu filmi olan Vanilla Sky (Cameron Crowe, 2001) ve istikameti farkl bir biimde takip eden Rya Bilmecesi (Science of Sleep, Michel Gondry, 2007). Tm bu filmler Freudun zne kuramna gre bir takm ortak zellikler tamaktadr: anlat, oidipal istikameti takip eder. Filmlerin kahramanlar iin bilind bir bilgi nesnesidir ve ryalar yolu ile kendini ele verir. Her filmde de iki ayr kadn stereotipi vardr ve eril kahramann bunlarn arasndan birini

56

dierine tercih etmesi sz konusudur. Bu tercih kahramanlarn erkee dnmnn kilit noktasn oluturur.

a. Ryalar:
Her filmin yks de, kahramann ryalar ile olan ilikisine gre dzenlenmitir. Geree ar filmi, eril kahramannn, Mars gezegeninin krmzl ile temsil edilen bilin dnn cehennemine (Freud, 2002 [1923], 189) yapt bir yolculuk ve kendi gereklii ile hesaplamas sonrasnda ego btnlne ulamasn anlatr. Vanilla Sky filmi bir ryann karabasana dnmesini anlatr. David Aaemesin (Tom Cruise), film boyunca grd kabuslardan uyanmak isteyip uyanamamas ile anlatlan kszlk duygusu, yaananlara tepki verilememesi, eli kolu bal olma durumu gnmz insannn da iinde bulunduu bir durumun yansmasdr. Filmin sonunda David, eylemde bulunabilecei bir gerek yaam ryalara tercih eder. Rya Bilmecesi filminin kahraman Stephane (Gabriel Garcia Bernal) ise dier kahramanlarn aksine ryalarn yaantsn zenginletirmek iin kullanr ve ryalar gerek yaama tercih eder. ncelenen her filmde de kahramann bilinalt, ryalar aracl kendini belli eder. Geree ar filminde, Douglas Quaidin (Arnold Scharzenegger), her gece ryasnda Mars grmesi, onun Mars saplantsnn en ak kant olarak sunulur. Ryasnda fallik bir imge olan Piramit Dana uzaktan bakar. Bu Quaidin kendini tam olarak erkek gibi hissetmesinin nndeki bir engel olarak okunabilir. Gerektende daha sonra, Quaidin bilindnda bu daa ilikin bir bilginin bulunduu renilir.

57

Vanilla Skyda, kahraman tam anlamyla kendi iine dnmtr. Film boyunca David Aamesin zihninden geen, rya, an krntlar, bilind armlar ya da sayklamalarn izleriz. Bu nedenle hem David, hem de izleyici iin bilgi nesnesi bilinddr. Filmin banda gsterilen ilk rya sahnesi, onun narsistik libidonun egemenliinde olan zihinsel yaamna dair ilk ipucunu oluturur. Rya Bilmecesi filminde Stephane, hem rya hem de armlar yolu ile bilindna ilikin bilgiyi edinir. rnein balangta Zoeden holanmasna ramen ryalarnda Stephanieyi grmesi ile asl holandnn Stephanie olduuna karar verir. Grld gibi tm bu filmler, zihni ounlukla bilind bilgilerin bulunduu bir yer olarak gsterir. Filmlerde ryalar, hipnoz ya da psikoterapi yolu ile bu bilgilerin aa karlmaya alld grlr.

b. Oidipal gen:
Creedin belirttii gibi (1998,82), tm oidipal ykler statkonun

bozulduu bir durumla balar. Bu kriz, anlatda anneyle iki ynl bir iliki iinde bulunan ocuun, bu sonsuz uyum ve tatmin durumunu brakp, kltrel sisteme girme gerekliliinden doar. Kriz an babann belirmesiyle ortaya kar. Bylece ocuk anneye olan duygularn bastrr ve baka birisine (anne ikamesine) ynlendirir. Geree ar filminde, Quaid, ilk bata kars Lori ile hibir zorlanmann olmad, tm ihtiyalarnn karland, bir uyum iinde yaarken, bir nc kii olarak Mars kolonilerinin bakan olan Cohaegenin varl, kahvalt yaparken izledikleri dev televizyon ekran aracl ile ikisinin arasna girer.

58

Quaid, Dnya gezegenindeki srekli doyum ieren hayatn brakp, Marsa giderek Baba yasas ile yzlemek ve eril kimliini kazanmak zorundadr. Quaid Marsa tanmay, hayatnda bir eyler yapmay, birisi olmay arzuladn syler. Lori nin Marsa tanmak istemeyiiyle Quaidin urad hayal krkl, Oidipus atmasnda annesinin de kendisi gibi bir cinsel organ olduunu hayal eden ancak yle olmadn anladnda annesinin idi edilmi olduunu dnen ocuunkine benzetilebilir. Oidipal anlatlarda, kadn karakterler olduka nemlidir. Kadnlar atmann iki boyutunu sergilemektedir: ideal anne ve fallik anne (zden,2004:263). Geree ar filminde, balca iki kadn karakter bulunmaktadr. Birincisi Quaidin kars Lori, dieri sevgilisi Melinadr. Bu iki kadnn Quaidin hayatndaki rol birbirinden farkldr. Lori, filmin anlat yapsnda Quaidin bir erkek olabilmesi iin uzaklamas gereken fallik anne figrdr. Melina ise Quaidin erkeksi zelliklerini desteklemek iin orada olan ideal anne figrne yakndr. Bu varsaymlar desteklemek iin Quaidin bu iki kadnla arasndaki ilikiye ve iki kadn arasndaki biimsel farkllklara baklabilir. Ancak daha da belirleyici olan, bu iki kadnn ataerkil yapda temsil ettikleri yerdir. Ataerkil yapda bireyler Baba ile olan ilikileri zerinden anlamlandrlrlar. Baba ayn zamanda bilgi ve iktidarn sahibi olarak dnlr. Filmdeki Baba figr Cohaegendir. Onun iktidarnn simgesi ise fallik bir nitelik tayan Piramit Dadr. Piramit dann iindeki reaktr ise konumunu srdrmesi iin gerekli olan bilgidir. gerekmektedir. Cohaegen, Cohaegen gl bir mevkidedir ve bu konumunun srekli olmas iin bu bilginin aa kmamas Quaidin hafzasn siler ve yerini baka bir hayatla doldurur. Bu hayatta Quaid bir inaat iisidir ve evlidir. Bu evlilik Quaidi gzetim altnda tutmak iin yaplmtr ve Cohaegen iin alan Lori,

59

bu ii yapmaktadr. Bu nedenle Lori, filmin banda Quaidin grd rya ile aa kan iktidar sahibi olma fantezilerini paylamaz. nk iktidar sahibi Cohaegendir ve Lori onun iin almaktadr. Cohaegen olmazsa Lori de olamaz. Cohaegen, Quaid ve Lori ikilisinin olumasna yol aan kiidir. Lori ve Cohaegen, birlikte Quaid iin sper ego ilevini grrler. Bu anlamda da ebeveynleri, anmsatrlar. Hatrlanaca zere, Freuda gre, temelde d dnyadaki engelleyici glerin bir kesimi iselletirilir ve gzlemleyici, eletirici ve yasaklayc anlamda egonun dier blm ile atan bu yeni e, sper ego olarak adlandrlr (Freud, 2002 [1923]:343).

c. Narsizm:
Freud, Totem ve Tabu [1913], adl almasnda, ilkel insanlardaki baz dnce zelliklerini; bireyin libidinal geliim evreleri ile karlatrr. Buna gre ilkel insanda animistik 15 evre, bireyde hem zaman dizinsel hem de ierik olarak narsizme karlk gelir; dinsel evre, zellii bir ocuun babasna ball olan, nesne seimi evresine karlk gelir; bilimsel evrenin tam karl ise, bir bireyin olgunlua ulat, haz ilkesinden vazgetii, kendisini gereklie uydurduu ve arzularnn nesnesi iin d dnyaya dnd evre olur (Freud, 2002[1913],141). Vanilla Sky filmi, Freudun terimleri kullanlacak olunursa, narsistik libidonun egemenliinin, yerini, nesne libidosuna braknn; kiinin haz ilkesinden, gereklik ilkesine geiinin, yks olarak ele alnabilir. Filmin ilk rya sekansnda, sokaklarn allmadk bir biimde insansz oluunu, bo oluunu David in egosunun bir yansmas olarak grmek

Animizm, ruhsal varlklar retisidir. Bu evrene ilikin ilk dnce sistemlerinden biridir. Tek bir bak asndan tm evreni tek bir birlik olarak kavramaya olanak tanr (Freud, 2002 [1913]: 126, 128).

15

60

mmkndr. Narsisist kii iin dnya bir aynadr (Lasch, 2006 [1979] : 32,33). Bu nedenle boluk David iin rktcdr. Gerek yaantsnda Davidin etraf insanlarla doludur. Uyandnda yannda Ona ak, gzel bir kadn, arabasyla giderken yannda Ona hayranlk duyan bir arkada, onu bekleyen bir i ve iyerinde evresinde pervane olan asistan, kahvalt servisi ile bekleyen grevli bulunur. Tm bunlar karsnda David ocuka tavrlarn srdrmektedir. Onun kiilii bu dnemde haz ilkesi tarafndan ynlendirilmektedir. Bu, evresindekilerin ona, acy bilmeden tatly bilemezsin demelerinden de anlalabilir. Haz ilkesi, zihinsel aygtn birincil bir ileyi biimine uygundur. Ancak canlnn d dnyann glkleri arasnda kendisini korumas asndan daha en bandan yetersiz ve hatta fazlasyla tehlikelidir (Freud, 2002[1920] :268). Bu nedenle tm oidipal anlatlarda kadn tiplemeleri devreye girer. Vanilla Sky filminde, tm oidipal anlatlarda olduu gibi iki tip kadn karakter fallik anne ve ideal anne betimlenir. Fallik anne, filmin banda Davidle birlikte yatakta olan, Julie Giannidir. Julie, Davidin yalnzca hazza ynelik yaantsna ait bir para, o yaantnn temsilcisidir. Davidin btnlkl bir egoya kavuup tam bir erkek olabilmesi iin bu yaantdan uzaklamas gerekmektedir. Bu nedenle Julia tehlikeli ve tekinsiz olarak kodlanr. Juliann grntye girmesi genellikle aniden olur. Julia, birden Davidin yannda, karsnda, arkasnda belirebilir. Julia batan karc ve tehircidir. Sophia Serrano isimli karakter ise Davidin gereklik ilkesine geiinde en nemli etmendir. Sophie, balangta David iin ideal anne ikamesidir. David, Ondan, New Yorkta kalan tek masum kz bulmutum diye sz eder. Julia ile birlikte olur ancak Sophie ile birlikte olmaz. Burada Davidin ilk kez hazz erteledii izleyici tarafndan grlr. David, kaza geirdikten sonra, Sophienin kendisine farkl davrandn dnr. Sophieyi en yakn arkada Briandan kskanr. kisinin birlikte olduuna inanr. Tpk bir ocuun

61

annesinin srekli ona tabi olmadn anladnda yaad gibi, Sophie de Davidi hayal krklna uratmtr. D dnya ile benin ayrmasn koullandran (oral) hayal krklklar anneye baldr. ocuun oral dnemde ayrtrmaya balad tek nesne olan anne, gidi gelileri ile narsistik omnipotensi (mutlak kudret) ykar; anne ocua tabi bir nesne deildir.(Tura,1989:46)

d. Kltrel Sisteme Giri:

Geree ar filminin sonunda, anlat yapsna paralel olarak, Quaid iktidar nesnesini -Piramit Da- ele geirir. Onu, baba figrnn -Cohaegenkullandna tezat oluturacak ekilde kullanr. Piramit Dann iindeki reaktr harekete geirerek da patlatr ve Marsn atmosferine oksijen dolmasn salar. Bu srada Cohaegenin lmesi ve Quaidin ideal anne figr olan Melina ile birlemesi Quaidin kltrel sisteme giriinin bir gstergesidir. Vanilla Sky filminin sonunda David ryada yaamak ya da gerek hayat arasnda seim yapmak zorunda kalr. Buna gre David, gerek hayat seerse, 150 yl sonra uyanacak, babasnn salad paradan ve yaam tarzndan mahrum olarak kendi hayatn kazanacaktr. Eer Yaam Uzatma (Life Extension) programna devam ederse, hi yalanmayacak ve her zaman babasnn salad gibi zengin hayatn yaamaya devam edebilecek, Sophie ile ya da hangi kadn isterse, onunla birlikte olabilecektir. David artk rya grmek istemez. Bilinli olmay tercih eder. Ac olmadan, tatlnn yeterince tadn alamayacan renmitir. Artk David Jr. Olmaktan kurtulaca gerek hayat seer. Bylece kltrel sistemde babasnn ona saladnn dnda bir yer bulmas ve sonunda, olgun bir erkee dnm tamamlanm olur.

62

Klasik bir Holywood filminde rastlanan, baka bir kente tanma, anne evine dn, i bulma, ak olma ve kendine bir hayat kurma yolu ile kltrel sisteme dahil olma temalarnn oturduklar eve yerleir. apartmana yeni tm Rya Bilmecesi filminde de vardr. Stephan, annesinin yaad yer olan Fransaya gelir ve eskiden aile olarak Annesi ona dzenli bir i ayarlamtr. Oturduu kzla tanr. Ancak Stephan dier film tanan

kahramanlarnn aksine rya ile gerek yaam arasndaki fark ayrt edemez, daha dorusu ayrt etmemeyi tercih eder. Bu nedenle film yukarda incelenen rneklerden farkl biimde sonlanr. Stephane n ego btnlne kavuup kavumad belirsiz olarak kalr. Sonu olarak, bu blmde incelenen filmlerde zne kendilik bilgisine, bilind sreleri dikkate alarak ulamaktadr. Filmlerin tmnde yk, zihinsel srelerle ilgilidir. ncelenen filmlerde sz konusu edilen ana tema erkek kahramanlarn kltrel sistemle ilikisidir. Sorunlu ya da uzlamaz bile olsa ikisi arasnda dorudan bir iliki sz konusudur. Kadn kahramanlarn kltrel sistemle ilikisi ise ikinci planda yer alr ya da gsterilmez.

63

2. SMGESEL SSTEM NDE ZNE:

Bu blmde ele alnacak filmlerle, Lacann znesini, imgeselden simgesel sisteme giri, objet petit a, teki ve zorunlu seim paradoksu kavramlar zerinden tartmak amalanmaktadr. Bugn Aslnda Dnd (Groundhog Day, 1993, Harold Ramis) filmi, alternatif gereklik
16

ad verilen trn bir rnei saylabilir. Filmde ne kan

tema Lacann zorunlu seim paradoksudur. John Malkovich Olmak (Being John Malkovich) filmi, Lacann teki ve objet petit a kavramlar iin bir tartma alan aar. Sophie Coppola, yapt sinema filminde de, iinde bulunduklar, onlar saran sistemden bunalan gen kadnlarn yklerini anlatmaktadr 17 . Bu nedenle Marie Antoinette filmiyle Lacann znellik kuramnn dii zne iin am olduu alann tartlabilecei dnlmektedir.

Yapskm ve yapsal dilbilim bakmndan her dile tabi zne, dilin baarsz olduu bilgisine varolusal olarak mahkumdur. O bilgiye sahip deilse bile fiilerde bulunmaya mahkumdur; Freud ve Lacan iin her arzulayan zne, ilkel fantezinin yalan olduu bilgisine baldr ama yine de o fantezi gerekmi gibi davranmak zorundadr. Tm bu versiyonlarn ortak noktas, noktas sosyal gerekliimizdeki seimlerimizden daha temel bir seimimiz olduudur; buna seim yaptmz koordinatlar belirleyen ilk seim (proto-seim) diyebiliriz. (.. Hollywood, seimin dramatik serimine koca bir janr ayrmtr: alternatif gereklik yks. Senaryo iinde senaryo, film iinde film, melekle gelen grnt, d sahneleri hep o seilmeyen yolun hatras ile ilgilidir. Dallanp ayr ynlere giden yol (forking path) anlats genelde bir kahramann yapmas gereken kilit seimi kolaylatrmak, yok etmek ya da aklamak iin iki ya da daha ok olas gereklii yanyana getirir. Ama, kahramana, kendisine belli bir rota izmesi iin, Tanrsal bir bak as sunmaktr (Kornbluh, 2004:113). Bu tr filmlere 90l ve 2000li yllardan rnek olarak: Rastlantnn Bylesi (Sliding Doors, Peter Howitt, 1998); Ko Lola Ko (Lola Rennt, Tom Twker, 1998); Kadnlar Ne ster? (What Women Want?,Nancy Meyers 2000); Yaamn Renkleri (Pleasantville, Garry Ross, 2001); Click (Frank Coraci, 2006), Ltfen Beni ldrme (Stranger Than Fiction, Marc Forster, 2006) filmleri verilebilir. lgili Yazlar iin: Bkz. Nil Kural Sophie Coppola Bant Dergisi Say:26, 2006; Talip Ertrk Kk Kayp Kz Total Film Say:4, 2007.
17

16

64

Her filmde de Punxutawney Kasabas, Yedibuukuncu Kat ya da Versailles Saray gibi simgesel dzen olarak ilev grecek bir, yap iinde yap bulunmaktadr. Filmlerin tmnde kahraman, simgesel dzene girile birlikte ortaya kan zne konumunu bir grnte seim sonucu elde eder.

a. Ayna Evresi:
Bugn Aslnda Dnd filminin ana kahraman Phil Connors (Bill Murray), aynadaki grntsnn keyfini sren bir narsistken, John Malkovich Olmak filminde Craig Schwartz (John Cusack) aynadaki grntsnn aldatcl karsnda ac ekmektedir. Marie Antoinette filminde Marie (Kirsten Dunst) ise kendisi bir aynadr. Bugn Aslnda Dnd filminde, ana karakter Phil Connors (Bill Murray), bir hava durumu spikeridir. lk sahnede izleyici Onu bo mavi bir fonun nnde, eitli mimikler ve el-kol hareketleri yaparak bir eyler anlatrken grr. Hemen sonra kamerann geriye doru ekilmesiyle Philin kendisini bir ekrandan izledii grlr. Philin kendisini izledii alanda hareketleri anlamldr; arka fon doludur. Phil, izleyiciye ilk bakta anlamsz grnen jestleriyle bulutlar yerinden oynatmaktadr. Bir anlamda ekranda grlen Phil hava zerinde mutlak bir gce sahipken, ekrann dndaki hali, anlamsz ve komik grnmektedir. Dardan grlen Phil ile ekrandan grlen Phil arasnda bir ztlk bulunmaktadr ve film bunu vurgulamay ihmal etmez. Phil hava durumunu sunmay bitirir. Ancak onun kendisine bakt yer ile, dierlerinin ona bakt yer arasndaki ztlk televizyon stdyosunun dnda da srer. Bu ilk sahnede olanlarla, Lacann ayna evresinde olanlar olduka benzeir. Tpk bu sahnede olduu gibi ayna evresinde de; beden, ortam ve aynann oluturduu karmak geometri, birey zerinde bir hile bir aldatma,

65

bir dolandrma olarak iler (Bowie, 2007 [1997]:31). Filmin kahraman Phil, bu aldanmann farknda deildir ve aynadaki grntsne inanr. John Malkovich Olmak filminin alnda sergilenen kukla gsterisi, Craigin Umutsuzluk ve Yanlsama Dans (Craig's Dance of Despair and Disillusionment ) adn tar. Ana karakterle ayn ismi ve grnty paylaan kukla Craig aynadaki grntsne fkeyle saldrr ve kuklac Craige doru umutsuzlukla bakar. Kukla, zgr olmadn, iplerle benzeri bir tekine bal olduunu fark etmitir. Aynadaki grntsne saldrr. nk aynadaki btnlk bir yanlsamadr. Gsterinin sonunda gelen alklar da sahtedir. Hem kuklann hem de Craigin ihtiyac olan deerli olma yanlsamasna katkda bulunur. Marie Antoinette, filminde ayna evresi tekinin nazaryla karmza kar. Nazar, teki tarafndan grlme deneyimidir (Smelik,2008[1998]: 158). Marie, sarayda her an tekilerin bak altnda yaamaya balar. Her sabah ayn ekilde evresi hizmetiler ve akrabalarla evrili olarak uyandrlr. Tm giyinik insanlarn baklar altnda, Marienin gecelii karlr ve giysileri giydirilir. Saraydaki kadnlarn Marie ye baklar erkek syleminin bir parasdr ve dolayl yoldan ulaan erkek baklardr. Marienin kendine bak da yine dolaymlanm erkek bakdr. Sonuta bir yanlsamaya bile yol asa, dii zne aynaya dorudan kendi gzleri ile bakamaz.

b. mgesel Narsizm:
zne, aynada, kendi birliini ve aslnda evresinden ayr bir varlk olduunu duyumsar. znenin bu deneyimi, kendisine bir teki olarak grnen imgesi tarafndan ynetilir. Bu nedenle bu dnem imgesel dir. mgesel, narsistik ideal benin [idealich; moi ideal] doum yeridir (Bowie, 2007 [1997]:93).

66

Bugn Aslnda Dnd ve John Malkovich Olmak Craig, ben merkezci, narsistik tutumlar sergiler.

filmlerinde imgesel

kendini ana karakterlerin narsizminde gstermektedir. Hem Phil hem de

Phil kendisinden bir hret (celebrity), yetenek (talent) olarak bahseder. O bir hava durumu sunucusudur. Ancak bununla kalmayarak, kendisini havann durumundan sorumlu hisseder. Kar frtnasna yakalandnda bile, bunun olduuna inanmak istemez ve havay ben yaparm der. Craig ise, televizyonda grd, nl kuklac Derek Mantini ile kendisini kyaslar ve kendisinin daha iyi olduunu dnr. empanze Elisaya empanze olduun iin ok anslsn. Bilin kt bir lanet. Dnyorum, hissediyorum, ac ekiyorum der. O srada bu fiilleri bir stnlk ve kanlmazlk olarak dnmektedir. Bunun da tesinde, narsizmini asl besleyen unsur, Craigin kuklac olmasdr. Craig, bir yaratc dr. Tpk Phil gibi, onun da, meslei narsizminin en nemli pekitiricisidir. Her iki filmde de karakterler film boyunca narsizmleri yznden ac ekerler ya da komik duruma derler. nk simgesel sistem zneyi ancak eksik olduunda kabul eder.

c. Simgesel Dzen:
Lacan, simgesel ifadesini, kendi bana anlam tamayan, geliigzel iaretler olan, ancak birbirleriyle ilikileri iinde anlam denilen eyi oluturan gstergelerin dilsel/kltrel/kapal dzenini tanmlamakta kullanr (Zizek, 2004 [1992]:233). Lacan a gre znellik, simgesel sisteme girile oluur. Bir dier deyile; simgesel dzen, kimliin anlamnn ortaya kmasna izin veren eydir (Jameson, 2002 [1972], 123).

67

Buna gre, incelenen filmlerde, Punxutowney Kasabas, Yedibuukuncu Kat, Versailles Saray birer sembolik dzen rnei olarak ele alnabilir. Phil, Craig ve Marie, birbirlerinden farkl yollarla sembolik dzende bir yer edinmeye alrlar. Her bir kahraman, filmin sonunda sembolik dzende kendilerine biilen rol kabullenir ve bylece zneleirler. Simgesel sisteme girmek iin bir teki gerekmektedir. Lacan a gre bu, kurgusal teki annedir. ocuun arzular, burada onaylanr ya da knanr, kabul edilir ya da reddedilir. Ve bu yolladr ki ocuk sembolik dzeni yeni yeni renir ve (sembolik dzenin temeline) yasaya girer (Lacandan aktaran; Nasio, 2006 [1988] :107). Bugn Aslnda Dnd, filminde Philin simgesel sisteme girmesi iin gerekli teki Rita (Andie McDowall) dr. Phil, Ritann arzu nesnesi olmak ister. Bylece tam bir doyuma ulaacan dnr. Kendine ilikin eksiksizlik yanlsamas, Rita ile daha da beslenecektir. Phil, Ritaya hayattan ne istediini, ne dndn, nasl erkeklerin ilgisini ektiini sorar. Bu bilgileri kullanarak Ritaya sahip olmay amalar. Ritann arzusu olabileceini dnr. Tm bunlar arzuyu tatmin etme grevini zerine alm, sembolik fallus etrafnda bulunu bulunmay olarak dzenlenen batan karma etkinlikleridir. Elbette bu imkansz bir arzudur. Phil ve Ritann ilikisi Philin ilk narsistik rselenmelerine yol aar. Tpk annenin arzusu olamayacan anladnda hayal krklna urayan ocukta olduu gibi, Phil de bir dizi reddedilme sonucu Ritann arzusu olamayacan anlar. John Malkovich Olmak filminin sembolik dzenden dlanm kuklacs Craig, normal bir i aradnda yolu Martin Flemming binasnn Yedibuukuncu katna der. Yedibuukuncu kata, yalnzca oraya daha nce gidenlerin bilebilecei bir asansr ayarlamas ile girilebilmektedir. Yedi buukuncu katta insanlar dik yryemezler, eilerek yrmek zorundadrlar. Ayrca Craig in bavurduu Lester irketinin sekreteri duyma problemi

68

yaad, ancak bunu kabul etmedii iin Craig in ad yanl biimde kaydolur. Bunlar John Malkovich Olmak filminin Kartezyen zneye meydan okumas olarak anlalabilir. Lacanc simgesel sisteme giren zne daima eksik ve kusurludur. Bu nedenle Yedibuukuncu katta insanlar iki bklm yrrler. Yedibuukuncu katn kendi dil kurallar vardr. nsanlar oraya geldiklerinde buna uyum salamak zorunda kalrlar. Bu nedenle sekreter duyma bozukluuna sahiptir.e yeni alnanlara gsterilen Oryantasyon videosu ise Zizek in deyiiyle, Sembolik dzenin kendi yalann uydurmas olarak deerlendirilebilir. Marie Antoinette, filminde grld gibi, Lacann simgesel sisteme eksik ve yabanclam olarak giren znesi, dii olduunda, bu eksiklik ve yabanclama daha da belirginlik kazanr. Marie, ilk olarak annesinden ayrlr ve evlenmek zere Fransz Sarayna doru yola kar. Yolculuk srasnda yannda tad kolyede evlenecei Prensin resmi vardr, ancak kendi resminin olmas gereken yerde resim yerine bir boluk vardr. Marieye yolculuk srasnda arkadalar elik etmektedir. Bir sre sonra dei toku yaplaca yerde arkadalarndan ayrlr ve hemen sonra da kpeini brakmak zorunda olduunu renir. Fransz snrna geldiklerinde ise Tm Avusturyal elbiselerini karmas istenir. Marie tamamen soyulur ve tepeden trnaa Fransz giysileri giydirilir. Bylece bir eksik olarak, saraya -sembolik dzene - girer. Sarayn sembolik dzeninde Baba sadece, szden ibaret olan yasas sayesinde mevcuttur ve bu da, sz anne tarafndan tannd lde Yasa deerini kazanr (Lacandan aktaran, Tura, 1989:110). Filmde kadnlarn

69

ilevi, Babann Yasasn tanyarak ataerkil sistemin ileyiini ve devamn salamaktr. Sembolik dzende her karakter kendi iinde bulunduu yapdaki yerine gre bir rol oynar (Kunkle ve McGowan, 2004:xv). Saraydaki tm kadnlar birbirleriyle yer deitirebilir. Buna ramen ayn ilevi grrler. Erkekler iin de yine ayn ey sz konusudur. Kendi kendine yeten ve kendi kendini belirleyen i ilikilerden oluan simgesel sistemin temel birimi nesnel bir gerek olmayan fallus tur. Erkekler fallusa sahipmi gibi davranmakta zgrdr. Kadnlar ise fallusa sahip olamayacaklarn bilirler. Bu nedenle ikame bir fallusa sahip olmay arzularlar ve bu sistem iinde girdikleri ilikiler bu dorultuda belirlenir. Marie nin yapda bir yer edinmesi iin yapmas gereken eyler bellidir. ncelikle bir kadn olmal ve bir erkek ocuk dnyaya getirmelidir.

d. Zorunlu Seim:
Bugn Aslnda Dnd filminde Phil narsistik rselenmeleri sonucu lmeye karar verir. Bu halen simgesel dzendeki yerini kavramadn ve zgr seim yapabileceini dndn gstermektedir. Zizek bununla ilgili olarak yle yazar: ...gerekten zgr bir seim yapma yetisine sahip olduunu dnen zne psikotik bir znedir, simgesel dzenle arasnda bir tr mesafeyi koruyan anlamlandrma ana gerekten yakalanmam olan- bir znedir (Zizek, 2004[1989]:180) Phil, pek ok yolla intihar etmeye alr ancak her sabah ayn yatakta uyanmaya devam eder. Sonunda intihar etmenin de bir k yolu olmadn grr. Bu sefer kendini yine bir eit Tanr zanneder ve simgesel anlamlandrma ana olan mesafesini korumaya devam eder.

70

Philin bu dngden kmas ancak o zorunlu seimi yapmasna baldr. Zizk (2004 [1989]), Lacann Kant kaynakl znenin kendisini iyi ya da kt olarak setii zaman d seim kavramndan sz eder. Buna gre, her insann temel karakteri iyi ya da kt- zgn, ebedi,ezeli, a priori, akn bir seiminyani zamansal, gndelik gerekliin iinde hibir zaman gereklememise de her zaman oktan yaplm bir seimin sonucudur (Zizk, 2004[1989]:182). Zizk, bylece Lacanc Geree ilikin gereklikte hibir zaman cereyan etmeyen ama yine de mevcut durumu aklamak iin sonradan n varsaylmas, ina edilmesi gereken bir edim olarak, Gerek yorumunu yapar. anlam kazanr. Bugn Aslnda Dnd, filminde ilahi bir ksa devre sonucu Phil bu bilind seim yapmas gereken zamana gnderilir. Sonunda Phil, fallus olamayacan, simgesel sistemin kstl yapsna tabi olduunu anlayp, zorla kabul ettiinde ertesi gne uyanr. Marie Antoinette filminde de kahraman benzer evrelerden geer ve sonunda simgesel sistemdeki yerini, ataerkil dolaymlandrmaya uygun olarak kabul ettiinde, bir dier deyile kendini bir e ve anne olarak tandnda, olgunlam kabul edilir. Ksaca simgesel sistem iindeki bir znenin, iinde bulunduu sistemi zgrce setii varsaylr. yi ya da kt oluu buna gre

71

3. DEOLOJK ZNE:

znenin deerlilik duygusu ile ideoloji arasnda sk bir iliki vardr. Hakim ideolojiler bir kltrn kendisi ve dierleri hakknda ne dndn, kimi ve neyi deerli, anlaml, gerek ve kymetli saydn, yaygn yntemlerle yaplandrmaya meyillidir (Benshoff ve Griffin, 2004: 9). deolojinin kulland yntemlerden biri de Hollywood sinemasdr. Bu blmde, yksek gie haslatna sahip filmlerde znenin ideoloji yolu ile nasl oluturulduu analiz edilecektir.

a. kili Kartlklar:
Althussere gre (2006 [1995],109) : ideolojinin yaps ayna niteliklidir. znenin hareket alan, ikili kartlklardan oluan bu yapdan ibarettir. deoloji iinde znellik konumlar, bu ikili kartlklar yolu ile anlam kazanr. Zor lm 2 filminde grlen ikili kartlklar yle ilerler: Filmin ilk alt dakikasnda, John McClanein halk adam- uygar aile erkei olduu, szle olduu kadar birbiri ardna gsterilen ikili kartlklar yolu ile de vurgulanr. Kaynvalidesinden dn ald arabay yanl yere parkeden McClane, arabay ektiren polis memurunu ikna etmeye alrken grlr. John McClane sivildir, bir kahraman deil, halktan birisi konumuna gelmitir. Karsnda resmi grevli devleti temsil eden birisi bulunmaktadr. McClane havaalanndan ieri girer. Sanki evinden ieri girmi gibi bir jestle paltosunu karr. zerinde gri rg bir kazak vardr. Dier insanlarla ayn karede grntlenir. Mc Clanein topluluk ierisinde gsterilmesi bir uyumluluk iaretidir.

72

McClanele kar karya gelecek olan kii, Albay Stuart ise izleyiciyle ilk tantrld sahnede odasnda plak biimde, Dou Felsefesine uygun vcut pratikleri yaparken gsterilir. Stuartn plakl ve grnm ile kartlk oluturur . McClane telefon kuyruunda bekler ve sras gelince kars Holly ile konuur. Bu esnada McClanein yzne mavi k yansmaktadr. Holly McClanein yz ve bulunduu ortam scak renkler ve yumuak bir kla aydnlatlmtr. Bu, ikisi arasnda dikkat ekici bir farkllk yaratr. Johnun erkek ve Hollynin kadn olmas arasndaki farka vurgu yapar. Bylece ikili kartlklar yolu ile bir yandan, ana karakter John McClanein zellikleri izleyiciye tekrar hatrlatlr ve pekitirilirken, dier taraftan filmin iinde yer ald evren de betimlenmi olur. zel Bir Kadn filminde karakterlerin betimlendii ilk sahnelerde, gndzgece, beyaz-siyah, yeil-krmz, kltr-doa, akl-beden, vb. pek ok ikili kartlk grlebilir. Filmin evreni, para ile olan iliki yoluyla betimlenir. Bir dier deyile, bu filmde bireylere Mutlak, Biricik zne adna zne olarak seslenen ideolojinin yansmas; paradr. Bu nedenle filmin ana karakterlerinin para ile ilikisi onlarn zne konumlarn yanstan bir gsterge olarak okunabilir. Filmin en bandan her eyin para ile ilgili olduu belirtilir. Bunun ardndan parann etrafnda dnen iki zt dnya betimlenmeye balanr. lki filmin erkek kahraman Edwardn dnyasdr. Burada ilk gsterilen; para, etrafnda kadnlar ve para ile o kadnlar elendiren bir adamdr. Paray altn eklinde, ak havada grmek mmkndr. Para kolaylk, elence ve temizlii artran biimde resmedilir. Edwardn dnyasnda insanlar para ile yiyecek iecek hizmeti alabilir, avukat ve ofr tutabilir, fabrika satn odasnda dier insanlardan ayr gsterilmesi, McClanein uygar,topluma uyumlu, aile erkei

73

alabilirler. Edwardn para ile ilikisi dolayl ve steril bir ilikidir.

profesyoneller tarafndan yrtlen,

Filmin kadn kahraman, Viviann dnyasna rengarenk lambalarla klandrlm karanlk sokaklardan, p kartranlarn, dklen evlerin, uyuturucu satclarnn, fahielerin, in restoranlarnn yanndan geerek, bir ambulansn siren sesleri arasnda girilir. Bu dnyada resmedilen para, klozette saklanan ve yeterli miktarda

olmayan dolarlardr. Para sakland yer ve miktarndan tr kolaylk, temizlik ve elenceli olmann tam tersini artrmaktadr. Viviann para ile ilikisi son derece dorudandr. Para ile arasnda, avukat vb. profesyoneller deil, yalnzca kendi bedeni bulunmaktadr. Para, ancak beslenme ve barnma gibi en temel ihtiyalarn karlamaya yarar. Ben Efsaneyim filmdeki ikili kartlklar, pek ok bilimkurgu korku trnde olduu gibi doa-kltr kartl temelinde incelenebilir. Filmin kahraman burada, kltr; bilim, teknoloji, tarm; erkek; gndz; birey, aile, din taraflarnda yer almaktadr. Filmin banda, Robert Nevillein (Will Smith), sratli, son model bir arabann iinde, yannda evcil kpei ile birlikte, New York ehrini kaplam olan ormandan kan geyikleri avlamaya alt grntler doa-kltr kartln vurgular. Filmin kahraman tm faaliyetlerini gne batmadan gerekletirmek zorundadr. Gece insana deil, canavara aittir. Filmde kahraman tek bana olmasna ramen tm uygar gndelik ritelleri yerine getirirken gsterilir.

74

b. deolojik Aygtlar:

Tm Die Hard filmlerinde olduu gibi, Zor lm 2 de de , polis, asker, aile, kilise ve iletiimsel ideolojik aygtlar ne kmaktadr. Bunlar kendi ilerinde nceden belirlenmi ve renilmi pratikler yoluyla i grmektedirler. Zor lm 2 filminde, bu aygtlarn kesitii yer fallik havaalan kulesidir. John McClane, ideolojinin iliki pratiklerini bilir, kabul eder ve

davranlarn bu ideolojik kalplar ynlendirir. rnein, Havaalannda grd pheli durumu, nce ve hemen dier polislere bildirir. nk kendisi orada bir sivil olarak bulunduunu bilmektedir. McClane, sradan bir kahraman deildir. nk o ncelikle bir Amerikan vatandadr. Filmde, John McClane sadece devletin kurumlarnn ilemedii yerde, sorumlu bir yurtta, polis ve einin hayatndan endie duyan bir koca olarak devreye girer. Bunu yanl yerde, yanl zamanda, yanl insan olduunun bilinci ile yapar. Bilindii gibi Althusser, belli bal ideolojik aygtlar arasnda dinsel,

renimsel, aile, siyasal ve kltrel DAlarn sralamaktadr. zel Bir Kadn, filminin kahramanlar arasndaki kartlk, bu ideolojik aygtlarla olan ilikilerinden kaynaklanmaktadr. Edward yalnzca yapt iten tr deil aslnda, ailesi nedeniyle st-snftandr. Ayn ekilde Vivian, fahie olduu iin deil, ailesinden dolay alt snf yesidir. Edward, snfl toplumda yerine getirmesi gereken role uygun ideolojiyle, pratikte donatlm (Althusser, 2006 [1995] :77) bir kiidir. nsan ilikilerinde nasl davranacan bilmek (filmde yer alan kokteyl, yemek, at yar ve operada olduklar vb. sahnelerde bu grlebilir), grevlilere iilerle nasl konuulacan bilmek(kaldklar oteldeki davranlar),

emretmek ve tartmaya yer brakmadan itaat ettirmek (otel lobisinde

75

piyano alarken, herkesin dar kmasn istedii sahne) Edward a iliki kurduu ve iinde bulunduu ideolojik ortamda retilmitir. Vivian ise, liseyi yarda brakm, ailesinin yanndan erken yata ayrlm ve bir daha hi geri dnmemitir. Okul, aile gibi temel ideolojik aygtlarla ilikisi ok snrldr. Edwardla kaldklar otelde ayaklar plak dolar, yemek yerken masaya, iki ierken yere oturur. Otel asansr ve lobideki davranlar ile nerede nasl davranacan bilmedii vurgulanr. Kat grevlisinin bahi istediini gsteren kodlar vardr ve Vivian bunu anlayamaz. Kapitalist ideolojik dzendeki ilikilerde Vivian her zaman Edwardn mdahalesine ihtiya duyar. Edward, nasl daha iyi ampanya iileceini bilir, piyano alar, opera izler. Vivian ise sebze gibi btn gece televizyon izlemek dnda zevki olan birisi deildir. Edward ve Vivian, st ve alt snftan iki insandr ve aralarnda Viviann profesyonel varlnn ne kadara mal olmas gerektii konusunda yaplan pazarlk dnda hibir mcadeleden sz edilemez. kisinin de bildii gibi bu kimin patron olduunun bilindii bir oyundur. zleyici de bu oyuna dahil edilmitir. deoloji, zne-merkezli veya insan biimlidir. Dnyay her naslsa doal olarak kendimize yneltmi ve zne iin kendiliinden verilmi gibi grmemize neden olur; buna karlk zne de kendisini bu gerekliin bir paras ve onun tarafndan istenilen gerekli bulunan bir ey gibi hisseder (Eagleton, 1996[1991]:202).

Ben Efsaneyim filminde kahraman, ideolojik aygtlarn vcut bulmu halidir.Gerekten de ideolojinin insan biimli halidir. Bir asker, bilim adam, doktor ve aile babas olan Robert Neville, ideolojinin dnda baka bir varolua sahip deildir. Bu anlamda zaten bir znedir. Tek eksii onu tanyacak, dier znelerin yokluudur. Filmde erkek kahraman, yine kltr tarafnda yer alrken, onun tarafndan incelenen zombi diidir. Kpei Roberta yoldalk ederken ad Sam olmasna

76

ramen, yaraland ve sorun kard andan itibaren, Robert ona Samantha diye seslenir ve aslnda Samin dii bir kpek olduu tam da glk annda ortaya kar.

c. arlma (interpellation):
Zor lm serisi filmlerinin tmnde balangta John McClane

kahramanlkla ilgisi olmayan sradan halktan biri gibi sunulur. Zor lm 2 filminin banda havaalannn nnde park ettii iin ceza alan McClane, memuru ikna etmek iin, ailesinden, polis olduundan, demokrasiden ve son olarak Noel olduundan bahseder. Ancak memur, tm bu ideolojik aygtlarn temsilcisi olarak McClanei ikna edici bulmaz. Bir dier deyile McClanei zne olarak tanmaz. Filmin son sahnesinde ise bu polisler, McClanee memur McClane diye seslenirler ve McClanein zne olarak tannd, polisler tarafndan arabasnn geri verilmesi ile simgeletirilir. Althussere gre ideoloji zne kategorileri zerinden ilemektedir. Filmin sonunda ana karakterlerin geirdii dnm bu balamda yle deerlendirilebilir. Elbette Pretty Woman filminde tm karakterler bir zne kategorisini igal etmektedir. Ancak ana karakterler iinde bulunduklar kategoride rahat deillerdir. Donatldklar biimde retim ilikileri iinde olmadklarn dnrler. ncelikle Edward karakterine deinilecek olursa, irket alp satarak para kazanmaktadr. Ele geir ve yok et!. Bu Edwarda gre bir retim deildir. Filmin sonunda geirdii dnmle satn ald irketle birlikte gemi retimine balar. Vivian ise hibir zaman sokaklara yakmam bir fahiedir. Filmin sonunda geirdii dnmle, (bu bir toparlanma ve zne dnme olarak

77

gsterilir) belirgin hedefleri olan, kendine inanan bir zne olur. Viviann dnm, otelden ayrlrken otel mdrnn onun elini pmesiyle onaylanr. Gndelik selamlama pratiklerinde yer alan bu davran ile Vivian baka bir zne tarafndan hanmefendi olarak tannr. Althussere gre ideoloji bireylere zgr zneler olarak seslenir (Althusser, 2006 [1995]:110). zgr olduunu dnen bireyler ideolojinin belirledii dorultuda, kendiliklerinden yrrler. Bundan sonra Vivian, ister yarda brakt liseye devam etsin, ister Edwardla evlensin,iinde bulunaca ilikiler kapitalist ideolojinin yeniden retimine katkda bulunacak ilikiler olacaktr. Filmin sonunda hem Edward ve Vivian, hem de filmin izleyicileri her eyin yerli yerinde olduu ve znelerin ne olduklarn tanyp kabul etmeleri ve buna uygun biimde davranmalar koulu ile her eyin yolunda gidecei konusunda mutlak gvenceye kavumu olur. Ben Efsaneyim filminde, Robert Neville yapt radyo yaynn (yalnz deilsiniz, size yiyecek salayabilirim, barnak salayabilirim, gvenlik salayabilirim) dinlemi olan kadn ve ocuk tarafndan zombilerin elinden kurtarlr. Kadn ve ocuk Robert da alp baka bakl insanlarn kurduu koloniye gtrmek isterler. Ancak Robert byle bir koloninin varlna inanmaz ve ehirden ayrlma fikrine iddetle kar kar. Zombiler hasta insanlardr ve Robert Neville onlar iyiletirebilecek tek kiidir. Filmin sonunda kkeni saya dayanan, kapitalist ataerkil ideolojinin tek kurtarcya yapt vurgu, bir tr Adem ve Havva yks eitlemesi ile birleir. Tanr tarafndan Robert Neville e gnderilen kadn onun kannn ve sznn taycs olur.

78

4. KTDARIN ZNES:

Foucaultnun almalaryla znellik anlayna getirdii etkileri her alanda gzlemlemek mmkndr. 90l ve 2000li yllarn Hollywood sinemasnda ise bu etkiler en belirgin olarak banliy yaantsn ve distopyalar konu edilen filmlerde incelenebilir. Bu blmde Amerikan Gzeli (American Beauty, 1999), Aznlk Raporu (Minority Report, 2002), Kk Gn Im (Little Miss Sunshine, 2006) ve Karanl Taramak (A Scanner Darkly, 2007) filmleri incelenecektir.

a. Gzetleme Sistemleri:
...bizim toplumumuz bir seyir toplumu deildir, bir gzetleme (surveilance) toplumudur...biz ne sahnede ne amfi tiyatrodayz, biz panoptik makinenin iindeyiz. Onun gcnn etkileri ile donatlmz, bunlar kendimizde tayoruz, nk biz onun mekanizmasnn parasyz (Foucault, 1979 Aktaran, Elsaesser ve Buckland, 2002: 268). Bu blmde incelenen filmlerde hem gzle grnr olan, grnmeyen gzetleme sistemleri mevcuttur. lk olarak, Amerikan Gzeli ve Kk Gn Im filmlerinin, izleyicinin, film karakterlerini seyretmedii, gzetledii varsaym ile anlat yapsn kurduu gzlemlenir. Amerikan Gzeli, tantm filmlerinde izleyiciyi ak bir ekilde daha yakndan bakmaya davet eder. zleyicinin gzetleyen bakna normal, olaan ve gzel grnenin aslnda ne kadar farkl bir i yz olduunu gstermeyi hedefler. hem de

79

Kk Gn Im filminde ise tm karakterler izleyicinin yarglamas iin tezatlklar iinde gsterilir. Dwayne in hi de atletik olmayan vcudu ile kltr fizik hareketleri yapmas; Olivein gzlkleri ve tombul bedeni ile gzellik yarmasna katlaca fikri izleyiciye absrd gelir. Annenin her akam kzarm tavuk yedirmesi, araba kullanrken sigara imesi, izleyicinin gzne yalnz salksz deil, sorumsuz ve bir anne iin normal olmayan bir davran biimi gibi grnr. zleyicinin bak gzetleme iermedii takdirde her iki filmin de ok anlaml gelmeyecei aktr. Amerikan Gzeli filminde karakterlerin iinde yaad banliy bir panoptik bir aygt olarak i grmektedir. Foucaultnun, Hem uzam blmek, hem de ak brakmak, gzetlenecek bireyleri titizlikle birbirinden ayrarak hem topyekn, hem birletirici gzetim salamak (Foucault, 2003[1977]:86) diyerek tarif ettii panoptikonun amac banliy evlerinin dzenleniinde hayat bulmu gibidir. Ynetmenin filmin ana karakteri Lester Burnham (Kevin Spacey) srekli parmaklklar arkasnda gsterme eilimi de, banliylerin bir hapishane dzenei gibi kurulduuna ilikin sav desteklemektedir. Filmde normal d davranlar gzetleme yolu ile aa kar. Amerikan Gzeli filminde iktidar gzetleme ve karlkl ve snrsz antaj yoluyla iler. Normal olmayan kyafetler, yiyecek ve iecekler bizzat aile ii ilikiler yolu ile denetlenir. Bunun en u rnei alt ayda bir olundan idrar tahlili isteyen babadr. Kk Gn Im filminde karakterlerin birbirini gzetleme davrannda bir belirginlik yoktur. Yalnzca filmdeki baba karakteri Richard, iselletirilmi bir baka sahip olmas bakmndan ele alnabilir. Richard hem kendi davranlarn, hem de bakalarnn davranlarn iktidar sylemlerine dayanarak srekli analiz etmektedir. Bu analiz beraberinde kendisinin ve bakalarnn davranlar zerinde bir kontrol arzusunu getirir. rnein, ailenin kahvalt iin gittii lokantada Olive dondurma smarlar ve babas Richard, Olive e hi iman bir gzellik kraliesi grp grmediini sorar.

80

Bylece Olive dondurma yemekten vazgeer. Bu, iktidarn mikro dzeyde ileyiine dair bir rnek de olabilir. Aznlk Raporu ve Karanl Taramak filmlerinde tm ehri kaplayan gzetleme daha ok somut iktidar aygtlarnn yapt bir ey olarak gsterilir. Aznlk Raporu filminde tm ehir byk bir panoptik aygt olarak tasarlanmtr. Ayrca n su (pre-crime) denilen bir birim aracl ile ilenecek sular nceden yakalamak mmkn klnmtr. Aznlk Raporu filmi insan her ynyle grnr klarak, onun ktlk yapma, hatta ktlk isteme dncesini bile yok etmek hayalinin bir somutlamas olarak balar: Dncelerin polis tarafndan bilinmesi, su orannn azald, cinayetin ilenmedii, sevilen insanlarn kaybedilmedii bir dnya ideali olarak sunulur. Karanl Taramak filminde tarayc adnda bir teknoloji kullanlarak insanlarn evleri gzetlenir. Uyuturucu kullanm etrafnda bir sylemler btn oluturularak, polis tarafndan phelilerin gzetlenmesi meru klnr.

b. Beden:
Biyo-iktidar bedeni gzetler. ktidar aygtlar, salktan ve bedenden gemektedir (Foucault, 2003 [1977]:134). Gnmzde ise, bedenin yalnzca salkl ve retken olmas yetmez, ek olarak gzel olmas gerekir. Artk denetim-bask biiminde deil, denetim-tevik biiminde kendini gsteren yeni bir kuatmayla karlalmaktadr: rlplak soyun...ama zayf, gzel, bronz tenli ol(Foucault, 2003[1975]:40). Amerikan Gzeli filminde karakterler gzellik endstrilerinin sunduu

imkanlar ya da vcudun disipline edilmesi yolu ile kendilerini temel gzellik kriterlerine uygun hale getirmeye alrlar. Evin ergen kz Jane, kendisini yarglamadan aynaya bakamaz. Gslerini ameliyatla bytmek iin para biriktirir. Lester, plakken iyi grnmek iin komaya ve arlk kaldrmaya

81

balar. Caroline, ise her an gzetlendiini dnerek yaar. Srekli gzel grnmek, baarl bir hayatn kuraldr. Janein okul arkadana gre, gzellik seksi olmak tr. Onun iin gzellik niceliksel olarak ka kii tarafndan arzuland ile llebilir. Kk Gn Im filmi bunlarn tesinde, ocuk bedeni ve gzellik endstrisinin ilikilerine sorgulayc bir bak da getirmektedir. Filmde Olivein katld gzellik yarmasnda, ocuk bedenlerinin (bilim, tp, teknoloji sylemlerinin ekseninde oluan) gzellik endstrisi tarafndan oluturulan kriterlerle biimlendiinde ortaya kan sonular somut biimde gsterilir. Kk Gn Im, filminde iktidar ve l bir bedenin ilikisi de konu edilir. Salkl, gzel, retken, ince bedenler reten, biyo-iktidarn snr lmdr. Yaarken bedeni grnr klmak iin ileyen iktidar sistemleri, l bedeni gzden uzaklatrmak iin alr. Filmde Bykbabann l bedeni, ok kesin prosedr ve ilemlere tabi tutularak gzden uzaklatrlr. Karanl Taramak filminde beden kimlikle e tutulur. Filmin kahraman, nce, polis (narkotik), belediye, loca, byk irketler, teknoloji ve tp kurumlarnn ve sylemlerinin kesitii, belirsiz bir leke haline getirilir. Fred (Keanu Reeves), zerinde bir buuk milyon kadn ve ocuun grntlerinin srekli akt bir giysi giymektedir. Bu son derece teknolojik giysi sayesinde Fred grnmeden iini yapabilir. Uyuturucu terr ile mcadele edebilir. Giysi Frede tannamayacak mutlak sradan adam grnmn verir. Dier insanlarn yannda Fred, hibir alan kaplamyormu gibi grnr. Filmin kahraman, Foucaultnun hakikat oyunlar dedii bir srecin nesnesi olarak oyuna bakalar tarafndan dahil edilir. Bu oyunda ayn kii, Fred adnda bir narkotik grevlisiyken, Robert Arctor adnda bir madde bamlsdr. Sonunda beyin fonksiyonlar kp rehabilitasyon kliniine gtrldnde ad Brucedur. inde bulunduu farkl kurumlarda farkl

82

isimlerle dosyas tutulur.

Fred/Bruce/Robert olarak kahramann bedeni

iktidarn rettii bilgi dorultusunda ilem grr. Aznlk Raporu filmi de benzer ekilde bedeni kimliin bir kant olarak n plana karr. Jon Anderton kimliinden kurtulmak istediinde, bedeninden kurtulmas gerekir.

c. Blc Pratikler:
Foucaultya gre (2005 [1976]:107) bir bedenin, hareketlerin,

sylemlerin, arzularn bireyler olarak tanmlanmas ve kurulmas iktidarn birincil etkilerinden biridir. Kendisini ve bakalarn hakikat olduunu iddia eden sylemlerle yarglayan birey, kendi iinde blnm ya da bakalarndan blnm olarak bir znellik kazanr. Bu blmde incelenen drt filmin tmnde karakterler, iktidarn farkllatrma pratikleri yolu ile znelliklerini edinirler. Aznlk Raporu ve Karanl Taramak filmlerinde zneler, iktidarn rettii bilgiyle, iyi polis/hain sulu/hasta baml kategorilerinden birine geerler ve iktidarn arzu ettii ilevi grrler. Aklcl temel alan modern toplum, kendine kart kategorileri deli/sulu ve hasta olarak belirlemitir. 1990 sonras Hollywood sinemasnda, iktidarn kendi kart olarak grd stereotip/kategori, yukarda belirtilenlerin n de kapsayacak ekilde genileyen tek bir sfattr kaybeden (loser). Kaybeden, Foucaultnun modern toplumda istenmeyen bir birey tipi

olarak, deliye ilikin saptamalaryla aklanabilir. Buna gre, deli, alma kurallarnn, aile kurallarnn, ekonomik retim kurallarnn ve toplumsal retim kurallarnn gerektirdii dlama sisteminden yola klarak tannmaktadr. Hem retimden, hem aileden, hem sylemden, hem oyundan

83

ayn anda dlanm bireyler kategorisi deli olarak adlandrlr (Foucault, 2003[1970]:218, 222). Amerikan Gzeli ve Kk Gn Im filmlerinde, Kaybeden

kategorisinde yer alan znelerin zellikleri olduka net snrlarla izilidir. Amerikan Gzelinde, Lester Burnham, sz dinlenmeyen (sylemden dlanm), karsyla cinsel ilikiye giremeyen (aileden dlanm), ii olmayan (retimden dlanm) ve son olarak ailedeki ilevi gnah keisi olmak olan (oyundan dlanm) olmasyla tepeden trnaa bir kaybeden (deli) olarak resmedilir. Filmde, Lestern nispeten saygn iinden ayrlp, minimum sorumluluk ald bir ite almas, cinsel pratiklerinin mastrbasyon yapmakla snrl kalmas, kznn arkadana aslmas ve esrara balamas kendisi ve evresi tarafndan kaybeden olarak kabul edilmesini merulatran sebepler olarak gsterilir. Kk Gn Im filmi kazanan-kaybeden kategorileri ile gerek anlamda ilgilenir ve film boyunca ikisi arasndaki snr izen sistemleri sorgulamaya ynelir. Bir dier deyile hakikati sylediini iddia eden kurumlarn bu kategorileri neye gre ayrdn aratrr. Filmin kahramanlar, gzellik kraliesi olmak isteyen gzlkl, tombul kk kz ocuu ; seminerleri bo geen bir kendini gelitirme uzman baba; intihar giriimi baarsz olmu, iinden atlm bir ecinsel day; uyuturucu kulland iin huzurevinden atlan bir bykbaba; ailesine her gn kzarm tavuk yediren, araba kullanrken sigara iip telefonla konuan anne, karakterlerinden oluur. Filmin kazanan/kaybeden temas Nietzsche ye yaplan gndermeyle desteklenir. Nietzscheye gre (Mansfield, 2007: 75),

84

insan tr, uylamlar aklszca taklit edenler ve belli bir isel g dknl yznden, insan trnn en yksek biimiyle yerinden edileceini bildiimiz gelimesinin gelecekteki evresinin mjdecisi olan bir stn insan kapasitesine doru ilerleyenler arasnda ikiye blnmtr. Benzer biimde Foucault iktidar analizinde, farkllatrma kipleri zerinden bireylere bir hakikat yasas dayatldndan sz eder. Bu sylemlere gre, birey ya kendi iinde blnm ya da bakalarndan blnmtr. rnein psikiyatrik sylem bireyi deli ile akll, hasta ile salkl, sulular ile iyi ocuklar olarak blmektedir. Filmin karakterleri bu erevede dnldnde, hepsinin ekonomi, psikiyatri, askeri,biyoloji ya da toplu bilimlerinin sylemlerine gre birer kaybeden olduu grlebilir. Foucaultnun iktidar nosyonuna uygun olarak filmde kazanan ya da kaybeden olma bir zneletirme biimi olarak ele alnr. Bu ekilde kategorize edilmenin, hem toplumsal hem kiisel dzeyde bireylerin gndelik hayatlarna yapt bir mdahale sz konusudur. Sonu olarak, burada incelenen drt filmde yer alan znellik biimleri iktidarn bir etkisi ve taycs olarak oluur. Filmlerdeki zneler kendiliklerine ilikin bilgiyi iktidarn dolama soktuu hakikat sylemleri aracl ile edinirler.

85

5. ZNELLKTEN KAI:
Tm toplumsal sistemler kendi kavram, dnce ve deneyim biimlerini dayatr. Bu kimi zneler iin gvenlik, aidiyet ve kimlik duygusu yaratan bir durum iken, kimileri iinde bulunduklar kltrel evreni kabul etmekte zorlanr. Bu zneler, kendilerine ieriin kendisini biimden kurtard zgrletirilmi younluk alanlar (Deleuze, 1986: 13 den Aktaran Synder, 1994:157) oluturmaya alrlar. Bu tarz znellikleri rneklendirmek zere Cennet Yaratklar (Heavenly Creatures,1994) Vampirle Grme (Interview with the Vampire,) Dv Kulb (Fight Club, 1999) ve Sekreter (Secretary, 2003) filmleri seilmitir. Tm bu filmlerde kahramanlar tabu ykan ya da toplumun kenarnda kalm tiplerdir ve bir tr aznlk olarak grlebilirler. Filmlerin tm kapitalizmin ekirdek ailesinin sorunlu olduunu ima eder ya da onu parodiletirir. En nemlisi de filmlerin ilenii nedeniyle karakterlerin davranlarn, iyi-kt, insan-canavar, gibi ikili kartlklara gre anlamlandrmak mmkn olmaz.

a. Karlama:
Bu blmde incelen filmlerin tmnde iki ana karakter bulunur. Filmlerin olay rgs bu iki karakterin karlamasndan sonra ekillenir. Deleuze sorar (1990: 26) : Sevdiiniz biriyle karlamak ne demektir? Bu rastlant biriyle mi yoksa size yerleen hayvanlarla m ve yahut sizi abluka altna alan fikirlerle mi, sizi heyecanlandran hareketlerle mi? Sizi delip geen seslerle mi yaplmaktadr?Ve btn bunlar bir birinden nasl ayrabiliriz?

86

Cennet Yaratklar filminde Pauline ve Juliettein , Vampirle Grmede Louis ve Lestatn, Dv Kulbnde anlatc ve Taylor Durdenn ve son olarak Sekreter filminde Lee ve Edwardn karlamalar iin de bu sorular geerlidir. Deleuze e gre; tek banaln sonunda bir karlama mmkn olabilir (Deleuze ve Parnet, 1990:21). Pauline, Louis, Dv Kulb filminin anlatcs ve Lee ilerinde bulunduklar toplumsal kurumlarn sapanda tek balarna yer alrlar. ncelenen filmlerin giri blmnde, yukarda sralanan karakterlerin yalnzlklar betimlenir. Cennet Yaratklar, filminde Paulinein tek banal sabah okula gidii ile gsterilir. Paulinein kapdan kp orabn dzeltmesi, dier kz rencilerin arasna karmamas ve yaya yolundan gitmeyip sapak, kullanlmayan yollar tercih etmesi onun hakknda bir takm ipular vermektedir. Okula ulatnda koridorlarda kimsenin yzne tam bakamadan yrr. Ona selam verenlere kaamak baklarla cevap verir. Herkesin ilahi (ya da okul mar) syledii karede tm ak renk sal rencilerin arasnda, yalnzca onun salar siyahtr ve elik etmek yerine susar. Vampirle Grme filminde Louis, Lestatla karlamadan nce ne durumda olduunu kendi azndan anlatr. Vampir olmadan nce zengin, byk bir iftlik sahibi bir erkek olduunu belirtir. Doum srasnda karsn ve ocuunu kaybettikten sonra, iki, kumar ve fahielerle, tipik bir kendini yok etme rejimi iine girdii gsterilir. Louis bunu yle anlatr: iftliimi, servetimi ve aklm kaybetmek istiyordum. Ama hepsinden ok lm istiyordum.

87

Dv Kulb filminde anlatc hibir ailevi ya da toplumsal baa sahip olmayan ve tketerek bir varlk kazanmaya alan birisidir. Gerek iyerinde, gerek apartman dairesinde, insanlardan izole edilmi bir yaant srmektedir. Sekreter filminde Lee, akl hastanesinden ablasnn dn vesilesiyle kar, uyumsuz, rkek ve izoledir. Ailesiyle bir arada resmedilmez.

b.Yersizyurdsuzlatrma:
Cennet Yaratklar filmi, bir yandan Pauline ve Julietin iinde yaadklar ortam, snfsal ayrm ve hiyerarik rntleri betimlerken; dier yandan nasl olup da daima darda kaldklarn gsterir. Ne okulda derslerde, ne de aileleri ile yemek yerken iki kz dierleri ile birliktedir. Ailelerin, okulun ya da toplumun onlara verdikleri konumu kabul etmezler. Tm normlarn dnda yaarlar. Deleuze e gre (Deleuze ve Parnet, 1990:67): sapak daima snrda olan, bir topluluun veya bir grubun snr izgisinde yer alandr. Pauline ve Juliet yukarda belirtilenlerin yan sra ergen olular ile de bu gevek snr izgisinde yer alrlar. Pauline ve Julietin aralarndaki iliki onlar yersizyurdsuzlatrr. nk bu ilikide isimler ve cinsiyetler srekli olarak deiir. Bu ikili Juliet ve Paulden, Charles ve Deborahya oradan Deborah ve Ginaya srekli bir dnm iindedir. Kendilerini hem sevgili, hem de kzkardeler olarak hayal ederler. Bu ekilde, Pauline ve Juliet yalnzca ikisinin grebildii fantezi uzamlar oluturarak kendilerini, gerek dnyada iinde bulunduklar, cinsiyet ve snf kategorilerinden zgrletirirler. Birlikte oluturduklar fantezi uzamnda Btn gstermeler, gsterenler ve gsterilenler, yersizyurdsuzlatrlm akn, gstermeyen iaretlerin olumam maddesinin lehine bozulur (Deleuze 1986, Aktaran Synder, 1994:157)

88

Vampirle Grme filminde yersizyurdsuzlama hem Deleuze ve Guattari nin kulland anlamda hem de gerek anlamnda mevcuttur. lk olarak film kapsad tarihsel dnemden tr modern ncesi dnyann kutsallnn kapitalizm tarafndan alayc bir tarzda bozulmas (Best ve Kellner, 1998 [1991]:115) ile birebir ilikilidir. Filmin eski toprak sahibi kahraman ailesini ve topran kaybeder. Bylece yerinden yurdundan olur. kinci olarak Lestatn Louisi vampir haline getirmesi ile Louisin insan bedeni lr ve vampir olarak yeniden dzenlenir. Bu yersizyurdsuzlama olarak okunabilir. nk Louis artk insan deerlerine gre kodlanamamaktadr. Vampirlerin oalma biimleri, beslenme rejimleri ile insanlarnki arasnda farkllk vardr. Louisin duyduu alk yalnzca kan iindir. Louisin yemek yemeyip, kan imesi, Deleuze ve Guattariye gre yaplacak bir okumada insan ve insan olmayan arasndaki kartlklardan biri olarak alnmayacaktr. nemli olan yemek yememenin sonucunda Louisin hangi iliki biimlerine ihanet etmesi gerektii ve kan ierek beslenmesinin onu hangi yeni ilikilere soktuudur. Louis, yemek yememesi ile birlikte kleleri ve toprayla olan sosyal balarn bozmu olur. Bunun sonucunda artk efendi deildir. Hayvan kan ile beslenmesine, insan ldrmemesine ramen, klelerle ilikileri bozulmutur. Artk efendi konumundan aznlk konumuna yerleir. Louis, artk farkl bir yaam dngsnn iindedir. Arzular bu nedenle deimitir. ...Beden bir organizma olduunda, arzu hep orada dzenlenir. (Deleuze ve Parnet, 1990:148) Ancak bir vampirin bedeni artk bir organizma deildir. Arzu artk bedende dzenlenemez. Bu nedenle Louis cinsellik konusunda da itahsz bir oburluk (Deleuze ve Parnet, 1990:148) sergiler. Dv Kulb filminde ana karakter balangta, beyaz yakal

ounluun bir yesi iken, Tyler Durden onu yersizyurdsuzlatrr. Anlatc evini yakar ve baka terk edilmi eski, mobilyasz bir eve tanr. Anlatc ve Tyler Durden dverek kendilerini bir aznlk olu haline getirirler.

89

Bir mazoist ve bir sadistin karlamas, yalnzca bir kadn ve bir erkein karlamas deildir. Evrensel dncenin nceden belirlenmi snrlar iinde kodlanamaz (Deleuze ve Parnet, 1990:148). Sekreter filminde Edward ve Leenin karlamalar sonucu, her ikisi de yersizyurdsuzlar. Psikiyatrinin ya da evrelerinin onlar grme ve snflama biiminden,Oidipus benzeri bir utan tama durumundan zgrleme alan yaratrlar. Deleuze a gre bu byk gizlilie gei yapmaktr. Byk gizlilik saklanacak hibir ey olmad ve kimsenin sizi yakalayamad vakittir. [nk] gizlilik her yerdedir (Deleuze ve Parnet, 1990:71). Edward Leeyi odasnda bytt iekleri sevdii ekilde severek, onu kesiklerle dolu bedeninin esaretinden kurtarr. Filmin sonunda Lee hayatnda ilk kez kendisini gzel hissettiini syler. Artk zerinde morluklar, kesikler, yara izleri bulunan derisini umursamad iin ondan kurtulmutur. Derisi onun iin ve arzusu iin artk bir engel tamamaktadr. Lee vcudundaki kesikleri artk daha derin bir bozukluun irkin izleri olarak grmez, yalnzca yzeydeki an izleri olarak dnr. Bylece Lee, arzularn daha net biimde dile getirmeye balar. Filmde Leenin gen kzlktan, olgun bir kadna dnm mazoizmini gizlemekten, herkese ilan etmeye gemesiyle paraleldir 18 .

Burada yaplan aklamann daha anlalr olmas iin Buckland ve Elsaeesser in Kuzularn Sessizlii (Silence of the Lamb, 1991) filmindeki Buffalo Bill karakterini, Deleuze ve Guattariye gre okuma biimleri rnek verilebilir. Buckland ve Elsaesser e gre (2002,278), Buffalo Bill, titizce bal ile besledii, gve ile koza ile zdeleir, bu kelebek/gveleri sever. Onlar kozadan kmasna yardm etmek iin beslerken, kard kadnlar derilerinden karmaya yardmc olmak iin a brakr. Srtnda kafatas motifi olan gveye bal yedirip, ondrt beden kadnlara oru tutturmak ya da insan cieri ile ziyafet ekmek/bu vcutsal zelliklerle film bizi belki de insanlardan ziyade bceklere ait olan farkl bir yaam dngsne eker, Buffalo Bill in davran, tm ana karakterlerde devam eden eyin en bariz rneidir yani onlarn srekli dnm ve metamorfozu. ...Bunun iareti tekrarlanan deriden kozadan hayalden ya da kafesten kma abasdr. Ka ve zgrleme ile ilgilidir (Buckland ve Elsaesser, 2002:278).

18

90

c. Olu (Becoming):
Cennet Yaratklar filminde Pauline ve Juliet, bildik paradigmalarn ilemedii bir dnyay deneyimler. Kendilerini yersizyurdsuzlatrrlar. Bunun sonucunda giderek ebeveynlerin, retmenlerin, okul arkadalarnn, din adamlarnn, psikiyatristlerin sesleri onlar iin birer uultuya dnr. Pauline, iinde bulunduu toplumsal snfa kar nefretle doludur. Julietle birlikte yazdklar ykler ve kilden yarattklar karakterler hayalinde olmak istedii st tabakadan insanlar anlatr. Film boyunca Pauline, kendi ailesinden kurtulup, Julietin ailesini zerine giymeye abalar. Pauline ve Juliet giderek birer zne olmaktan kp, iddet dolu hislerin birer toplam haline gelirler (Deleuze ve Parnet, 1990:63). Film onlarn bu dnmn, masum gen kzdan anne katiline evrilme olarak ilemez. Ancak iki gen kz arasnda, giderek bedensel ve ruhsal snr izgilerinin kalmayn gsterir. Pauline ve Juliet birlikte yeni baka trl bir organizmaya dnrler. simlerin, snrlarn, kimliklerin srekli yeniden izildii bu yeni yaam biiminin varolmas iin Paulinein annesini ldrmeleri gerektiine inanrlar. Benzer bir iliki Dv Kulb filminde Tyler Durden ve anlatc arasnda yaanr. Yalnzca birbirlerinin zihninde varolan bir fantezi uzam bu iki karakter iin de sz konusudur.

91

Dv Kulb filmindeki Tyler Durden, Deleuze ve Guattari nin anlad ekliyle Ulyseus tur 19 . Bu nedenle anlatc (ve izleyiciler) onun karsnda bylenir. Anlatc iinde bulunduu toplumsal snrlamalardan kurtulmak iin Tyler Durden zerine geirir. kisinin vcut yaplar Deleuzeun organsz beden anlayna uygundur. Bu karakterler birer yzeyden ibarettir. Filmin sonunda anlatcnn Tyler Durden yok etme biimi bunu dorular. Vampirle Grme filminde Louis, artk farkl bir yaam dngsnn iindedir. Buckland ve Elsaesser (2002, 277), yersizyurdsuzlama kavramn karakterlerin somatik benliklerinin kinetik zelliklerinin ve kendine zg younluklarnn yerlerinden alnp kartrlp, tekrar geri konmas; belirlenmi snrlama ve snrlardan uzaklap, vcutsal ve ruhsal dzenlemenin yeni ya da hatta ok eski biimlerine doru bir hareketlenme, olarak dnmektedir. Vampir oluu ile Louisin geirdii dnm bylesi bir yeniden dzenlemedir. Bu artk insana ilikin paradigmalarla aklanamayan bir yaam biimi, daha ok bir hayvan olu tur. Louisin arzularndaki deiim bu ekilde aklanabilir. Olu (haline geli), yeni bir ey yaratmak zere yz evrilen koullarn btn dr (Deleuze ve Guattari, 1996 [1991]: 89). Sekreter filminin sonunda Lee, Edwardn masasnda kprdamadan beklerken, tm evresine ve yaantsna yz evirmekle kalmaz, kendisine de yz evirmi olur. Grld gibi, Hollywood filmlerindeki zneler, Deleuze ve Guattarinin bak asndan yorumlandnda ada sinemadaki vcut ve zihin yaplarn, fantezi uzamlarn anlamlandrmada kolaylk salar.
Kapitalizm insan Robinson deil ama Ulyseustur. Kurnaz avam takm, byk kentlerde oturan herhangi bir sradan adam, yerli Proloeter ya da yabanc Gmendir, sonsuz devinimin iine, yani devrime atlanlardr. (Deleuze ve Guattari, 1996 [1991]: 91,92)
19

92

SONU:
Yirminci yzylda dnyay alglama biimlerinde meydana gelen deiikliklerin, en nemli yansmalarndan birisi zne ve znellik konusundaki kuramsal almalarda grlmektedir. ki dnya sava, evre felaketleri, Yahudi Soykrm, kktendincilik, zengin ve yoksul arasndaki uurumun giderek almas, alk ve smrnn deien ekillerinin artmas gibi gelimeler; bunlarn yannda Einsteinn grelilik kuram ve Heisenbergin belirsizlik ilkesi (indeterminency principle) gibi nesnellik ilkesini sorgulanr hale getiren (Yldrm ve imek, 2006:27) yeni bilimsel almalar ve teknolojinin etkisiyle, tek bir ekonomik, kltrel ve siyasi operasyonel birim haline gelmekte olan bir yeryznde, zneye yklenen anlam da deiime urar. Yirminci yzylda zne ve znellie ilikin Aydnlanma dnemi ile zdeleen modern anlay sorgulanr. Evrensel, zerk, aklc, tek bir zne yerine oklu bir bak as kuramsal almalara hakim olur. zne artk modern paradigmalara gre alglanmayan bir inceleme alan olmutur. Bu yeni bak asnn etkileri kltrel alanda da hissedilmektedir. Grselliin ne kmas ve kapitalizmin hakimiyeti ile zdeleen yirminci yzylda, her iki unsurun kesimesi bakmndan aa egemen olan kltrel retim biimi Hollywood filmleridir. Hollywood filmleri aracl ile yanstlan znellik biimleri an bu konudaki ok ynl anlayn yanstr. ada Hollywood sinemasnda temsil edilen zne ve znellik biimleri almada, yirminci yzyln nde gelen kuramsal almalar aracl ile incelenmitir. 1990 2007 yllar arasnda retilen Hollywood filmleri arasndan 17 tanesi nitel analiz yntemine tabi tutulmutur.

93

almann

rneklemi

aadaki

tabloda

belirtildii

ekilde

snflandrlabilir. Buna gre, seilen rneklemin ada Hollywood sinemas ad verilen yapya uygun bir dalm gsterdii grlmektedir.
rneklem 90lar Tarihe Gre 2000ler Vanilla Sky Aznlk Raporu Sekreter Karanl Taramak Marie Antoinette Kk Gn Im Rya Bilmecesi Ben Efsaneyim Bugn Aslnda Dnd Vampirle Grme Vanilla Sky Yapm Koullarna Gre Stdyo Filmleri Bamszlar D Yapmlar Geree ar John Malkovich Cennet Olmak Yaratklar zel Bir Kadn Sekreter Rya Bilmecesi Zor lm 2 Aznlk Raporu Ben Efsaneyim Amerikan Gzeli Dv Kulb Kk Gn Im Karanl Taramak Marie Antoinette

Geree ar zel Bir Kadn Zor lm 2 Bugn Aslnda Dnd Vampirle Grme John Malkovich Olmak Amerikan Gzeli Dv Kulb

alma problemlerinden yola klarak elde edilen bulgular yle sralanabilir: 1) almada incelenen filmlerde znenin oluumunun sre bakmndan farkllk gsterip gstermedii sorusunun cevab aratrlmtr. almann ikinci blmnde yaplan analizlerin gsterdii zere zne, oidipal bir yolu takip ederek bir ego btnlne kavuabilir. Bunun rnekleri Geree ar ve Vanilla Sky filmlerinde grlebilir. zne oidipal karmaay sonlandrmamay tercih edebilir, buna rnek olarak Rya Bilmecesi filmi gsterilebilir.

94

Bugn Aslnda Dnd ve Marie Antoinette filmlerinin rnekledii gibi, zne simgesel sistem iindeki yerini kabul etmek yolu ile znelliini kazanabilir. Zor lm, zel Bir Kadn ve Ben Efsaneyim filmlerinin rneklerini sunduu zere znellik ideolojinin zneyi tanmas yolu ile oluturulur. Amerikan Gzeli, Aznlk Raporu, Karanl Taramak ve Kk Gn Im filmlerinde gzlemlendii gibi, znellik bilgi-iktidar yaplarnn oluturduu sylemler tarafndan oluturulabilir. Cennet Yaratklar, Vampirle Grme, Dv Kulb ya da Sekreter filmleriyle rneklendii gibi bazen Hollywood filmleri zneleri ikili kartlklarn diktonomisi ile anlam verilemeyecek biimde resmedebilir. 2) ncelenen Hollywood filmlerinde sz konusu olan zneleme srecinin birbirinden grlmtr. Geree ar ve Vanilla Sky filmlerinde zne zne kastrasyon farkl yollar izleyebilecei, yaplan analiz sonucu

karmaasn zmleyerek sabit bir benlik edinmitir. Rya Bilmecesi filminde ise zne kastrasyon karmaasn zmlememeyi tercih eder. Bugn Aslnda Dnd filminde olduu gibi ayna evresi znenin beninin olutuu yer olabilir. nsan varl yalnzca ben dedii yer olarak simgesel sistemi kabul ettiinde bir znellie kavumu olur. John Malkovich Olmak filminin rnekledii gibi zne simgesel sistemdeki yerini kabul etmeyebilir ve zne olarak anlamlandrlma olanaklarndan yoksun kalabilir. Bugn Aslnda Dnd ve Marie Antoinette filmlerinde rneklendii biimiyle sistem iindeki yerini kabul ederek belirli bir zne konumunu zorlabenimseyebilir.

95

Zor lm 2, zel Bir Kadn ve Ben Efsaneyim filmlerinde olduu gibi ideolojiye uygun bir znellik, znenin ideolojik aygtlar tarafndan arlmas yolu ile oluabilir. rneklemde yer alan filmlerde temsil edilen znelerin sabit bir zne konumunu benimsemeleri bakmndan farkllk gsterip gstermedii incelendiinde ortaya kan bulgular aada tablo olarak zetlenmitir.

Sabit znenin Oluum Sreci Oidipal istikamet Geree ar Vanilla Sky Rya Bilmecesi Zorunlu Seim (Simgesel Sistemi Kabul) Bugn Aslnda Dnd John Malkovich olmak Marie Antoinette arlma (interpellation) Zor lm 2 zel Bir Kadn Ben Efsaneyim

Sabit Olmayan zne Konumlar Beden, Cinsellik, Tp vb. sylemlerle deien znellikler Amerikan Gzeli Kk Gn Im Aznlk Raporu Karanl Taramak Tanmlanm bir znellik biimine uymama Cennet Yaratklar Vampirle Grme Dv Kulb Sekreter

3) ada Hollywood sinemasnda temsil edilen znelerin bilgi nesneleri bakmndan farkllk gsterip gstermedii sorusunun aratrlmas sonucunda ise aadaki bulgulara ulalmtr. Geree ar, Vanilla Sky ve Rya Bilmecesi filmlerinde bilind bir bilgi nesnesiyken; Bugn Aslnda Dnd, John Malkovich Olmak ve Marie Antoinette filmlerinin zneleri iin bilgi nesnesi iinde bulunduklar sembolik sistemdir. Zor lm 2, zel Bir Kadn ve Ben Efsaneyim filmlerinde znenin bilgi nesnesi iinde bulunduu ikili kartlklar sistemi olarak dzenlenmi, ideolojik yapdr. Amerikan Gzeli, Aznlk Raporu, Karanl Taramak ve

96

Kk Gn Im filmlerinde beden ve cinsellik iktidar sylemleri tarafndan dzenlenen bilgi nesneleridir. Cennet Yaratklar, Vampirle Grme, Dv Kulb ya da Sekreter filmlerinde zne sabit bir bilgi nesnesi belirleyerek bir znellik edinmeye almaz. rneklemde yer alan filmlerin bilgi nesnelerine gre snflandrlmas aadaki tabloda grlebilir.

Bilgi Nesnesi Sabit Bilind Geree ar Vanilla Sky Rya Bilmecesi Simgesel Sistem Bugn Aslnda Dnd John Malkovich Olmak Marie Antoinette deoloji Zor lm 2 zel Bir Kadn Ben Efsaneyim Deiken Beden, cinsellik, sylemler Amerikan Gzeli Kk Gn Im Aznlk Raporu Karanl Taramak Yok Cennet Yaratklar Vampirle Grme Dv Kulb Sekreter

Bu almada zne kuramlar aracl ile yaplan zmlemeler, ada Hollywood sinemasna ve film karakterlerine ilikin farkl bak alarn ve yeni dnme biimlerini harekete geirir. zne ve znellik erevesinden ada Hollywood sinemasna bakldnda daha nce gze arpmayan temalar, tekrarlar ve benzerlikler grnr hale gelir. Klasik oidipal film anlatlarnn masals karakteristiinin geirdii dnm somut olarak rneklendirilebilir. Filmlerdeki fantastik gelerin nasl da kimliin belirleyicisi olan bir zorunlu n seime iaret ettii gzlemlenebilir. Filmlerde beden, zne kuramlar yoluyla incelendiinde, karmza gzetlenen, sylemlerle oluturulan, doutan verili olmayan, hassas, saydam bir beden kar. Organsz beden, metamorfik canavar bedenlerini anlalr bir dzleme sokar. Anne katilleri, sadist ve mazoitler kendilerine bilinaltndan daha aydnlk yeni bir ev bulurlar.

97

KAYNAKA:
ALTHUSSER, Louis 2006 deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, ev: Alp Tmertekin, stanbul:thaki Yaynlar ATAV, Trkkaya 2006 Bilimsel Aratrma El Kitab stanbul: Alkm Yaynevi ATKINS, Kim 2005 Self and Subjectivity, Cornwall: Blackwell Publishing BENSHOFF, Harry M. ve Sean GRIFFIN 2004 America On Film: Representing Race, Class, Gender, and Sexuality at the Movies Blackwell Publishing BERLIN, Isaah 2004 Romantikliin Kkleri Hazrlayan: Henry Hardy, ev: Mete Tunay, stanbul : Yap Kredi Yaynlar BERMAN, Marshall 1999 Kat Olan Her ey Buharlayor, ev: mit Altu-Blent Peker, stanbul: letiim Yaynlar BEST, Steven ve Douglas KELLNER 1998 Postmodern Teori, Eletirel Soruturmalar, ev: Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar BOWIE, Malcolm 2007 Lacan ev: V. Pekel ener, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar

98

COLEBROOK, Claire 2004 Gilles Deleuze Ankara:Bamsz Kitaplar CREED, Barbara 1998 Film and Psychoanalysis John Hill & Pamela Church Gibson (Ed.) The Oxford Guide To Film Studies, New York: Oxford University Press DEM, Ahmet 2006 Aydnlanma Dncesi stanbul: letiim Yaynlar OTUKSKEN, Betl 2002 Felsefe: zne-Sylem stanbul: nklap Kitabevi DAVENPORT- HINES, Richard 2005 Gotik: Arlk, Dehet, Ktlk ve Ykmn Drt Yz Yl, eviren: Hakan Gr, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar DELEUZE, Gilles 2005 Ethology: Spinoza and Us The Body: A Reader Ed. Monica Fraser, Mariam Greco, London: Routledge DESCARTES, Rene 1962 lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler, ev: Mehmet Karaman, stanbul: M.E.B Basmevi 1992 Felsefenin lkeleri, ev: Mesut Akn, stanbul: Say Yaynlar DOLTA, Dilek 2003 Postmodernizm ve Eletirisi: Tartmalar / Uygulamalar, stanbul: nklap Kitabevi

99

DOY, Gen 2005 Picturing The Self: Changing Views of The Subject in Visual Culture, London: I.B. Tauris & Co Ltd. ELSAESSER, Thomas ve Warren BUCKLAND 2002 Studying Contemporary American Film: A Guide To Movie Analysis, New York: Oxford University Press FOUCAULT, Michel 2000 zne ve ktidar, ev: Ik Ergden ve Osman Aknbay, Ayrnt Yaynlar: stanbul 2003 ktidarn Gz, ev: Ik Ergden, Ayrnt Yaynlar: stanbul 2005 Entelektelin Siyasi levi ev: Ik Ergden ve Bak. stanbul: Ayrnt Yaynlar FRASER, Mariam ve Monica GRECO 2005 Introduction The Body, A Reader, London, New York: Routledge FREUD, Sigmund (1933) Psikanalize Yeni Giri Dersleri, ev: Seluk Budak (1997), Ankara: teki Yaynlar FREUD, Sigmund (1914) Narsizm zerine bir Tanm (1915) Bilind (1923) Ego ve d Metapsikoloji , ev: Emre Kapkn ve Aye Teken Kapkn (2002), stanbul:Payel Yaynlar FREUD,Sigmund (1913) Totem ve Tabu Dinin Kkenleri, ev: Aye Teken Kapkn (2002 ), stanbul:Payel Yaynlar

100

GOMERY, Douglas 1998 Hollywood as Industry The Oxford Guide To Film Studies Ed. John Hill&Pamela Church Gibson New York: Oxford University Press GRATA, Ahmet 2004 znel Zamann zinde:Sinemada Postmodern Zamanlar ve Gr Noktas, Ed. Ahmet Grata ve Fatma Kkkurt, Sinemada Anlat ve Trler, Ankara: Vadi Yaynlar HOBSBAWM, Eric 1996 Ksa Yirminci Yzyl, 1914 1991 Arlklar a, ev: Yavuz Alogan, stanbul: Sarmal Yaynevi HOLLAND, Eugene W. 2007 Deleuze ve Guattarinin Anti Oedipusu:izoanalize Giri ev: Ali Utku ve Mukadder Erkan, stanbul:Otonom Yaynclk HUCH, Ricarda 2005 Alman Romantizmi , ev: Grsel Ayta, Ankara: Dou-Bat Yaynlar JAMESON, Fredric 2002 Dil Hapishanesi, ev: Mehmet H. Doan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar KANT, Immanuel 1999 Pratik Akln Eletirisi, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu eviri Dizisi KAPAN, Mnci 1993 Kamu Hrriyetleri Ankara: Yetkin Yaynlar

101

KARASAR, Niyazi 2005 Bilimsel Aratrma Yntemi:lkeler, Kavramlar, Teknikler. Ankara:Nobel yayn Datm KORNBLUH, Anna 2004 Romancing The Capital: Choice, Love and Contradiction in The Family Man and Memento Lacan and Contemporary Film Ed. Todd McGowan, Sheila Kunkle, New York: Other Press KKALP, Kasm 2008 Bat Metafiziinin Dekonstrksiyonu: Heiddeger ve Derrida, stanbul: Sentez Yaynclk LACAN, Jacques 1994 Fallusun Anlam, ev: S. Murat Tura, stanbul: Afa Yaynlar LASCH, Christopher 2006 Narsizm Sanat Yaynlar LE GOFF, Jacques 1999 Ortaa Bat Uygarl, ev: Hanife Gven ve Uur Gven, zmir: Dokuz Eyll Yaynlar MANSFIELD, Nick 2006 znellik: Freuddan Harrawaye Kendilik Kuramlar, ev: Hsamettin etinkaya ve Rahmi Durmaz, zmir: Aralk Yaynlar McGOWAN, Todd ve Sheila KUNKLE 2004 Introduction Lacan and Contemporary Film, New York: Other Press Kltr: Umutlarn Azald Bir ada Amerikan Yaam, ev: Suzan ztrk ve . Hsrev Yolsal, Ankara: Bilim ve

102

MENGOLU, Takiyettin 1969 Kant ve Schelerde nsan Problemi: Felsefi Antropoloji in Kritik Bir Hazrlk, istanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No:392 MUTLU, Erol 2004 letiim Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynevi NASIO, J.-D. 2006 Psikanalizin Yedi Temel Kavram, ev: zge Eren ve Murat Eren, Ankara: mge Yaynlar 2007 Jacques Lacann Kuram zerine Be Ders ev: zge Eren ve Murat Eren, Ankara: mge Yaynlar NEWMAN, Saul 2006 Bakuninden Lacana, Anti-Otoriteryanizm ve ktidarn Altst Oluu, ev: Krad Kzltu, stanbul: Ayrnt Yaynlar ORR, John 1997 Sinema ve Modernlik ev: Ayegl Bahvan Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar OSBORNE, Richard 2006 Yeni Balayanlar in Felsefe, ev: brahim ener,stanbul: Nokta Kitap ZCAN, Mehmet Emin 2000 Jean Paul Sartren zgrln Yollarnda Anlat Kiisi ve Toplumsal zne Olarak Birey, Ankara: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar ROUSSEAU, Jean Jacques 1975 tiraflar, ev: Kemal Somer, Remzi Kitabevi: stanbul

103

2003 nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerine, stanbul: Morpa Kltr Yaynlar Felsefe Dizisi SARUP, Madan 2004 Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, ev: Abdlbaki Gl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar SAYDAM, M. Bilgin 1997 Deli Dumrulun Bilinci: Trk-slam Ruhu zerine Bir Kltr Psikolojisi Denemesi stanbul: Metis Yaynlar SCHNEIDER, Steven Jay 2005 lmeden nce Grmeniz Gereken Binbir Film, ev: Pnar engzer ve . Editr: Belma Ba, in: Midas Printing International SCHRAG, Calvin O. 1997 The Self After Postmodernity, Durham: Yale University Press SCOGNAMILLO, Giovanni 1994 Amerikan Sinemas stanbul:Aa Yaynclk SOMAY, Blent 2003, Tarihin Bilind, Popler Kltr zerine Denemeler, stanbul:Metis Yaynlar SUNAR, lkay 1999 Dn ve Toplum, Ankara: Doruk Yaymclk

SYNDER, Stephen 1994 The Transparent I, Self/Subject in European Cinema, New York: Peter Lang Publishing

104

TURA, Saffet Murat 1989 Freuddan Lacana Psikanaliz, stanbul: Ayrnt Yaynlar WEST, David 2005 Kta Avrupas Felsefesine Giri, ev: Ahmet Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynevi YILDIRIM Ali ve Hasan MEK 2006 Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Ankara:Sekin Yaynlar ZZEK, Slajov 2003 Gdklanan zne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi, ev: amil Can, Ankara: Epos Yaynlar 2004 deolojinin Yce Nesnesi, ev: Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar 2004 Yamuk Bakmak: Popler Kltrden Lacana Giri, ev: Tuncay Birkan, stanbul: Metis Yaynlar http://beyazperde.mynet.com (14.06.2008) www.imdb.com (08.02.2008) www.tdk.gov.tr (07.06.2008)

105

EKLER:
almada ncelenen Filmlerin Knyesi (Orijinal isme Gre Sral): 1) A Scanner Darkly/ Karanl Taramak Ynetmen: Richard Linklater Senaryo: Richard Linklater, Philip K. Dick (Kitabndan Uyarlama) Grnt Ynetmeni: Shane F. Kelly Mzik: Yapm: 2005, ABD, Oyuncular: Keanu Reeves, Robert Downey Jr., Wivona Ryder, Woody Harrelson, Rory Cochrane 2) American Beauty / Amerikan Gzeli Ynetmen: Sam Mendes Senaryo: Alan Ball Grnt Ynetmeni: Conrad L. Hall Mzik: Thomas Newman, Pete Townshend Yapm: 1999, ABD, 121 dk Oyuncular: Kevin Spacey, Thora Birch, Annette Bening, Mena Suvari, Wes Bentley 3) Being John Malkovich/ John Malkovich Olmak Ynetmen: Spike Jonze Senaryo: Charlie Kaufman Grnt Ynetmeni: Lance Acord Mzik: Carter Burwell Yapm: 1999, ABD, 112 dk. Oyuncular: John Cusack, Cameron Diaz, Cathrine Keener, John Malkovich, Orson Bean 4) Die Hard 2 / Zor lm 2 Ynetmen: Renny Harlin Senaryo: Steven E. De Souza, Doug Richardson, Walter Wager (Kitabndan Uyarlama) Grnt Ynetmeni: Oliver Wood Mzik: Michael Kamen Yapm: 1990, ABD, 124 dk. Oyuncular: Bruce Willis, Bonnie Bedelia, William Atherton, Reginald Vel Johnson, Franco Nero 5) Fight Club/Dv Kulb Ynetmen: David Fincher Senaryo: Jim Uhls, Chuck Palahniuk (Kendi Kitabndan) Grnt Ynetmeni: Jeff Cronenweth Mzik: The Dust Brothers

106

Yapm: 1999, ABD, 139 dk. Oyuncular: Brad Pitt, Edward Norton, Helena Bonham Carter, Meat Loaf 6) Groundhog Day/ Bugn Aslnda Dnd Ynetmen: Harold Ramis Senaryo: Danny Rubin, Harold Ramis Grnt Ynetmeni: John Bailey Mzik: George Fenton Yapm: 1993, ABD, 101 dk. Oyuncular: Bill Murray, Andie MacDowell, Chris Elliot 7) Heavenly Creatures / Cennet Yaratklar Ynetmen: Peter Jackson Senaryo: Peter Jackson, Fran Walsh Grnt Ynetmeni: Alun Bolinger Mzik: Peter Dasent Yapm: 1994, Yeni Zelanda, ngiltere, Almanya, 99 dk. Oyuncular: Melanie Lynskey, Kate Winslet 8) I Am Legend / Ben Efsaneyim Ynetmen: Francis Lawrence Senaryo: Akiva Goldsman, Mark (Kitabndan Uyarlama) Grnt Ynetmeni: Andrew Lesnie Mzik: James Newton Howard Yapm: 2007, ABD, Oyuncular: Will Smith, Alice Braga

Protosevich,

Richard

Mateson

9) Interview With The Vampire: Vampire Chronicles/Vampirle Grme Ynetmen: Neil Jordan Senaryo: Anne Rice (Kendi Kitabndan uyarlama) Grnt Ynetmeni: Philippe Rousselot Mzik: Elliot Goldenthal Yapm: 1994, ABD, 123 dk. Oyuncular: Tom Cruise, Brad Pitt, Kirsten Dunst, Stephen Rea, Antonio Banderas, Christian Slater, Thandie Newton 10) La Science des Reves / Rya Bilmecesi Ynetmen: Michel Gondry Senaryo: Michel Gondry Grnt Ynetmeni: Jean Lois Bompoint Mzik: Jean Michel Bernard Yapm: 2006, Fransa, 105 dk. Oyuncular: Gabriel Garcia Bernal, Charlotte Gainsbourg, Emma de

107

Caunes, Alain Chabat 11) Little Miss Sunshine/ Kk Gn Im Ynetmen: Jonathan Dayton, Valerie Farris Senaryo: Michael Arndt Grnt Ynetmeni: Tim Suhrstedt Mzik: Michael Danna, Devotchka Yapm: 2006, ABD, 101 dk. Oyuncular: Abigail Breslin, Greg Kinnear, Toni Colette, Alan Arkin, Paul Dano, Steve Carell 12) Marie Antoinette Ynetmen: Sophia Coppola Senaryo: Sophia Coppola, Antonia Fraser (Kitabndan Uyarlama) Grnt Ynetmeni: Lance Akord Mzik: Air Yapm: 2006, ABD Oyuncular: Kirsten Dunst, Jason Schwartzman, Judy Davis, Asia Argento, Marianne Faithful, Rip Torn 13) Minority Report/Aznlk Raporu Ynetmen: Steven Spielberg Senaryo: Scott Frank, Jon Cohen, Philip K. Dick (Kitabndan uyarlama) Grnt Ynetmeni: Janusz Kaminski Mzik: John Williams Yapm: 2002, ABD, 145 dk. Oyuncular: Tom Cruise, Colin Farrel, Samantha Morton, Max Von Sydow 14) Pretty Woman/ zel Bir Kadn Ynetmen: Garry Marshall Senaryo: J. F. Lawton Grnt Ynetmeni: Charles Minsky Mzik: James Newton Howard Yapm: 1990, ABD, 119 dk. Oyuncular: Richard Gere, Julia Roberts, Jason Alexander 15) Secretary/Sekreter Ynetmen: Steven Shainberg Senaryo: Erin Cressida Wilson, Mary Gaitskill, Steven Shainberg Grnt Ynetmeni: Steven Fierberg Mzik: Angelo Badalamanti Yapm: 2002, ABD, 104 dk. Oyuncular: James Spader, Maggie Gyllenhaal, Jeremy Davies, Lesley Ann Warren

108

16) Total Recall /Geree ar Ynetmen: Paul Verhoeven Senaryo: Ronald Shusett, Don OBannon, Philip K. Dick (Kitabndan Uyarlama) Grnt Ynetmeni: Jost Vacano Mzik: Jerry Goldsmith Yapm: 1990, ABD, 113 dk. Oyuncular: Arnold Schwarzenegger, Rachel Ticotin, Sharon Stone, Ronny Cox, Michael Ironside 17) Vanilla Sky Ynetmen: Cameron Crowe Senaryo: Cameron Crowe, Alejandro Amenabar, Mateo Gil Grnt Ynetmeni: John Toll Mzik: Yapm: 2001, ABD, 135 dk Oyuncular: Tom Cruise, Penelope Cruz, Cameron Diaz, Kurt Russell, Jason Lee

109

ZET
Grf, Sezen. ada Sinemada zne,Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2008

Bu tez almasnn amac, 1990-2007 yllar arasnda ada Hollywood Sinemasnda temsil edilen znelerin trde olmayan zellikler gsterdiini, farkl kuramsal yaklamlara dayanarak betimlemektir. almada 1990-2007 yllar aras Hollywood Sinemasndan seilen 17 adet filmde zne, Oidipal film Anlatlarnda zne, Simgesel Sistem iinde zne, deolojik zne, ktidarn znesi ve znellikten Ka balklar altnda toplanarak, Sigmund Freud, Jacques Lacan, Louis Althusser, Michel Foucault ve Gilles Deleuze ve Felix Guattarinin znellik kuramlarndan oluan kavramsal ereve aracl ile analiz edilmitir. Yaplan analiz sonucunda ada Hollywood sinemasnda znelerin, hem oluum sreleri bakmndan, hem benimsedikleri zne konumlar ve de bilgi nesneleri bakmndan farkl zellik tad gzlemlenmitir. Anahtar Szckler: 1. zne 2. ada Sinema

110

ABSTRACT
Grf, Sezen. Subjectivity in Contemporary Cinema, M.A. Thesis, Ankara, 2008 The aim of this thesis is to illustrate that between the years 1990-2007, the subjects represented in Contemporary Hollywood Cinema indicate nonhomogeneous qualities, based on different theoretical approaches. In this work, through 17 films selected from Hollywood Cinema between the years 1990-2007, the subject has been categorized under the titles of The Subject in Oedipal Film Narratives, The Subject Within the Symbolic System, Ideological Subject, The Subject of Power, and Escape from Subjectivity, and it has been analysed through the conceptual framework which consists of the subjectivity hypotheses of Sigmund Freud, Jacques Lacan, Louis Althusser, Michel Foucault, Gilles Deleuze and Felix Guattari. At the end of the analysis, it has been observed that the subjects in Contemporary Hollywood Cinema carry different attributes both in terms of their formation processes and the subject positions as well as the objects of information they adopt. Key Words: 1. Subject 2. Contemporary Cinema