Η επιρροή του «μύθου» των ιστορικών ηγετών στο

χώρο του σχολείου

Ένα από τα σπουδαιότερα γνωστικά αντικείμενα

του αναλυτικού προγράμματος σε όλες τις βαθμίδες της
εκπαίδευσης, τουλάχιστον σε επίπεδο διακηρύξεων και
γενικότερων σκοπών, είναι το μάθημα της Ιστορίας . Η 1

σχολική Ιστορία αναφέρεται στο παρελθόν, δεν παύει

ωστόσο να έχει ως σημεία αναφοράς το παρόν και το
μέλλον, καθώς δοκιμάζει τόσο την κριτική σκέψη, όσο
και την πολιτική συνείδηση των μαθητών και τους καλεί
να συγκρίνουν τα γεγονότα του παρελθόντος με
σύγχρονες καταστάσεις .
Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος ο
εκπαιδευτικός καλείται να διερευνήσει τα αίτια, τις
συνθήκες αλλά και τους πρωταγωνιστές των ιστορικών
γεγονότων. Δεν είναι ωστόσο, λίγες οι φορές που αρκεί
το «χάρισμα» του ηγέτη, για να δώσει μια «εύκολη»
διέξοδο στις απορίες των μαθητών.
Η τάση να υιοθετούνται απλουστευτικά σχήματα
σχετικά με τον ιστορικό ρόλο μιας σημαντικής ηγετικής
προσωπικότητας μπορεί να εξηγηθεί μέσα από την
προσέγγιση του ηγέτη ως «μύθου» . 2

Η τελική επίδραση του ηγέτη στην κοινωνία εξαρτάται

από τον ιδιαίτερο «μύθο», το δράμα της προσωπικής
του ζωής ή καριέρας, το οποίο διηγείται ή ενσαρκώνει.
Ο μύθος κάθε ηγετικής προσωπικότητας ανταγωνίζεται
1 «Ο σκοπός της ιστορικής σκέψης και συνείδησης συνδέεται με το γενικότερο σκοπό
της εκπαίδευσης που αναφέρεται στην προετοιμασία συνειδητών πολιτών». Γενικός
σκοπός του μαθήματος της Ιστορίας, Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών
μαθημάτων στο Γυμνάσιο, Σχολικό έτος 2005-2006.
2 Ο «μύθος του ηγέτη» κατά τον ψυχολόγο Howard Gardner, είναι η αφήγηση της
προσωπικής του ιστορίας, είναι το χρονικό της εξέλιξης και των έργων της ηγετικής
προσωπικότητας. (Β.λ. Howard Gardner, Ηγετικές Προσωπικότητες, Μια ανατομία της
ηγεσίας, μετάφρ. Σπύρος Μπράνης, Αφροδίτη Τζαμουράνη, εκδ. Singular, Αθήνα 1997.)
νέους ή παλαιούς μύθους άλλων προσώπων, τους
οποίους θα πρέπει να συμπληρώσει ή να παραμερίσει.
Αποτελεί μια εν εξελίξει διήγηση, η οποία ξετυλίγεται
στο χρόνο και όπου οι ηγέτες-ήρωες ή και οι οπαδοί τους
είναι τα κύρια πρόσωπα . Ο Howard Gardner αποδίδει
3 4

την αποδοχή του ηγέτη μέσω του μύθου του στις

γνωστικές δομές που αποκτά ο άνθρωπος έως το πέμπτο
έτος της ηλικίας του. Πιστεύει ότι οι πρωταρχικές
αντιλήψεις του ανθρώπου για εξειδικευμένες ή
ευρύτερες πλευρές της καθημερινής του ζωής είναι
αξιοσημείωτα ανθεκτικές. Ακόμα και χωρίς οργανωμένη
διδασκαλία αναπτύσσει ισχυρές αντιλήψεις, «θεωρίες»
για τη θρησκεία, την επιστήμη, την εργασία και την
πολιτική. Το άτομο το οποίο δε δέχεται άμεσες πιέσεις,
για να αλλάξει αυτές τις θεωρήσεις, τις αποδέχεται ως
παγιωμένες. Ο ηγέτης θα πρέπει να υποθέσει ότι το κοινό
διαθέτει τον απαίδευτο νου, να εκμεταλλευτεί τη
«δυσκαμψία» της σκέψης του και να επιβάλει τη δική
του θεωρία, τον προσωπικό του μύθο.
Κάθε άνθρωπος βέβαια, δεν δέχεται μηχανικά το
«μύθο» του ηγέτη, αλλά τον συγκρίνει με άλλους μύθους,
τους οποίους έχει ακούσει στο σπίτι και στο κοινωνικό
περιβάλλον του. Ο μύθος που θα μετατοπίσει στερεότυπα
και θα παραμερίσει άλλους σύγχρονους ή
προγενέστερους θα ασκήσει και τη μεγαλύτερη επίδραση
στο ακροατήριο του . 5

3Howard Gardner, Ηγετικές …ό.π., σ.17.

4Ο Gardner στα έργα του μελετά επιφανείς προσωπικότητες από το χώρο της
επιστήμης , της Τέχνης, του στρατού, της πολιτικής και των πανεπιστημίων και
προσπαθεί να ερμηνεύσει την απήχηση τους σε μεγάλα ανομοιογενή ακροατήρια. Τη
θεωρία του για το «μυαλό του πεντάχρονου», όπως αποκαλεί τον απαίδευτο νου του
οπαδού εκθέτει στα βιβλία, Howard Gardner, The Unschooled Mind, How Children
Think and how schools should teach , Basic Books, New York , 1985 και Gardner,
Ηγετικές... ό.π., Αθήνα 1997 .
5Gardner, Ηγετικές..., ό.π. ,σ. 17-18.
 Σε αντίθεση με τoν Piaget , ο οποίος πίστευε ότι
6

τα χαρακτηριστικά κάθε ηλικίας καλύπτονται και τελικά

εξαφανίζονται από την ηλικία, νεότερες έρευνες έδειξαν
ότι πολλά από αυτά τα στοιχεία παραμένουν ζωντανά σε
αρκετές εκφάνσεις της σύγχρονης κοινωνίας. Ο
ψυχολόγος Erik Erikson υποστήριξε ότι όλα τα άτομα
7

ασχολούνται με πλευρές της ψυχολογικής τους

ταυτότητας, όπως ποιοι είναι , από που προέρχονται,
αλλά και με θέματα που απασχολούν την ευρύτερη
κοινωνική ομάδα. Σύμφωνα με τον ίδιο ερευνητή , οι 8

ηγέτες της ιστορίας καλλιέργησαν ανακούφιση από τα

άγχη που γεννιούνται κατά τη νηπιακή περίοδο και
συνοδεύουν τους ανθρώπους σε όλη τους τη ζωή, το
ταμπού ενάντια στην πατροκτονία, το φόβο απέναντι
στην ταπείνωση, την αναρχία, την αλλαγή, τη νοσηρή
αμφιβολία.
Κάθε «μύθος» έχει μεγαλύτερη επίδραση στα μέλη
του κοινωνικού συνόλου σε δεδομένη χρονική στιγμή και
σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Σε περίοδο
πολέμου υπερτερούν συνήθως οι εθνικιστικοί και
σοβινιστικοί μύθοι. Τα επιχειρήματα των ηγετών
υπεραπλουστεύονται, έτσι ώστε να γίνουν κατανοητά από
ολόκληρη την κοινωνία. Ο μύθος του ηγέτη, για να είναι
πιο αποτελεσματικός θα πρέπει να προσφέρει σαφείς
πολιτικές ή πολιτιστικές αρχές. Ιδιαίτερα σε περιόδους
ριζικών κοινωνικών αλλαγών τα άτομα προσδοκούν από
τους ηγέτες νέες προτάσεις και ένα ευρύτερο ιδεολογικό
πλαίσιο αρχών . 9

Ο μύθος του ηγέτη απευθύνεται στη λογική και το

συναίσθημα και εκφράζεται μέσα από τα λόγια του
6Βλ J Piaget,’’Piaget’s Theory’’, στο P. Mussen, Handbook of child psychology, Vol 1,
Wiley, New York 1983.
7 Bλ Erickson, Childhood…ό.π.
8 Ό.π, σ. 292.
9Ό.π, σ. 17-55.
αφηγητή. Στοχεύει σε ευαίσθητες χορδές του
ακροατηρίου, σε σχηματοποιημένες θεωρίες, αρχέτυπες
περιπλανήσεις , όπως συχνά αναφέρονται «η αναζήτηση
του ήρωα», «η επιστροφή στο σπίτι», « η σύγκρουση
καλού και κακού» αλλά και σε πιο περίπλοκα λεκτικά
σχήματα ιδιαίτερα, όταν απευθύνονται σε πιο
καλλιεργημένα και μεγαλύτερης ηλικίας ακροατήρια.

Ο μύθος του ηγέτη στον επιπολιτισμό και στην

κοινωνικοποίηση

Ο ιστορικός ηγέτης ως εθνικό ή πανανθρώπινο

σύμβολο συνδέεται επίσης, με τις διαδικασίες της
«κοινωνικοποίησης» και του «επιπολιτισμού»
(acculturation). Ο γνωστός ορισμός του Child 10

προσδιορίζει την «κοινωνικοποίηση» ως τη διαδικασία,

όπου το άτομο το οποίο γεννιέται με συμπεριφορικές
δυνατότητες τεραστίου φάσματος οδηγείται να
αναπτύξει ορισμένες μόνο μορφές συμπεριφοράς που
περιορίζονται σε στενότερο φάσμα, το φάσμα που είναι
αποδεκτό από τις αρχές της ομάδας του. Κάθε άνθρωπος
εντάσσεται σε συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο και
μαθαίνει συγκεκριμένα είδη αντιδράσεων. Η γλωσσική
συμπεριφορά ή η έκφραση των συναισθημάτων
αποτελούν αποτελέσματα συγκεκριμένης
κοινωνικοποίησης. Οι φορείς της κοινωνικοποίησης
(δάσκαλοι, γονείς) είναι εκείνοι, οι οποίοι γνωρίζουν τα
ήθη και τα έθιμα και ενισχύουν την «αποδεκτή»
συμπεριφορά. Αντίθετα, η ανεπιθύμητη συμπεριφορά
είναι εκείνη που αναστέλλεται ή δεν ενισχύεται.
10 I. L. Child, ‘’Socialization’’, in G Lindzey, Handbook of social psychology’’, Addison
Alley, Cambridge 1954, σ. 655-692.
Ο επιπολιτισμός είναι η διαδικασία, με την οποία
μαθαίνουμε χωρίς άμεση ή σκόπιμη διδασκαλία, αξίες,
ιδέες, έννοιες, λόγω της διαθεσιμότητας των ποικίλων
ερεθισμάτων στο περιβάλλοντα χώρο . Οι κοινωνικές 11

αξίες, η σχέση μας με την τέχνη ή την πολιτική, όπως

έχουν παραμείνει αποδεκτά από το μεγαλύτερο μέρος της
κοινωνίας, είναι προϊόντα ενός συγκεκριμένου
κοινωνικού πλαισίου, μεταδίδονται ευρέως και δεν
αμφισβητούνται σχεδόν ποτέ. Ο επιπολιτισμός
πραγματοποιείται μέσα από τη μιμητική μάθηση και 12

είναι η έμμεση μάθηση του παραδιδόμενου πολιτισμού

των παλαιότερων γενεών. Τα αποτελέσματα του
επιπολιτισμού και η ουσιώδης επίδραση του κοινωνικού
περιβάλλοντος δεν συνειδητοποιούνται από τους
ανθρώπους.
Οι περισσότερες συμπεριφορές προϋποθέτουν και
τις δύο κοινωνικές λειτουργίες, μολονότι η
αλληλεπίδραση τους ποικίλλει. Ως προς το ρόλο του
ηγέτη μέσα στην ιστορία κυρίως στην εθνική του
διάσταση κρίνεται σημαντικός ο ρόλος του σχολείου. Η
επίδραση όμως της εκπαίδευσης συμπληρώνεται και
από τη σκόπιμη ή μη, επίδραση των προφορικών
διηγήσεων, των μηνυμάτων των ΜΜΕ και των εικόνων
με τις οποίες έχει διασωθεί σε μας το ιστορικό παρελθόν.
Θεμελιώδης επομένως είναι η διάσταση του
πολιτισμού ή της κουλτούρας που έχει διαμορφωθεί σ’
ένα τόπο. Σύμφωνα με τους περισσότερους ορισμούς, ο
πολιτισμός περιλαμβάνει τα προϊόντα της ανθρώπινης
συμπεριφοράς των προηγουμένων γενεών και
υποδηλώνει έναν τρόπο ζωής που οι περισσότεροι θα

11 M. J. Herskovits, Man and his works, the science of cultural anthropology, Alfred
Knopf, New York 1948, σ.39-42.
12 Βλ A. Bandura, Social learning theory, General learning press, New York 1971.
κληθούμε να ακολουθήσουμε . Κοινωνία και πολιτισμός
13

δεν είναι ταυτόσημες έννοιες αλλά διαφοροποιούνται στο

ότι ο όρος «πολιτισμός» περιλαμβάνει τα διαφορετικά
χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας, τα οποία και ρυθμίζουν
την ανθρώπινη συμπεριφορά . 14

Μέρος αυτού του πολιτισμού αποτελούν και οι

ιστορικοί ηγέτες, με τους οποίους συνδέονται συχνά οι
σπουδαιότερες στιγμές της εθνικής ή παγκόσμιας
ιστορίας. Σε συνδυασμό με το μαγνητισμό που ασκούν οι
«μύθοι» τους , οι ηγέτες αποτελούν στοιχεία ιδιαίτερα
θελκτικά προς την ιστορική μνήμη.
Μια άλλη σημαντική διάσταση του προβλήματος
του ηγέτη στη σχολική Ιστορία είναι ο ρόλος του ως
εθνικού συμβόλου. Η εθνική ιδεολογία νομιμοποιεί την
ύπαρξη ενός έθνους ως κράτους και οριοθετεί τον
πληθυσμό και τις πολιτειακές σχέσεις . Το στοιχειώδες 15

13 Για τους Moore και Lewis , ο όρος «πολιτισμός» προσδιορίζει τη γνώση, τις
δεξιότητες και τις πληροφορίες που έχουν επίκτητο χαρακτήρα,. Είναι κοινωνική γνώση
που διδάσκεται και μαθαίνεται από πολλά άτομα και είναι προσαρμόσιμη.
O.K. Moore, D.J. Lewis, Learning theory and culture, Psychological Review, 59, 1952,
pp 360-388. Ο Camilleri ορίζει ως πολιτισμό, το σύνολο των υποκείμενων σε μάθηση
εννοιών οι οποίες είναι κοινές και διαχρονικές, τις στάσεις, τις κοινωνικές
αναπαραστάσεις και τις αξίες που συμμερίζονται οι άνθρωποι.(C. Camilleri, ‘’La
psychology culturelle’’, Psychologie Francaise, 30, 1985, pp.147-151) Ο White
θεωρεί ως πολιτισμό τη συμβολική συμπεριφορά, ιδιαίτερα της γλώσσας η οποία
διευκολύνει τη μετάδοση της γνώσης με τη μορφή τεχνικού χειρισμού του
περιβάλλοντος από γενιά σε γενιά. (L.A. White,’’ Culturological, vs psychological
interpretations of human behavior’’, American Sociological Review, 12, 1947, σ. 686-
698.)
14M.H. Segall, ‘’Culture and behavior, Psychology in global perspective’’, Annual
Review of Psychology, 37, 1984, σ. 523-564.

15 H.D. Kelman, Sources of attachment to the nation state, an analysis of the

psychological dimensions of nationalism, third annual Floyd Allport Lecture, Syracuse
κριτήριο για τον προσδιορισμό μιας εθνικότητας
προϋποθέτει την αποδοχή και την αναγνώριση από την
εθνική ομάδα ενός βασικού σώματος αξιών, κοινών
παραδόσεων και τεκμηρίων για την ύπαρξη της
εθνικότητας . Η εθνική ταυτότητα, η οποία αποτελεί
16

προϊόν της εθνικής ιδεολογίας, προέρχεται σύμφωνα με

τον Κelman από δύο βασικές ψυχολογικές ανάγκες, την
17

ανάγκη του ανθρώπου για αυτοπροστασία και την

ανάγκη υπέρβασης του εαυτού ως τα όρια των
δυνατοτήτων του. Οι δύο αυτοί παράγοντες σύμφωνα με
τον ερευνητή, οδηγούν το άτομο σε ταύτιση με την
εθνική ομάδα. Για να ικανοποιηθούν αυτά τα κίνητρα
και να δημιουργηθεί εθνική συνείδηση, η πολιτεία
οφείλει να βοηθήσει τα διαφορετικά πολιτισμικά
στοιχεία να προσαρμοστούν σε μια ενιαία παράδοση και
να εμπνεύσει στους πολίτες της την κοινή πίστη σε ένα
κοινό σύστημα αξιών.
Οι ηγέτες , οι οποίοι διδάσκονται στο πλαίσιο της
σχολικής ιστορίας είναι κυρίως τα πρόσωπα που
πρωταγωνίστησαν σε μια κρίσιμη καμπή της εθνικής
ιστορίας. Η επιλογή τους στην ύλη του μαθήματος
εξαρτάται από τη θέση τους μέσα στον ιστορικό
γίγνεσθαι. αλλά και από πολιτικές σκοπιμότητες. Ο
ηγέτης τις περισσότερες φορές προβάλλεται ως ένα
σύμβολο ενότητας και ηθικής ακεραιότητας. Οι
σημαντικές επιτυχίες του ( Ελευθέριος Βενιζέλος, Μέγας
Αλέξανδρος) ιδιαίτερα, σε πολιτικό και στρατιωτικό
επίπεδο αποτελούν το έναυσμα για τη συλλογική
προσπάθεια να υπερνικήσει δυσκολίες, ιδιαίτερα σε
κρίσιμες χρονικές συνθήκες.

University, New York 1976, σ. 9-10.

16 F Allport, Institutional behavior, University of North Carolina Press, 1933, σ. 138.
17 Kelman, Sources…, ό. π.
 Ανάλογα με το πολιτικό και κοινωνικό μήνυμα που
θέλει να περάσει το πολιτικό σύστημα μέσα από το ΑΠ,
οι ιστορικοί ηγέτες αποκτούν διαχρονική παρουσία ως
φορείς αξιών και πολιτικούς. Οι προσωπικότητες αυτές
συνδέονται συχνά, με μια σημαντική ιστορική περίοδο
και ανάγονται σε ένα συμβολικό και ως εκπρόσωποι
συγκεκριμένης πολιτικής συμπεριφοράς. Κάθε έθνος
έχει τους δικούς του ήρωες-ηγέτες, ανθρώπους των
γραμμάτων, των τεχνών, στρατιωτικούς επίπεδο ως
πρότυπα
ηγεσίας, και ηρωισμού.