Psihijat.dan.

/2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
37
Opti rad
UDK 159.964.2:17.023.2
FILOZOFSKI KORENI PSIHOANALITIKE ETIKE

Bogdan Drakuli

Institut za mentalno zdravlje, Beograd, Srbija



Apstrakt: Osnovni psihoanalitiki pojmovi baziraju se na dugoj tradiciji zapadne filo-
zofske misli. Naporedo sa rastuom sumnjom u racionalnost svetskog poretka, u drugoj polovini
XIX veka javljali su se filozofski sistemi koji su iracionalne sile shvatili kao osnovu realnosti, i
u takvoj duhovnoj klimi nastaje i psihoanalitiko uenje o nagonima i nesvesnom, koje pokazuje
zauujue slinosti sa stavovima openhauera i Niea. Nadalje, dolo je do razlikovanja nes-
vesnog kao psiholokog pojma, i iracionalnog kao gnoseoloke kategorije (Jung), razlika koja je
naznaena ve Frojdovim shvatanjem da sadraj nesvesnog mogu da budu i neki potisnuti ra-
cionalni sadraji (u dinamikom smislu), ili da su delovi Ega i Superega nesvesni (u topikom
smislu). Sa stanovita filozofskog pojma totaliteta, psihiki poremeaj je definisan kao prevlast
posebnosti (iracionalnosti) koja izmie integrativnoj funkciji linosti. Cilj terapije se tada moe
predstaviti kao zahtev da se preokrene stanje u kojem, po Frojdu, Id manipulie Egom u cilju
zadovoljenja svojih iracionalnih tenji, zahtev koji je izraen u terapijskoj maksimi Neka bude
Ego gde je bio Id i u kojem se kao praktini postulat evocira sokratovski racionalistiki pro-
gram etike. Kantova deontoloka etika, sa druge strane, takoe vodi preispitivanju pojma ma-
nipulacije, naroito drugom formulacijom kategorikog imperativa koja zabranjuje upotrebu
oveka kao sredstva, jer je manipulaciju upravo mogue definisati kao instrumentalizaciju
oveka, uz nuan uslov da kod pojedinca postoji nesvesnost o prirodi tog odnosa, ukoliko ne
treba da se radi o prostoj prisili. Shodno tome, opet u skladu sa Kantovim imperativom, komu-
nikacija podrazumeva odnos sa ovekom kao racionalnom svrhom po sebi, a ne sa oruem za
spoljanje svrhe. S druge strane, poznata prva formulacija kategorikog imperativa koja po-
dreuje subjektivnu volju univerzalnom racionalnom moralnom principu, afirmie ve
spomenuti motiv optosti nasuprot posebnosti iracionalnog.

Kljune rei: Psihoanaliza, filozofija, iracionalno, etika

U pisanju ovog teksta korieni su delovi rada: Bogdan Drakuli. Etiki aspekti komunikacije i
manipulacije iracionalnim u grupi. Magistarski rad. Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 1991.


Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
38
Uvod
Istorijska predstava o nastajanju, proizlaenju svih nauka iz filo-
zofije, ne moe se u vremenskom smislu shvatiti pojednostavljeno, kao da se
radi o jednokratnom procesu koji se zbio nekada ranije, u prolosti, i od tada
traje osiguravajui definitivnu razdvojenost ovih disciplina. S druge strane
vremenske sukcesije, filozofija nije ni sova, ptica mudrosti [1], koja uvek
dolazi post festum, u smiraj dana, odnosno na kraju jednog ciklusa razvoja
Svetskog duha sa svim njegovim kulturnim i naunim bogatstvom. Naprotiv,
motivi, horizonti i pojmovne anticipacije koje se sadre u filozofiji jednog
doba bivaju neprekidno metodoloki i sadrinski prisutni i integrisani u prob-
lemskom podruju nauke tog doba. Ovakav odnos nauke i filozofije objan-
java i uticaj filozofskih pojmova svesnog i nesvesnog, racionalnog i iracion-
alnog, etikog odnosa cilja i sredstava, individualnog i opteg, itd., na inter-
pretacije koje su ti pojmovi zadobili u modernoj psihijatriji i, posebno, psi-
hoanalizi, poevi od njenog utemeljivaa Frojda.

Racionalno i iracionalno
Suprotnost racionalnog i iracionalnog jedan je od stalnih motiva u
zapadnoj filozofiji baziranoj na helenskoj tradiciji. Formulisana na razne
naine, kao odnos Anaksagorinog nusa i materijalnog principa, Platonovih
ideja i pojavne stvarnosti, novoplatonske svetlosti duha i tamne materije,
due i tela u hrianstvu, Dekartove res cogitans i res extensa, Lajbnicove
hijerarhije nesvesnih monada ka sve svesnijim ova suprotnost zadobija
osobeno reenje u Hegelovoj filozofiji, ija sistematizovana forma opisuje
krug bitnih problema kojem se jo uvek kao izvoru obraa savremena nauka i
filozofija. Hegel opisuje itav razvoj stvarnosti, pa time i saznanja (prema
svom stanovitu panlogizma, odnosno prema maksimi: sve racionalno je
stvarno) kao proces samoosveivanja onoga to je prethodno bilo nes-
vesno, ili, u njegovim terminima, ono po sebi (an sich) prelazi u saznato
za sebe (fr sich) koje ovladava posebinou i postaje ding an und fr
sich [2]. Tako Frojdova maksima neka bude Ego gde je bio Id [3] kore-
spondira, u posebnom domenu psihike realnosti, sa navedenim Hegelovim
principom. Meutim, kod Hegela, sutina, ono to je bilo po sebi, i samo je
racionalno, tj. Ideja, pa se suprotnost racionalno iracionalno preobraa u
drugu: u suprotnost individualno opte, jer individualna racionalnost treba
da shvati optu Ideju, ili Apsolutni duh, kao princip stvarnosti. Mislilac
frankfurtske kritike teorije drutva Teodor Adorno ipak se suprotstavlja
ovakvom optimizmu svojim stavom da su, kao u hrianstvu, i kod Hegela
individue pod ukletou, jer se supstancijalnost opteg ispoljava kao iracion-
alnost, neprozirnost [4]. No, sama suprotnost individualnog i opteg po-
javljuje se opet kod Hegela kao etiki problem, odnos sredstava i cilja, iz-
raen kroz pojam lukavstva uma, odnosno kroz shvatanje da individue u
svojim namerama i postupcima za koje misle da su svrha po sebi, zapravo
predstavljaju orue u rukama skrivenih sila istorije koja deluje prema svojim
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
39
ciljevima, i ega su pojedinci nesvesni [5]. Slian je stav Maksa Horkha-
jmera kada kae da pojedinci veruju da deluju slobodno, a u stvari im osnove
sistema izmiu [6]. Na taj nain se lukavstvo uma pojavljuje kao eksplana-
torni princip motivacije pojedinca, i to tako to manipulacija pojedincem iz-
raena u tom pojmu objedinjuje problematiku iracionalnosti, odnosa indi-
vidue i optosti, i etike. Nasuprot Frojdovom shvatanju o iracionalnoj,
bioloko nagonskoj motivaciji ponaanja, Hegelov racionalizam, dodue,
dozvoljava manipulaciju pojedincem od strane lukavog Svetskog duha, ali
je ta manipulacija zapravo proces osveivanja o onome to je i samo racion-
alno, i time itav ovaj odnos ostaje unutar racionalnosti. Ovde se dolazi do
jedne vane distinkcije: Hegelov Apsolut je, dodue, po sebi nesvestan, ali
nije iracionalan, nego je potencijalno, kada postane za sebe, racionalan.
Tako se ovde anticipira Jungovo razlikovanje nesvesnog kao psiholokog
pojma, i iracionalnog kao gnoseolokog, kao i kasnija gledita Froma i
frankfurtovaca da sadraj nesvesnog nisu samo iracionalni elementi.

Iracionalno i etika
U vezi sa prethodnom razlikom izmeu Hegelovog i Frojdovog
shvatanja iracionalnosti i etike jeste i Hegelovo utemeljivanje i istina mor-
aliteta kao sfere subjektivnog duha u sledeim, viim sferama objektivnog
duha, odnosno u obiajnosti, drutvu, dravi, dok Frojd nalazi temelj i izvor
morala na suprotnoj, nioj strani u nagonskim silama i, posebno, u Edi-
povom kompleksu. Meutim, jedan drugi Hegelov pojam, a to je prevlast
optosti nad pojedinanou, ili stanovite totaliteta, imao je direktnog uti-
caja na kasnije definicije bolesti uopte, i duevne bolesti posebno. Naime,
kao to je po Hegelu istina, ispunjenje i pravi pojam svake stvari, u tome da
njeni momenti bivaju uklopljeni u totalitet i slue svrsi celine, tako se to od-
nosi i posebno na zdravlje, a bolest je, nasuprot, stanje u kojem jedan od sis-
tema ili organa ... sebe za sebe utvruje i ustraje u svojoj posebnoj djelat-
nosti protiv djelatnosti cjeline... [2]. Gotovo istim reima izraava se Jung
[7] kada kae da je duevna bolest zapravo posebnost, prevelika izraenost
jedne osobine, ili Marks koji odreuje mentalnu bolest kao dominaciju, otu-
enost jedne strasti od celine linosti [8]. Erih From definie mentalnu
bolest, nastavljajui se na Spinozu, kao gonjenost iracionalnim strastima [9],
ali se i takvo odreenje svodi na prethodno, jer on na drugom mestu definie
racionalno kao ono to slabi i destruie celinu [10]. Osim toga, From i direk-
tno kae da se svaka neuroza moe smatrati posledicom otuenja, jer se u
njoj linost otuuje od celine i postaje rob jednog dela sebe same [11].
Hegel je uopte izvrio veliki uticaj na Marksa, pa tako i na njegovu
koncepciju istorije iju sutinu ine zakoni kretanja rada i kapitala, koji
ostaju nesvesni do pojave teorije koja treba da ih sazna i o njima se osvesti,
a ta je teorija po Marksu upravo njegova sopstvena. Shvatanje o lukavstvu
uma ovde se pojavljuje u modifikovanom obliku, jer je kretanje kapitala ona
iracionalna sila o kojoj se treba osvestiti i time izbei da joj se slui kao
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
40
orue [5] jer, kako kae marksista Karel Kosik [12], postuliranje lukavstva
uma upravo dovodi do toga da se ljudi pojavljuju kao orue. Adorno i From
nisu delili ovakav Marksov optimizam. Po Adornu, Marksov pojam fetiizma
drutvenih injenica koje treba da budu razotkrivene na navedeni nain,
zapravo ukazuje na iracionalnost svetskog duha, na nadmonost heter-
onomne optosti nad individuom [4], dok From prigovara Marksu
neshvatanje da odbacivanje ekonomskih okova ostavlja netaknutim one ira-
cionalne, koji su posledica straha od slobode [13].
S druge strane, From istie Marksove zasluge za otkrivanje drutveno
nesvesnog kao nunog preduslova za razumevanje individualno nesvesnog
[11]. Prema Fromu, dok su i Frojd i Marks zastupali kritiki stav prema
iluziji, ideologiji, prvi je osnovu stvarnosti video u libidinoznom sklopu, a
drugi u ekonomskoj strukturi. Dalje, i Frojd i Marks sa svog stanovita hu-
manizma zahtevaju osveivanje kod Frojda je to funkcija terapeuta, kod
Marksa partije i voe [11]. From ipak nalazi znaajnu razliku u njihovim
shvatanjima, izraenu u tvrdnji da prema Frojdu drutvena evolucija dovodi
do porasta potiskivanja, dok se prema Marksu ono smanjuje [14].
Teko je sloiti se sa drugim delom Fromove tvrdnje, jer se ini da i
kod Frojda i kod Marksa, teorijski posmatrano, potiskivanje raste, kod ovog
poslednjeg kao zaotravanje drutvenih suprotnosti i porast otuenja. Ono to
zavodi Froma jeste jedan drugi, praktian aspekt: individualno terapijski
(psihoanaliza) kod Frojda i drutveno terapijski (revolucija) kod Marksa,
sa kojeg dolazi do smanjenja potiskivanja kod obojice. From grei jed-
nostavno zato to mea ove aspekte, pa kod Frojda uzima u obzir samo teori-
jski, a kod Marksa samo praktini aspekt. Ovo brkanje dovodi i do kolebanja
Froma u istom delu S one strane okova iluzije gde jednom smatra da je
Frojd bio skeptik u pogledu ovekove sposobnosti za usavravanje [11], dok
na drugom mestu kae da Frojd ipak nije zavrio sa fatalizmom, jer je
verovao da ovek moe postati svestan skrivenih sila [11].
Vrlo snaan uticaj na kasnije etike teorije, pa tako i na etika
shvatanja koja su izvirala iz psihoanalize, imao je Imanuel Kant [151]. Na
prvom mestu, on zasniva etiki zakon kategoriki imperativ, iskljuivo u
umu, racionalno, dok svako utemeljenje morala koje bi polazilo iz ulnosti
on naziva patolokim u izvornom znaenju te rei. Drugo, uvena formu-
lacija kategorikog imperativa: Delaj tako kao da bi maksima tvoje volje
uvek mogla postati i principom opteg zakonodavstva [15] oigledno reava
jedan od osnovnih problema odnos individualnog i opteg, pojedinca i za-
jednice. Tree, u svojoj izvedenoj, drugoj verziji, imperativ nalae svakom
da sebe i drugog oveka nikad ne koristi kao sredstvo, nego uvek ujedno i
kao svrhu [16], i time se odnosi na etiki problem cilja i sredstava. Mada
Kantovo shvatanje izgleda bezuslovno racionalistiko, Adorno pronalazi
skrivenu dijalektiku u njemu navodei da je Kantovo uenje o slobodi, iz-
raeno u imperativu, direktno umno, ali i ne-umno, jer imperativ mora biti
bezuslovno prihvaen, i tako ratio postaje iracionalni autoritet [4]. Horkha-
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
41
jmer sa pozicije koja je vrlo slina Adornovoj proiruje njegov prigovor
tvrdnjom da Kantovi osnovni pojmovi pokazuju istovremeno karakter ra-
zumnosti i otuene nesvesnosti, i tano odslikavaju protivrenost ljudske
pozicije [6]. No, bar From priznaje da je nasuprot Luterovom i Kalvinovom
oveku kao sredstvu vanjskih ciljeva, kod Kanta on cilj za sebe [17] to,
zaista, kao direktna zabrana manipulisanja ovekom, proizlazi iz druge
verzije imperativa.

Uticaj pesimizma i imoralizma na psihoanalizu
Najdirektniji uticaj na Frojda i psihoanalizu imala je struja koja
nastaje kao reakcija na Hegelova shvatanja o racionalnosti svetskog poretka,
a zaetnik ove iracionalne reakcije je eling u svom kasnijem periodu, nakon
razlaza sa Hegelom, sa svojim uenjem o bezumnosti, iracionalnosti svetske
osnove. Sam apsolut je tada kod elinga shvaen kao iracionalna sutina i na
kraju kao tamna tenja, beskonani nagon. On je nesvesna volja, i sva stvar-
nost je u poslednjoj instanci volja [18]. U ovim stavovima nije teko pre-
poznati inspiraciju za openhauera i Niea i, preko njih, za Frojda, koji ipak
istie da je do svojih metafizikih uvida doao samostalno. Meutim, antira-
cionalistiki pokret je mnogo iri i predstavlja ne samo kritiku nego i pri-
lagoavanje iracionalnoj stvarnosti. Primer za to je talov personalizam i
antiracionalizam koji Markuze kritikuje kao nain prilagoavanja autorita-
rizma drutvenom razvoju srednje klase, a njegovo klevetanje apstraktnog
miljenja kao kapitulaciju kritike filozofije pred iracionalnom stvarnou,
tako da na kraju um biva zamenjen autoritetom [19]. Markuze smatra da je
u nastanku ove postehegelovske struje miljenja odlunu ulogu imao Kjerke-
gorov napad na optost, koji je kao antiracionalistiki postajao sve vaniji
[19], i tu je budue teite psihoanalitikih istraivanja isto tako oigledno
kao i u injenici da je Eugen fon Hartman, openhauerov nastavlja, bio os-
niva filozofije nesvesnog i dinamike metafizike [20]. No, bez obzira
na irinu pokreta, dovoljno je zadrati se na osnovnoj liniji znaaju open-
hauera i Niea za razumevanje Frojdovih ideja, mada sam Frojd odbija direk-
tan uticaj izjavom da je openhauera itao vrlo kasno, a da slinost sa
Nieom zauuje [3], i tada bi, ne sumnjajui u Frojdovu iskrenost, upravo
prisutnost opisane iroke antiracionalistike klime i mogunost posrednog
prenoenja ideja, mogla da objasni onu slinost.
Po openhaueru, sutina sveta je predstavljena slepom, iracionalnom
voljom, koja je zapalila buktinju intelekta da joj osvetljava kretanje u pojav-
nom svetu. Meutim, tako je intelekt tek izvedena pojava, dok je organizam,
kao neposredna objektivacija volje, primaran [21]. Vrlo slino kasnijem Fro-
jdovom odreenju nesvesnog, volja je slepa, vanvremena, nepodlona
kauzalitetu pojavnog sveta, sa jedinom tenjom ka zadovoljenju, jer njeno
naelo je potreba, nedostatak, dakle bol, sa nemogunou zadovoljenja
zato to svako zadovoljstvo odmah raa dosadu ili novu potrebu, i tako u ne-
dogled. Jedini izlaz iz tog zaaranog kruga ivota koga openhauer naziva
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
42
paklom (Ovaj ivot je pakao) on vidi u odricanju od htenja, oslobaanju od
volje za ivot i vraanje u nita, Nirvanu, koje je ipak rezervisano samo za
izabrane umetnike genije, u ijem umetnikom stvaralatvu volja kao prin-
cip sveta negira samu sebe, za razliku od Frojda koji u kasnijem periodu,
suoen sa paklom Velikog rata, uvodi Tanatos, nagon smrti i destrukcije, kao
drugi, opti samostalni princip suprotstavljen Erosu. M. Horkhajmer smatra
da je naukom o svesti kao malom delu psihe openhauer predskazao temelje
moderne psihoanalize [22]. Pri tome se u openhauerovoj koncepciji odnos
svesnog i nesvesnog pojavljuje kao manipulacija razuma od strane iracional-
nog (po Frojdovim reima Ego ispunjava zahteve Ida), a terapijski napor se,
po mnogim izvedenim shvatanjima, sastoji upravo u preokretanju tog odnosa.
Ako je kod openhauera iracionalizam doveo do pesimizma, Nie-
ovo velianje dionizijskog kao telesnog, nagonskog, nesvesnog i iracional-
nog, nasuprot apolinijskom, u njegovom ranom delu Roenje tragedije
[23], prirodno se razvija u imoralizam, jer za Niea degeneracija dionizi-
jskog u apolinijsko, odnosno racionalno, poinje ve sa Sokratom, ija mak-
sima vrlina je znanje predstavlja obrazac racionalistike etike. U svojoj
Volji za mo Nie, slino openhaueru, sve afekte smatra raznim oblicima
volje za mo kao prvog afektnog oblika, kao to je i saznanje orue moi
[24]. Osim ovih, i druge Nieove formulacije pokazuju zauujuu slinost
sa Frojdovim. Tako on afekte dalje smatra konstrukcijama intelekta, izmil-
janjem uzroka koji ne postoje, da bi se objasnila opta telesna oseanja koja
ne razumemo [24]. Svi se afekti izvode iz jedne jedine volje za mo, i meu-
sobno su jednaki po sutini [24]. Anticipirana je i Frojdova cenzura: ...
sve to dopire do nae s v e s t i potpuno je prethodno doterano, uproeno,
shematizovano, protumaeno ... [24]. U tom smislu logika pogreno intelek-
tualizuje odnose izmeu misli teei da razmatra unutranji svet na isti nain
kao i spoljanji. Naprotiv (ovde Nie zapravo govori o nesvesnoj moti-
vaciji), izmeu dveju misli igraju svoju igru jo svi mogui afekti ije kre-
tanje odvie brzo i mi ih zato ne opaamo, nego ih odriemo [24]. Unu-
tranji svet zato ima fenomenalni karakter. Nadalje, Nie smatra da u oblasti
duha ne postoji unitenje (tj. zaboravljanje), to znai da se pobeena pred-
stava ne unitava nego se samo potiskuje (!) [24]. U krajnjem, odnos svesti i
instinkta je slian onom kod openhauera, jer Nie opisuje svesno Ja kao tek
orue onoga ega je svest samo povrina, a nae odreenje ciljeva, naa volja
itd. je moda samo ...s i m b o l i k i j e z i k za neto bitno razliito,
naime, za neto nehotee i nesvesno [24]. I druge Nieove formulacije su
sline prethodnim, pa tako i Frojdovim. On kae da, dok se svest razvila u
odnosu prema spoljanjem svetu, glavni nagoni ne dolaze do svesti, nego
nam sa te strane dolaze nagovetaji u vidu zadovoljstva i bola. Ono to na taj
nain postaje svesno nalazi se u kauzalnim odnosima koji su potpuno
skriveni od nas. Svest n i j e rukovodea sila nego samo o r u e [24].
Ovakva koncepcija svesnog i nesvesnog, racionalnog i iracionalnog,
dovodi i Niea do sasvim odreene etike koncepcije, do obrtanja vred-
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
43
nosti: svet koga smo svesni ne moe vaiti kao polazna taka vrednosti. Taj
deli svesti je samo jo jedno sredstvo vie za razvitak i proirenje moi iv-
ota i to je glavni prigovor svima onima koji su jedan takav oblik sredstva
pogreno shvatili kao cilj, a ivot i porast njegove moi uniavali do pukog
sredstva [24]. From tumai ovakvo stanovite kao naglaavanje vrednosti
pojedinca, jer dok su, po njemu, Kant i Hegel zastupali i autonomiju pojed-
inca i sluenje svrsi drave, dotle Nie odbija svaku viu svrhu [14].
Osnovni vid manipulacije individuom za vie ciljeve Nie vidi u
moralu: Moral i religija su glavna sredstva pomou kojih se od oveka moe
stvoriti to god se eli. [24], a evropska demokratija ne predstavlja oslo-
baanje sputanih snaga, nego putanje na slobodu umora i slabosti. Pojmovi
greh i slobodna volja izmiljeni su da se pometu instinkti, i to se sma-
tralo moralom [25]. Moral je znak slabosti, izraz straha jedne kulture usled
nesposobnosti za mo. Umesto manipulacije strastima i njihovog slabljenja,
potrebno je postii vlast nad strastima, ime im se moe dopustiti vea slo-
boda [24]. Oblast morala treba po Nieu suavati i ograniavati, a instinkte
koji tu zaista deluju treba obelodaniti i odati im poast, zaboravljajui na stid
koji bi hteo da ih porekne [24], jer je borba protiv instinkta formula dekaden-
cije [26]. Suprotno ovoj dekadenciji koju Nie uoava u zapadnoj civilizaciji,
progres se sastoji u postajanju oveka prirodnijim, nemoralnijim [24], ali
ne (i tu Nie anticipira stavove frankfurtovaca) na nain ve kritikovane za-
padne demokratije u kojoj je mogu, odnosno nekodljiv mnogo vei broj
uverenja nego pre, odakle jedino proizlazi tolerancija prema sebi, odnosno
licemerje [26]. Uopte uzevi, Nie prebacuje otricu kritike sa hrianstva,
zbog njegovog represivnog i manipulativnog korienja morala protiv in-
stinkata, na sekularizovano zapadno drutvo, pa ak i na proklamacije o so-
cijalizmu kojima je bio svedok. Jer, nakon prestanka vere u Boga, ne nestaje
i potreba slabih i prosenih za autoritetom: govor Boga kao kategorikog
imperatora biva zamenjen govorom socijalnog instinkta, odnosno instinkta
stada [24], koji biva pounutranjen i dozvoljava pojedincu da postoji samo
kao deo celine. Nie jasno uoava da ovo korienje vrline kao sredstva moi
i reda ima za krajnji cilj tehnologizaciju i instrumentalizaciju oveka uopte.
oveanstvo se pojavljuje kao kolektivni mehanizam, mainerija u kojoj se
nalazi bezbroj sve bolje podeenih tokova koji se sve ekonominije troe do
maksimuma eksploatacije oveka [24].
Takoe, Nie lapidarno daje karakteristiku (tada samo teorijskog) so-
cijalizma koja je, na alost, kasnije bogato potvrena i u praksi mnogih
drutava: Moderni socijalizam hteo bi da stvori svetovnu paralelu je-
zuitizmu: s v a k i ovek kao apsolutno orue. [24]. Teko se moe saetije i
jasnije izraziti smenjivanje religijskih i ne-religijskih ideologija koje ipak
zadravaju jednu sutinsku karakteristiku: manipulaciju nesvesnim silama i
time instrumentalizaciju oveka.
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
44
Psihoanalitiki motivi u filozofiji
Povratni uticaj psihoanalize na filozofiju nije bio nita slabije iz-
raen. Moe se pre svega ukratko spomenuti da je taj uticaj ponekad korien
u povrne antifilozofske svrhe, kao to je to sluaj kod Hansa Rajhenbaha,
predstavnika logikog pozitivizma, koji, elei da sahrani svaku filozofiju
koja se ne moe izraziti matematikim simbolima i raunom verovatnoe,
doslovce smatra da psiholoka analiza filozofa vie otkriva nego analiza nji-
hovih sistema [27]. Svakako da ovaj spoljanji, anegdotski pristup filozofiji
moe biti interesantan (Dekartova metodoloka sumnja se objanjava njego-
vim traganjem za psiholokom izvesnou i sigurnou, navodi se da je
Kjerkegor primio strogo puritansko vaspitanje, da je openhauerov otac iz-
vrio samoubistvo u depresiji, da je Nie mrzeo oca i umro u dubokom pom-
raenju uma, da je Hegelova sestra bolovala od shizofrenije, i da Kant u
svom inae manifestnom udatvu nikada nije naputao rodni Kenigsberg),
ali ovakva objanjenja nisu plodonosnija od uvenih objanjenja nadgrad-
nje bazom, zato to svode jednu duhovnu dimenziju na drugu, u sla-
banom pokuaju da ih razumeju.
Mnogo su znaajniji stavovi Maksa elera da je nae doba epoha
izjednaavanja apolinijskog i dionizijskog, i time rehabilitacija nagonske
sfere. eler odreuje oveka kao nagonsko i duhovno bie, poziva se na Fro-
jda i Adlera, i u nagonima pronalazi motor istorije [28]. Slino tome,
moralne vrednosti dobijaju mo i energiju tek povezujui se sa interesima i
strastima [29]. Tesnu povezanost problematike iracionalnog i etikog istie i
Bergson: njegov elan vital ispoljava se kao instinkt, razum i intuicija, od ko-
jih je samo intuicija, kao osloboeni nesvesni instinkt, slobodna. Ona pred-
stavlja osnovu za otvoreni moral jednog idealnog drutva, dok je zat-
voreni moral moralitet jednog odreenog drutva i nastaje iz instinktivno-
racionalne komponente osnovne ljudske strukture [30].
Dok Ernst Bloh smatra, u svom delu Princip nada [31], da su sve
forme psihoanalize retrospektivne i time nazadne, Sartr zahteva jednu egzis-
tencijalitiku psihoanalizu kao medijaciju klase i i individue, i suprotstavlja
se fetiizmu grupe od strane amerikih autora [32], a Leek Kolakovski
govori o istom krugu problema na koje filozofija i psihologija daju razne
odgovore, i pripisuje jo filozofiji terapijsku ulogu jer umanjuje patnje ek-
spresijom [33]. Politike, istorijske, kulturne i civilizacijske implikacije psi-
hoanalitikog uenja predstavljale su znaajan motiv naroito u radovima
mislilaca frankfurtske kole i Froma.
Najzad, nesumnjivo je da je psihoanaliza svojim naglaavanjem od-
nosa racionalno-iracionalno bitno uticala na formulisanje savremenih etikih
teorija. Tako S. Stojanovi [34] daje podelu savremenih meta-etikih pravaca
(dakle, onih koji razmatraju znaenje etikih iskaza) na dve grupe: kognitiv-
istike i antikognitivistike teorije, a ove poslednje, koje ne priznaju sazna-
jni, odnosno racionalni karakter moralnih sudova, deli na emotivistike, im-
perativistike i preskriptivistike koncepcije, ve prema tome da li njihovi
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
45
autori smatraju da su moralni sudovi utemeljeni, redom: emocijama, nared-
bama ili propisima.

Zakljuak
Iracionalnost je u najvanijim filozofskim teorijama novijeg doba
zadobijala sve vei znaaj, proporcionalno uvianju da individualni i drut-
veni ivot uveliko izmiu racionalnim modusima objanjenja, i utoliko je ova
opta filozofska klima delovala na uobliavanje teorije koja stavlja iracion-
alno u centar interesovanja psihoanalize, kao i mnogih humanistikih
pravaca, npr. frankfurtske kole, koja ujedinjuje filozofska i sociopsiholoka
saznanja. Pojavio se i motiv razlikovanja iracionalnog i nesvesnog, to je
postalo predmet nekih vanih distinkcija u daljem razvoju.
Na vie naina pokazalo se da su iracionalnost i etika u najuoj, Kan-
tovim terminima reeno, analitiko-apriornoj vezi. Pre svega, openhauerov
iracionalizam doiveo je prirodno razreenje u imoralizmu Niea. Na drugom
mestu, Hegelov lukavi Svetski duh koristi kao sredstva individuine nes-
vesne ciljeve kojima one zapravo slue dok se, u obliku prosveenih pojedi-
naca, ne osveste o njima, dok Marks izraava slinu ideju na materijalis-
tikiji nain, u terminima kapitala iji su nesaznati zakoni motor istorije. U
oba poslednja sluaja osveivanje, naravno na bitno razliitim pret-
postavkama, predstavlja put ka ukidanju manipulacije, odnosno stanja u ko-
jem ljudi na etiki nedostojan (prema drugoj formulaciji Kantovog kate-
gorikog imperativa) nain slue kao sredstva jer su n e s v e s n i stvarne
motivacije svojih postupaka. Tree, Nie je ingeniozno uoio da je drutvo
upravo u moralnim normama i zabranama oduvek pronalazilo najefikasnije
orue za potiskivanje instinkata i telesnosti, i na taj nain upravljalo lju-
dima, kao i da smrt Boga, odnosno kraj religije, ne znai i kraj ove ma-
nipulacije.
Najzad, odnos individue i drutva, pojedinanog i opteg, pregnantno
izraen ve u uvenoj prvoj formulaciji kategorikog imperativa, dobija
jednu karakteristinu interpretaciju u ovom kontekstu. Naime, stanovite
prevlasti totaliteta, optosti, koje je uoljivo u ovoj formulaciji i uopte kod
Kanta, Hegela i u itavoj dijalektikoj tradiciji, dominira i u mnogim de-
finicijama duevne bolesti: kao to je pokazano, Spinoza, Hegel, Marks,
Jung, From i drugi, odreuju psihiku bolest kao destruiranje celine od strane
iracionalnog kao posebne psihike sile. Na taj nain se posebnost javlja kao
glavna filozofska odredba poremeaja, dakle ista odredba koja karakterie
neetinost, bilo da se, u tradiciji deontoloke etike nemoralnim smatra ono
to protivrei o p t o s t i moralnog zakona, bilo da, nasuprot utilitaris-
tikom zahtevu, ne doprinosi najveoj srei n a j v e e g b r o j a ljudi
(ovde se moe zanemariti kritika ovakvog utilitaristikog redukovanja pojma
optosti na prosti kvantitet, to je i inae karakteristika degeneracije filozofije
na egzaktnu, pre svega matematiku disciplinu u anglosaksonskoj filozofiji
XX veka). Ovakvo stanovite, koje bi htelo da prikae iracionalno kao
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
46
posebnost koja se suprotstavlja racionalnom totalitetu linosti, i neetiko kao
posebnost koja protivrei racionalnoj celini drutva (uz povezivanje ovih
posebnosti u entitetu koji se zove duevni poremeaj) bilo je kasnije otro
kritikovano, naroito od strane mislilaca frankfurtske kole.
Manipulacija se pojavila kao pojam koji, takorei, obuhvata svojim
znaenjem sve prethodne, pojavljujujui se u raznim svojim aspektima uz
problematiku iracionalnog, moralnog i drutvenog, i znaei i nadalje pri-
marno manipulaciju iracionalnim u drutvene svrhe, kojih je individua nes-
vesna i zbog toga im slui kao orue.


Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
47
PHILOSOPHICAL ROOTS OF PSYCHOANALYTIC ETHICS

Bogdan Drakulic

Institute of Mental Health, Belgrade, Serbia



Abstract: Fundamental notions of psychoanalysis are based on the long tradition of the
Western philosophical thought. In parallel with the growing doubt over rationality of the global
order, philosophical systems that placed irrational forces as the basis of reality appeared in the
second half of the 19
th
century; it is this spiritual climate that produced psychoanalytical theo-
ries of drives and the unconscious, which bear a surprising likeness to the ideas of Schopen-
hauer and Nietzsche. Further on, differentiation was made between the unconscious as a psy-
chological notion and the irrational as a gnoseological category (Jung), the difference that was
indicated earlier in Freuds idea that the contents of the unconscious can include certain re-
pressed contents (in the dynamic sense), or that parts of Ego and Superego are unconscious (in
the topical sense). From the perspective of philosophical notion of totality, mental disorder was
defined as a predominance of specificity (irrationality), which escapes the integrative function
of personality. The objective of treatment can then be presented as a demand to reverse the
situation in which, according to Freud, Id manipulates Ego in order to satisfy its irrational ten-
dencies, a demand that is expressed in the therapeutic maxim Where Id was, there shall Ego
be and where the Socratic rationalist ethics program is evoked as a practical postulate. Kant's
deontological ethics, on the other hand, also leads to reexamining the notion of manipulation,
especially with the second formulation of the categorical imperative, which prohibits the use
of man as a means, as manipulation can in fact be defined as the instrumentalization of man,
with a necessary condition that the individual is unaware of the nature of that relationship,
unless it should be a case of simple coercion. Accordingly, again in accord with Kant's impera-
tive, communication implies a relationship with man as a rational purpose in itself, not a means
for external purposes. On the other hand, the famous first formulation of the categorical im-
perative, which subordinates subjective will to the universal rational moral principle, affirms the
previously mentioned motive of generality rather than the specificity of the irrational.

Key words: Psychoanalysis, philosophy, irrational, ethics

In writing this article, parts of the following paper were used: Bogdan Drakuli. Ethical
aspects of communication and manipulation of the irrational in a group. M. Sc. thesis. School
of Medicine, University of Belgrade, 1991.


Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
48
Literatura
1. Hegel GVF. Istorija filozofije. Beograd: Beogradski izdavako
grafiki zavod; 1975.
2. Hegel GVF. Enciklopedija filozofijskih znanosti. Sarajevo: Veselin
Maslea Svjetlost; 1987. s. 34-48.
3. Frojd S. Autobiografija. Nova predavanja. Novi Sad: Matica
srpska; 1979.
4. Adorno T. Negativna dijalektika. Beograd: BIGZ; 1979.
5. Drakuli B. Lukavstvo uma kod Kanta, Hegela i Marksa. Mark-
sistika misao 1989;3-4:294-316.
6. Horkhajmer M. Tradicionalna i kritika teorija. Beograd: BIGZ; 1976.
7. Jung KG. O psihologiji nesvesnog. Odabrana dela. Novi Sad:
Matica srpska; 1984.
8. Fromm E. Kriza psihoanalize. Dela, knj. 8. Zagreb Beograd:
Naprijed Nolit; 1986.
9. Fromm E. Imati ili biti. Dela, knj. 11. Zagreb Beograd: Naprijed
Nolit; 1986.
10. Fromm E. Anatomija ljudske destruktivnosti II. Dela, knj. 10. Za-
greb Beograd: Naprijed Nolit; 1986.
11. Fromm E. S onu stranu okova iluzije. Dela, knj. 7. Zagreb Beo-
grad: Naprijed Nolit; 1986.
12. Kosik K. Dijalektika konkretnog. Beograd: Prosveta; 1967.
13. Fromm E. Zdravo drutvo. Dela, knj. 4. Zagreb Beograd: Napri-
jed Nolit; 1986.
14. Fromm E. Bekstvo od slobode. Dela, knj. 2. Zagreb Beograd:
Naprijed Nolit; 1986.
15. Kant I. Kritika praktikog uma. Zagreb: Naprijed; 1974.
16. Kant I. Zasnivanje metafizike morala. Beograd: Beogradski izda-
vako-grafiki zavod; 1981.
17. Fromm E. ovjek za sebe. Dela, knj. 3. Zagreb Beograd: Napri-
jed Nolit; 1986.
18. Windelband W. Povijest filozofije II. Zagreb: Naprijed; 1978.
19. Marcuse H. Um i revolucija. Sarajevo: Veselin Maslea Svjet-
lost; 1987.
20. Filipovi V. Novija filozofija zapada. Filozofska hrestomatija VIII.
Zagreb: Matica hrvatska; 1982.
21. openhauer A. Svet kao volja i predstava II. Novi Sad: Matica srpska;
1986.
22. Horkheimer M. Kritika instrumentalnog uma. Zagreb: Globus; 1988.
23. Nie F. Roenje tragedije. Beograd: BIGZ; 1983.
24. Nie F. Volja za mo. Beograd: Prosveta; 1976.
25. Nie F. Ecce homo. Beograd: Grafos; 1980.
26. Nie F. Sumrak idola. Beograd: Grafos; 1980.
27. Rajhenbah H. Raanje naune filozofije. Beograd: Nolit; 1964.
28. eler M. Poloaj ovjeka u kozmosu. Sarajevo: Veselin Maslea
Svjetlost; 1987.
Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/
Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike
49
29. Scheler M. Philosophische weltanschauung. Bern Mnchen: Francke;
1968.
30. Bergson H. Ogled o neposrednim injenicama svesti. Beograd:
Mladost; 1978.
31. Bloch E. Princip nada I. Zagreb: Naprijed; 1981.
32. Sartr P. Kritika dijalektikog uma. Izabrana dela I. Beograd: No-
lit; 1983.
33. Kolakovski L. Filozofski eseji. Beograd: Nolit; 1964.
34. Stojanovi S. Savremena meta-etika. Beograd: Nolit; 1964.

_____________________
Dr Bogdan DRAKULI, dr sci med, neuropsihijatar, ef Dnevne bolnice
za psihotine poremeaje, Institut za mentalno zdravlje, Beograd, Srbija
Bogdan DRAKULIC, MD, PhD, psychiatrist, Head, Day hospital for psy-
chotic disorders, Institute of Mental Health, Belgrade, Serbia
E-mail: drakulicb@nadlanu.com