Noli Me Tangere
friar by the name of Jose Rodriguez. In a pamphlet entitled Caiingat
Spain, to Rizal, was a venue for realizing his dreams. He finished his
studies in Madrid and this to him was the realization of the bigger part
of his ambition. His vision broadened while he was in Spain to the point
of awakening in him an understanding of human nature, sparking in
him the realization that his people needed him. It must have been this
sentiment that prompted him to pursue, during the re-organizational
meeting of the Circulo-Hispano-Filipino, to be one of its activities, the
publication of a book to which all the members would contribute
papers on the various aspects and conditions of Philippines life.
"My proposal on the book," he wrote on January 2, 1884, "was
unanimously approved. But afterwards difficulties and objections were
raised which seemed to me rather odd, and a number of gentlemen
stood up and refused to discuss the matter any further. In view of this I
decided not to press it any longer, feeling that it was impossible to
count on general support…"
"Fortunately," writes one of Rizal’s biographers, the anthology, if we
may call it that, was never written. Instead, the next year, Pedro
Paterno published his Ninay, a novel sub-titled Costumbres filipinas
(Philippines Customs), thus partly fulfilling the original purpose of
Rizal’s plan. He himself (Rizal), as we have seen, had ‘put aside his
pen’ in deference to the wishes of his parents.
But the idea of writing a novel himself must have grown on him. It
would be no poem to forgotten after a year, no essay in a review of
scant circulation, no speech that passed in the night, but a long and
serious work on which he might labor, exercising his mind and hand,
without troubling his mother’s sleep. He would call it Noli Me Tangere;
the Latin echo of the Spoliarium is not without significance. He seems
to have told no one in his family about his grand design; it is not
mentioned in his correspondence until the book is well-nigh completed.
But the other expatriates knew what he was doing; later, when Pastells
was blaming the Noli on the influence of German Protestants, he would
call his compatriots to witness that he had written half of the novel in
Madrid a fourth part in Paris, and only the remainder in Germany.
"From the first," writes Leon Ma. Guerrero, Rizal was haunted by the
fear that his novel would never find its way into print, that it would
remain unread. He had little enough money for his own needs, let
alone the cost of the Noli’s publication… Characteristically, Rizal would
not hear of asking his friends for help. He did not want to compromise
them.
Viola insisted on lending him the money (P300 for 2,000 copies); Rizal
at first demurred… Finally Rizal gave in and the novel went to press.
The proofs were delivered daily, and one day the messenger,
according to Viola, took it upon himself to warn the author that if he
ever returned to the Philippines he would lose his head. Rizal was too
enthralled by seeing his work in print to do more than smile.
The printing apparently took considerably less time than the original
estimate of five months for Viola did not arrive in Berlin until December
and by the 21st March 1887, Rizal was already sending Blumentritt a
copy of "my first book."
Rizal, himself, describing the nature of the Noli Me Tangere to his
friend Blumentritt, wrote, "The Novel is the first impartial and bold
account of the life of the tagalogs. The Filipinos will find in it the history
of the last ten years…"
Criticism and attacks against the Noli and its author came from all
quarters. An anonymous letter signed "A Friar" and sent to Rizal, dated
February 15, 1888, says in part: "How ungrateful you are… If you, or
for that matter all your men, think you have a grievance, then
challenge us and we shall pick up the gauntlet, for we are not cowards
like you, which is not to say that a hidden hand will not put an end to
your life."
A special committee of the faculty of the University of Santo Tomas, at
the request of the Archbishop Pedro Payo, found and condemned the
novel as heretical, impious, and scandalous in its religious aspect, and
unpatriotic, subversive of public order and harmful to the Spanish
government and its administration of theses islands in its political
aspect.
On December 28, 1887, Fray Salvador Font, the cura of Tondo and
chairman of the Permanent Commission of Censorship composed of
laymen and ordered that the circulation of this pernicious book" be
absolutely prohibited.
Not content, Font caused the circulation of copies of the prohibition, an
act which brought an effect contrary to what he desired. Instead of
what he expected, the negative publicity awakened more the curiosity
of the people who managed to get copies of the book.
Assisting Father Font in his aim to discredit the Noli was an Augustinian
Cayo (Beware). Fr. Rodriguez warned the people that in reading the
book they "commit mortal sin," considering that it was full of heresy.
As far as Madrid, there was furor over the Noli, as evidenced by an
article which bitterly criticized the novel published in a Madrid
newspaper in January, 1890, and written by one Vicente Barrantes. In
like manner, a member of the Senate in the Spanish Cortes assailed
the novel as "anti-Catholic, Protestant, socialistic."
It is well to note that not detractors alone visibly reacted to the effects
of the Noli. For if there were bitter critics, another group composed of
staunch defenders found every reason to justify its publication and
circulation to the greatest number of Filipinos. For instance, Marcelo H.
Del Pilar, cleverly writing under an assumed name Dolores Manapat,
successfully circulated a publication that negated the effect of Father
Rodriguez’ Caiingat Cayo, Del Pilar’s piece was entitled Caiigat Cayo
(Be Slippery as an Eel). Deceiving similar in format to Rodriguez’
Caiingat Cayo, the people were readily "misled" into getting not a copy
o Rodriguez’ piece but Del Pillar’s.
The Noli Me Tangere found another staunch defender in the person of
a Catholic theologian of the Manila Cathedral, in Father Vicente Garcia.
Under the pen-name Justo Desiderio Magalang. Father Garcia wrote a
very scholarly defense of the Noli, claiming among other things that
Rizal cannot be an ignorant man, being the product of Spanish officials
and corrupt friars; he himself who had warned the people of
committing mortal sin if they read the novel had therefore committed
such sin for he has read the novel.
Consequently, realizing how much the Noli had awakened his
countrymen, to the point of defending his novel, Rizal said: "Now I die
content."
Fittingly, Rizal found it a timely and effective gesture to dedicate his
novel to the country of his people whose experiences and sufferings he
wrote about, sufferings which he brought to light in an effort to awaken
his countrymen to the truths that had long remained unspoken,
although not totally unheard of.
Noli Me Tangere: Mga Tauhan
Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli
Me Tangere" noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng
medisina. Nang makatapos ng pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at
doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa Berlin natapos ni Rizal
ang huling bahagi ng nobela.
Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa
"Uncle Tom's Cabin" ni Harriet Beacher Stowe, na pumapaksa sa
kasaysayan ng mga aliping Negro sa kamay ng mga panginoong
putting Amerikano. Inilarawan dito ang iba't ibang kalupitan at
pagmamalabis ng mga Puti sa Itim. Inihambing niya ito sa kapalarang
sinapit ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila.
Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat
sa ilan niyang kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas
at yaon ay pagsasama-samahin niyang upang maging nobela. Ngunit
hindi ito nagkaroon ng katuparan, kaya sa harap ng kabiguang ito,
sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong.
Ipinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si
Dr. Ferdinand Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang
"Noli." Ang lahat ng mga ito ay maliwanag na inilarawan sa mga
kabanata ng nobela.
Ang pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig
sabihin sa Tagalog ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa
Ebanghelyo ni San Juan Bautista. Itinulad niya ito sa isang bulok sa
lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao.
Mga Tauhan:
Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng
paaralan upang matiyak ang magandang kinabukasan ng mga
kabataan ng San Diego.
Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang
bayan at ang mga suliranin nito.
Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.
Padre Damaso Ibarra ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos
maglingkod ng matagal na panahon sa San Diego. Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra
Padre Salvi sa alaala ng ama.
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi
kay Maria Clara. Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.
Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na Albino
inihimatong anak ng kanyang ina na si Doña Pia Alba kay Padre Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.
Damaso

Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng Kabanata I
San Diego. Isang Handaan

Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon Buod
ng asawang pabaya at malupit.
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don Santiago de los
Basilio at Crispin Santos na higit na popular sa taguring kapitan Tiago. Ang handaan ay
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa gagawin sa kanyang bahay na nasa daang Anluwage na karating ng
simbahan ng San Diego. Ilog-Binundok.

Alperes Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat

Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego
Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang
kolorete sa mukha at maling pangangastila.
Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig
at pag-uugali.
Don Tiburcio de Espadaña
Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa
paghahanap ng magandang kapalaran; napangasawa ni Donya
Victorina.
Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre
Damaso na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.
Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang
Señor Nol Juan
Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.
isa ay gustong dumalo sapagkat ang mayamang Kapitan ay kilala
bilang isang mabuting tao, mapagbigay at laging bukas ang palad sa
mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay nababalino kung ano ang
isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.
Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan.
Puno ang bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita ay si Tiya Isabel,
isang matandang babae na pinsan ng may-bahay. Kabilang sa mga
bisita sina tinyente ng guardia civil, Pari Sibyla, ang kura paroko ng
Binundok, si pari Damaso na madaldal at mahahayap ang mga salita at
dalawang paisano. Ang isa ay kararating lamang sa Pilipinas.
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga asal ng
mga katutubong Pilipino. Ipinaliwanag niya na ang pagpunta niya sa
bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng kanyang paglalakbay ay
upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa lupain ng mga Indiyo.
Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang
tungkol sa monopolyo ng tabako. Nailabas ni Pari Damaso ang
kanyang mapanlait na ugali. Nilibak niya ang mga Indiyo. Ang tingin
niya sa mga ito ay hamak at mababa. Lumitaw din sa usapan ang
panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong mga
nakalipas na araw. Mapanlibak si Pari Damaso. Kung kaya’t iniba ni
Pari Sibyla ang usapan.

Lucas Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan ni Padre

Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na Damaso pagkatapos ng makapagsilbi sa loob ng 20 taon bilang kura
pagpatay kay Ibarra. paroko ng San Diego. Sinabi niya kahit na ang hari ay hindi dapat
manghimasok sa pagpaparusa ng simbahan sa mga erehe.
Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila. Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa pagsasabing may
karapatan ang Kapitan Heneral sapagkat ito ang kinatawan ng hari ng
Tiya Isabel bansa.
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.
Ipinaliwanag pa ng tinyente ang dahilan ng pagkakalipat ni Pari
Donya Pia Damaso. Ito, umano ang nag-utos na hukayin at ilipat ang bangkay ng
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na isang marangal na lalaki na napagbintangang isang erehe ng pari dahil
siya'y maisilang. lamang sa hindi pangungumpisal.

Iday, Sinang, Victoria,at Andeng Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral.
Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego Kung kaya inutos nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring
Pransiskano bilang parusa. Nagpupuyos sa galit ang pari kapag
Kapitan-Heneral naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-
ekskomunyon si Ibarra. Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong
makapagpaliwanag. Sinikap ni Pari Sibyla na pakalmahin ang loob ni
Don Rafael Ibarra Pari Damaso. Lumawig muli ang talayan. Dumating ang ilan pang mga
Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-asawang sina Dr. de
sa yaman kung kaya nataguriang erehe. Espadaña at Donya Victorina.

Don Saturnino Tanong

Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.
Sino si Pari Damaso? Bakit niya tinawag na Indiyo ang mga Pilipino?
Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias. Sagot

Kapitan Basilio Siya yung Paring may magaspang na pag-uugali na nanirahan sa San
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Diego ng halos 20 taon. Dahil sa kasamaan ng ugali niya, ang mga tao
Valentin ay hindi naibigan ang paring ito, kaya sila tinawag na Indiyo.

Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay
 Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Buod
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang kasuotan.
Binating lahat ni kapitan ang mga panauhin at humalik sa kamay ng
mga pari na nakalimot na siya ay bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si
Pari Damaso ay namutla ng makilala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay anak ng
kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya buhat sa pitong
taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang pangangatawan ni Ibarra, sa
kanyang masayang mukha mababakas ang kagandahan ng ugali.
Bagamat siya ay kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan
nito ang pagiging dugong Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam niyang
ito ay kaibigang matalik ng kanyang yumaong ama. Ngunit, ito ay hindi
inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan. Pero, ikinaila niyang
kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling tinalikuran niya ang
pari at napaharap sa tinyenteng kanina pa namamasid sa kanila.
Masayang nag-usap sina tinyente at Ibarra. Nagpapasalamat ang
tinyente sapagkat dumating ang binata ng walang anumang
masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente ng sabihin niya sa
binata na nasa ito ay higit na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon
sa tinyente ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong
papuri ay pumawi sa masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-
habag na sinapit ng kanyang ama.
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan
niya ang binata. Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang
kakilala.
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa kanyang
pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili sa mga
nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga babae ay hindi
umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapakilala rin sa
kanya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa pagsusulat.
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan, nang
lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa isang
pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata sapagkat
nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na naturan.
Tanong
Bakit biglang nabugnot at nagbago ng pakiramdam si Pari Damaso
nang makitang magkasama sina Kapitan Tiyago at Crisostomo Ibarra?
Sagot
Nainis si Pari Damaso dahil ayaw niyang makita si Ibarra sapul nang
mamatay ang ama nito. May alam kasi siya sa naging kamatayan ng
ama ni Ibarra.
Kabanata III
Ang Hapunan
Buod
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng hapagkainan. Sa
anyo ng kanilang mga mukha, mahahalata ang kanilang pakiramdam.
Siyang-siya si Pari Sybyla samantalang banas na banas naman si Padre
Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan hanggang sa masiko
niya ang isang kadete. Hindi naman umiimik ang tenyente. Ang ibang
bisita naman ay magiliw na nag-uusap at pinupuri ang masarap na
handa ni Kapitan Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente
sapagkat natapakan ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito
ang pagkakulot ng kanyang buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo naman ay
pinagtatalunan ng dalawang pari kung sino sa kanila ang dapat na
lumikmo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon dahil
siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago. Pero, si Pari
Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si Sibyla ang kura sa
lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at nagkunwang
iaalok ang upuan. Pero, tumanggi ang tenyente sapagkat umiiwas
siyang mapagitnaan nang dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na anyayahan
si Kapitan Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang may pahanda,
magalang na tumaggi ang kapitan sabay sabing "huwag mo akong
alalahanin."
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupoyos ng
damdamin ni Pari Damaso, ang ihain ang tinola. Paano puro upo, leeg
at pakpak ng manok ang napunta sa kanya. Ang kay Ibarra ay puro
masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam ng pari, sadyang ipinaluto
ng kapitan ang manok para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang panauhin na
malapit sa kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng binata sa tanong ni
Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong nawala sa Pilipinas.
Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan ang kanyang
bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan sapagkat ni wala
man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit ng
kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang
paniniwala ng tinyente na talagang walang alam ang binata sa tunay
na dahilan ng pagkamatay ng kanyang amang si Don Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang ito
nagpadala ng hatid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don Tiburcio nang
sila ay magtaling-puso.
"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang taon", tugon
naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang
napuntahan nito at marami ng wika ang kanyang alam. Ang
katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupunntahan
niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika, pinag-
aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang pinupuntahan
partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa
kaunlaran.
Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga bansang
napuntahan niya sa tema ng kabuhayan, pulitika at relihiyon. Pero,
nangingibabaw ang katotohanang nababatay sa kalayaan at kagipitan
ng bayan. Gayundin ang tungkol sa ikaaalwan at ikapaghihirap nito.
Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang sumabad si
Padre Damaso. Walang pakundangan ininsulto niya ang binata. Sinabi
niyang kung iyon lamang ang nakita o natutuhan ni Ibarra, siya ay nag-
aksaya lamang ng pera sapagkat kahit na bata ay alam ang mga sinabi
nito. Nabigla ang lahat sa diretsang pagsasalita ng pari.
Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang sinasariwa lamang niya
ang mga sandaling madalas na pumunta sa kanila si Pari Damaso
noong maliit pa siya upang makisalo sa kanilang hapag-kainan. Ni
gaputok ay hindi nakaimik ang nangangatal na si Damaso.
Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiyago sapagkat
darating si Maria Clara at ang bagong kura paroko ng San Diego. Hindi
rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero, nangako siyang babalik
kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si Ibarra. Binigyan
diin niya na ang gayong pagkilos ng binata ay tanda ng kanyang
pagiging mapagmataas. Dahil dito, aniya, dapat na ipagbawal ng
pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng pahintulot sa sinumang Indio
na makapag-aral sa Espanya.
Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios Coloniales
ang tungkol sa isang pakpak at leeg ng manok na naging sanhi ng
alitan sa salu-salo; ang may handa ay walang silbi sa isang piging at
ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang lupain.
Tanong
Bakit ipinagbabawal ng pamahalaan ang pangingibang bansa ng
Kabataang Pilipino?
Sagot
Ang mga mag-aaral na nangingibabang bansa ay nagiging palalo at
mapagmataas kapag nakakabalik nang muli sa kanilang tinubuang
bayan.
Kabanata IV
Erehe at Pilibustero
Buod
Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon. Nakarating siya
hanggang sa may Liwasan ng Binundok . Sa maraming taong
pagkakawala niya sa bayan,wala pa ring pagbabago sa kanyang
dinatnan.
Sa paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman niyang may
dumantay na kamay sa kanyang balikat. Si Tinyente Guevarra,na
sumunod sa kanya upang paalalahanan na mag-ingat din sapagkat
nangangamba siyang baka matulad siya (Ibarra) sa sinapit ng kanyang
ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tinyente ang tungkol sa buhay
ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang nalalaman dito.
Sianbi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya mayisnag taon
na ang nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael(ama ni Ibarra) na huwag
nitong ikagugulat kung sakali mang hindi siya makasulat sapagkat
lubha siyang abala sa kanyang mga gawain.
Ganito ang salaysay ng tinyente: Si Don Rafael ay siyang
pinakamayaman sa buong lalawigan. Bagamat siya ay iginagalang,
may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno nila ay mga kastila.Ang
mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng mga nararapat.
Ang masasama sa Espanya ay nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafael
ay maraming mga kagalit na mga kastila at pari. Ilang buwan pa
lamang nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra,si Don Rafael at Pari Damaso ay
nagkasira. Diumano, di nangungumpisal si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim na
kaaway. Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang mangmang at
malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng mga sasakyan. Pero hindi
naman totoo.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero
ng ba be bi bo bu na labis na ikinagalit nito.Pinukol ng kanyang
tungkod ng artilyero ang mga bata. Isa ang sinampald na tinamaan at
nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo namang nagdaraan si don
Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong nagpuyos sa
galit at si DonRafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don
Rafael kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray ang
artilyero at dahan-dahang nabuwal. Terible ang kanyang
pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tumama sa isang tipak na
bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluyang
mapugto ang hininga.
Dahil dito, nabilanggo di Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at
pilibustero. Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing
na pinakamabigatna parusa.
Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kanyang dibdib. Pinaratngan
din siyang nagbabasa ng mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de
Ultramar) at diyaryo, nagtatago ng larawan ng paring binitay, isinakdal
sa salang pangangamkam ng lupain at nagbibigay ng tulong sa mga
tulisan.
Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at
sumumpang ito ay marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng
isang abugadong Pilipino na si G.A at G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw
sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay nag pamumuo ng dugo
sa ulo nito.
Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si don Rafael
ay malapit ng lumaya dahil sa tapos nglahat ang mga kasong
ibinintang sa kanya. Ang sapin-saping kahirapan ng kalooban na
kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang pisikal na katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa mismong loob ng
bilangguan, nalagutan ng hininga si Don Rafael.
Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang kanyang
kamay kay Ibarra at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang ang
bahalang magsalaysay ng iba pang pangyayari. Nasa tapat sila ng
kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra.
Tanong
Bakit muhing-muhi si Padre Damaso kay Don Rafael gayong dati silang
magkaibigan sa simula?
Sagot
Maraming bagay na dapat ikainggit si Padre Damaso kay Don Rafael,
lalo ang pagiging mayaman nito.
Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim
Buod
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda deLala. (Ito ay isang uri
ng panuluyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa Maynial).
Kaagad na nagtuloy si Ibarra sa kanyang silid at naupo sa isang silyon..
Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang isip nito. Maya-maya ginala ang
paningin sa kalawakan ng himpapawid.
Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa
kabila ng ilog. Naririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at
pinggan. Dinig din niya ang tugtugin ng orkestra.
Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita
niya kung sinu-sino ang naroroon. May isang magandang binibini na
nababalot ng manipis na habi,may suot na diyamante at ginto. Sa
likuran naman may mga anghel, pastol at dalagang nag-aalay ng
bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino, pari,
intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na
giliw silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano
na payat at putlain. Iba ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay
siyang-siya sa pakikipag-usap sa mga dilag samantalang si Donya
Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalagang hinahangaan
ng lahat.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali
siyang naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot
ng antok ay ang batang Pransiskano.
Tanong
Sino ang pinapangarap sa gabing madilim?
Sagot
Walng iba kundi si Maria Clara.
Tanong
Sino ang palihim na nagmamanman sa dalaga?
Sagot
Si Pari Salvi ang panakaw-nakaw ng tingin at iba ang nararamdaman
para sa dalaga.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago
Buod
Ang katangian ni kapitan tiyago ay itinuturing hulog ng langit. Siya ay
pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Siaya ay tinatayang nasa
pagitan ng 35 taong gulang. Maitim ang buhok, at kung hinde lamang
nanabako at ngumanganga, maituturing na sya ay magandang lalaki.
Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo
at iba pang klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa pampanga at laguna
bilang asendero, hindi kataka-taka na parang lubong hinihipan sa
pagpintog ng kanyang yaman .
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay
malakas sa mga taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng
mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi
pilipino. Kasundo nya ang diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang
kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at nag papadasal tungkol
sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng
kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng mga
santo at santong sinasmba katulad nina sta.lucia, san pascual bailon,
san antonio de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san
miquel, sto. Domingo, hesukristo at ang banal na mag-anak.
Par kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay
karapat-dapat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga
pilipino, sya ay naglilingkod bilang gobernadocillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o patakaran ay
kanyang sinusonod. Sipsip din sya sa mga taong nasa poder. Basta
may okasyon na katulad ng kapanganakan at kapistahan, lagi sya
myroong handog na regalo.
Si kapitan tiyago ay tanging ng isang kuripot na mangangalakal ng
asukal sa malabon. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag
aral. Naging katulong at tinuruan sya ng isang paring dominiko. Nang
mamatay ang pari at ama nito, siya’y mag isang nangalakal. Nakilala
nya si pia alba na isang magandang dalagang taga sata cruz. Natulong
sila sa pag hahanap-buhay hangang sa yumaman ng husto at nakilala
sa alta sosyedad.
Ang pag bili nila ng lupain sa san diego ang naging daan upang maging
kaututang dila roon ang kura na si padre damaso. Naging kaibigan din
nila ang pinakamayaman sa boung san diego- si don rafael ibarra, ang
ama ni crisostomo ibarra . dahil sa anim na taon ng pagsasama sina
tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila
namanata.
Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa oabando sila pumunta kina
san pascal baylon at sta clara at sa nuestra sr de salambaw.
Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging
masakitin si pia, nang siya ay magdalangtao. Pag kapanganak nya sya
ay namatay. Si padre damaso ang nag anak sa binyag at ang anak in
pia ay pinangalanang maria clara bilang pag bibigay karangalan sa
dalawang pintakasi sa obando, kay tiya esabel, pinsan ni kapitan
tiyago, ang natokang mag-aruga kay maria. Lumaki sya sa pag
mamahal na inukol ni tiya esabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng sta catalina.
Luhaan sya nag paalam kay pari damaso at sa kanyang kaibigan at
kababatang si crisostomo ibarra, pag kapsok ni maria sa umbento, si
ibarra naman ay nag punta na ng europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina don rafael at kapitan tiyago na maski
nagkalayo ang kanilang mga anak. Pag dating ng tamang panahon
silang dalawa (maria at crisostomo) ay pag iisahing dibdib. Ito ay sa
kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na nag-iibigan.
Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
Buod
Kinabukasan, Maagang –maaga pa ay nagsimba na sina Maria at Tiya
Isabel. Pagkatapos ng misa, Nagyayang umuwi na si Maria.
Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa paghihintay. Si
Isabel ay ay nagwalis ng mga kalat ng sinundang gabi. Si Kapitan
Tiyago ay Binuklat naman ang mga itinatagong kasulatan. Sumasasal
sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may nagdaraang mga sasakyan.
Sapagkat medyo namumuutla siya, ipinayo ni Kapitan Tiyago na
magbakasyon siya sa malabon o sa San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang bakasyon
sapagkat bukod sa malaki ang bahay roon ay malapit na ring ganapin
ang pista.
Tinagubilin ni Kapitan Tiyago si Maria na sa pagkukuha ng kanyang
mga damit ay magpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hinda na
siya babalik sa beateryo.
Nanlamig at biglang nabitawan ni maria ang tinatahi ng may biglang
tumigil na sasakyan sa kanilang tapat. Nang maulinigan niya ang
boses ni Ibarra, karakang pumasok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni
tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra.
Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang paningin.
Ang pagkakatama ng kanilang paningin ay nagdulot ng kaligayahan sa
kanilang puso.
Pamaya-maya, lumapit sila sa asotae upang iwasan ang alikabok na
nililikha ni Isabel. Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan
nito sa pangingibang bansa dahil sa maraming magagandang dalaga
roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi nakakalimot. Katunayan anya, si
Maria ay laging nasa kanyang alaala.
Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng
ina na wala siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si
Maria man, anya, ay hindi nakakalimot kahit na pinayuhan siya ng
kanyang padre kompesor na limutin na niya si Ibarra.
Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang paglalaro,
pagtatampuhan at muling pagbabati, at pagkapatawa ni Maria ng
tawaging mangmang ng kanyang ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay
nagtampo kay Maria. Nawala lamang ang kanyang tampo nang lagyan
ni maria ng sambong sa loob na kanyang sumbrerong upang hinda
maitiman.
Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kanyang
kalupi ang isang papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong
na nangingitim na. Pero, mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ni
Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kanya ni Ibarra bago
tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay
mata upang di makita ang kanyang mukha.
Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si
Ibarra sa ibang bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang
matutuhan ang tungkol sa mga buhay-buhay upang mapaglingkuran
niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat, matanda na si Don Rafael
at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaubaya ang
pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan.
Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya.
Napatigil sa pagbabasa si Maria. Tinanong ni Maria ang binata.
Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking tungkulin.
Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay undas na."
Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra.
Pinagbilinan ni Kapitan Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na
ayusin nito ang bahay nila sa San Diego sapagkat magbabakasyon
duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na ito.
Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni Kapitan Tiyago at
inutusan na magtulos ng dalawang kandila sa mga manlalakbay na
sina San Roque at San Rafael.
Tanong
Bakit hinangad ni Don Rafael na sa ibang bansa mag-aral si Ibarra?
Sagot
Bilang lalaki nararapat lang na mapag-aralan niya ang ukol sa buhay-
buhay nang mapaglingkuran ang bayang sinilangan.
Tanong
Sinu-sino ang mga Santong pinipintakasi ng mga manlalakbay?
Sagot
Sina San Roque at San Rafael ang mga Santong dinadasalan sa tuwing
naghahangad ng matiwasay na paglalakbay.
Kabanata VIII
Mga Alaala
Buod
Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas sa isang
masayang pook sa Maynila. Ang kagandahan ng sinag ng araw ay
nakakapagpapawi sa kanyang kahapisang nadarama. Sa pagmamasid
niya sa kapaligiran, biglang bumangon sa kanyang nahihimlay na diwa
ang isang alaala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa
pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng
mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing naglalako ng mga bungang-
kahoy, mga lalakinh hubad na nagpapasan, mga ponda at restauran at
pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw. Pati ang
bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo
rin ay kanyang naalala.
Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin niya na walang
ipinagbago ang punong Talisay sa San Gabriel. Ang Escolta naman sa
tingin din niya ay lalong pumangit. Nakita din niya ang mga
magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga kawaning inanatok
pa sa kanilang mga pagpasok sa mga tanggapan at pagawaan, mga
tsino at paring walang kibo. Sa mga paring nakasakay sa mga
karwahe, namataan niya si Pari Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan
Tinong nuon na kasama ang asawa at dalawang anak na babae at
nakasakay sa ibang karwahe ay binati si Ibarra.
Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa bahaging
kinalalagyan ng pagawaan ng tabako. Naalala niya na minsan na
siyang nahilo dahil sa masamang amoy ng tabako.
Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang kanyang
mga magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa
Europa ay nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito upang iyon ay
malasin. Itinuon niya ang tingin sa malayo at makita niya ang
matandang Maynila na naliligid ng makakapal at nilumot ng mga
pader.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon sa bilin
ng kanyang naging guring pari bago siya tumulak sa ibang bansa. Ang
bilin ng pari ay (1) Ang karunungan ay para sa tao, ngunit ito ay
natatamo lamang ng mga may puso lamang. (2) Kailangang
pagayamanin ang karunungan upang maisalin ito sa mga susunod na
salin-lahi at (3) ang mga dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang
humanap ng ginto. Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang
lugar ng mga dayuhan upang kunin naman ni Ibarra ang ginto nila
(dayuhan).
Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
Buod
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago.
Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang na
sumakay si Maria. Tiyempong dumating si Pari Damaso at tinanong
ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin ni Maria ang mga kagamitan nito
sa Beaterio. Ang ganito ay hindi minabuti ng pari, bubulong-bulong na
nagtuloy na nagtuloy siya sa bahay ni Tiyago. Ang pagbulung-bulong
ng pari ay inaakala ni Isabel na mayroon itong minimemoryang
sermon.
Nahalata kaagad ni Kapitan Tiyago ang pagbabagong anyo ng pari
nang hindi nito iabot ang kamay nang magtangka siyang magmano
rito. Sinabi ng pari na kailangang mag-usap silang sarilinan ni Kapitan
Tiyago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang mabuti ang pinto.
Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Pari Sibyla, kaagad na
nagtuloy siya sa kumbento ng mga Dominiko sa Puerta de Isabel II.
Dumiretso siya sa isang silid at tumambad sa kanyang paningin ang
anyo ng isang matandang paring may sakit. Sinigilahan siya ng
matinding pagkaawa rito. Ikinuwento ni Pari Sibyla sa paring may-sakit
ang tungkol sa naganap na pagkakaalitan nina Pari Damaso at ni
Ibarra. Ipinaliwanag ni Pari Sibyla na si Ibarra ay taong mabait at
mabuting tao. Ang dalawang pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro
tungkol sa mayamang binata, kay Maria Clara at kay Kapitan Tiyago.
Sa kanilang pagsusuri, ang mga ito ay lubhang napakalaki ng
maitutulong sa ikasusulong ng kanilang korporasyon at kapatiran ng
panahong iyon.
Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng nawawala ang
kanilang mga kayamanan lalo na sa Europa dahil sa pagtaas ng buwis
na nagiging dahilan ng pagkawala ng kanilang mga ari-arian. Hindi na
nararapat, anya, ang pagtataas ng buwis sa kanilang mga lupain
sapagkat ang Pilipino ay natututo ng mamili ng lupa sa iba’t ibang
lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa kanila o higit pa.
Bago umalis si Pari Sibyla, naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi
rin nagsumbong sa Kapitan-Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay
Pari Damaso. Pero, nalaman din ng kapitan ang buong pangyayari. Ito
ay naibalita ni Laruja sa isang pahayagan. Si Pari Damaso ay napalipat
pa sa higit na mabuting bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap
nina Kapitan Tiyago at Pari Damaso. Sinisi ni Pari Damaso si Kapitan
Tiyago dahil sa hindi nito pagtatapat. Binalaan pa niya ang kapitan na
kailanman ay huwag itong magsinungaling sa kanya sapagkat siya ang
inaama ni Maria Clara. Pag-alis ng pari, kaagad na pinatay niya ang
mga ipinatulos na dalawang kandila kay Maria na patungkol para sa
maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.
Tanong
Ano ang pinag-usapan nina Kapitan Tiago at Pari Damaso na ayaw
iparinig sa iba?
Sagot
Tutol si Pari Damaso na makipagmabutihan si Maria Clara kay Ibarra.
Kabanata X
Ang San Diego
Buod
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang
baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan.
Karamihan sa nakatira rito ay mga magsasaka. Dahil sa kanilang
kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura ay
naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng simbahan, halos
natatanaw ang kabuuan ng bayan. Sa may itaas na bahagi, may kubo
na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa pagtanaw sa kabuuan
nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.
Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay mayroong
itinatagong alamat. May isa umanong matandang kastila na dumating
sa bayan. Ito ay matatas magsalita ng tagalog at nanlalalim ang mga
mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mga pinambayad niya ay mga
damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal ang matanda ay nawala.
Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay nakaamoy ng
masangsang na amoy. Hinanap nila ang pinanggalingan ng amoy at
nakita nila ang nabubulok na bangkay ng matanda na nakabitin sa
isang puno ng baliti.
Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan sapagkat
nung nabubuhay pa siya, takot na takot sa kanya ang mga babae sa
pagkat bahaw ang tinig nito, paimpit kung tumawa at malalalim ang
mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing sa matanda at ang
mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at
sinabing siya ang anak ng namatay. Ito ay may pangalang Saturnino.
Siya ay masipag at mapusok. Sininop niya ang gubat. Sa kalaunan,
nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-Maynila at nagkaroon ng
anak na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama ni
Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan
kung bakit kinagiliwan siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang
lugar, mula sa pagiging nayon. Ito ay naging bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indiyo. Pero, nang namatay si Padre Damaso
na ang pumalit at naging kura pareho ng bayan.
Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan
Buod
Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi siya ang
Kinikilalang makapangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman.
Pero,siya ay iginagalang at halos lahat ng mga tao ay mayroong
pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng kanyang
damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa
ngang kakampi.
Si Kapitan Tiyago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng
musiko at hinahainan ng masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa
bayan,siya ay nakatalikod, siya ay tinayawag na Sakristan Tiyago.
Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na
casique o makapangyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa
halagang P5,000. Madalas siyang sabunin at kagalitan ng alkalde
mayor.
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na
pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay
sina Pare Bemardo Salvi, isang payat at batang pransiskano at siyang
pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapagkat mahilig siyang mag-
ayuno. Kung ihahambing siya kay Pari Damaso, siya ay mabait at
maingat sa tungkulin. Si Pari Salvi ay ang Alpares at ang kanyang
asawa na si Donya Consolacion, isang Pilipina na mahilig maglagay ng
mga kolorete sa mukha. Ang alpares ang puno ng mga guwardiya sibil.
Ang pagkakapangasawa niya ay binubunton niya sa pamamagitan ng
paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na magsanay sa init ng araw o
dili kaya ay sinasaktan ang kanyang eposa.
Bagama’t may hidwaan ang alpares at Pari Salvi kapag sila ay
nagkikita ay pareho silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa
harap ng maraming tao at para walang anumang namamagitan di
pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumagawa sila ng
kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.
Ang alpares at Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego.
Ang tawag sa kanila ay mga casique.

Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Buod
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak
na palayan at may bakod na lumang pader at kawayan. Lubhang
napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay maalikabok kung tag-araw
at nagpuputik naman kung tag-ulan.
Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay
mayroong nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping
lata na niluma na ng panahon. Masukal ang kabuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng
paglilibingan na malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay
dating sepulturero at ang isa naman ay parang bago sapagkat hindi
siya mapakali, dura ng dura sa lupa at panay ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng
ibang lugar sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang
hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya
ang nasa kanyang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may
20 araw pa lang nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang
bumubuhos ang malakas na ulan at namatay ang kanyang ilaw ay lalo
siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan.Ang bangkay anya
ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.
Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng
bangkay, minarapat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil
sa utos ng malaking kura na si Padre Garrote.
Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos
Buod
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng ama- si Don
Rafael. Kasama niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng
matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni
Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng mga bulaklak ng adelpa at
sampaga at nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang
palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing.
Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero na kanyang
sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos
ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa
lawa kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng
husto. Ang matanda naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang
baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap hanggang sa makasalubong niya
si Pari Salvi na nakabaston na may puluhang garing.
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra
ang nagalalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari
Salvi. Tinanong ni Ibarra si Pari Salvi kung bakit nagawa nila ang
malaking kalapastangan sa kanyang ama. Sumagot si Pari Salvi na
hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na
tinawag na Padre Garrote.
Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
Buod
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng
lansangan, walang tiyak na direksyon ang kanyang paglalakad. Nang
araw na iyon ay dumalaw din siya sa libingan upang hanapin ang
puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga
mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa
pag-aaral mula sa dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang
kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng higit na mataas na
kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa, gusto ng kanyang
ina na siya ay magpare. Pero,hindi niya ito sinunod at sa halip ay nag-
asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay
ang kanyang asawa. Inukol na lamang ni Tasyo ang sarili sa pagbabasa
ng mga aklat hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga
minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos
sapagkat matatalim na kidlat ang gumuguhit sa nagdidilim na langit,
masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga
taong nakakausap niya. Tinanong siya kung bakit, Diretso ang sagot
niya:"Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sapagkat’t ito
ang magdadala ng mga lintik na siyang papatay sa mga tao at
susunog sa mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat
may sampung taon na ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang
pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o pararayos ngunit ako’y
pinagtawanan lamang ng lahat."
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at
sa halip ay mga paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang
bawat dupikal ng kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang
tugtog ng mga batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang
kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang dalawang bata
sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang
pangkura. Tumanggi ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan.
Nagtuloy siya sa bahay ng mag-asawang Don Filipo at Aling Doray.
Masayang sinalubong ng mag-asawa at itinanong kung nakita niya si
Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing
nakita niya itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang
naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay
Tasyo isa siya sa anim na kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa
purgatoryo sapagkat nuon ay undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya
naninwala sa purgatoryo. Pero, sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at
maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao upang mabuhay ng
malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na ang
purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan.
Ito ay sinasalitan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si
Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat nakataas pa ang
kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang naglalakad papalayo
sa mag-asawa.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Buod
Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid
na sakristan na sina Crispin at Basilio. Sila ang kausap kanina ni
Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng kanilang inang si
Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng hitsura ng
magkapatid mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.
Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Disin sana,
siya ay hindi mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung
malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak hindi papayag ang
kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni Crispin ay
nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang
suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa
siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang
kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay
P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.
Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang
sa kanya. Pero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila.
Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti pa ngang magnanakaw na siya
sapagkat maililitaw niya ito. At kung papatayin man siya sa palo ng
kura at siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa
at ang kapatid na si Basilio. Nasindak ang huili sa binanggit ng kapatid.
Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina
napagbintangang nagnakaw si Crispin, tiyak na magagalit ito. Pero,
sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina sapagkat
ipikikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng kura at ang
bulsa niyang butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta na
aginaldo pa niya noong paslo, na kinuha pa sa kanya ng hidhid na
kura.
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang
magkapatid. Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang
makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng mapagbintangan
siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t hindi niya naisauli
ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya
napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay
mabisyo, lasenggero at sabungero.
Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor ay walang
kilatis na nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos
ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay kanyang minumultahan
dahil sa hindi tamang pagtugtog ng kampana. Kapagdaka, si Crispin
naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi
niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya.
Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinanslaa siya ng sakristan
mayor sa pagsasabing kahit na siya ay hindi makakauwi hanggang
hindi sumasapit ang eksaktong ika-10 ng gabi. Gimbal si Basilio
sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa
lansangan kung gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang
sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at kinaladkad na
papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni
Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. Pero, wala siyang magawa,
naiwan itong parang tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay
Crispin ay sinusundan ng masakit na pagdaing. Nanlaki ang mata at
nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok
sa isip na kung kailan siya maaaring magararo sa bukid habang
naririning niya ang paghingi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik
siya sa ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang
lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa bintana
ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat
humihinto na ang ulan.
Kabanata XVI
Si Sisa
Buod
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na
natutulog ang mga taga-San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng
dalangin sa kanilang mga yumaong mga kamag-anak. Pero, si Sisa ay
gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan mula sa
kabayanan.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking
iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa
lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging si Sisa lamang
ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng
kanyang asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o
alahas nito nuong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang kanyang
pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na paguwi ng kanyang
asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan. Nananakit ang lalaki.
Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kanyang bathala at ang
kanyang mga anak ay anghel.
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin.
Mayroong tuyong tawili at namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na
siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang baboy-damo at isang hita ng
patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang
inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na
sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan ay tunay na
pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina Basilio at Crispin ng
puntahan niya ang mga ito sa simbahan.
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng
ina sapagkat dumating ang kanilang ama. Nilantakang lahat ang maga
pagkaing nakasadya sa kanila. Itinanong pa niya kung nasaan ang
dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni Sisa ito ay muling
umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan siya
ng perang sasahudin ng anak.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano
na ang kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang siya ngluto, tapos
uubusin lamang ng kanyang walang pusong asawa.
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo
sapagkat naalala niyang darating na gutom ang kanyang mga anak.
Hindi na siya napakali sa paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang
iisang beses siya umawit nang mahina. Saglit na tinigil niya ang
pagaawit ng kunduman at pinukulan niya ng tingin ang kadilimang
bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain.
Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin
siya ng malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.
Kabanata XVII
Si Basilio
Buod
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo.
Dumadaloy ang masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan
ng kanyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga guwardiya sibil at
pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas ng takbo sapagkat
nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at
paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril.
Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya
sa kumbento si Crispin. Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni
Basilio sas ina, na huwag sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang
pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya
sa puno.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na
napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya
sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa kamay ng sakristan
mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak. Sinabing ang ma
dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa
buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng
ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam niyang
pagdumarating ang ama tumitiking ng bugbog ang ina. Nito.
Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang
kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang ama. Ito ay
pinagdamdam ni Sisa.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita
niya ang kapatid na si Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan
major hangang sa ito ay panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang
malakas na pagungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung
ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa
halip , kanyang sinabi kung ano ang balak nito sa kanilang
pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na silang
magkakapatid sa pagsasakristan at ipapakaon niya si Crispin
kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na kunin siyang pastol
ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin
niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil
siya ay magsisipag sa pagpapayaman at paglilinang sa bukid na
kanyang sasakahin kung saka-sakali.
Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa
paglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni
Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na napaluha ito sapagkat
hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak ang kanilang ama.
Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
Buod
Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Pari Salvi ng
magmisa kinabukasan. Naruon sa kumbento ang mga manang at
manong upang isangguni sa kura kung sino ang pipiliin niyang
magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari Damaso ba? Pari Martin o
ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang
usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng ‘indulhensiya plenarya,’ na
siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo
upang mahango roon. Ang isang karaniwang indulhensiya sa kanilang
pagkaalam ay katumbas na ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa
purgatoryo. Ang mga manang na nag-uusap ay pinangungunahan ng
isang batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa
kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating
ni Sisa.
Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na
pinitas niya sa kanyang halamanan. Mayroon din siyang halamang
dagat na katulad ng pako, na paboritong gawing salad ng kura. Suot
niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng
umalis siya sa kanilang dampa.
Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig
ang tinig ni Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang nga
sakristan at kawasi sa kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung
kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa mga dala niyang gulay sa isang
hapag.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari.
Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya
ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang sumabog sa
kanyang pandinig: Si Crispin ay nagtanan din pagkatapos na
makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng pagkawala ng
makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura ang
pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay maaring nasa
dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang
dalawang tainga nang paratangan siya ng alila na isang inang walang
turong mabuti sa mga anak dahil nagmana ito sa ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang
isip.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Buod
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi gaanong
nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa atbi ng
lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng guro kay
Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang
–ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra nuong itinapon ang
bangkay. Wala siyang tanging magawa nuon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Nuong bagong salta ito sa
San Diego, ang Don ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan
sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay Ibarra na ang malaking suliranin niya
at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga
magulang at mga taong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang
lahat ng mga pangangailangan ng mga batang nag-aaral na katulad ng
mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kastila at ang
pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa
kakulangan ng mga bahay-paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong
ng kumbento sa tabi ng karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na
bumasa ng malakas. Ito ay nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim
ng sigaw, at mura ang mga bata at guro.
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong kanyang
ginawa, madaling natutuhan ng mga mag-aaral ang wikang kastila.
Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa pagsasabing ang wikang kastila
ay hindi nababagay sa katulad niyang mangmang. Ang kailangan
lamang niyang matutuhan ay tagalog.
Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di
marunong bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa
sa kanyang mga estudyante. Labag man sa kanyang kalooban, wala
siyang magawa kundi sumunod kay Pari Damaso. Pero, nag-aral din
ang guro ng wikang kastila oara sa kanyang oansariling interes.
Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa
paggamit ng pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang
ipabalik sa kanya ang pagagmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa
pagtuturo. Tumututol man sa kanyang kalooban, sumunod din siya
saspagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso na
ibalik ang pamalo sa pagtuturo,. Dahil ssa naging sukal sa kalooban
ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at bumalik
sa serbisyo, kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa
kanyang pagbabalik, nagkaroon ng bagong kura. Hindi na si Pari
Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang isalin sa wikang
tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa
katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango sa Urbanidad ni
Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas. Pero, sa lahat ng
mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa mga
bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na
tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na
kanyang dadaluhan sa paanyaya ng tinyente mayor.
Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Buod
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang pinagtitipunan at
lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga tao sa bayan. Nang
duting sina Ibarra at ang guro, nagsissimula na ang pagpupulong. May
dalawang pangkat na nakapaqligid sa mesa. Ito ay binuo ng dalawang
lapian sa bayan. Ang conserbador ay pangkat ng mga matatanda. Ang
isa naman ay pangkat ng mga liberal na binubuo ng mga kabataan. Ito
ay pinamumunuan ni Don Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa
pagdaraos ng pista ng San Diego. May labing isang araw na lamang
ang nalalabi at pista na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at
kapitan dahil malabo pa ang mga paghahanda sa piyesta.
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan
Basilyo,isang mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at
walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil dito,isinahapag ni Don
Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga gastos. Ang mungkahi
niya ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang bayan at
magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang
dulaan ay nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay
P1,400 na tig-P200. Bawat gabi. Kailangan din ang mga paputok na
paglalaanan ng P1,000. Binatikos si Don Felipo sa kanyang mga
mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito.
Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na siyang puno ng
mga matatanda. Ang kanyang mungkahi (1) tipirin ang pagdiriwang (2)
walang paputok (3) ang magpapalabas ng komedya ay taga San Diego
at ang paksa ay sariling ugali upang maalis ang mga masamang ugali
at kapintasan.
Nawalang saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag ng
kapitan na tapos na ang pasya na kura na tungkol sa pista.Ang pasya
ng kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon, tatlong sermon,
tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito ang gusto ng kura, kaya
sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat.
Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya’y pupunta sa
ulumbayan ng lalawigan upang lakarin ang isang mahalagang bagay.
Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Buod
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag
sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura.
Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip kung paano
maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang
sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang bahay ay
natanaw na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala
ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa
kanyang anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng matinding
pangamba si Sisa. Nang makasalubong niya ang dalawang sibil. Pilit na
tinatanong siya kung saan niya diumano itinago ang dalawang onsang
ninakaw ng kanyang anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa
paratang ng kura. Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin
pinakinggan ang kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng
mga sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga
kausap. Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang
hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong kuwartel
kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng misa.
Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok siya sa
kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok. Nanlilimahid
at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya daig pa ang
sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip ay parang
ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni Sisa.
Magtatanghali, nabagbag ang damdamin ag Alperes. Iniutos na
palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya. May dalawang oras din
siyang nakabalndra sa isang sulok.
Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang makarating sa
kanyang bahay. Dagling umakyat siya sa kabahayan . Tinawag ang
pangalan ng mga anak. Paulit-ulit, parang sirang plaka. Ngunit hindi
niya ito makita, kahit na panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya
ang gulod ,at sa may gilid ng bangin. Wala ang kanyang hinahanap.
Ptakbo siyang bumalik sa bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may
bahid ng dugo. Hawak ang damit, pumanaog siya ng bahay at
tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na nababahioran ng
dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan. Ano na nag
nangyari sa kanyang mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman
niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng malakas.
Ang banta ng pagkabaliw ay unti unting lumalamon sa kanyang buong
pagkatao.
Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa. Ang malakas na
pag-iyak, hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay
magkasabay na ipinakita ang kanyang kaanyuan. Lahat ng mga taong
nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa kanya.
Kabanata XXII
Liwanag at Dilim
Buod
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San
Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni
Maria sapagkat matagal na siyang hindi nakakauwi sa bayang
sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga kababayan dahil sa
kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na kinagigiliwan
siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking
pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si Padre Salvi.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si aIbarra at madalas na
dalawin ito. Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa na ang lahat para sa
gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat
makakasama na naman niya sa pamamasyal ang kanyang dating
kababata sa bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama ang kura sa
lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa bayan nilulukob siya
ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya ang kura. Malagkit kung
tumingin ang kura kay Maria at mayroong ibig ipahiwatig ang mga titig
nito. Kung kaya, tuwirang hihingi ni Maria kay Ibarra na huwag ng
isama sa pangingisda si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni
Maria sapagkat yaon ay lihis sa kagandahang-asal at kaugalian ng mga
taga- San Diego.
Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre Salvi.
Humingi ng paumanhin si Maria sa dalawa at iniwanan ang mga ito sa
pagsasabing masakit ang kanyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang piknik.
Inaasahan iyon ng kura, kaya na kaagad na tinanggap niya ang
paanyaya.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan,
nakasalubong niya ang isang lalaki na dalawang araw ng naghahanap
sa kanya. Hiningi ng lalaking nakasalubong ni Ibarra ang tulong nito
tungkol sa kanyang problema sa asawa at mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.
Kabanata XXIII
Ang Piknik
Buod
Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga
kabataan,kadalagahan at ilang matatandang babae na patungo sa
dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga kawaksing babae
ay mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan ng mga
pagkain at pinggan. Ang mga bangka ay nagagayakan ng mga
bulaklak, mga iba,t-ibang kulay na kagaya ng gitara, alpa,akurdiyon at
tambuli.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina
Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang
nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-minsa ay binabawalan
sila ng mga matatandang babae sa pangunguna ni Tiya Isabel. Pero,
sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang
kanilang sinasakyan. Dahil dito,mabilis na lumipat ang ilang
kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang kanilang
pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Marai. Si albino ay kay Victoria.
Natameme sa pagkakagulo ang mga dalaga .
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa
tubig ay isang binatang may matikas na anyo,matipuno ang
pangangatawan,maitim,mahaba ang buhok at siksik sa laman. Ito ay si
Elias.
Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay umawit ng
Kundiman. Balana ay hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na nakahanda
na ang sabaw para sa isisigang na isda.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang
magbibinatang anak ng isang mangingisda ay namandaw sa baklad.
Ngunit,kaliskis man ng isda ay walang nasalok.
Si Leon na katipan ni iday ang kumuha ng panalokm.Isinalok ito.
Ngunit,wala ring nahuling isda. Sinabi na ang kawalan ng isda sa
lawa.sSgawan ang mga babae na baka mapahamak ito. Pero, pinayapa
sila ng ilang mga kalalakihan sa pagsasabing sanay si Elias na humuli
ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit na malakas
ang buwaya, nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha ng isang punyal si
Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay si Maria Clara
sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi marunong mahimatay.’
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak
ng mangingisda na may tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sin a
Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na
kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa kanya si Ibarra.
Nagpatuloy ang mga magkakaibigan sa pangingisda at nakahuli
naman ng marami. Nagpatuloy sila sa gubat na pag-aari ni Ibarra.
Nananghalian sila sa lilim ng mayatabong na punong- kahoy na
tumutunghay sa batisan.
Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Buod
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Pari Salvi, nagtuloy ito sa
kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na sulat ang kanyang
kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y nilamutak ang liham at hindi na
nag-almusal. Ipihanda niya ang kanyang kaerwahe at nagpahatid sa
piknikan.
Sa may di – kalayuan, pinahinto niya ang karwahe. Pinabalik niya sa
kumbento . Namaybay siya sa mga latian hanggang sa maulinigan niya
si Maria na naghahanap ng pugad ng gansa. Naniniwala ang mga
dalaga na sinuman ang makakita ng pugad upang masundan niya at
makita parati si Ibarra nang hindi siya makikita nito.
Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais
niyang sundan ang mga ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang
ang mga kasama nito. Nang punahin ng mga kasama nito tungkol sa
sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay naligaw.
Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre Salvi ang
taong tumatampalasan kat Padre Damaso na naging dahilan ng
pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating si Sisa. Nakita siya ni
Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito. Ngunit, mabilis na
tumalilis si Sisa.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga
sakristan ni Pari Salvi. Naging maigting ang pagtatalo nina Pari Salvi tt
Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang mahalaga sa kura ang
paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa kanyang dalawang
sakristan.
Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang dalawa. Sinabi
niya sa mga kaharap na siya na ang kukupkup kay Sisa. Kadagdaka’y
nakiumpok na si Ibarra sa mga nagsisipaglarong biinata at dalaga na
naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtanong si Ibarra kung
magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya ang dais at
binasa siya ang sagot na tumama sa: " Ang pangarap ay nanatiling
pangarap lamang." Ipinihayag niyang nagsisinungaling ang aklat ng
Gulong ng Kapalaran.
Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang kapirasong sulat na
nagsasaad na pinatibay na ang kanyang balak na magtayo ng bahay-
paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang kalahati ay ibinigay kat Maria
at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na nagtamo ng
pinakamasamang sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra
sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si ari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at
pinagpunit-punit ito. Malaking Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat
sapagkat ang mga nilalaman nito’y pawang kasinungalingan. Nabanas
si Albino at sinabihan ang Kura na higit na malaking kasalanan ang
pangahasan ang hindi kanya at walang pahintulot sa pagmamay-ari
nito. Hindi na tumugon ang kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang
magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.
Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si
Elias na siya umanong tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si
Ibarra dahil sa pag-aanyaya at pagkupkop sa masamang tao. Pero,
tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing walang sinuman ang maaring
makialam sa mga taong kanyang inaanyayahan sa piging kahit na
sinuman ang mga taong ito. Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang
gubat upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa
alperes. Ni bakas ni Elias ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat ng unti-
unting lumalaganap ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim na.
Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo
Buod
Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasyo.
Inabutan niya ito ng nagsusulat ng heroglipiko sda wikang Pilipino.
Abala ito, kaya ninais niyang huwag ng gambalain ang matanda. Pero
napuna nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan si Ibarra, Sinbi ni Mang
Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon. Ngunit, ang
mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito
ay higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa panahon ng
kanilang mga ninuno.
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at higit
namang kilala si Mang Tasyo ng mga tao.. Kung kaya’t isinangguni
niya ang kanyang balak tungkol sa pagpapatayo ng paaralan. Pero,
sinabi ng matanda na huwag siyang sangguniin sapagkat itinuturing
siyang baliw ni Ibarra, at sa halip ay kanyang itunuro sa binata ang
Kura, ang kapitan ng bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan.
Ayoon pa rin sa kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay
magbibigay ng masasamang payo subalit ang pagsangguni ay hiindi
nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kunwari ang payo at
ipakita ni Ibarrang ang kanyang ginagawa ay ayon sa mga
pinagsangunian.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo peero
mahirap gawin sapagkat kinakailangan pa bang bihisan ng
kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap na tumugon din ang
matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan ng isang
uldog, nagtagumpay lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung
hindi naman. Ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog
lamang sa matitgas na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni
Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng bayan at pamahalaan.
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina Mang
Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang gobyerno ay
kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay matatag sapagkat
nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay kusang babagsak sa
sandaling iwan ng simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang dipagdaing ng
bayan. Ito ay hindi naghihrap tulad ng sa isang bansa sapagkat dati –
rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng pamahalaan. Pero, sinabi
naman ni Mang Tasyo na pipi ang bayan kaya hindi dumaraing.
Katunayan, anya darating ang panahong magliliwanag ang kadiliman
at ang mga tinimping buntunghininga’y magsisiklab. Ang Bayan ay
maniningil ng pautang at sa gayo’y isusulat sa dugo ang kanyang
kasaysayan.
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya at alam
ng bayan na siya ay tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang Gobyerno at ang
relihiyon ay di- papayag na sapitin ang araw na sinabi ni Mang Tasyo.
Ikinatwiran naman ng matanda na tunay na mainam ang mga balak sa
itaas ngunit hindi natutupad sa ibaba dahil sa kasakiman sa yaman at
sa kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay sapat
ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang
nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito kundi
ang magpayaman sa loob lamang ng tatlong taong panunukungkulan.
Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na lumalayo na sila ni ibarra sa
usapan. Inungkat muli ni Ibarra ang paghingi niya ng payo. Ang payo
ng matanda ay kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga
naghari-harian.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-
sunod na tanong ang kanyang pinakawalan.(1)Kailangan bang
magyuko at mapanganyaya? (2)Kailangan bang maapi upang maging
mabutiing kriistiyano at parumihin ang budhi upang matupad ang
isang layunin? (3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay
nakapagtataas ng ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na "Sapagakat ang
lupang pagatatamanan ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo
ay mahina upang lumaban. Kailangang humalik muna kayo ng kamay!"
Mariing sinalungat naman ni Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa
pagsasabing:"humalik pagkatapos nilang patayin ang aking ama at
hukayin sa libingan. Ako’y hindi naghihiganti sapagakat mahal ko ang
aking relihiyon. Ngunit ang ank ay hindi nakaklimot!"
Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang buhay sa
ala-ala ng binata ang sinapit ng kanyang ama ay limutin muna niya
ang tungkol sa kanyang balak na papapatayo ng paaralan.
Kinakailangang gumawa na lamang siya ng ibang paraan na
ikagagaling ng kanyang mga kababayan. Naunawaan ni Ibarra ang
payo ng matanda, pero kailangang gawin niya abng naipangakong
handog sa kasintahang si Maria. Humingi pa si Ibarra ng payo kay
Mang Tasyo.
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay
nitong payo ay mga halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang
isang rosas na sa deami ng bulaklak ay yumuyuko sa lakas ng hangin.
Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang tangkay niya ay tiyak na
mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na puno ng makopa.
Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran
niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa.
Kung ang puno ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay
sapagkat ibubuwal ng hangin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na
parang isang punong inilipat sa isang lupaing mabato mula sa Europa.
Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi kaduwagan ang
pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubosdfng sa
punlong iyon, upang hindi na muling makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-
aalala na baka pakitang –tao lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa
ang pagtutujro ay magiging kaagaw ng kumbwento sa kayamanan ng
bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito
ay maroon ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong
pananim mula sa mga itinanim nito. At ang binata ay magsisilbing
isang mabuting halimbawa sa iba na natatakot lang magsimula.
Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing kakausapin niya ang
kura na marahil ay hindi naman kastulad ng umusig sa jkanyang ama.
Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at
ang mga anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista
Buod
Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San
Diego.Naging masigla sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng dako.Ang
mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-ibang dekorasyon.
May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan ng mga banda ng
musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na bungang
kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa Maynila na
katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan at iba pang
klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang mga pagkain ganito
ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa mga Pilipino,
mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga
kanununuan ay inilalabas dinkabilang na ang kanyong binurdahan ng
mga dalaga,belong
Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na
lalagyan ng tabako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang kintab
ng sahig ay pwewdeng ng makapanalamin.Puno ng kurtinang sutla ang
mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay nagagayakan din
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong
kawayan. Naglagay naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa
may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong tukod na
kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay
itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng
mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang
mga putok ng mgha kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong oirkestra
ang inihanda sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina Kapitan Tiyago at
Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang intsik na si Carlos na
siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga mamamayan buhat pa
sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang inaasahang na darating.
Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at
magiging bangkero naman pasgdating ng gabi. Ang mag magbubukid
at taga bundok ay naghahanda ng manok,baboy bungangkahoy at
mga gulay na dadalhin sa mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng mga
trabahador ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng bahay
paaralan. Si Nol Juan, ang nangangasiwa sa mga manggagawa.
Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag ni Juan ang
kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang panig ay para
sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga babae. Ang
paaralan ay magiging kauri ng mga modernong paaralan sa Alemenya.
Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto ,ang
tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng maraming puno at gulay,
magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad na mag-
aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman
samantalang ang kura ay humiling na siya angn gawing padrino at
magbabasbas sa paglalagay ng unang batosa huling araw ng pista. Sa
mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi
naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang
klahat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila.
Ginawa siyang huwaran, ngunit karaniwan, ang atin lamang
natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang ginagawa at ang
mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng kurbata, tabas ng
kuwelyong damit, bilang ng butones ngtsaleko o amerikana. Nawala sa
isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay
kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni
Balagtas na "Kung ang isalubong sa iyong pagdating may masayang
mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang
isaisip na kakabakahin.
Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Buod
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan
Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang
mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na kanyang
mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang tanyag na diyaryo
sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang kapitalista,
Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang
dumarating ang sari-saring inumin at pagkaing galing sa Europa sa
tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan sa bisperas may
pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may brilyante at
esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga
ilang kaibigang dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra.
Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at siya ay pinahintulutan
naman. Gayunman, nagbilin ang ama na kailangang umuwi bago
maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso. Mahigpit na
inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na sa kanilang tahanan
na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang
hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay
napagitna kina Iday at Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya
Isabel. Siyang-siya si Maria sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa
labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay napatapat sa bahay ni
Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik muna. May
bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si
Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama
ito sa kanya kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting
bangka sa monte si Padre Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi
masigurado kung ano ang ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o
hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na
nakasalakot at umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at
nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit
nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa
pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng pagkahabag.
Kinuha ni Maria ang suot na agnos at nilagay sa bakol ng ketongin, sa
pagtataka ng kanyang mga kasama. Kinuha ng ketongin ang agnos sa
bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may
harap ni Maria at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga bakas ng
yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang
lubhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan
sa bisig ang ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa
kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si Basilio na
bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa kumbento at sinabing
nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni Sisa ang
ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala
ang bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na mayroon
palang mga taong kulang-palad.
Kabanata XXVIII
Sulatan
Buod
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa
pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na interesadong
mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista ng mga Pilipino.
Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa karangyaan ng pista ng
pinangangasiwaaan ng mga paring pransiskano, pagdalo ni Padre
Hermando Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng
gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko
noong bisperas ng pista. Ang pagsundo ng maraming tao at at mga
makapangyarihan sa kura sa kumbento; ang paghahanda ng hapunan
ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa tahanan ng madasaling si
Don Santiago De los Santos upang kaunin si Parde Salvi at Padre
Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang
artistang sina Ratia Carvajal at Fernandez na kapwa hinahangaan ng
lahat pero dahil sa kastila ang kanilang usapan, ang marurunong
lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas. Higit na
nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag dalo
ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.
Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang prusisyon ng
birhen de la Paz. Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang
karong pilak nina Santo Domingo at San Diego. Isinunod naman
kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga artista
pag nagkatapos ng . Siyang-siya ang lahat sa sermon ni Padre Manuel
Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang pinakamaringal ay ang
pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita kay Maria na nakasuot mestisa
at nagniningning sa brilyante ay humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-
anyaya na ito’y dumalo sa pista upang makipasya at makipag-laro ng
monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan Tiyago, Pari damaso,
Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.
Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng.
Anang liham:
Crisostomo:
Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t
ipinagdasal kita at ipinagtulos ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi
naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong tumugtog at sumayaw kaya
nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako
kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay
Itay.. Ipaubaya mo na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa,
mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
Maria Clara:
Habol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang
bato sa paaralan. paalam

Kabanata XXIX
Ang Umaga
Buod
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising
ang mga nututulog. Muling narining ang tuong kampana at mga
paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas
na itinatago nila. Tanging si Pilosopong Tasyo lamang ang hindi
nagpalit ng bihisan. Binati siya ng tinyente mayor. Sumagot ang
Pilosopo na “Ang magsaya ay dinangangahulugan ng paggawa ng mga
kabaliwan.” Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa
karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni
Tasyo subalitwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng
kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa
kalilibot. Binabatak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang
tumikim ng kanilang inihandang pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba
ng araw na iyon, si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi
makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi siya natatanggi
sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na walang ibang
nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging siya
lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa
kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg atdibdib, binalot ito ng pranela at
hinilot. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso ng ilang itlog na
binati sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay
dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap
sa kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga
nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at
ang Birheng de la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago
lamang ay si Pari Salve ang nasa ilalim ng palyo sa halip na si Pari
Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga paputok ng kuwitis,
awitin at tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina
Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa bintana ang alkalde, si Kapintan
Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan pang kastila. SiPadre Salve ay hindi
bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang ng ulo mula sa kanyang
matuwid na pagkakatayo.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Buod
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong makasawsaw
sa agua bendita. Halos hindi na humihinga ang mga tao sa loob ng
simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250, ikatlong bahagi ng
ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob ng tatlong gabi.
Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya,
ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno ang kaluluwa. Ang mga
nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit.
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na nagpapaypay ng
abaniko, sumbrero at panyo ang mga tao. Nagsisigawan at nag-iiyakan
naman ang mga bata. Ang iba ay ina-antok sa may tabi ng
kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga
tauhan. Ang suot niya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng
limang medalya sa dibdib. Inakala ng ilang tao na ang alakalde ay
osang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang
lahat. Ang pari ay pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan
ng prayleng may hawak na kuwaderno. Pumanhik sa pulpito si Pari
Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging palibak ang inukol niya kay Pari
Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang isesermon niya
kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang
kuwderno upang kumuha ng tala.
Kabanata XXXI
Ang Sermon
Buod
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa wikang
kastila at Tagalog. Ang pambungad na sermon ay hinalaw sa Aklat II,
Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang winika ng Diyos sa
pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:Ibinigay mo sa kanila ang
iyong mabuting espiritu upang silay’y turuan, hindi mo inaalis sa
kanilang bibig ang iyong tinig at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang
kanilang pagkauhaw"
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si Padre
Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam niyang higit na maagaling
ang pambungad na iyon sa kanyang sariling sermon.
Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro
ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa
kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan. Nagalinlangan anp
alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit, hindi niya magawa
sapagkat nagsisimula ng magsalita ang predikador.
Sinabi ni pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng
diyos upang maging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing
umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal na si francisco. Hinikayat
niya ang mga makasalanan na tularan ang mapagwaging si gideon,
ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng
kakkristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa kanyang
tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na "opo,
ginoong Alperes, higit na matapang at makapangyarihan bgamat
walang armas kundi isang krus na kahoy lamang. Natatalo nila ang
mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga
himalang likhang ito ay tulad ng paglikha kay diego de Alcala."
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari damaso sa
wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging
naunawaan ng karamihan ay ang salitang guwardiya sibil, tulisan, San
Diego at San Francisco. Umasim din ang muha ng alperes, kaya
inakala ng marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi
pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin
ang pagwawalang – bahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang
namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi
siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga karabinero dahil sa
hinihingan siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab.
Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa sermon sapagkat abala siya
sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit lamanng sa kanya.
Nang simulan na sa tagalog ang misa, ito ay tumagal ng tumagal.
Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon niya sapagkat puro
panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw ang isinasumbulat niya. Dahil
dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo nang turulin ng pari ang tungkol sa
makasalanang hindi nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na
walang sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng
pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga binatang
salbahe at pilosopo...ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra.
Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si
pari Salvi upang huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa
pagsasalita ng may kalahating oras. Habang isinasagawa ang misa,
isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol
sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat,
anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat
maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad
namang umalis.
Kabanata XXXII
Ang Panghugos

Buod
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa ang apat
na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila
napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman ay
mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nor Juan kung paano ittinaas at ibinababa ang
batong malaki na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-
aayos ng kahit isang tao lamang. Hangganghanga si Juan sa taong
madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya ang paggawa
ng makinarya kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa
anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong mamalo at magbilad sa
araw ang kanyang mga tauhan;marunong ding gumising ng mga
natutulog at magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa pagbabaon
ng panulukang-bato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng maraming habong
na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin aalmusalin ng mga
panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at musiko. Ang mga
naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng pagbibihis
ng damit na pang-okasyon. Ang mga mahahalagang kasulatan naman
pati na ang mga medalya, salaping pilak at relikya ay inilulan na sa
isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipinasok naman sa bumbong
na yari sa tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong madilaw na siyang
may hawak ng lubid. Ang lubid ay nakatali naman sa isang kalo na
magtataas at magbaba ng batogn na ilalapat sa nakatayong bato sa
ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong
na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila
ang alkalde. Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle , mga
kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya.
Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki ng alkalde, napilitan ding
bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na lamang
humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at
umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si
Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng bumagsak na kalo at ng
batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng
mga biga na nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang
nangasiwa sa pagpapagawa, na walang iba kundi si Nor Juan. Pero,
nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa lahat. Makaraang
ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang magpalit
ng damit.
Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na pangyayari. Yaon
daw ay isang masamang simula.
Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
Buod
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na ipaglihim nito
ang pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isapa, si Elias ay nagbabayad
lamang ng utang na loob sa kanya. Ipinaliwanag din niya na dapat pa
ring mag-ingat si Ibarra sapaglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong
kaaway." Batas ng buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may
kalaban, mula sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa
pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan,"
pagdidiin pa ni Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil
sa kanyang mga ninuno at ama na nagkaroon don ng mga kagalit,
dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga
kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang
taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di kilalang tao at
sinabing "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang
ama, makikita ninyo."
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat
kahit na ipinagmamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa trabaho.
Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta kay Nor Juan.
Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw
sapagkat marami pa sanang mababatid 'buhat sa kanya. Pero,
ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw inakala
niyang matatakasan ang pag-uusig ng bulag na hukuman ng tao.
Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito
ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong
maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa
Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga taong gustong kumausap
kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang anumang oras
na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang
tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Buod
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na nanananghalian
sa isang malaking hapag. Nakaluklok sa magkabilang dulo ng mesa
sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang kanan ni Ibarra si Maria at
nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa magkabilang panig naman
nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan ng bayan, mga prayle, kawani
at kaibigang dalaga ni Maria. Ganadong kumain ang lahat ng
makatanggap ng telegrama sina Kapitan Tiyago, siya’y kaagad na
umalis. Darating ang Kapitan Heneral at magiging panauhin ni Kapitan
Tiyago sa kanyang bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan
Heneral sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-
taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga kumakain. Ang hindi
pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni Padre Damaso, kawalan
ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso
ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat
bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon
sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan sa kopa. Nahalata
ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay Ibarra. Sinikap
na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring.
Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso
ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-
aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari
Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo
ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.
Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Buod
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay
madaling kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy
kung sino ang may katwiran sa dalawa. Nagkakaisa ang lahat na kung
naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari ang gayon. Pero,
ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra sapagkat
wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan
ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa kanyang ama. Dahil
sa maagap na pagsansala ng kanyang itinanggi at minamahal na si
Maria. Kaya, hindi niya itiniloy ang balak na kitlan hininga si Padre
Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra na
tulungan siya sa taumbayan bilang pagtanaw ng utang na loob sa
kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama. Nanindigan naman ang
kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat laging nasa
katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari
sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan
samantalang ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-
buklod.
Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na
mawalay sa grasya ng simbahan. Tanging si Kapitana Maria lamang at
pumili kay Ibarra at sinabing karangalan niya ang magkaroon ng anak
na magtatangol at mangangalaga sa sagradong alaala ng yumaong
ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot ang mga magsasaka na
hindi matuloy ang pagpapatayo ng paaralan sapagkat bawa’t isa sa
kanila ay naghahangad ng anak na makatapos ng pag-aaral. May
nagsabing hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng simbahan sapagkat
tinawag na pilibustero ng prayle si Ibarra. Hindi naman maintindihan
ng mga magsasaka ang kahulugan ng Pilibustero.

Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
Buod
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa hindi
inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang
pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni
Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng kanyang ama na
makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang eskomonyon sa
binata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat pinapupunta ito sa
kumbento. Pinatuloy na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria sa
pagsasabing susulat sila sa Papa at magbibigay ng malaking limos.
Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawalan lamang ng
ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng
paraan para magkausap ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi
nito na inutusan siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang
dibdib ng magkasintahan. Si Pari Sibyla ay nagsabi naman na huwag
tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang utang ni Kapitan Tiyago
na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi mawawala ang
kanyan buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay
nakita lamang niyang umiyak nang ito’y naglilihi. Isa pa, anito, may
kamag-anak si Padre Damaso sa nakatakdang dumating mula sa
Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong katipan ni Maria.
Sindak ang mga kausap ni Kapitanlalo na si Maria na napailing lamang,
umiiyak at tinakpan ang mga taynga. Pati si Isabel ay nagalit at
sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang
nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo. Iminungkahi ni Tiya
Isabel na sulatan ito. Pero, sinabi ng Kapitan na mawawalang
kabuluhan lamang sapagkat ang arsobispo ay isang prayle rin at
walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle. Pagkarrang
pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil na ito sa kangangalngal at
baka mamugto ang mga mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa
bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong
kabahayan ni Kapitan Tiyago ay nagsimula ng mapuno ng mga tao. Si
Maria naman ay tumakbo sa silid at nagdasal sa Mahal na Birhen. Nasa
ganito siyang kalagayan ng pumasok ang kanyang Tiya Isabel at
sinabing gusto siyang makausap ng Kapitan-Heneral. Mabigat man sa
loob ay unti-unti na siyang nag-ayos ng katawan.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Buod
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad si Ibarra.
Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-Maynila na
nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si Padre Damaso.
Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni Damaso.
Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng pumasok siyang
kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito
ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-Heneral;. Mayroon siyang
panahon basta sa katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga reverencia
na sina Pari Sibyla,Pari Martin,Pari Salvi at iba pang mga prayle.
Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa Heneral…Dahil hindi
kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina Pari
Sybila at Pari Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang sumunod na
nagbigay galang sa heneral ay sina kapitan tiyago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa pananghalian.
Kung hindi dahil sa kanya , maaring nautas na si Ibarra si Padre
Damaso. Sinabi ng Heneral na kailangang tumanggap ng gantimpala si
Maria na kagyat namang tumutol.
Smantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra at
nakahanda na siyang humarap sa Heneral. Napansin ng Heneral na
medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong makaharap
bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na
samahan siya nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra ay
excomulgado. Pero,hindi siya pinapansin nito at sa halip sinabi ng
Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang pangangamusata na
gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga reverencia at sabay sabay
na nagpaalam. Nakasalubong nila ang pagpanaog ni Ibarra. Ngunit
hindi sila nagkakibuan. Mata lamang ang nag-usap.
Pagkakita ng Henaral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at
sinabing tama lang ang kanyang ginawa lalo na ang ginawang
pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na kakausapin ang
arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni Ibarra.
Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na makatagpo ang
pamilya ng kapitan Heneral noong siya nagpunta sa Madrid. Tinanong
ng Heneral kung wala man lang liham na tagubiling dala si Ibarra para
sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani Ibarra sapagkat lahat daw ng mga
Pilipino ay tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng
kanyang sariling pananaw sa buhay, nagpamuni ng Heneral na
matalino ang binata. Inamuki niya itong ipagbili ang lahat lahat na ari-
arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat hindi nababagay
ang kanyang kaisipan sa Pilipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na
matamis ang mamuhay sa bayang sinilangan at pinamuhayan din ng
mga magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarrasapagkat inaakala
niyang higit nga niyang kilala ang Pilipinas kaysa sa kanya. Nang
maalala niya si Maria, sinabi ng Heneral kay Ibarra na puntahan na
niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang paparoonin sa kanya si
kapitan tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan siya sa
pamamasyal. Tumango si Ibarr at umalis na. Kapagdaka,tinawag ng
Heneral ang mga kagawad at sumunod ang alkalde. Sinabihan ng
Heneral ang alkalde na hindi na kailangang maulit pa ang naganap na
pananghalian at ibigay ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa
pagsasakatuparan ng kanyang mga mabubuting layunin. Huwag ding
pakialaman si Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang
pangangalagaan din ang kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating si tiyago
kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa pagkakaroon ng kapuri-
puring anak at marangal na manunungangin.Nagprisinta pa ang
Heneral na maging ninong sa kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok siya sa silid
ni Maria sapagkat naririnig niya ang boses nito. Pero, hindi binuksan
ang pinto at sa halip ay si Sinang ang sumilip. Sinabi ni Sinang na
isulat na lamang ni Ibarra ang sasabihin sapagkat papunta sila sa
dulaan. Nagtaka si Ibarra.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
Buod
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng mga
batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon. Ang mga binata
na halos lahat ay mayroong dalang sinding parol. Kasamang
naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga kagawad, si Kapitan Tiyago,
ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan.
Nagpatayo ang kapitan ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay
upang pagdausan ng pagbigas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng
bayan. Kung hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas
gusto ni Ibarra na manatili na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago
upang makasama niya si Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak na mga
seryales na pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-aaral at mga
batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini
naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin sa sinumang
maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang kasama na
namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San Juan
Bautista. Sumunod si San Francisco, Santa Maria Magdalena, San
Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni
San Diego ay hinihila ng anim na Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa
pagdadarausan ng loa. Mula sa tabing may isang batang lalaking may
pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang
lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin,
Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa
mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa
magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw
ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng
tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng kalungkutan si Ibarra.
Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng kasintahan.
Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya
ng kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain
upang pag-usapan ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Buod
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bhay ni Donya Consolacion ay
pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang asawa na alperes at
paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi nakapagsimba. Paano hindi
siya pinayagang lumabas ng kanyang asawa. Ikinahihiya ng alperes
ang katawa-tawang pagdadamit nito. Ang kanya namang amoy katulad
ng kalaguyo ng mga guwardiya sibil. Pero, para sa sarili ni Donya
Consolacion siya ay higit pa ngang maganda kaysa kay Maria Clara.’
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa siya ay hindi
pinayagang lumabas ng bahay ay ang pangyayaring sobra kung
alipustain at murahin siya ng alperes. Suklam na suklam ang Donya at
iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili niya ay
nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa
bantay ang lahat ng mga bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan
din nitong huwag magpapasok maski sinuman. Pinakandado niyang
mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang Donya narinig niyang
umaawit si Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa kwartel.
Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang pakantahin. Palibhasa, sa wikang
kastila ang utos ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi
matino ang isip, isa na siyang baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si
Sisa. Pero, hindi sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang
sundalo na sabihin kay Sisa ang gusto nitong mangyari. Kumanta si
Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa damdamin ng
Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundalo, hindi
niya sukat akalain na marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng
Donya ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito. Binalingan
ng Donya si Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong
magbaile o sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si
Sisa at nagisi ang manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo
mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan ang Donya sa gayong
tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay Sisa.
Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na pasikad na
binuksan ang nakasarang pintuan. Pagkakita ng alperes kay Sisa,
sinagilahan ito ng pangangatal ng katawan sa galit at namutla.
Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang anuman ito sa
Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit hindi man lang daw
bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang alperes. Inutusan niya ang
bantay na bigyan ng damit at pagkain si Sisa. Kailangang gamutin din
ang mga sugat nito, bigyan ng magandang higaan at huwag
lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa ay nakatakdang ihatid sa tahanan
ni Ibarra kinabukasan din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan ng ugali si
Donya Consolacion yaon ay bunga ng kanyang kawalan ng sapat na
edukasyon. Siya ay dating labandera lamang ng mga sundalo na
mapangasawa niya ang alperes na nuon ay isa lamang kabo. Ito ang
dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang nag-aastang may
pinag-aralan, marunong ng kastila at may ugaling Europeo.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Buod
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis.
Ang huling pailaw ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan
ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing ilaw sa mga taong
naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang nangasiwa sa
palabas ay ang Tinienti Mayor na si Don Filipo sapagkat ang Kapitan ay
nasa sugalan. Kausap ng Tiniente si Pilosopong Tasyo at nakasentro
ang kanilang pag-uusap na nagbibitaw na ang Don sa kanyang
tungkulin. Danga’t nalamang hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw
nito. Saglit naputol ang pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria
Clara kasama ang mga kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at
ilang kastila. Isa-isa silang inihatid sa upuan ng tiniente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang tinig nina
Chananay at Marianito ng ‘Crispino dela Comare’. Ang pansin ng lahat
ay nasa entablado maliban kay Pari Salvi na walang kurap na nakatitig
kay Maria Clara.
Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra.
Umugong ang bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na
binati niya ang kasintahan at ang mga kasama nito. Tumindig si Pari
Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na paalisin si Ibarra. Ngunit,
hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa ang gayon
sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya
natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng
Kapitan Heneralat ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong
dapat ipangamba. Napilitan umalis ang Kura at ang mga kasama nito.
May ilang tao na lumapit kay Ibarra at sinabing huwag pansinin ang
paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing si Ibarra ay
eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon
pa ng edad Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali
siyang mawawala sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan
siya ni Sinang subalit nangako si Ibarra na babakik na lamang siya.
Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang lumapit ang dalawang
sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw makatulog
sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan
ang kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang
nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang
palabas pero ang mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong
ni Don Filipo. Tiyempo namang nakabalik na si Ibarra. Kaagad na
hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni Ibarra ang mga
nasindakna dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin si
Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal
ay pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na
nagbabalak ng masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don
Filipo na huwag ng palalain pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya
pinansin. Kaya kay Ibarra siys nakiusap. Sinabi ng binata na wala
siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan ang mga
kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto
ang mga lalaki na huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa
ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong
pangyayari sa liwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita
rin tungkol sa nangyaring kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Mari
Clara ay walang malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa
kadiliman. Halos nagkandahulog siyang bumaba sa kumbento at
nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan siya ng mga
kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni
Kapitan Tiyago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang
mga anino nina Maria Clara at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib
ng pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria.
Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Buod
Dahil sa nangyari hindi dalawin mg antok si Ibarra, kaya naisipan
nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya pumasok ang
kanyang utusan at sinabing mayroon siyang panauhing taga-bukid.
Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang lumilingon. Ang kanyang
panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay upang
ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara. Ikalawa,
magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda siyang
magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata kung wala
itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang maluwalhating
paglalakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang kaguluhan
nangyari sa liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya ang magkapatid na
namumuno sa panggugulo. Ang mga ito ay mga sibil. Ang ama ng
magkakapatid na patayin sa palo ang mga sibil na nanggulo sa
liwasan. Pero dahil sa may utang na loob ang magkapatid kay Elias,
sila ay madaling napakiusapan nito. Hindi na kumibo si Ibarra, kaya
nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa
pagkakasakit ng kasintahan. Tutungo siya sa bahay ni Kapitan Tiyago.
Sa daan nakasalubong niya ang isang maliit na lalaking nakaitim at
may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid ng taong
madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang bato sa paaralan.
Nabanas ng husto si Ibarra sa pangungulit ni Lucas na kung magkano
raw ang ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi ni Ibarra na
magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw ito sa isang maysakit. Ska
na nila pinag-usapan ang tungkol sa pagbabayad. Mauubos na ang
pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran niya kaagad si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong sa
sariling si Ibarra ay apo nga talaga ng nagbilad sa init sa kanyang ama
at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang mga ugat… subalit kapag
ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng mataas, sila ay magiging
mabuting kaibigan.
Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña
Buod
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may sakit si Maria.
Pinag-uusapan ng magpinsang Tiya Isabel at Kapitan Tiyago kung alin
ang mabuting bigyan ng limos, ang krus sa Tunasan na lumaki, o ang
krus sa Matahong na nagpapawis. Nais malaman ni Tiyago kung alin sa
dalawang ito ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan na
parehong bigyan ng limos ang dalawang ito upang gumaling kaagad
ang karamdaman ni Maria. Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang
mayroong tumigil sa harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr.
Tiburcio de Espadana, na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at
tanging kalihim ng lahat ng ministro sa Espanya.
Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin. Pagkatapos na
maipakilala ni Victorina si Linares, sinamahan sila ni Tiyago sa kani-
kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang Orofea. Siya
ay isang ginang na may edad na 45, pero ipinamamalitang siya ay 32
taong gulang lamang. Nuong bata at dalaga pa siya at kapani-
paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga lalaking
Pilipino at ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang dayuhan. Isa
siyang social climber at ibig na mapabilang sa mataas na antas ng
lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay
siya sa pangangailangan na kailangang makapangasawa siya ng
dayuhan. Napilitan siyang masiyahan sa isang maralitang Kastila na
taga-Espanya itinaboy ng bayang Extremadura at ipinadpad ng
kapalaran sa Pilipinas. Ang kastilang ito ay Tiburcio de Espanada na
may 35 taong gulang,ngunit mukha pang matanda kay Donya
Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa barko
dumanas siya ng katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa ng paa.
Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya, dahil ipinasya na niyang
manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa nang
matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang
Kastila. Sapagkat hindi naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga
kababayan na humanap nang magandang kapalaran sa mga lalawigan
at magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan ay ang
pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahihya siya, pero
dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang mapagpipilian kundi
sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos bilang
tagapagbaga ng mga painitan at tagapaspas ng alikabok sa mga mesa
at upuan pero wala talagang kaalam-alam sa panggagamot. Sa una
mabana ang singil. Lumalaon pataas ng pataas, sinamantala niya ng
husto ang pagtitiwala ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na tuloy-
tuloy na ang kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay
na mediko sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor.
Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa pamamalimos sa
mga kakilala’t kababayan subalit napangasawa nga niya si Donya
Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang
pulut-gata. Ilang araw ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si
Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa Albay at Batangas para
sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng husto ang asawa
para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay nagsimulang
maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at
naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas,
Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak
sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang
kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa mga
tarheta nito ang Victorina delos Reyes de Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng Donya ay
naunsyami kayat wala siyang magawa kundi ang manatili sa "lupaing
ito ng mga salvaje." Ang ginawa niya ay nagpatingin sa mga hilot at
manggagamot, ngunit wala ring nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak,
naibunton niya ang kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong
kordero ang Don, kahit na ano ang gawin ng Donya hindi ito
nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya, nilalabnot niya
ang pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya
ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng
titulong medicina at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke
na naman ang gagawin niyang panggagamot. Ngunit, wala siyang
magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na amini’t hindi, siya
ay Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat
na:DOCTOR DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE
ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa kanyang bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa
kanyang mga ari-arian sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan ang mga
Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang pamangkin si Linares na nag-
aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.
***
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng
kakilala ng mag-asawa ang pari, kaya si Linares na lamang ang
kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni Donya Victorina ang
pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na kaututang
dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw
lamang ng Kapitan – Heneral sa kanilang tahanan. Halos hindi
makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil sa wala na siyang
magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi kaagad
nagkasakit si Mari disin sanay’y nakadaupang palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na
noon ay nakahiga sa isang kamagong na nakaukurtinahan ng husi at
pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling panyo na basa ng agua colonia at
nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang kaibiganng babae at si
Andeng na may hawak ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso,
sapagakat may dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na
dadalaw ito kay Maria kaya napanatag ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit
ito, ngunit mapapagaling. Ang iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay
liquen at gatas, Jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa.
Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala si Linarez na nabigla sapagkat
nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay Maria na lubhang
nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linarez sa
magandang mukha ni Maria nang sabihin ni Pari Salvi na dumating na
si Pari Damaso. Ang pari ay kagagaling lamang niya sa sakit, siya ay
putlain mabuway kung lumakad, payat at hindi masalita. Ang una
niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria Clara.

Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala
Buod
Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni Maria at
luhaang sisnabi sa "Anak ko, hindi ka mamamatay."Nagtaka si Maria sa
nakitang anyo ng pari. Ang mga nakakakilala sa prayle ay halos hindi
rin makapaniwala na ang paring may magaspang na ugali at
matipunong anyo ay mayroon palang gayong kalambot na damdamin
ng pari. Tumindig si Pari Damaso at nagpunta sa silong ng balag sa
ilalim ng balkkonahe at umiyak na parang batang ibunulalas ang lahat
ng sama ng loob. Dahil dito, nasabi ng lahat na talagang mahal na
mahal ng pari ang inaanak na si Maria.
Nang kumalma na ang damdamin ng pari, ipinakilala ni Donya
Victorina si Linares. Sinabi ni Linares na siya ay anaanak ng bayaw ni
Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa pari na binasa
naman niya. Lumitaw na si Linares ay nangangailangan ng trabho at
mapapangasawa. Ayon kay Damaso madali niyang maihanap ng
trabaho ang binata sapagkat ito ay tinanggap na abogado sa
Universidad Central. Tungkol naman sa pag-aasawa, sinabi ni Damaso
na kakauapin nila si Tiyago.
Naiwan si Pari Salvi na malungkot at nagmumuni-muni. Nagitla na
lamang siya nang batiin ni Lucas, na hinihingi umano ng payo tungkol
sa pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagdrama ng husto si Lucas, pilit
na nagpapatulo siya ng luha nan isalysay niya ang pakikipagkita niya
kay Ibarra at binigyan lamang ng P500.00 para sa pagkamatay ng
kanyang kapatid. Nagalit ang pari sa kadramahan ni Lucas, kaya
pinagtabuyan niya ito at pasalamat siya’t hindi siya ipinabilanggo ni
Ibarra. Umalis na bumubulong-bulong si Lucas.
Kabanata XLIV
Pagsusuri sa Budhi
Buod
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa kanyang
pagkahibang walang sinasabing pangalan kundi ang pangalan ng
kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay binabantayang
mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago naman ay
nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen
ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng gamot na
inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina hindi niya
nilabnot ang pustiso ng asawa.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni
Pari Damaso sa Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong
pagkakalayo ng pari ay labis na daramdamin ni Maria sapagkat para
na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang pagkakasakit ng
dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista. Sinabi naman ng
kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap
ang anak at si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw
ng dalaga sapagkat matibay ang kanyang paniniwala, na si Don
Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria.
Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki
raw ang nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na
budhi ang lahat namga gamot na gaya ng pinatutunayan na ng
maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas ang Donya at iminungkahi
niya kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si Donya
Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan
Tiyago na ipahanda kay Tiya Isabel si Maria sa isang pangungumpisal
muli sa gabing iyon at bibigyan nniya ng viatico kinabukasan upang
tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.
Samantala,pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na mula sa
bumbong na kristal at bilin ng doktor ay itigil ito kaag nakakaramdam
siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria kay Silang kung hindi sumulat si
Ibrra. Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa pag-aasikaso na
mapatawad ng arsobispo ang kanyang ekskumunyon. Saglit na natigil
ang kanilang pag\uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel
upang ihanda muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin
na niya ito. Di nakapag tanong si Sinang dahil nagsisimula na si Tiya
Isabel, si Maria naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya
Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking
kandila sa harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya Isabel na sa
halip na makinig ang pari sa sinasabin ni Maria, tila ba binabasa ang
nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid si Pari Salvi, ito ay
namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at pawisan. Sa malas,
siya ang kinumpisalan na di nagtamo nag patawad.
Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
Buod
Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan Pablo. Siya ay
sinamahan ng isang lalaki sa yungib na tila nasa ilalim ng lupa. Nag
makita ni Elias ang Matandang Pablo natatalian ang ulo ng isang bigkis
na kayong may bahid ng dugo. Kayat na nagkilala silang dalawa. May
anim na buwan na nang huli silang magkita. Noon, ayon Kay
matandang Pablo siya ang naaawa Kay Elias. Subalit, ngayon
nagkapalit sila ng puwesto. Si Elias ay malakas samantalang ang
matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng katawan at kalooban. May
15 araw na araw na naibalita kay Elias ang sinapit ni Kapitan Pablo.
Katunayan, pinaghanap siya nito sa kabundukan ng dalawang
lalawigan. At ngayon nga ay kanyang natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng
mga di-binyagan upang doon na manirahan nang payapa kahit na
malayo sa sibilisasyon, yaman din lamang daw walang nangyari sa
kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak sa kanyang pamilya.
Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang silang dalawa bilang
mag-ama yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig
lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang
dahilan para magpanibagong buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang
maipaghiganti ang kalupitang sinapit o pagkamatay ng kanyang
dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay ng mga buhong.
Nuon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang
isinisigaw ng kanyang budhi dahil sa kaapihang kanyang natamo.
Karumal-dumal ang sinapit ng kanyang mga anak kaya ganito na
lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang
kapurihan ng isang alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang
dalawa niyang anak na lalaki. Pero, nagkaroon ng nakawan sa
kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak niyang ito ay
ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag
sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag
at hindi nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang
paratang na pagnanakaw sa kanyang anak ay di napatunayan, isa
lamang malaking kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat
sa ibang lugar.Pero ang kanyang anak ay namatay sa sobrang pahirap
na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay
maghihiganti dahil sa sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng
mga awtoridad dahil nakalimutan lamang niyang magdala ng sedula.
Ito ay pinahirapan din hanggang sa magpatiwakal na lamang. Ngayon,
wala ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan upang maghimasik
at makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang kaanib
na kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa
kanyang pangkat na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na
tamang tiyempo at araw upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni kapitan Pablo, siya man daw
ay tulad nito na sa pangambang makasugat nang walang kinalaman,
kinalimutan niya ang paghihiganti. Pero, para sa kapitan, ang paglimot
ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganang kay Elias ay napakadali
sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak at hindi
nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya
susugat sa sinumang walang kasalanan tulad ng ginawa nitong
pagkakasakit na naging sanhi ng kanyang pagkakasugat at huwag
lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang naman ng kanyang
tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na
makilala at makatulong sa isang binatang mayaman, matapat, may
pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong marangal na hinamak
din ng isang pari, maraming kaibigan sa Madrid kabilang na ang
Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa matanda na
makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot
sa heneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda. Dahil
dito, ipinangako ni Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging
resulta ng kanyang lakad o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob
ng apat na araw. Sa mga tauhan ng kapitan ang kakatagpuin niya sa
may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot. Kapag
pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng
katarungan at kung hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang
maghahadog ng buhay.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay
binigyan ng tig- P30.00 sa kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa
kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-sasampu uli sa bawat
maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa gagawing pagsalakay, may
tig-P100 at ang mga kasama nila at sila naman ay tig-P200 ang
tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na
tinanggap ang perang hinihingi nila.Tinagubilinan ni Lucas ang
magkapatid na kinabukasan ay darating ang mga sandatang padala ni
Ibarra. Sa ikawalo naman ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo
sila sa libingan upang tumanggap ng utos. Ito lamang at naghiwalay na
sil;ang tatlo. Tuloy ang sabong.

Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora

Buod
Kabanata XLVI
Ang Sabungan Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago, magkaakbay
naman na namamasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio upang
malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa Donya pangit ang mga
Buod
bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad, nababanas siya ng husto
kapag hindi nagpupugay sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San
dito, inutos niya sa Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang
Diego. Ito ay nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na
Don bunga raw ng kanyang kapansanan.
binabantayan ng isang babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok.
Nakahanay naman sa magkabilang daraanan na mga tao ang mga
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama
tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng pagkain, gamit na
ang kanilang mga paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes
maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may kalakihan
ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila.
ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang
Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang pagtatalo…
hilig sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa
Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa samantalang
kamay ng mga tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay
pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap
ulutan. Ang ikatlong bahagi naman ng sabungan ay tinatawag na
na asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang
ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa lugar na ito ang
latigo ng alperes na nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si
mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at
Donia Victorina. Pero, Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang
sentensyador.
alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng
maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas.
Nagtanong si Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na
Tiyago samantalang papasok ito sa sabungan na kasunod ang
binulyawan siya ng alperes kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-
dalawang alalay o utusan na may dalang isang lasak na manok at
banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si Victorina at sinabi kay
isang malaking putting tinali. Bulik naman ang manok ni Kapitan
tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa pamamagitan ns
Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria
sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman ng
Clara, pagkaraan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at
di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.
ang lasak sa pustang P 3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban.
Nagkaroon ng pustahan ang mga sabungero. Lumilitaw na dehado ang
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni Linares
pula at llamado naman ang puti.
si Maria at ang mga kaibigan nito. Kay Linares nabaling ang atensyon
ng Donya, inutusan nito na siya ang humamon sa Alperes sa
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa
pamamagitan ng baril o sable at kung hindi ibubulatlat nito sa madla
gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang magkapatid na sina
at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong pagkatao. Namutla si Linares
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay matamang
at humingi ito ng paumanhin sa Donya.
pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pinakabata sa
dalawa kay Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo
maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga
ang kangyang lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan
sibil, ang kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
kaagad siya ng Donya. Sinabi niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares
ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di dapat itong magpakasal
Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa kondisyong
kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa inyong anak,
kanyang ibinigay. Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na
pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa
kahit kilala man niya ang magkapatid na ayaw ipaghiganti ang
kanyang silid.
pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya mapapautang ang mga ito ng
perang hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don Cisostomo
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan
Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali
nila ang kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung
niyang mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na
ilang libong piso. Naiwan naman si Linares na nasa gipit na kalagayan.
kundi lamang sa kanilang kapatid na babae ay matagal na siguro
silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na mga nabibitay ay mga
duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali ay malapit
lamang ang bundok.
Kabanata XLVIII
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang sandali lang Ang Talinhaga
ay kapwa sugatan. Pero matindi ang sa puti. May tarak ito sa dibdib
samantalang ang sa pula naman ay sa pakpak lamang. Gayunman, Buod
unang bumulagta ang puit na nagkikisay at sumunod naman ang pula
na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan ay ang pula. Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni Lucas sa
Hiyawang umaatikabo ang sumunod. magkapatid na Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng binata ay ang
tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita na siya ay hindi escomulgado
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y at dalawin si Maria. May dala siyang sulat mula sa arsobispo na
nanalo ng tig-P100 bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang excomunion.
asawa ni Sisa na binibilangan ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw din
sa sususnod na laban. niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si
Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan
Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang
tungkol sa kanilang kapatid na babae. Naisip nilang walang kalapit ng kasintahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon
mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na pera ni Lucas si Maria at may hawak na abaniko. Sa may paanan nito ay nandoroon
sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga. Namulat si Linares ng
nito sa pamamasyal.
makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at hinayaang
malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo,
pero hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring
napapatda at hindi makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing
pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa
ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi. Malungkot si Maria,
kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya dadalaw.Tumango ang
dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay ginugutay ng matinding pag-
aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya
sa ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol Juan at mangagawang
dinatnan niyang abalang gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga
dinatnan na wala ng dapat ipangamba sa kanya ng sinuman sapagkat
siya ay hindi na excomugaldo. Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi
nila pinapansin ang excommunion sapagkat silang lahat ay pawang
excomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa. Yumukod si
Elias at ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na mayroon siyang
gustong sabihin sa kanya. Dahil dito, inutusan ni Ibarra si Nol Juan na
kunin at ipakita sa kanya ang talaan nito ng mga obrero upang
kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra si Elias na nag-iisang nagkakarga
ng bato sa isang kariton. Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang
binata nang ilang oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay
ng lawa sa bandang hapon upang pag-usapan ang isang
napakahalagang bagay. Tumango lamang si Ibarra nang makitang
papalapit na sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na. Nang
tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng
pilotong si Elias.
Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Buod
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi
nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap.
Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra
sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay
Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra
na siya ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang
napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na
binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng
mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaamang
pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa
mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng
katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob
ng kaunting karangalan sa pagkatao ng mga tao, ang kanilang
kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga
sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa
karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti
ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang
kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na
ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay
walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos
ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang
korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay
naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais
palabasin nito na kailangang gumawa muna ng masama upang
makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag ang sakit ay
malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit
ng bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas
kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay
sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga
palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil
na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y iniinis sa
pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng
lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa
panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon
gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy
pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot na
kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang
isang tao kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula
personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay
manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas
na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang
mga tao dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias
na ang mga sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga
palakad ng mga prayle at ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon.
Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin
ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik
noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal
ang bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa
pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na
sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa
kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.
Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias
Buod
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon
na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa
isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang
anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang
isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno
sa salang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa
abogado, siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na
nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis
noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit
na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit. Nang
gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok
na lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito.
Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae.
Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi
itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas,
lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay,
ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang
maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag na
balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay nakilala
naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso
dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito
ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay
nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang kanyang
katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat. Ang
ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan
sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang
tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang
obrero sa isang mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan
sapagkat nagtataglay nga ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang
kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang
taga-bayan na kanyang inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya
ng matinding pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang
matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae,
minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan ang
nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang
kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal
siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw
sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak
ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa
sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala
naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina.
Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si
Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae
ay sa Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas
ng panahon ay hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno
kaya’t umuwi silang magkapatid upang asikasuhin ang kanilang
kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay
nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang
kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa
kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak
ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang
ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-
aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid.
Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng
magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang
mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw
nawala na lamang ito’t sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan
na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan
sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kanyang
kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan
bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman
niya ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin
ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya
(Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming.
Lamang, wala siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat
ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa
kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang
makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay
Elias na siya ay limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang
siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at sinabi
sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa
kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.
Kabanata LI
Mga Pagbabago
Buod
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat
nakatanggap siya ng liham mula kay Donya Victorina na nagsasaad ng
ganito:
Mahal kong pinsan,
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo ay
magtuos ng alperes at naglaban. Kapag natapos na ang taning na ito
at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid ko kay kapitan Tiyago
na ikaw ay di naging kalihim, hindi mo nabibiro si Canovas at hindi
nakakasama ni Heneral Martinez sa anumang kasayahan. Ibubunyag
ko rin ang iyong lihim kay Clarita (Maria) at hindi rin kita bibigyan ng
salapi. Lahat ng magustuhan mo ay ibibigay ko basta kalabanin mo
lamang ang alperes. Ako ay hindi tatanggap ng anumang paumanhin o
dahilan.
Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,
VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA
Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin
niya ang alperes subalit sino naman kaya ang papayag na maging
padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya
ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad
lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso
ng Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang
ibinalita niya ang tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa
pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring
and binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng kauniti.
Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso.
Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat
inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa
silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si
Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod
naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay
Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung
lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria.
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit
sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan.
Di nagluwat, umalis na si Ibarra.
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Buod
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga
dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan.
May tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng
libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias.
Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni
Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay
pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang
kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento
upang makaganti siya sa kura. Binigyang diin naman ng ikatlong anino
na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil
na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni
Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa
pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating
na isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong
dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na
sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila
tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don
Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang
bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid.
Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng
unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang
manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay.
Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog
magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang
may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal
sapagkat sa isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay.
Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng
kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.
Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang
makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan.
Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa
simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon
sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin.
Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat
siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong
nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Buod
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng
mga kapatiranh ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na
sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang narinig ni Ermana sipa
kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito, binigyang
diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo
at Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi
ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin.
Hindi namn mapakali si Tandang Asyo sapagkat naniniwala siyang ang
pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng digmaan,
anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni
Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad
noon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay
ng aralin. Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng
mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay
nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak
na kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba
pang uri ng kaalamn na itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng
tao na pangasiwaan ang malawak na daigdig na kanyang ginagalwan
at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga
makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok.
Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga
modernong kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa
relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang
ng mga naglilingkod sa Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo
si Tandang Tasyo kung hindi nangangailangan ng mga gamot sapagkat
napansin nitong hinang-hina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang
Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot
at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din
niya sa Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng
ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng
karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang
inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don
Filipo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng
Parusa
Buod
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang
mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya
pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na
tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod ang asawang
si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad
ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod.
Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan,
anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing
iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na
nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang
kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na
paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi
ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento.
Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos ng mga kawal upang
mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang
mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang
nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang
pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan
patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap
sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay
nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad
ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si Ibarra
ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni
Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng
sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos
nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang
kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at
naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang
pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya
ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka
mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang
pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Buod
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang
kumain. Kaya niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano.
Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa loob
ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa paghihintay nilang
magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang
argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si
Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo
rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel.
Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari
samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang
tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya
namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang
lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na
lamang ang sunod sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi
makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng haligi. Ang
mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na
kumedor ay biglang pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya
Isabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibigan ang
nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy
ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at
bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala
ng mga nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng
alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa pinagtataguan ang
kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni Tiya Isabel
ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta
nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya
sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal,
nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na
wag niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang
kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa
gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas, salapi,
ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang
balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig
sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila.
Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya
ang kanyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng
mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa
bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya
ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid
na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat ay tinatawag siyang
duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra.
Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa
kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra,
nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa
bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga
aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay
isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang
mga sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang
supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga
mga gas at saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng
matandang katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-
ari silang pumasok. Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat
niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang pumanik. Pero
sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa
gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa
lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga
katulong ni Ibarra.
Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Buod
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng
San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng
daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata
ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang paningin.
Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng
bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-
lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.
Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip
si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may
tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra
na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-
isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago
ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling
lamang sa tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan
nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa
ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais niyang paghigantihan,
mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang
mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang
babae naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng
puno ng santol si Lucas.
Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Buod
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta
sa mga batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang
mga nadakip. Naroroon ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at
nag kapitan na halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang
kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don
Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang
salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng
mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit,
iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang
ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng
mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno
sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na
may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit
sa sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang
alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo
ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan
niya ang isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa
mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong
lamang niyua nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa
mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang
gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita
ng kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa
loob ng tribunal, humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang
babaing ito ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala,
nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan
pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang binata. Pero,
hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan.
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo
kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang
tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa
balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa takasan
siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na patay na
si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya
napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng
bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes sa naging sagot ng
bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.
Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Buod
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik
sa kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng
luna sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang
malakas at makakapitan na makakatulong upang palayain ang
kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas
ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang
alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang
mga babaingh nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong
nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.
Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni
Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si
Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang
kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at
walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga
sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang
halos mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang may pakana at
kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga
tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay
niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang
isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan
sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon,
mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton.
Ang sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo
na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng
yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang
makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng
katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang
biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal
na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos
na mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit
nasa pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay
pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang
mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na
kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay
inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na
walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila
sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat
ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay
sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang
tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis
at tinwag na siyang duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang
ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat
mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang
kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at
nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang
biglang naglaro sa kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay
pinagbawalan umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang
kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya. Doon nya nadama ng
husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at
magandang kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong
Tasyo na pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot.
Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton na sinakyan ng bilanggo.
Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng
isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang bahay.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Buod
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at
napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula
sa kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga balitang lumaganap. At ang
pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin
at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang
mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa
palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib.
Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o generalillo daw
MAG-AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon.
Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay
karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-
aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan
Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay
Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana Tinchang.
Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang,
disin sana ay haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang
kanyang paglilingkod laban sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang
dumating ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may
edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang
upang hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran. Kaagad
na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa
kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa
niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming
tao at sinabing sila magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat
ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama.
Kaya’t walang ibang nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling
habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong dahil sa payo.
Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni Don
Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong alahas
at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan
na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang
pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng
mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang
pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang
lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na
talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di dapat silang
ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay
isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin
lamang itong kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling
pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag
na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng
brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung
totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay
tumanggap ng mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng
mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng ilang
mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may bantay
pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Buod
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong
man lamang. Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa.
Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen
del Rosario at sa Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan
Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo kay
Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng
pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang
tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit,
putlain, namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay,
dahil nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni
Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de
Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili
ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon
ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagama’t
namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita.
Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at
Linares. Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si
Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto
nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na
ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-
masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si
Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na
siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila
at intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang
pransiskano at dominikano, ang alperes na ngayon ay tinyente at may
grado ng komandante, ang mag-asawang de Espadaña, si Linares na
nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot
siya ay magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae
na maganda nga raw si Maria, pero ito raw ay tanga naman.
Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin na marunong daw
siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang
katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap
ang kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura
ay lilipat na ng Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito
madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na
katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon
lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan
ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang
kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa
may sadsaran ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw
ng bangka at may lulan itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan
ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa tulong ni Elias.
Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang damdamin nito at
tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan.
Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan
umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa
kanyang inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero
wala siyang tanging pag-ibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na
niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan,
lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng
sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa
lumuluhang si Maria.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Buod
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni
Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito
ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa
ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi
nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi
inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias,
tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo
ang mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng
maraming damo. Nang mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y
pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito nanggaling.
Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at rarasyunan niya ng
damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa paliwanag ni
Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag
magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang
bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng
gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay
nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-
Beatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang
mahabang kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan.
Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-
Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-
bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip
ni Elias ang masasayang araw na tinamasa niya, may magulang,
kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay nang masagana at
mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang makitang
inaantok na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya
si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan
nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni
Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na
hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong patungo sa may
Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila.
Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias
na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang
dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi
niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan
ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon
kay Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito.
Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na
lamang ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na ang humahabol
sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay umalis na ang
mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Buod
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa
itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong
nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi
naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari
Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng
kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama.
Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang
lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang
mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng
malakas habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na
pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na
pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis
si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at
pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling
niya sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay
niyang anak na nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na
damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
Buod
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang
nakatayo sa libis ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang
mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa pangangaso at
pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang matanda na
gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na
naglalagay ng mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa
di-kalayuan, may isang batang lalaki at batang babae ang naglalaro sa
tabi ng isang payat at putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na
kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang
batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na
ipagbili ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may
dalawang buwan na ang nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang
sugatan at kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang tungkol sa
buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa
kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng
pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay
nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa
hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang mgat tao.
Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wla man lamang
nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa tahanan ni
Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don
Filipo na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang
mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit
ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng
liham buhat kay Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na
malaman ang nilalaman. Habag na habag ang magkakaibigan sa
magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang balita na ang
pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay
Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang
ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay
ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan
ng babaing nasa durungawan ang sibil na papanhikin si Sisa. Subalit
nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol
ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.
Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang
tumatakbo. Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng
libingan ng matandang kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti.
Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng
baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong niyakap
at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting
nagbalik ang katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak.
Napatili ito ng malakas at biglang napahandusay sa ibabaw ng ank.
Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat si Basilio at nakita
ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang
kanyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak
si Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang
malamig na bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa
ina. Nang mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong
nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao
kung anak siya ng namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio
na mailibing si Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon
ng maraming tuyong kahoy at ibunton sa bangkay ng kanyang ina at
pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging abo ang kanilang
katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking kayamanan
na nakabaon sa may puno ng balite. Kay Basilio na raw ito kung
walang ibang dumating na tao upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang
lalaking sugatan na kausap ni Basilio na dalawang araw ng hindi
kumakain at sa wari ay malapit ng mamamatay ay si Elias. At lumakad
na si Basilio upang manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw
naman sa dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin.
Siya ay babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-
liwayway ng bayang kanyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag
lamang daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa
pagkakatingala niya sa langit, kumibot hanggang sa unti-unting
nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San Diego
ang isang malaking siga na nagmumula sa may lugar na kinamatayan
ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa ang gumawa ng siga na hindi
raw marunong mangilin sa araw ng pagsilang ni Hesus.
Kabanata LXIV
Katapusan
Buod
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si Padre
Damaso sa Maynila. Di nagtagal, aiya ay inilipat ng padre provincial sa
isang malayong probinsiya. Kinabukasan, siya ay nakitang bangkay sa
kanyang higaan. Sa pagsusuri ng doktor, sama ng loob o bangungot
ang sanhi ng kanyang ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging
obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang
pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego
at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan
Tiyago ay dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin,
nangayayat ng husto, naging mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga
kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel
na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na lamang
mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kanyang
pinipintakasi at nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang
paglalaro ng liyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing
takip-silim ay makikita siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di
nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan at kabuhayan. Ang
kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa
pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng
mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag
at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang mapagbuti
ang pagbabalatkayo niyang siya’y taga-Andalucia. Siya ngayon ang
nangungutsero. Si Don Tiburcio ay hindi na niya pinakikilos.
Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya natatawag bilang "doktor" para
mag-gamot. Wala na rin siyang ngipin.