III ლექცია

ლექსიკური ფონდის კოგნიტიური

აღწერა და სიტყვების
ურთიერთმიმართებები ლექსიკურ
ფონდში
3.1 ენის კოგნიტიური ასპექტები
† კოგნიტიური თვალსაზრისით ენა არის
ცოდნის რთული/კომპლექსური სისტემა,
რომელიც ჩვენს ხანგრძლივ მეხსიერებაშია
შენახული.
† კოგნიტიური ლინგვისტიკა სწავლობს, თუ
როგორ არის ენობრივი ცოდნა ჩვენს გონებაში
წარმოდგენილი და როგორ ხდება მისი
გადამუშავება ენობრივი პროდუქციის
(მეტყველების) და რეცეპციის (აღქმის და
გაგების) პროცესში.
3.1.1 მენტალური ლექსიკონი
† ჩვენს ხანგრძლივ მეხსიერებაში წარმოდგენილ ცოდნას
ლექსიკური ფონდის, ცალკეული სიტყვების შესახებ
მენტალურ ლექსიკონს უწოდებენ.
† მენტალური ლექსიკონი ჩვეულებრივი ლექსიკონისგან
მნიშვნელოვნად განსხვავდება.
„ ის დინამიკური ფენომენია, იცვლება ახალი ლექსიკური
ინფორმაციის მიღებასთან, ადამიანის ენობრივი
გამოცდილების შესაბამისად. მენტალურ ლექსიკონს
გარკვეული სტატიკური ზომა არ გააჩნია.
„ სიტყვები და ცნებები მენტალურ ლექსიკონში
რეფლექსური ხასიათისაა და ერთ მთლიანობად აღიქმება,
განსხვავებით სიტყვის წერილობითი ფორმისგან,
რომლებიც ასო–ნიშნების ლინეარულ (ერთიმეორის
მიყოლებით) მიმდევრობას წარმოადგენენ.
3.1.2 ცოდნის ჰოლისტური და
მოდულარისტული ჰიპოთეზა
† ჰოლისტური ჰიპოთეზა: ცნობიერება, ცოდნა ერთ
მთლიან, განუყოფელ სისტემას წარმოადგენს,
რომელიც საერთო პრინციპებს, კანონზომიერებს
ემორჩილება; ენობრივი ცოდნა ამ ცოდნისგან
დამოუკიდებლად არ არსებობს
† მოდულარისტული ჰიპოთეზა: კოგნიტიური სისტემა
შედგება სხვადასხვა დამოუკიდებელი
ქვესისტემებისგან, მოდულებისგან, რომელთაგან
თითოეული გარკვეული ფუნქციის შესრულება
ევალება. ენობრივი ცოდნაც ერთ–ერთ მოდულს
წარმოადგენს, რომელიც თავის მხრივ შეიძლება
ცალკეულ ქვემოდულებად დაიყოს
3.1.3 ენობრივი ცოდნის სახეები I
† ცოდნის ფონოლოგიური სისტემა განსაზღვრავს
ცალკეული ენის ბგერით ინვენტარს და მათი
ურთიერთდაკავშირების წესებს. (შდრ. Baum vs.
*Haum vs. *Zhrig)
† ცოდნის მორფოლოგიურ–ლექსიკური სისტემა
განსაზღვრავს სიტყვის აგებულებასა და ახალი
სიტყვების წარმოქმნის წესებს (შდრ. trinkbar vs.
bartrink
† ცოდნის სინტაქსური სისტემა განსაზღვრავს
სიტყვების კომბინაციით მართებული
წინადადებების მიღების წესებს. (შდრ. Peter ist
weggelaufen vs. *Peter, weggelaufen, ist)
ენობრივი ცოდნის სახეები II
† ცოდნის ლექსიკურ–სემანტიკური სისტემაში
წარმოდგენილია ცალკეული სიტყვა–ფორმების
მნიშვნელობები. სემანტიკური სისტემა ასევე
განსაზღვრავს პრინციპებს, რაც აზრობრივი
(მნიშვნელობის მქონე) წინადადებების
წარმოქმნასა და გაგებას უდევს საფუძვლად.
† ცოდნის პრაგმატული სისტემა განსაზღვრავს,
თუ რა (საკომუნიკაციო) სიტუაციაში
შეგვიძლია ცალკეული გამოთქმების (მაგ.
Guten Tag, Danke, Auf Wiedersehen)
გამოყენება.
ენობრივი ცოდნის სახეები
მოდალური სიტყვების მაგალითზე I
† ფონოლოგიური ინფორმაციები: თითოეული
გერმანული მოდალური სიტყვა ემორჩილება
ფონოლოგიურ წესებს გერმანული ბგერათა
მიმდევრობის შესახებ (მაგ. არცერთ სიტყვაში არ
გვხდება kz-მიმდევრობა.
† ინფორმაციები სიტყვის მორფოლოგიური
სტრუქტურის შესახებ: მოდალური სიტყვები
ხშირად წარმოადგენენ შედგენილ სიტყვებს,
რომლებიც ზედსართავი სახელებისა და ან
მიმღეობებისგან არის ნაწარმოები, უმეტესი
ნაწილი კი -weise სუფიქსითაა შედგენილი.
ენობრივი ცოდნის სახეები
მოდალური სიტყვების მაგალითზე II
† ინფორმაციები სიტყვის მორფოლოგიური
თავისებურებების შესახებ: მოდალური სიტყვები
ფორმაუცვლელნი არიან.
† სიტყვის სინტაქსური თავისებურებების შესახებ:
მოდალურ სიტყვებს აქვთ წინადადების წევრის სტატუსი,
აქედან გამომდინარე ისინი შეიძლება თხრობით
წინადადებაში გარდამავალი ზმნის წინ იდგნენ.
Dummerweise ist die Vase umgefallen.
† ინფორმაციები სიტყვის სემანტიკური თავისებურებების
შესახებ: მოდალურ სიტყვებს მნიშვნელობა პრაგმატული
(გარეენობრივი) ინფორმაციით შევსებას საჭიროებს.
მოდალურ სიტყვები შეიძლება გამოხატავდნენ მოსაუბრის
შეფასებებს, სურვილებს ან ინტერესებს.
3.2 სემანტიკური მიმართებები
სიტყვებს შორის
იდენტობის მიმართება:
სინონიმია:
ა) Apfelsine - Orange
ბ) Samstag - Sonnabend
გ) ledig - unverheiratet
რეფერენციული იდენტობა:
ა) Morgenstern - Abendstern (=Venus, Planet)
ბ) Säufer - Alki - Alkoholiker - Gewohnheitstrinker.
გ) Die Vorleserin - Mareike Fütter, 23,
Geschichtsstudentin, hat einen besonderen
Nebenjob: als Studienhelferin vertont sie ihrem
blinden Kommilitonen.
სემანტიკური მსგავსების მიმართება
გვხდება:
1. მსგავსი რეფერენციის სიტყვებთან (სიტყვების
სხვადასხვა ვარიანტებთან):
ა) Löwenzahn - Pusteblume
ბ) Uncle Sam - Die US-Regierung

2. სიტყვებთან, რომლებიც მცირე სემანტიკური

ნიუანსებით განსხვავდებიან ერთმანეთისგან:
jmd. schlecht machen - jmd. etwas anhängen

3. მსგავსი მნიშვნელობის სიტყვებთან, რომლებიც

გამოიყენებიან სხვადასხვა კონტექსტში:
ა) jmd. irrt sich
ბ) jmd. missversteht etwas.
სხვაგვარობის მიმართება.
† კონტრადიქცია: tot vs. lebendig;
einprägen vs. vergessen;
† ანტონიმია: heiß-kalt; früh-spät
† კონვერსია: Eingang vs. Ausgang;
kaufen vs. verkaufen;
† სემანტიკური შეუთავსებლობა: Januar –
Februar; November – Dezember;
Norden – Osten – Süden – Westen
მნიშვნელობათა იერარქია (ჰიპერონიმები,
ჰიპონიმები, კოჰიპონიმები):
მერონიმია
3.2 სემანტიკური ველები
† სემანტიკური ველს უწოდებენ
შინაარსობრივი თვალსაზრისით
ერთმანეთთან დაკავშირებული
სიტყვების ერთობლიობას.
† სემანტიკური ველი შეესაბამება და
ასახავს სინამდვილის ცალკეულ სფეროს.
† თუმცა ის შეიძლება შეიცავდეს
გარკვეულ “ხარვეზებსაც”: შდრ.
hungrig – satt, durstig - ?
ონომასიოლოგიური და
სემასიოლოგიური ველები
† ონომასიოლოგიურ ველებში სიტყვებს
ერთმანეთთან მხოლოდ პარადიგმატული
მიმართება აკავშირებთ. მათ აერთიანებთ
გარკვეული ჰიპერონიმული ცნება, მაგ.:
Haarpflegemittel:
ა) Haarwasser, Haarspray, Haaröl. [flüssig]
ბ) Frisiercreme, Haargel, Pomade, Brilliantine.
[in Cremeform].
† სემასიოლოგიური ველები აერთიანებენ
სიტყვებს, რომლებიც ერთი ტიპის კონტექსტში,
ან ერთ წინადადებაში შეიძლება შეგვხვდნენ.
(Hund, bellen; Maus, klicken etc.)
3.3 სიტყვათა ოჯახები
† სიტყვათა ოჯახი ეწოდება ეწოდება ერთი
წარმომავლობის მქონე სიტყვათა ჯგუფს:
ხალხური ეტიმოლოგია
ხალხური ეტიმოლოგია არის სიტყვის “არასწორ”
ოჯახში მოთავსების შედეგი:
ის ეწოდება სიტყვის ფორმალურ და
შინაარსობრივ ცვლიბებს მისი წარმომავლობის,
თავდაპირველი მნიშვნელობის არასწორი
ინტერპრეტაციის შედეგად.
ხალხური ეტიმოლოგიის ტიპები:
ა) ხალხური ეტიმოლოგია ბგერითი ფორმის
ცვლილების გარეშე: Wahnsinn: aus wan (leer)
→ Wahn (irrige Annahme);
ბ)ხალხური ეტიმოლოგია ბგერითი
ცვლილებების თანხლებით: Maulwurf, aus
molta (Erde, Staub) → Maul (Mund)