Professional Documents
Culture Documents
izLrkouk %&
o`/nRo gh ekuoh Tkhoukrhy vafre] vVG vkf.k lkoZf=d
Lo:ikph ?kVuk vkgs- ^lkrR;kus ok<r Tkk.kkjh o`/nkaph yksdla[;k * gs
Tkkxfrd yksdla[;sps oSf’k"V; vkgs- Eg.kTksp TklTk’kh yksdla[;k ok<r
Tkkr vkgs rlr’kh o`/nkaP;k yksdla[;srgh ok< gksr vkgs- ?kVrk TkUenj
vkf.k ?kVrk e`R;wnj ;keqGs o`/nkaps izek.k ok<r vkgs- ^^laiw.kZ
TkxkP;k yksdla[;sr njegk ngk yk[k yksd gs vkiY;k o;kph lkB o"ksZ
iw.kZ djrkr-** (Brinks-1997) ^^fodlu’khy jk"Vkais{kk fodflr jk"Vkae/;s
o`/nkaph yksdla[;k TkkLr vkgs-** (E. Palmore-1975) ;k ok<R;k o`/nkaP;k
yksdla[;seqGs o`/n gh leL;k fuekZ.k >kyh vkgs- ^^fodflr jk"Vkrhy vusd
o`/n gs Lokoyach vlys rjh iw.kZi.ks dqVqackiklwu vfyIr ukghr vkf.k
dqVqackr o`/n vlY;keqGs rs ?kjh Fkkacwu ?kjkdMs vkf.k vkiY;k
ukroaMkdMs y{k nsrkr R;keqGsp o`/nkauk dqVqackph vkf.k
dqVqackyk o`/nkaph xjt vkgs-1** (E. Palmore-1975)
1
* gk 'kks/kfuca/k ^18 os jkT;Lrjh; ejkBh lektk’kkL= ifj"knsps vf/kos’ku* fn-5]6 Qsczq- 2008
'kkfgj v..kkHkkm lkBs egkfo|ky;] eq[ksM ftk- ukansM ;sFks lknj dsyk gksrk-
vktk laiw.kZ tkxkph yksdla[;k fnolsafnol ok<r vkgs R;kpizek.ks
o`/nkaphgh yksdla[;k ok<r tkkr vlysyh fnlwu ;srs vktk
tkkxfrdhdj.kkeqGs] O;kikjkP;k mnkjhdj.k /kksj.kkeqGs fodflr vkf.k
fodlu’khy jk"Vkae/;s ?kMwu vkysys fofo/k dzkarhdkjd cny] osxosxG;k
oS|dh; lsok&lqfo/kk iqjfoY;k xsY;k tkkr vlY;keqGs O;DrhaP;k tkuunjkr
?kV gksmu e`R;wnjkr viwoZ v’kh ?kV gksr xsyh R;krwu O;Drhaps
vk;qekZu ok<ys vkgs- ,dhdMs gh tkjh pkaxyh ckc vlyh rjh R;krqu
uO;kus ufou leL;k fuekZ.k gksr vkgsr- ek.klkps vk;qekZu ok<ys]
ek.klkph
dk;Z{kerk ok<yh vlyh rjh vkt uO;kus ^o`/nRo* gh leL;k fuekZ.k >kyh
vkgs- dkj.k o`/nkidkGh ;k o`/nkaph lqJq"kk dks.k dj.kkj\ R;kaph dkGtkh
dks.k ?ks.kkj\ gk eksBk iz’u vktk lokZaleksj fuekZ.k >kyk vkgs-
R;kpcjkscj o`/nRokrwup o`/nkaP;k leL;kgh fuekZ.k >kY;k vkgsr-
;krwup o`/nkaP;k ckcrhr oafprrk fuekZ.k gksmu rs ,dVs iMrkr fdaok ?
kjnkj] lquk&eqys] ukroaMs vlrkukgh R;kauk o`/nkaJekr jkgkos ykxrs-
vki.k 1995 lkyh vlysyh yksdla[;k vkf.k izLrkfor tkkxfrd
yksdla[;k ;kaph rqyuk dsY;kl rh ok<r vkgs gs fnlwu ;sbZy vkf.k R;krp
o`/nkaps ok<r tkk.kkjs izek.kgh vki.kkl BGdi.ks fnlwu ;sbZy- ?kVrk
tkuunj] ?kVrk e`R;wnj vkf.k ;krwu ok<r tkk.kkjs O;Drhaps vk;qekZu
;keqGsp yksdla[;scjkscj o`/nkaP;k yksdla[;sr ok< gksr vkgs-
rDrk dz- 1 o`/nkaph tkkxfrd yksdla[;k
o"kZ Ykksdla[;k o`/nkaph o`/nkaph o`/nkaph
(fcfy;ue/;s) VDdsokjh VDdsokjh VDdsokjh
60+ 65+ 80+
1995 5-687 9-5 6-5 1-1
2000 6-091 9-9 6-8 1-1
2025 8-039 14-6 10-8 1-7
2050 9-367 20-7 15-1 3-4
Source: United Nations, 1998. World Population Projections to 2150. Department of Economic
and Social Affairs, Population Division
rDRkk dz- 1 o:u vls Li"V gksrs dh] ;s.kk&;k dkGkr tkkxfrd
yksdla[;scjkscjp o`/nkaP;k yksdla[;srgh ok< gksr tkk.kkj vkgs- gkp dy
rDrk dz- 2 o:u HkkjrkP;k lanHkkZar fnlwu ;srks-
rDrk dz- 2 Hkkjrkrhy ,dw.k yksdla[;k vkf.k o`/nkaph yksdla[;k
(fefy;ue/;s)
oxZ 1951 1991 2001 2021
,dw.k 356-0 827-2 964-1 1228-8
yksdla[;k
60 Iyl 20-1 60-5 81-4 177-5
VDdsokjh 5-62 7-31 8-44 14-45
Source: Sharma, S.P. & Xenos, P. Ageing in India: Demorgraphic Background and Analysis
(Based on Census Materials. Occasional papers, Census of India, 1997)
vkt osxosxG;k ns’kkr [kktkxhdj.k] mnkjhdj.k] tkkxfrdhdj.k ([kk-
m-tkk-) ;keqGs vusd dzkarhdkjd cny ?kMwu ;sr vkgsr- ijarq ;kpk dkgh
ns’kkauk tkjh Qk;nk gksr vlyk rjh vusd ns’kkaoj ;k [kk-m-tkk-
vkd`rhca/kkpk foijhr ifj.kke gksr vlysyk fnlwu ;srks- dkj.k ;k
vkd`rhca/kkpk fLodkj vki.kgwu u djrk brj ns’kkP;k izHkkokeqGs
fLodkjkos ykxrs- Hkkjrkrgh 1991 e/;s v’khp ifjfLFkrh fuekZ.k
>kY;keqGs rRdkyhu iariz/kkukauh gs [kk-m-tkk- /kksj.k fLodkjys dkj.k
^tkkxfrd O;kikj la?kVuk* vkf.k ^vkarjjk"Vh; uk.ksfu/kh* ;kaP;k
nokckeqGsp Hkkjrkr fofo/k daiU;kauk O;kikjklkBh gh Hkkjrh;
cktkkjisB miyC/k >kyh- ek.klkis{kk ;a=kyk tkkLrhps egRo izkIr >kys
o ;krwup fofo/k leL;k fuekZ.k >kY;k-
5- isU’ku%&
lektkkr ,dw.k o`/nkaP;k la[;siSdh QDr 10 VDds o`/nkauk
isU’ku feGrs- ckdhps vla?kVhr {ks=krhy Eg.ktksp ’ksrdjh]
’ksretkwj] nqdkunkj v’kk O;olk;krhy vkgsr R;kauk o`/nkidkGh
isU’ku fdaok brj dks.krsgh vkfFkZd laj{k.k feGr ukgh R;klkBh
'kklukus dkgh va’kh isU’ku Lo:ikr eku/ku n;kos-
6- ekrksJh o`/nkJe ;ksTkuk%&
;k o`/nkJekr izos’kklkBh o;kse;kZnk iq:"kkalkBh
60 o"ksZ o fL=;kalkBh 55 o"ksZ rlsp T;kaps okf"kZd mRiUu :- 1200
is{kk deh vkgs] R;kauk foukeqY; lkaHkkGrkr o T;kaps okf"kZd
mRiUu :- 1200 is{kk tkkLr vkgs R;kaP;kdMwu ekfld 500 : 'kqYd
vkdkjys tkkrs-
Current Address
Mr. Prashant Vishnu Sonwane
Assistant Professor,
Dept. of Sociology,
North Maharashtra University,
Jalgaon
Mob. No. +917798518878