UNIVERZITET U TUZLI

RUDARSKO-GEOLOŠKO- GRAĐEVINSKI FAKULTET

GEOLOŠKI ODSJEK
METALOGENIJA SA GEOHEMIJOM

SEMINARSKI RAD

Savremene metalogenetske koncepcije

student: Edin Divović Dr.sci.Senaid Salihović,

indeks br. :6956 vanredni profesor

Tuzla, april 2003.g.

1
 SADRŽAJ

Uvod ...........................................................................………3

1.Koncepcija geosinklinala …........................................…..4

Platforme....................................................................…...…....4
Metamorfni kompleks..….....................................................… 5
Magmatski kompleks ......................…...............................…...5
Sedimentni kompleks.........................................................….. 5

Geosinklinale .................................................................…….5
Početni stadij.....................................................................…...6
Srednji stadij.....................................................................…....7
Završni stadij..................................................................….…..7

2.Koncepcija tektonsko- magmatske aktivizacije....…..…..9

3.Koncepcije nove globalne tektonike ..........................…12

Zaključak ……………………………………………………..….17
Literatura ……………………………………………………..…..18

2
 Uvod

Jednu od prvih ideja o povezanosti određenih genetskih tipova ležišta sa specifičnim geološkim razvojem
nalazimo u radovima Štilea ( Stille,1924,1940). Danas su se njegove ideje , zahvaljujući kasnijim
radovima Bilibina (1955),Tarnera ( Turneaure, 1955), Smirnova (1963), Šatalova(1964,1972),
Jankovića ( 1967,1974) i drugih , razvile u posebnu naučnu disciplinu – metalogeniju.
Objašnjenje povezanosti ležišta i geološkog razvoja rudonosnih prostora daju slijedeće koncepcije :
- geosinklinalna
- tektonsko-magmatske aktivizacije
- tektonike ploča

3
 1. Koncepcija geosinklinala

Problemi građe Zemljine unutrašnjosti i evolucije litosfere predstavljaju neobično važne probleme, ali još
uvijek nepotpuno razjašnjeni. Klasična teorija geosinklinalnog razvoja Zemljine kore još uvijek je
interesantna i pored toga što je u posljednje vrijema mnogi autori djelimično ili u cjelini
napuštaju.Interesantna je i zbog toga što istorija njenog razvoja dobro ilustruje razvoj naučne misli i što je
na njenim koncepcijama počela da se razvija i metalogenija.
Teorija geosinklinale proizašla je iz činjenice da je Zemljina kora izgrađena iz mobilnih pojaseva (
geosinklinala) i stabilnih dijelova litosfere ( platforma). Platforme i geosinklinale su najveće geološke
jedinice Zemlje, a njihov geološki razvoj prospektora interesuje prvenstveno zbog svih onih faktora koji su
genetski i vremenski u vezi sa procesima stvaranja i prostornog razmiještanja ležišta mineralnih sirovina.

Platforme. –Stabilni dijelovi litosfere, mirnijeg tektonskog režima, debljine 30-40 km i površine nekoliko
miliona km2, nazivaju se platformama,ili,po Štileu, kratonima. Danas je poznato osam
starih,prepaleozojskih platformi:
- evropska
- sjevernoamerička i južnoamerička
- afrička
- indijska
- sibirska
- kineska
- australijska
Nekada, do prije 200 miliona godina, postojao je jedinstveni superkontinent, Pangea, koji je uslijed
razmicanja kontinentalnih ploča počeo da se razdvaja ( brzina razmicanja 2-18 cm godišnje).
Prije oko 135 miliona godina Pangea je već bila razdvojena na Evroaziju, Gondvanu
( Južna Amerika i Afrika),Indiju i Antartik sa Australijom.Naknadna pomijeranja dovela su do obrazovanja
navedenih osam platformi.
Pošto su svojevremeno platforme imale identičan razvoj, sve su izgrađene od po tri kompleksa stijena:
- metamorfnog
- magmatskog
- sedimentnog

4
Metamorfni kompleks
Izgrađen je od metamorfnih stijena, ali i od mlađih magmatskih , obrazovanih u uslovima
palingeneze.Jedina danas poznata značajnija ležišta mineralnih sirovina metamorfnog kompleksa su ležišta
željeza, mangana i grafita.

Magmatski kompleks
Nastao je poslije definitivne konsolidacije metamorfnog kompleksa.Preduslov magmatske aktivnosti je
postojanje dubokih regionalnih rasjeda, koji su omogućili prodiranje magme u prostore bliže površini.
Za obrazovanje ležišta mineralnih sirovina presudni su bili karakter magme i dubina njenog očvršćavanja:
1. Za abisalne granitoide prvenstveno su vezana skarnovska ležišta, pegmatitska, albititsko-grajzenska i
hidrotermalna ležišta zlata u kvarcnim žicama,
2. Za složene gabro-peridotitske intruzije prostorno i genetski su vezana ležišta likvidnih segregata
izdvajanja,
3. Specifična kimberlitska formacija mogla je da nastaje jedino u uslovima starih aktiviziranih platformi,
4. U sličnim uslovima kao kimberlitska nastale su i karbonatitske formacije usljed konsolidacije vrlo
složenih intruzivnih kompleksa bazične i ultrabazične magme.

Sedimentni kompleks
Odlikuje se obrazovanjem ležišta kore raspadanja i , pod uslovima manjeg ili većeg transporta, pravih
sedimentnih ležišta. Kao značajnija ležišta sedimentnog kompleksa treba pomenuti ležišta željeza, mangana
i boksita, zatim nanosna cirkona, rutila, andaluzita, silimanita i distena, nekadašnjih akcesornih minerala
metamorfnog i magmatskog kompleksa.Od nemetaličnih ležišta u sedimentnom kompleksu značajnija su
ležišta fosforita, sumpora, kaustobiolita, soli, glina i građevinskog materijala.
U gradnji Balkanskog poluostrva ne učestvuju platforme. Rodopi, Srbijansko- makedonska masa i
Pelagonidi predstavljaju dijelove nekadašnjih platformi, tj. središnje masive, uokvirene mobilnim
pojasevima. Metalogenija središnjih masiva nije detaljnije proučavana, ali, po svemu sudeći , ne očekuju se
značajnija ležišta nastala razvojem tih područja u vrijeme dok su predstavljala platforme.

Geosinklinale
Mobilne pojaseve Zemljine kore,znatne debljine sedimenata (10-25 km),sa izraženom raznovrsnom
magmatskom aktivnošću i mnogobrojnim ležištima različitih genetskih tipova nazivamo
geosinklinalama.Štile je razvoj mobilnih dijelova Zemljine kore podijelio u pet stadija:
- geosinklinalni u užem smislu
- inicijalni
- sinorogeni
- subsekventni
- finalni
Bilibin i Smirnov dijele razvoj geosinklinala samo u tri stadijuma:početni,srednji i završni,pri čemu srednji
odgovara sinorogenom,a početni i završni objedinjavaju po dva stadija Štileove podjele.
Svaki pojedini stadij karakteriše se specifičnim geotektonskim režimom, magmatizmom, uslovima
sedimentacije i procesima stvaranja i razmiještanja rudnih ležišta. Tokom razvoja jedne geosinklinale,
tj. od njenog postanka do definitivne konsolidacije i priključenja platformi, obrazuju se raznovrsna i
mnogobrojna endogena i egzogena ležišta,specifična za pojedine stadije.

5
Početni stadij geosinklinalnog razvoja obuhvata relativno dugo vrijeme, tj. od trenutka postanka
geosinklinale do glavnih faza ubiranja. Ovaj stadij se odlikuje neprekidnim rastezanjem Zemljine kore,
odnosno neprekidnim tonjenjem dna geosinklinale i obrazovanjem debelih sedimentnih i vulkanogeno-
sedimentnih formacija. Magmatska aktivnost i tokom nje nastala endogena ležišta javljaju se u četiri
dovoljno jasno izdvojena kompleksa: spilit-keratofirski, peridotitski, gabro-peridotitski i plagiogranitsko-
sijenitski.
1. Spilit-keratofirski kompleks stvaran je u submarinskim uslovima. Sa njim su u vezi pirit-halko piritska
i polimetalična ležišta, zatim poligena statiformna ležišta gvožđa i mangana, ponekad i
Zn-Pb-Ba.
2. Peridotitski kompleks karakterističan je za ležišta hromita,praćena ponekad metalima platinske
grupe(osmijum,iridijum).
3. U gabro-peridotitskom kompleksu javljaju se ležišta titano-magnetita i pojave hromita, praćene
platinom i paladijumom.
4. Za plagiogranitsko-sijenitski kompleks karakteristična su skarnovska ležišta željeza i bakra.
Za vrijeme sedimentnog procesa u početnom stadiju razvoja geosinklinala nastala su ležišta : limonita,
siderita, šamozita, mangana, boksita, fosforita, bituminoznih škriljaca, ponekad obogaćeni sa Fe, Cu,
Zn,Mo itd.

6
Srednji stadij obuhvata relativno kratak period u razvoju geosinklinala i odgovara paroksizmu
( preobražaj geosinklinale u nabranu ) još uvijek definitivno nekonsolidovanu oblast priključenu platformi.
U vrijeme ubiranja obrazuju se veliki granitoidni batoliti, koji odgovaraju jednoj od slijedećih formacija:
1. Umjereno kiselih granitoida sastava od gabra , preko granodiorita do granita.Tipomorfna ležišta su
skarnovska šelita , zatim hidrotermalna zlata, bakra, molibdena, olova i cinka.
2. Normalnih i ultrakiselih granitoida sa karakterističnim pegmatitskim i albititsko-grajzenskim ležištima
kalaja, volframa, tantala, litija i berilija. U vrijeme sedimentnih procesa srednjih stadija nastali su fliševi
sa ležištima građevinskog materijala, i podređeno , kaustobiolita.
Primarna granitoidna magma vodi porijeklo iz siala i predstavlja tipičnu kontaminiranu magmu, nastalu
asimilacijom okolnih sedimentnih stijena. Njen hemijski sastav i asocijacija rudnih elemenata zato u
mnogome zavise od okolnih stijena .

Završni stadij odgovara definitivnoj konsolidaciji geosinklinale, odnosno prevođenju mobilne zone u
ubranu provinciju priključenu platformi.
Subsekventna faza odlikuje se regionalnim razlomnim zonama, koje mogu djelimično da zahvataju i
susjedne platforme.Razlomne zone dosežu do različitih dubina i tako otvaraju magamatska ognjišta na
različitim nivoima. Poslijedica je obrazovanje raznovrsnih izdiferenciranih vulkanogeno-intruzivnih
kompleksa granodioritske magme i mnogobrojnih rudnih asocijacija: Au, Mo, Ag, Pb-Zn, Cu-
Mo,Hg,Sb,As,Fe itd.
Posebnu osobenost endogenih mineralizacija subsekventne faze predstavljaju raznovrsni tipovi ležišta i
visok stepen izdiferenciranosti gasno- hidrotermalnih rudnih rastvora. Veza između magmatskih kompleksa
i rudnih ležišta je paragenetska. Magmatski kompeksi najčešće vode porijeklo iz graničnog područja sial-
sima. Finalna faza obuhvata prijelaz mobilne zone u mladu platformu.
Od magmatskih stijena javljaju se dacito-andeziti do bazalti. Sa kiselijim diferencijatima su u
paragenetskoj vezi subvulkanska-hidrotermalna ležišta složenog sastava ( Ag-Pb-Zn) i sedimentno-
infiltraciona ležišta bakra,urana, željeza i mangana.Sa sedimentnim procesima u finalnoj fazi u vezi je
postanak molasnih formacija( ležišta građevinskog materijala). U lagunama se obrazuju ekonomski
značajna ležišta natrijske i kalijske soli,anhidrita, gipsa , također i ležišta kaustobiolita.

7
Teorija razvoja geosinklinala zasnovana je na tvrdnji da se sedimentne, magmatske i rudne formacije
pojavljuju prema određenom redoslijedu, zakonomjerno smjenjujući jedni druge u vremenu i
prostoru.Bilibin (1947) smatra da se svaki geosinklinalni sistem razvija potpuno autonomno.Osnovna
greška u primjeni teorije razvoja geosinklinala pri analizi konkretnih oblasti bila je prouzrokovana
insistiranjem pojedinih autora na striktnom pridržavanju sheme, odnosno pokušaji da se inskonstruiše
cjelokupni ciklus geosinklinalnog razvoja. Uslovi razvoja geosinklinala nisu međutim, nikada bili na dva
mjesta u vremenu i prostoru indentični, već samo manje ili više slični. Zato razvoj pojedinih geosinklinala
može manje ili više da se podudara sa opštom shemom, ali ti razvoji nisu nikada potpuno indentični.
Proučavanjem mnogobrojnih mobilnih pojaseva u svijetu pokazuje da se u razvoju potencira obično jedna
od faza ili stadija, dok ostale mogu da budu djelimično, ili potpuno reducirane.
Dešava se također da jedna od faza može da bude i ponovljena i sl.Interesantno je, bez sumnje pitanje da li
se , kako i koje oblasti u ex-Jugoslaviji mogu uvrstiti u shemu geosinklinalnog razvoja. Pri razmatranju
ovog problema potrebno je isključiti, iz razumljivih razloga, nedovoljno poznate premezozojske formacije.

8
Trijaska vulkanogeno-sedimentna i jurska dijabaz-rožna formacija, kao i prostrani kompleksi ultra bazita,
mogli bi da odgovaraju početnom stadiju razvoja mezozojske geosinklinale u Dinaridima.
Obrazovanje trijaskog spilit-keratofirskog kompleksa bilo je obavljeno u relativno uskim tragovima.Opšte
karakteristike rudonosnih područja srednjeg trijasa u Dinaridima vrlo su slične karakteristikama mnogih
drugih područja u svijetu, nastalim u početnom stadiju razvoja geosinklinala .
Sa srednje trijaskom metalogenetskom epohom Dinarida mogu se povezati slijedeće rudne
formacije:polimetalna ( Šuplja Stijena, Brskovo, Borovica), poligena željeza i mangana ( Vareš,
Čevljanovići) i stratiformna baritska ( Rupice kod Vareša i dr.).
Jurska dijabaz-rožna formacija, po karakteru magmatizma slična srednje trijaskoj, u metalogenetskom
pogledu bitno se razlikuje. Jedine rudne formacije su piritsko-halkopiritska i male pojave mangana,
nedovoljno proučavane i nerazjašnjene geneze.
Peridotitska, dunit-harcburgit-lerzolitska rudnonosna formacija Dinarida sadrži mnogobrojna ležišta
hromita, ponekad značajnih dimenzija.Mobilni pojasevi Zemlje imaju relativno tanku kontinentalnu koru, u
kojoj nema granitskog sloja. Zbog toga su magmatske formacije bazičnog do ultrabazičnog karaktera.Dalji,
post-jurski, razvoj Dinarida ne uklapa se u opštu shemu geosinklinalnog razvoja.
Srednji stadij ,doba intezivnog ubiranja Dinarida, i završni nisu praćeni odgovarajućim magmatizmima,niti
su u njima utvrđene endogene mineralizacije.
U istočnoj Srbiji, u dijelu Karpato-balkanske metalogenetske provincije,stvaranja i razmještaja ležišta
mineralnih sirovina također se ne može objasniti opštom shemom razvoja geosinklinale.Tokom mezozoika
u Istočnoj Srbiji preovlađuje epi-platformni tip razvoja sa blagim epirogenim kretanjima.
U početnoj fazi nedostaju odgovarajući magmatizam i rudna ležišta.Gornjo kredne riftne strukture
regionalnog karaktera, vulkanogeno-intruzivni kompleksi i prateća ležišta bakra ne mogu se uskladiti sa
shemom geosinklinalnog razvoja. Slična je situacija sa oligo-miocenskim vulkano-intruzivnim
granodioritskim kompleksom, praćenim ujednačenim mineralnim paragenezama (Pb-Zn, Sb itd.).

2. Koncepcija tektono-magmatske aktivizacije

Teorija geosinklinala superiorno je vladala u geologiji preko pola vijeka i zato vrijeme pokušavano je,
ponekad bezuspješno, da se njom objasne svi složeni tektonski, sedimentni, magmatski i rudni procesi.
U posljednje vrijeme situacija se mijenja, tako da druge teorije preuzimaju primat teoriji
geosinklinala.Jedna od takvih je teorija tektono-magmatske aktivizacije.
Aktivizacija je proces naglog nastajanja (ili obnavljanja) tektonskih pokreta u već stabilizovanim
dijelovima Zemljine kore.Ona može da bude izražena u tektonskom deformisanju ranije konsolidovanih
struktura (obrazovanje razloma, uzvišenja, depresija i sl.) i u višefaznom pojavljivanju magmatizma.
Aktivizacija, prema tome, može da zahvati kako platforme tako i mobilne pojaseve, ubrane i priključene
platformama.
Tektono-magmatska aktivizacija, po Ščeglovu (1968), Nagibinoj(1963,1967) i drugima predstavlja poseban
vid regionalnih zbivanja suštinski različitih od procesa formiranja geosinklinala i platformi.Karakteriše se
obrazovanjem geodepresija (strukture”diva”) i magmatizmom, koji vremenom postaje sve bazičniji.Proces
aktivizacijemože da podražava ranije lineamente mobilnih pojaseva geosinklinala
(“rezonantna”ili”reflektovana”aktivizacija), ili stvara potpuno nove nezavisne i renegantne strukture koje
presijecaju strukture nekadašnjih geosinklinala i zalaze u druge platformne
formacije(“autonomna”aktivizacija).Rezonantna aktivizacija u mnogim detaljima podsjeća na završni stadij
geosinklinalnog razvoja , mada mnogi autori (Tvalčrelidze,1974) uporno brane njenu samostalnost,
nazivajući je čak destruktivnom u odnosu na konstruktivni geosinklinalni proces.

9
Autonomnu aktivizaciju Ščeglov dijeli na dva stadija:
1. U prvom se stvaraju blage izometrične depresije, ispunjenje molasama i intruzivno-vulkanogeni
kompleksi. Intruzivni često imaju koncentrično-zonalnu građu, a vulkaniti različit hemizam ( bazični,
kiseli ili alkalni ). U prvom stadijumu aktivizacije nastaju ležišta mnogih rudnih formacija : grajzenska
sa Sn , W ili Mo, albititska sa Nb i Ta, žična polimetalična, zatim Cu, U ( petoelementna formacija),
sulfitna kasiteristika sa W, Pb, Zn, Au itd.Ležišta su u vezi sa granitoidima plakoidnog ( pukotinskog )
tipa, ili sa složenim vulkano-intruzivnim kompleksima.Uprvom stadiju aktivizacije česta je pojava
metalogenetske specijalizacije: pojavljuju se samo Sn-W, ili Au-Ag , ili samo polimetalična ležišta, itd.
2. U drugom stadiju autonomne aktivizacije stvaraju se sekundane potoline ,
izometrične, izdužene i ponekad poređane u paralelne nizove. Potoline su
ispunjene slatkovodnim terigenim sedimentima (ugljonosne molase).
Magmatizam je bazičniji , u početku u vidu malih intruzija, a kasnije kao debeli
izlivi bazalta. Drugi stadij odlikuje se niskotemperaturnim ležištima slijedećih
metala:Ba, Pb, Zn, Au, W, Sb, U, Mn, Hg.Pomenuti elementi često obrazuju
specifične, po Tvalčrelidzeu(1958) ”anomalne” rudne formacije, u kojima se
ponekad udružuju metali različitog geohemijskig porijekla, granitskog i bazaltnog
. Njima pripadaju ferbit-antimonitska,volframsko-manganska i druge rudne
formacije.
Tektono-magmatskom aktivizacijom objašnjavaju se slučajevi onih metalo-genetskih jedinica na koje
ne može da se primijeni teorija geosinklinalnog razvoja. Ona prema tome, predstavlja u izvjesnom
smislu dopunu geosinklinalne teorije, pri čemu, po većini autora, oblasti aktivizacije imaju isti rang kao
geosinklinele i platforme. Mnogobrojni su primjeri da se u geodepresijama obrazuju kopnene i ili
epikontinentalne marinske sedimentne formacije, praćene specifičnim magmatskim i rudnim
formacijama (Ščeglov navodi :zapadni Zabajkal, Tjan-Šan, Rodopski masiv i druge središne masive,
Afričku Kinesku, Sibirsku i druge platforme). Ove tvorevine zaista nemaju nikakve veze sa
geosinklinalnim procesom.
Tektono-magmatsku aktivizaciju ne treba dijeliti na stadije, odnosno ne treba insistirati na bilo kakvoj
shemi. Svaki konkretni slučaj aktivizacije mora, u principu da se unekoliko razlikuje od druge, a
zajednički bi im bio samo opšti model. Mehanizam procesa tektono-magmatske aktivizacije može se
objasniti tako da se krupni razlomi, po kojima dolazi do obrazovanja geodepresija , zalaze u nivo
magmatskih ognjišta litosfere, što omogućuje utiskivanje granita duž razlomnih zona. Istovremeno se
obrazuju i ležišta u genetskoj , ili paragenetskoj, vezi sa granitima. Utonuli krupni blokovi siala
bazificiraju se, stvaraju se hibridne magme, od kojih nastaju vulkano-intruzivni granodioritski
kompleksi i njima odgovarajuća endogena ležišta.Bazifikacija siala može da bude djelimična (tada
kontinentalna kora ne mora da bude potpuno zamijenjena okeanskom), usljed čega se stvaraju proboji i
izlivi bazalta.
Srbijansko-makedonska provincija, koju je Janković(1967) izdvojio kao samostalnu metalogenetsku
jedinicu, mogla bi da predstavlja oblast autonomne aktivizacije. Ona zahvata dio Dinarida, Vardarske
zone, Srbijansko-makedonske mase i Rodopa. Bitno obilježje zone aktivizacije čine razlomne strukture
neogeni vulkano-intruzivni kompleksi. Geodepresije su mjestimično ispunjene ugljonosnim
epikontinentalnim sedimentnim formacijama.
Razlomne strukture ne slijede ranije regionalne strukture, renegantne su i presijecaju različite
geotektonske jedinice. Graniti Motajice, Cera i drugi mogli bi da odgovaraju magmatizmu u vrijeme
obrazovanja geodepresija; granodioritski vulkano-intruzivni kompleksi Boranje, Kopaonika, Surdulice i
drugi odgovarali bi bazifikaciji kontinentalne kore, a završetak ovih procesa aktivizacije praćen je
andezit-bazaltima i bazaltima. Metalogenija granitskih kompleksa nije dovoljno proučena. Sa njima su u
vezi kasiteritske i niobo-tantalitske mineralizacije.U paragenetskoj vezi sa granodioritskim
kompleksima su brojna skarnovska (magnetitska) ležišta, veoma značajna za ex-Jugoslaviju Pb-Zn i Sb
ležišta, kao i neka Cu i Mo ležišta(Bučim, Mačkatica i dr.).Za sada nam nisu poznata ležišta u vezi sa
bazaltima.

10
Navedena radna hipoteza prikazana je detaljnije u materijalima na simpozijumu: Metalogenija i
tektonika ploča(Janković, Petković 1974). U međuvremenu, morfostrukturna analiza i interpretacija
satelitskih snimaka Srbije i Makedonije(Petković,1978.,Kočneva i dr.1978) potvrdile su raniju
pretpostavku o postojanju zone autonomne aktivizacije.
Oslanjajući se na ova istraživanja, razvoj zone autonomne aktivizacije može se prikazati na slijedeći
način.Konsolidacija Dinarida i Karpato-balkanida završena je laramijskoj orogenoj fazi, kada su ovi
mobilni pojasevi ubrani i priključeni središnjim masivima Srbijansko-makedonske mase i Pelagonida,
obrazujući na taj način relativno stabilnu epi-platformu. U toku cijelog kenozoika najznačajniji geološki
događaj je stvaranje zone tektonsko-magmatske aktivizacije formiranje specifičnih struktura, izražena
magmatska aktivnost i nastajanje endogenih ležišta mineralnih sirovina.
Pored linijskih razlomnih struktura i reda pružanja SZ zona autonomne aktivizacijeodlikuje se i
markantnim strukturama pružanja SI , kao i nedovoljno izraženim ali uočljivim , strukturama u pravcu
sjevera i istoka. Pored lineamenata utvrđene su i prstenaste, koncentrične, strukture, vrlo tipične i za
ostale zone aktivizacije u svijetu. U svim izdvojenim mega-strukturama pojavljuju se neogene
magmatske stijene,pa se može pretpostaviti da su ove strukture nastale u prostorima iznad magmatskih
ognjišta i pod njihovim uticajem.
Prvi tragovi magmatske aktivnosti u okviru zone autonomne aktivizacije javljaju se relativno rano, već
u gornjem eocenu; ekstruzivnog su karaktera i slabog inteziteta. Paroksizam magmatizma odigrao se u
oligo-miocenu, kada su pored ekstruzivnih i efuzivnih magmata formirani i krupni intruzivi, a zatim se
magmatska aktivnost postepeno smirivala. Granodioriti su tipični “visoki”
plutoni,obrazovani u subvulkanskom nivou.Pored dajkova i nekova dacita, andezita, latita i kvarcalita u
pojedinim mega strukturama postojali su i vulkani, sa sačuvanim ili razorenim kalderama i ogromnim
količinama piroklastičnog materijala.Od posebnog je značaja što mega strukture svodova kontrolišu
pojedine rudne rejone. Ove strukture su razlomima naknadno izdijeljene na segmente(blokove), pri
čemu je stepen erodiranosti strukture u cjelini,kao i pojedinih blokova, odlučujući za ocjenu
potencijalnosti.Jedna od osnovnih karakteristika megastruktura je i koncentrična zonalnost orudnjenja, u
čijim su centralnim dijelovima obrazovana visokotemperaturna ležišta(skarnovska magnetitska, ili
molibdenitska, ili porfirska ležišta bakra), a sa udaljavanjem ka periferiji sve niže temperaturna ležišta
(polimetalična,antimonotska,baritska,fluoritska).Ranije je smatrano da je upravo Vardarska zona
prouzrokovala magmatsku djelatnost i formiranje ležišta mineralnih sirovina u okviru Srbijansko-
makedonske provincije. Vardarska zona na osnovu koncepcije o tektonsko-magmatskoj aktivizaciji
može se objasniti na slijedeći način.Na svim preglednim geološkim kartama ex-Jugoslavije izdvaja se,
pored ostalih tektonskih jedinica, i vrlo markantna Vardarska zona pružanja SSZ-JJI.
Godinama je ovaj sistem ruptura i reda privlačio pažnju mnogih istraživača i onemogućavao da se uoče
dijagonalne neogene strukture pružanja SZ-JI. Tek kada smo na posebnoj oleati izdvojili neogene
sedimente i magmatske komplekse, shvatili smo da se njihov generalni pravac pružanja ne poklapa sa
Vardarskom zonom i Srbijansko-makedonskom metalogenetskom provincijom(Petković
1978).Vardarska zona je inače, po mišljenju mnogih autora, sistem dugoživećih dubokih razloma.U
konkretnom slučaju bitno je da je ona postojala i prije neogena, odnosno prije aktivizacije, pa su i po
tim razlomima mogle da prodiru magme i hidrotermalni rastvori. “Vruće” tačke nalazile su se ,
međutim, isključivo ispod zone aktivizacije. Tako su u Vardarskoj zoni stvoreni rudni rejoni Kožuf, na
jugu, i Avala na sjeveru. Magmatizam na Kožufu određen je kao pliocenski, a sa njim su u
paragenetskoj vezi interesantna ležišta antimona, arsena i talija.Na Avali, megastrukturi prostorno bližoj
zoni aktivizacije, postoje visokotemperaturna polimetalična ležišta, ali i nisko temperaturna ležišta
cinabarita.
Teorija tektonsko-magmatske aktivizacije omogućuje da se oslobodimo od klasičnog shvatanja o
prvorazrednom značaju lineamentnih razlomnih struktura za metalogeniju. Lokalizacija rudnih rejona i
endogenih ležišta u zonama aktivizacije zavisila je od procesa koji su se odigravali u nivou magmatskih
ognjišta ili na granici gornjeg omotača i kontinentalne kore.Lokalozacija je zavisila, dakle, od složenih

11
 procesa čiji su rezultati djelovanja na površini Zemlje očigledni, ali čiji uzroci još uvijek nisu dovoljno
razjašnjeni.

3. Koncepcija nove globalne tektonike

Interesantan model geotektonskog razvoja Zemlje daje hipoteza, ili , pravilnije nove globalne tektonike,
tektonike ploča. Globalna tektonika oslanja se na niz činjenica , pretpostavki i teorija, među kojima je
najpoznatija ideja Vegenara o kretanju kontinenata. Mehanizam tektonskih zbivanja, prema novoj globalnoj
tektonici, bio bi da slijedeći: krute ploče litosfere plivaju po astenosferi i neprekidno se kreću. Dvije ploče
mogu da se međusobno udaljavaju, da se približavaju ili da se sudare.

U prvom slučaju nastaje nova okeanska kora , u drugom nastaje degradacija okeanske kore, u trećem može
doći do podvlačenja jedne ploče ispod druge ( subdukcija ili obdukcija), ili nastaju vjenačne planine.
Hipoteza globalne tektonike postavljena je tek prije trideset godina. Ona je izazvala, i još uvijek izaziva
oštre diskusije o mnogim spornim detaljima. Činjenica je ipak da se novom globalnom tektonikom mogu na
logičan način protumačiti neki geološki fenomeni za koje do sada nije bilo zadovoljavajućih objašnjenja.
Od mnogih mogu se navesti dva, koja su od značaja i za metalogeniju. Jedno je objašnjenje ofiolitskih
pojaseva, a drugo zonalan raspored mineralnih sirovina.

12
1. Ofiolitski pojasevi su šavovi u kojima su sačuvani dijelovi nekadašnjih okeana. Udaljavanjem
kontinentalnih ploča obrazovali su se okeani , na čijem je dnu nastala okeanska kora.Prilikom
zatvaranja okena dijelovi gornjeg omotača mogli su biti zahvaćeni i ukliješteni između kontinentalnih
ploča. Peridotiti, prema tome, ne moraju uvijek biti intruzije. U tom slučaju kontakti peridotita i okolnih
stijena litosfere su tektonski , a ultrabaziti su već toliko ohlađeni da ne izazivaju kontaktno-metamorfne
promjene.Lagano hlađenje peridotita na dnu okeana izazvalo je primarnu horizontalnu stratifikaciju, te
su se obrazovale tri zone, dunit-harcburgit-lerzolit. Hromitska ležišta prvobitno su bila stvorena u
dubljim dijelovima peridotita, a kasnije su zajedno bila uklopljena između kontinentalnih ploča.

13
2. Zonalan raspored ležišta mineralnih sirovina je posljedica subdukcije.
Podvlačenje kontinentalne ili ranije očvrsle okeanske kore izazvalo je pretapanja, te su se obrazovala
ognjišta hibridne magme uz stalno udaljavanje magmatskog fronta paralelno šavu subdukcije i na sve većim
dubinama. Uslijed toga javio se regionalan zonalan raspored ležišta: udaljujući se od šava obrazovala su se
ležišta na sve nižim temperaturama.
Oslanjajući se na novije geotektonske interpretacije ( Dimitrijević 1974, Pantić i dr.1974), metalogenetski
razvoj Dinarida može se prikazati na slijedeći način.
Krajem perma počela je u Dinaridima transgresija plitkog mora, protežući se duž uskih međusobno
paralelnih zona (rovova). Obrazovanje rovova moglo bi da bude posljedica prvih rastezanja Zemljine kore.
U srednjem trijasu plitkovodne karbonatne facije, a zatim i rožnjačke, odlikuju se spilit-keratofirskim
magmatizmom. Izvorni materijal endogenih ležišta također je iz gornjeg omotača ali je moglo doći do
asimilacije na putevima cirkulacije, i do hibridizacije prvobitne bazaltne magme. U to vrijeme su stvorene
rudne formacije karakteristične za trijas Dinarida.

Dalja horizontalna razmicanja u juri dovela su do obrazovanja jednog mikro-okeana, na čijem je dnu bila
formirana tipična okeanska kora.Već krajem jure počelo je zatvaranje mikro-okeana.

14
Ofiolitski pojas Dinarida dužine nekoliko stotina kilometara (regionalno posmatrano i više hiljada
kilometara-prema Himalajima) predstavlja šav toga nekadašnjeg okeana i odlikuje se slijedećim glavnim
rudnim formacijama: hromitskom u peridotitima i pirit-halkopiritskom u dijabazima.

Zatvaranje jurskog okeana bilo je praćeno subdukcijom što je naročito izraženo u domenu Vardarske zone i
Pelagonida. Subdukcija u principu dovodi do magmatske aktivnosti i obrazovanja endogenih
ležišta.Granitoidi zapadne Makedonije( Vrutok, Strijelci ) i prateća Mo-mineralizacija mogli bi eventualno
da odgovaraju ovim tektonsklim zbivanjima. Druga ležišta, jursko-kredna endogena,sjeverno od ofiolitske
zone nisu do sada poznata.Slijedeći rudonosni proces u Dinaridima i Srbijansko-makedonskoj masi javlja se
tek u oligo-miocenu.Tu su karakteristična ekonomski značajna ležišta Pb- Zn i Sb u paragenetskoj vezi sa
granodioritskim vulkano- intruzivnim kompleksima. Osim ovih poznata su i skarnovska ležišta gvožđa,
porfirska bakra , štokverkno – impregnaciona molibdena , zatim žična barita, fluorita i neka
druga.Pomijeranjem magmatskog fronta upravno na pružanje subdukcije i regionalan zonalan raspored
ležišta u Makedoniji vrlo su interesantni kao ideja,ali su za sada prihvatljivi samo kao radna hipoteza .
Prije definitivne odluka potrebno je razjasniti nekoliko pitanja:
1. Da li je subdukcija pri kraju mezozoika mogla da izazove formiranje granodioritskih kompleksa i
odgavarajućih ležišta tek u neogenu?
2. Zašto pored granodioritskog kompleksa postoje i čisto granitske intruzije, stvorene praktično u isto
vrijeme i u istoj zoni, sa svojom specijalizovanom metalogenijom?
3. Zašto u prostoru iza subdukcije nalazimo tri međusobno paralelna niza polimetaličnih ležišta (
Kopanički,Lace-dobrevski i Sase- toranički )?

15
4. Zašto se ležišta antimona ( rejon Zajače) i arsensko- antimonska ležišta (Alšar, Lojane)nalaze u
iregularnim zonama?
5. Zašto se ležišta molibdena i volframa ( Mačkatica i neka druga u Bugarskoj ) nalaze vrlo daleko od
zone subdukcije, kada bi u principu trebala da joj bude najbliža?

Svi navedeni razlozi dovode u sumnju hipotezu zonalnosti izazvane subdukcijom ( Petković1978). U
svakom slučaju, to nije slučaj klasične zonalnosti, kakva je utvrđena u Tihom okeanu ( Sillitoc,1972).
Koncepcija nove globalne tektonike omogućuje novu geotektonsku interpretaciju istočne Srbije. Krajem
jure i u donjoj kredi, po Grubiću (1974), u istočnim i zapadnim Alpima, u Karpato-balkanidima i dalje ka
istoku postojao je mikrookean ( Mezoparatetis). Kora ovog mikrookeana sačuvana je na više mjesta , ali je
najbolje proučena na Deli-Jovanu : gabrovi sa ultrabazitima i pojavama hromita, rojevi dijabaza i “
Intruzije “ dijabaza , itd. Zatvaranje mezoparatetisa započelo je još u aptu , nastavljeno do paleogena , a
praćeno je subdukcijom okeanske kore , dijelom i kontinentalne ka zapadu , pod ostrvski luk Srbijansko-
makedonske mase. Subdukcije je izazvala formiranje kredno-paleogenog sistema razloma , uslijed čega se
javlja timočki magmatski kompleks i prateća rudna ležišta , porfirska i masivna sulfidna bakra-Majdanpek i
Bor.
Još dalje ka zapadu, ridanjsko-krepoljnska rasjedna zona omogućila je utiskivanje magmata banatitskog
tipa , praćenih heterogenim rudnim formacijama: skarnovska magnetita , volframsko-antimonitska i
polimetalična sa vrlo visokim sadržajem srebra. Još dalje ka zapadu, ridanjsko-krepoljnska rasjedna zona
omogućila je utiskivanje magmata banatitskog tipa , praćenih heterogenim rudnim formacijama: skarnovska
magnetita , volframsko-antimonitska i polimetalična sa vrlo visokim sadržajem srebra.

16
Zaključak

Iz prikaza različitih koncepcija vidi se da su regionalna geotektonska zbivanja u tijesnoj vezi sa

metalogenijom. Treba napomenuti , međutim da tumačenja geotektonskih zbivanja još uvijek nisu
jednoznačna.Prognoziranje ležišta mineralnih sirovina ipak je moguće već samo na osnovu prisustva
karakterističnih rudonosnih formacija. Navešćemo nekoliko primjera .
Oslanjajući se na teoriju geosinklinalnog razvoja u magmatskim kompleksima platformnog tipa mogu se
očekivati slijedeće rudne formacije: skarnovska , pegmatitska , albititsko-grajzenska , zatim likvidnih
segregata izdvajanja , kimberlitska i karbonatitska . Koncepcija tektonsko-magmatske aktivizacije pominje,
međutim , samo slijedeća endogena ležišta : W,Sn ,Mo , Au ,Cu ,Pb, Zn , Ag ,As, Bi ,U, Sb i F, kao
egzogena ležišta Fe i Mn. Zbog toga prospektor kada radi u platformnim oblastima , mora da predvidi
postojanje svih navedenih ležišta.
Metalogenija spilit-keratofirske formacije ( trijas ) i metalogenija dijabaz-rožnačke formacije ( jura ) bitno
se u Dinaridima međusobno razlikuju i pored toga što su ove dvije formacije donekle slične.U prvom
slučaju mogu se predvidjeti ležišta Pb-Zn , vulkanogeno-sedimentna Fe i Mn i neka druga , a u drugom
slučaju mogu se očekivati samo pirit-halkopiritska ležišta. Navedena ležišta mogu se čak očekivati u
pomenutim formacijama bez obzira na to da li ih shvatamo kao dijelove okeanskog dna , ili kao
eugeosinklinalne tvorevine .
Interesantan je također problem prognoziranja ležišta mineralnih sirovina na osnovu regionalne
horizontalne zonalnosti nastale zbog subdukcije , i pored toga što za ovaj fenomen ne postoje
zadovoljavajuća objašnjenja. Činjenica je da se u centralnim Dinaridima nalaze trijaska, dalje ka sjeveru i
sjeveroistoku jurska, a još dalje ka sjeveroistoku oligo-miocenska ležišta.Pri tom treba tražiti odgovor na
pitanje : da li ovakav raspored u jednom dijelu Dinarida ukazuje na sjeveru , u dijelovima zaplavljenim
Panonom , treba očekivati ekonomski interesantna ležišta polimetala i antimona.
Sasvim drugačija rješenja problema zonalnosti dobijamo ako prihvatimo pretpostavku da je subdukcija
Mizijske ploče pod Karpato-balkanide, Srbijansko-makedonsku masu i dijelove Dinarida , izazvala
obrazovanje magmatskih ognjišta i ležišta mineralnih sirovina u paragenetskoj vezi sa tim vremenski
različitim magmatskim fazama.
Na kraju želimo da istaknemo i slijedeće : Nije neophodno da se mlad geolog opredjeljuje ni za jednu od
koncepcija . Naprotiv , on mora voditi računa o činjenici da su sve one , manje li više, zasnovane na
dijalektičkom povezivanju činjeničnog materijala. Akademske diskusije na naučnim skupovima o
modelima geotektonskog razvoja i o metalogeniji imaju , međutim , izvanredan i praktičan značaj.
Budućnost će pokazati koje će teorije , ili dijelovi teorija , moći da prežive kritiku i kakve su zaista
zakonitosti geotektonskog razvoja pojedinih oblasti i njihova metalogenija.

17
LITERATURA

ANTONIJEVIĆ I., GRUBIĆ A.,ĐORĐEVIĆM.,(1974) The Upper Cretaceous Paleorift in Eastern

Serbia. Metallogeny and concepts of the geotectonic development of Yugoslavia , Faculty of
Mining and Geology , Department of Economic Geology, Belgrad.

BILIBIN J.A.(1974) : Obšie principi metalogeničeskih issledovanij. Izv.An.SSSR, serija.geol.,No5.

DIMITRIJEVIĆ M.(1974): The Dinarides: A model based on the new global tectonics.Metallogeny
and Concepts of the Geotectonic Development of Yugoslavia.Faculty of Mining and
Geology, Department of Economic Geology, Belgrade.

GRUBIĆ A. (1974) :Istočna Srbija u svjetlosti nove globalne tektonike i odraz takvog modela na
tumačenje tektonike sjeverne grane Alpida. Metalogenija i koncepcije geotektonskog razvoja
Jugoslavije. Rud.-geol.fak., Katedra ekonomske geologije, Beograd.

JANKOVIĆ S., PETKOVIĆ M. (1974): Metalogenija i koncepcija geotektonskog razvoja

Jugoslavije. Rudarsko- geološki fakultet , katedra ekonomske geologije, posebno izdanje ,
Beograd.

JANKOVIĆ S. (1976) : General metallogenic features of copper deposits and geotectonic setding of
the Tethian Eurasian metallogenic Belt. 25 th intern.geol.congr sect. 4. Symp.,”
Metallogenesis in the fight of the new globall Tectonics”. Sydney

PETKOVIĆ M.( 1982) : Prospekcija rudnih ležišta, Beograd

18